BLM -1

1 AYDINLATMA
Bir ortam ve ierisindeki nesneleri istenilen ltlerde grsel alglamaya uygun klacak ekilde tasarlanm k uygulamalar aydnlatma olarak tanmlanr. Bir hacmin tamamnda belirli kriterler kapsamnda talepleri karlamak amacyla yaplan aydnlatma genel

aydnlatmadr. Mekanlarda genel aydnlatmann yan sra eitli vurgu, ynlendirme veya farkl aydnlk seviyesine ihtiya duyulan ksmi blgelerin klandrlmas ise blgesel aydnlatma olarak tanmlanr. Blgesel aydnlatma kimi zaman genel aydnlatmann yetersiz kald noktalarda gerekli aydnlk seviyesini salamak amacyla yaplrken; kimi zaman da bir nesne zerine vurgu yapmak ya da estetik gr katmak amacyla kullanlr. Bir ortamn aydnlatlmas iin; en ekonomik k kaynaklarnn kullanlmasndan da te bir zm dnlmeli ve iletme-yatrm maliyetlerinin yansra istenilen grsel konfor kriterini yerine getirecek en uygun zm bulunmaldr. Aydnlatma tasarmnda gz nnde

bulundurulmas gereken konfor ltleri ise; aydnlatmann nitelii, aydnlatmann nicelii, kllk ve yzey zellikleri olarak sralanabilir.

1.1 Aydnlatmann Nicelii

Aydnlatmann nicelii ortamdaki aydnlk dzeyi ile ilgili bir kavramdr. Hacimler iin gerekli olan aydnlk dzeyleri, hacimin kullanm amacna bal olarak farkllk gsterir.

1.2 Aydnlatmann Nitelii

Aydnlatmann nitelii n rengini, renksel geriverimini, aydnlk dzeyinin dalmn ve glge konularnn ieren bir kavramdr. Doru aydnlatma iin ortamn aydnlk dzeyinin istenilen deerde olmas tek bana yeterli deildir. Aydnlatmann tam bir zm sunabilmesi iin, ortamn kullanm amacna hizmet eden renksel ve grsel kriteleri yerine getirmesi gerekir. 1.2.1 Renksel Geriverim Bir yapay k kaynann spektrumu (dalga boyu bileenleri), gn spektrumuna ne kadar yaknsa, tm renkler gn altnda algland gibi grlebiliyorsa, o kaynan renksel

geriverimi o derece yksek olacaktr. Ik spektrumu, n hangi dalga boyunu enerji veya g birimleri asndan ne kadar ierdiini gsteren bir grafiktir. Renksel geriverim zellikle yumuak renksel dnmlerin ve tonlamalarn nemli olduu mekanlarda nem kazanrken; renksel alglamann nemsiz olduu mekanlarda gz ard edilebilir. 1.2.2 Renk Scakl I hi yanstmayan siyah bir ktlenin, stldnda hangi scaklkta hangi spektrum zelliklerinde k yayd referans alnarak belirlenen ve Kelvin (0C = 273Kelvin) scaklk derecesiyle belirtilen kalitatif bir yaklam deeridir. Gn 5000-5500 Kelvin derecesine (renk scaklna) eittir. Dk dzeydeki renk scakl, insan gz tarafndan, krmz ynnde bir renk, yksek renk scakl ise mavi ynnde bir renk olarak alglanr. Dk aydnlk seviyeleri iin scak renk, yksek aydnlk seviyesi iinse souk renklerin kullanlmas uygundur. 1.2.3 Aydnlk Dzeyi Dalm Aydnlatlan mekann her noktasnda ayn aydnlk seviyesini yakalamak zordur. Bu yzden aydnlk seviyesinin dalgalanmas belirli snrlar iinde olmal; minumum, ortalama ve maksimum aydnlk seviyeleri arasnda farkedilir byk bir fark olamamaldr. Emin/Emax oran 0,4 ile 0,6 aralnda olamaldr. Bunu salamak iin k kaynaklar uygun seilip, doru konumlandrlmaldr. Ik kaynaklar doru konumlandrlmad taktirde parlama, loluk, karanlk kalan ksmlar, glge oluumu gibi olumsuz tablolar ortaya kacaktr. Glge oluumunu; k kaynandan kan n dolayl yollardan cisme ulatrlmas, k kaynaklarnn minumum glge oluturacak ekilde konumlandrlmas ya da bir ok noktadan n ynlendirilmesi eklinde ortadan kaldrabiliriz. Aydnlatma iddetinin belirlenen koullarn zerinde olmas yorgunluk ve ba agrs gibi fiziksel sorunlara sebep olur. Gzn grme alan; baklan nesne, yakn evre, genel evre olarak incelenir. Optimal aydnlatma iin bu blm arasndaki aydnlk iddeti oaranlar belirli snrlar iinde olmaldr;

Baklan nesne / Yakn evre Baklan nesne / Genel evre

1/3 - 1/5 1/5 - 1/10

Birincil k kaynaklar / Yakn evre 1/20 Aydnlk iddetinin uygun olmayan dallar, ok yksek aydnlk iddeti veya mekan ierisindeki aydnlk iddetinin ar deiimi kamamaya neden olur. Bunu nlemek iin k kayna ile bak dorultusu arasndaki ay artrmak, k kaynann aksn azltmak, gibi nlemler alnabilir.

1.3

Genel ve Blgesel (Lokal) Aydnlatma

Genel aydnlatma; bir hacmin tamamnn genel kullanm amacna ynelik bir aydnlk seviyesiyle aydnlatlmasdr. Lokal aydnlatma ise bir hacim ierisinde belirli bir blmn farkl amalara ynelik olarak genel aydnlatma seviyesinden daha farkl ve belirgin bir ekilde aydnlatlmasdr. Bir hacim ierisinde en uygun aydnlatma zmn sunmak iin mobilyalarn yerleimi ve kullanm alanlar iyi belirlenmeli, tm ihtiyalar karlayacak zmler retilmelidir. Genel ihtiyalar karlamak iin genel aydnlatmayla beraber blgesel aydnlatma da gz nnde bulundurulmaldr. rnein mutfakta istenen genel aydnlk iddeti ortalama 300 lux deerindeyken; alma dzlemi olan tezgah zerinde, alrken meydana gelebilecek kazalar minimize etmek, almay daha verimli klmak asnda olmas gereken aydnlk iddeti ortalama 500 lux deerindedir. Lokal aydnlatma ekonomiklik ve komfor salamak asndan nemlidir. Bir resmin, vitrinin, mzede sergilenen nesnenin, maazalarda raflarn ve tezgahlarn aydnlatlmasnda lokal aydnlatma uygun bir zmdr. Lokal aydnlatmada spot halojen lambalar, kompakt florasan ampuller, metal halide lambalar, fiber optik kablolar ve Ledler yaygn olarak kullanlmaktadr. Lokal aydnlatma yaplrken klandrlacak blgenin zellikleri de gz nnde bulundurulmaddr. rnein sergilenen bir tarihi eserin, k yayarken ayn zamanda s da yayan bir aydnlatma eleman ile aydnlatlmas neseneye zarar verecek ve zelliinin bozulmasna sebep olacaktr. Bu yzden fiberoptik kablolar, Ledler gibi s yaymayan soguk k kaynaklarnn kullanlmas daha uygun olacaktr. Vitrin aydnlatmalar iin arpclk nemli olduundan eitli k-glge oyunlar, renk filtreleri gibi alternatif yntemlerle aydnlatmann hayal gcmzle snrl olan sonsuz yntemlerini kullanabiliriz.

1.4 Genel Aydnlatma Teknikleri

Genel aydnlatma, k kaynandan kan k aksnn alma dzlemine ne ekilde ulatna bal olarak 5 farkl ekilde yaplr. 1.4.1 Dolaysz Aydnlatma Dolaysz aydnlatmada; aygttan kan k aksnn tamamna yakn dorudan alma dzlemine yollanr. Bu yzden yzey faktrnn etkisi olduka dktr. Sistemin bu ekilde olmas nedeniyle verim olduka yksektir; fakat n yzeye dorudan gelmesi nedeniyle glgelenme sorunu ve oda ierisindeki aydnlk seviyesi dalmda farkllklar ortaya kmaktadr.kulalnlan aydnlatma aygtlarnn dopru ve homojen yerleimi ile bu sorunlar ortadan kaldrlabilir. Dolaysz aydnlatmada k kaynaklar belli bir askk boyuyla monte edilir. Ask boyu oda mimarisine ve k dalmna eit olanak salayacak ekilde seilmelidir. Dolaysz aydnlatma iin tasarlanm tm aygtlarn yanstc zellii vardr. Dolaysz aydnlatma zellikle koyu renkli yzeylerin kullanld veya yksek tavan boyuna sahip hacimlerde tercih edilebilecek aydnlatma aydnlatma tekniidir. 1.4.2 Yar Dolaysz Aydnlatma Dolaysz aydnlatmadan farkl olarak, kaynaktan kan n daha byk bir ksm(%10-%40) yzeylerden yansyarak alma dzlemine gelir. Bu sistem sonucunda dolaysz aydnlatma modellerine kyasla daha yaynk bir aydnlatma oluur. Bununla birlikte aygttan kan k aksnn bir smnn yzeylerden yansyarak alma dzlemine ulamas sonucu dolayl aydnlatmann baz etkileri de yumuatlr. 1.4.3 Yaynk Aydnlatma Aygttan kan k aksnn hemen hemen eit oranlarda dolayl ve dolaysz olarak alma dzlemine ulat aydnlatma biimi, yaynk aydnlatma olaerak tanmlanr. Yaynk aydnlatmada k kaynaklar plak veya kresel yayc aygtlarla birlikte kullanlr. Yaynk aydnlatmada, yzey yanstma faktrleri dier aydnlatma modellerine oranla daha nemlidir. Ayrca sistem verm dmnn etkisini azaltmak iin aygtlarn bakm ve temizlikleri sklkla yaplmaldr.

10

Yaynk aydnlatma, glge oluumlarnn az olmas ve yaynk bir aydnlk dalm elde edilmesi nedeniyle zellikle konutlarda ncelikli olarak tercih edilir. 1.4.4 Yar Dolayl aydnlatma Aygttan kan k aksnn byk bir ksmnn (%60-%90) dolayl olarak alma dzlemine ulat aydnlatma modeli, yar dolayl aydnlatma olarak tanmlanr. 1.4.5 Dolayl aydnlatma Aygttan kan k aksnn tamamna yaknnn (%90-%100) dolayl olarak aydnlatma dzlemine ulat aydnlatma modelidir. Dolayl aydnlatmada, n bir ok noktadan yansyarak yzeye gelmesi, grsel konfor ltlerini olumlu ynde etkiler. Hacim ierisinde glgelenme yok denecek kadar azdr ve od ierisindeki aydnlk iddeti dalm homojendir. Kaynaktan n dorudan yzeye gelmemesi nedeniyle de kamama olmayacaktr.

ekil 1- Dolayl Aydnlatma Dolayl aydnlatma yaplan mekanlarda k aksnn dolayl olarak (tavan ve duvarlardan yansyarak) yzeye ulamas nedeniyle i yzey arpanlarnn yksek olasna dikkat edilmelidir. Beraberinde i yzeylerde oluabilecek kirlenme nedeniyle, kayplarn artmasn engellemek iin yzey temizlikleri belirli periyotlarla yaplmaldr.

11

BLM - 2

2 AYDINLATMADA KULLANILAN IIK KAYNAKLARI

Her alanda olduu gibi, aydnlatma konusu da gemiten bugne olan srete nemli gelimeler ortaya koymutur. Hi kukusuz bilim ve teknolojideki gelimelere kout olarak bu gelimeler srecektir. Ya, mum, kandil gibi aydnlatma eleri bir tarafa braklrsa aydnlatma konusundaki ilk nemli atlm elektrik enerjisi kullanlarak k veren akkor telli lambalarla aydnlatma yaplmasdr. Genelde hacimlerin ortasnda aslan bu lambalar, verdikleri az kla yalnzca nesnelerin grnrlnn salanmas amacn tamtr. nk bu ilk aamada ama, yeni bir teknoloji ile karanl yenmektir. Giderek, yeni k kaynaklarnn retilmesi ve varolanlarn ise gelitirilmesi ile daha ucuz ve daha fazla k elde edilmeye balamtr. Bu arada lambalarn gelimesine kout olarak aydnlatma aygtlarnn kullanlmas ve gelitirilmesi de gndeme gelmitir. 20. yzyln ikinci yarsndan sonra bu alandaki gelimeler byk bir hzla sregelmitir. nceleri yalnzca k elde etmek olan ama, daha ok, daha eitli ve daha ucuz k elde etmeye yneldiinde aydnln nicelik boyutu zerinde almalar, hesap yntemleri, lme konular arlk kazanm, aydnlatma teknii bu alanda gelimeye balamtr. Bu nedenle genellikle tm hacimlerde belli bir dzeyde k elde etme ve bu dzgn yayma abalar n planda gelmitir. Aydnlatma tekniindeki gelimeler, artk yalnzca grme deil iyi grme koullarnn salanmas iin aydnln nicelii yannda nitelik konusunu da gndeme getirmitir. Bu aamaya kadar daha ok olaya mhendis gz ile baklmas nedeniyle aydnlatmada teknik zmler arlk tamtr. yi grme koullar iinde yer alan aydnln nitelik boyutu ile birlikte; Grsel alglamann kolaylkla salanmas ve uzun sre srdrlebilmesi, Renklerin doru grlmesi, renk ayrmlarnn alglanabilmesi, Yzeylerin biim, doku, boyut zelliklerinin doru alglanmas, Devinimle ilgili yn, hz gibi zelliklerin kolaylkla alglanabilmesi, Baklan nesnenin evre ile ayrmlarnn ve grlmesi gereken ayrntlarnn kolaylkla grlmesinin salanmas, gibi olanaklar elde edilmitir.

12

Aydnlatma tekniindeki gelimelerle birlikte aydnlatma sanayindeki gelimeler, aydnlatma konusunun mimarideki anlam ve neminin giderek artmasn getirmi; farkl seenekler iinde trl ynlerden daha uygun zm araylar gndeme gelmitir. D aydnlatma konularnda da ayn geliim sreci yaanmtr. nceleri temel ama karanln rkntsn yenmek, yaya ve ara trafii ynnden gvenlik ve emniyet salamak olmutur. Kentlemenin yaygnlap nfusun artmas, insan toplum ilikilerindeki yaknlamalar ve sanat kltr olaylar, i d turizmin etkileri gibi pek ok etken kentlerin geceleri de etkin bir biimde kullanmn getirmitir. Kentlerin kullanlmas yannda kentteki gzelliklerin geceleri de sergilenmesi aydnlatmay gerekli klmtr.

2.1 Akkor Flamanl Lambalar

Akkor lambalar en eski elektrikli k kaynaklarndan olup; gnmzde de ucuz olmalar ve montajlarnn kolay olmas nedeniyle yaygn bir kullanm alanna sahiptir. Akkor lambalar; tungsten telden yaplm flaman zerinden akm aktlarak, telin akkor derecede kzartlmas sonucu k retirler. Akkor lambalar tayf dzgn ve srekli bir nm oluturur. Renksel geriverimlerinin yksek olmasna karn ok dk ksal geriverimleri vardr. Bunun nedenleri ise sl kayplarnn yksek olmas ve yaymlanan nmlarn byk bir ksmnn kzlalt dalgfa boylarnda olmasdr.lambalarn ksal verimleri, lambann gcne ve yapsna bal olarak 8- 22 lm/W deerlerindedir. Flaman zerindeki scakln ortalama 1500 C olmas sonucu grnr blgede nm oluur. Lamba iersinde flaman teli olarak, ok yksek erime noktas ve dk buharlama zellii nedeniyle volfram madeninden elde edilen tungsten teli kullanlr. Tel gerek s kaybn azaltmak gerekse buharlama sonucu oluan madde kaybn azaltmak amacyla sarmal ve bkml yapdadr. Flaman tel, tanma ve kullanm esnasnda oluabilecek sarsnt ve gerilmelerden etkilenmemesi iin destek tellerin zerine yerletirilir. Lambann tm i yapsn evreleyen yap sya dayankl camdr. Bu kavanoz, falamnn atmosferle temasn engelleyerek alma sresince oksijenle yanmay engeller. Lambalarn camlar k geirme yapsna bal olarak, dzgn, yaynk veya izotropik yaynk geirme yapacak ekilde tasarlanr.

13

Flaman zerinden geen akm sonucu oluan kla birlikte yksek scaklk deerleri ortaya kar. Yanyana bulunan sarglarn birbirini etkilemesiyle de bu scaklk deeri hzl bir art gsterir ve bu artn belirli snrlar iinde tutulmas gerekir. Oluan snn flaman zerinden uzaklatrlmamas durumunda, lamba mrnde ksalma ve lambann abuk hasar grmesi sz konusudur. Bu yzden flaman zerindeki sy uzaklatrmak ve flaman sarmlar arasnda oluabilecek klcal ark olaylarn engellemek amacyla camn ii argon-azot gazlarnn karm ile doldurulur.

ekil 2- Akkor Flamanl Lamba 1- Cam kavanoz 2- Azot- Argon gazlar 3- Flaman yaps 4- Destek telleri 5- letken teller 6- Dme yap 7- Sigorta yaps 8- Dearj borusu 9- Duy

Lambaya uygulanan gerilimdeki art lambann yayd toplam k aksnda arta neden olur. Nominal gerilimin zerindeki gerilimlerde ise argon gaz ark oluumunu engellemede yetersiz kalacak ve lamba mr azalacaktr. 14

Akkor lambalar ebeke geriliminden etkilenir, akkor lambalar iin belirtilen lamba mr 220V gerilim ve %1 lik ebeke dalgalanmas iin ortalama 1000 saattir.

2.2 Akkor Halojen Lambalar

Halojen lambalar geleneksel akkor lambalara gre daha yksek ksal verime ve insan tarafndan iyi alglanabilen daha beyaz bir a sahiptir. Akkor halojen lambalarda ampulun iinin doldurulduu gazlar iyot grubundandr. Gaz ierisindeki halojen, volframin buharlaarak lambann i yzeyine yapmasn engelleyerek camn effaf kalmasn salar.Halojen ampulun scaklnn yksek olmas gerektiinden ampul yaplar daha kk ve sya dayankl camdan yaplr. Halojen ampullerin mrleri ortalama 2000 saattir. Halojen lambalarn ebeke geriliminden dk gerilimlerde alan modelleri de mevcuttur; bunlarn ksal geriverimi bir st gerilim seviyesinde alan modelden yksektir. Akkor labbalarn avantajlar; Her konumda kullanlabilir Renksel geriverimleri olduka iyidir Dimerlenebilir Sk alp kapanmann lamba mrne etkisi fazla deildir lk yatr maliyetleri dktr Ik tayflar dzgn ve sreklidir Renk scakl 2400-3000 K arasndadr

Akkor lambalarn dezavantajlar mrleri dier lamba tiplarine gre dktr Iksal verimleri dktr(8-22 lm/W) alrken fazla miktarda s aa kar ebekedeki dalgalanmalar ve gerilim artla lamba mrn ciddi derecede azaltr

15

ekil 3- Akkor Flamanl Lambalarn Iksal Verimlerinin Zamana Bal Deiimi

2.3 Floresan Lambalar

Esas olarak alak basnl civa buharl lamba snfna giren floresan lambalar gnmzde akkor lambalarn 3-5 misli ksal verimleriyle ve gelimi renk seenekleiyle en popler k kaynaklarndandr. Floresan lambalar beraberinde bir balast ve starter devresiyle altrlabildii gibi baz modelleri starter devresine ihtiya duymadan da alabilir. Kompakt floresan olarak bilinen modeller ise almas iin erekli olan yardmc elemanlar bnyesinde barndrd iin ebekeye dorudan balanabilir. Floresan lambalar elektriksel boalmayla k aa karr. Lamba elektrotlarndan yaylan elektronlar, tp ierisinde hareket ederken kendileriyle ayn ortam iinde bulunan civa atomlarnn elektronlaryla apr, civa atomlarnn elektronlar bu arpmann etkisiyle yrngelerinden kar ve tekrar yrngelerine dnerken UV nmlar, floresan lambann i yzeyindeki fosfor kristalleri (florl) tarafndan grnr a dntrlr.

16

ekil 4- Floresan Lambann Yaps Floresan lambalarn verimleri (ksal etkinlii) lamba gcyle doru orantl olarak art gsterir. Bunun nedeni byk gl lambalarda elektrotlar optimum scaklkta tutmak iin gereken gcn kk gteki lambalara oranla daha dk olmasdr. Grafikten de anlalaca gibi lamba akmnn verim zerindeki etkisi byktr. Artan lamba akm etkinlik faktrnn dmesine sebep olur.

ekil 5- Floresan Lamba Verim Grafii Floresan lambann tp yaplarnda kullanlan malzemeler, kullanm alanna ve lambann eidine gre farkllk gsterebilir. Genelde tp eklindeki floresan lambalarn ampulleri sodakire camdan yaplrken erisel ve dairesel floresan lamba tpleri kurun katkl camdan imal edilir.

17

Floresan lambann iindeki civa buhar tek bana grnr blgede k retemedii iin lambann i yz florl tozlarla kaplanr.bu tozun tr ; lambann verimini, rengini ve renksel geriverimini etkileyen en temel bileendir. Tozun safl ve kristal boyutuda olduka nemlidir. Floresan lambann elektrotlar iki veya bkml olabilir. Elektrotlarn ana grevi deaj iin gerekli olan serbest elektron olusumunu salamaktr. Elektrotlar n stmal (starter yapl) olabilecei gibi startere ihtiya duymayan devre yapsnda da olabilir. Floresan lambalarda civa buhar tek bana dearjn devam iin yeterlli olammas nadeniyle belli oranlarda argon ve kripton gaz ierir. Bu gazlar asal gazlardr. Lamba iindeki gazlarn basn deerleri lamba mr ve verimi asndan dorudan etkilidir. Iksal verim asndan en ideal deerler; civa buhar iin 0.8 Pa, yardmc gazlar iin 2500 Pa dr. Floresan lambalrn verimlerini ncelikle kullanlan florl tozlar belirler. Ayrca ortam scakl, d evredeki sl deiimler, lamba ierisindeki civa buharnn basncnda ve buna bal olarak yaylan k aksnda deiimlere neden olur. Kullanlan balast ve yardmc elemanlarn kalitesi de yaylan toplam k aks zerinde etkilidir. Floresan lambalarda sl kayplar ok azdr ve lambalarn verimleri 45-200 lm/W deerlerindedir. Floresan lambalarda, normal alma deerlerinin zerindeki ve altndaki scaklk degerlerinde k aksnda azalma gzlenebilir.

ekil 6- Floresan Lambann Veriminin Scaklk-Basnca Bal Deiimi Floresan lambalarn mrlerini etkileyen en nemli faktr, ama kapama skldr.

Lambann ateleme sresince flamanlar zerinden geen yol alma akm ciddi bir ypranmaya neden olur. Floresan lambalarn mrleri hesaplanrken 3 saatlik kullanm sresi baz alnr.

18

Lamba iin belirtilen 7500 saatlik kullanm sresi 2500 ama kapama iin geerlidir. Yakma periyodunun daha da uzatlmas lambann mrn ciddi oranda artrr. 1 saatlik yakma periyodu -%35 10 saatlik yakma periyodu +%40 Srekli yanma +%150 Yksek frekansl balast kullanm ve ateleme yaps lamba mrn artran pozitif

etmenlerdir. Floresan lambalar, yaplarna ve fosfor tuzlarna bal olarak scak beyaz, beyaz, souk beyaz, gn, souk gn gibi geni bir renk yelpazesinde retilirler. Floresan lambalarn olumlu ve olumsuz zelliklerine tekrar gz atacak olursak; geni renk seenei, ebeke gerilimindeki dalgalanmalarn lamba mr zerine etkisinin olduka dk olmas, izgisel lamba montajnda iyi bir alternatif olmas, alrken s yaymamas, ksal verimlerinin yksek olmas, uzun mrl olamalar olumlu zellikleri arasnda saylabilirken; k aksnn ortam scaklndan etkilenmesi, ilk tesis masraflarnn yksek olmas, sk alp kapanmaya elverili olmamas, balastlar zerinde enerji kaybnn olmas,almas iin yardmc elemana ihtiya duymas olumsuz zellikleri arasndadr.

2.4 QL ndiksiyon Lambalar

QL indiksiyon lambalar, indiksiyon bobininin civa buharnda dearj olumunu tetiklemesi sonucu k retir. Lamba ierisinde geleneksel elektrot veya flaman yaps olmadu iin lamba mr dier modellere kyasla daha uzundur. QL lambalarn 60000 saatlik alma mrleri vardr ve ou durumda lambalar 100000 saat k retebilirler. ndiksiyon lambalar uzun mrl ve bakm giderleri de dktr. Lambann i eperi floesan tozlarla kaplanr. Floresan lambalardaki renk serisine sahip olduundan i mekanlarda da kullanma elverilidir. ndiksiyon bobini 2,65 MHz frekansla alr ve dier dearj lambalarndan farkl olarak flicker etkisi yoktur. Ayrca yksek alma frekans sayesinde stroboskobik etki oluturmamas ve uzun mrl olmas sayesinde endstriyel alanda kullanma elverilidir.

19

ndiksiyon lambalar ebeke dalgalanmalarndan etklenmez. Lambalarn ksal verimleri 70 lm/W deerindedir ve bu deer bir ok modele kyasla olduka yksektir.

ekil 7 ndiksiyon Lamba Yaps

2.5 Yksek Basnl Sodyum Buharl Lambalar

Yksek basnl sodyum buharl lambalarn d ampul kaplamalar ssal oklara dayankl olacak ekilde polikristalin alminyum oksitten yaplr. Lambann cam ovoid ya da saydam tp eklindedir. Ovoid yapdaki lambalarn kllklarn drmek iin lambann i eperi toz ile kaplanr. Yksek basnl sodyum buharl lambalarn dearj tp sya dayankl yarsaydam aliminyum oksit camdan yaplr. Lambann dearj tp iinde sodyum civa karm ve ksenon gazbulunur. Tp ierisindeki sodyum gaz mann byk bir ksmn gerekletirirken, kolay iyonize olma zelliine sahip ksenon gaz atelemeyi kolaylatrr. Tp ierisindeki civa ise tpn gaz basncn ve lamba alma gerilimi dzenleyici rol stlenir. Lambann elektrotlar tugsten ubuk ve etraf sarl tugsten telden ibarettir. Dk gteki lambalar tek balatcya sahipken byk gtekilerin yardmc balatclar vardr. Lambann mr 8000-20000 saat arasndadr. Iksal verimleri 70-150 lm/W arasndadr. Ik tayflar dzgn ama srekli deildir. alrken snrlar. Dimmerlenebilme zelliine sahiptir.

20

Sodyum buharl lambalar; yol aydnlatmas, sanayi alanlarnn aydnlatlmas, spor tesislerinim aydnlatlmas, binalarn d cephe aydnlatmasnda kullanlr.

2.6 Yksek Basnl Civa Buharl Lambalar

I, dolayl ya da dolaysz olarak en ok cva buharnn nm ile olumu olan yanma durumundaki ksmi buhar basnc 100000 paskal zerinde bulunan lamba tr yksek basnl civa buharl lambalar olarak tanmlanr. Yksek basnl civa buharl lambalarda gaz basncnn 100000 paskal degerinden yksek olmas ve 1000 gbi yksek bir scakla ulamas nedeniyle dearj tp kuvars camdan

yaplr. Kuvars cam mor tesi ve grnr nlarn bir ksmn yutan bir yapya sahiptir. Dearj tp yksek scaklklarda esnekliini koruyan yay tertibatyla desteklenmitir. Ayrca tpn her iki ucunda da yardmc ve ana elektrotlar besleyen sya dayankl moliblenden yaplm mevcuttur. Dearj tpnn iinde damtlm civa ve az miktarda asal gaz bulunur. Ayrca ampuln iinde ise oluabilecek parlamalar ve oksitlenmeyi nlemek iin argon ya da argonazot karm bulunur. Yksek basnl civa buharl lambalarda ana ve yardmc elektrot olmak zere 2 elektrot yaps vardr. Yardmc elektrot atelemeyi balatrken ana elektrot da dearjn devamlln salar. Lambann altrlmasyla birlikte ana ve yardmc elektrotlar arasnda kalan blgedeki gaz iyonize olmaya balar ve dearj tpnn ierisindeki gazn direncinin dmesiyle dearj balar. Ateleme iin gerekli olan minumum ebeke gerilimi ortam scaklna bal olarak deiiklik gsterir. Lambann d eperini oluturan koruyucu d ampul soda_kire ya da bor silikat camdan imal edilir. Ayrca yksek basnl civa buharl lambann k tayf belli dalga boylarnda younlam (sar yeil mavi mor) ve krmz n retilmedii bir yapdadr. Bu yzden lambann renksel geriverimini drmek iin d ampuln i ksm fosfor tabaksyla kaplanr. Yksek basnl civa buharl lambalarn mrleri yaklak 20000 saat. Gleri 50-1000Wtr. Ik aks 1800-58500 lm dir. Renk svaklklar 2900-4200 K aralndadr. Krsal kesim ve ehir alanlarnn aydnlatmasnda, maden ocaklar ve ta ocaklarnn aydnlatlmasnda, trafik iaretleri dekoratif maksatl projektr uygulamalarnda kullanma uygun yapdadr.

21

2.7 Metalik Halojenrl Lambalar

In byk blm , bir metal buhar ve halojenr ayrmas rnleri karmnn nmndan oluan yksek yeinlikli boalmal lamba tr metalik halojenrl lamba tr olarak adlandrlr. Metalik halojenrl lambalarn boalma tpleri genelde saf kuvars tan imal edilir. Dearj tpnn ierisine belli oranda cva , metal tuzlar ile birlikte neon-argon veya kripton-argon karmlar konulur. Metalik halojenrl lambalarn dearj tpleri yanma konumlar esas alnarak drt ekilde retilir. Metal Halide lambalar elektrotlar yaplarna bal olarak farkllk gsterir. Elipsoit yapda olan lambalarda yardmc elektrot bulunmazken dier tm modellerde iki ana bir yardmc elektrot bulunur. Elektrot yaps , tungsten ubuk ucuna sarlm elektrot yayc madde emdirilmi tungsten telden ibarettir. Metalik halojenrl lambalarda ampuln i yzeyi gerek renksel verimi ykseltmek gerekse k kaynann klln azaltmak amacyla beyaz renkte k yayc fosforla kaplanabilir. Ampuln ierisine doldurulacak gaz dearj tpnn ierisindeki gaz karm belirler. Dearj tpnn ierisinde neon-argon karm kullanlrsa lamba iine neon gaz doldurulur. Dearj tpnn ierisinde kripton-argon karm kullanlrsa lamba ierisine ya azot gaz doldurulur ya da havas tamamen boaltlr. Metalik halojenrl lambalar ateleme iin yksek gerilime ihtiya duymalar nedeniyle ateleyiciyle birlikte kullanlr. Lambalarn rejime girmesi 3-5 dakikadr ve tekrar ateleme iin 5-15 dakikalk bir sre gerekecektir. HP1 ve HP1 T yapsndaki lambalar iin tekrar ateleme sresi 10-20 dakikadr. Bu modellerde duy yaps nedeniyle scak ateleme yaplamaz. MHD - LA ve SA gibi ift ayakl metalik halojenrl lamba modellerinde 35 - 50 kV'luk ateleyiciyle birlikte kullanldklar iin scak ateleme yaplabilir. Scak ateleme yaplmas isteniyorsa k kaynayla birlikte kullanlan ekipmann da atelemeye uygunluu gz nnde bulundurulmaldr. Metalik halojenrl lambalar alma konumuna kar olduka hassastr. ou lambann kendine uygun yanma konumu mevcuttur ve yanl kullanmda k renginin deimesi ve mrn ksalmas kanlmazdr.

22

Lamba mr elektrotlarnn hzl buharlamas nedeniyle daha ksadr. mrleri 6000 - 7500 saattir. Sk ap kapama lamba mrn olumsuz etkiler. ebeke gerilimindeki deiimler k renginin deimesinin yannda lamba mrnde de azalmalara neden olur. Kk gerilim dalgalanmalar renk bozulmasna ve mrnn ksalmasna neden olur. Ik tayflar dzgn fakat srekli deildir. Renk scaklktan 3000 5600 K deerindedir. Ik aks 19.000-200.000 lmendir.

2.8 Fiber Optik Kablolarla Aydnlatma

Aydnlatmann estetik yn ve gvenilir olmas gerekliliinin gndeme gelmesinden sonra eitli aydnlatma zmleri ortaya kmtr. Bal bana bir k kayna olamasa da aydnlatma sektrnde yerini almtr. Bunlardan biri de fiber optik kablolarn aydnlatma alanna sunduu saysz zmlerdir. Fiber optik aydnlatma genel bir ifadeyle; bir k reticisinden elde edilen n istenilen blgeye k tayan fiber optik kablolar araclyla tanmasdr. Fiber optik aydnlatma sistemlerinin geleneksel aydnlatma sistemlerinden temelde en byk fark; k kaynann uzakta konumlandrlmas ve n fiber kablolar ile tanmasdr. Bu yntemin salad en byk iki avantaj ise; Ik souktur ve s tamaz Ik kayna n gerektii noktadan uzak bir noktaya yerletirilebilir.

Bu farklllar ile fiberoptik bir ok alanda avantajlar salayabilmektedir. Ulalmas zor noktalarda veya bakmn ok masrafl hatta imkansz olduu noktalarda tek zmdr. Fiberin alma prensibi temel optik kurallarna dayanr. Bir n demeti az youn bir ortamdan daha youn bir ortama geerken geli asna bal olarak yansmas ( tam yansma) yada krlarak ortam dna kmas (bu istenmeyen durumdur) mantna dayanr. Fiber optik aydnlatma sistemleri temel olarak 2-3 ana ksmdan meydana gelmektedir. Ik kayna

23

Fiber optik kablo demeti

Bunlara bal olarak istenildii taktirde; Armatrler

Temel olarak k retme tekniklerine gre deiik trde k kayna mevcuttur. Bunlar Halojen Lamba, Dearj Ampul, LED k kaynaklardr. Fiber optik kablolar hazrlanan projeye, mimari tasarma ya da ihtiyaca uygun ebatlarda kesilerek bir demet haline getirilir. Ik kaynana (n k noktasna) sonlandrc muf kullanlarak yerletirilir. Bylece k kaynann rettii k, fiber optik demet iinde tanarak , armatre ve ya direkt plak fiber optik kablo ularna iletilir. Fiber optik kablo sadece k taycdr, elektrik akm tamaz.

Nemli ve souk ortamlarda, aydnlatmann elektrik riski tamas istenmeyen yerlerde tam bir gven ierisinde kullanlabilir. Ik kaynanda retilen ve fiber optik kablolar ile tanan k souk olduu iin yaknndaki canllara ve malzemelere zarar vermez. Dolaysyla, d ortamlarda, insanlarn ve dier canllarn birebir temasnn olduu yerlerde gvenle kullanlabilir. Ik hijyeniktir. Kaynak kl alanda bulunmad iin manyetik alan oluturmaz. Bylece toz v.b. partikller harekete gemez. Bu sayede gda vitrinlerinin aydnlatlmasnda ve bakmnda hijyen salanr. Geleneksel aydnlatma sistemlerinin sorun oluturduu sya duyarl ve hassas, patlama riski olan yada bakm zor / imkansz olan noktalarda n sy tamamasndan dolay zm retir. Ik kayna, n kullanld yerden tamamen ayr bir noktaya yerletirildii iin bakm kolaydr. Fiber optik aydnlatma sisteminin, ilk kurulum masrafnn olduka yksek olmasna ramen iletme asndan bakm ve dier giderleri geleneksel aydnlatma yntemlerine gre yok denecek kadar azdr. Fiber nn birok ula ulat mekanlarda glgeler ortadan kaldrlarak objelerin ayrntlar daha belirgin olarak seilebilir ya da istee bal olarak glgelendirme de yaplabilir. In birok dorultudan grlmesi ya da istee bal olarak sadece belirli noktalardan grlmsei salanabilir.

2.9 Ik Yayan Diyotlar

Tasarmclara geni ve kolay kullanm imkanlar sunan Ledler (light emiting diyodes) sahip olduklar birok olumlu zellikten dolay her geen gn biraz daha gelitirilerek aydnlatma

24

sektrnde yerini almtr. ok dk enerji sarfiyatlar, yksek k verimlilii minimal boyutlar, geni renk yelpazesi, farkl renk scaklklar gibi bir ok zelliiyle yakn bir zamanda geleneksel aydnlatma sistemlerini geride brakacak olduka geni uygulama alanna sahip olan bir teknolojidir. Nano saniyeler mertebesinde hzl bir k kna sahiptir. ok ve titreimlere dayankldr. Cam, flaman gibi krlgan elemanlar ihtiva etmez. LED ampulleri doru akm kulland iin almalar tamamyla sessizdir. evrecidir; yapsnda civa gibi ar metallar ve halojen gazlar yoktur. Titreimsiz yanma zelliine sahiptirler. Is vermeyen k (cold lght) nedeniyle gvenli kullanm olana vardr. Isk yayan diyotlar, dogru ynde gerilim uygulandg zaman syan, diger bir deyimle elektriksel enerjiyi sk enerjisi haline dnstren zel katk maddeli PN diyotlardr.

25

BLM-3

3 LED TEKNOLOJS (Ik Yayan Diyotlar)

3.1 Diyotlarn Temel Yaps Ve Tanm
P ve N tipi iki yar iletkenin birletirilmesinden oluan maddeye "diyot (diod, diot, diyod)" denir. Diyotlar temelde iki gruba ayrlrlar: I- Dorultma (redresr, rectefier) diyotlar. II- Sinyal diyotlar Dorultma diyotlar g kaynaklarnda AC akmlar DC'ye dntrmekte kullanlrlar. Bunlar, yksek akmlar tayabilirler ve yksek ters tepe gerilimlerine dayanabilirler. Ancak, genelde 50-60 Hz gibi dk frekansl devrelerde kullanlrlar. Sinyal diyotlar ise lojik (saysal) devre eleman ya da radyo frekans (RF) devrelerinde demodlatr (sinyal ayrc) olarak kullanlrlar. Baka bir deyile sinyal diyotlar, yksek frekanslarda almaya duyarl olmalarnn yan sra, dk gerilim ve akmlarda da alabilmektedirler. Dorultma ve sinyal diyotlar silisyum ve germanyumdan yaplabilmektedir. Germanyumdan yaplan diyotlardan akm geirildiinde zerlerinde yaklak 0,2 Volt'luk bir gerilim dm olurken, silisyumdan yaplm diyotlarda bu deer 0,6 ila 0,7 Volt dolayndadr. te bu fark nedeniyle germanyum maddesi daha ok sinyal diyotu yapmnda kullanlmaktadr. 3.1.1 P ve N Tipi Maddeler Birletirilerek Diyodun Oluturulmas 3.1.1.1 Polarmasz P-N Birleimi P ve N tipi yar iletken madde kimyasal yolla birletirildiinde "PN birleimli kristal diyot" elde edilir. ekil 8 'de P-N tipi maddelerin birletirilmesiyle oluan diyotun yaps

verilmitir. P ve N tipi iki madde birletirildii zaman birleim yzeyinin yaknnda bulunan elektron ve oyuklar birbirleriyle birlemeye balarlar. Birlemeler sonucunda yzey civarnda ntr (yksz) atomlar oluur. P-N maddelerinin birbirine yakn olan ksmlarnda oluan elektron oyuk birleimleri ekil 8 'de taral olarak gsterilen "gerilim setti" blgesini ortaya karr. Taral blge PN maddelerinde bulunan tm elektron ve oyuklarn birbiriyle birlemesini nler. Elektron ve oyuklarn yer deitirmesini engelleyen blgeye gerilim setti

26

(depletion layer) denir. Settin kalnl 1 mikron kadar olup, 0.2 0.7 Volt' luk bir gerilim uyguland zaman yklr (alr). P-N birleiminde P maddesinin sa blm elektron kazand iin eksi (-) ykl olur. N maddesinin sol blm ise oyuk kazand iin art (+) ykl duruma geer. ki yzey arasndaki bu kk potansiyel fark (gerilim), oyuk ve elektronlarn daha fazla yer deitirmesini nler. Oluan gerilim setti dardan uygulanan gerilimle yok edilebilir. te, P ve N tipi maddelerin birletirilmesiyle elde edilen devre elemanlarna diyot denir. Gnmzde, katklama oranlar deitirilerek P-N temeli zerine kurulu bir ok eitte diyot yaplmaktadr.

ekil 8- Polarmasz PN Birleiminde Oyuk Ve Elektronlarn Davran-Gerilim Settinin Oluumu 3.1.1.2 Polarmal PN Birleimi Polarmasz P-N birleiminin orta yerinde karlkl yk dengesi olduundan akm gemez. PN birleimine doru ynde (forward) ve ters ynde (reverse) gerilim uygulandnda baz elektriksel olaylar ortaya kar.

3.1.1.2.1 P-N Birleimine Doru Ynde Akm Uygulama (Doru Polarizasyon)

ekil 9 da grld gibi UCC retecinin art (+) ucundan gelen ykler (oyuklar) P tipi maddenin art (+) yklerini birleim yzeyine doru iter. retecin eksi (-) ucundan gelen elektronlar ise N tipi maddenin eksi (-) yklerini birleim yzeyine iter. Art (+) ve eksi (-) ykler birbirini ekeceinden elektronlar oyuklara doru hareket ederler. Yani elektronlar, P tipi maddeye geerler. Pilin art (+) ucu P tipi maddeye gemi olan eksi (-) ykl elektronlar kendine eker. Bu ekilde P-N birleiminde elektron ak balar. N tipi maddede bulunan her elektron yerinden kt zaman buralarda oyuklar oluur. Oyuklar art (+) ykl kabul 27

edildiinden, pilin eksi (-) ucu tarafndan ekilirler. Grld zere elektron ak eksi (-) utan art (+) uca doru olmaktadr. Ancak, eskiden, akmn artdan eksiye doru gittii sdnlerek (konvansiyonel, klasik yaklamm) tm teorik anlatmlar buna gre yaplmtr. Gnmzde de klasik yaklam benimsenmektedir.

ekil 9- Kristal Diyotun Doru Polarlamada altrlmas

3.1.1.2.2

P-N Birleimine Ters Ynde Akm Uygulama (Ters Polarizasyon)

ekil 10 da grld gibi Ucc ad verilen retecin eksi (-) ucu P tipi maddenin oyuklarn eker. retecin art (+) ucu ise N tipi maddenin elektronlarn kendine eker. Birleme yzeyinde elektron ve oyuk kalmaz. Yani birleim blgesi art (+) ile eksi (-) yk bakmndan fakirleir. Bu yaklama gre ters polarizasyonda diyot akm geirmez. Ancak kullanlan maddelerin tam saflta olmamas edeniyle "ok az bir sznt akm geer. Mikro Amper (mA) dzeyinde olan bu akm yok saylr (ihmal edilir). Ters polarize edilen diyotlara uygulanan gerilim ykseltilirse eleman delinebilir (bozulur). Diyotun delinmesi olayna " etkisi" ad verilir. etkisinin oluumu ksaca yle aklanabilir. P tipi yar iletkenin iletim bandndaki bir aznlk elektronu reteten yeterli enerjiyi alnca, diyotun pozitif ucuna doru gider. Bu elektron, hareket edince bir atoma arpar ve yeterli enerjiyi salayarak bir valans elektronun yrngesinden kp iletim bandna gemesini salar. Bylece iletim bandndaki elektron says iki olur. Yrngelerinden kan

28

bu elektronlar, valans elektronlara arparak herbir elektronu iletim bandna karrlar. Bylece iletim bandnda drt elektron olur. Bunlar, drt valans elektronunu daha iletim bandna sokarlar. Ters polarma geriliminin yksekliine gre harekete geen elektron says hzla artarak ters ynde geen akmn artmasna neden olur. Diyotlarn bir ou ters polarmann ar arttrlmas durumunda bozulacandan bu noktada (dayanma gerilimine yakn yerde) altrlmazlar.

3.2 Ledler ( Ik Yayan Diyot, Light Emiting Diodes)

Ik yayan flamansz lambalara led denir. Bu elemanlar eitli boyutlarda (1-1,9-2-2,1-3-5-10 mm vb.) retilirler. 2-20 mA gibi ok az bir akmla altklarndan ve sarsntlara dayankl olduklarndan her trl kullanmda karmza kabilir. Ik, bir yar iletkende, P tipi madde iine enjekte edilen bir elektronun oyukla birlemesi ya da N tipi madde iine enjekte edilen bir oyuun elektronla birlemesi sonucunda oluur. Bu olaydaki temel esas, elektronlarn enerji kaybnn, ma olarak ortaya kmasdr. . alma prensipleri LED yongas zerinden akm aktnda dorudan foton (k) reten bir yar-iletken teknolojisine dayanr. LED'ler aktif katmann metaryel yapsna bal olarak grlebilir k tayfnn belirli bir blmnde k yayarlar. Baka bir deyile tek renk k retilir ve aktif katmanda kullanlan materyel LED nn rengini belirler.Yksek seviyede k veren renkli LED'lerde aktif katman olarak farkl materyeller kullanlr (GaAs, Gap, GaN, AlInGaP ve InGaN). LED'lerle beyaz k retmek iki yntemle mmkndr. Bunlardan birincisi; krmz, yeil ve mavi adet LED yongasn bir klf iersinde kullanarak beyaz elde etmektir. kinci yntem ise mavi LED yongasnda retilen n bir fosfor tabakasn uyararak beyaz k retilmesidir. Led diyotlarn yapsnda kullanlan galyum arsenik (GaAs), galyum arsenik fosfat (GaAsP), galyum fosfat (GaP), inko, nitrojen vb. gibi maddelere gre ortaya kan n rengi de farkl olmaktadr. Yani, yar iletken iine yerletirilen elementler ledin yayd n rengini belirlemektedir. Yeil renk veren ledlerin iinde nitrojen bulunmaktadr. Nitrojen miktar arttrlda sar olmaktadr. Krmz renk elde etmek iin ise inko ve oksijen kullanlmaktadr. Led'lerin direnci dinamiktir. Yani bu diren zerinden geen akma gre deiir. Bu yzden Led'i bir akm kaynana dorudan balarsak ksa devre olur. Bu yzden devreye seri bir diren balamak gerekir.Yksek DC gerilimlere balanacak ledlere ekil 10 da grld gibi seri olarak n diren balanr. Lede balanmas gereken n direncin deeri;

29

Rn = (Besleme gerilimi-Led gerilimi)/Led akm ()

R = US-Uf / I

US : Besleme gerilimi Uf : Led iletim gerilimi I : Led akm

ekil 10 Ledlerin Seri Direnle altrlmas 3.2.1 Ledlerin tarihsel geliim sreci lk led 'ler TO-18 transistr klf ierisinde ve ular effaf plastik mercek eklindeydi. Mevcut k rengi sadece krmzyd ve verim, yani uygulanan miktar son gce kar elde edilen k

derece yetersizdi. Zamanla yariletkenlerde yaylan k ile ilgili teorik bilgiler

gelitike GaP diyotlarndan yaylan krmz a, bu yariletken madde ierisinde bulunan inko ve oksijen atomlarnn sayesinde olutuu anlalmtr. Daha saf GaP maddesiyle yaplan Led 'lerin, bu sefer yeil bir k yaydklar gzlenmitir. Daha sonra ise ok eitli yariletken maddeler denenmi ve kullanlmtr. Gnmzde ise en ok kullanlan madde ise Galyum Arsenit Fosfat (GaAsP) 'tr. Bu maddenin avantaj, arsenik ve fosfat oranlarn deitirmek suretiyle infraruj (infra-red) ile yeil arasnda pek ok renk elde edilebilmesidir. 1962 de ilk ticari LED retildi, ilk retilen krmz LED'ler sinyal ve gstergelerde kullanld. 1972 Siemens Semiconductor Division tarafndan (Bugn Osram Optosemiconductor olarak

30

faliyetini srdryor) ilk radyal klf LED retildi. 80 lerin sonu 90 larn ba ki byk aama kaydedildi; Krmz LED'e ilave olarak sar, yeil, mavi ve beyaz LED'ler gelitirildi. Ik verimlilikleri arttrld. 1994 nce krmz ve sar ardndan yeil renkler trafik klarnda kullanlmaya baland. VW bata olmak zere otomobil endstrisinde kullanlmaya baland.Aralarda 3. fren lambas olarak kullanlmaya baland. Yeni milenyum ile birlikte Titreimlerden etkilenmeme zelliinden dolay ara tasarmclar gsterge aydnlatmas, stop lambas, fren lambalar, sinyal lambalar olarak LED dizinlerini kullandlar. Birka firma far lambas prototipleri gelitirdi. Bugn LED'ler aadaki uygulamalarda ska kullanlmakta. Bir otomobilde 300 den fazla LED kullanlmakta (konsol, radyo, CD alar, navigasyon sistemi, gstergeler ve butonlar iinde). Cep telefonlar gsterge ve tu aydnlatmas iin 12 adet LED kullanlmakta (fotoraf eken modellerde fla olarak). 100.000 LED' den fazlas byk lekli gstergelerde

kullanlmakta. rnein futbol sahalar, d mekan grnt cihazlar, byk trafik bilgilendirme gstergeleri. Dekoratif aydnlatmalarda k kayna olarak.Reklam

panolarnda neon lambalara altenatif olarak. Ve bugn aydnlatma dahil o kadar ok geni alanda kullanlmaktadr. Sonu olarak LED k tasarmcsnn vazgeemeyecei bir konudur. Byleyen , verimlilii, faydalar ile kla uraan herkesin ilgi odadr. In gelecei LED ile kesimitir. 3.2.2 Led in Elektriki Bantlar 3.2.2.1 Akm - Ik iddeti Balants LED diyodunun sk siddeti, iinden geen akm ile dogru orantl olarak artar.Ancakbu art; ekil 11 'de grldg gibi akmn belirli bir degerine kadar dogrusaldr. Daha sonra bklr. Eer diyoda verilen akm, eik degeri ad verilen dorusallgn bozuldugu noktay aarsa diyot ar snarak bozulur. Bu nedenle diyotlar kullanlrken, firmalarnca verilen karakteristik erilerine uygun olarak alstrlmaldr.

31

ekil 11- Led Ik iddetinin Akma Gre Deiimi 3.2.2.2 G - Zaman likisi Ik yayan diyotlarn gc zamanla orantl olarak dser. Bu g normal gcnn yarsna dtnde diyot artk mrn tamamlamtr. Bir LED diyodun ortalama mr 100.000 saattir. ekil 12de , LED diyodun yaym gcnn, normal sartlarda (IF=100mA, T ortam=25C iken,) zamana gre deiim erisi verilmitir. Bu tip deerlendirmede, gcn dme miktar direk g deeri olarak deil de, normal gce oran olarak alnmaktadr.

ekil 12- Led Yaym Gcnn Zamana Bal Deiimi

3.2.2.3 Scaklk-Ik iddeti Bants

Diyot sndka, akm sabit kald halde, verdii k iddeti ekil 3.21(d) 'de grld gibi klr. Bu dme diyodun cinsine gre yle deiir;

32

GaAs diyotta dme :

Her derece iin %0,7

AaAsP diyotta dme : Her derece iin %0,8 GaP diyotta dme : Her derece iin %0,3

Normal alma artlarnda bu dmeler o kadar nemli deildir. Ar alma artlarnda ise soutucu kullanlr veya baz yan nlemler alnr.

ekil 13- Scaklk Ik Etkinlii Bants 3.2.2.4 Ik Yayan Diyotun Verimi Isk yayan diyodun verimi; yaylan k enerjisinin, diyoda verilen elektrik enerjisine oranyla bulunur. Diyoda verilen elektrik enerjisinin hepsi k enerjisine dnmemektedir. Yani harekete geirilen elektronlarn hepsi bir pozitif atom ile birlememekte, saa sola arparak enerjisini s enerjisi halinde kaybetmektedir. LED rengine gre k etkinlii farkllk gsterir. rnein; krmz en yksek verimlilie sahiptir 45 lm/W, sar 35 lm/W, yeil 18 lm/W, mavi 8 lm/W civarndadr. Aydnlatmada beyaz k nemli olduuna gre beyaz LED iin verimlilik, retici firmalara gre deimekle birlikte 18 25 lm/W arasnda deimektedir. Led seiminde verim nemli bir faktrdr. Yeil ve sar Led 'lerin verimleri, krmz Led 'lere nazaran daha dktr. Ancak pille alan kk cihazlar dnda bu durum bir problem tekil etmemekte, verim dkl biraz daha fazla g tatbikiyle ortadan kalkmaktadr.

33

3.3 Optik
LED k deerleri konusunda dikkat edilmesi gereken bir konuda k alardr. LED'ler ynlendirilmi k olduklar iin k deerleri, cd (candela) veya mcd cinsinden verilmektedir. Ik alar dk tutularak yksek candela deerleri telaffuz edilmektedir. LED seiminde deerlendirme yaplrken bu konu dikkate alnmaldr.nemli noktalardan biri de n asnn deitirilmesi, ynlendirilmesi, bir k klavuzu ile datlmas, ksaca LED ile rettiimiz n kullanlmasdr. Bu konuda en ok ihtiyacmz olacak mercek sistemleridir.

3.4 ok Renkli Ledler

Uygulamada iki ya da ledin bir gvde iinde birletirilmesiyle oluturulmu, iki hatta renk yayan ledler de kullanlmaktadr. ekil 14 a'daki ledden farkl renk elde edilebilir. Anot 1 ve anot 2'ye DC retecin art (+) ucunu, ortak katoda ise DC retecin eksi (-) ucunu balarsak, gvde iinde bulunan iki ledin almas sonucu karma bir renk (nc renk) oluur. Anot 1 ile ortak katoda DC uygulandnda L1 k yayar. Anot 2 ile ortak katoda DC uygulandnda ise L2 k yayar. Aadaki ema, bu tr bir LEDin balant yntemini gstermektedir. bacan farkl boyda olduuna dikkat edelim. Orta bacak, her iki renk iin (-) (katot) grevi yapar. D bacaklar ise her iki renk iin ayr ayr (+) (anot) balantsdr. Bu ayaklar kullanarak renkli k yakp sndrebilirsiniz. ki renkli LED ler, renklilere gre daha az kullanldr. Renklerin her biri tek olarak yanar. (Biri yannca dieri sner.)

34

ekil 14- ok Renkli Ik Yayan Ditotlarn Yaps Ve ok Renkli Led renekleri

3.5 Enfraruj (nfrared) Led Diyotlar

P ve N tipi iki yar iletkenin birleiminden olumutur. nfraruj led, normal ledin birleim yzeyine galyum arsenid maddesi katlmam halidir. Yar iletkenlere eitli maddeler eklenerek insan gznn gremeyecei frekanslarda (kzl tesi) kk yayan led elde edilmitir. D grnm olarak led diyotlara benzeyen enfraruj diyotlar en ok, uzaktan kumanda (tv, video, mzik seti, otomatik altrlan endstriyel makinalar vb.) sistemlerinde kullanlrlar.

3.6 Ledlerle Beyaz In Elde Edilmesi

1993 ylnda Japon Shuji Nakamura, galyum nitrrne dayanan mavi bir LED buldu. Bu mavi LED beyaz n nn at. Beyaz k, teoride saysz dalga uzunluunu bir araya toplarken, gzmz kolaylkla aldanp biri krmz, biri yeil biri de mavi olmak zere dalga uzunluunu bir araya getirip beyaz k grm gibi oluyor.

te beyaz LEDler de bu yanlsamadan yararlanyor. Bu da drt ekilde gerekleiyor. lk nce LED (krmz, yeil ve mavi) ayn kutuda toplanyor: Ancak diyodlarn tm ayn randmana sahip olmadklarndan global randman bu durumdan etkileniyor. Bir dier olaslk ise u; mavi diyoda, diyodun altnda amber renginde yanan fosfor bazl kk bir pastil ilitiriliyor. Bu diyod maviyle birletiinde beyaz bir k retiyor. Bir dier hadde mortesi LEDe dayanyor; floresan bir bileen bu may grnr beyaz a dntryor. Organik LEDler ise akm getiinde beyaz k reten organik eleri barndran aktif bir katmana sahipler.

35

3.7 Ledlerin alma Snrlar

Verimliliine karn LED zmnn de bir takm snrlamalar mevcuttur. Bunlarn arasnda elektrostatik boalmalara kar duyarllk, 1.7 ile 3.6 V arasnda (renge bal olarak) besleme gerilimi zorunluluu ve kutuplu olma zellikleri saylabilir. Bunlara ek olarak normalde beyaz k kayna kullanlr, renkler dalga boyu ayarlar ile salanr ve alma scakl -25C ile 85C arasnda kalmaldr. Krmz LED yaklak 1,8V-15mA Sar LED yaklak 2V-15mA Yeil LED yaklak 2,2V-15mA Mavi ve Beyaz LED yaklak 3V-30mA 'de alr.

3.8 Ledlerin AC almas

Led 'ler, AC ile alan devrelerdeki ikaz lambalarnn bile yerini alabilmektedirler. AC sinyalin bir sayklnda iletimde olan Led, ikinci sayklnda ters ynde polarlanr ve off durumuna geer. Bu durumda Led zerinde oluan ters yndeki gerilimin Led 'in ters dayanma geriliminden fazla olmas halinde Led tahrip olacandan gerekli nlemler alnmaldr. Bunun iin Led 'e paralel olarak ters ynde normal bir diyot balanmas kafidir. ekil 15.a 'da bu balant ekli gsterilmitir. Negatif yarm sayklnda bu diyot iletime geerek zerinde oluacak 0,7 Voltluk iletim gerilimi, Led 'in emniyetle kullanlmasn salayacaktr. Led 'leri korumak iin kullanlan dier bir yntemde, Led ile seri olarak ters dayanma gerilimi kaynak geriliminden daha byk olan bir diyot balamaktr. Bu durmda ekil 15.b 'de gsterilmektedir. lk metodun avantaj, Led zerine 0,7 Volttan daha fazla ters gerilim dememesi nedeniyle Led 'in ar ters gerilimden dolay bir tehlikeye maruz kalmasnn sz konusu olmamasdr. Ancak seri direncin iki misli g harcamas gerekmektedir. Her iki durumda da, Led sadece bir saykl boyunca iletimde kalaca iin averaj Led akm, hesaplanan diren deeriyle bulunann yars kadar olacaktr. Bu durumu gznne alarak gerekli diren deeri, aadaki formlden hesaplanabilir.

36

R = URMS - Uf / 2I URMS : AC ebeke gerilimi Uf : Diyot iletim gerilimi I: stenen averaj akm deeri

ekil 15- AC Devre Led Balants

3.9 Ledlerin Devre Balantlar

Led 'ler, dk gerilimli kaynaklarda kullanlacaklar zaman maksimum akm snrlarna yakn deerlerde kullanlmamaldrlar. nk byle durumlarda seri direncin deeri kk olacandan kaynak gerilimindeki en ufak bir deiim, yksek akm gemesine sebep olarak Led 'i tahrip edebilir. Led 'leri devreya balarken polaritelerine dikkat edilmelidir. Bunlarn ters dayanma gerilimleri 4-5 Volt gibi kk bir deer olduundan ters balanmalr halinde yanmalar iten bile deildir. Bu yzden polariteleri bilinmeyen Led 'lerin bacaklarnn tespit edilmeleri esnasnda dikkatli olunmaldr. Bu i iin yntemlerden biriside, 150 ohm 'luk seri bir direnle beraber 3 Voltluk bir kaynak kullanlmasdr. Led 'lerin polariteleri genellikle iki trl belirtilmektedir. Birinci olarak katot, anoda nazaran daha ksa yaplmaktadr. kinci olarak ise Led 'in klfnn katot taraf dz olarak imal edilmektedir. Bu yntem, sadece dairesel kesitli Led 'ler iin geerlidir. ekil 16 'da Led polaritelerinin belirtilme yntemleri grlmektedir. effaf muhafazann iini grmek mmknse; katot tarafnn daha byk olduu grlecektir.

37

3.9.1 LEDlerin Seri Balanmas Ayn anda birden fazla LED den k almak istiyorsa seri balanmas uygundur. Tek devrede ok LED altrlnca iin g kaynann mr uzayacaktr. Devrede seri bal btn LED lerin zerinde ayn akm iddeti vardr. Bu gibi bir durumda, seri bal LED lerin hepsinin ayn cins olmas nerilir. G kayna, devredeki btn LED ler iin yeterli voltaj verecek nitelikte olmaldr. (Yani her LED iin 2V, Mavi ve Beyazlar iin 4V ve kullanlacak diren iin de en az 2V.) Byle bir devre iin hesap yapmanz gerekirse, devredeki btn LED lerin voltajlarn toplayp VL olarak kullanlmaldr.

ekil 17- Led lerin Seri Balant Gsterimi

38

Diyelim ki, devrede bir Krmz, bir Sar ve bir Yeil LED seri balants olsun. Bu durumda, 3X2V + 2V = 8V 9V kaynak uygun olacaktr. VL = 2V + 2V + 2V = 6V ( LEDin voltaj toplam). Besleme voltaj VS 9V olacaksa ve akm iddeti I 15mA = 0.015A olmal ise, Diren R = (VS - VL) / I = (9 - 6) / 0.015 = 3 / 0.015 = 200 , (veya en yakn fakat bir st deerdeki diren deerini

Bu durum karsnda R = 220 semeli ve kullanlmaldr.)

3.9.2 Ledlerin Paralel Balants Birden fazla LEDi tek diren kullanarak paralel balamak hi nerilmez.

ekil 18- Seri Tek Direnle Ledlerin Paralel Balants Devrede kullanlan LED ler arasnda kk de olsa nitelik farklar varsa, devreden geen akmn paylalmas srasnda en kk Voltajl LED yanar. Btn zellikleri tam olarak ayn (zde) LED lerin, tek diren kullanlarak paralel balanmasnn sakncas eer bir led yanarsa dier ledler yanmaz fakat k vermezler. Ledlerin paralel balanmasnn salkl yolu her birine ayr ayr seri dire balayarak yaplacak olan paralel balantdr.

39

3.10 LEDlerin Teknik zelliklerini izelgede Bulup Anlamak

retici kataloglar, LEDler veya benzeri elektronik paralar iin verilen teknik rakamlar ve bilgilerle doludur. Bu bilgilerden yararlanabilmek iin, kullanlmakta olan ksaltmalar bilmek ve anlamak gerekecektir. rnin aadaki tablo, 5 mm apnda yuvarlak LED ler hakknda teknik bilgiler vermektedir. Type Colour IF VF VF VR Luminous Viewing Wave angle 60 length 660nm

max. typ.

max. max. intensity 5mcd @ 10mA 80mcd @ 10mA 32mcd @ 10mA 32mcd @ 10mA 60mcd @ 20mA 500mcd @ 20mA 5mcd @ 2mA

Standard Red Bright red

30mA 1.7V 2.1V 5V

Standard

30mA 2.0V 2.5V 5V

60

625nm

Standard Yellow 30mA 2.1V 2.5V 5V

60

590nm

Standard Green 25mA 2.2V 2.5V 5V High intensity Super bright Low current

60

565nm

Blue

30mA 4.5V 5.5V 5V

50

430nm

Red

30mA 1.85V 2.5V 5V

60

660nm

Red

30mA 1.7V 2.0V 5V

60

625nm

(1cd= 1lm / m2 ) IF max. : Azami (maksimum) akm. VF typ. : Diren hesabnda kullanlacak VL Voltaj. Beyaz ve mavi iin yaklak 4V, dierleri iin yaklak 2V VF max. : Max. gerilim VR max. : Azami ters Voltaj. (LED doru balannca nemi yok) Grnm As : 60 ile 30 arasnda deien a deerleri.

40

Dalga Boyu : Yaylan n azami dalga boyu, yani LEDin rengini belirleyen deer. ( nm =nanometre)

Aydnlatma iddeti : Uygun akm altnda LED in aydnlatma gc, (mcd = milicandela)

3.11 Led Klflar Ve nemi

lk LED 'lerin fiyatlarnn yksek olmalarnn bir nedeni de pahal metal klflar kullanlmasyd. Bu tip LED 'ler, hal baz askeri ve profesyonel cihazlarda kullanlmaktadr. Modern LED 'ler, daha basit ve ucuz olan epoxy-resin klflar ile yaplmaktadr. Bu tip LED' ler ekil 18' de grlmektedir. Diyot eklemleri birer nokta k kayna olmakla beraber bir LED 'in k yayma diyagram, klfn cinsine gre deimektedir. rnein LED 'in klf effaf ise, LED bir nokta k kayna eklinde k yaymaktadr. Bununla ilgili radyasyon diyagram ekil 19' da gsterilmitir.

ekil 19- Led Klf rnei

ekil 20- Klfa Bal Ik Yaylm

Grlecei gibi yaylan k, ekil 19(a) da dar bir a ile yaylmaktadr. Eer klf buzlu (mat) ve renkli ise, o zaman LED 'den yaylan k ok daha geni bir alana yaylmaktadr(ekil 19 b). Sabit bir k miktar iin effaf bir LED 'in parlakl, ekseni ynnde bakldnda renkli bir Led 'e gre daha fazladr. Ancak bak yn eksenden kaydrldka effaf LED 'lerde parlakln ok abuk olarak dt grlr. Buna mukabil renkli ve mat LED 'lerin ok daha geni alardangrlebilir. 41

Bir LED 'in klfnn renkli olmas, nn rengini deitiremez. In rengini belirleyen, sadece yariletken maddenin cinsidir. Eer renkli klf kullanlacaksa, bu n rengi ile ayn olmaldr. Aksi halde k miktar nemli lde zayflamaya urar. En ok kullanlan Led 'ler dairesel kesitli klf olanlardr. Bunun sebebi, panel montaj iin almas en kolay deliklerin dairesel delikler olmasdr. Kullanm amalarna ynelik deiik tiplerde ledler de mevcuttur.

ekil 21- eitli Led Klflar

3.12 LED lerin mrleri

lk LEDlerde diyot eklemini kirleten bakr molekllerinden dolay, birka yz saatlik almadan sonra LEDlerin parlakl azalyordu. Ancak modern LEDlerde mr 100 000 saat civarna karlmtr. LEDlerin mrleri verdikleri n %50 orannda dmesi iin geen sre olarak tanmlanmaktadr. LEDlerin daha uzun mrl olabilmeleri iin bu hususlara dikkat etmek gerekmektedir : Bacaklar klftan itibaren 2mm den daha yakn kvrlmamaldr. Klfn atlamamasna dikkat edilmelidir. atlaklardan szan rutubet, LEDin mrn byk lde azaltr. Lehim yaplrken bacaklarn 125 C den daha fazla stlmamas gerektiinden bacaklar soutma amacyla metal maa veya krokodillerle tutturulmaldr. LEDler ar scaklarda altrlmamaldr. 75C de altrlan bir LED 25 C dekine nazaran yar yarya daha az k verebilmekte, mr de ayn nispette azalmaktadr. Bu yzden LEDler, devrenin scak blgelerinden uzak tutulmal ve maksimum akm snrlarna yaknaltrlmamaldr. Sonu olarak hesaplar ve deneyler LEDlerden en az 100.000 saat istifade edilebileceini gstermektedir. Isl kondisyon (soutma), evresel etkiler, kullanlan evre elemanlar, klfn

42

materyal yaps vb. etkiler gz nne alndnda 50.000 saat ve zeri hizmet mr olduu kabul edilir.

3.13 LED ve Klasik Aydnlatma Aygtlarnn Karlatrlmas

3.13.1 Klasik Akkor Flamanla Karlatrma Devinimsiz gaz iine yerletirilen, genellikle tungstenden retilen metalik bir ince telden

oluan ve elektrik akmyla yanan piyasadaki ampullerin geri retim maliyeti dk, ama randmanlar son derece az. Akkor flamanl lambalarda verim azdr. Sebebi ise elektrik enerjisinin tamamnn k olarak aa kmamasdr, s da aa kar ve kayplar artar. Bir dier sorun ise u: ampuln iindeki tel kendisini kesmekle tehdit eden oklara ve titreimlere kar duyarl, mr ise her yakmada meydana gelen termik okun etkisiyle ksalmaktadr. Tungsten flamann, yksek scaklndan dolay, zamanla buharlamas lambann mrn 500 ile 5.000 saat arasnda kstlamaktadr. Ayrca akkor flaman bir vakum ortam ierisinde bulunduundan darbe yada titreime dayankll da ok dktr. Akkor lambalarda ksal verim 12 15 lm/W tr. Ik yayan diyotlarn gvdeleri epoxy-resin, k kan ksm optik mercek, dier ksmlar metal olarak ta yaplr. Btnyle oka ve titreime direnli olurlarken, ortada ne parampara olacak bir cam ne de krlacak bir filaman vardr. Uzun mrldr. (ortalama 105 saat). Kimyasal yaplar nedeniylezerlerinden bir akm getiinde photon aa kararak k verirler. Isnma problemleri yoktur. Flamanl lambalara gre ok daha az enerji kullanrlar. 3.13.2 Floresan Lamba le Karlatrma

Floresan lambalar ok az sndklarndan tketilen elektrik enerjisinin byk bir ksmnn a dnmektedir. Ancak floresan tp, grnr oluturacak plazmay meydana getirecek yksek gerilimi harekete geirmek iin byk bir devreye (Bobinaj, starter...) gerek duyar. Tpn iine yerletirilen bu devrenin retim maliyeti ise, normal bir ampulnkinin be, on kat. te yandan, floresan lambalar bir ka kez yanp sndrlmeye dayankl deildirler; stelik tam olarak aydnlanmalar iinse yaklak 30 sn.lik bir sreye ihtiya var. Ayrca souk havalarda da randmanlar birdenbire dyor. Ortalama mrleri ise 7500 saat bu deerde ama kapama sklyla azalmaktadr. Ik verimi floresan lambalarda 55 104 lm/W tr. 43

Ledlerin k verme sreleri ns ler mertebesindedir. Ateleme iin ek bir donanma gerek yoktur. Ledler zerinden akm getiinde foton aa kararak k verir. Ik verimi ise ledin rengine gre deimekte ve 18-30 lm/W deerlerindedir. Beyaz LED' de verimliliin 50 70 lm/W deerlerine ulamas beklenmektedir. Geleneksel flouresan lambalara gre ortalama g tketimi 1/10 civarndadr. Ledlerin ilk kurulum maliyetleri yksek olmasna ramen elektrik enerjisi tketimi ve aydnlatmada kullanlan kablo kesitlerinin daha ince olmas gibi avantajlar uzun vadede bize yansyacak ekonomik bir zm sunar. Ayrca ledlerdeki renk eitlilii, ledlerin boyutlar ve saysz uygulama alanlar her ortamda amaca uygun aydnlatma zmlerini de beraberinde getirir.

3.14 Ledlerin Kullanm Alanlar

D cephe aydnlatmas

ekil 22- D Cephe Aydnlatmas Reklam sektr (neon un yerini ald)

ekil 23- Reklam Panosu

44

Mobilya sektr(renk vurgulama, glgelerin ortadan kaldrlmas...)

Sekil 24- Mobilya Aydnlatmas Solar sistemiyle birlikte bahe aydnlatmas(led zerinde den gerilim 1.5-3.5 V olduu iin avantajl) Hastaneler (salk asndan nemli, k gvenilir, sessiz...) merkezleri, otelleri, evler, vitrinler(eitli efektlerle etkileyici grnmler)

ekil 25- Aydnlatma

45

Kaynaklar http://www.antrak.org.tr/gazete http://cc.1asphost.com/ http://commons.wikimedia.org/wiki/LED http://www.elektronikce.com/ http://www.eren-solar.com http://www.firat.edu.tr/end-elektronik/analog_devre_elemanlari.htm http://www.forumtrportal.com http://www.led.com.tr http://www.ledlightforyou.com/ http://www.megasan.com.tr http://www.pelsan.com.tr http://www.silisyum.net/htm/diyotlar/diyotlar.htm http://www.silisyum.net/htm/optoelektronik/led_kiliflari.htm http://www.superbrightleds.com/led_info.htm http://tr.wikipedia.org/wiki/Diyod http://www2.whidbey.net/opto/LEDFAQ/The%20LED%20FAQ%20Pages.html Tridonic.Atco 2004-2005 Trke Katalog Fiberli Katalog

46