Master Tezi

YENLKLERLE DOLU YZYILDAN K YEN SM: NEDM-LEVN VE ESERLERNDEK SEVGL FGRLER

HLYA BULUT

TRK EDEBYATI BLM Bilkent niversitesi, Ankara Haziran 2001

Bilkent niversitesi Ekonomi ve Sosyal Bilimler Enstits

YENLKLERLE DOLU YZYILDAN K YEN SM: NEDM -LEVN VE ESERLERNDEK SEVGL FGRLER

HLYA BULUT

Trk Edebiyat Disiplininde Master Derecesi Kazanma Ykmllklerinin Parasdr

TRK EDEBYATI BLM Bilkent niversitesi, Ankara Haziran 2001

Btn haklar sakldr Kaynak gstermek kouluyla alnt ve gnderme yaplabilir. Hlya Bulut

Abim Kadir Buluta

Bu tezi okuduumu, kapsam ve nitelik bakmndan Trk Edebiyatnda Master derecesi iin yeterli bulduumu beyan ederim. Do. Dr. Victoria Holbrook Tez Danman

Bu tezi okuduumu, kapsam ve nitelik bakmndan Trk Edebiyatnda Master derecesi iin yeterli bulduumu beyan ederim. Prof. Talt Halman Tez Jrisi yesi

Bu tezi okuduumu, kapsam ve nitelik bakmndan Trk Edebiyatnda Master derecesi iin yeterli bulduumu beyan ederim. Do. Dr. Mehmet Kalpakl Tez Jrisi yesi

Ekonomi ve Sosyal Bilimler Enstits Mdrnn onay Prof. Dr. Krat Aydoan Enstit Mdr

ZET 18. yzyl Osmanl iirinin ve minyatr sanatnn yeni geliim ve atlmlara ak olduu bir dnemdir. Siyas hayattaki baarszlklar sonucunda devletin bu baarszlklarn sebebini aratrmak iin Batya ynelmesi ve Batda karlalan yeni dnya sanatta da yenilemenin balamasna yol aar. Yenilik arzusunun temelinde (zellikle de Lle Devrinde) dnyev zevkleri tatma duygusu egemendir. Bu balamda, yzyln ilk yarsnda eserlerini veren air Nedim ve nakka Levn kendi sanat dallar iinde yaanan deiikliklerin en nemli temsilcileridir. Toplumun elit kesiminin yapsyla ilikili olarak beliren mahrem hayatn da almas minyatr ve iir sanatn byk lde etkiler. Ve bu hayat iirin szel ifadesi ve minyatrn grsellii iinde canlanr. Ve hem Levnnin minyatrlerinde hem de Nedimin iirlerinde ortak tema olan gerekiliin ve bireyselliin aa kmasn salar. Levn bireyselliini gerek hayattan ald figrleri ayrntl olarak resmetmesiyle ortaya koyarken, Nedim de yaad olaylar dier Divan airlerinden farkl olarak grd ve yaad ekilde dile getirerek bireysel slbunu kantlar. Bu zellikleriyle birlikte her iki sanatnn sevgili figrlerini bu dnyadan semi olmalar da gerekiliklerini ifade etmesi asndan nemlidir. Ve Nedimin gazellerinde sevgilisinden bahsederken dikkat ektii ka, sa, boyun, az, dudak gibi eler Levnnin minyatrlerinde hayat bulur. Bu alma ise, Levnnin ve Nedimin kendi sanat dallarna yaptklar katklar aratrrken, iki sanatnn ortak zelliklerini saptamay ama edinmitir.

anahtar szckler: Nedim, Levn, grsel, szel

iii

ABSTRACT TWO NEW NAMES FROM A CENTURY FILLED WITH NOVELTY: NEDM-LEVN AND FIGURES OF THE BELOVED IN THEIR WORKS The 18th century is a period open to new developments and advances in Ottoman poetry and miniature art. Due to failures in political life, the state turned to the West and encountered a New World, thereby paving the way for a renewal in art. The principal reason for this longing for novelty (especially in the Tulip Period) is a desire to experience worldly pleasures. In this context, the poet Nedim and the miniaturist Levn, who produced their works in the first half of the century, are the most important representatives of changes occurring within their respective fields of art. The increasing visibility of private life, as it was expressed in the structure of societys elite, significantly influenced poetry and miniature art. Private life comes to life, so to speak, visually within miniatures and verbally in poems, and it leads to the appearance of realism and individualism, themes common to both Levn and Nedim. Whereas Levn creates his individualism by painting detailed figures taken from real life, Nedim establishes his style by expressing his experiences as he saw and lived them without embellishment, which is what made him different from other Divan poets. In addition to these characteristics, it is important to note, from the perspective of realism, that figures of beloved in both artists were selected from real life. Furthermore, elements such as eyebrows, hair, nose, mouth, lips, which Nedim highlights while speaking of his beloved in his gazels, find life in Levns miniatures. The purpose of this study is to determine characteristics common to both artists, while examining the contributions each artist made to his respective field. keywords: Nedim, Levn, visual, verbal

iv

TEEKKR Bu almada emei geen hocalarm Victoria Rowe Holbrook, Talt Sait Halman ve Mehmet Kalpaklya, ngilizce zet konusundaki yardmlar iin Daren Hudsona, desteini her zaman yanmda hissettiim hocam Hilmi Yavuza, arkadalarma ve aileme teekkr ediyorum.

NDEKLER

sayfa

Giri. .

Blm I: 18. Yzyl Siyas Ortamna Genel Bir Bak. A. Lle Devri. . . . .

. .

. .

. .

. . . . . . . . . .

4 11 15 17 20 20 21 22 23 24

1. Fransa Sefaretnmesi ve Yirmisekiz elebi Mehmet Efendi. 2. brahim Mteferrika ve Matbaann Kuruluu. B. 18. Yzylda Osmanlda Grlen Deiimler. . 1. Mimarlk. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

a. Konut ve Bahe Mimarisi. C. 18. Yzylda Avrupa Dnyas. 1. Batda Sanat Nasld?. . . . . .

a. Turquerie: (Trkri).

vi

Blm II: 18. Yzylda iir ve Minyatr Sanat. . A. iir. . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

. . . . . . .

26 26 29 30 30 31 31

1. Sbit.

2. Osmanzde Taib. . 3. Seyyid Vehb. 4. elebi-zde sm. 5. Enderunlu Fzl. . .

B. Minyatr. . 1. Buhar.

. .

. .

. . .

. . .

. . .

. . .

. . .

. . .

32 33 34

C. Minyatrde Yer Alan Konular.

Blm III: Yzyln Renkli Simas: Nedim.

. . . . . . . . . .

. . . . . . . . . .

37 37 41 41 44 46 50 51 54 56

A. Nedimin Yaam yks ve Girdii Tarikatlere Bir Bak. B. airin Nedimne Yn. 1. Bireysellik. 2. Ak ve ehvet. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

3. Mimari ve Doa Tasvirlerindeki Ustalk. . 4. iirlerindeki Duru Trke. 5. Gerekilik. . . . . . . . . . .

C. Nedimde Sevgili Figrleri.

1. Sevgiliye Bakmak/Sevgiliyi Grmek.

vii

Blm IV: Bir Minyatr Ustas: Levn. A. Levnnin Yaam yks. B. Nakka Levn. . .

. . .

. . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . . . .

60 60 62 63 65 66 68 70

C. Levn Minyatrlerinde Deien Konular. . 1. Levnde Kadn. . . . .

2. Figrlerdeki Gerekilik. .

D. Vehb Surnmesi ve Levnnin Mimari Eserlerdeki Tasvir Yetenei. E. Padiah Portreleri. . . . . . . .

Blm V: air Nedim ve Nakka Levnnin Eserleri Arasndaki Balantlar. . A. Gerekilik. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

72 72 73 76 78

1. Yaanan Olaylar Gzlemleme Gc. 2. Yaayan Kiileri Tasvir Gc. B. Levn ve Nedimde Sevgili. . . .

Sonu. .

81

Ekler. .

83

Seilmi Bibliyografya.

89

zgemi.

96

viii

MNYATRLERN LSTES1

SAINI TOPLAYAN KADIN. UYUYAN GEN KADIN. .

. .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

. . . . . .

83 84 85 86 87 88

VEHB SURNMES (53b-54a). . SULTAN III. AHMED. . .

VEHB SURNMES (44b-45a). . UZANMI GEN . . . .

Minyatrler Gl repolunun Levn: nak iir renk adl kitabndan alnmtr.

ix

YAZIMA VE BEYTLERE LKN BAZI SORUNLAR Tkede Arapa ve Farsa kelimelerin yazmnda belli bir yol izlenmemektedir. Tezimizde ska geen bu kelimelerin yazmnda, Trk Dil Kurumunun mla Klavuzu ve Nijat znn Byk Dil Klavuzunu esas alarak tutarl olmaya altk. Buna gre, Halvetlik, Mevlevlik, Glenlik gibi tarikat isimlerinin sonundaki ye sesini her iki klavuza dayanarak uzun gsterdik. zn tarih, siyas, mahall, edeb, din gibi kelimelerin son harflerinin hem uzun hem de ksa yazlabileceini sylerken Trk Dil Kurumu bunlar uzun gstermitir. Biz de ikisinin ortak noktas olarak sondaki ye sesini uzattk. Buna karn, her iki klavuzda da belirtildii gibi divan, padiah, damat, kaside gibi dilimizde yaygn olarak kullanlan kelimelerde uzatma iareti kullanmadk. Yararlandmz Divanlarda ve kaynak kitaplarda baz beyitlerde vezin hatalarnn olduunu grdk. Divanlarn orijinal metinlerine ulaamadmz iin bunlar alntladmz metindeki gibi yazdk ancak dipnotta iaret ettik. Ayrca alnt yaptmz kitaplarda yer alan hatal beyitlerin dorularn dipnotta gsterdik.

GR

Edebiyat dnyamzn zellikle 18. yzyl kapsayan devresi disiplinleraras etkileimleri iinde barndrr. nk bu yzylda Osmanl mparatorluu kendi iinde baz kprdanmalar yaamakta, Avrupayla kurulan ilikiler sonrasnda bir eit kabuk deitirme dnemi iine girmektedir. Bu konu zellikle mimarlk, minyatr, iir gibi sanat dallar arasnda daha belirgin olarak kendisini gsterir. Ve bu dallarda Bat etkisi daha younlar. Dolaysyla 18. yzyl hakknda bir aratrma yapmak edebiyatmz ve sanatmz asndan gemiimize k tutmas sebebiyle yararl olacaktr. Bu aratrmay yaparken temel olarak iki sanat zerinde younlatk: air Nedim ve nakka Levn. Bu sanatlar sememizin sebebi hem ayn dnemde eser vermi olmalar hem de bu yzylda kendi sanat dallar iinde grlen deiimleri en iyi yanstan sanatlar olduklarna inanmamzd. almann k noktasn 18. yzylda Osmanlda grlen deiimler belirledi. Deiimlere bal olarak iir ve minyatr sanat arasndaki ortak noktalar inceleyip birtakm saptamalarda bulunmak ise tezimizin konusunu oluturdu. Fakat her ne kadar bu tez iir ve minyatr sanatlarn kapsasa da iki daln gelitii ortam bilmek iin siyas tarihe deinmek yararl olacakt. Bu sebepten dolay ilk blm, 18. yzyl tarihsel ynyle tanmaya ayrld. Deien bu yeni anlay tantrken Lle Devri gibi nemli bir dnemi gz ard etmek olmazd. nk tezimizin konusunu oluturan nakka Levn ve air

Nedim adeta bu dnemde hayat bulmu ve en nemli yaptlarn yine bu dnem iinde vermi sanatlardr. Dolaysyla almamzda Lle Devri ve bu devirde Avrupayla kurulan ilikilere yer verdik. Ayrca 18. yzyl iinde Osmanlda, sanat dallarnda ne gibi deiiklikler yaanyordu, bu noktalara aklk getirmeye altk. Bu konulara deinirken Osmanl mparatorluunda yaanan geliimlerin ve deiimlerin bir de kar cephesini gz nnde tutmak gerekmekteydi. Bizde gerek Avrupann etkisiyle gerekse i yapdaki temel baz deiikliklerle Osmanl eliti tarafndan yeni bir yaam tarz benimsenmeye balam ve sanat tarz olumuken Avrupada, zellikle de Batllamann bizdeki temsilcisi olarak grlen Fransada nasl bir hayat srlyordu? Avrupann sanattan anlad neydi? Avrupada Trk modas deyince akla ne geliyordu? Bu konulara yeterince aklk getirmeye altk. kinci blm 18. Yzyln iir ve minyatr sanatn incelemeye ayrdk. Ve ilk olarak bu dnemde iir sanatnda Nedim dnda yetien nemli airlere (Sbit, Osmanzde Taib, Seyyid Vehb, elebi-zde sm, Enderunlu Fzl) tezimizde yer vermeyi uygun grdk. Ardndan 18. yzyl minyatr sanat hakknda aklamalar yaptk. Ve yzyln Levn dndaki nl ismi Buhar hakknda bilgi vererek, bu sanat dalnn iine ald ve deiime urayan konularn aratrdk. nc blm ise air Nedime ayrdk. Nedimin yaam yks, girdii tarikatlere deindikten sonra airin tezimize konu olmasn salayan zelliklerini akladk. Ve bu zellikleri airin Nedimne yn bal altnda topladk. Bu blmn son konusunu ise Nedimdeki sevgili figrleri oluturdu. Drdnc blmde, karlatrmal olarak ele alacamz belirttiimiz tezimizin minyatr kolunun temsilcisi olan nakka Levn yer ald. Nedim gibi onun da yaam yksne deindikten sonra nakkan Trk sanatna katklarn, onunla minyatr sanatnn konularnda grlen deiiklikleri inceledik.

Beinci blm ise Nedim ve Levnnin eserleri arasndaki balantlar vurgulamak iin deerlendirdik. Her ikisi de kendi sanat dallarnn ncleri saylabilecek yeniliklere imza atm bu kiilerin figrlerindeki ortaklklar incelemeye altk. Aslnda, nc, drdnc ve beinci blmlerde temel amacmz aratrma srasnda incediimiz kitaplarda sylenilen bir kavrama bir noktada k tutmak, daha dorusu bu noktay biraz daha irdelemeye almak oldu. Levn ve Nedimden bahseden yazarlar bu iki sanatnn yaptlar iin yeni zgn gibi kavramlar kullanyorlard. Peki ele alnan bu yenilik ve zgnlk neydi? Yani biri grsel dieri szsel olarak duygularn ifade eden bu iki kimlik neye gre zgn, nemli ve yeni kabul edilmilerdi? te bu noktalara bu blmde aklama getirmeye altk. Sonu blm ise anlatlan konularn toparlanmas, yaplan karmlarn toplu bir ekilde incelenmesi ve zeti eklinde verilmesi olarak deerlendirildi. Tezde temel kayna esas aldk. Abdlbki Glpnarlnn yayma hazrlad Nedim Divan, Muhsin Macitin yayma hazrlad Nedim Divan ve Gl repolunun Levn adl yaptlar. Bu temel kaynaklarn dnda Sanat Tarihi ve Trk Edebiyat arlkl bir ok kitaptan da yararlandk. Ayrca Blm Ide anlatmaya altmz Osmanl siyas tarihi ve sanat iin de Sina Akinin yayna hazrlad Trkiye Tarihi Osmanl Devleti 1600-1908 adl kitab kullandk. Bu kaynaklar dnda yararlandmz eserlerin tmn Seilmi Bibliyografyada gsterdik.

BLM I

18. YZYIL SYAS ORTAMINA GENEL BR BAKI Osmanl mparatorluu, 17. yzyln sonlarnda, Avrupa ularnda en geni snrlarna dayanmtr. Fakat ilerleme siyasetini srdren devletin yeni fetih giriimleri mparatorluun nemli toprak kayplarna uramasyla sonulanacaktr. Yzyln sonlarnda gcnn doruuna ulat kabul edilen Osmanl mparatorluu bundan sonra byk sarsntlara urayp, srekli toprak kaybetmeye balar. 1683 ylnda Avusturyayla yaplan sava Osmanl mparatorluunun yenilgisiyle sonulanr. Viyana bozgunu olarak adlandrlan bu yenilginin ardndan pepee gelen yenilgiler de devletin iyice ypranmasna sebep olmutur. Bu yenilgilere nedense; Osmanl yneticilerinin, Kprl Mehmet Paa dneminden beri sregelen disiplinli ve dzenli gidiin Orta Avrupa cephesinde baar getireceine inanmasdr. Osmanl Devleti eskiden olduu gibi [asker] durumunu dzeltince nerede, hangi artlar altnda olursa olsun dmanlarn yenebileceini san[maktadr]. (Kunt, 42 2000 ) Srekli savalar sonucunda seyrek olarak kazanlan zaferler devletin artk yeni bir yaplanmaya gitmesi gerektiinin sinyallerini yneticilere vermeye balar. Bu nedenle Viyanada alnan yenilgi de Osmanlnn Avrupada yaanan gelimeleri

daha yakndan izleme olanan salamas asndan nemli bir neden olarak dnlebilir. Ayrca bu savalar sresince Avrupayla kurulan ilikiler asker alanda devlete yeni bir yn verme zorunluluunu da kantlam olur. Viyana bozgunu sonrasnda devletin olduka zor gnler geirmesinin en nemli sebeplerinden birisi Osmanlya kar oluturulan Avrupa Hristiyan birlii sonrasnda, son on be yl iinde teker teker Osmanl gcne yenilen Venedik, Polonya ve Rusya da savaa girince Osmanl Devleti[nin] drt cephede birden savamak zorunda kal[masdr] (Kunt, 43). Srekli olarak toprak kaybedilmesinden komutanlarn ve padiah sorumlu tutan ordu, stanbula yryp IV. Mehmeti tahttan indirir. Fakat bu da yararl sonular vermez. Padiah tahtndan indirme yetkisini elinde tutacak kadar gl yaptrmlara sahip olan Osmanl ordusu, urad kayplar gz ard ederek bara yanamaya raz olur. 1698-1699 knda OsmanlAvusturya lkeleri arasndaki atekes izgisi zerindeki Karlofada srdrlen gelimeler bir genel bar szlemesiyle sonulanmtr. (Kunt, 45) Bu bar antlamasyla beraber Osmanl devlet adamlar arasnda iki farkl gr ortaya kar. Grlerden ilki bar salanp i durum dzeltildikten sonra ileride Avrupa Devletleri ile teker teker savamaktr, nk Avrupa Devletlerinin oluturduklar ittifak sonunda bu gl topluluu beraberken yenmenin imkansz olduu artk anlalmtr. kinci grse barn reddedilmesi ynndedir. Bu gr savunan devlet adamlar kaybedilen topraklarn savaarak geri alnabilecei dncesi iindedirler. Fakat bu ikinci tutum kabul edilmez. Ve Karlofa Antlamas imzalanr. Bu antlama nemlidir, nk; Karlofa Bar Balkanlarda ve Ukraynada geni apta toprak kaybn belgeledii gibi, Avrupa snrlarnda yeni bir dzenin de habercisi ol[mutur]. (Kunt, 46)

Barn imzalanmasndan drt yl sonra, 1703te, padiah II. Mustafa tahttan indirilir. Bu olay Osmanl tarihinde Edirne Vakas olarak adlandrlmaktadr. stanbuldaki asker ve ulemann hedefi padiahn byk sayg duyduu eyhlislam Feyzullah Efendinin ldrlmesi olmutur. Ona kar cephe alnmasnn sebebi ise Feyzullah Efendinin, Karlofa Bar Antlamasn destekleyen bar yanls grupta yer alyor olmasdr. Sava yanllarysa bundan rahatszlk duymaktadrlar. Sonuta, Feyzullah Efendinin feda edilmi olmasna ramen padiah da tahtndan olur. II. Mustafann tahttan indirilme sebeplerinden birisi de Edirne-stanbul rekabetidir. 1657den beri ilk olarak IV. Mehmet, ardndan dier sultanlar Edirne ilinde yaamay tercih etmilerdir. Padiahlarn bu ehri tercih etme sebepleri arasnda stanbuldan, kapkulu basksndan, mazl paa ve efendilerin siyasal entrikalarndan kaarcasna Edirneye yerleir ol[malar bulunmaktadr]. (Kunt, 50) Ardndan, 1703te Edirnede tahta kan III. Ahmedin stanbula dn bir anlamda yarm yzyl kadar sren iki bakentlilik durumunu da sona erdir[ir]. (Sakaolu, 17) II. Mustafadan sonra tahta geen kardei III. Ahmet stanbula gelerek kan ayaklanmalar byk glklerle de olsa bastrr. Ayaklanmaya katlan isyanclar arasnda Osmanl slalesinden deil Krmdan bir hanzadeyi ya da hanedandan olmayan baka bir kiiyi padiah yapmak isteyenler de bulunmaktadr. Bunlar devlet geleneini kknden sarsacak fikirlerdir. Fakat II. Mustafay deviren ayaklanmada kapkulunun yannda yer alan ulema, giriimlerinin mmkn olduu kadar kanuna, eriata, gelenee uygun olmasnda srar edince III. Ahmet tahta kabil[ir]. (Kunt, 54) Sultan III. Ahmet, Karlofa Antlamasndan sonraki bar siyasetini devam ettirir. Fakat ar Petronun Balkanlarda Ortodoks reayaya ynelik propagandas, Osmanl Devletini neredeyse zorla savaa iter. Bu sava sonunda ar Petro Osmanl

lehine sonulanan bir bara raz olmutur. Sonuta 1711 ylnda Rusyayla Prut Bar imzalanr. Baltac Mehmet Paa olduka hafif artlar ne srerek anlamay imzalamay kabul eder. Barn asl anlam, bu ada Osmanl devlet adamlarnn siyasal askeri ekingenliini ortaya koymasdr. (Kunt, 55) Bu ekingenliin sonunda imzalanan Prut Barnda sunulan artlarn hafifliini Karlofann yaratt ezikliin ve sinikliin uzants olarak grmelidir. (Kunt, 56) ekingenlikle birlikte Rusya karsnda kazanlan bu galibiyet Osmanly biraz olsun yreklendirir. Fakat ardndan Avusturya karsnda ald yenilgiler 1718 ylnda Pasarofa antlamasnn imzalanmasna yol aar. Bylece Osmanl d siyasetinde bar tutum kesinlikle yer etmi ol[ur]. (Kunt, 57) te yandan 1722de ranla balayan ve aralklarla srdrlen sava 24 yl devam eder. Ve 1746da iki taraf 17. yzyldaki snrlarna ekilmeye raz olur. 1736-1739 yllar arasnda ise Avusturya ve Rusyayla savaan Osmanl ordusu 1739da imzalanan Belgrat antlamasyla Pasarofada kaybettii topraklar geri alr. (Kunt, 63) Osmanlnn lehine sonulanan bu antlamadan sonra 1768 ylnda Rusya ile yeni bir sava kncaya kadar Osmanl Devleti tarihinde ilk kez 30 yllk bir bar dnemi yaar. Bu siyaset zaten 18. yzyl bandan beri Osmanl dnya grne yer etmitir. Osmanl Devleti, artk diplomatik ilikiler kanalyla bar salama yolunu tercih etmeye balar. 18. yzyln sonlarna doru gayr-i mslim reayada uyanan milliyetilik, ayann ba kaldrmas, neredeyse imparatorluktan kopma derecesine varan egemen valiler Osmanl lkesinin yeniden byk bir sarsnt geirmesine neden ol[ur]. (Kunt, 69) Bununla birlikte 1769-1770 yllar arasndaki Rus savalar da devletin zor duruma dmesine sebep olmutur. Rus ilerlemesine kar kan Osmanl ordusu Varna yaknlarnda bozulup dalnca Osmanl Devleti bu yenilgilerin Kk

Kaynarca Antlamasyla belgelenmesini kabul etti. (Kunt, 70) Bu antlama da Osmanl iin olduka zor artlar iermekteydi. Rusyann Budan ve Eflak zerinde hatt tm Osmanl Rum-Ortodoks halk hakknda koruyucu sfatyla sz sahibi olmas kabul edildi. (Kunt, 70) Belgrad anlamasndan sonra kendine gvenen ve diplomasi yoluyla bar koruyabileceini uman Osmanl Devletinin bu umudu Kk Kaynarcada kesinlikle ortadan kalkmt. (Kunt, 70) nk bu antlamayla Osmanl Devleti bir kez daha yenilgiye dm, byk zararlara uramtr. Kazanlan bar sonunda Osmanl byk kayplar vermitir. Ardndan da 1787de Rusyayla, 1792 de ise Avusturyayla tekrar savamak zorunda kalr. Bu srada tahtta olan padiah III. Selimdir. Sultan, savalar sona ermeden slahatlarla ilgilenmeye balar. 1791de Zitovinin ardndan, Ebubekir Ratif Efendiyi Viyanaya eli gnder[di]. (Akin, 78). Viyanadan dnen eli, padiaha ayrntl bir sefaretname yazarak Avrupann siyas ve sosyal yaps hakknda bilgi verir. Sultan Selim ayrca yine 1791 ylnda kamu hayatnn eitli kesimlerinden 22 kiiden Devletin zaaf nedenleri ve alnmas gereken slahat tedbirleri hakknda gr iste[r]. (Akin, 79). III. Selim de toplad bu bilgiler nda Nizam- Cedit hareketlerine giriir. Selimin yapt slahat iin kullanlan bu deyim ilham kaynan apak ortaya koymaktadr. Fransa, ihtilalin getirdii dzene Yeni Dzen adn takmt. Selimin kendi slahat iin ayn ad benimsemi olmas, ilham kaynan ve cesaretini gstermesi bakmndan ilgintir. (Kunt, 79) lber Ortayl, slahat kelimesinin zerinde srarla durarak unlar syler: 18. yzyln dnyasnda Osmanl mparatorluu, deien gelien toplumlarla kavga etmek, direnmek zorunda olan bir toplumdur ve bunun iin messeselerini slah etmek zorundadr. Bu ok nemlidir ve bunu anlamtr.

Bunun adn da koymutur: Islahat kelimesi 18. yzyla ait bir kelimedir. (Armaan, 62) Islahat laf hakikaten dzgn bir dzenleme ve deimedir. (Armaan 62). Bu noktadan hareketle 18. yzyln sonlarna bakldnda III. Selimin slahatlarna deinmek yerinde olacaktr. Sultan Selimin yapt slahatlarn tmne birden Nizam- Cedit ad verilir. Nizam- Cedit, padiah III. Selimin askerlikle birlikte toplum apnda gerekletirmek istedii slahatn btnn anlatr. Fakat temel ama askeryede bir reform gerekletirebilmektir. Yukarda da deinildii gibi III. Selim slahat hareketini tek bana yrtmeyerek birok devlet adamndan yardm ister. Bu kiiler de hazrladklar raporlarla grlerini aklarlar. Islahat lyihalarnda, zerinde nemle durulan fikirlerden biri, Yenieri ocan Kanuni Sultan Sleyman devrindeki vaziyetine getirerek slah etmek, dieri, Yenieri oca bir tarafa braklarak Avrupa uslnde yeni bir asker yetitirmek, ncs de, ikisinin ortas yani Yenieri ocann eski kanunnmesini yrrle koymak ve buna Avrupa eitim ve retimini ilve etmek olmutur. (Karal, 50) ne srlen bu dncelerden ikincisi benimsenerek Nizam- Cedit Oca kurulur. III. Selim bir taraftan bu ocak ierisinde yeni tarzda eitim vererek disiplinli askerlerden oluan bir ordu kurmaya alrken, dier taraftan ordunun dayanak noktas olan tophane ve tershane ve mhendishanenin slahatna gayret e[der] (Karal, 59) Yukarda Nizam- Ceditin sadece askerlii kapsamadndan bahsetmitik. III. Selim dier alanlarda da slahatlar yapmak istediinden (temelinde asker amalar bulunmakla birlikte) eitim ve retime de nem verir. Fransz uzmanlar tersanede ve hendesehanede retim ile megul oldular. Hendesehanede, hendese

dersleri Trk hocalar tarafndan verildi. (Karal, 72) Ayrca bozulan ilmiye snfnda da slahat hareketlerine giriildi. Bu sebeple, Padiah III. Selim, ilmiyede grd geveklikleri ve yaplan hakszlklar ortadan kaldrmak iin almalarda bulundu. Fakat ulema padiaha yardm etmeyi dnme[dii gibi], onu tahttan indirmek iin bozguncu ve ykc kuvvetlerle elbirlii yapmaktan ekinmedi (Karal, 131). Ve bu ykc kuvvetlerin olumsuz propagandalar sebebiyle de stanbul isyan patlak verdi. III. Selim kan bu isyan srasnda ldrld. Fakat onun lmnden sonra da garpllama devletin gndeminde [nemli] bir mesele olarak kald. Mahmut II ve daha sonra Abdlmecid slahat yapmaa teebbs ettikleri zaman Nizam- Cedit zihniyetine dayanmaktan baka birey yapm olmadlar. (Karal, 190) Genel hatlaryla baklacak olduunda savalarla srdrlen bu yllarda artk kkl bir yenilenme ihtiyac hissedildii grlr. Bu ihtiya aslnda yzyln bandan beri eitli yollarla [zellikle savalarla] kendisini gstermi ve karlanmaya allmtr. Bu noktada konuya aklk getirmesi asndan Niyazi Berkesin Batclk, Ulusuluk ve Toplumsal Devrimler adl kitabnda yer alan u szleri nemlidir: Osmanl devletinin gerileme devrinde Bat demek kesin olarak frenk kffardemek olmutur. Devletin manev ileri kfir dmanlarnn, siyas ileri de frenk dmanlarnn yani Fenerlilerin elindedir. Bu iki kavramn gerdii perde yznden onsekizinci yzyla kadar Bat ile hemen hemen btn ilgiler kesilir. Orada olup biten din, teknolojik, ekonomik, bilimsel gelimelere kar mutlak bir ilgisizlik vardr. Batnn din rengi deimi, ticaret ve merkantalizm devletleri kurulmu, siyas ve ekonomik messeselerle byk deiiklikler olmu, Bat kendi dndaki dnyaya yaylmaa bile balamtr. (15)

10

Yenilgilerle sonulanan bu savalar sebebiyle devleti kurtarmak, tekrar eski gcne geri dndrmek iin yaplan almalar Osmanl aydnlarnn siyasette baz gerekleri grmelerini salamasndan dolay nemlidir. Osmanl Devletinin 18. yzyla kadar baarlarla, zaferlerle dolu siyaset yaam sona erip yenilgiler balaynca aydnlar devlet dzenine ve devlet yapsna daha gereki bir perspektiften bakmaya balarlar. Osmanl artk dnyann en gl ve yenilmez mparatorluu olmadn grmtr. Siyasette yaanan yzn gereklere dnme ve Avrupay daha yakndan tanma politikas kendisini toplumun her alannda hissettirir. Ve 18. yzylda sanat da bu deiimden payn alr. Bu yzylda hayat bulan sanat yaptlar iinde Lle Devrinde grlen deiimler yzyla damgasn vuracak nitelii tarlar.

A. Lle Devri 18. yzyl Osmanl sanat dnyasnda byk deiikliklerin ve atlmlarn yaand bir dnem olarak dikkati eker. Bu sre, siyasette olduu gibi baarsz sonular dourmamtr. Dolaysyla bu yzylda yeni bir sanat ortam, hayat ve anlaynn yeermi olmas nemlidir. Asrn en gzde dnemi ise Lle Devridir. 18. yzyln ilk yarsnda hayat bulan Lle Devri, bu devirde Fransaya gnderilen Yirmisekiz Mehmet elebi ile birlikte Batllama srecinin balangc olarak kabul edilir. 1718-1730 yllar aras, Osmanl mparatorluunun bu bar dneminde llenin en sevilen iek olmas ve lleye gsterilen ilginin dorua trmanmas nedeniyle (repolu 17) dnem bu adla anlmaktadr. 18. yzylda ise, Bu cmbl dnemin airi Nedime gre devrin ad, Devr-i Sultan Ahmed-i Gziden bakas deildir. (Armaan, 9). 20. yzylda, Lle Devri ismi ilk olarak

11

Yahya Kemal tarafndan lleyi simgelemesi dolaysyla nerilmi, daha sonra Ahmet Refik Altnay da bu dnemi konu alan yaptna Lle Devri adn vermitir. (Armaan,9) Llenin gemiiyle ilgili olarak Osmanl mparatorluundan nceki dnemlere baklacak olursa, Roma ve Bizansn lleyle hemen hi ilgilenmedikleri grlr. Trk ssleme sanatnda ise 13. yzyldan itibaren stilize iek motifleri Seluklu abidelerinde ve kitaplarda grlmeye balar. iirde lle kelimesi ise 14. yzyldan itibaren kullanlmaya balanm, 15. yzylda ise iyice yaygnlamtr. Lle renginden dolay, kan, mum, arap, yanak, yara gibi unsurlarn, eklinden dolay da genellikle kadehin benzetilenidir. (Ayvazolu, 109) Fakat llenin asl hayat bulduu dnem, 18. yzyln balarna adn verdii Lle Devri olmutur. 15 Nisan 1719 ylnda brahim Paann III. Ahmede Kathanede verdii ziyafet balanan yeni dnemin iareti olarak kabul edilir. Ertesi yl ikinci ilkbahar ziyafeti 26 Nisan 1720de, brahim Paann Beiktataki saraynda dzenlenir. Bu ise dnemin lle elenceleri ya da llezar seyran kabul edilmitir. (Sakaolu, 17) airlerden Nedim, Seyyid Vehb, Neyl, Rahif, Rahim, tarihilerden, Rid, Sam, kir elebizde sm, Osmanzde Taib, bu lenlerin davetlileri arasnda yer almaktayd. (Sakaolu, 19). Bu safalar devlet yneticileriyle birlikte stanbul halkn da evden karmaya, tatil gnlerinde Kathaneye gitmeye heveslendirmiti. Bu dnemde erkekler lle yetitirmeye zen ve dknlk gsterdiler. Yabani lle trlerinden seme ve melezleme yoluyla stanbulda elde edilen, lle eitlerinin miktar toplam olarak 2.000 civarndadr. (Baytop, 9). Kadnlar ise gzellie, giyime ve sslenmeye kar daha duyarl olmulardr. Ve gzelliklerini

12

sergileyecek olan kyafetleri tercih etmeye balarlar. Bu ilgiyle birlikte ar bir lks dknl ve tketim lgnl da Osmanly sarmtr. Dolaysyla da bu arlk baz yasaklamalar beraberinde getirir. Sadrazam Nevehirli Damat brahim Paa israfa varan harcamalara ve kadnlarn arya kaan giyimlerine baz snrlamalar getirme yoluna gider. brahim Paa, bu zevk ve elence masraflarna mni olmak iin; her zmreye mahsus kyafetler tayin ettirdi. Sadrzam tarafndan konulan usl gereince, herhangi bir kimse ve esnaf, yksek tabakaya mahsus kakum krkler giymiyeceklerdi. brahim Paann en ziyade dikkatini eken, kadnlarn kyafeti idi. Bu sebeple; hanmlarn kyafetini snrlandrmak istedi. Hanmlar, bundan sonra, uzun yakal ferace giymeyecekler, deirmiden fazla yemeni, msaade edilenden fazla ende kordele balamayacaklard. (Altnay, 77) Yasaklamalar, snrlandrmalar getirilmiti belki ama bylesi lks ve elencenin sonunun ktye gitmesi engellenememiti. nk gnn gn eden saray yetkilileri, Osmanl eliti ve bir ksm halkn yannda, gidiattan ve israftan hi de memnun olmayan fakir bir halk bulunmaktayd. Bu honutsuzluk 1730 ylnda Patrona Halil syannn patlak vermesine yol at. syann kmas iin en nemli sebeplerin banda Lle Devrinden nceki dnemlerde kent halknn saray duvarlarnn iinde ne olup bittiini tam olarak bilmemesine karn bu dnemde hemen her trl elencenin halkn ortasnda, gzlerinin nnde icra ediliyor olmas gelmektedir. Ayrca bu dnemin siyas olaylarna baklacak olursa, 1725te Rusyaya verilen dnler, yine bu yllarda ran askeri karsndaki gerilemenin sonucu olarak Tebrizin dmesi, padiahn ve vezirin seferlere kmaktaki isteksizlik ve kararszlklar Lle Devrinin msriflikle sulanan yneticilerine kar olduka sert

13

tavrlarn taknlmasna, ksacas bir ksm halkn nefretine yol at. Sarayn bu duruma gelmesinin en byk sulusu olarak Sadrazam Nevehirli Damat brahim Paa gsterilmitir. Dolaysyla veziri hedef alan bu isyan hareketi onun idamndan sonra da yatmaz. III. Ahmet tahttan indirilerek yerine yeeni ehzade Mahmut tahta karlr. Padiahn deitirilmesi de halkn nefretini bastramam olsa gerek, saraylar ve konaklarla donatlm Sdbd da yerle bir edilir. I. Mahmutun tahta kmasndan bir sre sonra isyan ksmen de olsa bastrlmtr. Ayaklanmann elebalar yakalanarak idam ettirilir. Bylece Patrona Halil syan da sona erdirilmi olur fakat Osmanl saray geirdii oniki elence dolu yln faturasn ar der. Yukarda bahsedilen tm bu elencelerin yaanmas, lkse verilen nem, gnn gn eden bir kesimin yaamn tadn karmaya balamas ve dnyev zevklerin farkna varlm olmas Osmanl elitinin bu yzyla kadar kapal tuttuklar deerlerinin almas olarak yorumlanabilir. 18. yzyla kadar elence tutkularn kapal ortamlar arkasna saklayan Osmanl eliti halka gstermedii mahrem, zel hayatn bu yzylda amtr. Ayrca gerekletirilen elenceler, katlan kiilerin birer birey olarak boy gsterip varlklarn kantlamak, gzlerini bu dnyaya evirmek arzularn da gsterir. Artk teki dnyayla birlikte belki de daha fazla bu dnyann gzellikleriyle ilgilenilmeye balanmtr. Byle bir hayatn olumas, dnyev zevklere ynelme ve halka ak olarak yaamak iin toplumda birtakm deiimlerin yaanmasna hangi olay ya da olaylar sebep olmutur? Siyas baarszlklar srerken neden Osmanl elitinin halka kar kapal duran kaplar almtr? Bu sorularn cevaplar alnan yenilgilerin sorgulanmas ve savalarn galibi Avrupann yaam tarz hakknda fikir edinebilmek iin Fransaya gnderilen Yirmisekiz elebi Mehmetin Bat hakknda edindii bilgilerde aranabilir.

14

1. Fransa Sefaretnmesi ve Yirmisekiz elebi Mehmet Efendi Karlofa ve Pasarofa Antlamalaryla Osmanl mparatorluunda Batda neler olduuna dair bir ilgi ve merak belirmitir. Bunu renebilmek, ayrca Osmanlya politik bir ittifak bulabilmek iin padiah III. Ahmet ve Sadrazam tarafndan Fransaya eli gnderilir. Dier lkelerin dikkatini ekmemek amacyla da Osmanlnn Kudsteki bir kilisenin tamirine izin verme belgesini Parise iletme bahanesi bulunmutur. Mehmet elebi, beraberinde Divan Ktibi olu Mehmet Sait Efendi ve kalabalk bir maiyetle 1720 yl ekiminde Fransz elisinin salad bir kalyonla stanbuldan kar. Hareket tarihinden ancak krkalt gn sonra Fransann Akdenizdeki nemli limanlarndan biri olan Tulona ularlar. (Uman, 11) Yirmisekiz elebi Mehmet Efendi, Fatma Mge Gcek tarafndan Osmanlnn Batya alan ilk penceresi olarak kabul edilir. Fransz ve Osmanl halklar arasndaki sosyal hayat farkll, Fransz teknolojisi ve ehir planlamas, elinin dikkatini eken en nemli noktalar oluturur. rnein Fransada gece dzenlenen davetler, yats ezanndan sonra uyuyan Osmanlya farkl grnmektedir. ehir planlamasnda da Osmanl yaplaryla Bat karlatrlr. Osmanlda evler ounlukla tek katl olarak ve cami evresinde dzenlenirken Batda grd ok katl ve grkemli binalar sefirin dikkatini eker. Bunlarn yannda Yirmisekiz elebi Mehmet Efendi, baz teknolojik gelimeleri de Osmanlya getirmeye alr. rnein tekstil ve saat endstrisini lkeye sokup bu alanlarda ilerleme salamak niyetindedir.

15

Fakat bu istei gereklemez nk Osmanl artk Batnn seri retimiyle ba edecek gce sahip deildir. Bu arada Franszlar da Osmanly, Osmanlnn i dnyasn merak etmeye balarlar. Bu da ileride deineceimiz Trkri modasnn balamasna sebep olur. Fakat bu moda Batnn Osmanlya etkileriyle kyaslandnda, Avrupa Dnyasnda ok kk soluklu olarak kald grlr. Osmanl heyetinin Pariste bulunduu srada Ramazan olur, oru tutar, teravih namaz klarlar. Osmanl heyetinin iftar yemei yemeleri, cemaatle tesbih ekip namaz klmalar Parisli kadnlarn ilgisini eker, srarla izin alr, gelir saatlerce seyrederler. (Uman, 13) Bu arada Pariste yaayan kadnlarn serbestlii ve rahatl elimizin de dikkatini byk lde eker. Fransa memleketlerinde kadnlarn itibar erkeklerden stn olmala istedikleri ne ise ilerler ve murad ettikleri yere giderler. En l beyzde, en dknne haddinden ziyade riayet ve hrmet ederler; ol vilayetlerde hkmleri cridir. (Rado, 25) Yirmisekiz elebi Mehmet, stanbula dnnde ok nemli politik ve asker bilgilerle dolu deildir. Fakat Fransa daha dorusu Bat yaamn ve tarzn renmesi asndan bu seyahatin yararl olduu sylenebilir. Yirmisekiz elebiden nce, Bat kltr ve medeniyetine hayranl, hibir Osmanl onun gibi duymam ve ifade etmemitir. (nalck, 427) Bu nokta ok nemlidir. nk Osmanl, elebi Mehmet Efendiden nce de Arupaya eli gndermitir. rnein 1655 ylnda Kara Mehmet Paa Viyanaya, 1719 ylnda ise Defterdar brahim Paa yine Viyanaya gitmekle grevlendirilir. Fakat bu seyahatlerin iinde en ok dikkat ekeni elebi Mehmetin sefretidir. nk nalckn da belirttii gibi, o byk bir hayranlkla lkesine dner. Ve sefirin dnyle birlikte, Bat, 18 yzylda beenilen, taklid edilen bir prestige-culture haline gel[ir]. (nalck, 427)

16

te bu beeni ve taklit de, gnn yaama ve kiisel zevklerin ortaya kmasna neden olur. Osmanlda snrl bir kesim de olsa artk bireysel inanlar ve zevkler peinde komaya balar. lerleyen blmlerde Nedim ve Levnden bahsederken bu blmde yer alan bireysellik konusu daha detayl olarak ele alnacaktr. Yeni zevkler ve yeni detler iinde Yirmisekiz elebi Mehmetin Fransadan getirdii saray ve bahe dizaynlar ve basm evi teknikleri olduka nemsenmitir. Bununla birlikte elebi Mehmetin Osmanlda bir Trk basm evinin kurulmasna byk katklarda bulunan olu Sait Efendi de Osmanlda kendisini tamamyla Batya ynlendirmeye ve anlamaya daha dorusu Baty kavramaya alan ilk kii olmas asndan nem tamaktadr. Baty kavramada Sait Efendinin temel ald noktalardan birisi bir Trk matbaasnn kurulmasnda katkda bulunmu olmasdr. Robert Mantran da bu konuyla ilgili olarak yle der: En arpc olanlarndan biri bu yeniliklerin, stanbulda Arap harflerine dayanan bir basmevinin kurulmasdr. (Mantran, 334) Fakat bu yeniliin Osmanlda ne derecede nemli ve ilevsel olduu konusuna ilerleyen blmlerde ayrntl olarak deinilecektir.

2. brahim Mteferrika ve Matbaann Kuruluu Hristiyanlk karsndaki kutsal zafer ve buna bal olarak cennet dl beklentisiyle geen drt yzyln ardndan Trkler, yeni bir aray anlaynda el yordamyla ilerlemeye baladlar. Deiimleri gerekletirmeden nce yeni bir bilgi biiminin edinilmesi gerekiyordu. Bu yzden dnemin nl karakteristiklerinden biri, bilgi

17

birikimi ve o bilginin eviri ve matbaa yoluyla yaylmasdr. (Evin, 47) Matbaa Osmanlda 18. yzylda zaten bilinmektedir. Osmanl mparatorluunda ilk matbaa, 15. yzylda Musevler tarafndan kurulmutur. Fakat bir Trk matbaasnn kuruluu, nemli mevkii ile ie katlan Sait elebi ve matbaann kurucusu olarak adn Sait elebiden daha ok duyurmu olan brahim Mteferrika sayesinde gerekleir. Adnan Advar, Osmanl Trklerinde lim adl kitabnda brahim Mteferrikann hizmetinin yalnz matbaay kurmasyla snrl kalmadn syler ve belki bizim iin pek yeni saylacak ilimlerin temel bilgilerini verecek eserler, ekler yazm ve bu sretle memleketimize Avrupa Rnesansndan ilk haberleri vermitir. (174) diyerek Mteferrikann neminden bahseder. Matbaann yan sra dnemin tercme faaliyetlerinin de kamusal eitime duyulan ve gittike artan ilginin bir paras olmas nemlidir. Kitaplar halkn da okumasn salamak; askeri bozgunlarla ve drt nala koan enflasyonla birlikte huzuru kaan, ama cehaleti yznden bu hastalklarn nedenlerini ve geni apl reform zorunluluunu anlamaktan uzak halk tabakasn eitmeye ynelik ilk teebbst. Halk devlet ilerinden ve deiim ihtiyacndan haberdar ederek halk ayaklanmalar tehlikesi olmakszn yeniliklerin gerekletirilebilmesini salayabilirdi. (Evin, 53) Lle Devrinde eviri ve matbuatn iki temel amac vard: 1) Devletin ve imparatorluun ihtiyalarn tanmlamaya yardmc olmak 2) Bu konularda halk eitmek. (Evin, 52) Evinin szleriyle ilgili olarak 2. maddeyi irdelemek gerekmektedir. Deiim ihtiyac konusunda halk eitmek ya da eitmeye almak fikri ne kadar dorudur?

18

Halk gerekten de renmeye istekli midir? En nemlisi de bu eitim fikri ne kadar baarl olmutur? Sorulara aklk getirme noktasnda lber Ortaylnn u szleri ok nemlidir: Yobazlar istemedi de matbaa gelmedi deniyor.Evet, belki baz yobazlarn baz laflar vardr ama mekanizmay bu fazla izah etmez. Efendim, hattatlar kar geldi. Hayr hattatlar kar geldii iin de durmaz. nk iki bin tane kii kitap okuyacak olsa stanbulda, iki bin tane nsha istenecekse bir eserden hattatlar o ie kolay kolay yetiemezler zaten. Patlar arz-talep mekanizmas. (Armaan, 72) Dolaysyla matbaa yoluyla halk bilgilendirme almalar ok da olumlu sonular dourmamtr. Aslnda 18 yzylda Osmanl aydnnn matbaay kullanarak halk eitmeye almas, onlar okumaya ynlendirmesi halkn tek tek bireyler olarak ortaya kmasn salamak iindir denebilir. Yani matbaa yoluyla baslan kitaplarla halkn yaam grme seenekleri arttrlmaya allmtr. ok kitap baslacak, ok okunacak dolaysyla da halk bir birey olarak fikir sahibi olacaktr. Ama Ortaylnn da belirttii gibi bu gereklemez. nk halktan okumaya, renmeye ynelik bir talep gelmemitir. Buradan da Sait elebi-brahim Mteferrika ve halk arasnda gr farklllarnn olduu anlalmaktadr. Dolaysyla kitap okuyarak ufkunu geniletme ve dier insanlardan farkl dnerek birey olma fikri Osmanlda sadece belli bir kesimi yani Osmanl saray evresini ve Osmanl elitini etkisi altna almtr. Halk yeni fikirlere ve birey olmaya ak deildir. Bunu kitap okuma fikrine itirak etmeyerek aka gstermitir. Patrona Halil isyan srasnda da Sdbd yerle bir eden ve yeniliklere kar gelen yine ayn halktr. Bundan dolay kendi dnyasndan baka dnyalar tanyp gerekleri grme ve bireysellik, Osmanlda sadece saray

19

evresiyle snrl bir ksm iin gereklemitir denebilir. Peki Osmanl aydnnda grlen yenileme ve deimeler hangi alanlarda kendisini hissettirmitir?

B. 18. Yzylda Osmanlda Grlen Deiimler Osmanlnn gerek anlamda Batllamas ilk olarak ynetici katnda gereklemitir. Yukarda da deinildii gibi Yirmisekiz elebi Mehmetin Fransaya gitmesi Fatma Mge Gcek, Metin Kunt gibi tarihiler tarafndan bu srecin balangc olarak kabul edilir. III. Ahmetin saltanatnn ardndan I. Mahmut, III. Mustafa, I. Abdlhamit ve III. Selim dnemlerinde de Bat beenisi ve ilgisi artarak devam eder. Bu ilgi kendisini ilk olarak mimarlk alannda gsterir.

1. Mimarlk Mimarlk, 18. yzylda dier sanatlara oranla daha hzl bir Batllama srecine girer. Bu yzylda Batya alan Osmanl mimarisinin ilk olarak Rokoko ardndan da Barok, Ampir ve Semeli slplarn etkisi altnda kalp yerel slplar oluturmalar salanmtr. Bu slplar ve bezemeler ktle plastii konularnda deiikliklere sebep olur. nk bezemeler klasik slbun geometrik yapsn ve ktle dengesini sarsacak niteliktedir. Deysellik, hareketlilik, k-glge ve aydnlk kavramlar mimari eserlere iyice yansmtr. Bu balamda da Nuruosmaniye Camii 18. yzyln en gl Barok yaps olarak biimlenir. Ortaylya gre bu antsal yap Sleymaniye kadar beenilmeyebilir fakat bu cami deiimin bir simgesi olmas asndan nemlidir. (Armaan, 70)

20

a. Konut ve Bahe Mimarisi Da almaya balayan Osmanl toplumunda, konut mimarisi de Lle Devriyle birlikte hz kazanr. na ettirilen saray, kasr ve kkler ie kapal Osmanl yaantsnn da almasn salar. Kthane dnda, III. Ahmet Dnemi konut rnei olarak Beikta Sahilsaray, Defterdar burnunda Neatbd Saray ve emsipaa-Harem arasnda erefbd Saray (dekan, 424) rnek olarak gsterilebilir. Kentsel yaplarda ilk olarak gze arpan zelliklerden birisi, bahe ve d cephe dzenlemelerine arlk verilmesiyle birlikte artk da alan bir yaantnn yerlemeye balamasdr. Bunun yannda asker klalar da antsal klliyelerin yannda yer alm ve kentin siletini deitirmeye balamtr. 18. yzylda yeni batan rgtlenme istei de yeni ilevleri karlayacak yap trlerini zorunlu klar. mparatorluun k ekonomiden ok asker eksikliklerden dolay olarak yorumlandndan asker alanda reformlar ngrlm ve top dkmhanesi; kla, asker hastane, asker ynetim yaplar gibi birok kurulularn yapmna balanmtr. (dekan, 431) Bu zellikleriyle birlikte, 18 yzyl meknsal dzenleme ve ktle plastii ynnden bir aray dnemi (dekan, 401) olarak kabul edilebilir. Mimarlk alannda alan kiilerin arasnda yabanc mimarlar ve aznlklar da etkin olarak grev almlardr. rnein Nuruosmaniye Camiinde Simon Kalfa almtr. II. Mahmut Dneminde sarayda yapm ve onarm ilerini Kirkor Kalfa ve kardei Senekirim Amira yrtmektedir. (dekan, 435). Yabanc ve Trk mimarlarn katklaryla oluturulan bu yaplarda yapm teknikleri ve mekn yorumuyla gelenekselden uzaklalmam olmas da nemlidir. Batdan etkilenme en

21

ok kendisini mimari bezemelerde gstermitir. Bylece zellikle camiler adeta bir saray yaps grnm kazanmlardr. Bu noktalardan hareketle, 18. yzyl Osmanlnn toplumsal her alanda deiiklikler yaad bir yzyl olarak dikkatleri eker. lk deiiklikler siyas alanda alnan yenilgiler sonucu devletin artk gl olmad gereini kabul etmesiyle balar. Daha sonra da gerekletirilen Batya yaklama ve Baty tanma fikirleri yeni dnyaya ayak uydurma abalarn da beraberinde getirir. Aydnlarn gerekleri grme ve Avrupay tanma dnceleri bireysel kimlik kazanma ve dncelerini tek tek ifade edebilme ynnde ok etkili olmutur. Bu yzyln yetitirdii ve almamzn temel noktasn oluturan Levn ve Nedim de bireysellik asndan Osmanl sanatna ok nemli katklarda bulunmu sanatlardr. Bu konuya III. ve IV. Blmlerde ayrntl olarak deinilecektir.

C. 18. Yzylda Avrupa Dnyas u na kadar 18. yzylda gerek siyas gerekse sanat alanlarnda Avrupann Osmanlya olan etkilerinden bahsettik. Bu yzylda Avrupada neler yaanmaktayd? Avrupa 18. yzyl nasl tanmlyordu? Karlatrmal olarak inceleme yapmaya altmz tezimizde bu konuya bir gz atmak da yerinde olacaktr. Avrupa Dnyas, Rnesanstan beri gelien dnce akmlarnn ve ksmen de olsa yeni keifler yoluyla dnyann dier toplumlar ile olan ilikilerinin sonucunda, ok daha bilinli olarak insanln btnln anlayp kavramaya almtr. Bu alma Aydnlanma a olarak da bilinmektedir. Bu noktada Avrupallarn amac evrensel denebilecek toplumsal ve siyasal kurallar saptayabilmek[ti] (Kunt, 58)

22

18. yzylda Fransa tm Avrupada, edebiyat, sanat, modas, incelii ve eprisiyle bir model oluturmutu (Germaner, 12). Bu modelin tutulup yaylmasnda burjuva snfnn da etkisi byk olmutur. Fransada, 14. Louis, isizlii soylular iin zorunlu klarak, alan burjuvaziye brakmt. Bundan yararlanan burjuva kesimi, renerek, grerek, alarak ve devlet katnda ykselerek kendini kabul ettirmitir. Parlamentoya, maliyeye, orduya, ticaret yaamna karan bu kesim, her yerde halka zg gcn yaymtr. Yeni kuaklar gl, iyi eitilmi ve tm glkleri yenmeye hazr yetitirilmilerdir. Bu nedenlerle, bu kuak Devrimin sarsntlarn atlatabilmi ve sonucu kendi karna dntrebilmitir. (Germaner, 31) Bu yzylda gemi yaantya kar da bir ilgi balar. Duygu ile usun i ie bulunduu, kimi zaman da elitii bu ada, Antikiteye yeniden dn ve gemiin yardmyla gnn aray abalar sezilir. (Germaner, 18) Yani Avrupa bu yzylda bir aray ve gemiine dn eilimleri yaamaktadr.

1. Batda Sanat Nasld? 18. yzyl Avrupasnda sanata duyulan ilgi, Antikiteye sarlan merak sonucu daha da artar. Bunun yannda sanatlar zellikle de ressamlar aldklar eitli siparilerin yan sra bireyselliklerini ortaya karacak olan anlatm yollar iine de girmilerdir. Bu yzylda yetien nemli ressamlar arasnda Watteau, Hogarth ve Goyann sanat anlaylar yaanan bireysellie verilebilecek rnekler arasndadr. Bu

23

yaptlar daha gereki, toplumda yaanan bir ok olumsuzluu ironik bir dille eletiren eserlerdir. Bu yzylda gemie kar duyulan ilginin, sanatlarda oluan bireyselliin yan sra Asya lkelerine kar uyanan merak da Bat dnyasnn yeni sanat modelleri yaratmalarna sebep olur. te aslnda Avrupann ilerlemesinin ve yeni uygarlklar tanyp etkileime girmesinin en nemli sebebi de (Fransa Sefaretnmesi ve Yirmisekiz elebi Mehmet Efendi blmnde deinildii gibi) bu merak unsuru olmutur.

a. Turquerie: (Trkri) Kltr yaantmzn Batya yneldii bu dnemde, Avrupa da egzotizm merakyla Osmanl Trkiyesiyle ilgilenmitir. (Germaner, Giri) Trk modas olarak da adlandrlabilecek bu akm 18. yzylda Avrupada, Osmanly tanmaya balayan Avrupallar arasnda yaylmtr. Trk mimarl ve figrleri daha 1714lerde Magouletin resimleri arasnda yer almaktayd. Louis Phlypeauxnun ei, 1708lde Trkleri anlatan 22 adet estamp (oymabask resim) tabloyu elinde bulundurur. (Germaner, 31). Bu arada Trk elilerinin Fransay ziyaretleri nedeniyle gerekletirilen resimler ayr bir yer tutar ve Turquerie modasnn yaygnlamasnn nedenlerinden biri olarak grlebilir. (Germaner, 60) Yirmisekiz elebi Mehmet Efendinin olu Sait Efendi de saray ressam Aved tarafndan resmedilmitir. Trk portresi, egzotizm modasnn dier bir tandr. svireli ressam Jean-Etienne Liotard 1738 ylnda stanbul ve zmirde bulunmu, zellikle Trk kadnlarnn resimlerini yapm ve bundan tr de Avrupada Peintre Turc (Trk ressam) nvann almtr. (Germaner, 59)

24

Turquerie (trkri) modas daha sonra giysi alannda da yaygnlar. Fransada verilen davetlere kadn ve erkeklerin Osmanl kyafetleriyle katldklar da belirlenmitir. Ksacas bu akm Batnn Osmanly etkiledii kadar olmasa bile bir sre iin Batda bir Osmanl modasnn yaanmasna neden olmutur. Bu da Batnn Asya lkelerine kar olan meraknn bir kant niteliindedir. Bu modann Avrupada tutunabilmesinin en byk sebebi 18. yzylda olduka glenen burjuva snfdr. Ticaretle uraan bu zengin kesimin bireysel zevkleri ve merak Trkri modasn yaratan en nemli etmen olmutur. Burjuvalar birikimlerini bu moday oluturan objelere harcayarak Trkrinin Avrupada yaylmasn salamlardr. Ve ksa sreli de olsa Avrupa, Osmanlnn kyafetini, mimari eserlerini vs. ile ilgilenir. Fakat bu ilgi Batnn Osmanly etkiledii lde olmamtr. Bir moda olarak yaygnlap yerini ksa srede dier araylara ve modalara brakmtr. Burada burjuvazinin seim hakkn kullanyor olmas ok nemlidir. stedii objeyi bireysel haklarn kullanarak tercih etmektedir. Osmanlda ise burjuva snf yoktur. Bununla birlikte orta snf halk da Avrupada burjuvann kulland bu seim hakkyla ilgilenmemi ya da kullanmaya almamtr. Matbaa rneinde de grld gibi kendisine sunulan bireysellik teklifini reddeder. Bundan dolay da Osmanl aydnlanmas sadece belli bir kesim tarafndan benimsenmitir. Halkn bu aydnlanmayla ilikisinin ya da katlmnn olduunu sylemek zordur.

25

BLM II

18. YZYILDA R VE MNYATR SANATI A. iir Osmanl iiri aratrmasn yaparken zerinde durulacan belirttiimiz 18. yzyla gelinceye kadar en iyi rneklerini vermi olarak karmza kar. Osmanl iiri denildiinde hemen akla gelebilecek isimler zaten bu yzyldan nce eserlerini vermilerdir. (Necti,Fuzli, Bki gibi) Ve bu yzylda da Trk Edebiyatnn genel karakterinde ok byk deiikliklere rastlanmaz. Dolaysyla airlerin sanat anlaylarnn eskinin devam eklinde olduu sylenebilir. Divan iir estetiinin zerinde durduu ayrntya nem verme konusuna, kaside ve gazel geleneklerinin devamna eskiden olduu gibi bu yzylda da dikkat edilmitir. Bu zelliklerle birlikte tezimizin ilk blmnde de deindiimiz yzyl etkileyen nemli olaylarn edebiyat dnyasnda da baz deiikliklere yol am olmas kanlmazdr. Bu noktadan hareketle birtakm kprdanmalar, farkllklar iir dnyasnda da karmza kar. Bu konuya verilebilecek temel rnek ise ran tesirinin Trk Edebiyatnda, nceki yzyllara nazaran hayli zayflam olmasdr. Bu etki yerine daha nceki yzyllarda eser vermi olan Trk airlerinin iirleri rnek olarak kabul edilmitir. 18. yzylda bir eit mahallleme eilimine rastlanr. Bunun

26

sebebi, airlerin kendi dnemleri iinde rnek alabilecekleri ran airleriyle ayn mkemmeliyette eserler verebilecek durumda olmalardr. Klasik iirlerin Trke yazlmas klasik gelenee kar kmay sembolize ediyordu ama ayn zamanda iirde farkllk araylarn ve Arapada ve Farsada var olandan fakl model araylarn da sembolize ediyordu. Bu denemelerin en nemlisi daha sonra Trki-i Basit olarak adlandrlacak olan 15. yzyl sonlar ile 16. yzyl balar arasnda var olan Trkedeki yabanc kelimelerin arlna kar olan ve nclnn Edirneli Nazmi ve Tataval Mahremi tarafndan yapld entelektel hareketti. (Slay, 14) Mahremi ve Nazmiden sonra klasik iirleri Trke yazmak iin ayn derecede bilinli ve organize bir dnem olmad. Ama hemen hemen btn yzyllarda Trk dilinin Arapa ve Farsann igali altnda olduunu syleyen airler kmt. 17. yzyl airi Nbi gibi. (Slay, 19) Ve daha sofistike iirler yazmak iin iirlerini Arapa ve Farsa kelimelerle dolduran adalarn eletirmitir. (Slay, 19) Bu konuda Slayn yukardaki bilinli ve organize szlerine tamamyla katlmak zordur. nk son yllarda yaplan aratrmalar 1 Edirneli Nazmi ve Tataval Mahreminin birbirlerini hi grmemi olma ihtimallerinin yksekliinden bahsediyor. Ayrca bu iki airin Divanlar bir btn olarak incelendiinde olduka az saydaki iirlerinin sade bir dille ya da halk deyimleriyle yazld biliniyor. Dolaysyla her dnemde slbu adalarndan farkl airlerin olduunu kabul edip bu farkll bir akma balamamak daha doru gzkyor. Fakat yine de airlerin baz yenilikler getirmek istemelerini gz ard

Avar, Ziya. Edirneli Nazm Hayat Edebi Kiilii Eserleri Trki- Basit ve Gazeller Dndaki Nazm ekli ve Trleri Ankara: 1998, Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Ensrits Doktora Tezi.

27

etmemek gerekir. 18. yzylda da mahallleme yolunda eser veren ve birbirlerinden etkilenme olaslklar olan airlerin okluu dikkat ekici bir zelliktir. 17. asrn sonunda air Sbitin ortal kaplayan ran tufannn nne geerek, Trk fikrinin hakiki bir tercman yapmak iin sarf ettii gayrettir. Bu hareket ilerleyerek devam eder. Ve 18. yzyln ikinci yarsnda elli sene kadar Osmanl iirinde hakim olan unsur olacak kadar kudret kespetti. Burada ranllamaya kar duyulan isyan vard. Fakat ok da baarl olunamad. nk bir taraftan onlar eletirilirken dier taraftan da kullanld. (Gibb, 120) airler kendilerine rakip olarak alabilecekleri yeni bir modelle karlamadklarndan olsa gerek gemie bakmaya, gemie dnmeye karar vererek iirlerini kendi benliklerinden rneklerle yaratma yoluna gitmilerdir. Bu mahallleme fikriyle birlikte onsekizinci yzylda yaayan ve eser veren airlerin says olduka kabarktr. (Cengiz, 579) Kortantamere gre ise 18. yzyl Trk Edebiyatnn tkeniinin balad bir zaman dilimi olarak kabul edilebilir . Deien dnya ile birlikte kanlamayan sona doru gidiin iyice hzland bir yzyldr. (337) Bu yzylda Lle Devrinin neesini, enliini, elencelerini yanstmak istercesine ark da popler nazm biimlerinden birisi olmutur. ark aslnda edebiyatmzda ilk olarak 15. yzylda grlmeye balar. Bu yzylda ise glenen mahallleme fikriyle devrin zevk ve elence hayat birleerek bu trn olduka sk kullanlmasna yol amtr. arknn anlam olduka ak ve belirgindir. Sade szler kullanlarak yazlr, nk daha sonra sylenmek ve dinlenmek amac gdlmektedir. Konu, hemen her zaman aktr.

28

Bu yzylda, dilde ve konularda nceki yzyllara oranla daha fazla sadelemek ve yukarda da bahsedildii gibi mahalllemek yoluyla halk zevkine doru bir yaklama meyli Nedimle beraber btn airlerde vardr. (Mazolu, 8) Bu cereyan asrn banda Sbitle ve bilhassa Nedimle olduka kuvvetli bir hal almtr. (Mazolu, 8) Bu noktada ilk nce mahalllemede nemli rol oynayan Sbitten, ardndan da 18. yzyln Nedimle balant kurabileceimiz dier airlerinden ve iir anlaylarndan rnekler vermek yararl olacaktr: Her eyden nce, yzyln balarnda, geen yzyln nemli airi Nbi sadr ve itibaryla birlikte etkisini de srdrmektedir.

1. Sbit: Doum tarihi belli deildir. air, III. Ahmetin saltanatnn Nevehirli Damat brahim Paa devresine rast gelen elenceli ve ihtiaml devresini gremeden 1712 ylnda lmtr. Ancak Nbi, Slim ve Seyyid Vehb gibi isimler ondan takdirle bahsederler. Sbite Divan iirinde byk n kazandran taraf halk tabirleri, husus stlah ve kelimeleri ile gnlk konuma dilinin unsurlarn bakalarnda grlmedik ekilde iire sokmak sreti ile kendisine mahsus bir tarz meydana getirmi olmasdr. (Akn, 12) Aslnda Sbitin arad iirde grlmee allmam halk tbirlerini beklenmedik bir ekilde kullanmak sreti ile, artc bir tesir meydana getirmek, yer-yer mizah bir intib yaratarak, okuyucuda zevk uyandrmaktr. (Akn, 12). Bu zelliklerinden dolay Sbit bata Nedim olmak zere 18 yzyln ortalarna doru airlerde konuma diline kar yaygn bir eilimin olumasna byk katkda bulunmutur.

29

2. Osmanzde Taib: 1660 ylnda doduu kabul edilmektedir. 18. yzyln ilk yarsnda reis-i iran olarak tannmtr. Bu sfat kendisine devrin padiah III. Ahmet tarafndan verilir. uara tezkirelerinde ve dier hl tercmelerinde ltifeciliine, nkte-perdazlna, heccavlna, huysuzluuna, ar me ile sme arasnda trl deiiklikler gsteren mizacna dair fkralar, rivyetler ve iretler az deildir. (Karahan, 454) adalar hakknda ok ar hicivler syledii bilinmektedir. Triz ve hcmlarna hedef olanlar arasnda ir Nbi, Sekban-ba Neme Hasan, Sivasl Kad, Mderris Ahmed, air Skb ve daha birok kimse mevcttur. (Karahan, 454) Dilini tutmad, nne geleni hicvettii ve huysuz bir kimse olduu iin ok dman kazanm, birka defa mderrislikten atlm, rtbesi aa indirilmitir. Msr kads iken H. 1136/M. 1724 ylnda zehirlenerek lmtr. (Cengiz, 582)

3. Seyyid Vehb: 1674 ylnda doduu tahmin edilen Vehb, 1736 ylnda lmtr. 18. yzyln tannm airlerinden birisi olan Seyyid Vehbnin en nemli eseri daha sonra da Levnyle ilgili olarak bahsedeceimiz, Surnmesidir. Bu eseri o gnlerdeki stanbulun mahall hussiyetlerini, rf ve detleri bakmndan tarihi bir vesika deerinde olan yaptdr. Surnme, bir mnacat ile balar, onu nat, III. Ahmete, sadrazam brahim Paaya medhiye gibi kaside eklindeki iirler izler. Dnn baz ksmlarnn tasvirini iine alan mesnev eklinde uzunca bir para da vardr. (Karahan, 545) Osmanzde Taib, III. Ahmet tarafndan reis-i iran sfatn kazandnda bir teekkrnme yazar. Bu manzumede devrinin pek ok airinden bahsetmi

30

olmasna ramen Nedimin adn anmaz. Ancak daha sonra Osmanzde Taib dier airlerden bahsetme grevini Vehbye braktn aklar. Vehb uzun bir kaside eklinde ele ald bu eserinde ilk nce Nedm-i nkte-perdza (Karahan, 546) yer vermi daha sonra da birok airden bahsetmitir. Seyyid Vehb de dilde ksmen bir sadelik gstermi olmakla birlikte duyu ve dnte bir orjinalite gsterememitir. (Mazolu, 5)

4. elebi-zde sm: (1685?-1724) Ahmed III devrinin zevk ve tarab lemlerini uh ve canl iirlerinde aksettiren Nedimin, devrin mnevver meclislerinde kazand rabet ve muhabbet gz nnde tutulursa, o zaman aa yukar her airin Nedim slbunu tanzir edecei tabi idi. (Baysun, 373) elebi-zde sm, din hislere de bal olmakla birlikte kaleme ald gazellerinde Nedimden etkilenmitir.

5. Enderunlu Fzl: Doum tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Nedim yolunda daha ileri gitmeyi deneyen ilgin bir air (Cengiz, 588) olduu sylenmektedir. Divan iirini halka yaklatrmakta ve mahallletirmekte rol vardr. (Cengiz, 588) Enderunlu Fzl daha ok gazelleriyle nl bir airdir. Hubn-nme, Zenn-nme, Defter-i Ak, eng-nme gibi eserlerinde halk yaayndan rnekler verir. Mahalle basknlar, kadnlar hamam gibi gerek olaylar da kaleme almtr. Muhtelif uluslarn gzelleri hakkndaki dncelerini aklamas

31

o devrin hayatna, det ve telkkilerine k tutmas bakmndan deerli ise de olduka ak sak eserlerdir. (Cengiz, 587) 1810 ylnda stanbulda lmtr. Yukarda aklamalar yaplan bu airler 18. yzyl iinde nemli eserler vermi olanlardr. Daha nce de belirtildii gibi bu yzylda airlerin says olduka fazladr. Burada ise Nedim ve mahalllemeyle ilgili olan airler arlkl olarak incelenmitir.

B. Minyatr: 17. yzylda stanbul saray nakkahanesine ilginin azald grlr. Buna sebepse ava merakl IV. Mehmetin saltanat srasnda Edirnede yaamay yelemesidir. Bu yzylda sanatlarn bir blm Edirne Sarayna yerletiinden stanbuldaki nakkalarn says da azalr. Ve 18. yzyln ilk yarsna kadar da Edirne Saray etkinliini srdrr. 1878 Rus saldrs srasnda Edirne Saraynn havaya uurulmasyla birlikte bu eserler yok olmutur. Bu sebepten dolay bu dnemde yaplan eserler hakknda bir bilgimiz yoktur. Fakat minyatr sanatnn devam ettii de Edirnede Edirnekri iiliinin baaryla gelimesi sanat etkinliinin bu merkezde de youn olduunu gsteren bir kant saylma[ktadr]. Ayrca, 18. yzyln ilk yarsnda Edirneden stanbula gelmi olan Levn gibi bir ustann retkenlii, minyatr geleneinin kesintisiz srdn gsteren ikinci kanttr. (dekan, 445) I.Abdlhamit zamannda (1771-1789) Avrupal rneklerden esinlenilerek dzenlenen giysi albmleri resim sanatnn gelimesi ynnden nemlidir. Guva, suluboya, tempera, yal boya, renk kartrma gibi deiik Bat tekniklerinin uyguland bu albmlerde

32

Konstantin, Rafael, strati gibi aznlk sanatlarnn da adlarna rastlanmaktadr. Giysi albmleri iinde Fazl Enderuninin deiik lkelerin erkek ve kadn giysileri hakkndaki kitab Hubannme ve Zenannmenin eitli kopyalarndaki betimlemeler manzara nnde ya da i meknda yer alan figrleriyle nemli bir grup oluturur. (dekan, 448) 18. yzyln sonlarna doru ise artk, eitli Bat teknikleri denenmektedir. Guvaj ve suluboyann yannda tempera tekniinde yaplm, hatta yalboya izlenimini veren resimler de bulunmaktadr. (Renda, 45). Minyatrn en belirgin zelliklerinden olan yaldz hemen hi kullanlmamtr. (Renda, 45) Bu yzylda minyatr alannda, Levn dnda gsterilebilecek en iyi rnek nakka Buhardir.

1. Buhar Levn dnda, I. Mahmut dnemi saray evresinin tannm nakka olan Abdullah Buhar de giyimli kadn boy portreleriyle tannmaktadr. Tek figr almalar, Levnninkilerden farkl olarak, belli bir modele baklarak yapld kansn uyandrr. (Renda, 41) Abdullah Buhar, doa ayrntlarna yumuak fra vurularyla salanan renk tonlamalarn mimari elerdeki boyutlu grnmleri kitap kapaklarndaki manzara kompozisyonlarna uygular. Bunlar konaklarn, saray odalarnn duvarlarnda yer alarak bir moda haline gelecek olan manzara resimlerinin el yazmalarndaki denemeleridir. (Tannd, 61)

33

C. Minyatrlerde Yer Alan Konular Minyatr sanat; sadece Osmanl elitinin gzlerini doyurmad, ayn zamanda okuyucularn metni daha rahat takip etmelerini salad. Ancak bu iki boyutlu resimler slam resim yasaklamalarndan dolay snrl bir ekilde kendilerini ifade edebiliyorlard. Pembe evler, mor kayalar ve altn rengi bir gkyz gibi eler vard bu minyatrlerin iinde. nsan figrleri de kendini saran evreden izole edilmilerdi. Ve iki boyutlu izime mahkum edilmilerdi. Osmanl minyatrleri dier slam dnyasndaki minyatrlerden ok daha gereki olmalarna ramen 17. yzyln sonlarna doru dramatik bir deiiklie uradlar ve 18. yzyln sonlarnda eski Osmanl minyatr anlay tamamen kayboldu. (Slay, 76) 18. yzylda bir ok minyatr sanats gerek hayatn gzelliklerini resmetmeye balamlard. Ayrca minyatrlerde Avrupa tarz bir etkilenmeden ve manzara resimlerinden sz etmek de mmkndr. (Slay, 78). Cinselliin betimlenmesi de bu dnemde yer alan konulardan birisidir. Gen kzlarn ve erkeklerin minyatrlerinin yaplmas, insanlarn iftler halinde resmedilmeleri ve erotik temalarn minyatre youn bir ekilde girmeye balamas (Slay, 78) 18. yzylda minyatrde ska grlen zellikler arasnda yer almaktadr. Peki bu temalar minyatr sanatna nasl girmiti? Tlay Artan Osmanl mparatorluunda 17. yzyl sonlarna doru gzlemlenen deiim srecini ok farkl ve ilgin bir ekilde yorumlayarak yle der: O zamana dek tanmlanagelen toplum yaps, artk mahrem olann da szsel [iir] ve grsel [minyatr]ifade araylarn iermekte;

34

Osmanl minyatrnde zel hayatlarn ya da hayatn zel anlarnn gereki betimlemelerinin yansra Osmanl toplumunda ilk kez ehir yaantsnn, ehirlilerin amme-i halkn betimlenmesi anlamnda gndelik hayata dair minyatrlerin tanklk ettii bir toplumsal gereklik, resm olann dndaki bir kamunun olumas yaanmaktadr. (Artan, 92). Artann mahremiyetle ilgili grleri olduka nemlidir. Artk kabuunu krmaya balayan Osmanldaki bu al dneminin rneklerine Levnyle ilgili blmde ska deinilecektir. Ayrca, yine bu alntda yer alan mahrem olann szel ve grsel ifade araylarn iermesi de bu tezin temel k noktasn oluturmas nedeniyle dikkatle incelenmelidir. Bu noktalardan hareketle, tezimizde yer alan air Nedim bu mahrem alann szel ynn ifade ederken, nakka Levn de grsel ynn oluturur. Her iki sanatda da bireysellikten ve gerekilikten doan bir tarzla mahremiyetin dier yzyllara oranla daha rahat bir ekilde ifade edilmesine rastlanr. Tezimizin nc ve drdnc blmnde de yukarda deindiimiz bu noktalar aydnla kavuturulacaktr. 17. yzyln sonlarna doru, Osmanl minyatrleri daha ok albmlerde toplanmaya balamtr. Bu albmlerde en ok tercih edilen konular arasnda tek figrler, kyafetler ve iek resimleri yer alr. (Artan, 91) 18. yzyl minyatrleri incelendiinde ise, deien toplum yapsnn deien ihtiyalaryla birlikte iki iip dans eden, hamamdan eve en mahrem meknlarda elenen dekolte kyafetli kadnlarn, erkeklerin ve erotik ak sahnelerinin ilendii gze arpar.(Artan, 92) Alan ve mahrem hayatn gzler nne sermekten artk ekinmeyen toplumun sanatnda da bu tr deiikliklerin yaanmas doaldr. Artk gndelik hayatta srekli grlen ve herkes tarafndan bilinen olaylar saklanmak yerine aka

35

ifade edilmeye balanr. Minyatr de bu ifade ekillerinin en gzellerinden birisidir. Blme balarken incelediimiz iirde de Enderunlu Fzl rneinde olduu gibi halk yaayndan olduka mahrem sahneler aktarlmtr. Dolaysyla bu yzylda hem minyatr hem de iir alannda halkn yeni zevklerinin konu olarak seildii grlmektedir.

36

BLM III

YZYILIN RENKL SMASI: NEDM A. Nedimin Yaam yks ve Girdii Tarikatlere Bir Bak Lle Devri, sanata kar ilginin olduka youn olduu bir dnemdir. Bugnden bakldnda devrin iir kolundaki temsilcisinin Nedim olduunu sylemek yanl olmayacaktr. Kaynaklarda airin asl adnn Ahmet olduu belirtilmektedir. Nedimin 17. yzyln sonlarna doru doduu airle ilgili yaplan almalarda genel doru olarak kabul edilir. Fakat tam tarih hakknda kesin bir bilgi yoktur. Hasibe Mazolu, Ebziyya Tevfik, Nmne-i Edebiyt- Osmniyyede Nedimin 1092 (1681)de doduunu yazmsa da bu tarihi nereden aldn bildirmedii iin Nedimin 1681de domu olduunu kesin olarak syleyemiyoruz. (11) der. Nedimin soyu, tarihi Ahmet Refikin kard bir ecereye gre, Fatih Sultan Mehmet dneminde yaam bir aileye kadar uzanmaktadr. (zkrml, 7) Bu aile Mevlev bir tarikate mensuptur. (Tansel, 69). Nedim kkenlerinin uzand ailesini III. Ahmete yazd bir kasidesinde u dizeleriyle dile getirerek bu bilgiyi dorular:

37

Fahr iken ecddma ol stnn hizmeti Hazret-i Sultan Ebl-Fethin zamanndan beri

Pdhn- seleften bunca ihsanlar grp Her biri olmuken ol bb- refin keri (Macit, 26) Nedimin sanatnn ilk yllar ehit Ali Paann sadrazamlna rastlar. Paaya yazd adet kasidesi bulunmaktadr. Bu eserler airin kaleme ald ilk iirler arasnda yer alr . Nedim, bu kasidelerden ilk ikisini Ali Paann sadrazam oluu zerine yazmtr. Nedim, Ali Paaya sunduu nc kasidesini onun 1715te Venedike yapt savata btn Mora ktasn ele geirerek kazand zafer zerine [kaleme alr]. (Mazolu, 14) ehit Ali Paann lmnden sonra ksa bir sre Halil Paa sadrazam olur. Daha sonra da Nedimin asl koruyucusu olarak bilinen Nevehirli Damat brahim Paa sadrazamla getirilir. nceleri ehid Ali Paaya kasideler sunduysa da bekledii karl gremeyen air, asl hak ettii ilgiyi Nevehirli Damat brahim Paadan grd. (entrk, 597) Sadrazam ehit Ali Paa zamannda Nedim gibi zevke dkn bir adamn, diledii bir hayata kavumas mmkn deildi. (Glpnarl, 9) Ali Paadan ne kadar az ilgi grmtr, sadrazam Nedimin iirleriyle gerekten de hi mi ilgilenmemitir ya da airin beklentilerine ne lde cevap verilmitir bilinmez ama Nedim, Lle Devrinin nl sadrazam brahim Paay sevdii ve onun himayesinden olduka memnun olduunu kasidelerinde sk sk dile getirmitir. Yani hem-nm- eref-z-yi Hall brhm Ki cihn buldu onun ltfu ile ziynet-i tm smn-pye hm-sye vezir-i azm Shib-i seyf- kalem mlik-i nakz-u ibrm (Glpnarl, 46)

38

Nedim, 1723 ylndan itibaren Sadrazam brahim Paann huzurunda ramazanlarda verilen tefsir derslerine balar. 1725te Mahmut Paa mahkemesine naip tayin edilmi, 1727de Molla Krm medresesi mderrisliine nail olmutur. (Glpnarl, 9). Vefat tarihi olan 30 Eyll 1730 ylnda ise Sekban Ali medresesinde grev almaktadr. Nedim aslnda kendi sanatna uygun bir i semitir. nk Mustafa senin belirttiine gre kadlktan sonra airlerin en ok tercih ettii meslek dal mderrisliktir. Ve mderrislik de kadlk meslei gibi yksek renim gerektiren meslekler arasnda yer almaktadr. (sen, 312) Nedimin ilk iiri 1702de kaleme ald ve Glen tarikatine girdiini gsteren bir tarihidir. Zih kne-i nev-mehbat-i esrr-i rhan Verir shib- diln- aka feyz-i kasr- irfn Ho ferhunde cy-i feyz-bah-yi dil-i k Dernunda olur tahsl-i istidd- Rabbn Gd-y rh ederler bunda by- gonce-i zikri Cenb- Glennin andelibn- glistn ... Rec-yi feyz ile ben de Nedm intisb etdim Grnce mecma- ehl-i marif n bu eyvn Sudr etti lisn- mrid-i ilhmdan trh: Bu cy-i pkde krklar makaam buldu unvn.(Macit, 118) 16. yzylda, Halvetiyye Tarikatinin bir kolu olarak doan Glenlik bir yanyla Mevlevlie dayanan, bu tarikatle eitli benzerlikleri, ilikileri bulunan bir tarikattir. Halvetiyye zellikle Trkler arasnda byk ilgi grmtr. Kurucusu brahim Glennin Osmanl hanedanyla olan temas da Yavuz Sultan Selimin

39

Msr fethiyle balar. Glpnarl, Glenliin Halvetlikle Mevlevlii birletiren bir yol olduunu belirtmektedir. (206) brahim Glen, bn Arab ve Mevlnann grlerinden byk lde etkilenmitir. Dolaysyla Mevlevlie atfedilen bir ok zellii Glenlikte de bulmak mmkndr. Her ikisinde de ocak kutsaldr. Sema yinleri nemli ve deerlidir. Dervi her iki tarikatte de yl eitli hizmetlerde bulunarak ile karr. almann kutsallna her iki tarikat de inanmaktadr. Latifi Tezkiresinde (1546), brahim Glennin tekkesinde eitli gruplardan zndklarn ve hereyi mbah gren insanlarn bulunduundan bahsedilir. brahim Glen, eriatn yasaklad eylere izin vermi ve tarikat yolunun sapmasna gz yummutur. (sen, 60) Nedimin ilk olarak bu tarikate girmesi ilgintir. Glenler Latifi Tezkiresinden de anlalaca gibi toplum tarafndan biraz hor grlmekte ve inanlarndan tr dlanmaktadrlar. Nedimse, sema ayinlerinin dzenlendii, almann kutsallnn kabul edildii bu tarikate girerek bir ihtimalle biraz da hayat grn yanstr. Sanatnn oluumunda, zellikle gazellerinde ve arklarnda bu tarikati benimsemi olmasnn etkisi olabilir. Fakat Nedimin, daha sonraki yllarda bu tarikatten km olma olasl yksektir. nk Glpnarlnn belirttiine gre, airin mezar ta Hamzavlere aittir. Hamzavler, tarikat erbabnn ve bilhassa Mevlevlerin bildikleri vehile bi ser- p denen ve ba kesik, kollar ve ayaklar krk bir eit ta ekli kabul etmiler ve bu suretle hem Tanrya teslim olduklarn, hem de pek ok ehit verdiklerini ima eylemilerdir (Glpnarl, 12) Glpnarl, Tasavvuf adl kitabnda Nedimde tasavvufa dair baz ip ular bulunduuna iaret ederek sonradan girdiini belirttii bu tarikat hakknda bilgi verir. Zamanndaki ak fikirlilere bir snak haline gelmi olan, hele devrinde ileri ve insani gr temsil eden Hamzavlie girmi, [bu tarikat] tarafndan kutb tannan

40

ehid Ali Paay verken inancn izhr etmitir. (240) Bu cmlelerden Nedimde tasavvuf inancnn bulunduu karmak zordur fakat girdii iki tarikatin de zamann ileri grl kiileri tarafndan tercih edildiini bildirmesi nemlidir. Yani Nedim, mrnn her dneminde ilerici ve yeni atlmlarn airi olduunu baland tarikatlerle de gstermitir denebilir.

B. airin Nedimne Yn 18. yzyln ilk yarsna iirleriyle damgasn vurduunu syleyebileceimiz Nedimle ilgili kaynaklarda onun hep yeniliki, dierlerinden farkl bir air olduuna dikkat ekilir. Buradaki yenilik ve farkllk onun hangi zelliklerinden kaynaklanmaktadr, bu zellikleri u balklar altnda toplamak mmkndr. 1)Bireysellik 2)Ak ve ehvet 3)Mimari ve doa tasvirlerindeki ustalk 4)iirlerindeki duru Trke 5)Gerekilik

1. Bireysellik: Yukarda saydmz be maddenin de temelinde ite bu zellik yatmaktadr. Nedim kendine has bir air olarak deerlendirilebilir. Kprlzde Mehmet Fuat, Nedim hakknda yle der: sanatnn unsurlarn nereden alm olursa olsun, onlar kendi ruhu ile meczetmitir. (524). Bu cmle zerinde younlalmas gereken bir noktay akla kavuturmaktadr. Kendisinden birok ey katarak iirlerini yourmu ve younlatrmtr. Bir gazelinde yle der:

41

Sky hum alan zemzeme-i eng midir Yoksa destindeki peymne-i gl-reng midir Namene tr-i nigeh p-rev olmakta meer Mutrb ebrda kemnnla hem-heng midir Lal-i handn m yahud ke-i verd-i tende Dest-i trc- sabdan zlen deng midir Bir nihnce tebessm de mi smaz cn Syle billh dehenin t o kadar teng midir Lezzetinden nice b olmadn ol lal-i terin Meded ey sgar- ykuut dilin seng midir Ne bu nev nak- trzende Nedm syle std- kalemin hme-i Erjeng midir (Glpnarl 266) Son beyitte aka grld gibi kendisi de bu deiikliin, iir alannda yapt yeni katlmlarn farkndadr. Aslnda hemen her Divan airi iirlerinde getirdii yeniliklerden bahseder fakat onlarn yapt yeni bir kelime oyunu ya da az kullanlan bir kelimenin iire sokulmasdr. Nedimse, kendisini, beenilerini iire sokarak gerek bir yenilik getirmitir. Dolaysyla hi de alak gnll davranmayarak yeni atlmlarda bulunduunu dile getirir. Nedim, ayrca iirde, karsnda bulunduunu varsayd gzele adeta seslenmekte, onunla konumaktadr da. Duygularn samimi ve yapmacksz yanstarak, burada iiri yazan birey olarak, Nedim olarak varln okuyucuya, dinleyiciye kantlamaktadr. Nedim, bir baka gazelinde yle der: Am oldum snesin bir kerre rm- skn Sneden bilmem ne hlettir girzn oldu hep

42

Bu beyitte bir birey olarak duygularn yapmacksz dile getirmektedir. Klielemi kelimeleri kullanmayarak kendi istedii szcklere yer veriyor olmas da dikkat ekicidir. Hl kfir zlf kfir em kfir el-amn Ser-be-ser iklm-i hsnn kfiristn oldu hep (Macit, 277) Burada ise klielemi kelimeler kullanlm olmasna ramen (kfirkfiristan) aktan doan bir bireysel sevgiye de iaret etmektedir. Bir dier gazelinin son beytinde yle der: Gzel sevmekte zhid mkilin vr ise bizden sor Bizim ol fende ok tahkykmz itkaanmz vardr. (Glpnarl, 258) Bu beyit de olduka nemlidir. nk burada sadece kendisini kastettii halde birinci oul ahs kullanarak anlam ve etkiyi kuvvetlendirir. Bylece dikkatleri de kendi zerinde toplamay baarmaktadr. Ve ak, gzellik konusunda bilgili olduunu da seslendii kiiye aklamaktan ekinmez. te Nedimi Nedim yapan, onun yzyl sonra bile tannmasn salayan da bu samimiyeti, yalnl ve bunlar kendi iinde tutarl ve yerinde olarak, kendine has bir ekilde kullanm olmasdr. Zhirde eeri cmleden ednyz Erbb- nazar yannda liyk alyz Saymazsa hisba nola ahbb bizi Biz zmre-i irnda mstesnyz (Glpnarl, 363) diyerek aslnda hemen her airin yapt gibi kendisini dier airlerden ayr bir yere koyduunu aka belli eder. Fakat o yukarda da belirtildii gibi yeni olduunu syleyen dier airden ayrlr. yle ki;

43

iiri, iirin yaratlmas srasnda kendini seyrediyor, yazdklarn sorguluyor, ve kendi hakknda yazyor. Byle bir ey daha nceden denenmemiti. (Slay, 76) Gerekten de yukardaki rneklerde grld gibi ben kavram Nedimin iirlerinde olduka fazla yer almaktadr. air, kendisine kardan bakabilmeyi ve bir yabanc gzyle kendisini deerlendirmeyi baarmtr. Bu ok nemlidir. Nedimin bireyselliini son madde olarak deineceimiz gerekiliinden yola karak bulmak da mmkn olabilmektedir. Blmlemeye altmz maddelerde de grlecei gibi bireyselliini yapt seimlerle ortaya koymutur. Maddelediimiz her unsurda gerekilik esi byk yer tutmaktadr.

2. Ak ve ehvet Nedimi dier airlerden ayran bir zelliin de ak olduu bilinir. Bu doru bir ifade olmakla beraber ondaki akn ehvet duygularnn karmyla birlikte ortaya kmasndan ve rahata ifade edilmesinden dolay dier Divan airlerinden ayrldnn da altnn izilmesi gerekir. Yksek ve ilahi bir ak deil, y iret lemlerinin levazmndan olan uh ve serbest alkalar, her gzele kar duyulan apkn hisleri, bir kelime ile ehveti terennm etmitir (Mehmet Fuat, 522). Mehmet Fuat Kprl bu cmlesiyle olduka nemli bir noktaya dikkatleri eker. nk yukarda da belirtildii gibi Nedimin iirlerinin olduka byk bir blmnde gze arpan en belirgin nokta ehvettir. Dolaysyla onun iirlerini, bir gzele kuru kuruya duyulan beeni ya da ak anlatan iirler olarak nitelendirmek eksik olur. nk Nedim beeninin tesine gitmitir. Sk-u srn- gabgab- leb merebimcedir Ser t be-py hsl hep merebimcedir

44

Bu beyitte dikkat ekilmesi gereken nokta, Nedimde ancak bireysellikle gerekletirilebilecek olan mahremin olduka ak bir ekilde anlatlm olmasdr. air, gereki olduu srece mahrem olan blgeleri daha rahat bir ekilde ifade edecektir. Bu nokta da Nedimin ehvet kavramyla birlikte grdn ve hissettii dile getirmesine iaret eder. Bir cm bir de ll-i lebin sundu mu-bee Pr-i mugaan olas aceb merebimcedir (Glpnarl 256) der. Baka bir gazelinde de u beyitler yer alr: Gd et dmemi prhenim a snemi yokla Hele gr neylemitir bana emr-i nighn gel Benimdir su ki vardm bezme verdim sana cn nakdin Senin yoktur efendim bunda hi crm- gnhn gel Tezerv-i hsun bir nz ile reftra gaaz et Gl olsun nak- pyn glen olsun h-rhn gel (Glpnarl, 295) Yukardaki rneklerde grld gibi Nedim aslnda olduka samimi ve doru szlerle duygularn aklamtr. Bunlar ekinmeden ve ak szllkle ifade etmesi onun apknlyla birlikte cesaretini de aklar ekildedir. Ve Divannda geen olduka ok saydaki iirinde bu ehvet duygular youn olarak ilemitir. Bir tr olarak gazelde ehvetten bahsedilmesi de nemlidir. Nedim bylece Divan iirinde, gazelde konuyu da deitirmi olur. Genellikle skinmelerde, ehrengizlerde, mesnevlerde ele alnan ehvet kavram Nedimle birlikte gazelin iine de girmi olur. Cinselliin daha ak betimlenmesi, sanal betimlemelerden doal betimlemelere dnlmesi, mavi gzl sar sal sevgililerin divan

45

edebiyatna gemesi ve dier bir takm deiiklikler dini ve sanatsal hayatta baz radikal deiiklikler olduunu gsteriyordu. (Slay, 80) te yaanan bu deiimlerin en byk temsilcisi, Nedimdi. Hurd penesin mi taknm cebnine Ol zlf-i zedden1 dklen trler midir beytinde sar sal bir gzelden, Deil em-i kebd ol ebruvnn zr-i tknda ki vre kumridir ki gelmi iyan tutmu veya Zlf klh verdi halel Marib Fese em-i kebdu sald akn mlk-i erkese gibi beyitlerde gri mavi gzl bir dilberden bahsetmitir. (Mazolu, 56) Bu alntda geen beyitler Nedimin Divan iiri iin gerekletirdii yeniliklerin rneklerini vermesi asndan nemlidir.

3. Mimari ve Doa Tasvirlerindeki Ustalk Nedim kendisinden nceki airler gibi doay kalplam szlerle, klielerle tasvir etmek yerine grdn anlatmay tercih etmitir. Bylece Nedim, okuyucuyu gerek meknlara gtrr. Divan airlerinin ou mukallittir. Nedimse yaratcdr. Esinlerini tabiattan ve hakikatten alr. Onun iirleri hayatnn ve devrinin birer aynasdr. Lle Devri onun msralaryla anlalmakta, tekrar yaanmaktadr. (Kahraman, 162) Yani Nedimin iirleri bir eit dneminin tankldr. Lle Devrinde yazd iirleri stanbulun mimari tarihi gibidir. Geri yazdklar Fransz
Bu msrada yanllk vardr. Dorusu Ol zlf-i zerdden dklen trler midir (Glpnarl, 268) eklindedir.
1

46

stili konaklar, emeler, imparatorluk baheleridir, halkn kulland pazar yerleri, evler deildir (Slay, 74) ama kendi evresinde grdklerini yanstmas asndan nemlidir. Bir Divan airi olarak zaten yksek zmreden insanlarla birlikte yaamaktadr. Elbette iirlerinde, yaad ve grd bu meknlardan tasvirler olacaktr. Ne mnsib yere durmu o tavanl kpr Cmle gzden geirir seyre gelen hbn Pek saf kesbedecek tekye hele Hayr-bd Cmle zevk ehli ann zmre-i dervn Grmeyen deme el-hak ne kadar vasfetsem Nice tabir olunur alayann seyrn Yok bu dnyda hele Kasr- Cinnn misli Bilmezem var m cinn ire dahi akrn eme-i Nr ise Nr ayetin eyler tefsr Cedvel-i Sm ile bulsa nola ziyb- n Gyiy zevk-u saf dahmesine oldu tlsm h- mrn aceb ol cesed-i nran Pek gzel mevkiine dt hele Kasr- Net Geri kendi kk amm ki byktr n Ye o cesrin ki ad kendi gibi Nev-peyd bhesiz yoktur ana mlk-i cihanda sn Ferkadandr ad stnde olan kasrlarn Ki ederler ikisi leme nr-efn

47

Hurrem-bda karb olduin Cesr-i Srr Etmede hurrem mesrr dil-i nln (Glpnarl, 76) Nedim bu iiriyle hem yaad dnemde ina edilen kasrlar anlatr, hem de adeta dneminin mimari eserlerini tantmada okuyucuya rehberlik yapar. Cevdet Kudret de bu konuyla ilgili olarak stanbulun ayn zamanda bir bilim merkezi olduunu anlamak, ehrin camileri, mescitleri, kandilleri, baheleri, kasrlar vb. ile bakml bir yer olduu hakknda toplu bir bilgi edinmek olana vardr (365) der. Cmilerinin her biri bir kh- tecelli Ebr-y melek andaki mihrb- dudr. (Glpnarl, 85) Ser-emeleri olmada insna revan-bah Germbeleri cna safa cisme ifdr. (Glpnarl, 86) Ayrca mimari eserlerin zerindeki bezemeler de dikkatinden kamamtr. Onun iin, Kapudan Mustafa Paann Yalsnn kap ve duvarlarndaki naklarn benzeri yoktur. (Kaplan, 242 Nigr nak bir resm zre kim bulmak deil mmkn Safnn lle-i tasvrinin peymne-i cemde Birer mensc- dil-kedir der dvr kim gy Dokunmu her biri bir dest-gh- zevk- lemde (Glpnarl, 165) Aada yer alan beyitlerde, tantt yaptn gzelliklerini anlatabilmek iin eserin eitli ksmlarna seyircinin dikkatini srarla eker. (Kaplan, 241) Kendi grdklerini seyircinin de grmesini salamak niyetindedir. Ey lem-i mislin seyyh- h-yr Hi kasr sretinde grdn m nev-bahr Gel grmedinse seyret amma sakn galetten Tbende gurre sanma ol cft-i zer-nigr

48

Bir yana lle-zr ket-i piyle-i cem Bir yana gl-sitn knn hazne-dr Bir yana eme-sr etmi beyna gz Evsf- tab- sf- vassf- rzgr (Glpnarl, 114) Nedim, bir sanat duyarllyla grd, fark ettii gzellikleri, deta okuyan kiinin de fark edebilmesi iin rpnr. Bu konu, kendi zevkini ve ince beenisini herkesle paylama isteine dayandrlabilir. Tek tek yaplarn yan sra ehir [de], bilhassa Nedimin iinde doduu ve byd stanbul [da], her eyden nce mimarisi ile dikkati eker. Nedim, Divannda pek ok mimari tasvr yapar. Bunlardan stanbul kasidesi en mehurudur. (Kaplan, 262). Gerekten de bu kaside Nedimle adeta btnlemi gibidir. Bir gevher-i yektdur iki bahr arasnda Hurd-i cihn-tb ile tartlsa sezdur beytine ise Atilla entrkn getirdii yorum dikkate deerdir. stanbul ehri bu beyitte iki deniz arasnda bulunan ve benzeri olmayan bir inciye benzetilmitir. air bu ifadesi ile corafi bir gerei dile getirirken ayn zamanda ok ustaca bir de sz oyunu gerekletirerek dnyada en gzel incilerin karld lke olan Bahreyne de imda bulunmaktadr. (iham) nk Arapada bahr deniz, bahreyn ise iki deniz yani iki bahr demektir. (entrk, 601) Nedim hem corafi bir gerei iirine konu etmi, hem de bu gerei ssl, iirsel ifadelerle anlatmay baarmtr.

49

4. iirlerindeki Duru Trke Aslnda Nedimin tm eserlerinde dilinin ok da duru olduu sylenemez. zellikle kasidelerinde dier airlere nazaran ar bir dil kullanmtr fakat gazellerine ve arklarna bakldnda olduka yaln yazldklar dikkat ekmektedir. Osmanlca-Trke szlk kullanlmadan anlalabiliyor olmas bugn de bu iirlerin zevkle okunmasn salar. Sen byle souk yerde niin yatar uyursun Billhi der dur hele dyen seni grsn Dahi kceksin yalnz yatma rsn Serd oldu hev kma koyundan kuzucam. (Glpnarl, 351) Hasibe Mazolunun u szleri Nedimin ou iirinde var olan durulua iaret etmesi asndan nemlidir: Nedim duygularn ekseriya ok yaln bir tarzda, edeb sanatlardan syrlm olarak ifade eder. Bu yzden eski iirimizin mazmun merakndan doan tezyinatl ve klfetli slpuluuna karlk Nedim, ok defa, msralarn mazmun yknden hafifleterek ak ve sade bir ifade tarzn semitir. (Mazolu, 128) Aadaki beyitler de airin bu zelliini vurgular niteliktedir: Eyvh o ifte kayk ald karrm ark okuyup geti bir fet var iinde Olmakta dernunda hev te-i szan Nyn diyebilmem ki ne hlet var iinde Ey h Nedm ile bir seyrin iittik Tenhca varp Gksuya iret var iinde (Glpnarl, 321)

50

5. Gerekilik Nedimin en dikkat ekici zelliklerinden birisi gerekiliidir. airin gerekiliinin temelinde de aslnda bireysellii yatmaktadr. nk bilindii gibi ancak bir birey kimliine sahip olduktan sonra gerekilikten sz edilebilir. Dndnden ok yaadn yazm olmas onun en nemli zelliidir. (Eyubolu, 228) Dolaysyla o, yaad evre iinde grdklerini mmkn olduu kadar grdne bal kalarak anlatan bir airdir. Tanpnar da Nedimde fark ettii gerekilik kavramna zellikle dikkat eker ve yle der: Onda kendisinden nce gelenlerden hatt adalarndan ayrlan, realite ile hepsinden baka ve daha scak bir ekilde kaynam bir tarafn da bulunduu grlr. (169) Bu szler de Nedimin gerekilikten doan bireyselliini aka ifade etmektedir. Dier airlerde bulunmayan [az bulunan] itenlik Nedimde vardr. arap hakknda yazan airin gerekten onu tadp tatmadn bilemezsiniz nk geleneksel klielerle yazyorlardr ama Nedimin iten ve samimi iirlerinde bu itenlikten phe etmezsiniz. iirin konusu ve dili iirin gerek hayattan olduunu size anlatr. (Slay, 59) Ne ekmiiz hele def--i humr edinceye dek Bu gne tarh- gam- rzgr edinceye dek Ne denl hidmetimiz geti stnesine Fakyre pr-i mugan itibar edinceye dek Hisb var m den hke dne-i ekin Felekte murg- safy ikr edinceye dek Huzr- zzete yz yerde arz- hl etti O serv-i dil-kei dil der-kenr edinceye dek

51

Neler eker ramazn ire iyde dek gresin Nedm terk-i mey-i ho-gvr edinceye dek (Glpnarl, 287) Nedim her ne kadar yaamnda iki tarikate balanmsa da dinle ilgisinin pek bulunmad, en azndan iirlerinde dinle ilgili grlerini dile getirmedii bilinmektedir. Yukardaki beyitlerde de hemen her air gibi ikiden bahseder ama tamamyla kendi duygularn, belki de gerekten o anda yaadklarn aktarmtr. Dolaysyla da iki itikten sonra geirdii zor dakikalar samimiyetle ifade eder. Kendisi iin ikisiz olduka zor geen Ramazan ayn da hi bir yapmack ifade tamadan dile getirmitir. Yaad nlar samimiyetle ifade etmesinin yannda, bu nlarda hayat daha da gzel grmesini salayan kiileri iirlerinde yanstmay da tercih etmitir. Hatt bazen o gzellere iten sitemler bile ettii olur: okdan ey sk gelip snemde mihmn olmadn Derdime destindeki sgarla dermn olmadn Mhsn mehden gzelsin belki amm neyleyim h bir eb burc- uuumda tbn olmadn Geldi mlk-i hsnne hatt- siyeh mushaf-be dest Sen dah ey kfer-i nahvet mselmn olmadn Hayli demdir kim belin komaa kasdettike ben Nz ile benden yine bana girzn olmadn Kande buldun byle dil-ke nazm hayrnm Nedm Cm- mey n etmedin hem-bezm-i cnn olmadn (Macit, 309) Bu beyitler de Nedimin cesaretini, isteklerini yapmacksz, iten ifade ediini gsterir. Aslnda gerekilik kavramn Nedimin tek tek beyitlerinde aramak yerine iirlerinin tmn okuyup bu kavram bir btn halinde ele almak daha dorudur.

52

Yukarda verilen rnekler ise Nedimin gerekiliini hem eitli yazarlardan alntlanan blmlerle aydnla kavuturmak hem de bu konu hakknda fikir vermek iindir. Ayrca, sralanan maddeler bir btn halinde incelendiinde Nedimin gerekilii gze arpan en nemli unsur olacaktr. Bu noktada eklenmesi gereken bir konu daha vardr. Hasibe Mazolu Nedimin Divan iirine Getirdii Yenilik adl kitabnda; onun, hafifmerep ve ak seik bir air olarak tannmasnn bir sebebi de divan edebiyat anlaynn baya sayd kadn akna iirlerinde yer vermesidir (55) der. Oysa yukardaki rneklerde de grld gibi burada anlatlmak istenen salt kadn ak deildir. Nedim, her iki cinse zellikle de hemcinslerine kar duymu olduu beeniden sz eder. stelik beyitlerin saf aktan fazla duygular ierdii, ak ve ehvet maddesiyle aklanmtr. Bu szlerde dikkati eken ikinci nokta ise Nedimin hafifmerep olarak nitelendirilmesidir. Walsh da bu noktada Mazoluna benzer olarak unlar syler: Hazz n planda tutan Nedim gazele, Sabit ve Beliin zensizlii ve uygunsuzluuna inmeden arpc bir hafifmerep hava getirdi. (Walsh, 157). Nedimin iirleri iin hafifmerep kelimesini kullanmak ne kadar dorudur? Bu kelimenin akllarda uyandrabilecei anlamlar arasnda bir miktar bayalk, vasatlk da bulunmaktadr. Oysa Nedimin iirleri iin bu durum sz konusu deildir. O, hibir iirinde basitlie dmemitir. Sadece hemen herkesin dnd, dnebilecei fikirleri sze dkme cesaretini gstererek bireyselliini ortaya koymutur. Buraya kadar yaplan aklamalar Nedimin iir sanatnda yapt atlmlar ayr ayr balklar halinde anlatmay hedeflemitir.

53

C. Nedimde Sevgili Figrleri Nedimin deeri, devrini anlatan bir air oluunda deil, herkesten ok devrini yaatan bir air oluundadr. Divan airlerinin keman kal, ok kirpikli, nokta azl, ylan gibi uzun ve kvrk sal, kl denecek kadar ince belli tek ve muhayyel sevgilisine karlk Nedim yeryznde yaayan gzelleri sevmi iirlerinde onlar kendi hususiyetleriyle tesbite almtr. (Mazolu, 56) Gerekten de Nedimin sevgilileri, onunla beraber soluk alp veren, grd, canl kiilerdir. Rakks bu hlet senin oynunda mdr klarnn gnah boynunda mdr Doymam eb-i vaslna eb-i rze gibi Ey sm-beden sabh koynunda mdr (Macit, 369) Cevdet Kudret edebiyat kapsnda yle der: Nedim, grd ve yaad hayat yanstmaya almtr ki, bu davran Divan iirinin yaps iinde nemli bir yeniliktir. (364). Nedim yaarken ne grmtr? Onun bir eit gnl, belki de an defteri olarak kabul edebileceimiz Divannda airin en ok gzel insanlar grdn, belki de grmek istediini anlarz. Yukardaki ruba de bu konuya aklk getirmektedir. Divan iirinin selvi boylu, yay kal gzelleri, onun msralar arasnda ete kemie brnerek yryen fetler, kzlar, kadnlar, cvanlar olarak karmza karlar. (Pala, 82). Onun gerekilik ynne de gnderme yapan bu alntda Nedimin insan tiplerini rahatlkla bulabiliriz. Lle Devrinin elenti yerlerini, elence ekillerini, bir ksm halkn det, gelenek ve giyinilerini bu iirlerden karmak olana vardr. (Kudret, 365) Hangi iirlerdir bunlar? Aslnda, Divan dikkatli incelenecek olursa hemen her kasidesinde, gazelinde ya da arksnda Nedimin bir gzele, bu gzelin giyiminden bir ayrntya gndermeler yapm olduuna rastlanabilir.

54

Dili raks-ver eder sabredemem mhasali Yreim oynad grdkte o eng gzeli Al eteklik olal cy- murd zre habb Ber-hev etti dili name-i der ten yeleli (Glpnarl, 330) Bu beyitlerde Nedim holand, yreini oynatan kiinin bir engi gzeli olduunu aka ifade etmitir. Hatt onun zerindeki krmz renkli eteklik de engiye dikkat ekmesindeki nedenlerden birisidir. Aadaki beyitlerde Nedim beendii gzellerin ya hakknda bilgi vermektedir. Henz on ikiden on gn eksik ya amma kim Ayn on drdn yd ettirir bir mh-talat var (Glpnarl, 19) On be yana girmi o meh-preyi grdm Kim dedi ki lemde e- pen bulunmaz Bu beyitte eitli oyunlar da oynayarak e pencin gzelin yan ifade ettiini ince bir dille anlatmaktadr. Gazel yle devam eder: Limni htyide o pistna nigh et Hi byle cel-aaa nrenc bulunmaz (Glpnarl, 19) Tanpnar yukarda belirttiimiz unsurlar toplu bir ekilde u szlerle dile getirir: Bu byk duygucu, duyduklarn olduu gibi vermei tercih eder. Gzn, kulan, derinin verimlerini mcerretlemi bir ssleme motifi olarak kullanmaz. Onlar yaar, grr, iitir, duyar. (169) Nedim, sadece kendisi gzellerle, gzelliklerle ilgilenip onlar gereki bir ekilde dile getirmekle de kalmaz. evresine olduka dikkatli bakmasn ve ayrntlar yakalamasn da bilen bir airdir. Bu zelliinden dolay aadaki beyitte ayakkab satcsnn durumunu ok gzel aklamaktadr.

55

Topuklarn gricek mest olup safsndan Papu gibi alp kald az hafffn (Glpnarl, 286) Nedim, beendii gzelin topuklarnn zarafetine dikkat ekip bu gzelin ayakkab satcsnn azn ak braktn olduka baarl bir ekilde ifade etmitir. Gzellikleri grmesini bildii gibi grenleri de fark etmi olduunu bu beyitlerle okuyucuya kantlamaktadr. Ayrca satcnn azn pabuca benzetmesi de topukpabu arasnda kurduu ince ba ile ustaln bir kez daha ortaya koyar. Burada azn pabuca benzetilmi olmas olduka arpc bir imgedir. Yani aradaki iliki topuk-pabu deil, az-pabu arasnda kurulmutur. Ve topuk temasn da az pabuca benzeterek srdrmeyi baarmtr. Bu zellikler ve ince ayrntlarla birlikte gazelde bir hikye anlatlyor olmas da nemlidir. Gazel yle devam eder, Meer lebin shan- tze mek eder ki yine eker-trelerinden pr olmu etrfn inde bir gm yine cilve etmiyecek Nedir safs Nedm kab-y zer-bfn (Glpnarl, 286)

1. Sevgiliye Bakmak/Sevgiliyi Grmek Mehmet Kaplan, son beyitte yer alan ayna esine Nedimin bir ok iirinde rastlandn belirtir. Aynann kendini seyretme, sslenme, gzelleme arac olmas ve Nedimin bu arac sk kullanmas da nemlidir. km henz hne-i yineden o mh Esrr- hsn nna hayrn olup gelir (Glpnarl, 270) Niin sk sk bakarsn byle mirat-i mcellya Meer sen dahi kendi hsnne hayran msn kfir (Glpnarl, 268)

56

Aynaya bak, gzelin gururunu arttrr. air, gzelin kendini seyrettii aynadr. (Kaplan, 245) Bu gzlem ok nemlidir. Nedim, tarif ettii bu gzellere kendisini o kadar ok kaptrmtr ki adeta onlarla i ie olmu ve onlar tam anlamyla yanstabilecek kadar iyi tasvir edebilecek seviyeye gelmitir. Aslnda burada da onun gzlem gcne ve ayrntlar yakalayabilme yeteneine dikkat ekmek yerinde olacaktr. Kaplann belirttii u beyitler, ayna ve gzeli-gzellii seyretme konularna Nedimin verdii nemin aklanmas bakmndan yararl olacaktr. Edemez kesb-i saf yne-i endm-ve Ol ki bir kez yri sertp der eylemez (Kaplan, 245) Tem eyleyip yne ire aks-i ruhsrn Kys ettim perdir sihr ile mnya girmitir (Kaplan, 245) Safha-i yne ire hatt- ren-ve olur Snenin esrr zhir dde-i itkaanna (Glpnarl, 84) Burada aynann zerindeki nak ile sevgilinin yanandaki hat arasnda mnasebet kuruluyor. O devirde altn ilemeli elbiseler zerine gm aynalar da konmu olacak ki, Nedim byle olmayan elbiseyi beenmiyor. (Kaplan, 246) inde bir gm yne cilve etmiyecek Nedir safs Nedim kab-y zer-bfn (Glpnarl, 286) III. Ahmet kumalarda gm sarfiyatn azaltmak iin gm iplik kullanmn yasaklamtr. (Apak, 16) Geri yukarda bahsedilen gm aynalardr fakat belki III. Ahmetin getirdii bu yasaklamadan sonra aynalar da bir ss eyas olarak elbiselerin zerine konmamaya balamtr. Dolaysyla Nedim de bu tr elbiseleri beenmemektedir.

57

Grmek, bakmak, seyir ve temaa kelimeleri Nedimin iirlerinde en ok geen kelimelerdir. Bu, onun iirlerindeki objektiflii de izah eder, sanrz. Nedim, iten ok da bakan, d tasvir eden bir airdir. (Kaplan, 246) Dsal zelliklerle ne kast edilir? Burada ilk akla gelen, Nedimin, inceledii kiilerin fiziksel elerine de dikkat ekmeyi seven bir air oluudur. Bu konuya Levn ve Nedimin eserleri arasnda karlatrma yaptmz son blmde deinilecektir. M-be-m dikkatler ettim kl kadar fark etmedim Kalarn billh beim dundaki semmrdan (Glpnarl, 307) Nedim, kyafeti gzel olup vcduna uyan gzelleri ise yle dile getirir: Ey eh-i hbnm eyle ol kad-i mevzna sen Reng-i glden cme by-i ysemenden prehen (Glpnarl, 355) Bydan ho rengden pkzedir nzk tenin Beslemi koynunda gy kim gl-i ran seni Gll db giydin amm korkarm zr eder Nzennim sye-i hr- gl-i db seni (Glpnarl, 335) Bir nezketle ap fes gesinden peremin yle gstermi ki kim grdyse hayrn oldu hep (Glpnarl, 254) Grmeyi bilen Nedimin kyafetlerin renklerinden etkilendii de bir ihtimal olarak dnlebilir. Yiit mi oldun a cnm nedir bu krmz al Banda dn dahi balyd krmz enber (Macit, 55) Bir baka beyitte ise yle der: Llenin rek ile hn olduu ser-t-be kadem O miyne sarlan krmz lindendir (Glpnarl, 260)

58

Kaplann Nedimin iirlerinde Mimari, Eya ve Kyafet adl makalesinde belirtilen bu beyitlerde krmz rengin n plana km olduu grlmektedir. Krmznn gz alc bir renk olmas Nedimin zellikle bu renge ilgi gstermesini salam olabilir. Kaplatp glpenbe li ferve-i emmruna Ol siyeh zlf dkp ol sine-i billruna Itr- hler srp ol gerden-i kfruna yddir k nz ile seyrna kurbn olduum (Glpnarl, 353) Tm bu zellikleri birletirdiimizde Mazolunun aadaki szleri birok gerei ifade etmesi asndan nem tamaktadr: Vehbnin birdenbire parlayan tze-zebn Nedimi takdir ve tanzir etmesi onun, hatta devrin birok airlerinin arad yenilii Nedimin eserlerinde bulmalarnn bir izah saylabilir. (6). te Nedim, yukarda saydmz zellikleri iinde eritmeyi baarm, taklitilikten uzak, dndn cesurca ifade eden, yaad nlar ve meknlar anlatmasn bilen, gereki bir airdir. En nemlisi de Nedimne nvnna lyk olarak iirlerinde bireyselliini gstermeyi baarmtr.

59

BLM IV

BR MNYATR USTASI: LEVN A. Levnnin Yaam yks Nakka Levnnin de doum tarihi, Nedimin olduu gibi kesin olarak bilinmemektedir. Sanat tarihisi Gl repolunun belirttiine gre, yalnzca Hfz Hseyin Ayvansaraynin 18. yzyln ikinci yarsnda kaleme ald Mecmua-i Tevrihte ksa bir bilgi bulunmaktadr. Levn Abdlcelil elebi Edirneden gelip stanbulda ibtid nakka kirdi olup nakkahanede izinle sanatnda std olup badehu saz kavline yani tezhib ile saz ilemek semtine mil olup bir mddet mrrunda musavvirlie heveskr ve bu vdide fikul-akrn olup Sultan Mahmd Hn- Gz clsuna dek mcessem tasvrler zuhr etmezden evvel cmleden serfirz musavvir bunlar idi. Vaktl-hicret sene 1145 (1732/33) tarihinde Otaklar Camii kurbnde Ak trbe hizasnda Sadler Tekyesi mukbilinde sedd zerinde medfndur. Er ve sir sr vardr. (repolu, 37) Hem renkli hem de eitli anlamna gelen Levnye bu mahlas baka kiiler tarafndan verilmitir. Nakkalyla birlikte bir halk ozan olduu da bilinen Levn bir iirinde kendisine verilen mahlas konusunu yle dile getirir:

60

Nazm- evsfna ho Levn denildi mahlasm Mfredatm grmee erbb- dil eyler mhim ki nazmn grp ayarn alk etme kim Bsbtn mecmuasn almazlar ann bir pula (repolu, 38) Edirneli bu nak ustasnn ne zaman stanbula geldii konusunda Ayvansaray herhangi bir bilgi vermemitir. 15 ekim 1706 tarihli bir belge Edirnede mukim Levnnin yldr ektii gz hastalndan yaknarak padiahtan bir yllk gelir istediini ve bunun zerine karlan hatt- hmyunu iermektedir. (repolu, 40) Yani 1706 tarihinde Levn henz stanbula gelmemitir. repoluna gre 1710 ylna kadar nakkan stanbula yerlemi olma olasl ise fazladr. nk 1711 ylnda Osmanl mparatorluundan ayrlp Rusyaya dnen tarih yazar Kantemir, gitmeden nce Lenv tarafndan resimlenen padiah portrelerinin bir kopyalarn ele geirerek lkesine dnmtr. Levnnin nakka ynn ayrntl olarak incelemeye balamadan nce, yukarda belirttiimiz halk airlii hakknda biraz bilgi vermek yerinde olacaktr. Topkap Saray Mzesi Hazine Kitaplnda bulunan el yazmas bir mecmua-i earda (H1715), yani iir defterinde Levnnin ark, trk, gazel, semai, gazel-i semai ve kalender formunda birok iiri yer almaktadr. (repolu, 44) Bu iirlerin konularn ak, kahramanlk ve sava oluturur. Levnnin bu iirleri arasnda yaygn olarak bilineni Atalar Sz Destandr. Bu yaptnda Levn, kendisi iin nemli bulduu, deer verdii insan nitelikleri aklamaktadr. Burada kulland dilin dier yaptlar karsndaki yalnl da dikkat ekicidir. (repolu, 54) Kolay anlalr ve yaln bir dil kullanmas onun bu iiri okuyan her kii tarafndan anlalmak istemesine balanabilir. Aada grlecei gibi iirde eitli tler verilmektedir.

61

Kanat halkasn brakma elden Elinden kmasn der isen dmen Deve h gibi boynuz isterken ki kulaktan da kar demiler (repolu, 46) Levnnin de Nedim gibi yazd arklar vardr. Bu arklarda kulland dil ise daha ardr. Snem zre ek-i yrilen gzm nemler dker Ol sebebden bu dil-i b-remz gamlar dker Kkln dm eyleyb stnde hl-i amberin Bu gnl murgn () sayd etmek in yemler dker (repolu, 54)

B. Nakka Levn Levn, sanatta kprdanmann yaand bu yzylda, minyatr sanatna yeni bir soluk getirmitir. nk 17. yzyln ikinci yarsnda padiahlarn stanbul yerine Edirne saraylarnda yaamalar ve 19. yzylda yklan Edirne sarayyla birlikte yok olan yazmalar yznden sanat tarihileri tarafndan bir duraklama dnemine girdii sylenen minyatr sanat ve saray nakkahanesi XVIII. yzyln balarndan itibaren Levnyle birlikte tekrar canlanmaya balar. lk blmde de ele alnmaya allan Lle Devrinde Avrupayla kurulan politik ilikiler sayesinde Osmanlda, zellikle stanbulda, Bat sanatnn etkilerinin hissedilmeye balandndan bahsedilmiti. Bu srete Avrupadan Osmanlya gelen sanatlarn da nemli rolleri vardr. zellikle 18. yzyln banda stanbulda alan ressamlar Osmanlnn Batllama srecine ok byk katkda bulunmulardr. rnein III. Ahmedin portrelerini yapm olan Vanmourdan nakka Levn etkilenmi ve Bat sanatn tanmada ondan yararlanm

62

olmaldr. Ressam Vanmour, yzyln banda Osmanlya gelen elilerin padiah huzurundaki resm kabul trenlerini tasvir ettii eserleriyle nldr. Ayrca stanbulda yaayan halkn (kadnlar, ocuklar, aznlklar ve askerler) ve stanbulun eitli meknlarnn yer ald Trk tablolar sanatnn eserleri arasnda yer alr. te bu resimleri grme olasl yksek olan nakka Levn de Vanmourdan etkilenmi olabilir. Ressam Vanmourun resimlerindeki detay zenginlii Levnye rnek olabilmesi asndan dikkat ekicidir. Ayrca Vanmourun resimledii asker snfa mensup kiilerle, Levnnin minyatrlerinde yer alan askerler arasnda kyafet, sa tipi, aksesurlar vb. asndan benzerlikler bulunur. Ama burada kesin bir etkilenmeden sz edebilmek gtr. Gnseli Renda, Gl repolu gibi sanat tarihileri tarafndan Levnnin duraklama dnemine girmi olan minyatr sanatn canlandrma abasyla bu alanda ok byk deiiklikler yapmad dncesi genel kan olarak hkimse de bu konuya tamamen katlmak zordur. nk srekli belirtmeye altmz gibi 18. yzyl bir deiim, atlm yzyldr. Levn de hemen her sanat gibi yaad ortamdan, bu ortam oluturan koullardan elbette etkilenecektir. Burada bir parantez aarak unu belirtmek yararl olacaktr. Onun eski minyatr sanat zelliklerini ve grd/grm olabilecei Avrupa resmiyle yeniyi bir arada kullanmaya alt dncesi daha uygundur. Dolaysyla Levnnin belki de en byk yenilii minyatr sanatn konu olarak bir deiiklie uratmas olmutur.

63

C. Levn Minyatrlerinde Deien Konular Nakka artk kendisinden nce minyatr sanatnda olduka sk olarak ilenen menkbev eserleri resimlemek, eitli yerlerin haritalarn yapmak, siyasal konular ya da olaanst varlklar resmetmek yerine Divan iirinin gazel biiminde ilenen konularn minyatr konusu iine almtr. Kadn, ak, iki gibi. Yani artk ieriini ounlukla mesnevden alan minyatrlerin yerine konu, gazelin dnyasna dolaysyla Nedimin eserlerinde olduu gibi bu dnyaya, yaanan ve zevk duyulan leme evrilmitir. Bu balamda kadn da Levnnin minyatrlerinde en sk kulland figrler arasnda yer alr. Nakkan ayrca erkek figrleri de bulunmaktadr. Topkap Saray Mzesi Kitaplndaki H 2164 no.lu albmde Levn tarafndan 1710-1712 yllar arasnda izilmi 48 kadn ve erkek figr yer almaktadr. Aralarnda Avrupal ve ranllarn da bulunduu eitli giysiler iinde, iki ien, mzik alan, rakseden, dinlenen, sa tuvaletini dzelten, iek koklayan kadn ve erkek figrleri, saray evresinin III. Ahmet dnemindeki grkemli yaantsnn, elence ve lks dknlnn belgeleri olmas bakmndan ayrca nemlidir. (Renda, 35)

1. Levnde Kadn Bu konuda repolu, Levnnin figr anlaynn deiiminden bahseder: Hacim kazanm figrler, derinlik kazanm kompozisyonlar ierisinde verilmeye allrken, figre bak as da, hem resimsel hem de anlamsal olarak deiir, geliir, zenginleir. (207) Bu noktada repolu hakldr. Figr anlaynda bir deime gze arpmaktadr. Fakat asl nemli olan zellik figrn hacim

64

kazanmasndan ok artk tek tek figrlere nem veriliyor olmasdr. Bu teklik sonucunda zaten ayrntlar kendiliinden nem kazanmtr. Dolaysyla kulland bu zellikle Levn kendisine has bir slp yaratmtr. Nedimin iirlerinde grlen bireysellik ite tam bu noktada Levnnin minyatrlerinde gze arpmaktadr. SAINI TOPLAYAN KADIN (Bkz. Ekler S. 83) Bu figrn zerindeki elbisenin kuma zellikleri tm ayrntlaryla ele alnmtr. Grld gibi figrn zerinde kurun renk zerine srma, bitkisel desenli bir entari bulunmaktadr. Altnda ise sar renk zerine krmz iek desenli, pembe astarl hrkas ve srma eritli brmckten bir de i entarisi vardr. Altn kemeri ise sanat tarafndan zellikle vurgulanmtr. Nedimin u satrlar da buradaki kadn figrnn kulland kemere gnderme yapar ekildedir: Srn stndedir dik dik gibi imdi kemerler hep Miyn- dilbernda bir yeni kt kyfet var (Macit, 279) Metin And da Levnnin figrlerindeki izgi hakimiyetiyle dier sanatlardan ayrldn belirtir. Esnek konturlar, detaylardaki zenginlikle ele ald elbiseler, kulland kark desenler, elbise ve plise kvrmlaryla ok nemlidir. (And, 97) diyerek burada figrn ve ayrntlarn nemini vurgular. Ama yukarda belirtildii gibi asl yenilik Levnnin kadn betimlemelerinde, figrlerin elbiselerine ektii dikkatten ok, onlar tek tek ele alm, ilemi, canlandrm olmasdr.

2. Figrlerdeki Gerekilik Bu yzylda Levnnin minyatr sanatna getirdii yeniliklerden birisi onun olabildii kadar geree yaknlama arzusudur. Bu balamda sanatnn gnlk hayatta rastlanan kadn tipleri zerinde altn sylemek mmkndr Bu konuda,

65

. DOhssonun u satrlarna dikkat ekmek yerinde olacaktr. 18. Yzyl Trkiyesinde rf ve detler adl kitabnda yazar, Mslman kadnlar ne ruj bilirler ne de far. Ancak trnaklarnn yarsn hnna yahut kna ile boyamay severler. Sonra kalarn ve daha ok kirpiklerini srme ile boyarlar. (99) Btn kadnlar, bilhassa yazn, stlerine brmck-brmlk denen ince bezden yaplma, topuklarna kadar inen uzun kollu gmlekler giyerler. stisnasz hepsi erkeklerinki kadar uzun, don ve alvar giyer. (101) Taptaze, sedef gibi bir ten, bu lkenin kadnlarn Avrupallardan ayrr. stelik onlarn vcut gzellii, korse, balina gibi eylere bal deildir, ama, daima endaml, daima gzel vcutludurlar. (99). Yukardaki alntlarda dikkat edilmesi gereken nokta, DOhssonun anlatt, tasvir ettii genel Osmanl kadnyla Levnnin kadn figrlerinin birbirleriyle olan benzerliidir. Bu benzerlie dikkat ekmek iin aadaki figre bakmak yerinde olacaktr. UYUYAN GEN KADIN (Bkz. Ekler S. 84) Olduka rahat bir ekilde uzanan gen kadnn gzel vcudu, giyimindeki renklilik, el ve ayak trnaklarndaki kna ve huzurlu ifadesi dikkat ekicidir. repolu, kadn giysilerindeki dekolteler, yrtmalar ya da yar saydam kumalarn, Levnnin modellerinin ekiciliini arttrdndan bahseder. Bu rnek, kadnn dekoltesine ve gzelliine dikkat ekmesi asndan nemlidir. Ayrca DOhssonun yukarda belirtilen, endaml kadn tipine de bu minyatrn uyduu sylenebilir. Nedim bu figrlere benzeyen figrlerden etkilendiini baz beyitlerinde dikkat ekmitir. Aadaki rnek bu ilgiyi aklayabilecek niteliktedir: n mihr kamer sne v ruhsr gde D etmesin ol hu Hud em-i hasde (Glpnarl, 320)

66

Kadnlar giyinik bile resmedilmi olsalar gslerine her zaman vurgu yaplm. Kadnlarn gslerinin byle sk din kstlamalar olan bir toplumda ok youn bir ekilde resmedilmi olmas sanat yaratclna kar din snrlamalarn zayflatlma abas olarak grlebilir. Bylece Nedimin ve onu takip edenlerin radikal yenilikleriyle minyatr sanatnda paralellik gsterdiini syleyebiliriz. (Slay, 78) Kadnlarn gslerine ekilen dikkat nemlidir. nk gs kadnlarn mahrem blgesi olarak bilinmektedir. Nedim ve Levnde ise bu mahremiyetin krlmaya baland grlr. Levnnin, figrlerinde gerei resimlemeye altna yukarda deinmitik. Sanatnn resimledii kadnlarn gs dekoltelerinin, 18. yzylda Levnnin vurgulad kadar ak olup olmad hakknda kesin bir bilgimiz olmasa da mahrem blgelerin daha belirginletii aka grlmektedir. Bu zellik nakkan kendine has slbunu, bireyselliini ve gerei yanstma abalarn vurgular. Yukarda Levnnin, yeni bir anlay benimsemekle birlikte eskiden de baz zellikleri getirdiini sylemitik. te eskiye ballk yine bu kadn figrlerinde kendisini gstermektedir. Dikkat edilirse verilen iki kadn rneinin kimlikleri, isimleri hakknda bir bilgi verilmemektedir. San toplayan kadn, Uyuyan gen kadn gibi genel zellikleri verilen kadnlardan bahsedilmektedir. Yani bu kadn figrleri birer karakter olarak deil hl birer tip olarak karmza kmaktadrlar. te bu zellik de sanat tarihilerinin Levnnin sanat iin eskiye bal kalan taraf olarak belirttikleri gelenein srdrlmesidir.

67

D. Vehb Surnmesi ve Levnnin Mimari Eserlerdeki Tasvir Yetenei Levnnin bir dier nemli yapt ise Seyyid Hseyin Vehb tarafndan kaleme alnan ve Surnme-i Vehb olarak bilinen dn kitabnn minyatrleridir. Vehb bu eserinde, Dn dvet-nmelerinden Okmeydanna kurulan otalara, bata ulem snf olmak zere, eitli meslek erbbndan seilen zevta verilen ziyafetlere,esnaf alaylarnn geitlerine, snnet treninin yapl ekline, hatt dnn II. gn yaan yamura, para serpmelere kadar eit eit vakalar etrafl srette anlatlmtr. (Karahan, 545) Genel olarak incelendiinde, Surnmeler dn, ziyafet ve benzeri konularda yazlan mensur ve manzum eserlerdir. (Arslan, 431) Osmanlnn grkemli trenlerini tasvir etmesi asndan hayli nemli olan surnmeler padiahn erkek ocuklarnn (ehzadelerin) snnet dnleri, kzlarnn veya kz kardelerinin evlenme dnleri vesilesiyle yaplan Sr- Hmyunlar anlatan edeb eserlerdir. (Arslan, 431) 16. yzyln sonlarna doru, 1582 ylnda Sultan II. Muradn ehzadesi Mehmed iin yaptrd snnet dnn konu alan ve Nakka Osman tarafndan resimlenen Surnme-i Hmyun, bylesi grkemli bir dn yanstan ilk kitaptr. (repolu, 11) Bir saray dnnn tmn hem yazl hem grsel olarak yanstan ikinci ve ayn zamanda son kitap Surnme-i Vehbdir.(repolu, 112) Bu enliklerin yaplmasnn en nemli sebepleri arasnda i ve d dnyaya kar devletin ve onun sembol olan padiahn stnl ve ihtiamnn dier devletlere sergilenmesi gelmektedir. Savalarda alnan yenilgileri halka unutturmak iin de bu tr enliklerin yaplmasna Osmanlda sk rastlanr. Bu zellikleriyle birlikte, ehzadelerin yanlarnda snnet olan binlerce ocuk da sosyal dayanma ve kaynama unsuru

68

olmalar bakmndan nem tarlar. Dolaysyla surnmelerin Osmanl halk ve saray mensuplar arasnda bir eit kaynama zellii tad, bu enlikler sayesinde halkn padiaha biraz da olsa yaknlat sylenebilir. Ayrca, Devletin sanat ve zanaatlerini gelitirme frsat olan festivaller ayn zamanda dneminin kltrel ve teknolojik gelimelerini de gzler nne serer. (Atl, 15) Surnme-i Vehbde, yzlerdeki ifade ve ellerin gzel bir ekilde izilmi olmas nemli zellikler arasndadr. 53b-54a: (Bkz. Ekler S. 85) Olduka kalabalk bir sahne grlmekte. Resenbaz denen ip canbazlarnn ve yksek ayaklar zerindeki zurbazlarn kl gsterisine mzik eliinde yedi engi elik eder. (repolu, 135) Nedimin de engilere dikkat ektii gazelleri vardr: Dili raks-ver eder sabredemem mhasali, Yreim oynad grdkte o eng gzeli Al eteklik olal cy- murd zre habb Ber-hev etti dili name-i der ten yeleli evk ile viz-i ehr att ridsn erha Byle l oynuna kmad dah eyh olal Bir per eylemedi re dil-i n-re Mutrbn ak ak- ar-presine arplal smanda brakp zhre elinden eng Def gibi kzd yz direden ekti eli (Glpnarl, 330) engilerle birlikte algclar da sahnenin nemli eleri arasnda yer alrlar. Ve dikkat edildiinde halk da dahil olmak zere hemen her figre farkl bir hareketin verildii grlr. Levn resenbazlarn arkasna da eitli figrler yerletirerek arka plann bo kalmamasn salamtr.

69

E. Padiah Portreleri Tek kadn ya da erkek tipleri dnda Levnnin en ok iledii konular arasnda padiah portreleri bulunmaktadr. Osmanl minyatr sanatnn ynelmi olduu temel konulardan biri olan padiah portrecilii, Fatih dneminden balayarak 20. yzyln balarna kadar srdrlmtr. (repolu, 76) 18. yzyln renkli simas Levnnin padiah portrelerindeki en arpc zellik hkmdarlarn allmn dndaki canl baklardr. (repolu, 76)

SULTAN III. AHMED (Bkz. Ekler S. 86) Padiahn tahtnda oturuken yannda ehzadesiyle birlikte betimleniyor olmas, kendi iinde bir yeniliktir. Burada yine bir hiyerarinin olduu dikkat ekmektedir. Padiahn ululuu vurgulanmak istendiinden oturuyor olmasna ramen ehzadesinden ok daha byk gsterilmitir. Dolaysyla ilk bakta gze arpan bir oranszlk sz konusudur. Fakat yukarda da belirtildii gibi baklara yansyan ifade sultan ve olu arasnda bir eit diyalog kurulduunu gstermesi bakmndan nemlidir. Detaylara verilen nem bu minyatrde de dikkatleri ekmektedir. repolu, padiahn mevcut dier portreleriyle karlatrldnda, yaptn benzerlik ynnden son derece gereki olduu saptanr (106) der. Bu da sanatnn gereklie verdii neme iaret eder nitelikte bir zelliktir. Levnnin Trk Minyatr Sanatna getirdii yenilikler iin baz genellemeler yapmak gerekirse toplu bir ekilde unlara dikkat ekilebilir: 1)Konu, Divan iirindeki mesnevden karak gazele kaymtr. 2)Tek tek figrler nem kazanmtr. Figrlerde ince ayrntlar da dikkat ekicidir. Kadnlarda zellikle gsler vurgulanmtr. Dolaysyla giysilerin

70

altndan gsler aka belli olmaktadr. Bu da deien Osmanl dnyasndan Levnnin de etkilendiini, mahrem hayatn ortaya ktn gsterir. 3)Padiah portrelerinde de yzdeki ifadeler nemlidir. Surnmedeki figrlerde de yzdeki ifade zelliklerine rastlanmaktadr. 4)Gzlemledii bir enlii kendi slbuyla anlatmtr. Burada toplumun hemen her kesiminden insan betimlemeyi de baarmtr. Bu zellik Levnnin gzlem gcnn derinliine iaret eder.

71

BLM V

AR NEDM VE NAKKA LEVNNN ESERLER ARASINDAK BALANTILAR

A. Gerekilik Nedimin iirinde yapt deiiklikler dier sanatsal alanlarda yaplan deiikliklere paraleldi. zellikle mimaride ve resim sanatnda yaplan deiiklikler gerek hayatn ve doal renklerin daha gereki bir ekilde yansmasn salyorlard. (Slay, 76) Bu ok doru bir gzlemdir. Alntdaki gereki kavramnn zerinde biraz daha durmak yararl olacaktr. nk hem Nedim hem de Levn gerek ve gerei yanstma kavramlar zerinde ok durmutur. Buradaki gerekilik kavram Nedim ve Levn balamnda temel iki balk altnda toplanabilir:

72

1. Yaanan Olaylar Gzlemleme Gc: Bu konu iin Nedimin aadaki beyitlerine dikkat ekmek gerekir: Zamn- devletinde n tamam oldu anbarl Temasna terf eyledi ikbl-i hametle Hemn ol demde ol kh- girn- lem-i heyc Revn oldu misl-i b deryya salbetle ... nnden gemee gy teeddb eyledi durdu Grp ol evket drt bakt kald hayretle Hele sonra dusiyle ehenh- cihn-bnn Yrttler o kh- kaafi zr-u sdk- himmetle (Glpnarl, 159) iirine zellikle dikkat etmek gerekir. Buradaki denize indirme merasimi ayrntlaryla anlatlmtr. Hareket unsuru, tablolarn canlanp yaanan hayattan alnma bir sahneye dnmesinde nemli bir rol oynamaktadr. (Kortantamer, 374) Bu noktada Levnnin Surnmesinde yer alan H 44b-45aya kaytl minyatrn incelemek gerekir. (Bkz. Ekler S. 87) Levn de burada Tersane Emini Abdullah Efendi tarafndan hazrlattrlm olan son derece zarif ve zenli ekdiri, alayn tfekli muhafzlar eliinde karadan, akn izleyicilerin baklar altnda, ovay denize dndrmek ynndeki padiah fermann izleyerek getirtilmesini (repolu, 134) olduka baarl bir ekilde yanstmtr. Biri karadan gemiyi yrtme dieri de denize indirme merasiminin canlandrld bu sahnelerde hem Nedimin hem de Levnnin grdklerini yanstm, anlatm olmalar nemlidir. Dolaysyla her iki sahnede de yaanan gemiyi yrtme treninin olduka gereki bir ekilde ilenmi olduu sylenebilir.

73

te bu nokta her iki sanatdaki gerekilik unsuruna dikkat eker. Yaanan bir olay biri air dieri nakka olan iki sanatda gzlem gcne dayanan bir gerekilikle verilmitir. Yani iirin szelliiyle, minyatrn grsellii gerek olaylar anlatma yolunda ortak olarak ve baaryla kullanlmtr. Nedim ve Levn de eserlerinde trenlerin Sultan III. Ahmete sunulduunu belirtirler. Levnnin bu minyatrnn kar sayfasnda III. Ahmetin ahap direkler zerinde ykselen kasrdan treni izledii resimlenmitir. Nedim de iirinde bu konuya zaten deinmitir. Nedimin yukardaki rnekte olduu gibi sadece seili bir n deil, zellikle Sdbd ve burada yaananlar defalarca anlatm olmas da mekn tasviri ve gzlem gc asndan nemlidir. Sdbd eitli olaylarn getii, kiisel ve biimsel zelliklere sahip biimde vermesiyle Levnnin resimlemi olduu Surnme arasnda da byk benzerlikler bulunmaktadr. Her iki sanat da mekn tasvirleri iinde anlattklar olaylar bir belge niteliinde okuyucuya sunarlar. Nedim mekn ve evreyi bazan tantmak veya vmek iin tasvir etme, anlatma yoluyla, bir olay veya tipi bu mekn veya evreye yerletirmeksizin mekn ve evrenin kendisi olarak verir. (Kortantamer, 339) Levnnin resimledii Surnmede olaylarn getii meknlar rnein dn elencelerinin yaplaca Okmeydann, tren iin bu alana kurulan adrlar, padiah iin yaptrlan seyir kasr niteliindeki kuleyi, arka meknda yer alan aalar, Halii grmek mmkndr. Nedimin mimari eserleri gereki biimde dile getirii konusunda Kortantamerin u grleri konuya aklk getirecek niteliktedir.

74

Sz gelii Defter-i Hkn Emninin kasr nakl sslemeli bir atya, iek naklaryla ssl parlak duvarlar bir lle bahesine, bir gl bahesine ve emeye sahiptir. evk-bd modern yaps, iki taraf aal yollar, gzel fidanlar, suyu, cennet gibi topra ile dikkati eker. Drrssde Aas Beir Aann saray yksek kaps, ssl tk, yksek ats ve parldayan camlaryla gz alr. (344) Benzer olarak Levnde de bu enlik erevesinde kurulan adrlarn biimleri, evrede yer alan evlerin genel grnmleri, padiah iin hazrlanan kulelerin biimleri, rtleri ve eitli bitkiler hakknda fikir sahibi olmak mmkndr. Bu da sanatlarn olaylar gzlemleme ve yanstma gcne dikkat eker. ki sanatda grdmz bireysel slbu toplum yapsyla ilikilendirmek mmkndr. Almaya, artk toplumsal gerekleri grmeye balayan Osmanlda sanatlar da yukardaki rneklerde grld gibi grdklerini, grdkleri gibi yanstmaya almlardr. Nedimin gzlem ve tasvir yetenei onun gzn adeta bir kamera gibi kullanmasna ve gerekleri olduu gibi yanstmasna dayanr. Ayn durum Levn iin de geerlidir. O da yaadklarn grsel bir ifadeyle ve gereki olarak dile getirmitir. Fakat her iki sanatnn da birtakm mbalaal ifadeleri kullandklar grlr. rnein Nedimin padiah, veziri ya da sevgilisini verken bazen gerekst kalplara bavurduu olmutur Refetinden perveri-yb olsa bir glen biter Lle ve hkinde feyz-i reng-i tb- dilber (Glpnarl, 22) ya da ilk rnekte geen beyitte grld gibi, nnden gemee gy teeddb eyledi durdu Grp ol evket drt bakt kald hayretle

75

Beytinde de gerekst elere ve mbalaaya rastlanr. Levn de rnein III. Ahmeti vurgulamak iin onu oturur olarak resimlemi olsa bile gerek padiah portrelerinde gerekse Surnmede, yannda ayakta duran figrlere yakn boyutlarda gstermitir. Fakat iki sanatnn da bu tr eleri kullanm olmalar doaldr. nk bu eserler padiaha ya da sadrazama sunulduundan bu kiileri daha n plana karmak ve onlarn byklklerini dile getirmek gerekmektedir. te sanatlarn da yaptklar budur.

2.Yaayan Kiileri Tasvir Gc: Nedimin iirlerinde deiik ve ok eitli kesimlerden tiplerle karlamak mmkndr: Hkmdar, ehzdeler, vezir-i azam, vezirler, yksek memurlar, halktan eitli kiiler ve elbette en byk yeri alan stanbul gzelleri ile Nedimin kendisi (Kortantamer, 382) Bu insan ve mekn zenginliine Levnde de rastlanr. Gerek resimledii 48 adet tek kadn-erkek figrlerinde olsun, gerek padiah portrelerinde gerekse Surnmede toplumun her kesiminden insan grmek mmkndr. zellikle de Surnme hemen hemen Osmanlnn her kesiminden insanlar gzler nne serer. Devlet adamlar, askerler, cerrahlar, peeli kadnlar, ocuklar, rakkaslar, algclar, marbazlar, sihirbazlar hatta Avrupadan gelen eliler bile resmedilmilerdir. ki sanatnn da tasvir ettii kiiler arasnda III. Ahmet nemli bir yer tutar. Levn, padiah portrelerinde de akladmz gibi III. Ahmeti olduka detayl ve geree yakn ekilde resmetmitir. Nedim III. Ahmeti ven kasidesinde yle der:

76

Gm renginde bir db biinmi cedvel-i smn Ve lkin hre gibi mevci var efff u nrn O db b-rn dah eninde heman fark Bunun mevci biraz sk ann ise kaddi tln (Glpnarl, 52) Sultan Ahmetle brahim Paaya yazd itiyyede unlar syler: Yiit mi oldun a cnm nedir bu krmz l Banda dn dah balyd krmz enber Nedir bu srhi-i r bezme varmadn nkim Ya Kabeden mi gelirsin bu ekl ile kfer (Macit, 55) Bu rnekte Nedimi anlatrken ska deindiimiz ayrntya verdii nem sayesinde okuyucunun zihninde gereki bir tablo uyanmasn salamaktadr. Ayn durum Levn iin de geerlidir. Onun minyatrleri gerei grmek asndan Nedimden daha etkilidir. Padiahn kyafetindeki ayrntlar (parmandaki yzkler bile resmedilmitir) ve yzndeki durgun ifade III. Ahmet hakknda fiziksel bir ok bilgiyi okuyucunun gzleri nne serer. Dolaysyla her iki sanatnn da d grne olan ballklar yaayan kiileri olduka baarl ekilde tasvir etmelerine yol aar. Ayrca her iki sanatnn olduka samimi ifadeler kullanm olmalar da nemlidir. Levn bu samimiyeti III. Ahmetin ehzadesine bak srasnda yzne kazandrd baklaryla dile getirir. Nedimse yukardaki beyitte bir gn nce grdn vurgulad krmz emberle ayn renk olan al vurgularken soru sorar ekilde davranarak ifade eder.

77

B. Levn ve Nedimde SEVGL Yaadklar dnemin tanklar olarak deerlendirebileceimiz air Nedim ve nakka Levn, dnyev zevkleri yanstma konusunda olduka baarldr. Bu konuya nc ve drdnc blmlerde deinmitik. imdi ise Levnnin bir minyatryle Nedim ve Levnnin eserlerinde ortak tasvirleri incelemeye alacaz. UZANMI GEN (Bkz. Ekler S 88) imenin zerinde sereserpe uzanm uyuklayan [sarho] gen [erkek] portresi, Levnnin ayrntlardaki ustalnn, yaln anlatm dilinin gstergesidir. (repolu, 188) Bu figr repolunun belirttii zellikleri tamakla birlikte yaanan bir ndan da kesit sunmas asndan nemlidir nk Nedimin de bu nlar yakalad ve bu nlarda ahit olduu gzellikleri aka ifade ettii grlmektedir. air Nedimin aadaki beyti figrn gzelliini ve Nedimin grd bu gzellii ifade etmesi asndan nemlidir: Gerden-i sf- beyz yle ki kfr gibi em ebrsu siyah yle ki semmr gibi (Glpnarl, 328) Dier bir gazelinde Nedim arzularn aka ifade ederek yle der: Cvnm bir lgat grdm lisn-l k nmnda Belin adn murd guum adn rz yazm Edip h h dey ferydna telmh ukn Cel hatla cvan- nzennim ifte h yazm Nedmin hak bu kim bu nazm zevk-mz dt pek Sanrsn kim durup bir dilber ile r-be r yazm. (Glpnarl, 279) Bir dier gazel de Nedimin isteklerini aka ortaya koyar:

78

Olmad tenhca bir iret emende yr ile stme gz dikti nerkisler nigeh-bn oldu hep Gerdeninden snesinden bseler etmiti vad Cmlesinden neyleyim kfir pemn oldu hep Bir nezketle ap fes gesinden peremin yle gstermi ki kim grdyse hayrn oldu hep ve-i gftr hemren mi retti sana Her szn rin-zebnm cnma cn oldu hep Sen demisin kim kimin derdiyle giryandr Nedm Hep mrvvetsiz senin derdinle giryan oldu hep (Glpnarl, 254) Uzanm Gen figrnn fiziksel zelliklerine bakacak olursak kk azl olduunu grrz. Nedimin; Bir nihnce tebessm de mi smaz cn, Syle billh dehenin t o kadar teng midir (Glpnarl, 266) beyti figrn azna iaret eder. Dudaklar ise; Lebin ki nz ile bir hande eylemiti henz Ann emende girbn- gl derdesidir (Glpnarl, 261) beytiyle hayat bulur. Figrn zerindeki krmz renkli balk ve entari ise Nedimin yukarda da dikkat ektiimiz beytini hatrlatr; Yiit mi oldun a cnm nedir bu krmz l Banda dn dah balyd krmz enber (Macit, 55) Ksaca, hereyden nce iki sanatnn bireysel slplarnn gelimi olduu ve gerek hayattan aldklar sahneleri eserlerine yanstmay baardklar sylenebilir. Bu

79

sebeple Levn ve Nedimin eserleri dnemlerine k tutan birer ayna niteliindedirler. Bununla birlikte yukardaki rneklerde de belirtildii gibi iirin yani szelin ve minyatrn yani grselin insan figrlerini tasvir etme konusunda pek ok ortak ynlerinin olduu grlmektedir. Bu da dnemin deien ihtiyalaryla birlikte oluan yeni zevklerin farkl sanat dallar tarafndan benzer zelliklerle karlanabileceine iaret etmektedir. Bu noktalardan hareketle ak ve ehvet hem Nedim hem de Levn iin ortak konular arasnda yer almaktadr. Levnnin IV. Blmde de deindiimiz tek kadn figrlerinde zellikle gslere dikkat ekiyor olmas bu konuyu vurgular niteliktedir. Nedim de yukardaki beyitlerde dikkat ektiimiz gibi sevgilisinin fiziksel zelliklerinden etkilenerek hissettii ehvet duygularn aka dile getirir. Ayrca yukarda uzanm gen figrnde de belirttiimiz ortak noktalar, iki sanatnn aka ve ehvete yaklamlarndaki benzerlie dikkat ekmesi asndan da nemlidir. Fakat her iki sanat da bu konularda hibir zaman bayala dmemilerdir. Bu noktaya zellikle dikkat etmek gerekir. ki sanat arasnda kurulabilecek bir dier ba her ikisinin de ayrntlara ok nem veriyor olmasdr. Hem Nedim hem de Levn figrlerindeki ince ayrntlar gzlem glerine dayanarak ustaca ifade etmilerdir. Levnnin sanat tarihileri tarafndan en sk vurgulanan zellii de ayrntlardaki bu titizliidir. Nedim de zellikle gazellerinde figrlerin fiziksel ayrntlar zerinde ok durmutur. almamzn her blmnde ska deindiimiz gibi ayrntlara verilen nem ve figrlerdeki gerekilik sanatlarn bireyselliklerini kantlar.

80

SONU 18. yzyl, Osmanl mparatorluunun belki de en kark adr. Srekli olarak kaybedilen savalar sonunda devlet adamlar devleti iyiletirebilmek iin eitli yollar denemeye balarlar. Ve Avrupayla yakn ilikiler kurma yoluna giderler. Burada asl zerinde durulmas gereken konu devlet adamlarnn Osmanlnn iinde bulunduu kmaz fark etmi olmalardr. Asrlar boyunca sava meydanlarnda neredeyse hi yenilgi grmeyen Osmanl bu yzylda artk dnyann en gl ve yenilmez devleti olmadn anlamtr. Ve kendisini yenen bu devletlere kar yine onlarn silahlaryla sava ama yoluna gider. Bu konuda eitli giriimlerde bulunur. rnein Yirmisekiz elebi Mehmet Efendi Fransaya gnderilir. Bu seyahatin Osmanl Devletine siyasi adan bir yarar salad pek dnlemez fakat Osmanlda yeni bir yaam tarznn domasn salamas dikkat ekicidir. Burada ilgin olan nokta 18. yzylda siyas alandaki baarszla ramen yzyln banda Lle Devri gibi zevk ve safann ar boyutlara ulat bir dnemin yaanm olmasdr. Elencenin doruklarna ulat bu dnemde biri minyatr dieri iir alannda iki byk sanat yeteneklerini gsterme olana bulurlar: air Nedim ve nakka Levn. Her ikisi de Osmanl elitinin sanata verdii nemin daha da artt Lle Devrinde, iir ve minyatr alannda yaptklar yeniliklerle dneme damgalarn vurmulardr. Burada devrin en nemli gstergesi olan Osmanl elitinin zel (mahrem) hayatnn da yanstlmas da nemlidir.

81

Nedim ve Levnnin yaptlar dikkatle incelendiinde, iki sanatnn en nemli ortak zellii olarak gzlem glerinin kuvvetlilii gsterilebilir. 18. yzyln ilk yarsnda verdikleri eserleriyle bugn de adlarndan sz ettiren bu iki sanat yaadklar ortama, evrelerine gereki gzle bakmay baarmlardr. Bu da onlar dier sanatlardan ayran nemli bir zelliktir. Gzlem gleri sayesinde eserleri birer belge nitelii tamaktadr. Ayn durum sanatlarn mekn tasvirleri iin de geerlidir. Onlar sayesinde bugn 18. yzylda stanbulun eitli blgeleri hakknda bilgi edinilmesi mmkn olmaktadr. Ayrca kendi dnemlerinde yaam olan kiileri de olduka baarl bir ekilde anlatmay baarmlardr. Levnnin zellikle Surnmesi konuya gzel bir rnektir. Bu eserde toplumun hemen her kesiminden insan tipiyle karlalr. Nedim ise zellikle yazd gazellerinde ele ald figrleri hem fiziksel hem de kiisel zellikleriyle olduka baarl bir ekilde tasvir eder. Bunlarla beraber, Levnnin minyatrlerinde grlen ok renklilik Nedimin iirlerinde de vardr. Yapmacksz ve samim szleri, gzellere kar duyduu sevgiyi ifade edi tarz onun bu zelliine dikkat eker. Bylece her iki sanat kendi bireysellikleri erevesinde hareket etmeyi ve yeni olmay baarmlardr. Levn ve Nedimin bireysel zellikleri ve ele ald figrler, gnmze kadar yaplm olan almalarda kendi sanat dallar iinde ayr ayr incelenmilerdir. Fakat hem minyatrde hem de iirde Nedim ve Levn balamnda varlan gerekilik, bireysellik, gerekilik, ak ve ehvet duygularn samimi ifade edi, derin gzlem gc ve bu gzlemleri yanstma gibi noktalar tezimizde de grld gibi ortaktr. Bu alma da, Nedim ve Levnnin sanat anlaylarndaki benzerlikleri aklayabilmek iin hazrlanmtr.

82

83

84

85

86

87

88

SELM BBLYOGRAFYA

Advar, Abdlhak Adnan. (Haz. A. Kazangil, S. Tekeli) Osmanl Trklerinde lim. stanbul: Remzi Kitabevi, 1982. Ahmet Cevdet Paa. Tarih-i Cevdet. stanbul: dal Neriyat, 1983. Cild1 Aker, Halk. Nedimin gazeli stne Yordam 67-68 (1966). Akin, Sina. III. Selimin Saltanat (1789-1807): Ciddi Islahatn Balamas Trkiye Tarihi Osmanl Devleti 1600-1908. stanbul: Cem Yaynevi, 1997. (77-91) Aktepe, Mnir. XVIII. Yzyln lk Yarsnda Kthane ve Sadbd stanbul Armaan Lle Devri. stanbul: Bykehir Belediyesi Kltr leri Yaynlar, 2000. (87-94) Akn, mer Faruk. Sbit Maddesi slam Ansiklopedisi. stanbul: M.E.B Yaynlar, 1972 Cilt:10 (10-15) Altnay, Ahmet Refik. Lle Devri. Ankara: Milli Eitim Bakanl Yaynlar,1973. And, Metin. Minyatrlerle Osmanl slam Mitologyas. stanbul: Akbank Kltr Ve Sanat Mdrl, 1998. ----. Turkish Miniature Painting: The Ottoman Period. stanbul: Dost Yaynlar, 1982. Apak, Sevktekin ve dier. Osmanl Dnemi Kadn Giyimleri. Ankara:

89

Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 1997. Armaan, Mustafa. Prof. lber Ortayl ile Konuma, Bir Kabuk Deitirme Dnemi stanbul Armaan Lle Devri. stanbul: Bykehir Belediyesi Kltr leri Yaynlar, 2000 (61-73) Arslan, Mehmet. Osmanl Saray Dnleri ve enlikleri ve Bu Konuda YazlanEserler Srnmeler (431-459) Osmanl Edebiyat-TarihKltr Makaleleri. stanbul: Kitabevi, 2000. Artan, Tlay. Mahremiyet: Mahrmiyetin Resmi Defter 29 (BaharYaz,1993): 91-119. Atasoy, Nurhan. 1582 Surname-i Hmayun: Dn Kitab. stanbul: Kobank, 1997. Atl, Esin. Levni and the Surname: The Story of an Eighteenth Century Ottoman Festival. stanbul: Kobank, 1999. Baysun, Cavid. elebi-zde sm Maddesi. slam Ansiklopedisi. stanbul: M.E.B Yaynlar; 1972 Cilt:3 (370-375) Baytop, Turhan. stanbul Llesi. Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, 1992. Berkes, Niyazi. Batclk, Ulusuluk ve Toplumsal Devrimler. stanbul: Yn Yaynlar, 1965. Boztepe, Halil Nihat. Nedim Divan. stanbul: kdam Matbaas, 1919-1921. Carbognano, C.C. 18. Yzyln Sonunda stanbul. stanbul: Eren Yaynclk, 1993. Cengiz, Halil Erdoan. Divan iiri Antolojisi. Ankara: Bilgi Yaynevi, 1983. avuolu, Mehmed. Nedime Dair. Trk Dili. (426, Haziran) 1987 Danman, Zuhuri. Osmanl mparatorluu Tarihi. Cilt: 10-11 stanbul: Yeni Matbaa, 1966.

90

Develliolu, Ferit. Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat. Ankara: Aydn Kitabevi Yaynlar, 1998. DOhsson. 18. Yzyl Trkiyesinde rf ve Adetler. stanbul: Tercman Yay. 1982. Evin, Ahmet mr. Batllama ve Lle Devri. stanbul Armaan Lle Devri. stanbul: Kltr leri Bakanl Yaynlar, 2000. (41-60) Evren, Burak. Eski stanbulda Kahvehaneler. stanbul: Milliyet Yaynlar, 1996. Eybolu, smet Zeki. Divan iirinde sapk sevgi. stanbul: Broy Yaynevi, 1991. Faroqhi, Suraiya. Osmanl Tarihini Ararken Defter 20 (Bahar-Yaz,1993): 60-69. Germaner, Semra. 18. Yzyl Avrupa Resmi. stanbul: Kabalc Yaynevi, 1996. Gibb, Wilkinson. Osmanl iir Tarihi (I) stanbul: stanbul niversitesi Yaynlar , 1943. Gcek, Fatma Mge. East Encounters West: France and the Ottoman in Empire the Eighteenth Century. Washington; Oxford University Press, 1987. Glpnarl, Abdlbki. Nedim Dvan. stanbul: nklap ve Aka Kitabevleri, 1972. ----. Mevlevlik ve Glenlik Mevlnadan Sonra Mevlevlik. stanbul: nklap Yaynlar, 1953. mla Klavuzu. Ankara: TDK Yaynlar, 1996. nalck, Halil. Osmanl mparatorluunda Toplum ve Ekonomi. stanbul:

91

Eren Yaynevi, 1993. nciciyan, P.G. XVIII. Asrda stanbul. stanbul: stanbul Enstits, 1956. repolu, Gl. Levn: nak iir renk. stanbul: T.C. Kltr Bakanl Yaynlar, 1999. ----. Lle Devrinin Aynas: Nakka ve air Levn stanbul Armaan Lle Devri. stanbul: Bykehir Belediyesi Kltr leri Yaynlar, 2000 (235-147) sen, Mustafa. Latifi Tezkiresi. Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, 1990. ----. Divan airlerinin Meslek Konumlar Osmanl Divan iiri zerine Metinler. (Haz. Mehmet Kalpakl) Yap Kredi Yaynlar, 1999. (310314) z, Fahir. Eski Trk Edebiyatnda Nazm: XII. Yzyldan XIX. Yzyl Ortasna Kadar Yazmalardan Seilmi Metinler. stanbul: Kkaydn Mat, 1966. Jean-Baptiste Vanmourun tablolar. 1671-1737. Katalog, 1978. Kahraman, Mehmet. Divan Edebiyat zerine Tartmalar. stanbul: Umut Matbaaclk, 1996. Kalpakl, Mehmet, haz. Osmanl Divan iiri zerine Metinler. stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 1999. Kantemir, Dimitri. 1673-1723. Osmanl mparatorluunun Ykseli ve k Tarihi. Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, 1979. Kaplan, Mehmet. Nedimin iirlerinde Mimari Eya ve Kyafet stanbul Enstits Dergisi III. stanbul 1957 (235-250). Karahan, Abdlkadir. Osmanzde-Taib Maddesi, slam Ansiklopedisi. stanbul: M.E.B Yaynlar; 1972 Cilt: 9 (453-456)

92

----. Seyyid Vehb Maddesi stanbul: M.E.B Yaynlar; 1972 Cilt: 10 (543547) Karal, Enver Ziya. Selim IIIn Hat-t Hmayunlar Nizam- Cedit-17891807. Ankara: T.T.K Yaynlar, 1988. Kocatrk, Vasfi Mahir. Divan iiri. Ankara: Bulu Yaynlar. Konur, Himmet. brahim Glen Hayat, Eserleri, Tarkat. stanbul: nsan Yaynlar, 2000. Kortantamer, Tunca. Nedimin iirlerinde stanbul Hayatndan Sahneler Eski Trk Edebiyat Makaleler 1. Ankara: Aka Yaynlar, 1993. (337-390). ----. Nedimin Manzum Kk Hikyeleri Eski Trk Edebiyat Makaleler 1. Ankara: Aka Yaynlar, 1993 (391-412). Kprlzde, Mehmet Fuat. Eski airlerimiz Divan Edebiyat Antolojisi. stanbul: Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi, 1934. Kunt, Metin. Siyasal Tarih (1600-1789) Trkiye Tarihi Osmanl Devleti 1600-1908. stanbul: Cem Yaynevi, 1997 (19-72). Kudret, Cevdet. Nedim. stanbul: nklap Yaynevi, 1985. ----. Nedim Edebiyat Kaps. stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 1997. (359371) Kutkan, evket. Nedim Divanndan Semeler. Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, 1992. Macit, Muhsin. (haz.) Nedm Divn. Ankara: Aka Yaynlar, 1997. ----. Nedimin Yaynlanmam iirleri. Yedi klim 50 1994 (3335). Mantran, Robert. XVI-XVIII. Yzyllarda Osmanl mparatorluu. Ankara:

93

mge Yaynlar, 1995. ----. Osmanl mparatorluu Tarihi 1. stanbul: Say Yaynclk, 1992. Mazolu, Hasibe. Nedimin dvan iirine getirdii yenilik. Ankara: Aka Yaynlar, 1992. ----.Nedimin Bir Gazeli zerine. Trk Dili. Temmuz 1956 (630-632). Onan, Necmettin Halil. zahl Divan iiri Antolojisi. stanbul: Milli Eitim Bakanl Yaynlar, 1991. dekan, Ayla. Mimarlk ve Sanat Tarihi (1600-1908) Trkiye Tarihi Osmanl Devleti 1600-1908. stanbul: Cem Yaynevi, 1997. (369453) zkaya, Ycel. XVIII. Yzylda Osmanl Kurumlar ve Osmanl Toplum Yaants. Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, 1985. zkrml, Atilla. Nedim Hayat-Sanat-Eserleri. stanbul: Cem Yaynevi, 1991. zn, Nijat. Byk Dil Klavuzu. stanbul: YKY, 1995. Pamuk, Orhan. Benim Adm Krmz. stanbul: letiim Yaynlar, 2000. Pala, Hseyin. Dvan Edebiyat. stanbul: Aa Yaynlar, 1992. Pala, skender. Nedim ve Lle Devri stanbul Armaan Lle Devri. stanbul: Bykehir Belediyesi Kltr leri Bakanl, 2000 (75-86) Rado, evket. Aletler ve Adetler. stanbul: Ak Yaynlar, 1987. ----. Yirmisekiz Mehmet elebinin Fransa Seyahatnmesi. stanbul: Hayat Tarih Mecmuas Yaynlar, 1970. Renda, Gnsel. Batllama Dneminde Trk Resim Sanat 1700-1850. Ankara: Hacettepe niversitesi Yaynlar, 1977 Sakaolu, Necdet. Lle Devrine Genel Bir Bak. stanbul Armaan

94

Lle Devri. stanbul: Bykehir Belediyesi Kltr leri Yaynlar, 2000 (17-25) Slay, Kemal. Nedim and the Poetics of the Ottoman Court Indiana: Indiana University Turkish Studies Series, 1994. entrk, Ahmet Atilla. Nedim Osmanl iiri Antolojisi. stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 1999 (597-607). ----. Klsik Osmanl Edebiyt Inda Eski detler ve Gnlk Hayattan Sahneler Trk Dili. Austos 1993, Say 500 (211-223). Tannd, Zeren. Trk Minyatr Sanat. Ankara: Trkiye Bankas Yaynlar, 1996. Tanpnar, Ahmet Hamdi. Nedime dair baz dnceler Edebiyat zerine Makaleler. stanbul: Dergh Yaynlar, 1992. (169-173). Tansel, Fevziye. slam Ansiklopedisi, Nedim Maddesi stanbul: M.E.B Yaynlar; 1972 Cilt: 9 (169-174). Uman, Abdullah, haz. Yirmisekiz elebi Mehmet Efendi Sefretnmesi. stanbul: Tercman Yaynlar, 1975. Unat, Faik Reit. Osmanl Sefirleri ve Sefaretnameleri, Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1987. Uzunarl, smail Hakk. Mderrislik Osmanl Devletinin lmiye Tekilt. Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1965 (55-80) nver, A. Sheyl. Gemi Yzyllarda Kyafet Resimlerimiz. Ankara: T.T.K. Yaynlar, 1958. ----.Levn. Maarif Yaynlar, 1957. ----.Ressam Levn Hayat ve Eserleri. stanbul: Milli Eitim Basmevi, 1949. Walsh, John R. Osmanl mparatorluunda iir Osmanl Divan iiri

95

zerine Metinler. (Haz. Mehmet Kalpakl) stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 1999.

96

ZGEM Hlya Bulut, 1976 ylnda stanbulda dodu. lk, orta ve lise renimini stanbulda tamamlad. 1994 ylnda Mimar Sinan niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Sanat Tarihi Blmne girdi. 1998 yl Haziran aynda bu blmden mezun oldu. Ayn yl Eyll aynda Bilkent niversitesinde, Trk Edebiyat Blm Yksek Lisans Programna balad. Haziran 2001de mezun oldu.

97