KAYAMEK2004-VII.

Blgesel Kaya Mekanii Sempozyumu / ROCKMEC2004-VIIth Regional Rock Mechanics Symposium, 2004, Sivas, Trkiye

Pulpnar Krom letmesinde pskrtme beton uygulamalar sonularnn geleneksel ahap tahkimatla karlatrmas

ve

Shotcrete implementations in Pulpnar Chromite Mine and comparison with the traditional timber support systems
S. Yksek & A. Demirci
Cumhuriyet niversitesi Mhendislik Fakltesi Maden Mhendislii Blm 58140 Sivas

. Day
Dedeman Madencilik A Kayseri ZET: Bu bildiri, Pulpnar yeralt krom iletmesinde uygulana gelen ahap tahkimat sistemi ile deneme uygulamas yaplan pskrtme beton sistemlerine ynelik almalarn deerlendirmelerini iermektedir. Bu kapsamda, eitli aratrma almalaryla daha nce belirlenmi olan maden yata ve yan kayalarnn jeolojik ve jeomekanik zellikleri derlenmi ve deerlendirilmitir. Daha sonra, iletmedeki mevcut ahap tahkimat sistemi ile deiik pskrtme beton sistemlerinin maliyetleri aratrlm ve analiz edilmitir. Parasal deerlendirmeler sonucuna gre pskrtme beton ve elik telli pskrtme beton uygulamasnn maliyeti, ahap tahkimata gre daha dktr. Buna karlk elik hasrl pskrtme beton uygulamas daha pahal bir sonu vermitir. letmede, ahap tahkimatn dezavantajlar pskrtme beton kullanarak giderilmitir. ABSTRACT: This paper deal with the test implementation of shotcrete in Pulpnar underground chromite mine and its comparison with traditional timber support system. Within the scope of this work the geologic and geomechanical parameters of ore deposit and surrounding rocks from various research works have been collected and evaluated. In this regard the present support system, various shotcrete systems and their cost have been investigated and analyzed. According to the results of monetary valuation the single shotcrete system the dramix reinforced shotcrete system is less expensive than the traditional timber support system. On the other hand the steel mesh reinforced shotcrete system is much expensive than the other support systems. In this regard, the disadvantages of the timber support system have been eliminated using shotcrete systems. 1 GR Pulpnar Krom letmesi, Kayseri ilinin 80 km dousunda, Pnarba ilesine 25 km uzaklkta, Pulpnar ve Byk Karamanl Kyleri arasnda bulunmaktadr. letme ve evresi 1500-1800 m kotlar arasnda yer almakta olup blgede genellikle engebeli bir topografya hakimdir. Maden iletmelerinde veya ilgili yeralt yaplarnda mhendislik giriimleri sonucu alan tnel, galeri ve kuyu gibi kalc veya geici yeralt boluklar ile ilgili stabilitenin salanmas birinci derecede nemli ve nceliklidir. Bu amala yaygn ve youn olarak ahap, beton, betonarme, elik ba, elik hasr, kaya bulonu ve bunlarla birlikte veya tek bana, kesit geometrisiyle uyum salayan dramiks elik telli veya donatsz pskrtme beton kullanlmaktadr. Bu kapsamda zellikle 1960l yllardan sonra Rabcewicz vd. (1964, 1965) tarafndan gelitirilen Yeni Avusturya Tnel Ama Yntemi paralelinde kaya ortamnn davran ve jeomekanik zelliklerine gre Steiner & Einstein (1980) tarafndan nerilen pskrtme beton, nemli bir aama kaydetmitir. Belirli artlarda ve zellikle ayrma ve dklmeleri nlemek iin pskrtme beton tek bana ok nemli ilevler grmektedir (Yksel & Arolu 2002). Pulpnar yeralt krom iletmesinde 1986 ylndan beri kuyu dahil, ana nakliye, bayukar ve retim galerilerinde aa tahkimat kullanlmaktadr. Ancak kullanlan ahap tahkimat yeralt ortam koullarndan dolay rd ve dayanmn kaybettii iin her yl en az bir kez yenilenmektedir. Ayrca ahapla tahkim edilen ve kesit geometrisiyle uyum salamayan baz ksmlarda ayrma ve dklmeler olmaktadr. Dier yandan ahap tahkimat, kesitleri nemli lde daraltmaktadr. Bahsedilen olumsuzluklar gidermek iin, 2002 ylnda balayan ve ncelikle yeni kuyu ve ana nakliye yollar gibi uzun sreli kalc boluklarn tahkiminde ahap malzemeler yerine donatl veya donatsz pskrtme beton deneme uygulamalarna balanmtr. Bu kapsamda yeni tahkimat almalar incelenerek eitli deerlendirmeler yaplmtr.

2 MADEN YATAININ JEOTEKNK ZELLKLER

JEOLOJK

ve

Blgede bulunan Toruntepe, Pulpnar, Karahacl gibi kromit cevherleri, Alpin tipi yataklanma grubuna girmektedir. Bu yataklar tektonik levhalar birbirine balayan kenet kuaklarnda rastlanmaktadr. Pulpnar sahasnda kaln bir harzburjit serisi ile iki kaln dnit zonu bulunmakta ve NE-SW dorultulu diyabaz dayklar yer almaktadr. Bu dayklara bal faylarla cevher 2 m ile 50 m arasnda deien mesafelerde telenmitir (oulu 1986). nceleme kuyusundaki (Banu kuyusu/4 nolu kuyu) cevherleme; serpantinlemi harzburjitle uyumlu olarak dnit-harzburjit yan kayalar iinde masif ve dissemine yapda, damar ve merceksi ekle sahip olup, Cr2O3 tenr %30-%52 arasnda deimektedir (Alku 2004). Kalnl 40 cm ile 19 m arasnda deien cevher damar N75E dorultusunda 250 m uzanmakta ortalama 60 SE ynnde 380 m dalmaktadr. Tahminlere gre mineralleme yaklak olarak 400 m derinlere inmektedir. Bahsedilen kuyu sahasndaki cevherlemenin boyutlu maketi ekil 1de grlmektedir.

ve N30W dorultularda 30-70 NW ve NE eimli faylarn varl tespit edilmitir (Alku 2004). nceleme sahasndaki cevher ve kayalarn jeoteknik parametreleri eitli laboratuar deneyleri (ISRM 1981) ile belirlenmi ve bu deneyler baznda saha ile ilgili Schmidth ekici sertlii, nokta ykleme dayanmlar, darbe dayanm, dolayl ekme, tek eksenli basn dayanm, kohezyon, isel srtnme as ile elastisite modl ve Poisson oran deerleri izelge 1 ve izelge 2de verildii ekliyle tespit edilmitir (Demirci vd. 1994). izelge 3te ise bu deerler baznda tayin edilen salamllk dereceleri verilmitir. Yaplan deerlendirmelere gre tavanta iin; iyi kaya, salam kaya, cevher iin; orta dayanmda ve orta salamlkta kaya, tabanta iin ise; iyi kaya, salam kaya gibi tanmlamalar yaplmtr. Ayrca izelge 3den grlecei zere RMR snflamasnda tahkimatsz kaz aklnn; tavantanda 3,4 m, cevherde 2,3 m, tabantanda ise 3,4 m olabilecei tahmin edilmitir. Yine RMRye gre orta salamllktaki cevher iin 4,5 m kaz aklnn tahkimatsz kalma sresinin 1 hafta ve salam kaya olarak belirlenen tavan ve tabanta iin ise 8 m akln 6,5 ay tahkimatsz olarak durayl kalabilecei belirtilmitir. 3 PSKRTME BETON ve UYGULAMASI Trk Standartlar Enstits (TS 11747)ne gre, pskrtme beton; onarm ve yapm amac ile nceden hazrlanm olan betonun hava basnc yardm ile yksek hzla uygulama yzeyi veya uygulama alanna pskrtlerek elde edilen betondur eklinde tarif edilmektedir. Ayrca elik telli pskrtme beton tanmlamas iin, tel karm, uygulama ve kontrol kurallar ile ilgili ulusal ve uluslararas bir ok standartlar (TS 10513, TS 10514, NCA, ACI) mevcuttur. Standartlarda da tanmland gibi, pskrtme beton yapmnda kullanlan malzemeler, geleneksel betonda kullanlan agrega, imento ve su malzemelerinden ibarettir. laveten priz hzlandrc da katlmaktadr. Basnl hava ile borularla tanp pskrtlerek kullanlan ve kalp olmakszn ksa srede dayanm salayarak tayclk zellii kazanan beton, pek ok yeralt mhendislik uygulamalarnn vazgeilmez malzemesi olmutur.

ekil 1 Banu kuyusu ve cevher ktlesinin 3 boyutlu modeli

Blgedeki cevher ve yankaya oluumlar balang evresinde plastik deformasyonlara urayarak yapsal foliasyon (N33E/60SE) ve dokusal lineasyon (N14E/51SE) zellik kazanmlar ve daha sonra tanarak Pnarba ofiyolit naplarn oluturmulardr. Yerleme evresinde blok hareketlerine bal cevher dorultusuna paralel normal ve ters faylar ile cevher dorultusuna dik veya kk alarla kesen faylar olumutur (oullu 1986). nceleme kuyusunun bulunduu sahada N20E

izelge 1 Arazi gzlem ve lm sonular (Demirci vd. 1994) LOKASYON KAYA BRM Tavanta 40 Kat Cevher Tabanta Tavanta 70 Kat Cevher Tabanta Tavanta 100 Kat Cevher Tabanta JEOTEKNK TANIM
Grimsi yeil, az derecede ayrm. Dzensiz eklem takm, ortalama sreksizlik aral 70 cm. Devamllk ortalama 40 cm. Dz-dalgal. Belirgin dolgu malzemesi yok Koyu gri. Dzensiz eklem takm, ortalama sreksizlik aral 80 cm. Ortalama devamllk 25-30 cm. Orta derecede nemli. Przl basamakl. Yer yer, sert yeil grnmde serpantin dolgu var. Yeilimsi gri, orta derecede ayrm. Dzensiz eklem takm, ortalama sreksizlik aral 50 cm. Ortalama devamllk 30 cm. Dz-basamakl. Belirgin dolgu malzemesi yok. Koyu gri grnmde.Az su geliri var. Olduka nemli.Dzensiz eklem takm. Ortalama sreksizlik aral 50 cm. Dalgal basamakl, az przl. Koyu gri grnmde.Dzensiz eklem takm. Ortalama sreksizlik aral 53 cm. Dalgal basamakl, przsz, i ksmlarda dalgal dz. Aynann ortasnda max. 3 cm eninde ve 3 m devamllnda yeilimsi zayf serpantin dolgu var. Dzensiz eklem takm. Ortalama sreksizlik aral 48 cm. Ortalama devamllk 45 cm. Basamakl dz przl, i ksmlar dalgal dz. Yeilimsi gri grnmde, yer yer fay nedeniyle kahverengimsi grnmde. Az derecede ayrm. Dzensiz eklem takm. Ortalama sreksizlik aral 43 cm. Dz dalgal, cevherden uzaklatka yzey przll artyor. Kahverengimsi grnml. Orta derecede ayrm.Dzensiz eklem takm. Ortalama sreksizlik aral 54 cm. Ortalama devamllk 67,5 cm. Przl dalgal, i ksmlarda basamakl przl. Yeilimsi renkte, zayf, giderek daralan 3 cm geniliinde ve 2 m devamllkta eimi yataya yakn dolgu malzemesi var. Yeilimsi gri grnmde, yer yer az derecede ayrm ksmlar var, genelde taze. Dzensiz eklem takm. Ortalama sreksizlik aral 63 cm. Dalgal dz, i ksmlarda basamakl przl

Schmidt ekici Sertlii 19,804,26 32,805,75 36,605,42 29,90 7,22 31,10 5,84 33,00 5,93 22,70 3,16 25,307,18 33,205,43

Nokta Yk Dayanm Is(50) (Mpa) 5,061,87 8,293,96 7,581,56 6,09 1,95 5,272,28 7,91 2,00 4,51 1,80 0,51 0,03 4,412,05

izelge 2 Kaya mekanii laboratuvar deney sonular (Demirci vd. 1994) Dolayl Suya Darbe Nem ekme Dayanm Dayanm Oran Dayanm ndeksi (Id-2) (MPa) (%) (MPa) (%)
0,8 1,1 99,240,040
(99,18-99,27)

Kaya Birimi Tavanta Cevher

Younluk (gr/cm)
2,6150,031
*(2,554-2,636)

Tek sel Eksenli Elastisite Kohezyon srtnme Modl Basn As (MPa) (GPa) Dayanm ( ) (MPa)
69,9524,83
(27,10-111,2)

Poisson Oran
0,3818 0,2607 0,2464

6,344,98
(1,68-17,96)

6,741,23
(5,56-10,4)

25,02 16,72 32,53

40,01 42,82 30,46

33,42 27,50 75,80

2,6940,012
(2,685-2,721)

99,420,035
(99,38-99,46)

9,555,61
(2,74-21,88)

7,792,73
(3,34-12,2)

79,1436,90
(30,28-145,2)

0,2 Tabanta (3,765-4,097) (97,26-98,30) (1,07-11,42) *Min. ve max. deerler parantez iinde verilmitir

4,0390,121

97,750,539

4,693,21

7,402,13
(3,01-10,9)

52,8319,43
(24,79-89,40)

izelge 3 Tavanta, tabanta ve cevherin salamllk dereceleri (Demirci vd. 1994)

Snflama Tek Eksenli Basn Dayanm (Mpa) 70 Orta Direnli 53 Orta Direnli 79 Orta Direnli
Schmidt ekici

RMR (Bieniawski) Modl Oran Suda Dalma RQD Dayanm (%) ndeksi (%) 99 ok Yksek 97 Yksek 99 ok Yksek 81 yi 66 yi 75 yi Deere ve Miller
atlakl Kaya Ktlelerinde Dayanm Diyagram

Puan ve Tanm

Kaz Akl (m) Tahkimatsz 3,4 2,3 3,4 Ani G. 18 9 18

Kaya Birimi Tavanta Cevher Tabanta

40 Kat

130 Kat

20 478 Az Orta Yumuak 33 1435 Az Sert Yksek 37 Az Sert 347 Orta

Orta Dayanm

Salam Kaya

66 yi Kaya 47 Orta Kaya 66 yi Kaya

0,633 2,057 0,335 1,089 0,362 1,174

Salam (D) Orta (C) Salam (D)

Orta Orta Dayanm salamlkta (alt snr) Kaya Orta Salam Dayanm Kaya

v (dey arazi gerilmesi) = 1,025 MPa (+40 katnda) v (dey arazi gerilmesi) = 3,330 MPa (+130 katnda) * Yazarlar tarafndan belirlenmitir.

*Salamllk Derecesi

Yatay Arazi Gerilmesi h (Mpa)

Pskrtme beton; krk ve atlaklara girerek kayann yerinde kayma mukavemetini arttrmas, ke ve boluklarn doldurulmasyla ke noktalarndaki gerilme ylmalarn azaltmas, kayann kendi kendini tamas, ok zayf blgelerde kabuk eklinde tayc veya destekleyici olarak almas, yzeyin hava ve su ile temasn keserek alterasyonu nlemesi ve olas kavlak veya kaya paralarnn dmesini engellemesi, kemerleme salayarak zamanla oluacak deformasyonlar minimize etmesi gibi kaya ortamnn bir ok fiziko-mekanik zelliklerini arttrc ilevlere sahiptir. Bu ilevlerden bazlar rnekleriyle Mahar vd. (1975), Cecil (1970) ve Vandewalle (2001) tarafndan aklanmtr. Pskrtme betonun tanmas, yerletirilmesi ve sktrlmasnn bir arada yaplmas, az sayda insan gc ile kalp gerektirmeden yaplabilmesi, kazdan hemen sonra uygulanabilmesi, ksa srede ve istenilen kalnlkta yaplmas gibi bir ok uygulama kolaylklar ve esneklilikleri bulunmaktadr. lk pskrtme beton makinas 1907 ylnda Carl Ethan Akeley tarafndan, dinozor modeli yapmak amacyla retilmitir. Daha sonraki yllarda gelitirilerek gnmzde, kuru (Avusturya yntemi) ve slak/ya (Norve yntemi) sistemde almak zere Meynadier, Aliva ve Schwing gibi bir ok tip ve modelde pskrtme beton makinas retilmitir. Son yllarda her iki ynteme gei yapabilen pskrtme beton makinalar yaplmtr (Web 1). Kuru sistemde; imento, kum ve akl ile prizlendirici karm pskrtme beton makinasna beslenir. Makinedeki hcreler vastasyla boru hattna beslenen karm basnl hava ile pskrtme ucuna iletilir ve burada karm arlnn %3 ila %8i kadar nemli olacak ekilde basnl su ile kararak uygulama yzeyine pskrtlr. Baz pskrtme makinalar betonu yatayda en az 150 m ve deyde 60 mye kadar nakledebilmektedir (Web 1). Islak veya ya pskrtme beton sisteminde ise nceden su karm ile elde edilen beton, pompa vastasyla iletim borusundan pskrtme ucuna iletilir. Uygulama yzeyine pskrtme yapabilmek iin gerekli basnl hava ve priz hzlandrc, pompa knda veya pskrtme ucunda verilmektedir. Kuru ve ya pskrtme beton sistemlerinin mukayesesi, maliyet, ekipman, uygulama, geri srama, kalite, toz ve kapasite gibi faktrler gz nne alnarak karlatrmalar deiik aratrmaclar (Arolu vd. 1999; Web 2) tarafndan aklanmtr. Kuru sistem dierine gre ucuz, hafif ve uzak mesafelere pskrtebilme zelliinden dolay daha yaygn kullanlmaktadr. Buna karn, kalite, geri sramann az olmas (% 5-10) ve kapasite (20m/h) bakmndan ya sistemin kuru ynteme gre stnlkleri bulunmaktadr.

Pskrtme beton tek bana, ortamn jeomekanik koullarnn ok iyi olduu durumlarda daha iyi ilev grmektedir. Ancak salam olmayan ortamlarda kaya bulonu, elik hasr, ve elik telle birlikte kullanm daha yaygndr. Pskrtme betonun farkl donatlarla kullanm kaya ortamnn kaya mekanii parametreleriyle belirlenen salamllk derecesine gre seilmektedir. Beton karmna katlan elik tellerin geometrik ekli, boy/ap oran, ekme dayanm ve beton ierisindeki dalm betonun dayanm asndan nemlidir. Gevrek ve krlgan bir malzeme olan ve et kalnl fazla olan donatsz betonun ekme gerilmelerine kar direnci dktr. Pskrtme betona elik tel kartrlarak betonun mukavemet zelliklerinin nemli derecede artt belirlenmitir (Hoek vd. 1995; Arolu & Girgin 1998; Arolu & Yksel 1999). Pulpnar yeralt krom iletmesinde alan boluklarn tahkiminde 2002 ylna kadar aa tahkimat kullanlmtr. zellikle uzun dnemde kalc boluklarn desteklenmesinde kullanlan aa tahkimat, 6 ay ila 1 yl ierisinde ryerek (ekil 2) yenisiyle deitirilme durumundadr. Bundan dolay iletme zaman kullanm ve ekonomik ynden etkilenmektedir. Ayrca, belirli aralklarla yaplan aa tahkimat, pek ok blgede ve zellikle fayla etkilenmi zayf blgelerde kesit geometrisine uyum salayamamaktadr. Bu nedenle tam ilev grememekte ve yer yer dklme ve blok dmesi gibi durayllk sorunlar yaanmaktadr.

ekil 2 rmeye balam aa tahkimat elemanlar

Yukarda belirtilen olumsuzluklar gidermek amacyla ncelikle 3,40 m 2,20 m boyutlarnda srlen dikdrtgen kesitli kuyuda (yeni kuyu/banu/4 nolu kuyu) yzeyden -40 katna kadar ve daha sonra 30 m aralklarla -300 katna kadar B5 kesitli ana nakliye galerilerinde ve ana galerilerin baland cevher dalmna paralel taban tanda alan bayukarlarn tahkimi veya salamlatrlmasnda

kuru sistem pskrtme beton uygulamas yaplmaktadr. letmede pskrtme beton uygulamas, daha nce belirlenen kaya parametreleri dikkate alnarak tek bana, dramikselik tel ile kartrlarak ve kavaklarda elik hasrla birlikte tatbik edilmektedir. Yeryznde kuru ekilde har kartrma makinas ile belirli oranlarda kartrlan imento, agrega ve elik tel karm (ekil 3), vagonlar vastasyla kuyudan yeraltna nakledilmektedir. TS 10514e gre hazrlanan karm malzemesinin oranlar ve zellikleri izelge 4te verilmitir. Uygulama blgesinde vagonla gelen malzemeye priz hzlandrc katlarak tekrar kartrlmakta ve 6 m/h kapasiteli Aliva marka kuru sistem pskrtme beton makinasna beslenmektedir (ekil 4). Pskrtme hortumuna basnla gelen malzeme hortum knda su ile birleerek uygulama yzeyine 0,60 m - 1 m uzaklktan dairesel hareket yaplarak pskrtlmektedir. -260 katnda pskrtme yaplm olan ana nakliye galerisinden bir uygulama, ekil 5te grlmektedir. Yaplan pskrtme beton sayesinde emniyetli, estetik ve kuru bir ortam meydana getirilmitir. Ortaya kan faydal kesit alan, ahap tahkimatl galerilere gre daha byk ve daha przsz bir grnm almtr.
izelge 4 Pskrtme beton karm malzemesi ve oranlar Karm Malzemesi Kum Krlm ta Irmak akl imento elik tel-Dramiks Priz hzlandrcGunit Karm Miktar (kg) 1100 230 230 400 30 20 Boyut Aral 0-7mm 5-12mm 5-10mm 0-8mm L:25mm d:0.5mm ok ince taneli

ekil 4 Yeraltnda gunit katlmas ve makineye besleme

ekil 5 -260 kat ana nakliye galerisi pskrtme beton uygulama rnei

4 AHAP TAHKMAT-PSKRTME BETON MALYETLER TESPT Pulpnar yeralt krom iletmesinde fiili olarak alan iki adet retim ve nakliye kuyusu (Rfat ve Banu) mevcuttur. Rifat kuyusunda ve alan tm boluklarn tahkiminde aa tahkimat kullanlmaktadr. Banu kuyusu olarak adlandrlan 4 nolu retim kuyusunda ylda 900 m ila 1200 m uzunluunda tabanta iinde boluk almaktadr. 2002 Nisan ayndan balayarak tm nakliye ve bayukarlarda aa tahkimat yerine donatl ve tek bana pskrtme beton uygulamalarna balanmtr. Ahap tahkimat, elik tel-dramiks karml pskrtme beton ve elik hasrl pskrtme beton tahkimatlarnda kullanlan tahkimat malzemeleri veya elemanlar ile makine ve enerji bedelleri 2004 yl bazna gre fiyatlar esas alnarak her bir yntem iin birim tahkimatn maliyetleri hesaplanmtr. 1 m betonla, tek bana ve dramiksli uygulamada 3,5 m galeri yzeyi kaplanrken, elik hasrla 0,7 m kaplanabilmektedir. Ahap tahkimat ile, (1 kasa) 1mlik galeri yzeyi desteklenmektedir. Uygulanan tm tahkimat sistemlerinin hesaplamalar

ekil 3 Yeryznde karmn hazrlanmas

izelge 6da toplu hesaplamalar, izelge dayanmaktadr.

olarak verilmitir. Bu 5de belirtilen verilere

5 UYGULANAN FARKLI TAHKMAT SSTEMLERNN KARILATIRMASI Pulpnar yeralt krom iletmesinde 1986 ylndan beri kuyu dahil, ana nakliye, bayukar ve retim galerilerinin desteklenmesinde aa tahkimat kullanlmaktadr. 2002 ylnda balayan ve ncelikle yeni kuyu ve ana nakliye yollar gibi uzun sreli kalc boluklarn tahkiminde ahap malzemeler yerine, daha nce belirlenmi kaya ortamnn fiziksel ve mekanik zelliklerine gre, tek bana pskrtme

beton, dramiksli pskrtme ve elik hasrl pskrtme beton uygulamas denenmektedir. Ahap tahkimat sisteminden pskrtme beton sistemlerine geiin bir ok teknik ve ekonomik nedeni bulunmaktadr. Bunlardan birincisi, kullanlan ahap tahkimatn yeralt ortam koullarndan dolay bazen rmesi ve dayanmnn zayflayarak tayclk zelliini kaybetmesidir. Bundan dolay her yl en az bir kez ahap tahkimat, yenisiyle deitirilmekte ve iletmeye ek masraf karmaktadr. kinci olarak ahapla tahkim edilen ve kesit geometrisiyle uyum salamamas baz ksmlarda ayrma ve dklmeler meydana gelerek i gvenliini tehdit ettii gzlenmektedir. Ayrca, ahap boyutlarna bal kalnarak kesitler daralmaktadr.

izelge 5 Pskrtme beton ve ahap tahkimat maliyet hesaplama verileri T a Pskrtme Beton ve Dramiksli Pskrtme Beton 7 ii-20 m /vardiya 1,4 milyar TL/ay-ii 10.417.000 TL/Ton 1100 kg/m3-beton 9.584.000 TL/Ton 230 kg/m3-beton 9.670.000 TL/Ton 230 kg/m3-beton 87.000.000 TL/Ton 400 kg/m3-beton 1400 /ton (1=1.750.000 TL) 30 kg/m3-beton 400.000.000 TL/Ton (antiye tesl.) 20 kg/m3-beton Makine kapasitesi: 6,5 m3 /saat Ort. malz. kullanm: 8 m3 /gn Makine alma sresi: 1,23 saat/gn Elektrik tketimi: 100kWh (60kWh makine,40 kWh kompresr) Elektrik fiyat: 113.000 TL/kWh Maliyet: 1.737.375 TL/m3 -beton h k i m a t T i p i Ahap Tahkimat 7 ii 1m /vardiya 1,4 milyar TL/ay-ii -

Maliyet Kalemleri ilik Kum Dere akl Mcr imento Dramiks (elik tel) Gunit (priz hzlandrc)

elik Hasrl Pskrtme Beton 7 ii-5 m /vardiya 1,4 milyar TL/ay-ii 10.417.000 TL/Ton 1.100 kg/m3-beton 9.584.000 TL/Ton 230 kg/m3-beton 9.670.000 TL/Ton 230 kg/m3-beton 87.000.000 TL/Ton 400 kg/m3-beton 400.000.000 TL/Ton (antiye tesl.) 20 kg/m3-beton Makine kapasitesi: 6,5 m3 /saat Ort. malz. kullanm: 8 m3 /gn Makine alma sresi: 1,23 saat/gn Elektrik tketimi: 100kWh (60kWh makine,40 kWh kompresr) Elektrik fiyat: 113.000 TL/kWh Maliyet: 1.737.375 TL/m3 -beton Birim fiyat: 2.740.000TL/m2 Galeri kaplama yzey alan: 8 m2/m -

Enerji (Elektrik, Basnl hava)

elik hasr Direk Yan kamalar Srenler Fra

1 kasada L:3 m,3 adet hacim: 0.255 m3/m fiyat:133.500.000 TL/m3 1 kasada L:1,5 m,8 adet hacim: 0.121 m3/m fiyat:133.500.000 TL/m3 1 kasada L:2 m,4 adet hacim: 0.123 m3/m fiyat:133.500.000 TL/m3 1 kasada L:1m,3 adet hacim: 0,060 m3/m fiyat:133.500.000 TL/m3

Not: Vergi, fon ve nakliye bedelleri hesaplamalara dahildir.

izelge 6 Pulpnar Yeralt Krom letmesinde uygulanan tahkimat sistemleri maliyet tablosu Tahkimat ekli Aa Tahkimat TL/m Pskrtme Beton TL/m Dramiksli Pskrtme Beton TL/m 171428,5714 520.000 100.000 791.428,5714 3.273.809,524 635.238,0952 629761,9048 9.942.857,143 2.285.714,286 21.514.285,71 21.920.000 34.049.000 16.097.000 16.432.000 8.048.000 31.100.000 16.333.333,33 496.392,8571 102.857,1429 10.572.600 4.427.256,429 48699820,71 105.726.000 49.491.249,29 16.333.333,33 496.392,8571 102.857,1429 7.048.400 6.226.265 68.488.915 69.280.343,57 65.310.000 2.481.964,286 514.285,7143 1m .h. 8m2 3 adet/m 0,255 m3 8 adet/m 0,121 m3 4 adet/m 0,123 m3 3 adet/m 0,060 m3 7 ii/vardiya 40 kW/h Amort. x % 60 elik Hasrl Pskrtme Beton TL/m Aklama

Maliyet Kalemleri
Sabit Maliyetler

Amortisman Faiz Sigorta Ara Toplam Kum akl Mcr imento Gunit Dramiks elik Hasr Direk Kama Sren Fra ilik Enerji Bakm-Onarm Ahap Takviye Dier Ara Toplam GENEL TOPLAM

171.428,5714 520.000 100.000 791.428,5714 3.273.809,524 635.238,0952 629.761,9048 9.942.857,143 2.285.714,286

857142,8571 Aliva, 600.000 TL/m3 520.000 100.000 1.477.142,857 16.369.047,62 3.148.810 3.176.190 49.714.286 11.428.571 1.100 kg/m3 230 kg/ m3 230 kg/ m3 400 kg/ m3 20 kg/ m3 400 m3/yl ve 25 yl % 2 sigorta

D e i k e n

M a l i y e t l e r

4.229.040 10/15/25 m'de bir kasa 17.829.219,46 Deiken mal.x %10 196.121.414,1 197.598.556,9

Yukarda saylan ahap tahkimatn dezavantajlar, pskrtme beton ve donatl beton kaplama sayesinde byk oranda giderilmitir. Pskrtme beton uygulamasyla galerilerde daha geni ve daha kullanl przsz kesit alanlar meydana getirilmitir. Pskrtme beton uygulamasnn esas avantaj iletmeye salad ekonomik faydalardr. izelge 6dan da grlecei zere 1 m galerinin tek bana veya dramiksli pskrtme betonla tahkim edilmesi, ahap tahkimatn maliyetinin hemen hemen yarsna eit olmaktadr. Bununla beraber, kat girilerinde ve makaslarda uygulanan elik hasrl pskrtme betonun maliyeti daha yksek kmtr. Ancak sz konusu yerlerin elik hasrla tahkim edilmesi teknik adan zorunlu olup dier tahkimat sistemlerine gre daha emniyetli ortam oluturulmutur. Tek bana ve dramiksli pskrtme

betonun uygulamas ahap ve elik hasrl pskrtme beton uygulamasndan daha az zamanda ve kazdan hemen sonra yaplabilmektedir. 6 SONULAR ncelemeye konu olan Kayseri-Pulpnar, 4 nolu kuyu sahasndaki krom madeni Alpin tipi yataklanma grubuna girmektedir. Cevherleme; serpantinlemi harzburjitle uyumlu olarak dnit ve harzburjit yan kayalar iinde masif ve dissemine yapda, damar ve merceksi ekillidir. Cevher tenr, %30 ila %52 Cr2O3 arasnda deimektedir. Kalnl 40 cm ila 19 m arasnda deien cevher damar N75E dorultusunda 250 m uzanmakta ortalama 60 SE ynnde 380 m dalmaktadr.

Maden damar/damarlar, N20E ve N30W dorultularda 30-70 NW ve NE eimli normal ve ters faylarla kesilmitir. letmede alan, kuyu, ana nakliye galerisi, ba yukar ve retim galerilerindeki cevher ve kaya ortamlarnn kaya mekanii parametreleri nceki aratrmalarda eitli arazi incelemeleri ve laboratuar deneyleri ile belirlenmi ve sonular izelge1, izelge 2 ve izelge 3te verilmitir. Yaplan deerlendirmelerde, deiik snflama sistemlerine gre cevher ve yan kayalarn salamllk derecelendirmesi u ekilde belirtilmektedir. Tavanta iin; iyi kaya, salam kaya, cevher iin; orta dayanmda ve orta salamlkta kaya, tabanta iin ise; iyi kaya, salam kaya gibi tanmlamalar yaplmtr (Demirci vd. 1994). Pulpnar yeralt krom iletmesinde 1986 ylndan beri kuyu dahil, ana nakliye, bayukar ve retim galerilerinin desteklenmesinde aa tahkimat kullanlmaktadr. Kullanlan ahap tahkimatn, yeralt ortam koullarndan dolay ryerek dayanmn kaybetmesi, baz blgelerde alan boluklarn tam kapatlamamas nedeniyle kaya dme ve dklmelerin olmas ve kesit daralmasnn sz konusu olmas gibi pek ok olumsuzluklar belirlenmitir. Bu nedenle, 2002 ylnda balayan ve ncelikle yeni kuyu ve ana nakliye yollar gibi uzun sreli kalc boluklarn tahkiminde ahap malzemeler yerine, daha nce belirlenmi kaya ortamn fiziksel ve mekanik zelliklerine gre, tek bana pskrtme beton, dramiksli pskrtme ve elik hasrl pskrtme beton uygulamasna geilmitir. Bu almada sz konusu tahkimat sistemleri iin kullanlan makine ve malzemelerin sabit ve deiken maliyetleri belirlenmi ve hesaplama sonular izelge 6da toplu olarak verilmitir. Yaplan deerlendirmelerde, 1m galerinin desteklenmesi veya tahkiminde pskrtme beton ve dramiksli pskrtme beton uygulamasnn daha ekonomik olduu grlmtr. Ayrca, ahap tahkimatn birok dezavantaj pskrtme beton uygulamasyla giderilmi ve galerilerde daha geni ve daha kullanl przsz kesit alanlar meydana getirilmitir. Gelecee ynelik aratrmalarmzda dayanm zelliklerini belirlemek iin sz konusu pskrtme beton uygulamalar ile ilgili numune alma ve test yapma gibi ilemlere ncelik verilecektir.

KAYNAKLAR
ACI American Concrete Institute. 1985. Guide the Shotcrete ACI 506R-85. Alku A. 2004. Kiisel grmeler. Arolu E., Arolu B. & Girgin C. 1999. Tnellerde elik Lifli Pskrtme Beton Kaplama Tasarm Mekanik Byklkler ve Kalite Kontrol lkeleri, elik Tel Donatl Beton Sempozyumu24 Kasm, Sabanc Center, stanbul. (Yaynlanmam). Arolu E. & Girgin C. 1998. elik Lifli Pskrtme Betonun Genel Deerlendirilmesine Ynelik Baz soru ve Cevaplar, Yap Merkezi Arivi, Yayn no: YM/AR-GE/98-7, Yap Merkezi, amlca, stanbul. Arolu E. & Yksel A. 1999. Tnel ve Yeralt Mhendislik Yaplarnda zml Pskrtme Beton Problemleri, TMMOB, Maden Mh. Odas stanbul ubesi, 178s. Cecil O.S. 1970. Correlations of Rock Bolt-shotcrete support and Rock Quality Parameters in Scandinavian Tunnels, PhD. Thesis, University of Illinois, Urbana, 415p. oulu E. 1986. Dedeman Madencilik A.. Kayseri Pnarba Blgesi Krom Ruhsat Sahalarnn Jeolojisi, Cevherleme Modeli, Ekonomik Potansiyeli ve Rezerv Aramalar Hakknda Rapor, 28s (Yaynlanmam). Demirci A., Ceylanolu A., Kahriman A. & Yksek S. 1994. Kayseri Pnarba-Pulpnar Krom Yeralt Maden letmesinde (4 Nolu Kuyu) Optimum retim Ynteminin Belirlenmesi ve Projelendirilmesi almalar, C.. Maden Mh. Bl. Nihai Rapor, Sivas, 122s. Hoek E., Kaiser P.K. & Bawden W.F. 1995. Support of Underground Excavation in Hard Rock, Rotterdam, NE: Balkema, 215p. ISRM. 1981. Rock Characterization Testing and Monitoring, ISRM Suggested Methods, International Society for Rock Mechanics, 211s. Mahar J.M., Parker H.W. & Weullner W.W. 1975. Shotcrete Practice in Underground Construction, Dep. Of Civ. Eng., University of Illinois, Final Report, 503p. NCA, Norwegian Concrete Association-Committee Sprayed Concrete. 1993. Sprayed Concrete For Rock SupportTechnical Specification and Guidelines, No.7, Oslo, Norway. Rabcewicz L.V. 1964. The New Austrian Tunneling Method, Water Power, Parts 1 to 3, London, 515p. Steiner W. & Einstein H.H. 1980. Improved Design of Tunnel Supports. Empirical Methods in Rock Tunneling-Reviewed Vandewalle M. 2001. Tunneling the World, with 7 Reference Projects, 247p. Web 1, http://www.tunnelbuilder.com/suppliers/aliva_profile.htm Web 2, http://www.beksa.com.tr Yksel A. & Arolu E. 2002. Yeralt Yaplarnda Pskrtme Beton, TMMOB Maden Mhendisleri Odas stanbul ubesi, alma Raporu, No:8, 48s.