ELN SINIFLANDIRILMASI VE KULLANIM ALANLARI elik, herhangi bir ileme tabi tutulmadan dvlebilen, yani ekil deiimine elverili

i ve en ok %2.06 orannda karbon ieren demir-sementit alamdr. Genellikle snek malzemelerdir. Uygulanan sl ilemlerle sertlikleri, dayanmlar ve tane boyutlar deitirilebilir. eliin zelliklerinin (bilhassa sertliinin) deiimine en fazla etki eden element karbondur. elik, demir-karbon alam olup, dier alam elementlerini de belli oranda ierebilir. Karbon Oranna Gre elikler Karbon oran < %0.1 olduunda saf demir olarak adlandrlr. a) Dk (Az) Karbonlu elikler En fazla miktarda retilen elik trdr. Genellikle %0.25ten daha az karbon ierirler. Isl ilemle martenzit yaps elde edilemedii iin, dayanmlarnn arttrlmas ancak souk ilem ile mmkndr. b) Orta Karbonlu elikler %0.25-0.55 arasnda karbon ieren eliklerdir. Isl ileme (stenitleme, hzl soutma ve menevileme) tabi tutularak, mekanik zellikleri iyiletirilebilir. Alamsz orta karbonlu elikler, dk sertletirilebilirlie sahiptirler. Bundan dolay, sadece ok ince kesitleri uygun bir ekilde sertletirilebilir. c) Yksek Karbonlu elikler %0.55-%1.6 arasnda karbon ieren; en sert, en dayankl ve en dk sneklie sahip karbon elikleridir. Yksek anma dayanmna sahip olup, neredeyse tamam sertletirilmi ve menevilenmi halde kullanlrlar. Takm ve kalp elikleri, yksek karbonlu elikten olup, genellikle krom, vanadyum, tungsten ve molibden ierirler. elik ierisine ilave edilen karbon oran, eliin dayanmn ve sertliini etkiler.

ekil. Karbon orannn, eliin ekme dayanm ve sertliine etkisi ELN SINIFLANDIRILMASI elik, EURONORM 2074 standardna gre u ekilde snflandrlr: 1. Kimyasal bileimlerine gre 1.1. Alamsz elikler 1.2. Alaml elikler 2. Kullanm yerinde istenen zellie gre 2.1. Ktle (Temel) elikleri (alamsz) 2.2. Kaliteli elikler (alamsz/alaml) 2.3. Asal (Soy) elikler (alamsz/alaml)

3. Kullanm yerine gre 3.1. Yap elikleri: Genel yap elii, otomat elii, sementasyon elii, nitrasyon elii, yay elii, slah elii, paslanmaz elik, vb. 3.2. Takm elikleri: 3.2.1. Alamsz takm elii 3.2.2. Souk i takm elii 3.2.3. Scak i takm elii 3.2.4. Yksek hz elii 4. Mamul ekline gre 4.1. Yass elik 4.2. Uzun elikler 4.3. Dier ekillerdeki elikler (Ksa elikler) EURONORM 2074 standardna gre snflandrlan eliklerin zellikleri ve kullanm alanlar aada aklanmtr. 1. Kimyasal bileimlerine gre elikler 1.1. Alamsz elikler: Ortalama mangan (Mn) oran %1.0 olan alamsz eliklerdir (Otomat elii ise, ortalama mangan oran > %1.0 olan alamsz eliktir). 1.2. Alaml elikler: eliin bileimindeki karbon hari, dier alam elementlerinin oranlarnn toplam %5 veya daha fazla olan eliklerdir. Dk alaml elik: Alam elementlerinin arlklar toplam en fazla %5 olan eliklerdir. Yksek alaml elik: Alam elementlerinin arlklar toplam %5ten fazla olan eliklerdir. 2. Kullanm yerinde istenen zellie gre elikler 2.1. Ktle (Temel) elikleri (alamsz): Dayanm ve sneklik deerleri dnda herhangi bir zellik gzetilmeden genel amalarla kullanlrlar. 2.2. Kaliteli elikler (alamsz/alaml): Yerine gre kaynaa uygunluk, gevrek krlmaya duyarszlk, derin ekilebilme, otomat tezgahlarnda ilenebilme zelliklerine sahip olacak ekilde zenle retilen eliklerdir. 2.3. Asal (Soy) elikler (alamsz/alaml): zel retim koullarndan dolay, kaliteli eliklerden daha az katk ierirler (P ve S oran %0.035). Yksek alaml eliklerin asal elik olmas zorunludur. 3. Kullanm yerine gre elikler El ve makine takmlar, kesici takmlar, dkm, pskrtme kalplar ve dvme kalplar takm eliklerinden imal edilir. Yap elikleri ise, makinelerin, tatlarn, cihazlarn ve ayrca elik konstrksiyonlarn, gemi ve tanklarn yapmnda kullanlr. 3.1. Yap elikleri Kimyasal etkilere dayankllk ve imalat srasnda sertletirme ilemi ngrlmeyen konstrksiyon elikleridir. Akma snrnn ykseklii yan sra yeterli sneklik ve gerektiinde tokluk aranr. Bu eliklerin kaynak, talal ileme, souk ekil verme gibi baz imal usulleriyle ilgili teknolojik zellikleri de nemlidir. 3.1.1. Genel yap elii Toplam elik retimi ierisinde en byk paya sahiptirler. Alamsz ve ounlukla ktle elii olarak, scak ekillendirmeden sonra normalletirilmi, bazen de souk ekil verilmi durumda kullanlrlar. Bu eliklerden, zellikle ekme ve akma dayanmlar gz nnde tutularak, rnein yeralt ve yerst inaatlar, kpr, depolama kab, tat ve makine yapm gibi eitli mhendislik alanlarnda yararlanlr. 3.1.2. Islah elii Alamsz ve alaml slah eliklerinin karbon oran %0.2-0.65 arasndadr.

 Kimyasal bileimi ve retim ekliyle, elik sl ilemlerinden martenzit sertlemesine uygun, kalite veya soy eliklerdir. Kaynakl imalata uygun deildir. Islah elikleri, istenilen dayanm deerlerine ulamas iin, slah ilemi yaplarak kullanlr. Bu ilem, elik paraya yksek tokluk zelliklerinin kazandrlaca, nce bir sertleme (stenitleme+su verme) ve arkasndan menevileme ilemlerinden oluur. Dayanm ve tokluk zellikleri nedeniyle, yksek dinamik zorlamalara uygundur. ounlukla yumuatlm veya normalletirilmi durumda piyasaya sunulduundan, slah ilemi, imalat tarafndan gerekletirilir. Ayrca alev, indksiyon ve nitrasyonla yzey sertletirme yaplabilir. Metalrjik bakmdan temiz, sl ilem scaklklarn dar aralkl verebilmek iin de kimyasal bileim toleranslarnn kk olmas istenen slah elikleri, kaliteli ve asal elik olarak retilirler. Uzun elikler snfnda olan slah eliklerinin genel kullanm alanlar; mil, aks, aks kovan, krank mili, dingil, pim vb. ok fazla zorlanan paralarn imalidir. Alamsz slah eliklerinden dililer, kazmalar, cvatalar, miller vb. imal edilir. Alaml slah eliklerinden ise, orta tip inaat ve ziraat makineleri, takm tezgahlar paralar, krank milleri, akslar, yksek dayanml cvatalar, somun, saplama vb. imal edilir. 3.1.3. Otomat elii Kkrt oran en az %0.1 olan eliklerdir. Tala kaldrmay kolaylatrmak amacyla, elie, retim esnasnda neredeyse on kat kadar S katlr. Fazla orandaki bu kkrd balamak iin %1.0n zerinde Mn katlr. Mn ve Snin oluturduu MnS sayesinde, kk ve krlgan tala oluumu nedeni ile seri retime ynelik alan hzl takm tezgahlarnda ilenirler. Dier eliklere oranla daha yksek P iermeleri, tala krlganl salar ve kesme yzeyi kalitesini iyiletirir. %0.15-0.35 orannda ilave edilen Pb sayesinde kesme hzlar arttrlmakta ve ilenen yzey kalitesi iyiletirilmektedir. Bazen Pb yerine tellr (Te), bizmut (Bi) ve selenyum (Se) da ayn amala kullanlmaktadr. Tipik talal ilem elii olduklarndan, piyasada yass elik olarak bulunmazlar, sadece uzun elik olarak imal edilirler. Yksek S ierdiklerinen dolay, kaynakl imalata uygun deildirler. Yaklak %0.12 S ve dk karbon ieren ve yar otomat elii olarak adlandrlan elikler, iyi bir ilenebilirlik zelliinin yan sra, scak ve souk dvme ve basma paralarnn imalatnda kullanlmaktadr (rnein somunlar). 3.1.4. Sementasyon elii Karbon oran nispeten dk olan ( %0.22), karbrlemeye ve karbonitrrlemeye ve bu ilemlerden sonra sertletirmeye uygun eliklerdir. Sertletirme ileminden sonra, sert bir kabuk tabakasna kavuurken, z, yani i ksmlar snek kalr. Kabuk ksmna su verilerek, sert, anmaya dayankl ve yorulma dayanm yksek bir malzeme elde edilir. zellikle sertliin ve ekirdek ksmn dayanmnn arttrlmas amacyla Cr, Mn-Cr, Cr-Ni, Cr-Mo, Ni-Cr-Moli sementasyon elikleri mevcuttur. Tala kaldrmann daha kolay olmas arzu edilen uygulamalar iin, S oran ayarl sementasyon elikleri de vardr. Bu elikler, dililer, miller, piston pimleri, zincir baklalar, zincir dilileri ve makaralar, diskler, klavuz yataklar, merdaneler, bir ksm lme kontrol aletleri, orta zorlamal veya zorlamal paralar, souk iirilerek veya ekstrzyonla ekillendirilen paralar, kesici takmlar gibi paralarn imalinde kullanlr. 3.1.5. Nitrasyon (nitrr) elii Cr, Mo, V ve Al gibi nitrr yapc elementler ieren alaml eliklerdir. Karbon oran, slah eliindeki gibidir. Statik dayanm, yorulma dayanm, anma ve korozyon dayanm yksek olan yap elikleridir. Nitrrleme malzeme yzeyinde ok sert bir kabuk oluturmak iin yaplr. Anma direncini ok arttrr. Bu elikler, piyasaya yumuak tavlanm olarak kar. Kolaylkla talal veya talasz olarak ilenerek son ekline getirilir ve son olarak da nitrrleme ilemine tabi tutularak, istenilen sertlik ve dayanmda mamuller ele edilir. Scak veya souk dvme kalplar da nitrrleme yntemiyle 8-10 kat daha uzun mrl yaplabilir. Anma ve korozyon tehlikesi olan makine ve dier aksamlarn (dililer, enjeksiyon ve ekstrder kovanlar ve sonsuz vidalarn (burgular)) imalatna son derece uygundur. Kartrclarn (mikserlerin) en ok anmaya urayan yerleri nitrr eliklerinden yaplr. Otomobil endstrisinde valf, krank mili, kam mili gibi paralarn imalatnda kullanlr.

 Mermi/namlu srtnmesinden dolay yksek sertlie sahip olmalar gereken top ve tfek namlularnn imalatnda kullanlr. 3.1.6. Yay elii Elastik, srekli titreime dayankl ve ayrca yksek bir dayanma sahiptirler. ok ince telden yaplm ok kk yaylardan, ok byk yaylara kadar sarmal (helezon) yaylar ve kamyonetlerden ar tr kamyonlarna kadar kullanlan yaprak yaylar (makas) deiik boy, kapasite ve byklktedirler. Yaylar, souk sarma yntemiyle retilirler. Byk sarmal yaylar ise, scak sarlrlar. Yaprak yaylar ise, deiik kesitteki lamalardan retilirler. Sertlik ve ekme dayanmlar, kesit kalnlna gre deiir. Deiik kalnlklarda eit deerde mekanik zellikler, karbon yzdesini ayarlayarak elde edilebilir. 3.1.7. Paslanmaz elik En az %10.5 Cr ieren elikler, yzeylerine kuvvetle balanan, sk ve tok, ok ince bir krom oksit tabakas nedeniyle pasifleerek korozyona dayankl hale gelir. Bu tip yksek alaml eliklere paslanmaz elik denir. Karbon oran en fazla %1.2dir. Normal oksitleyici ortamlarda paslanmazlar. alacaklar ortama uygun paslanmaz elik trnn seilmesi gerekir. Krom oksit tabakas d etkilerle (anma, kesme veya talal imalat vb.) bozulursa, eliin iindeki krom, tekrar havayla, hemen yeni bir krom oksit katman oluturur. Paslanmaz elikten yaplm bir bak, uzun sre kullanldnda anr ve krelir, bileylendiinde krom oksit tabakas sklr. Kromun salad bu zellii sayesinde paslanmazln korur. Paslanmaz elikte krom karbr olumas nlenmeye allr. nk krom karbr tane snrlarnda kelir ve malzeme ierisindeki krom miktar azalr ve korozyon dayanm der. Bu amala, ykselen karbon oran ile ya Cr oran arttrlr ya da karbr yapma eilimi daha fazla olan alam elementleri (Nb, Ta, Ti gibi) katlr. Cr ayn zamanda, eliin yksek scaklklarda mekanik zelliklerini korumasn da salar. Paslanmaz eliklerde dier bir nemli alam elementi nikeldir. Ni, oksitleyici ve redkleyici ortamlara kar dayanm getirmektedir. Molibden de nemli karbr yapclardandr ve paslanmaz eliklerde korozyon dayanmn arttrmaktadr. Paslanmaz elikler, gda ve kimya sanayi elemanlarnn, tbbi cihazlarn, korozif ortamlarda alacak makine paralarnn ve eitli ev aletlerinin imalatnda kullanlr. stenitik paslanmaz elikler kolaylkla souk ekillenebildiklerinden dolay, levha ve sac haline getirilerek, i ve d mimaride kullanlr. yaplar bakmndan paslanmaz elikler yle snflandrlabilirler: Ferritik paslanmaz elikler stenitik paslanmaz elikler stenitik-ferritik (dubleks) paslanmaz elikler Martenzitik paslanmaz elikler kelme (ayrm) sertletirmesi yaplabilen paslanmaz elikler. Ferritik paslanmaz elikler, en az %12 Cr ierirler ve Ni oran %8den kktr. Kaynak kabiliyetleri dktr. Genellikle mutfak gereleri, dekoratif uygulamalar, otomobil asi paralar, egzoz elemanlar, scak su tanklarnda yaygn olarak kullanlrlar. Paslanmaz elikler ierisinde en ok kullanlan tr, stenitik paslanmaz elikleridir. Kaynak kabiliyeti yksektir. Manyetik deildir ve ok dk scaklklardan srnme scaklna kadar geni bir scaklk aralnda snektir. Gevrek krlma gstermez. Souk ekillendirme ile ok iyi bir ekillenebilme zelliine sahiptirler. stenitik-ferritik (dubleks) paslanmaz elikler, %30-50 arasnda ferrit ieren, iyi dengelenmi iki fazl yapya sahiptir. Dayanmlar, stenitik paslanmaz eliklerinkinden daha yksektir. Souk deformasyon iin, daha yksek g gerektirir. Genellikle kimyasal aparat imalatnda, artma tesislerinde, s deitiricilerinde, petrokimya ve kat endstrisinde, deniz teknolojinde kullanlr. Martenzitik paslanmaz elikler, %0.08-1.0 arasnda karbon oranna sahiptir. Soumada havada sertleir, ancak dayanm su verme sl ilemi ile de arttrlabilir. Sneklik, temperleme ilemi ile iyiletirilebilir. Karbon oran %0.2den ok olanlarda kaynak ilemi zordur. Ayrm (keltme) sertlemesi yaplabilen paslanmaz eliklerde, kelti oluumu iin Al, Ti, Nb ve Cu elementleri ile alamlama yaplr. Tipik kullanm yerleri; dili kutular, yakt tanklar, uak motorlar, buhar trbinleri mil ve

pervanelerinde, plastik kalplar ve kesici takmlardr. Ayrca, havaalan kontrol kulelerinin imalatnda kelme ile sertletirilmi dvme paslanmaz elikler kullanlmaktadr. 3.2. Takm elikleri Metal ve metal olmayan malzemelerin talal ve talasz ekillendirilmesinde kullanlan takmlarn imal edildii eliklerdir. ekillendirme ilemi srasnda yzey scakl 200C dzeyini gemeyecek takmlar souk i eliklerinden, dierleri ise scak i elikleri veya yksek hz eliinden yaplr. Takm eliklerinden beklenen zellikler unlardr: Yksek sertlik ve dayanm Yksek kesme kabiliyeti Yksek sertleme derinlii 3.2.1. Alamsz takm elii Asal elik niteliinde retildikleri iin, katk ve kalnt bakmndan temiz ve homojen bir yapya sahiptirler. Ar retim koullarna elverisiz olduklarndan, ekonomik deillerdir. Sertleme derinlii dktr. Karbon miktaryla artan gevreklik gz nnde tutularak, scak ekillendirme ve sl ilemler zenle yaplmaldr. Tavlamann yava ve homojen olmas gerekir. 3.2.2. Souk i takm elii Sertleme kabiliyeti ve anmaya dayankll, alamsz takm eliklerine gre daha iyidir. Sertleme derinlii, zellikle Mn, Cr, Mo ve Ni gibi alam elementleri ile arttrlabilir. Alamlama tr ve miktarna gre, havada, yada veya scak banyoda su verme ile tm kesit sertletirilebilir. Kesici takmlarda kullanlan eliklerde sert ve anmaya direnli karbrler oluturmak iin, Cr, Mo, V ve W ile alamlandrma yaplr. 3.2.3. Scak i takm elii Yksek scaklk dayanm, Mo, W ve V ile alamlandrlarak elde edilir. Temper kararlln salayan Cr, ayrca Mo, Ni ve Mn ile birlikte sertleme kabiliyetini de arttrr. Yzey sertliini arttrmak ve srtnme katsaysn drmek iin, sert krom kaplanabilirler. Anma ve yapma eilimi nitrrleme ile azaltlabilir. 3.2.4. Yksek hz elii (HSS) Takm az kzaracak lde yksek kesme hzlarnda dahi tala kaldrabilen, yani bu koullara ramen yksek scaklk sertliini byk oranda ve uzun sre koruyan takm malzemeleridir. Bu zelliklerin elie kazandrlabilmesi iin, belirli alam elementlerinin katlmas, zenli ergitme, karbrlerin homojen olarak dalmn salayacak ekilde scak haddeleme ve kullanc tarafndan malzemeye uygun bir sl ilemin yaplmas zorunludur. Yksek scaklkta kesme kabiliyetinin iyi olmas, ncelikle W, Cr, Mo ve V alam elementlerinin oluturduu zel karbrlerin ok miktarda iyapda bulunmasndandr. Bu nedenle karbon miktar da %0.8dir. 4- Mamul ekline gre elikler 4.1. Yass elik: Genilii kalnlna oranla ok byk olan, genellikle dikdrtgen kesitli yar mamuller, rnein levhalar, lamalar, bandlar, eritler, saclar vb. 4.2. Uzun elikler: Uzunluu boyunca kesiti ayn kalan ve kesiti yass mamulden farkl olan elik yar mamulleridir. rnein ubuk, tel, filmain, kebent vb. 4.3. Dier ekillerdeki elikler: Ksa elikler olarak da tanmlanabilir. Serbest ve kalpta dvme ilemleri iin ksa ve dolu paralar, dkme elikler, toz metalrjisi yntemi ile retilmi elik tozlar ve sinterlenmi paralar. zel Tr elikler Yukarda anlatlan eliklerin dndaki Hadfield, Maraging, Hardox ve Weldox elikleri zel tr eliklerdir. Hadfield elii (Mangan Sert elii)

lk Hadfield elii %1.2 C, %12 Mn iermekteydi. Daha sonralar %1 C, %13 Mn ve %1.2 Cr ieren elikler de Hadfield elii olarak anlmtr. En nemli zellii, yksek Mnden dolay, oda scaklnda bile stenitik yapda olmalardr. Bu nedenle, yksek tokluk ve iyi bir sertlik ve anma dayanmn birlikte bulundurabilen nadir eliklerdendir. Souk ekillenme kabiliyeti yksek olup, ekillendirildike sertleirler. Talal ilenebilme kabiliyeti dktr. Mekanik zellikleri, C ve Mn miktar ile deiir. C orannn %1.2den fazla olmas durumunda, tamam stenit ierisinde znemez ve tane snrlarnda aa karak zellikleri ktletirir. Buldozerlerde, madencilikte, kazclarda (ekskavatr), petrol kuyusu aclarda, kerestecilikte, kaya krclarda krma enelerinde, krma makineleri tama kovalarnda, kazc dilerinde, tme deirmenlerinde, akl ve talar tayan pompalarda, tank paletlerinde vb. uygulama alan bulmaktadr. Maraging elikleri Martenzit ve yalandrma sertlemesi (age hardening) kelimelerinden tretilmitir. 52-55 HRC sertlikleri ile paslanmaz eliklerden yaklak iki kat ve titanyumdan %85 daha fazla serttir. %18 Ni ieren ilk maraging eliklerine, dayanm art salamak iin %7-12 orannda Co ilave edilmitir. Ti ve TiCo ierenleri de mevcuttur. Karbon oran olduka dk (< %0.03) olup, ekillenme kabiliyeti iyidir. Otalama %0.1 Mn, %0.01 P ve S, %0.1 Si ierirler. Yksek dayanmlar ve sertlik art karbondan deil, intermetalik keltilerden kazanlr. Dayanmnn yksek olmas yan sra tokluu da yksektir. Uzay ve uak sanayinde roket motoru gvdesi, helikopterlerin g milleri, ini dilileri, menteeler, otomotiv sanayinde g aktarma milleri, balant ubuklar, motor valfleri, takm olarak da ekstrzyon kalplar, takm tezgahlarnn dilileri, Al ve Zn dkm kalplar maraging eliklerinden imal edilmektedir. Hardox-Weldox elikleri Mikro alaml ve ince taneli elikler olup, sertlik, bu alamlarn oluturduu keltilerle salanr. ok hassas kalnlk toleranslarnda imal edilen, temiz elikler olup, plastik ekillenmeleri kolaydr. Levhalar giyotinle ve alevle kesilebilmektedir. ok dk miktarda alam elementleri ierirler ve dolaysyla karbon edeerleri dktr. Bunun sonucunda kaynak kabiliyetleri yksektir. Talal imalat olarak delik delme, hava ama, di ama ve frezeleme rahatlkla yaplabilir. Sertliin n planda tutulduu uygulamalarda Hardox elii, kaynakl imalatla yksek dayanmn ncelikli oluu uygulamalarda ise Weldox elii tercih edilir. Hardox elikleri, yksek anma direnli damper kasalar, ekskavatr kepeleri, krclar vb. donatmlarda, paralarn alma mrlerinde art salar. Farkl kalnlklarda yass mamul eklinde temin edilmektedir. Kaynaklar (Bu blm iin): 1. Ders notlar, Prof. Dr. Ayegl Akdoan Eker. 2. efik Gle, Ahmet Aran (eviri: J.Bargel, G.Schulze), Malzeme Bilgisi Cilt II: Metal Malzeme Trleri, TGAM Matbaas, 1987. 3. zcan Kulaksz, Metal Mesleinde Tablolar, MEB, 1995. 4. Mehmet Yksel, Cemal Meran, Malzeme Bilgisine Giri Cilt 2, MMO, 2010. 5. Erdoan Tekin, Mhendisler in elik Seimi, MMO, 1992.