YURTLUK-OCAKLIK VE HKMET SANCAKLAR ZERNE BAZI TESPTLER

Yrd. Do. Dr. Orhan KILI*

GR Osmanl Devleti hakimiyeti altna ald yerlerde, idari sistemde mutlak bir merkeziyetilik yerine, blgelerin zelliklerine gre esnek ve deiik idare tarzlar da tatbik etmeyi uygun grmtr. Devletin karakteristik idari taksimat; beylerbeyilik (eyalet, vilayet), sancak(liva), nahiye, ky (karye) ve mezra'a birimlerinden olumutur. Bu idar birimlerin zaman iinde deiiklik gsterdii de ma1Cmdurl Osmanl Devleti'nin elinde bulunan blgelerin zelliklerine gre farkl idari sistemler uygulamasnn bir neticesi olarak, beylerbeyiliklere bal olarak, yurtluk-ocaklk ve hkmet diye anlan bir nevi irs sancakbeylikleri de bulunuyordu. Bu tr sancaklarn Osmanl idari sistemi ierisinde bulunduu bilinmektedir. Baz aratrmaclar eitli vesilelerle bunlarn idari statlerini izah etmilerdir. Ancak bu almalar dorudan doruya *
ZIG. Frat niversitesi Fen -Edebiyat Fakltesi Tarih Blm retim yesi ELA-

. dar birimlerin tarih seyri hakknda geni bilgi iin bkz. Tuncer Baykara; Anadolu 'nun Tarihi CorafyaSlla Giri i. Ankara, 1988, s. 2 i,42.

120

ORHANKILI

yurtluk-ocaklk ve hkmet sancaklar zerine ynelik olmad iin, 2 konunun btn ynleriyle netlik kazanmad da sylenebilir Bu incelememizde, Osmanl idari sistemi iindeki hkmet ve yurtluk-ocaklk sancaklarn kanunnamelerde ifade edilen hukuki statleri ve uygulamalarn bu statyle ne derece badat zerinde durulmu ve eitli rneklerin altnda baz tespitlerde bulunulmaya allmtr. i. HKMET VE YURTLUK-OCAKLIK RN HUKUK STATLER Kanuni devrinde hazrlanan Kanunname-i kmet sancaklar yle tarif edilmektedir': SANCAKLAHmayun'da h-

bunlardan ma 'ada dokuz hkmet vardr ki, hn-i jetihde hdmet ita 'atleri muktbelesinde ashabna tevfiz temllk olunmudur. Mlkiyet tarki zere tejdk ederler. Hatta memleketleri mefrCtz'l-kalem ve maktCt''l-kademdir. Ebvab- mahsulat dahil-i defter-i sultan olmamdr. ilerinde mera '-i Osmaniyye'den ve kul taifesinden hi bir jerd yokdur. Cmle kendlere mahsusdur. Ve bunlarn 'ahidnameleri mCtcibince azl nasb kabul eylemezler. Amma cmlesi mutf'-i jerman- Hazret-i Sultandr. Sair
2. Bu konu hakknda dolayl olarak bilgi bulunan al~malardan bazlar ~unlardr: Bayram Kodaman; "Osmanl Devrinde Dou Anadolu'nun Idari Durtmu". Ondokuzmays niversitesi Eitim Fakltesi Dergisi, S. 1, Samsun, 1986, s. 3-20 ; Mehmet Ali nal; "XVI. Yzylda Palu Hkmeti", (XL. Trk Tarih Kongresi'ne tebli olarak sunulmu~tur) ; Mehmet Ali nal; "XVi. ve XVII. Yzyllarda Diyarbekir Eyaletine Tabi Sancaklarn Idari Statlil eri ", Ziya Gkalp Dergisi, S. 44, Aralk, 1986 ; Nejat Gyn; "Ocaklk Deyimi Hakknda", (XL. Trk Tarih Kongresi'ne tebli olarak sunulmu~tur) ; Nejat Gyn; "XVi. Yzylda Dou ve Gney-Dou Anadolu'da Ynetim ve Nfus". (Frat niversitesi . Tarih Sempozyumuna tebli olarak sunulmu~tur) ; Ya~ar Ycel; "Osmanl Imparatorluunda Desantralizasyona (Adem-i Merkeziyet) Dair Gzlem'ler", BellI'ten, XXVIII/152, (1974). s. 657-708 ; Nejat Gyn; "XVI. Yzylda Gney-dou Anadolu'nun Ekonomik Durumu, Kanuni Sleyman ve II. Selim Devirleri", Trkiye Iktisat Tarihi Semineri, Me/inlerffartlmalar, Ankara, 1975, s. 7 i -98 ; erafettin Turan, "XVII. Yzylda Osmanl Imparatorluunun Idari Taksimat", Ata/rk niversitesi 1961 Yilli, Ankara. 1963, s. 210-227. 3. Ahmet Akgndz, Osmanl Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri, 4. Kitap Kanuni Devri Kwunnameleri, 1. Ksm Merkezi ve Umumi Kanunnmeler.lstanbul, 1992, s. 463.

YURTLUK-OCAKLIK VE HKMET SANCAKLAR ZERINE BAZI TESPITLER

121

mera '-i Osmaniyye gibi kang eyalete tabi'ler ise, belerbeileriyle ma 'an sefer eerler. Kavm kabile ve baka asker sahibIeridir. Ayn kanunnamede edilmektedir": yurtluk-ocaklk sancaklar ise yle tarif

Ve bir bahi dahi ocaklk dur ki, hin-i fetihde ba 'z meraya hizmet ve ita 'atleri mukabelesinde ber-vech-i te 'bid arpalk ve sancak hass tarikyla tevcfh olunmudur. Erbab- divan ve kanun stfahnda bu makulelere yurdluk ve ocaklk derler. Sancak i 'tibar olunur ve sair mera gibi tab u 'alem sahibIeridr. Selatln-i selefden ellerinde olan temesskatlan mucibince cidden bunlar az nasb kabul eylemezler. Amma elviye-i saire gibi kura ve mezari 'inin mahsulat tahrir olunmudur .. lerinde ze 'amet ve timar vardr. Sefer-i hmayun vaki' olduka, zu 'ama ve erbab- timan alay-beleri ile kendleri ma 'an sair sancak-beleri gibi kang eyalete tabi'iler ise, belerbeileriyle ma 'an konub ve gb, sefer hizmetin eda edegelmilerdir. Ve bunlardan birisi fevt olsa yahud eda-i hizmet eylese, yurd ve oca olmala, sanca ve oca, evladna ve akrabasna verilir; haricden kimesneye veril-gelmemidir. Meer ki, evlad akrabas mnkariz ola, ol zaman da sancak tasarruf eylemi bir umur-dide kimesneye verilr. Amma yurdluk ve ocaklk i 'tiban olmaz, belki sair elviye gibi tasarruf olunur. Kanunname-i Hmayfin'da, hkmet ve yurtluk-ocaklk sancaklar iin yaplan bu tarifler, daha sonra tertip edilen birok risale ve kanunnamede de eitli vesilelerle hemen hemen ayn ekilde yer almtr'. Bu konu hakknda ileri srlen grlerde de ou kere bu kanunname hkmleri es-asalnmtr6
4. Ayn eser, s. 476-477. 5. Hkmet ve yurtluk-ocaklk sancaklarn idarf statleri hakknda Kanunnlime-i Hmayun'da yaplan tarifin tekrar edildii baz kanunname ve ri sal eler unlardr: Ayn Ali Efendi, Kavanin Al-i Osman Der-Hu,lasa-i Mezamin-i Defier-i Dvan, Istanbul, 12S0. s. 29 ; Sofyal Ali avu Kanunnamesi, (Hazrlayan Midhat Sertolu), stanbul, 1992. s. 32 ; lhan ahin; "Timar Sistemi Hakknda Bir Risale", Istanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Derxisi, Say 32, Istanbul, 1979, s. 923.

122

ORHAN KILI

Kanunname ve nsaleIerde hkmet ve yurtluk-ocaklk sancaklar iin yaplan tariflerde grlen belli bal zellikler unlardr: I. Hkmet ve yurtluk -ocaklk sancaklar fetih srasnda hizmeti grlen mahalli beylere veya meraya tevcih edilmitir. 2. Hkmet sancaklar mlkiyet, yurtluk-ocaklk arpalk ve sancak hass yoluyla tevcih olunmutur. sancaklar ise

3. Hkmet sancaklarda tahrir yaplmamaktadr. lerinde tmar ve ze'amet yoktur. Sancak gelirinin tamam hakimlere aittir. 4. Hkmet sancaklarda meradan ve kul taifesinden hibir fert bulunmamaktadr. Kendi zel askerleri mevcuttur. 5. Yurtluk -ocaklk sancaklarda tahrir yaplmaktadr. lerinde tmar ve ze'amet vardr. 6. Az ve nasb kabul eylemezler. Beyler ldklerinde veya hizmette kusurlar grldnde, sancaklar evlad ve akrabalarna verilir, aile dndan kimseye tevcih yaplmaz. 7. Sefer zamannda bal bulunduklar beylerbeyinin emri al. tnda sefer hizmetini eda ederler. II. OSMANL DEVLET'NDEK HKMET VE YURTLUK-OCAKLIK SANCAKLAR Hkmet ve yurtluk-ocaklk sancaklar, Osmanl Devleti'nin siyasi ynden hareketli olan hudut blgelerinde bulunmaktayd. Bunun en nemli sebebi, bu blgelerdeki yerli beylerin nfUzundan faydalanmak ve merkezi otoriteyi bir lde bu beyler vastasyla korumak ve tesis etmekti.
6. Nejat Gyn ve Mehmet Ali nal, almalarnda bu sancaklardaki uygulamalarn, risaelelerdeki ve kanunnamelerdeki hkmlere zaman zaman uymadn tespit etmilerdir. Bkz. Nejat Gyn; "XVI. Yzylda Gney-Dou Anadolu'nun Ekonomik Durumu", s. 83-84 ; Nejat Gyn; "XVI. Yzylda Dou ve Gney-Dou Anadolu'da Ynetim ve Nfus", s. 2-3 ; Mehmet Ali nal; XVI. Yzylda Palu Hkmeti", s. 7 - 8 ; Mehmet Ali nal; "XVI. ve XVII. Yzyllarda Diyarbekir Eyaletine Tabi Sancaklarn Idari Statleri", s. 3 i -40.

YURTLUK-OCAKLIK VE HKMET SANCAKLAR ZERNE BAZI TESPTLER

123

Ocaklk tarikiyle tasarruf edilen bu sancaklar yap itibariyle iki guruba ayrlmaktaddar. Bunlardan birincisi hkmet sancaklar, dieri ise liva (sancak) olan adlandrlan yurtluk-ocaklk sancaklardr. Osmanl kaynaklarnda hkmet sancaklar zikredilirken, liva veya sancak tabiri kullanlmamtr. Yurtluk-ocaklk sancaklar zikredilirken ise, liva veya sancak tabiri kullanlm, ancak ocaklk tarikiyle tasarruf edildikleri vurgulanmtr7 Burada dikkat eken husus, ocaklk teriminin tevcihin eklini gstermesidir. Uygulamada, hem hkmet, hem de yurtluk-ocaklk sancaklar aslnda birer ocaklk lardr. Bu sancaklar Bosna, Anadolu, Diyarbekir, Van, Kars, ldr, am, Rakka, ve Badad eyaletlerinde grlmektedir. Ancak bu eyaletlerdeki ocaklk sancak saylar eitli dnemlerde farkllklar arzetmektedir. Osmanl Devleti'ndeki hkmet ve yurtluk-ocaklk sancaklarn bulunduklar eyaletler ve bu eyaletlerdeki ocaklk sancaklarn tamam ile ilgili dzenli bilgi bulunan kaynaklar, Kanun Sultan Sleyman devrinde tertip edilen Kanunname-i Hmayun, 1631-1632 tarihli sancak tevcih defteriX, Evliya elebi Seyahatnamesi ve yukarda zikrettiimiz risalelerdir. Evliya elebi Seyahatnamesi ve risalelerde yer alan bilgiler, byk lde Kanunname-i Hmayun'dan istinsah edilmilerdir. Evliya elebi, seyahatnamesinde yer alan bilgilerin Kanunname-i Sultan Sleyman'dan alndn belirtmesine ramen, dnemine kadar yaplan baz deiikleri yeri geldike aklamaya almtr. Bu itibarla, ierisinde hkmet ve yurtluk-ocaklk sancak bulunan
7. Mesela 1630-1631 (H. 1(40) tarihli dar Taksimat Defteri'nde Van Eyaleti'ne bal sancaklar verilirken hkmet ve yurtluk-ocaklk sancaklar; ...Hkmet-i Bit/is (ocaklk), Hkmet-i HakkM (ocaklk), Liva-i Mks (ocaklk), Livli-i tak (ocak/k)... eklinde kaydedilmilerdir. Bkz. BA., Kmil Kepeci (Divlin- Hmyt Ruus B) No: 266, s.
97-102,

8. Bu defter Babakanlk Arivi, Cevdet Tasnifi Dahiliye 6095 numaradadr. Defterin tamam erafettin Turan tarafndan yaynlanmtr. Bkz. erafettin Turan, "XVII. Yzylda Osmanl Imparatorluunun dari Taksimat", Atatrk niversitesi ft)61 Yll,if. Ankara. 1963. s. 210-227.

124

ORHAN KILI

eyaletler ve bu sancaklarn isimleri hakknda dzenli bilgi bulunan 1631- 1632 tarihli Sancak Tevcih Defteri ve Evliya elebi Se .. yahatnamesi'nde bulunan Kanunname-i Sultan Sleyman'dan~ derlediimiz iki ayr liste aada bir tablo halinde verilmitir. Ancak, bu kaynaklarn sadece tanzim edildikleri yllar iin geerli olduunu ifade etmek gerekir. Yukarda da belirttiimiz gibi ocaklk sancaklarn saylar ve bal bulunduklar eyaletler zaman iinde deiiklikler de gstermitir. Bosna, Anadolu, Diyarbekir, Van, Kars, ldr, am, Rakka, ve Badad'ta varln grdmz bu sancaklarn, Van ve Diyarbekir eyaletlerinde biraz daha fazla sayda olmas, 1578 ylnda balayan ve uzun sre devam eden Osmanl-ran savalar sebebiyledir. Osmanl Devleti, bu blgenin devaml surette bir harp durumu yaamasn gz nnde bulundurarak, buradaki yerli beylerin devlete daha da sadakatle hizmet etmeleri iin, hkmet ve yurtluk -ocaklk sancaklar ihdas etmitir. Bu sancaklar sadece Dou Anadolu'daki ekrM merasna da verilmemitir. Bosna Eyaletilndeki Zaesne sanca ocaklk olarak tevcih edildii gibi, Grc prensIerinden DavGd ve Aleksandr Han'a da Osmanl Devleti'ne itaatlerinden dolay lkeleri ocaklk olarak verilmitirlO. Ocaklk sancaklarn bazen birden fazla kiinin tasarrufunda olduu grlmektedir. Mesela ldr Eyaleti'ne bal Livane Sanca ocaklk yoluyla 1/3 hissesi Ferhad Paa'ya, 2/3 hissesi de Sefer Paa'nn oluna olmak zere iki kiiye tevcih edilmitirll. Baz askeri zmreleri n maalarna karlk olarak, bu zm-elere ocaklk yoluyla sancak tayin edildiine de rastlanmaktadr. Mesela,
9. Zikreden: Ahmet Akgndz, Osmal Kanuncneleri 4. s. 529.553. LO.BA., Miihimme 59, s. 66, hkm no: 285 ; Miihimme 69. s. 391, hkm no: 577. Davud Han'a hizmet ve itaati zerine kendi lkesine ilaveten, Zlkadriye Sanca da ocaklk olarak tevcih edilmitir. . erafettin Turan, "XVII. Yzylda Osmanl Imparatorluunun s.223. Idari Taksimat",

YURTLUK-OCAKLIK VE HKMET SANCAKLAR ZERINE BAZI TESPITLER

125

OCAKLIK
KANUNi EYALETi

SANCAKLAR
DNEMi ADI

VE BAGLI BULUNDUKLAR

EY ALETLER

1631-1632 STATS Y.O. YO Y.O. Y.O. Y.O. Y.O. Y.O. Y.O. Hkmet Hkmet Hkmet Hkmet Hkmet Y.O. Y.O. Y.O. Y.O.
Hkmet Hkmet

SANCA(;IN Sanan Kulb Mihrani Tercil Atak Pertek apakur ermik Cezire (Cizre) F';] Gene Palu Hazzo Pcrtcgcrck

EYALETi

SANCAGIN Ha/.zo Cizre E"i] Ter"i! Palu Gene; ermik Sanan Pertek Maz ird Kulb Atak Mihrfn apak,ur Si'ird Gliril Ahakis Mevvararikin Hemkcn.lckfm Bitlis Hizfn
Hakkfri

ADI

STATS
HkUnet

"'

HkUmet HiikOmcl
Hkmet

DYARBEKR

DYARBEKtR

iLDIR (AHISHA) BAGDAD YAN

Livanc
Nsi"-l Livan Sav<ad madivve Bit]is Hakkari MahmJj Pnyani~j

Hkmet
Hkmet Hkmet

YAN

MahmOdi Zediki Srv Mks Kqfb tak Albak

KOlUf

Hkmet Hkmet Y.O. Y.O. Y.O. Y.O. Y.O. Y.O. Y.O. Y.O. Y.O. YO Y.O. Y.O. Y.O. HlikUnet HUkiilct Hilkiinc Hlik1l1ct Y.O Y.O. YO YO. Y.O. Y.O Y.O. YO. YO. Y.O. Y.O. Y.O. YO. Y.O.iHissclil Y.O. Y.O. YO. YO. Y.O. YO. YO. YO. YO. Y.O. Y.O. Hkme Y.O

BOSNA ANADOLU KARS

LDIR (AHISHA)

Esoavrit Bar"iri Zaycsnc Bolu Oltu Sav'ad Liva e Mah"i! Aere-i lvf Ane-i Slla Emir Hay
ECfC

AM

RAKKA

Gazze Lacn Devr-i Rabhe Hf,bOr CClfSC Beni Rahi'a maJiv\lc

Ane

BAGDAD

Y.O. : Yurtluk-ocaklk

sancak

126

ORHAN KILI

Kars Eyaletine bal Olt Sanca ocaklk tarikiyle Olt kullarnn mevaciblerine balanmtr]". III. UYGULAMADA KARLALAN ZELLKLER BAZI FARKLI

Osmanl Devleti'ndeki ocaklk sancaklarn hukuki statleri ile ilgili kanunname hkmleri veya risalelerdeki bilgiler incelendiinde, bunlarn i ilerinde tamamen serbest bir idari statye sahip olduklar zann uyanmaktadr. Devlete sadakatle hizmet szkonusu olduunda, Osmanl Devleti'nin kadimden olagelene riayet ettii ve bu sancaklarn idaresini mahalli beylere ve bunlarn ailelerine braktklarn syleyebiliriz. Osmanl Devleti iin nemli olan, devletin bekas ve istikrarl bir ortamn yaratlmasdr. Bu iki unsurun zaafa uramas dnlemezdi. Bu sebeple, ocaklk sancaklarn tevcihi ve ileyii konusunda kanunname hkmlerine mutlak surette bal kalnmad ve devletin menfaati ve prestiji neyi geriktiriyorsa, o ekilde davranldn grmekteyiz.

. Teveihleri
Kanunnamelerde, bu tr sancaklarn fetih srasnda baz meraya hizmet ve itaatleri mukabelesinde verildii belirtilmektedir. Ancak bu hkme uygun olmayarak, seferler balamadan nce baz mahalli beylere, fetih srasndaki hizmet ve itaatlerinin ne boyutta gerekleecei bilinmeden, sadece Osmanl saflarnda yer almalar kaydyla ocaklk tarikiyle sancak tevcih edildiine ska rastlanmaktadr. Mesela, ah Kulu Oullar ve eski Bitlis han eref Bey'in olu emseddin Bey'e, daha Osmanl-ran harpleri balamadan nce, Osmanl tarafna gemeleri artyla ocaklk tarikiyle sancak tevcih edilecei taahht edilmi, bunun zerine emseddin Bey ve ah Kulu Oullar kendilerine sancak tevcihi yapldktan sonra Osmanl saflarnda yer almlardrl1
12. Ayu makale, s. 222. 13. Van beylerbeyine gnderilen 18 Kasm 1577 (7 Ramazan 985) tarihli mektCih-[ eri/sureti: BA., Mhimme 32, s. 363. hkm no: 659.

______

~~~

.~~_~.,,

__ __

.,.-,,_

YURTLUK-OCAKLIK VE HKMET SANCAKLAR ZERNE BAZI TESPTLER

127

ah Kulu Oullar Gazi ve Koi'ye birer sancak, kardelerine ise ar dirlikler verilmesi, sadece Osmanl saflarna katlmalar yznden olmam, bunlarn isyankar tutumlar ve Hakkari hakimi Zeynel Bey ile olan husumetleri dolaysyla, balayacak olan ran harpleri srasnda bir i gaile unsuru olmamalar da amalanmtr'4. Yine, daha Osmanl-ran harpleri balamadan nce, blgedeki btn mahalli beylere istimalet-nameler gnderilmi ve Osmanl'ya itaat ederek balayacak olan harplerde sadakatla hizmet etmeleri mukabelesinde, kendilerine ocaklk tarikiyle sancak tevcih edilecei bildirilmitiris. Bu durum Safeviler'in zellikle Gneydou Anadolu'daki yerli beyleri Osmanl aleyhine tahrik etmesi ve bir ksmn kendi saflarna ekerek ayn statde sancak tevcih etmeleriyle de ilgilidir. Safeviler'in bu faaliyeti, Osmanl Devleti'ni kar tedbir almaya sevketmi ve zellikle Van beylerbeyisi vastasyla yerli beylerin Osmanl Devleti'ne itaatlerinin salanmasna allmtrr,. Bu kabil tedbirlerin sonucu olarak; 1568-74 yllarnda Diyarbekir Eyaleti'nde 27 olan sancak says 1578- 158 1 yllar arasnda 46'ya17, 1567 tarihinde Van Eyaleti'nde 17 olan sancak says da 1575-1585 yllar arasnda 32'ye ykselmitiriX. Ocaklk tarikiyle sancak tevcihi konusunda bir dier farkl uygulama ekli ise, fetih ve seferle alakal olmayp, sadece mahalli
14. ah Kulu Oullarna yazlan 5 Ekim 1578 (3 aban 986) tarihli mektCi/J-erifde. Hakkari hakimi Zeynel Bey ile olan soukluklarnn vurumayla neticelenmemesi iin Van Kalesi'nde ikamete memur edilmelerinin, sadece ikisinin arasn dzeltmek iin olduu ve ran'a iltica eden kardeleri Gazi'yi de davet edip her birine sancak verilecei ve ecdadlar hu hkmete hizmet edegelmi snni mezhehinden kimseler olmakla kendilerinin de o suretle hizmet etmeleri istenmitir. Bkz. BA., Mhimme 32, s. 360, hkm no: 656. 15. Van beylerbeyine gnderilen 18 Kasm 1577 (7 Ramazan 985) tarihli mekth- ,~erilsGreti: BA., Mhimme 32, s. 363, hkm no: 659. 16. Mehmet Ali nal; "XVI. ve XVII. Yzyllarda Diyarbekir Eyaletine Tabi Sancaklarn Idari Statleri", s. 37-38. 17. Ay makale, s. 37. 18. Orhan Kl; Van Sanca (I 548- i648), Frat niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Anabilim Dal Baslmam Doktora Tezi), Elaz, 1994. s. 143-146.

128

ORHAN KILI

beylerin bulunduklar blgelerde bir i huzursuzluk vesilesi olmamalar ve isyan ve fesada ynelmemelerini salamaya yneliktir. madiyye hakimi Kubad Bey, kendisine muhalefet edip fesada tevessl eden kardei Behram'a bir sancak tevcih edilmesi iin merkeze bir arz yazm ve bu arzna cevaben Divan- Hmayn'dan gnderilen 7 Ocak 1576 (17 evval 984) tarihli bir hkm ile, o tarc!fta bir sancak mnhal olunca tevcih edilmek iin bildirmesi istenmitirl9 Bunun zerine Behram Bey'e Korz sanca tevcih edilmi ancak bu sancaa gitmemesi zerine Hakkari beyi Zeynel Bey'den Behram Bey'e nasihat etmesi bildirilmiti Behram Bey'in isyankar tutumunu srdrp Ss Kalesi'ni muhasara etmesi zerine, madiye hakimi Kubad Bey/e 17 Ekim 1576 (25 Receb 984) tarihinde gnderilen bir hkmle kardei Belram' ne vasta ile olursa olsun tutup mahfzan stanbul'a gndermesi emredilmitir21
211

Btn bu rneklerden de anlalaca zere, Osmanl Devleti merkezi otoritesini tam olarak salayamad blgelerde, huzurlu ve istikrarl bir ortam salamak iin, isyana tevessl edebilecek baz yerli beylere de ocaklk tarikiyle sancak tevcih etme yoluna gitmi, ancak bu tevcihlerde devletin idari mekanizmasn zaafa uratacak ve miriye halel getirecek olaanst tavizler de ve:rmemitir. 2. Az ve Nasb Kabul Etmemeler Hukuki statde, yurtluk-ocaklk sancaklar tasarruf edenlerin sancaklarnn bakalarna verilmeyecei ve hizmetlerinde kusurlar grlse bile, sancaklarnn ancak aileden baka bir kiiye tevcih edilebilecei belirtilmektedir. Devletin menfaati ve i huzur sz konusu olduunda, bazen bunun tersi uygulamalara da rastlanmaktadr.
19. SA., Mhimme 29, s. 55. hkm no: 130. 20. Zeynel Sey'e gnderilen 19 Austos 1576 (24 Cemaziyel-evvel hkm, SA., Mhimme 28, s. 23, hkm no: 56. 21. SA., Mhimme 28. s. 154, hlikm no: 360. 984) tarihli

YURTLUK-OCAKLIK VE HKMET SANCAKLAR ZERINE BAZI TESPITLER

129

Bu husustaki birka rnek yledir: -ran harpleri srasnda Osmanl saflarnda yer almalar ve hizmetleri karlnda ah Kulu Oullar Gazi ve Koi'ye Somay ve Selmas nahiyeleri verilmi, ancak bu nahiyelerin eski yurdu ve lkesi olduunu ileri sren Hakkari beyi Zeynel, senede miriye 10.000 altn vermek artyla, ad geen nahiyelerin tekrar kendisine verilmesini rica etmitir. Bunun zerine Zeynel Bey'in devlete yapt hizmetler de gz nnde bulundurularak, ah Kulu Oullar Gazi ve Koi'ye Sincar ve Erbil sancaklar tevcih edilmi Somay ve Selmas nahiyeleri de, Zeynel Bey'e her sene miriye 10.000 altn vermek ve Toprakkale'yi tamir etmek artyla geri verilmitir"". -Mks hakimi Mir Ahmed, meru olmayan hareketlerinden dolay bir mddet hapsolunmu ve daha sonra serbest braklmken, slah- nefs etmeyip yine halka zulm ve bask yapm, bunun zerine sanca bakasna tevcih edilerek sabit olacak sularndan dolay hapsedilerek sicil suretinin gnderilmesi Van bey lerbeyine emredilmitir"'. -ran harpleri srasnda Osmanl Devleti'ne itaat eden ve bu davranndan dolay havass- hmayOndan kendisine ve oullarna sancaklar, adamlarna ise ze'ametler tevcih olunan ine hakimi Timur Han, bir mddet sonra isyan edip, kaleler ve kyleri baslli, oul ve kzlar esir alp, mal ve eya yamalayarak halka zarar vermitir. Bu sebeple, ehrizal beylerbeyine gnderilen 19 Nisan 1585 (l8 R 993) tarihli bir hkm ile, Sohrani Sleyman, Bane hakimi Sleyman, Kzlcakale hakimi Yusuf, Erbil sancakbeyi smail, Orcan beyi Teberrk, Davudan bey i Uurlu, Serucek beyi Mehmed ve Dulcuran beyi skender beylerle Mihrivan'da birleip konuyu grerek, karar vermesi ve Timur Han'n te 'dib edilip kendisine ve adamlarna tevcih olunan eylerin re/' edilmesi istenmitir"4.
22. Hakkari beyi Zeynel Bey'e Il(ml:'-i hmc?yun yazlmas hakknda 6 Mart 583 Safer 991) tarihli hkm: BA., Mhimme 44. s. 154, hkm no:304. 23. Van beylerbeyine gnderilen 565 (972) tarihli hkm: BA.,Mhil11l11l:' 6. s. 544. hkm no: 78. 24. BA., Mhimml:' 59, s. 14, hkm no: 44.
(I i

,-----130

--

ORHAN KILI

_ran harpleri srasnda Hakkari hakimi Zeynel, Mahmud} Hasan ve ah Kulu oullanndan Gazi ve Koi arasndaki anlamazln muharebe esnasnda kabul edilemeyecek bir durum olduu belirtilerek, acilen anlamazln izalesi iin Van beylerbeyine hkm gnderilmi ve kendisinin tenbihlerine uymayanlarn yerlerinin bakalanna tevcih edilmesi iin isimlerini bildirmesi istenmitir25 _1663 tarihinde ocaklk stat ile idare edilen Mazgird ve Saman sancakbeylerinin halka zulmetmeleri sebebiyle, ad geen sancaklar kaldrlm ve mukataa olarak bakalanna tevcih edilmitir2('. Grld zere, Osmanl Devleti hkmet tasarruf eden beylerin disiplinsiz davranlann cezasz brakmam ve sular sabit olan hakimlerin sancaklarn ve maiyetindeki kiilerin dirliklerini ellerinden almakta tereddt gstermemitir. ine, Mazgird ve Saman sancaklar rneklerinde olduu gibi, azI edilen beylerin ellerinden alnan sancaklar, oullan veya akrabalarndan birine de tekrar tevcih edilmemitir. 3. Hkmet Sancaklarda Tahrr Yaplmamas Risalelerde ve kanunamelerdeki bilgilere gre, yurtluk-ocaklk sancaklar ile hkmet sancaklar birbirinden ayran en nemli fark, hkmet sancaklarda tahrir yaplmaydr. Hkmet sancaklarn ounda bu gelenee uygun olarak tahrir yaplmamasna ramen, zaman zaman bu temayln de ihlal edildii grlmtr. Mesela, 1593 ylnda27 ve . Ahmed dneminde Bitlis tahrir edilmitir. . Ahmed zamannda yaplan ve 1604-1606 yllarn ih25. Van beylerbeyine gnderilen i S Nisan 1583 (22 Rebiyl-evvel 99 i) tarihli hkm: BA., Mhimme 49, s. 20, hkm no: 76. 26. Mehmet Ali nal; "XVI. ve XVII. Yzyllarda Diyarbekir Eyaletine Tabi Sancaklarn dari Statleri", s. 40. 27. 8 Austos 1593 (I O Zilkade i 00 i) tarihinde Tebriz'de olan Cafer Pa~a'ya gnderilen bir hkmden ve Mu~ Sanca'nn Bitlis'den ayrlp Canik sancakbeyi Cafer Bey'e verilmesini havi, 9 Mart 1593 (S CemaziyeI-ahir 100]) tarihli bir buyruldu kaydndaki ifadelerden, zikredilen ylda Bitlis ve Meraga'nn tahrir edildii ana~lmaktadr. Bkz. BA .. Mhimme 69, s. 123, hkm no: 25 i ; BA., Kmil Kepeci (Divn- HmcyCm Ruus) No: 253. s. 63.

YURTLUK-OCAKLIK VE HKMET SANCAKLAR ZERINE BAZI TESPTLER

J 31

tiva eden tahrirdeki bilgilere gre, sancak gelirlerinin tamam eref Han slalesine braklmayarak, gelirlerin % 60'a yakn tmar ve ze 'amet sahiplerine verilmitir. Bitlis'de nceleri padiah hass da mevcut olup, daha sonra tekrar eref Han'a tevcih olunmutur. eref Han'n haslarnn tamam Bitlis Sanca'ndan karlanmam ve gelirlerinin bir ksm Mu Sanca'ndan verilmitir2H Osmanl Devleti kadim siyasetinin gerei olarak, yerli beylere ayn yerden byk apta arazi tasarruf etme yetkisi vermemi, bylelikle bu blgelerde feodal bir dzenin yerlemesini byk lde engellemitir. 4. Hkmet Sancaklarda ifesi'nin Bulunmamas. Osmanl meras ve Kul Ta-

Kanunnamelerde, hkmet sancaklarda Osmanl merasndan ve kul taifesinden hibir ferdin bulunmad belirtilmektedir. Ancak bu hknn de uygulamada pek geerli olmad anlalmaktadr. Mesela, Bitlis hakimi erefHan 1592-1593 (H.oo) ylnda, sancanda yaplmasn istedii baz tevcihlerle ilgili bir defter tertip ederek, merkeze gndermitir. Bu defterde; 1 oluna mtefelTikalk, 2 oluna ze'amet, 1 kardeine avuluk, o sipahiye terakki, Bitlis Glman Cemaati'ndeki 13 nefere 1/3 orannda tmar ve 24 nefere de ibtida tzmar tevcih edilmesini rica etmektedir2Y eref Han'n 1 oluna mteferrikalk ve 1 kardeine avuluk istemesi, bu eit ehl-i rf snflarnn burada mevcut olduuna delalettir. Ayn ekilde, Bitlis Gzlman Cemaati ierisindeki yevmiyyeli 13 nefere 1/3 orannda tmar rica etmesi, bu sancakta kul taifesinin varln teyid etmektedir. Nitekim, bu 13 neferin isimlerinin zikredildii liste incelendiinde, Bitlis'de 14 Blk halinde tekilatlanm bir kul taifesinin bulunduu anlalmaktadr. Bu ki28. Bkz. Orhan Kl; 730 NumaralL Van, Adilcevclz, Mu ve Bitlis Livalar Tl/nclr Icmcl Defteri (1. Ahmad Dnemi), (Frat niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Anabilim Dal Baslmam Yksek Lisans Tezi), Elaz, 989, s. 155-222. 29. BA., A.NT No: J 138, s. 5-7.

132

ORHAN KILI

iler arasnda Van Glman'ndan ve Tebriz Mtefenikalar'ndan duu kaydedilen kiiler de mevcuttur.

ol-

Bitlis'de kul taifesinin varln 10 Ocak 1588 tarihli bir hkmden de tespit etmek mmkndr. Van beylerbeyine hitaben yazlan bu hkmde, Van ve Bitlis hasIar ve harac haslatnn Diyarbekir defterdar tarafndan tahsilolunduu, Bitlis kullarnn mevCtdb defterinin Diyarbekir'de tetkik edilip, mevcud ve mevcud olmayanlar anlaldktan sonra, mevcud olanlara mevaciblerinin verildii kaydedilmektedir"). 1604- 1606 tarihli Bitlis icmal defterinde, eref Han'n haslarndan baka 13 ze'amet, 89 tmar bulunmaktadr. Van Vilayeti Defter Kethdas Gazanfer Bey ze'ametinin 19.308 akelik ksm, Dergah- All Mteferrikalar'ndan Rdvan ze'ametinin 22.970 akelik ksm ve Dergah- All avularndan Sinan avu ze'ametinin 17.020 ake1ik ksmnn Bitlis'den verildii grlmektedir. Bunlarn yansra nvanlar belirtilmeyen 10 za 'imin de yine Bitlis sancanda ze 'amet tasanuf ettii kaytldr'I. Grld zere, hkmet sancaklarda Osmanl meras ve kul taifesi de bulunabilmektedir. Bunlarla ilgili btn dzenlemeler (tayin, azil v.s) klasik Osmanl sancaklarnda olduu gibi, sancak tasarruf eden kiilerin-hakim veya sancakbeyi- arz ve padiahn onay ile gereklemektedir.
LV. HKMET VE YURTLUK-OCAKLIK SANCAKLAR-

DA MERKEZ OTORTEY SAGLAMA TEDBRLER Osmanl Devleti, hkmet ve yurtluk-ocaklzk sancaklar merkez otoritenin dikkatinden ve denetiminden uzak tutmam ve bu sancaklarda cereyan eden her trl gelimeyi beylerbeyiler ve kadlar aracl ile zamannda renerek, gerekli dzenlemeleri yapmay veya tedbir gerektiren bir durum varsa, gerekli tedbirleri almay ihmal etmemitir.
30. SA., Mhimme 63, s. 22. hkm 110: 26. 31. SA .. Tapu-TahrirNo: 730. s. 126-161.

YURTLUK-OCAKLIK VE HKMET SANCAKLAR ZERNE BAZI TESPTLER

33

Devlet, zaman zaman bu sancaklardaki askeri ve iktisadi potansiyeli renme ihtiyac hissetmitir. Mesela 28 Aralk 1577 (17 evval 985) tarihinde Van beylerbeyine gnderilen bir hkmle, Van dahilindeki yurt, ocak ve airet sahipleri ile bunlarn lkelerini, isimlerini ve ayrntl mfredatn gsterir muntazam bir defterin hazrlanarak merkeze ulatrlmas istenmi ve bunlar arza yazaca zaman yurtlarn zikr ve imzalarn koymalar emrediImi tir'". Hkmet sancaklar tasarruf eden beylerin, bu sancaklar zerinde mutlak bir hakimiyet kurduu ve zerk bir yapya sahip olduklar da sylenemez. Zira merkezden buralara da kad atamas yaplm ve yarg yetkileri tamamen bunlara braklmtr. Hkmet sancaklardaki kadlarn, pratikte, hakimler ile birlikte hareket ettikleri hususunda ileri srlen grler de", ihtiyatla deerlendirilmelidir. Osmanl Devleti yarg hususunda tamamiyle kady muhatap alm, sancak hakimlerini bu iin dnda brakmt-'4. Mesela, Hakkari hakimi Zeynel Bey merkeze mektub gnderip, sancann iki sancak itibar olunmasyla reayasnn yokluk iinde olduunu, iki kardei ve 80 neferle donanma seferini ifa edip 100 neferle yine sefere gitmek niyetinde olduunu bildirmitir. Bahaeddin Bey, Mahmudi Hasan Bey ve Hakkari kad s bu durumu teyid etmi olduundan, Hakkari sancann bir sancak itibar olunarak Zeynel Bey'in tasan'ufunda kalmas kararlatrlmtr';. Bu rnek hkmet sancaklarda grev yapan kadlarn yetki ve selahiyetlerini ksmen de olsa gstermesi bakmndan dikkat ekicidir.
32. BA., Mhimme 33, hk. no: 376. 33. Bkz. Bayram Kodaman; "Osmanl Devrinde Dou Anadolu'nun
s.

dari DUrtIIllU".

16.

dsuJil

34. Mesela, 22 Mart 1579 (23 Muharrem 987)'de Van beylerbeyine ve Bitlis k{/hitaben yazlan hkmde, Bitlis Alaybeyi olan akir'in halka zulmettii ve hfts karyeleri yam ettii sabit olursa arzetmeleri istenmi~tir. Bkz. SA .. Miihimme 3(j. s. 140. hkm no: 392. 35. BA .. Mhimme 25, s. 63 hkm no: 666.

134

ORHAN KILI

sancaklarda tmar ve ze'amet sahibi olanlarn haklar da gzetilmi ve buradaki hakimlerin sipahilerin topraklarna mdahale etmesi engellenmitir.
Hkmet

Mesela, Bitlis Hakini eref Han'n haslarnn verimsiz olup geinmede sknt ektii ve eskiden Bitlis'e bal olup ayrlan yerlerin de haslarna eklenmesi hususunda, Van beylerbeyinin merkeze gnderdii arzna cevaben, ad geen yerlerin sipahilerin tmar olup, kendileri imdi seferde olduundan alnmasnn caiz olmayaca Bitlis hakimi eref Han'a bildirilmitir36. Austos 1593 (Zilkade 1001) tarihli bir hkmde, tmar tevcihi geleneine aykr olarak, eref Han'n Bitlis sancanda den zeamet ve gediklere yeni tayinler yapt, bu hakkn Van beylerbeyine ait olduu ifade olunarak, eref Han'n bu ekildeki hareketlerden men' edilmesi istenmitir37. 13 Austos 1554 (14 Ramazan 961) tarihinde Van beylerbeyine yazlan bir hkmle, Vastan Nahiyesi'nde Mehmed'in evvelce mutassarrf olduu, ancak sonradan Hakkari beyi Zeynel Bey'e verilen ze'ametinin yeniden iadesinin temini istenmitir3R. Hkmet veya yurtluk-ocaklk sancaklar tasarruf eden beylere, zellikle siyasi olaylarn youn olduu dnemlerde verilen baz haklarn, skn dnemlerinde gzden geirilerek devletin menfaati dorultusunda yeniden tanzim edildiine de rastlanmaktadr. Mesela, eref Han'n Revan seferine katlp muharebelerde ve Titlis'e hazine sevkiyatnda iyi hizmet etmesinden dolay, Mu Sanca 1584 tarihinde eref Han'n hkmeti olan Bitlis'e balanm ve tasalTufu olu Ahmed Bey'e braklmtr3~. ran harplerinin bit36. Bitlis hakimi eref Han'a gnderilen 29 Mays 1580 (14 Rebiyl-ahir 988) tarihli hkm: BA., Mhimme 43, s. 40, hkm no: 85. 37. Bekir Ktkolu; "erefHan", lsllimAnsiklopedisi, C.I I.lstabuI. 1979 s. 427. 38. BA., Mhimme 1, s. 8, hkm no: 3 . 39. BA., Mhimme 53, s. 8, hkm no: 19.

YURTLUK-OCAKLIK VE HKMET SANCAKLAR ZERINE BAZI TESPITLER

135

mesi ve 1590 ylnda stanbul Anlamas yapldktan sonra, ksm bir skGn dnemi yaanmtr. 1593 ylnda yaplan tahrirde, Mu Sanca'nn Bitlis hakimi eref Han hkmetinden ayrlarak, kadimden olageldii zere mstakil sancak olarak kaydedilip, 9 Mart 1593 tarihli bir buyruldu ile, Canik sancakbeyi Cafer Bey'e tevcih edildiini grmekteyiz40. Zekim hakimi Aleksandr Han'a gnderilen bir dier hkm de, bu tesbitimizi destekleyici mahiyettedir. Austos balar 1591 (Evast- evval 999) tarihinde yazlan hkmde, zikredilen yldaki 30 yk ipek haracn alasndan ve her yk 120 kyye olmak zere hazr edip Dergah- Mualla avularndan Mustafa ile merkeze gndermesi ve vaktiyle olan fetretler dolaysyla lkesine varp, sakin olan Gence, Karaba ve irvan reayasnn hepsini emin varmasndan itibaren 10 gn ierisinde mal ve hayvanlaryla eski yerlerine gndernesi ve lOgnden sonra lkesinde onlardan bir kii kalrsa, zrnn kabul edilmeyecei bildirilmitir4l. Ocaklk sancaklar tasarruf eden beyler veya bunlarn ailelerinden olan kiilerin iledikleri hibir suun merkez nezdinde kabul grmedii ve iddetle cezalandrdnld grlmektedir. Mesela, Karada hakimi smail ve Bane hakimi Sleyman Bey'ler, sancak hususunda Kzlcakale Beyi Zolan Yusuf'a husGmetleri olduu iin, Yusuf'un evini basp adamlarn ldrn ve 60 para kyn yamalamlardr. Bu durum Mihriban ve Kzlcakale dizdarlar tarafndan merkeze bildirilmi ve 8 Kasm 1593 (13 Safer 1002) tarihinde ehrizol beylerbeyine ve Mihriban kad sna yazlan bir hkmle, zikredilen kiilerin sular er'an sabit olursa, haklarndan gelinmesi, arza muhta olanlar varsa, onlarn da arz edilmesi istenmitir42. Yurtluk-ocaklk ve hkmet sancaklar tasa1Tuf eden beylerin ykmllkleri, sadece bal bulunduklar beylerbeyinin emri al40. BA., Kmil Kepeci (Divn- Hmyun Ruus) No: 253. s. 63. 41. BA.. Mhimme 68. s. 61. hkm no: 117. 42. BA., Mhimme 71. s. 154, hkm no: 308.

136

ORHAN

KILI

tnda maiyetleri ile sefere katlmakla snrl deildi. Beylerbeyilerin gerekli grd hallerde, toplanp kale tamiri veya yapm hususunda yardm etmek de, ykmllkleri arasndadr'. Hakimler herhangi bir i iin sancaklarndan ayrlmak zorunda kaldklarnda, merkezin onayn aldktan sonra genellikle oullarndan birini yerlerine vekil olarak brakyorlard. Mesela, Palu hakimi Cemid Bey ve Hay hakimi Bahaeddin Bey 1556 ylnda Hacca gitmek istediklerinde, merkezden icazet 44 alarak yerlerine vekil olarak oullarndan birini brakmlardr Sonu Yukardaki m1ahazalardan da anlalaca zere, yurtlukocaklk ve hkmet sancaklar, sadece sefer zamannda buralar tasarruf eden beyler ve bu beylerin maiyetlerindeki askerleri ile bal bulunduklar beylerbeyinin emri altnda sefere kmakla ykml olan, bunun dnda hibir ykmll olmayan ve bugnk manada zerk bir yapya sahip olan idari birimler deillerdir. Osmanl Devleti bu yerli beylerin nfUzundan istifade etme ihtiyacn hissettii ve baz siyas zaruretler sonucu bu tr bir idari birimi ihdas etmi, ancak bunlar merkez otoritenin dikkatinden de uzak tutmamtr.
43. i7 Haziran 1578 (1 i Rebiyl-ahir 986)'da Mahmud! Hasan Bey'e yazlan bir h-

kmde. sancandaki kalelere muktedir adamlar koyup muhafazasn temin ettikten sonra akvam ve a~ireti ile Yan beylerbeyinin yanna gidip cemiyette mevcut bulunmas istenmi~tir. Bkz BA., Mhimme 32, s. i 92, hkm no: 37; Bunun yansra Bitlis. Hizan ve HakHri hakimlerine yazlan 12 Austos 1636 (lO Rebiylil-evvel 1(46) tarihli hkmler ile, Yan Kalesi'nin tamire muhta olan yerlerinin tamiri, etrafndaki hendein geni~letilmesi ve bu hendee su getirmek iin kalenin iki k~esinden deryaya kadar kanal almas i~inde taht-I hkmetlerideki ve o evredeki rgadlar ve reayasn Yan'a ihrae edip LO gn sreyle imeci tarikiyle istihdam edip bu hususa riayet etmeleri emredilmi~tir. Bkz. BA .. Mhimme 86. s. 26; Yan Kalesi'nin serhadde olmas mnasebetiyle Yan Eyaleti'ndeki hkkCm-1 ek/.cld ve .wir askerin Yan'da toplanmas istenmi~, baz ekrd beylerinin hala bu hizmete gelmemeleri mnasebetiyle, Yan beylerbeyine gnderilen 5 Ekim 1637 ( 5 Cem azi yel-evvel i(47) tarihli hkm ile hizmete gelmeyenlerin isimlerini yazp

ordu-y hmyuil gndermesi emredilmi~tir. Bkz. BA .. Mhimme X7. hk. no: 397. 44. BA .. Mhimme 2. s. 5. hkm no: 43: s. 58. hkm no: 537.

YURTLUK-OCAKLlK VE HKMET SANCAKLAR ZERINE BAZI TESPITLER

137

Bu uygulama ile merkez otoriteyi tam olarak tesis etmenin g olduu ve siyas hareketlilik yaayan blgelerdeki asayi, siyas istikrar ve askeri dzeni salamak iin, mahalli beyler devletin resm bir grevlisi olarak sorumlu klnm ve devlet hizmetinde almalar salanmtr'. Bylelikle bu blgelerdeki airetlerin bir i huzursuzluk unsuru olmalar geni lde nlenmi, hatta ounlukla dier klasik sancakbeyleri gibi, devlete sadakatle hizmet etmeleri salanmtr. Hakkari, Mahmud ve Bitlis beylerinin ran harplerinde hibir huzursuzluk yaratmadan cansiperane mcadele etmeleri ve Mahmud beyinin bu muharebelerde ehit olmas, bu sadakatin en bariz rneidir. DeVl'in artlarna gre, eitli sebeplerle devletin merkez otoritesini tam olarak salayamad blgelerde, bir sancan idaresinin kuru bir mlkiyet hakkyla, belli bir ailenin tekelinde kalmasndan baka bir zelliinin grlmedii byle bir idar birimin kurulmasn bir zaaf unsuru olarak deil, aksine merkez otoriteyi daha gl klmak iin alnm bir tedbir olarak grmek gerekir.

45. Mesela, 6 Ekim 1592 (29 Zilhicce 1(00) tarihinde Imadiye ve Cizre hakimlerine gnderilen bir hkmle, mhim bir i iin Badad ve ehrizol'a gnderilen Ali avu'a yolculuu srasnda yardm edilmesi ve tehlikeli yerlerde yanna takviye kuvvet vermeleri istenmitir. BA .. Mlimme 70. s. i78. hkm no: 348.