Firdevsi Şehnamesi Minyatürleri

T.C.
MMAR SNAN GZEL SANATLAR NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS
SANAT TARH ANABLM DALI
TRK SLAM SANATLARI PROGRAMI

SLEYMANYE KTPHANES HACI BER AA 486 NUMARALI
FRDEVS EHNMES MNYATRLER

(Yksek Lisans Tezi)

Hazrlayan:
20026046 ada ADIYEKE

Danman:
Prof. Dr. Banu MAHR

stanbul - 2006

136
12. ZGEM

ada Adyeke, 04.12.1973'te Bursa'da dodu. 1991'de Bursa Kz Lisesi'ni bitirdi. Mimar
Sinan Gzel Sanatlar niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Sanat Tarihi Blm'nde sanat
tarihi lisans programn 2002 ylnda tamamlad. Lisans tezini Osmanllarda ehnmecilik
Messesesi ve ehnme Tasvirleri konusunda yapt. 2001-2002 yllarnda, iki kaz
dneminde, Edirne'de Yeni Saray kaz almalarna katld. 2002'de MSGS Sosyal Bilimler
Enstits Sanat Tarihi Ana Bilim Dal Trk slm Sanatlar Program yksek lisans eitimine
balad.

III
NSZ

Bu almamzda, Sleymaniye Ktphanesi Hac Beir Aa 486 numarada
kaytl Firdevs ehnmesi'nin slup zelliklerini belirlemeye altk. Bir Timur
iraz elyazmas olan eser Osmanllar'n eline gemi ve eserin minyatrlerinin bir
ksm, zerlerinden geilerek Osmanl 16. yzyl sonu Nakka Hasan slubunda
yenilenmitir. Beni bu konuda almaya tevik eden, sabr, zveri ve hogryle
almama destek veren, hibir yardmn benden esirgemeyen, danmanm, sevgili
hocam Prof. Dr. Banu Mahir'e sonsuz teekkrlerimi sunarm.

slup belirleme aamasnda deerli grlerini bizimle paylama ltfunda
bulunan, ktphanesinden faydalanmamz salayan Sayn Prof. Dr. Zeren
Tannd'ya, eserin tezhiplerinin tanmlanmasnda bilgi veren Uzm. Mebruke
Tuncel'e, eserin mhrleri, ketebesi, mlkiyet kayd ve nsznn okunmasnda
deerli yardmlarn esirgemeyen Sayn Prof. Dr. Hsamettin Aksu'ya teekkr
borluyum.

Sleymaniye Ktphanesi Mdr Dr. Nevzat Kaya ve ktphane
alanlarndan Hikmet Esen'e, bize saladklar imknlar iin teekkr ederim.
almam srasnda bana her trl destei veren dostlarm Kadim Yaar, enay
imen, mit Kvan, Gnl Bozolu ve Elif Mahire de minnettarm.

stanbul, 2006

X
ZET

SLEYMANYE KTPHANES Hac Beir Aa 486 NUMARALI
FRDEVS EHNMES'NN MNYATRLER"

Bu tezde incelenen Sleymaniye Ktphanesi, Hac Beir Aa 486 numaral
Firdevs ehnmesi nshas, h.843/m.1439 ylnda Kemal Kfi tarafndan istinsah
edilmi bir Timur el yazmasdr. Ne sebeple ve hangi yolla Osmanllarn eline
ulat bilinmeyen eser, h.1158/m.1784 ylnda Darssaade Aas Hac Beir
Aa'nn mlkiyetine gemitir.

21 x 15.5 cm llerindeki eserin yenilenen vine r rengindeki miklepli
deri cildi, XVI. yzyl sonuyla XVII. yzyl balarnda hazrlanan Osmanl ciltlerine
benzemektedir. 639 yapraktan oluan, 4 stun ve 21 satr halinde, Farsa yazlan
eserin metni ,13,5 x 9 cm llerindedir. Takdim minyatrn kuatan ereve (y.16-
2a), mukaddime sayfas (y.2b-3a) ve y.10b ile y.310b'de bulunan serlevhalar Timur
slupta tezhiplidir. Eserin krem rengindeki aharl yapraklar incedir. 1a sayfasnda
Hac Beir Aa'ya ait vakf mhr, mlkiyet kayd, okunamayan baka bir mhr ve
eserin Hac Beir Aa'ya ait olduunu onaylayan Osmanl Devleti'nin Mfettii
Mehmed Emin Aa'nn mhr yer almaktadr.

Eserde y.1b-2a'daki takdim minyatryle beraber 19 minyatr bulunmaktadr.
Eserin XV. yzyl Timur iraz slubunu yanstan minyatrlerinin byk ounluu,
eser Osmanllara getikten sonra, muhtemelen XVI. yzyl sonunda Nakka Hasan
ve onu izleyen nakkalarn slubunda elden geirilmi olmaldr. Bu durum, eserin
minyatrlerinin byk ounluunun zgnln yitirmesine yol amtr.

ANAHTAR KELMELER: Sleymaniye Ktphanesi, Firdevs, ehnme, Hac
Beir Aa, Minyatr, Timur iraz slubu.

XI
SUMMARY
'THE MINIATURES OF A FIRDOWSI SHAHNAME COPY KEPT IN THE
SULEYMANIYE LIBRARY (Haci Besir Aga 486)
This thesis examines a copy oI a Firdowsi Shahname manuscript copied by
Kemal KaIi in 843/1439 whi ch i s kept i n t he Sleymaniye Library under the
inventory number: Haci Besir Aga 486. It is unclear how and in which conditions
this work came into the hands oI Ottomans. According to a seal on the manuscript, it
got into the possession oI an Otoman statesman (darssaade agasi) Hadji Besir Agha
in 1158/1784.
The manuscript measuring 21 x 15.5 cm. has a restorated dark maroon leather
binding with Ilap and resembles the Ottoman bindings oI the late 16
th
century and
early 17
th
century. The Persian text oI the artwork, measuring 13.5 x 9 cm., contains
639 I ol i os made up oI 4 col umns and 21 r ows. The I r ame surrounding the
introductory miniature (Iolios 1b-2a), preliminary title (Iolios 2b-3a) and the
headings on Iolio10b and Iolio 310b are illuminated in the Timurid style. The creamy
glossed Iolios oI the work are Iine and thin. On page 1a there is a trust seal
belonging Hadji Besir Agha, proprietorship registration, an illegible seal, and the
Ottoman oIIicial inspector Mehmed Emin Agha`s seal approving that the work
belongs to Hadji Besir Agha.
Including the introductory miniature on Iolios 1b-2a, the work owns 19
miniatures most oI which reIlect 15
th
century Timurid Shiraz style. The rest oI the
miniatures are likely to have gone under revision in the late 16
th
century by 'Nakkash
Hasan and his Iellow painters in their style, aIter it came into the hands oI the
Ottomans. ThereIore most oI the miniatures have lost their original appearance.
Key W ords: Suleymaniye Library, Fi rdowsi, Shahname, Hadji Beshir Agha,
Miniature, Timurid Shiraz Style.
IV
KISALTMALAR

a.e. Ayn eser
a.m. Ayn makale
a.g.e. Ad geen eser
a.g.m. Ad geen makale
a.g.t. Ad geen tez
BK Bursa nebey Ktphanesi
Bkz./bkz. Baknz
BM British Museum
BSM Berlin Staatliche Museen
C / c Cilt
Cod. Codex
DCBL Dublin Chester Beatty Library
H. Hazine
h. Hicr
HBA Hac Beir Aa
IRCICA The Resarch Center for Islamic History, Art and Culture
SAM slm Aratrmalar Merkezi
K stanbul niversitesi Ktphanesi
JRL John Rylands Library
LBL London British Library
LUL Leiden University Library
m. Mild
No / no Numara
NPL New York Public Library
OBL Oxford Bodleian Library
NB sterreichisce National Bibliothek
PBN Paris Bibliothque Nationale
Pl. Plate
Res. Resim
V
S. Say
s. Sayfa
SK Sleymaniye Ktphanesi
SPSUL St. Petersburg State University Library
TSMK Topkap Saray Mzesi Ktphanesi
UUL Uppsala University Library
Vol. Volume
y. Yaprak
Y.Y. Yeni Yazmalar

I
NDEKLER

NSZ .... III
KISALTMALAR . IV
RESMLER LSTES ...VI
ZET .X
SUMMARY .XI
1. GR 1
1.1. almann Kapsam, Amac ve Yntemi 1

2. EBUL KASIM FRDEVS ..... 4
2.1 Hayat 4
2.2. Edebi Kiilii 7

3. FRDEVS EHNMES .. 8
3.1. Kaynaklar 8
3.2. Blmleri . 8
3.3. Edeb Deeri 12

4. SLEYMANYE KTPHANES Hac Beir Aa 486 NUMARALI
FRDEVS EHNMES .. 15
4.1.Tanm . 15
4.2.Cildi .. 15
4.3.Tezhipleri . 16
4.4. Hattat ve stinsah Tarihi .. 19
4.5. Mhr ve Notlar .. 19
4.6. Hac Beir Aa ve Ktphaneleri 21

II
FRDEVS EHNMES MNYATRLERNN KATALOU 27

FRDEVS EHNMES MNYATRLERNN SLUBU61
6.1. 1400-1453 Yllar Arasnda irazda Politik Ortam..61
6.1.1. Timur iraz slubu... 62
6.2. Osmanl Nakka Hasan slubu................................. 64

7. DEERLENDRME ...67
7.1.Timur iraz slubundaki Minyatrler..67
7.2. Osmanl Nakka Hasan slubunu Yanstan Minyatrler.71

8. SONU75
9. KAYNAKLAR .. 78
10. SZLK ...87
11.RESMLER 90
12.ZGEM ..136

VI

RESMLER LSTES
Sayfa no.
Resim 1: SK, HBA 486 no.lu Firdevs ehnmesinin cildinin n kapa.....91
Resim 2: SK,HBA 486 no.lu Firdevs ehnmesinin cildinin n i kapa..............92
Resim 3: SK, HBA 486 no.lu Firdevs ehnmesinin cildinin arka kapa..93
Resim 4: SK, HBA 486 no.lu Firdevs ehnmesinin cildinin arka i kapa..94
Resim 5: SK, HBA 486 no.lu Firdevs ehnmesinin ereve tezhipli mukaddime
Sayfalar y.2b-3a.95
Resim 6: SK, HBA 486 no.lu Firdevs ehnmesinden serlevha tezhibi, y.10b..96
Resim 7: SK, HBA 486 no.lu Firdevs ehnmesinin tezhipli balk sayfas
y.60b ..97
Resim 8: SK, HBA 486 no.lu Firdevs ehnmesinden serlevha tezhibi, y.310b98
Resim 9: SK, HBA 486 no.lu Firdevs ehnmesinin ketebe kayd, y.638a99
Resim 10: SK, HBA 486 no.lu Firdevs ehnmesinin al sayfasnda bulunan
mlkiyet mhrleri, y.1a ..........................................................................................100
Resim 11: Bir Timurlu Emirinin Av Partisi Konulu Takdim Minyatr, Firdevs
ehnmesi, SK, HBA 486 y.1b-2a...101
Resim 12: Selmin Minuihri ldrmesi, Firdevs ehnmesi, SK, HBA 486,
y.37b..102
Resim 13: Rstemin Beyaz Fili ldrmesi, Firdevs ehnmesi, SK, HBA 486,
y.61a..103
Resim 14: Rstemin Beyaz Devi ldrmesi, Firdevs ehnmesi, SK, HBA 486,
y.84.b ........................................................................................................................104
Resim 15: Siyavuun Ateten Gemesi, Firdevs ehnmesi, SK, HBA 486,
y.120b105
Resim 16: Siyavuun Efrasiyabn nnde Gy ve evgn Oynamas, Firdevs
ehnmesi, SK, HBA 486, y.131b106
Resim 17: Rstemin Ekabusu ldrmesi, Firdevs ehnmesi, SK, HBA 486,
y.198a .......................................................................................................................107
VII
Resim 18: Rstemin Bijeni Kuyudan Kurtarmas, Firdevs ehnmesi, SK, HBA
486, y.235b ...............................................................................................................108
Resim 19:Guderzin Piran ldrmesi, Firdevs ehnmesi, SK, HBA 486,
y.264b109
Resim 20: Keyhsrevin Efrasiyabla Sava, Firdevs ehnmesi, SK, HBA 486,
y.278b .......................................................................................................................110
Resim 21: Efrasiyabn Siyavuu ldrmesi, Firdevs ehnmesi, SK, HBA 486,
y.299b .......................................................................................................................111
Resim 22: Gstabn Rum Topraklarnda Ejderhay ldrmesi Firdevs ehnmesi
SK, HBA 486, y.317b.112
Resim 23: sfendiyarn efsanevi hayvanlar ldrmesi, Firdevs ehnmesi, SK,
HBA 486, y.342b .113
Resim 24: skenderin Kbeyi Ziyareti, Firdevs ehnmesi, SK, HBA 486,
y.400a114
Resim 25: Erdeirin guy ve evgn oynayanlar arasndan olu apuru tehis etmesi,
Firdevsi ehnmesi, SK, HBA 486, y.427a..115
Resim 26: Behram Grun iki aslan arasna konan tacn almak iin aslanlar ldrp
tahta oturmas, Firdevs ehnmesi, SK, HBA 486, y.453b116
Resim 27: Behram ubinin Save ahn ldrmesi, Firdevs ehnmesi, SK, HBA
486, y.555b117
Resim 28: Behram ubinin r-kapp denilen yarat ldrmesi, Firdevs
ehnmesi, SK, HBA 486, y.595b ...118
Resim 29: Deirmencinin Yezdigirdi ldrmesi, Firdevs ehnmesi, SK, HBA 486,
y.634a ......................................................................................................................119
Resim 30: 1528 tarihli Osmanl cilt rnei, Dvn- h, TSMK, B.140..120
Resim 31: XVI. yzyla ait cilt rnei, BK, ms. Haraolu 640..121
(RABY - TANINDI, Turkish Bookbinding in the 15th Century, s.27, fig.22
Resim 32: Emir Hsrev Dehlev Divnnn ereve tezhipli mukaddime sayfalar,
TEM, no.1982, y.1b-2a122
(LENTZ-LOWRY, Timur and Princely Vision, s.72-73)
Resim 33: XV. yzyla ait bir Dvann bandaki tezhipli iki sayfa NB, Cod. Mixt.
NF 417 (DUDA, Islamische Handschriften I, Abb.55-56)................................... 123
VIII
Resim 34: Beir Aann Padiah Alaynda Snnet Dn enlii Alan
Okmeydanna Gelii, TSMK, A. 3593, y.16a (ATIL, Levn ve Surname, s.234,
no.6)..........................................................................................................................124
Resim 35: Beir Aann Sultan III. Ahmede Hediyeler Sunmas, TSMK, A. 3593,
y.27a..125
(ATIL, Levn ve Surname, s.224, no.11)
Resim 36: Timurlu ehzadesi Baysungurun Av Partisi, Firdevs ehnmesinden,
Tahran Glistan Mzesi, y.1b-2a..126
(BINYON-WILKINSON-GRAY, Persian Miniature Painting, Pl. XLIV)
Resim 37: Behramn Da Aslann ldrmesi, Firdevs ehnmesi, Pozzi Lorient
Dun Collectionneur, no.1971-107/7127
(ROBINSON, Jean Pozzi Lorient Dun Collectionneur, s.56, pl.6)
Resim 38: Rstemin Beyaz Devi ldrmesi, Firdevs ehnmesi, The Art and
History Trust, ms. Cat.27, y.67b...128
SOUDAVAR, Art of the Persian Courts, s.76, cat.27f)
Resim 39: irinin Ferhat Ziyareti, Nizam Hamsesi, JRL, Pers 36, y.62a129
(ROBINSON, Persian Paintings in the John Rylands Library (A Descriptive
Catalogue), s.77, pl.411)
Resim 40: Behramn Ejderi ldrmesi, Nizam Hamsesi, JRL, Pers 36, y.157a130
(ROBINSON, Persian Paintings in the John Rylands Library (A Descriptive
Catalogue), s.81, pl.416)
Resim 41: inli ve Yunanl Sanatlar Arasndaki Rekabet, Nizam Hamsesi, New
York Metropolitan Museum of Art, 13.228.3, y.332a..131
Eleanor Sims, Peerless Images, pl.238)
Resim 42: Nuirevann Denizden kan Garip Bir Yaratkla Konumas, Acib al-
Mahlkat Tercmesi, TSMK, A.3632, y.124b.132
(TANINDI (AKALAY), Nakka Hasan Paa, Sanat, Say:6, s. 125)
Resim 43: Kanuninin ehzade Mehmede Nasihati, emailnme-i l-i Osman,
TSMK, A.3592, y.79a......133
(TANINDI (AKALAY), Nakka Hasan Paa, Sanat, Say:6, s. 121)
Resim 44: Sultan III. Murad ve Maiyeti, Surnme-i Humayun, TSMK, H.1344,
y.429a (TANINDI (AKALAY), Nakka Hasan Paa, Sanat, Say:6, s.123).......134
IX
Resim 45: Rstemin Beyaz Devi ldrmesi, Firdevs ehnmesi, BM, Or.7204..135
(MEREDITH-OWENS, Turkish Miniatures, s.27)

78
9. KAYNAKLAR

AKA, smail (1994), Mirza ahruh ve Zaman (1405-1447), Ankara, s.102.

AKALAY, Zeren (1972), Osmanl Tarihi le lgili Minyatrl Yazmalar,
Baslmam Doktora Tezi, stanbul.

AKALAY, Zeren (1973), Topkap Saray Mzesi Ktphanesi, Hazine 753 no.lu
Nizam Hamsesinin Minyatrleri, Sanat Tarihi Yll V, stanbul, s.389-409.

AKALAY, Zeren (1976), Emir Hsrev Dehlevnin 1496 Ylnda Minyatrlenmi
Heht Bihiti, Sanat Tarihi Yll, VI, (1974-1975), stanbul, s.347-372.

AKALAY, Zeren (1979), XVI. Yzyl Nakkalarndan Hasan Paa ve Eserleri, I.
Milletleraras Trkoloji Kongresi, stanbul, 15-20. X.1973, Trk Sanat Tarihi
Teblileri, C. 3, s.607-625.

ALTINDA, lk (1994), "Darssaade", TDV slam Ansiklopedisi, C.9, stanbul,
s.1-3.

ANONM (1968), "Firdevs", Trk Ansiklopedisi, C. 16, Ankara, s.346-348.

ANONM (1979), "Firdevs" Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, C.3, stanbul,
s.239.

ANONM (1998), "ehnme", Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, C.8, stanbul,
s. 116-117.

ATASOY, Nurhan (1972), Nakka Osmann Padiah Portreleri Albm,
Trkiyemiz, S. 6, stanbul, s.2-14.

ATASOY, Nurhan (1997), 1582 Srnme-i Hmyun Dn Kitab,stanbul.
79
ATE, Ahmed (1954), ehnmenin Yazl Tarihi ve Firdevsnin Sultan
Mahmuda yazd Hicviye Meselesi Hakknda, TTK Belleten, C. XVIII, 70,
Ankara, s. 159-168.

ATIL, Esin ( 1999 ), Levn ve Surname, stanbul.

ATILGAN, Sevay ( 2000 ), 15. yzyl Karakoyunlu, Trkmen Minyatrleri,
Mimar Sinan niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaynlanmam Doktora Tezi,
stanbul.

AUBN, J. (1987), Timurlularn irazda Bilim ve Sanat Korumacl, Belleten
C.LI, S.200, S.965-979

BACI, Serpil ( 2000 ), From Translated Word to Translated Image: The Illustrated
ehnme-i Trki Copies, Muqarnas, Vol. 17, Leiden, s. 162-176.

BNYON, Laurance WLKNSON, J.V. S. GRAY, Basil ( 1931 ), Persian
Miniature Painting, New York.

BLOCHET, E (1975 ), Musulman Painting, XII
th
-XVII
th
Century, New York.

BROWNE, Edward G. (1956), A Literary History of Persia, Volume II,
Cambridge.

CANBY, Shelia (1993), Persian Painting, London.

AMAN, Filiz- TANINDI, Zeren (1979), Topkap Saray Mzesi slam
Minyatrleri, stanbul.

AMAN, Filiz (1999), Nakka Osman According To Sixteenth Century
Documents and Literature, Art Turc/ Turkish Art, 10e Congrs nternational
dArt Turc, Actes/ Proceeding, 17-23 Semptembre 1995, Cenevre, s.197-20
80
I, Kemal (1959), Trk ve slam Eserleri Mzesindeki Minyatrl Kitaplarn
Katalou, arkiyat Mecmuas III, stanbul.

I, Kemal (1971), Trk Kitap Kaplar, stanbul.

DENER, Halit ( 1957 ), Sleymaniye Umumi Ktphanesi, stanbul.

DEVELLOLU, Ferit ( 2005 ), Osmanlca-Trke Ansiklopedik Lgat, Ankara.

DEVLETAH (1963), Tezkire- i Devletah I, (ev: Necati Lugal), Ankara.

DUDA, Dorothea (1983), Islamische Handschriften I, Wen.

ERNSAL, smail E. (1958), Trk Ktphaneleri Tarihi II, Kurulutan
Tanzimata Kadar Osmanl Vakf Ktphaneleri, Ankara.

ERNSAL, smail E (1992), "Beir Aa Ktphanesi", TDV slam Ansiklopedisi,
C.6, stanbul, s.3-4.

ERNSAL, smail E. (1992), "Beir Aa Ktphanesi", TDV slam Ansiklopedisi,
C.6, stanbul, s.4.

FRDEVS ( 1994 ), ehnme C.1, (ev: Necati Lugal), stanbul.

GRAY, Basil ( 1960 ) , Persian Miniatures from ancient Manuscripts.

GRAY, Basil ( 1967 ), Persian Painting ( Treasures of Asia ), London.

GRAY, Basil ( 1979 ), "The school of Shiraz from 1392 to 1453", The Arts of the
book in Central Asia, 14th-16th Centuries, London.

81
GRAY, Basil ( 1986 ), The Pictorial Arts in the Timurid Period, The Cambridge
History of Iran, The Timurid and Safavid Periods, C.6, Cambridge, 1986, s.843-
876.

GRUBE, Ernst J. (1968), The Classical Style in slamic Painting.

GUEST, G.D. (1943), Notes on the Miniatures on a Thirteenth Century Beaker,
Ars Islamica, IX, s.148-152.

GNAL, Munise ( 2003 ), "stanbul'da bir XVIII. yzyl Osmanl Mimarlk
Eseri: Beir Aa Klliyesi", Marmara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits,
lahiyat Ana Bilim Dal, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul.

HALICI, Feyzi ( 1993 ), evgn, TDV slam Ansiklopedisi, C.8, stanbul, s.294-
295.

HUART, Clment, Firdwsi Encylopdie de lslam , C. 11, s. 116-117.

NAL, Gner (1972), Topkap Saray Mzesindeki ehnme Yazmalarnn
Minyatrleri zerinde Analitik alma, (Yaynlanmam Doentlik Tezi),
stanbul niversitesi,stanbul.

NAL GNER (1973), ah smail Devrinden Bir ehnme ve Sonraki Etkileri,
Sanat Tarihi Yll V, stanbul, s.497-529.

NAL, Gner (1976), Topkap Saray Koleksiyonundaki Sultan bir zbek
ehnmesi ve zbek Sanat indeki Yeri, Sanat Tarihi Yll VI, (1974-1975),
stanbul, 1976, s.314-315.

NAL, Gner (1995), Trk Minyatr Sanat (Balangcndan Osmanllara
Kadar), Ankara.

82
KANAR, Mehmet (1996), Firdevs TDV slam Ansiklopedisi, C. 13 , stanbul , s.
125-127.

KARAALOLU, Seyit Kemal (1983), Firdevs, Ansiklopedik Edebiyat
Szl, stanbul, s.267.

KARAALOLU, Seyit Kemal (1983), ehnme, Ansiklopedik Edebiyat
Szl, stanbul, s.746.

KARATAY, Fehmi Ethem (1961), Topkap Saray Mzesi Ktphanesi Trke
Yazmalar Katalou, stanbul.

KAYA, Mahmud (2000), "skender", TDV slam Ansiklopedisi, C.22, stanbul, s.
555-557.

KO, Havva (1999), "Beir Aa (Hac)", Yaamlar ve Yaptlaryla Osmanllar
Ansiklopedisi, C.1, stanbul, s. 116-117.

KUT Gnay - BAYRAKTAR Nimet (1984), Yazma Eserlerde Vakf Mhrleri,
Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar: 586, Kltr Eserleri Dizisi:39, Ankara.

LENTZ, Thomas W. LOWRY, Glenn D (1989), Timur and the Princely Vision,
Persian Art and Culture in the Fifteenth Century , Washington.

MAHR, Banu (2005), Osmanl Minyatr Sanat, stanbul.

MNAGE, V. L (1965), Firdawsi Enclopedia of slam, Volume 11, s. 918-921.

MER, Rfk Mell (1953), Trk Nakka Sanat Tarihi Aratrmalar I.
Vesikalar, Ankara.

83
ORHONLU, Cengiz ( 1976 ), "Dervi Abdullah'n Darssaade Aalar Hakknda Bir
Eseri: Risale-i Teberdariye F Ahvl- Dru's-sade", .Hakk Uzunarl'ya
Armaan, TTK Basmevi, Ankara, s.225-249.

MEREDTH-OWENS, G.M. (1963), Turkish Miniatures, London.

MINOVI, M- ROBINSON, B.W- WILKINSON, J.V.S- BLOCHET, E (1960), The
Chester Beatty Library, A Catalogue of the Persian Manuscripts and
Miniatures Vol II MSS. 151-220, Dublin.

TMEN, Filiz (1966), XII-XVIII. Yzyllar Arasnda Minyatr Sanatndan
rnekler, stanbul.

ZCAN, Abdlkadir ( 1992 ), "Beir Aa, Hac", TDV slam Ansiklopedisi, C.5,
stanbul, s.555.

ZDENZ, Engin (1981), Trk Cilt Sanat, Sanat Dnyamz, S.21, stanbul, s.13-
21.

ZEN, Mine Esiner (1985), Yazma Kitaplar Szl, stanbul.

ZNDER, Hasan (2003), Ansiklopedik Hat ve Tezhip Sanatlar Deyimleri,
Terimleri Szl, Konya.

PALA, skender ( 1989 ), "ehnme", Ansiklopedik Divan iiri Szl, C.II,
Ankara.

RTTER, H ( 1988 ), Firdevs, slam Ansiklopedisi, C.4, MEB, stanbul, s.643-
649.
ROBNSON, B. W. ( 1952 ), Persian Paintings, Victoria & Albert Museum,
London

84
ROBNSON, B. W. ( 1958 ), A Descriptive Catalogue of the Persian Paintings in
the Bodleian Library, Oxford.

ROBNSON, B.W.(1965), Drawings of the Masters, Persian Drawings from the
14
th
through the 19
th
Century, London.

ROBNSON, B.W. ( 1980 ), Persian Paintings in the John Rylands Library (A
Descriptive Catalogue), London.

ROBNSON ,B.W. ( 1991 ) , Fifteenth Century Persian Painting, Problems and
Issues, New York and London.

ROBNSON, B.W. (1992), Jean Pozzi Lorient Dun Collectionneur, Genve.

ROBNSON ,B.W. ( 1993 ), Studies in Persian Art Vol II, London.

RABY, JULIAN- TANINDI, ZEREN (1993), Turkish Bookbinding in the 15th
Century, London.

SAKAOLU, Necdet ( 1994 ), "Beir Aa (Hac)", Dnden Bugne stanbul
Ansiklopedisi, C.2, stanbul, s.174-175.

SEYHAN, Nezihe ( 1991 ), Sleymaniye Ktphanesindeki Minyatrl Yazma
Eserlerin Katalou, stanbul.

SIMS, Eleanor (1992), Ibrahim Sultans Illustrated Zafarnama of 1436 and its
impact in the Muslim East, Timurid Art and Culture, Leiden, New York, Kln,
s.132-143.

SIMS, Eleanor (1992), The Illustrated Manuscripts of Firdausis Shahnama
Commissioned By Princes of the House of Timur, Ars Orientalis, 22, s.43-68.
85
SIMS, Eleanor (1996), Towards a Study ir z Illustrated Manuscripts of the
Interim Period The Leiden hn mah of 840/1437, Oriento Moderno, Nuova
Serie, Anno XV (LXXVI) 2, Isttuto Per Loriente, C.A. Nallino, 1996, s.620-625.

SIMS, Eleanor (2002), Peerless Images, New Haven and London.

SOUDAVAR, Abolala (1992), Art of the Persian Courts, New York.

STCHOUKNE, Ivan ( 1954 ), Les Peintures des Manuscripts Timurides, Paris.

STCHOUKNE, Ivan ( 1963), La Peinture Yazd au Milieu du XVe Sicle, Syria
XL, p.139-145.

STCHOUKNE, Ivan (1966), La Peinture Turque dapres Les Manuscripts
Illustres Ier Partrei de Suleyman Ier Osman II (1520-1562), Paris.

SREYYA, Mehmed (1996), Sicilli Osmani, C.11. (Yayna Hazrlayan: Nuri
Akbayar, Eski Yazdan Aktaran: Seyit Ali Kahraman), stanbul.

emdn-zde Fndkll Sleyman Efendi Tarihi, Mrit Tevrih I (ev : Prof.
Dr. Mnir Aktepe), stanbul, 1976.

TANINDI ( AKALAY ), Zeren ( 1977 ), Nakka Hasan Paa, Sanat, Yl.3, S:6,
stanbul, 1977, s.114-125.

TANINDI, Zeren (1984), Rugn Trk Kitap Kaplarnn Erken rnekleri, Kemal
a Armaan, stanbul, s.223-253.

TANINDI, Zeren ( 2002 ), "Topkap Saray'nn Aalar ve Kitaplar", stanbul
niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi, Sosyal Bilimler Dergisi, Yl:3, Say:3, stanbul,
s.41-56.

86
TANINDI, Zeren (2004), Kitap ve Cildi, Osmanl Uygarl, 2, (Yayna
Hazrlayanlar: Halil nalck, Gnsel Renda) Ankara, s.841-863.

TANYEL Uur-SZEN Metin (1996), Sanat Kavram ve Terimleri Szl,
stanbul.

TARLAN, A. Nihat ( 1944 ), ran Edebiyat, stanbul.

TTLEY, Norah M.(1981), Turkish Manuscripts: A Catalogue and Subject Index
of Paintings in the British Library and British Museum, London.

ULUAY, aatay ( 1971 ), Harem II, Ankara.

UZUNARILI, .Hakk ( 1945 ), Osmanl Devleti'nin Saray Tekilat, TTK,
Ankara.

NVER, smail ( 2000 ), "skender", TDV slam Ansiklopedisi, C.22, stanbul,
s.557-559.

_______ ehnme Yazmalarndan Seme Minyatrler, (Hazrlayanlar:Abdlkadir
Karahan, Tahsin Yazc, Ali Milni) stanbul, 1971.

87
10. SZLK

hr: Katlarn terbiye edilmesi ileminde kullanlan, yumurta, niasta, Arap zamk
veya gomalak gibi malzemelerden biri ile hazrlanan malzeme.
Alttan ayrma emse: Cilt kapaklarnda, motiflerin zemininin altnla boyand,
kabartma eklindeki motiflerin ise deri renginde braklarak oluturulduu bezeme
ekli.
Bevvb: Medreselerde ocuklar okula getirip gtren hademe.
Cel Sls: Slsn geni azl kalemle yazlan byk ve gze arpc ekli.
Cedvel: Yazma kitaplarda, levhalarda, murakkalarda yaznn etrafn evreleyen altn
mrekkebi ya da renkli boyalarla boyanan farkl kalnlkta olabilen snrlayc izgi.
Darssaade: Osmanl saraynda padiahn zel dairesinin bulunduu, hanmlarnn,
ocuklarnn, cariyelerinin yaad harem dairesine verilen ad.
Darssaade Aas: Darssaadenin her trl hizmetiyle uraan grevli.
Dihkn: ifti, kyl.
Ferra: Temizliki, hizmetli.
Hfz- ktb:Kitaplar hfz eden, saklayan, ktphane memuru, ktphaneci.
Hattat: Gzel yaz yazan sanatkr.

Szln hazrlanmasnda yararlanlan kaynaklar: Ferit Develliolu, Osmanlca-Trke

Ansiklopedik Lgat, Ankara, 1990; Hasan znder, Ansiklopedik Hat ve Tezhip Sanatlar
Deyimleri, Terimleri Szl, Konya, 2003; skender Pala, Ansiklopedik Divan iiri Szl,
C.1-2, Ankara,1989; Mine Esiner zen, Yazma Kitaplar Szl, stanbul, 1985; Uur Tanyeli,
Metin Szen, Sanat Kavram ve Terimleri Szl, stanbul, 1996.

88
stinsah: Suretini, nshasn karma, kopya etme.
Ktib-i ktb: Kitap istinsah etmekle grevli kimse.
Kenar suyu: Tezhip sanat terminolojisinde en dta bulunan bordr veya d pervaz
olarak da tannan bezemelerdir.
Ketebe: Resim, hat ve yazma eserlerde, sanatnn eserini tamamlad tarihi ve
imzasn bildirdii kayt.
Koltuk: Yapraklarn, murakkalarn, Hilye- eriflerin genellikle sls yazl
ksmndan sonra gelen , nesih veya baka yaz trlerinin satrlarnn ksa tutulmasyla
iki tarafnda meydana gelen bo ksmlardr. Bu ksmlar bitkisel ve geometrik
motiflerle sslenerek doldurulur. Bu bezemeye koltuk tezhibi denir.
Kebend: Cild kelerinde bulunan boluklar dolduran gen formlu ssleme
alanlar.
Kfi: Geometrik zellikli, dik ve keli karaktere sahip yaz tr.
Lpis rengi: Lapis lazuli ya da lacivert ta olarak bilinen bir tan ezilmesiyle elde
edilen, canl mavi renk. Bat resim sanatnda ultra marin olarak tannan bu rengin
elde edilmesini salayan talar kuyumculukta da ok kullanlr.
Mesnev: Edebiyatta her beyiti ayr (aa-bb-cc) kafiyeli olan nazm ekli.
Mikleb: Yazma kitaplarn alt kabna sabitlenen genimsi para.
Muhaddis: Hadis ile megul olan, Hz. Muhammedin szlerini toplam olan kimse.
Musavvir: Tasvir sanats, ressam.
Mcellid: Kitap ciltleyen, cilti.
89
Mcevveze: Osmanllarda baa giyilen st bombeli bir tr kavuk, byk sark.
Salbek: Yazma kitap kaplarnda emse isimli tasarm plannn alt ve st ularnda
bulunan kk madalyon biimli paralardr.
Serlevha: Yazma kitaplarda bulunan balk.
Sertab: Yazma kitaplarda miklebin alt kapaa baland ksm.
emse: Yazmalarn cildlerinin alt ve st kapaklarnn merkezinde bulunan gne
huzmesini andran ssleme motifidir.
Tlik: Hat sanatnda bir yaz tr. randa rka ve tevki yazlardan yararlanlarak
16. yzylda yaratlmtr. Yatk izgileri uzun, dik izgileri ksa olan bu yaz tr
yaygn ve hafif saa, geriye yatktr.
T: Sayfann cedvelinden sonra darya doru belirli aralklarla ekilen oku andran
ekil ve izgiler.
Zencerek: Yazma kitaplarda sayfalarda yazl blmn evresini dolanan zincire
benzer bezeme gesi.

1
1.GR
Firdevs ehnmesi, yazld X.yzyln sonlarndan balayarak hem slm
lkelerinde hem de Batda n kazanan edebiyat rnlerinden biridir. Eserin
gnmze ulaan tasvirli elyazmas nshalarnn ilk rnekleri, lhanl dnemine
(1256-1335) tarihlendirilir. Celayir (1339-1432), ncu (1335-1353), Muzaffer
(1353-1393), Timur (1370-1500), Karakoyunlu Trkmen (~1350-1467), Akkoyunlu
Trkmen (1467-1500) ve Safev (1500-1722) hanedanlarnn hamiliinde de ok
sayda oaltld belirlenen
1
bu eserin, farkl dnemlerde Trkeye evrilmi
minyatrl nshalar da hazrlanm ve Osmanl nakkalarnn en yeteneklileri
tarafndan resimlendirilmitir.
2

1.1 almann Amac, Kapsam ve Yntemi
Bu tezde, zgn minyatrleri XV. yzyl Timur iraz slubunu temsil eden,
Sleymaniye Ktphanesi Hac Beir Aa 486 numarada kaytl bir Firdevs
ehnmesi nshas incelenmektedir. Eserin ksa bir tantm, minyatrlerinin listesi
ve tasvirlerinden biri Nezihe Seyhann tezinde yer almsa da
3
bu almada
minyatrlerinin slubunun doru tehisi yaplamam ve kimin iin hazrland
tespit edilememitir.
Tezde, sz konusu el yazmas eserin sanat tarihi inceleme yntemiyle bir
btn olarak deerlendirilmesi, minyatrlerinin dnemi ve slubunun belirlenmesi
amalanmtr. Bu amala zellikle eserin ait olduu dnem ve minyatrlerinin
slubunun tespiti iin stanbul ktphanelerinde yayn taramas yaplmtr.
stanbul'daki SAM, IRCICA, Alman Arkeoloji Enstits, Beyazt Devlet
Ktphanesi, Merkez Ktphanesi, MSGS Merkez, Fen-Edebiyat Fakltesi ve

1
Firdevs ehnmesinin ran blgesinde hkm sren hanedanlar dnemindeki resimlenme sreci
iin bkz. B.W. Robinson, Persian Painting and the National Epic, Studies in Persian Art, Vol.II,
London, 1993, s. 71-113.
2
Serpil Bac, From Translated Word to Translated Image: The Illastrated ehnme-i Trki Copies,
Muqarnas, Vol. 17, Leiden, 2000, s. 162-176.
3
Nezihe Seyhan, Sleymaniye Ktphanesindeki Minyatrl Yazma Eserlerin Katalou,
stanbul, 1991, s. 391-394
2
Trk Sanat Tarihi Aratrmalar Merkezi Ktphaneleri ile Sleymaniye
Ktphanesinde almalar yaplmtr. ncelenen Firdevs ehnmesi nshasn
alabilmek iin Sleymaniye Ktphanesi Mdrl'ne yaplan bavuru
sonucunda verilen izinle, eserin CDye kaytl fotoraflar alnmtr. alma
CDdeki fotoraflar zerinde yrtlm, minyatrlerdeki renklerin doru olarak
ifade edilebilmesi iin eserin kendisi sadece bir defaya mahsusen ok ksa bir sre
incelenebilmitir.
Tezin ikinci blmnde Ebul Kasm Firdevsnin air kimlii, uzmanlarca
tespit edilmi olan yaam yksyle ilgili verilerin yan sra onun ehnme adl
eserini yazma sreci anlatlmtr. nc blmde, ehnmenin eser olarak
yararland kaynaklar, eserin blmleri ve edeb deeri zerinde durulmutur.
Drdnc blm, incelenen Sleymaniye Ktphanesi, Hac Beir Aa 486 numaral
Firdevs ehnmesi'nin tm zelliklerinin tanmlanmasna ayrlmtr. Cildi,
tezhipleri, hattat, istinsah tarihi, mhr ve notlar verilerek, eserin 1a yapranda yer
alan kayda gre h.1158/m.1754 ylnda mlkiyetine getii Osmanl Darssaade
Aas Hac Beir Aa ve onun kurduu ktphaneler hakknda bilgi verilmitir.
Beinci blmde eserin minyatrlerinin katalou verilmi, resim-metin ilikisi
kurulmu, baka elyazmas eserlerde benzerleri bulunan sahnelerle kurgusal ve
ikonografik adan karlatrlarak deerlendirilmesi yaplmtr.

Tezin altnc blmnde eserin zgn minyatrlerinin temsil ettii Timur
iraz slubu tantlmadan nce irazn politik ve kltrel ortamna deinilmi;
Timur iraz slubu karakteristik zellikleriyle tantldktan sonra, eserin
Osmanllarn eline getikten sonra baz minyatrleri zerine yaplan mdahalelerle
deien resim tarznn yanstt XVI. yzyl sonlarna tarihlenen Nakka Hasan
slubu tantlmtr.

Yedinci blmde ise eserin Timur iraz slubunda tespit edilen
minyatrleri ile Nakka Hasan slubu ya da onun izinden giden baz sanatlarn
tarzn yanstan minyatrlerinin karlatrmal rneklerle deerlendirilmesi
yaplmtr.
3
Eserle ilgili varlan sonularn akland Sonu blmn, aratrmann
dayand kitap, makale, tez v.b. gibi yaynlarn verildii Kaynaka, Resimler ve
Szlk blmleri izlemektedir.

4
2. EBUL KASIM FRDEVS

2.1 Hayat
ranllarn slmiyeti kabulnden nceki bin yllk tarihini anlatan manzum
destan ehnmenin yazar Firdevsnin hayat, kiilii ve eseri hakkndaki bilgiler
henz tam olarak aydnla kavumamtr. Firdevs, ehnmede zaman zaman
kendisinden ve eserinden bahsetmise de tarihsel tutarszlklardan Firdevsnin
doum tarihi ve ehnmeyi yazd tarih tam olarak tespit edilememektedir. Nizam
Aruznin h.551/m.1156 da yazd ehar Makalede, Muhammed Avfnin
h.618/m.1221 de yazd Lbbl-Elbabda, Devletah- Semerkandnin
h.892/m.1487de tamamlad Tezkiret-uarda ve Gyaseddin Baysungurun
h.829/m.1426da hazrlad kendi adyla anlan ehnme Mukaddimesinde
(Mukaddime- Baysungur) olduu gibi, Firdevsnin yaad dneme yakn
zamanlarda yazlan kaynaklarda Firdevsden ve Firdevsnin eseri ehnmeden
bahsedilmesine ramen Firdevsnin asl ad, doum tarihi ve hayatnn ayrntlar
tam olarak bilinememektedir.
4
Firdevsnin ad eitli kaynaklarda Ahmed, Hasan ve
Mansur olarak gemektedir. Knyesi Ebul- Kasm, lkab Fahreddin, mahls
Firdevsdir. Tezkiret-uarda airin Firdevs mahlsn almasnn nedeni olarak
babasnn Tus'ta Firdevs adl ba ve bahelerde bahvanlk yapmas gsterilmise
de
5
aratrmaclar iin bu bir rivayetten ibarettir.
Firdevsnin kesin olarak bilinmeyen doum yln Clment Huart
6

h.320/m.932, H. Ritter
7
h.329/m.940-h.330/m.941 olarak gstermitir. Jules Mohlda
kendi ehnme tercmesine yazd nszde bu tarihin h.329/m.941 olduu
sonucuna varmtr.
8
Necati Lugal ise kendi ehnme tercmesinin nsznde,
ehnmenin sonunda airin, eserini h.400/m.1010 da bitirdiini ve yann seksene
yaklatn sylemesinden tr airin doum yln h.320/m.932 ve h.325/m.937

4
ehnme Yazmalarndan Seme Minyatrler, (Hazrlayanlar:Abdlkadir Karahan, Tahsin Yazc,
Ali Milni) stanbul, 1971, s.11.
5
Devletah, Tezkire- i Devletah I, (ev: Necati Lugal), Ankara, 1963, s. 90.
6
Clment Huart, Firdwsi Encylopdie de lslam, C. 11, s. 116-117.
7
V.L. Mnage, Firdawsi Enclopedia of slam, Volume 11 , 1965, s. 918.
8
Firdevs, ehnme C.1, (ev: Necati Lugal), stanbul, 1994, s. 11-12.
5
arasnda kabul etmenin daha uygun olacan belirtmitir.
9
Ali Nihat Tarlan'a gre
ise Firdevs'nin doum yl h.320/m.932 h.323/m.935 yllar arasndadr.
10

Firdevsnin doum yerini, Devletah Tezkiresi Rezan,
11
H. Ritter Baj,
12
C.
Huart Taberan
13
olarak gstermitir. Firdevs'den bahseden en eski kaynak olan
ehar Makale'ye gre de Tus'a bal Taberan'n Baj kynde domutur.
14
Birok
aratrmac Firdevsnin Tus ehrine bal Taberann Baj kynde doduu
konusunda birlemektedir. Kaynaklar, Firdevsnin bir dihkan (iftlik sahibi)
ailesinden geldiinden bahsetmektedir. Babasnn Tus rmandan ayrlan brhe
ay kenarnda bir iftlik sahibi olduu bilinmektedir. Babasnn ad kaynaklarda Ali
Fahreddin, Ahmed ve shak olarak farkl ekillerde gemektedir. eitli
kaynaklardan Firdevsnin ocukluunda iyi bir dil renimi grd, eski ran
tarihine ilgisinden tr bilgi edinmek zere Pehlevi ( Eski Farsa) dilinde yazlm
eserleri okuyabilmek iin bu dili rendiini ve iir yazacak derecede Arapa
bildiini renmekteyiz. Yirmi yedi, yirmi sekiz yalarndayken bir olu ardndan da
bir kz olan Firdevsnin krk yana kadar rahat bir hayat srdrd, daha sonraki
yllarda hayatn skntl geirdii bilinmektedir.
Birok aratrmac tarafndan Firdevsnin ehnmenin ilk metnini h.363-
388/m.974-999 yllar arasnda yazd kabul edilmektedir.
15
Fakat Ahmed Ate ve
H. Rittere gre ehnme nshalarndaki beyitlerden ve bilgilerden kronoloji sorunu
kesin olarak zlememektedir.
16

Eserini Gazneli Sultan Mahmuda ithaf etmek isteyen Firdevsnin eserini
Sultana sunaca srada hem sultann veziri hem de kendisinin hamisi olan Ebl

9
Firdevs, a.e. , s. 12.
10
A. Nihat Tarlan, ran Edebiyat, stanbul, 1944, s.45.
11
Devletah, a.g.e. , s. 90.
12
V. L. Mnage, a.g.m., s. 918
13
Clment Huart, a.g.m. , s.
14
Edward G. Browne, A Literary History of Persia, Volume II, Cambridge, 1956, s.132
15
Bkz. Edward G. Browne, a.g.e., s.129-148.
16
Bkz. Ahmed Ate, ehnmenin Yazl Tarihi ve Firdevsnin Sultan Mahmuda yazd Hicviye
Meselesi Hakknda, TTK Belleten, C. XVIII, 70, Ankara, 1954, s. 159-168, H. Ritter, Firdevs,
slam Ansiklopedisi, C. 4, M.E.B., stanbul, 1988, s. 643-649
6
Abbas Fazl hayatn kaybetmitir (h.404/m.1014).
17
Bir rivayete gre Firdevs bunun
zerine Gazneye gitmi ve eserini Sultan Mahmuda bizzat sunmutur. Sultan
kendisinin de vld ok beendii iirlerin her beytine karlk bir altn
verilmesini buyurmusa da hkmdarn yeni veziri Ahmed b. Hasan- Meymendi bu
buyruu yerine getirmemitir. Eski kaynaklar Meymendinin hkmdarn sevgi ve
saygsn kazanan Firdevsyi kskand iin byle davrandn ileri srmektedirler.
air skntya dmse de veziri ikayet etmemi ve gerei hkmdara
aklamamtr. Bu arada Firdevsnin yazd paralar eden ele dolam ve airin
n gittike artmtr. aire hayranlk duyan sekin kimseler onunla iliki kurup ona
para yardmnda bulunmulardr. Bu durum baz evreleri rahatsz etmi ve onlar
airin, Sultan Mahmudun gznden dmesini salayacak her yola bavurmulardr.
Bu arada Firdevs 60.000 beyitlik ehnme'yi tamamlam ve Sultan Mahmuda
sunmutur. Hkmdar kendisine eserinin karl olarak sadece 60.000 gm
vermitir. Rivayete gre bu duruma incinen air Sultan Mahmudu konu alan 100
beyitlik bir hicviye yazm ve Gazneden ayrlarak Herata gitmi, burada bir
dostunun yanna snmtr.
Bir baka rivayete gre ise Firdevs Taberistana giderek Bvend
hanedanndan kumandan spehbed ehriyara snm ve yannda gtrd
ehnme nshas ile Sultan Mahmud hakknda yazd hicviyeyi ona sunmutur.
18

ehriyar, ok sayg duyduu Sultan Mahmudu hicveden bu manzumeyi bakalarnn
bilmemesi iin satn alarak yakmtr. Daha sonra Tusa dnen Firdevs, mrn
yoksulluk iinde geirmi orada vefat etmitir. lm tarihi de kaynaklara gre
farkllk gstermektedir. Devletah
19
ve Necati Lugal
20
h.411/m.1020 tarihini
vermektedirler. Genelde aratrmaclar tarafndan Firdevsnin lm tarihi olarak
h.411-416/m.1020-1025 yllar kabul edilmitir.
21
Sultan Mahmud bir sre sonra
Firdevsye kar gsterdii ilgisizlikten piman olmu ve aire 60.000 altn
gndermitir. Altn tayan kervann ehrin bir kapsndan girerken baka bir

17
Mehmet Kanar, Firdevs TDV slam Ansiklopedisi, C. 13 , stanbul , 1996, s.126.
18
Mehmet Kanar, a.m. , s. 126
19
Devletah, a.g.e., s. 54
20
Firdevs, a.g.e. , s. 29
21
Anonim, "Firdevs", Trk Ansiklopedisi, C. 16, Ankara, 1968 , s. 348
7
kapdan Firdevsnin cenazesinin kt da rivayetler arasndadr. Altnlar
Firdevsnin kzna verilmek istenmise de o bunu kabul etmemi ve bu servet kamu
hizmetleri iin harcanmtr.
22
Firdevs'nin hayatyla ilgili son bir hikaye de yledir:
Firdevs'nin slm mezarlna gmlmesine, btn srarlara ramen tutucu bir hoca
engel olmu, onun Rfiz olduunu ileri srerek naan geri evirtmitir. Bunun
yerine Firdevs'nin cesedi kendi mlk olan bahede gmlmtr. Mermer
trbesiyse ran'n Tus ehrinde bulunmaktadr.
23

2.2. Edebi Kiilii
ocukluundan itibaren iyi bir dil eitimi ald bilinen Firdevs, Farsa'y
ok iyi bilmesinin yan sra o zamanlarda bile ok az bilgin tarafndan bilinen
Pehlevice ile birlikte iir yazacak lde Arapa biliyordu. Ayrca bu dil bilgisine
zamanla gemi olaylar, tarihi renme merak da eklenmitir. O dnemde her soylu
aile soyunun kaynan aratrmaya, bu konuda geni bilgi sahibi olmaya, bu bilgiyi
saklamaya ve babadan oula, azdan aza aktarmaya nem vermekteydi.
Firdevs'nin de gen yandan itibaren azdan aza gelen sylentileri ve yazl
bilgileri toplamak ve onlar manzum olarak yazmak iin urat bilinmektedir.
24

Firdevs'ye kadar birok air ran tarihini yazma teebbsnde bulunmutur.
Fakat bu teebbslerden tam bir sonu alnamamtr. nk ran'n destans tarihini
yazmak belgelere, azdan aza sylentilere dayanan, snrsz sabr, emek ve ok
zaman isteyen bir i olarak grlmtr. Firdevs de kendinden nce retilen yazl
belgeleri ve sylentileri toplayp onlar dzenlemi, ran'n mitolojisini, masallarn,
tarihini, hkmdar ailelerini, padiahlarn, kahramanlk hikayelerini anlatan 60.000
beyitlik ehnme'yi yazmtr. ehnme, btn slm edebiyatnda ok etkili olmu
zellikle kahramanlk mesnevileri iin deimez tek rnek haline gelmitir.
25

22
Ali Nihat Tarlan, a.g.e., s. 48; Devletah, a.g.e., s. 96; H. Ritter, a.g.m., s. 646
23
ehnme Yazmalarndan Seme Minyatrler, s.14.
24
Firdevs, a.g.e., s.13.
25
H.Ritter, a.g.m., s.648.
8
3. FRDEVS EHNMES
ehnme, Firdevs'nin ran'n slmiyeti kabul etmeden nceki bin yllk
tarihini masal ve kahramanlk hikayeleri erevesinde anlatan manzum eserdir.

3.1. Kaynaklar
Firdevs eserini yazarken, kendisinden ok nce ran'n yazl ve szl
sylencelerinin derlendii eserleri incelemitir. Mazdeizmin kutsal kitab Zend
Avesta, ran'n efsanevi tarihi iin Firdevs'ye kaynak oluturmutur.
26
Nirevn'n
yaptrd derlemeden yola karak VII.yzylda Danivar'n hazrlad Hudaynme,
ehnme'nin nemli kaynaklarndandr. I. Hsrev zamanndan (m.511-579) beri
mevcut olduu bilinen Pehlevice yazlan Hudaynme IX.yzylda ehnme adyla
Farsa tercme edilmi daha sonra baka almalara da konu olmutur.
27
Eserini
yazmak iin eski dnemlere ait btn kaynaklar tarayan Firdevs, zellikle air
Dakik'nin yazmaya balad fakat tamamlayamad 1000 beyiti akn ran
destanndan da faydalanmtr. Ebu'l Mu'ayyad al-Balhi'nin mensur ehnmesi,
Marvazi'nin manzum ehnmesi, Sa'lib'nin mensur ehnmesi de Firdevs'nin
yararland kaynaklar arasndadr.
28

Firdevs, ehnme'yi kaleme alrken halk arasnda sylenegelmi ve yazya
geirilmi halde bulunan efsanev bilgilere tam bir bamllk gstermi, olaylar
arasndaki kk boluklar doldururken de kendi hayal gcne bavurmutur.
29

3.2. Blmleri
ehnme'ye "Ruh ve akl yaratan Tanr'nn adyla" balayan Firdevs, akl ve
bilgiyi ver daha sonra evrenin ve insann yaratlndan sz eder. "Bilgi ve din senin
gerek kurtarcndr" diyen air, Hazreti Muhammed'i ve onun ilk drt halifesini,
ashabn, Ehl-i Beyt'i ver. Eserini yazndan, kendisinden nce ehnme yazma
giriiminde bulunan air Dakik'den sz eder. Eserini yazma konusunda bir dostunun

26
Ali Nihat Tarlan, a.g.e., s.48.
27
Anonim, "ehnme", Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, C.8, stanbul, 1998, s.116.
28
H.Ritter, a.g.m., s.647-648,
29
skender Pala, "ehnme", Ansiklopedik Divan iiri Szl, c.II, Ankara, 1989, s.380.
9
dn aldn belirterek, Mehmed olu Ebu Mansur'u takdir ve hayranlkla
andktan sonra Gazneli Sultan Mahmud'a vgler yadrr.
30

ehnme, ilk efsanevi hkmdar olan Keyumers'ten balayarak Sasani
hkmdar III.Yezdicerd'e kadar olan elli hkmdarn hayatn ve savalarn
kronolojik bir dzende anlatr. Drt blme ayrlan eserde birinci blm ran
tarihinde ilk slleyi temsil eden Pidadilere ayrlmtr. Pidadiler dneminin ilk
hkmdar Keyumers, devlerle savam ve onun olu Siyamek bu savalardan
birinde devler tarafndan ldrlmtr. Keyumers'ten sonra yerine Siyamek'in olu
Hueng gemitir. Devlerden babasnn cn alan Hueng atei, demiri bulmu ve
demirden sava aletleri yapmtr. Hueng'in yerine olu Tahmurs gemitir.
Tahmurs insanlara koyun ve kuzu yn eirmeyi, bundan giysi ve yayg yapmay
retmitir. Hayvanlarn ehliletirilmesi de onun zamannda olmutur. Tahmurs'tan
sonra baa geen onun olu Cemid, adalet duygusuyla hareket ederek insanln
rahata kavumasn salamtr. Nevruz bayram da ilk kez onun zamannda
kutlanmtr. Cemid, Pidadiler'in en nemli hkmdardr. Cemid'i yenen ve onun
yerine lkeye hkim olan Dahhak bir ktlk ve zulm devresini temsil eder. Onun
dneminde bilgi ve akl hor grlm, sahtekarlk dnyaya hkim olmutur.
Pidadiler'in en nemli padiahlarndan biri de Dahhak'tan sonra gelen Feridun'dur.
Soyu ran krallarna dayanan Feridun, lkesini oullar re, Selm ve Tur arasnda
paylatrmtr. Bu olay kardeler arasnda payna deni beenmeme olarak
savalara yol am ve bu konu ehnme'de ok fazla ilenmitir. Feridun'dan sonra
tahta kan Minuihr dnemindeyse ehnme'nin en nemli kahramanlarndan
Rstem ve onun sllesi ortaya kar. Bu dnemde balayan Zal ve olu Rstem'in
kahramanlk hikayeleri tm slm Edebiyatn etkilemitir.
31
Minuihr'den sonra
hkmdar olan Nevzer zamannda Turan padiah Peenk olu Efresiyb ile sava
olmu ve bu savata Nevzer ldrlmtr. Nevzer'den sonra gelen Tahmasb olu
Zev ve Grasb dnemleri ktlk ve Efresiyb'la savalarla gemi ve sonunda
Pidadiler sllesi tarihe karmtr.
32

30
Firdevs, a.g.e., s.37-62.
31
32
Firdevs, a.g.e. C.1., C.2, s.14-45.
10
ran bir sre basz kaldktan sonra Feridun soyundan gelen Keykubad'n
tahta kmasyla ran'n ikinci sllesi olan ve ehnme'nin ikinci blmn
oluturan Keyaniler dnemi balamtr. Keykubad da Efresiyb ile uzun sava
mcadelelerine girimi, sonrasnda bar dnemi yaanmtr. shtar' bakent yapan
Keykubad birok ehir kurmu ve bayndrlk hareketlerine girimitir.
Keykubad'dan sonra yerine geen olu Keykvus dnemi skntl bir dnemdir.
Mzendern seferi, Rstem'in Erjenk dev ve Beyazdev'le savamas, yedi byk
tehlikeyi atlatmas, Keykvus'u ve ordusunu devlerden kurtarmas bu dnemin
olaylardr. Ayrca Keykvus Turan, in ve baka lkelere seferler yapm, nce
zaferler kazanm sonralar yenilgilere uramtr. Hatt bu dnemde ran'a bir sre
Efresiyb hkim olmutur. Shrab'n hikayesi de Keykvus dnemi olaylarndandr.
Rstem'in bir gecelik evliliinden olan olu, Shrab, hi grmedii, tanmad
babas tarafndan bir sava srasnda ar yaralanr. Gerek son anda ortaya ksa da
Rstem olunu lmden kurtaramaz.
Siyavu maceras da bu dnemin nemli hikayelerindendir. Keykvus'un olu
olan Siyavu, vey annesi Sdbe'nin kendisine olan akna karlk vermedii iin
vey annesi tarafndan iftiraya urar. Susuz olduunu at ile ateten geerek
kantlamasna ramen, babas Keykvus'un karsndan ayrlmamasna ierleyerek
Efrsiyb'a gider ve onun kz Firengis ile evlenir. Efrsiyb'n kardei Geruy,
mutluluk iinde yaayan Siyavu'u ldrr. Siyavu'un Firengis'ten olan olu
Keyhsrev, ranllar'n ikinci byk kahraman saylan Giv tarafndan karlp, ran'a
getirilir ve dedesi Keyhsrev'in lmnden sonra tahta kartlr. Keyhsrev, Keyani
sllesinin en nl ve baarl hkmdar olmutur. Glklerin kolaylkla
stesinden gelen Keyhsrev dneminde Ts, bakomutanla getirilir. ran ve Turan
savalar bu dnemde de nemli yer tutar. Ayrca Giv'in olu Rstem'in torunu Bijen
ile Efrsiyb'n kz Menije'nin yaadklar ak da ran ve Turan lkeleri arasnda
savaa yol aar. Sonunda Keyhsrev, Efrsiyb' yok eder, cn alm olarak kendi
mrn tamamlar. Keyhsrev dneminin nemli kahramanlar Giv, Ts, Bijen ve
Feriburz'dur.
33
Keyhsrev salnda yerine hkmdar olarak Lohrasb' seer.
Lohrasb'n olu Gstab, Rm lkesine gidip orda kayserin kzyla evlenir. Bir sre

33
Firdevs, a.e., C.3., C.4.
11
sonra karsyla ran'a dnen Gstab, o sralarda ortaya km olan Zerdtlk dinini
kabul eder. Bu durumda tekrar ran-Turan savalar kar, Gstab'n olu nl
kahraman sfendiyar, Turan ordusunu yener ve o da Rstem gibi yedi aamal
glkle mcadele eder. Gstab oluna taht ve tac vaadiyle son olarak olundan
Rstem'i kollarndan bal olarak yakalayp getirmesini ister. sfendiyar ve Rstem
mcadelesi sfendiyar'n lmyle son bulur. Rstem ise kardeinin ihanetiyle bir av
partisinde tuzaa drlerek atyla birlikte derin bir kuyuya drlr. Tehlikeyi ve
hileyi sezen Rstem lmeden nce kardeini de oku ile bir nar aacna diker.
Rstem'in lm herkeste derin bir znt yaratr. Olan bitene ok zlen Gstab,
tahtn, tacn torunu Behmen'e brakr. Behmen ise lm deindeyken tahtn kz
ve sevgilisi Hma'ya brakr. Hma tahta ktktan sonra babasndan olan Drb'
dourur ve bir sanda koyarak suya salverir. Yllar sonra annesi tarafndan tannan
Drb, onun yerini alr. Drb kayserin kzyla evlenir. Kars Nahid hamile kalnca
onu babas Rum kayseri Filgus'un yanna gnderir.
Firdevs'ye gre, skender Drb'n ei Nahid'den domu sonra da ana babas
tarafndan veliaht seilmitir. Babasnn yannda Nahid uzun sre kalnca da Drb
baka bir kadnla evlenmi bu evlilikten de Dr domutur. Dr on yana gelince
babas tacn, tahtn bu kk oluna brakp ekilmitir. Dr bin Drb zamannda
Rum kayseri Filgus lm yerini skender almtr. skender kendi kardei Dr'yla
kez savam sonunda onu yenmitir. Dr lm deindeyken skender'e tler
de vermitir. ehnme'ye gre skender bylece ran tahtn ele geirmitir. Hint,
Arabistan, Habeistan, Endls, in, Yemen, Babil gibi daha birok yere seferler
yapan skender hastalanp ordusu iinde lmtr.
34
Asl ad Alexandros olan,
Makedonyal II. Filip (Philippos) ile Epiros Prensesi Olympias'n olu olan
skender'in soyu hakkndaki bilgiler eski ran'n rencide olan ulusal gururunu tatmin
etmek amacyla ehnme'de efsaneletirilmitir.
35
ehnme'nin bu blm, ondan
sonra slm edebiyatnda yazlan skender konulu tm eserlere kaynak
oluturmutur.
36

34
ehnme Yazmalarndan Seme Minyatrler, s.16-17.
35
Mahmud Kaya, "skender", TDV slam Ansiklopedisi, C.22, stanbul, 2000, s.556.
36
smail nver, "skender", TDV slam Ansiklopedisi, C.22, stanbul, 2000, s.558,
12
skender'in lmyle Keyaniler sllesi yeryznden silinmi, onun yerini
kitabn nc blmn oluturan Ekniler sllesi almtr. Bu slle, kkl ran
tarihinin sadece ikiyz yln kapsamaktadr. lk padiahlar Kubad soyundan Ek'tir.
apur, Gderz, Bijen, Ners, Urmuzd, Ar, Erdevan (Behram) dier Ekni
padiahlardr.
37

Firdevs, ehnme'nin drdnc blmnde ranllar'n drdnc sllesi
Sasaniler'i destanlatrrken Erdevan'n Ishtar valiliine atad Babek'in grd bir
rya zerine kzn Sasan'a verdiini ve bunlardan doan Ardeir'in de Sasani
Devleti'nin kurucusu olduunu anlatr. Ardeir'den sonra olu apur tahta gemi,
bundan sonra da tarihi kahraman nitelii az, hayatlarna efsane unsurlar pek
karmam hkmdarlar Sasani tahtna oturmutur.
38

3.3. Edebi Deeri
Mesnev nazm biiminde ve aruzun faln/fa-ln/faln/fal vezniyle
yazlan ehnme, baz yazmalarda 54-55.000 beyit kadar grlyorsa da asl
ehnme 60.000 beyit tutarndadr.
39
ehnme, edeb tr olarak destan trne girer.
slubu son derece sadedir. Sz sanatlarna arlk verilmemitir. Firdevs eserini
olutururken Arapa kelimelerden bir dereceye kadar kanm, Farsa'y klasik bir
yaz dili olarak birinci planda bir ifade arac durumuna getirmeye almtr.
Firdevs'nin engin mitoloji ve tarih bilgisi, yksek bir teknik ve hikaye etme, anlatma
gcyle ehnme'de birlemitir.
40
ehnme konu edindii olaylar masal ile tarih
arasnda bir slup iinde verir. ran'n drt byk sllesinin anlatld eserde
kronolojik bir sra iinde her padiaha bir blm ayrlmtr. Gece, gndz
deiikliklerine ait tasvir pasajlaryla balayan bu blmler, kahramanlarn lmleri
zerine sylenen pasajlardaki dnyann fanilii ve ktl hakkndaki dncelerin
anlatmyla sona erer. Kahraman ve sava tasvirleri hep birbirine benzer. Eser bu
dzenli kurulu iinde batan sona ayn akclkla akp gider.
41
airin ve eserinin

37
38
39
Firdevs, a.g.e., s.30.
40
41
skender Pala, a.g.e., s.381-382.
13
baars, sz sanatlarndan deil, zellikle anlattaki ustalktan ve tasvirlerdeki
canllktan kaynaklanmaktadr.

ehnme, slm ncesi ran'n tarihini ve efsanelerini ilgilendiren, konusunu
ran'n drt byk sllesinden insanst gce sahip kahramanlk hikayelerinden
almakla beraber, sadece geleneklerden oluan bir eser deildir. ehnmede bir
medeniyet gr, ahlak anlay, dnya ve hayat gr sakl bulunmaktadr.
ehnme tmyle lkesine, halkna, tarihine bal bir airin tm bu duygularn
itenlikle dile getiren edebi ve ebedi bir yaz ant niteliindedir.
42

ehnme, yazld dnemlerden balayarak hem slm lkelerinde hem de
Batda n kazanm, eitli dillere evrilmi bazen de o tarzda yazlm eserlere
kaynak tekil etmitir.
43
Bunlar iinde Smnme, Grarbnme, Fermurznme,
Cihangirnme, Behmennme, Berzuyenme en nemlilerindendir.
44
Firdevs'den
sonra bata ran, Hint, Arap edebiyatlarnda olmak zere, ehnme'ye yakn eserler
ve ehnme evirileri yaplmtr. rec-i Afar'n hazrlad Kitab- ins-i Firdevs
(Tahran, 1347), eitli dillere ok kez tercme edildiini ve benzerlerinin yazldn
kantlar niteliktedir.
45
Eserin Memluk ve Osmanl dnemlerinde yaplan
tercmelerinin, resimli nshalarnn hazrland belirlenmitir.
46

42
43
ehnme'nin bat dillerine tercmeleri unlardr: Sir W. Jones tarafndan Latince'ye (Londra, 1774-
eksik-); Joseph Champion (Kalkta, 1785-manzum, eksik); Atkmenson (Londra, 1832 -eksik-); A.G.-
E.Warner (Londra, 1905-1923-manzum-); A.Rogers tarafndan ngilizce'ye (Londra, 1907 eksik-);
Adolf Friedrich von Schlack (Berlin, 1861-65 eksik-) ve Friedrich Rckert tarafndan Almanca'ya
(Berlin, 1890-95 -eksik-); Pizzi tarafndan talyanca'ya (Torino, 1886-88) ve Jules Mohl tarafndan da
Franszca'ya (Paris, 1838-78, 1876-78 -tam-) evrilmitir. ehnme, son yllarda Milli Eitim
Bakanl'nca ark-slm klasikleri arasnda Necati Lugal tarafndan Trke'ye nesirle evrilip, Kenan
Akyz tarafndan dzenlenerek 1945, 1974, 1994 tarihlerinde kez baslmtr.
44
skender Pala, a.g.e., s.382.
45
46
Firdevs ehnmesi'nin Trke tercmeleri arasnda bilinenlerden en eskisi, II.Murad (1421-1451)
dnemine aittir, h.854/m.1450 ylnda nesir olarak yazlmtr, tercmeyi yapan kii bilinmemektedir.
Bu tercmenin gnmze ulaan resimli nshas (TSMK, H.1116, H.1518, B.284) mevcuttur.
Ketebe kaytlar olmayan bu nshalarn tasvirlerinin, XVI. yzyln ikinci yarsna zg Osmanl
minyatr slubunu yanstt belirtilmitir. Bkz. Filiz aman-Zeren Tannd, Topkap Saray
Mzesi slam Minyatrleri, stanbul, 1979, no.135, s.56 ve Zeren Akalay, Topkap Saray Mzesi
Ktphanesi Hazine 753 No.lu Nizam Hamsesinin Minyatrleri, Sanat Tarihi Yll V, stanbul,
1973, s.399-400. ehnme'nin Trkeye yaplan ilk manzum tercmesiyse erif mid (lm:
h.920/m.1514) tarafndan Msr'da Memluk Sultan Kansu el-Gavri (m.1501-1516) iin yaplmtr.
Bu evirinin tasvirli nshalarndan ilki (TSMK, H.1519) Kahirede 1511 ylnda hazrlanmtr,
14
Dou ve bat ktphanelerinde ok sayda bulunan yazmalar, bata ran olmak
zere bir ok lkede yaplm basklaryla ve hakkndaki bilimsel aratrmalaryla
tm dnyann dikkatini ekmi olan ehnme, yzyllardr dnya edebiyatndaki
yerini ve nemini korumaktadr.

minyatrleri Memluk resim slubundadr. Ayn evirinin 1544, 1545-46 yllarnda yaplm, Osmanl
slubunda minyatrler ieren kopyalar (TSMK, H.1520, H.1522) hazrlanmtr. Bu metnin XVI.
yzyln ikinci yarsnda resimlenmesi eksik kalm bir dier tasvirli nshas (SK, Damat brahim Paa
983) daha mevcut olup bunda sadece alt minyatr vardr. Bu evirinin bazs tam, bazs eksik olan
bir ka resimli nshas (LBL, Or.7204, Or. 1126, TSMK, H.1521) daha vardr. erif tercmesinin II.
Osman dneminde (1618-22) hazrlanm bir dier resimli kopyasnn (NPL, Spencer Collection,
Turkish ms.1) gnmze ulamtr. Firdevs ehnmesi'nin yine II. Osmann emriyle Medh
mahlsl bir aire nesir olarak yaptrlan Trke tercmesinin resimli nshalar da (UUL Celcing I,
PBN, suppl. Turc 326, SPSUL, 1378) vardr.Osmanl dneminde yaplm Firdevs ehnmesi
tercmelerinin gnmze ulaan son rnei, ad bilinmeyen bir kii tarafndan nesir olarak
yaplmtr. Bu tercmenin ilk cildi 1773te istinsah edilmi olan ciltlik resimli nshas (K,
T.6131, T.6132, T.6133) bulunmaktadr. Firdevs ehnmesi'nin Trke tercmeleri hakknda daha
ayrntl bilgi iin bkz. Serpil Bac , From Translated Word to Translated Image: The Illustrated
ehnme-i Trki Copies, Muqarnas, Vol. 17, Leiden, 2000, s. 162-176.

15
FRDEVS EHNMES

4.1.Tanm
Bir Firdevs ehnmesi nshas olan Sleymaniye Ktphanesi Hac Beir
Aa 486 numarada kaytl bulunan elyazmas eser, 21 x 15.5 cm llerindedir. Eser
639 yapraktan ibarettir. Talk hat ile drt stun halinde yirmibir satr olarak yazlan
metin 13.5 x 9 cm llerindedir. Farsa yazlan eserin 2b, 3a, 310 b numaral
serlevhalar altnla tezhiplidir. Cedveller, mavi ve altn, sz balar altn ve kvrk
dallarla tezhiplidir. Eserde takdim minyatr ift sayfa olmak zere 19 tane minyatr
bulunmaktadr. Kat aharl, krem rengi ve ince yaprakldr. Eser onarm geirmitir.

4.2. Cildi
Sz konusu elyazmas eserin vine r renginde, miklepli deri cildinin d
kapaklar gmme salbekli emeli, gmme kebentli ve bordrldr. Bunlarn ileri
yksek kabartma olarak kalpla yaplm saz slubunun haner yapraklar ve
hatayleriyle bezenmi, zeminleri ise altn yaldzla boyanmtr. (Res. 1 ve Res. 3)
Cilt bu zellikleriyle XVI. yzyln ilk yarsnda Osmanl mcellitleri tarafndan
benimsenen tasarma uygun bir grnm sergilemektedir.
47
rnein 1528 tarihli
Divn- ah adl eserin (TSMK, B.140) cildinin d kapak ve miklep tasarm bu
tarzdadr (Res.30).
48

Cildin i kapaklarnn yzeyi ayn renkte deri ile kapldr. Mikleb, sertab ve
kapak yzeyi tasarm son derece yaln olarak ele alnmtr. Burada merkezde altn
mrekkebi ve ince kalemle ilenmi, iki ucunda kntlar olan dmlerle
oluturulmu bir madalyon vardr. Miklepte ve sertabn zerini bezeyen kenarlar
altn konturlu kartularn ortasnda da benzer bir motif seilir. Kenarlar ince altn
cedvellerle snrlandrlmtr (Res.2 ve Res.4). Dmlerle oluturulan madalyon ve

47
XVI. yzyl ilk yarsnda ortaya kan Osmanl deri cilt tasarm iin bkz. Zeren Tannd, Kitap ve
Cildi, Osmanl Uygarl, 2, (Yayna Hazrlayanlar: Halil nalck, Gnsel Renda) Ankara, 2004,
s.846-851.
48
Bkz. Zeren Tannd, Rugn Trk Kitap Kaplarnn Erken rnekleri, Kemal a Armaan,
stanbul, 1984, s.243, res.11.
16
kebent formlarnn
49
daha karmak tasarlanm bir rnei (BK, ms. Haraolu
640), muhtemelen Bursada hazrlanm, h.885/m.1440-h.896/m.1551 tarihli bir
elyazmas eserin cildinin n yznde karmza kmaktadr. (Res.31)

ncelenen eserin i ve d kapaklarnn bu zellikleri dikkate alndnda,
muhtemelen yazma Osmanllarn eline getikten sonra, XVI. yzyln ikinci
yarsnda ypranm olan orijinal cildi deitirilmi olmaldr.

4.3. Tezhipleri
y.2b-3a: (Res. 5) Eserin mukaddimesinin
50
yer ald 2b-3a sayfalarnda
merkezde talk hatl drtgen alanlar bulunmaktadr. Merkezdeki bu yaz kuann
etrafnda dey ve dikey dikdrtgen alanlar vardr. Bu kompozisyonu drt ynde sa
rgs biiminde zencerek bordr evirmektedir. Sa rgs zencerek bordrn
etraf da kenar suyu ile evrilidir. Kenar suyu da dtan tlarla sonlandrlmtr.
Metin ile tezhipli koltuk blmleri de birbirinden altn zemin zerine geme motifli
zencereklerle ayrlmtr. Koltuklarn, balklarn ve geni bordrn tezhip tasarm
birbirlerine balanarak kimi yerde palmetlere dnen rum motifleriyle
oluturulmutur. Her iki sayfada metnin altndaki ve stndeki balklardaki tezhipli
alan birbirilerini kesen yuvarlak dilimli geometrik formlarla dzenlenmitir. Bu
formlarn ortasnda merkezde kfi hatl okunamayan balklar yer almaktadr.
Balklarn zemininde krmz ve beyaz renklerle boyal basit hatay ve rum grubu
motifler seilmektedir. Sayfann tezhipli tm alanlarnda motifler, lapis lazuli
(lacivert) zemin zerine altn ve siyahla verilmitir. Bu mukaddime sayfasnn benzer

49
Sonsuz dmlerle oluturulan bezeme motifi, iyi ans getirdiine inanlan ve kkeninin ine
kadar uzand sanlan bir semboldr. Semboln slm sanatnda ilk kez XIII. yzylda kullanlmas,
aratrmaclara bunun Mool istilasyla balantl olduunu dndrmtr. Bezeme motifi olarak
Osmanllarda XV. ve XVI. yzyllarda youn olarak kullanlmtr. Konuyla ilgili daha detayl bilgi
iin bkz. Julian Ruby-Zeren Tannd, Turkish Bookbinding in the 15th Century, London, 1993, s.
26-28.
50
Timur hkmdar ahruhun olu, iirle ilgilenen ve usta bir hattat olan Baysungurun, Firdevs
ehnmesiyle de ilgilendii ve ehnmeye yeni bir nsz yazd bilinmektedir. (h.829/m.1426). V.
L. Mnage, Frdawsi, Encyclopedia of Islam, Vol. II, Leiden, 1965, s.919; Bu tarihten sonra
hazrlanan ehnmelerde ounlukla Baysungur nsz yer almsa da kimilerinde eski nszn
yazld ehnmeler de bulunmaktadr. Bkz. Eleanor Sims Towards a Study ir z Illustrated
Manuscripts of the Interim Period The Leiden hn mah of 840/1437, Oriento Moderno,
Nuova Serie, Anno XV (LXXVI) 2, Isttuto Per Loriente, C.A. Nallino s.620-623.
17
planl tasarm h.834/1430-31 ylnda irazda istinsah edilen bir Emir Hsrev
Dehlevi Divn nshasnda
51
da karmza kmaktadr. (Res.32) Blmlenme, desen
tasarm ve renk asndan SK, HBA 486nn mukaddime sayfas tezhipleriyle
benzerlik gsteren bir dier rnek ise h.857/m.1453 ylnda irazda Seyyid
Muineddin Ali Ksm el Anvar iin hazrlanm Dvann (NB, Cod. Mixt. NF
417) bandaki tezhipli iki sayfadr.
52
(Res.33)

y.10b: (Res. 6) Eserin mukaddimesinin bitip, ehnme metninin balad
y.10bdeki kuf hatla yazlm okunamayan baln tezhibi be alana blnmtr.
Merkezdeki dilimli kartuta kfi hatl balk yazs bulunmaktadr. Yaznn altnda
altnla boyanm rum motifleriyle oluturulan bezeme ve onun altnda da nokta
benek motifleri seilmektedir. Be alan ayran ince cedvel, kesiim noktalarnda
birbirilerinin zerinden atlayarak geiler yapmaktadr. Merkezdeki dilimli kartuun
iki yanndaki yuvarlak madalyonlarda rum motifleriyle oluturulan bezeme
tasarmnn izleri seilmektedir. Bu blmlerin zemini altnla, motifleriyse saryla
boyanmtr. Motifler rumlerin ierisinde yarm hatayler ve yaprakl rozet
ieklerden olumaktadr. Ulardaki yarm daire byk madalyonlarn tasarmnda
rum ve hatay grubu motiflerle simetrik bir bezemeye yer verilmitir. Renk olarak
rumler altnla boyanrken, hatay grubu motiflerde krmz ve beyaz kullanlmtr.
Balk tezhibinin etrafn altnla boyanm sa rgs biiminde zencerek bordr
evrelemektedir. stte kenar suyu ad verilen ikinci bir tezhipli dikdrtgen alan
bulunur. Bu alann ierisindeki tezhip tasarm, birbirine ulama olarak balanan rum
motiflerinden olumaktadr ve motiflerin krmzl, siyahl ile altnl renkleri,
alternatif (nbetlee) dzende deimektedir. Kenar suyu genilii ve t boylarnn
ls birbirine eittir. Metinde altta metnin bittii yere gelen balk alannda kat
rengi zemin zerine rum motiflerini tayan ters simetrik formda helezoniler
yerletirilmitir. y.11ada ise stte yer alan balk tezhibinde ayn tasarmda
boyanmadan braklm kat zemin zerine ters simetrik planda stte krmz ve

51
Bkz. Thomas W. Lentz- Glenn D. Lowry, Timur and the Princely Vision, Persian Art and
Culture in the Fifteenth Century, Washington, 1989, s.72-73, cat.no.18.
52
Dorothea Duda, Islamische Handschriften I, Persische Handschriften, Wien, 1983, s.94,
Abb.55-56.
18
beyaz renklerle boyanan hatay grubu motifler helezoniye yerletirilirken altta yer
alan balk tezhibinde rumler ters simetrik formda helezoniye yerletirilmilerdir.

y.60b: (Res. 7) Eserin 60b sayfas be yatay drt dikey alana blnmtr.
Blmlerin arasnda stteki satrlar birbirilerine paralel, yatay olarak yazlrken
ortada kalan iki satr mail kta (eimli) eklinde yazlmtr. Kelerde oluan
alanlara da koltuk tezhipleri uygulanmtr. Bu bezemelerde basit hatay grubu
motifler seilmi ve bu motifler mavi, turuncu, altn renkleriyle boyanmtr.
Szbalarndaki rumlerle oluturulan tezhiplerdeki slup birlii, tezhiplerin ayn
atlyenin elinden ktna iaret etmektedir. Bu tasarm, eserin ketebe kaydnn yer
ald 638a yaprann dzenlenmesi ve tezhibiyle benzemektedir (Bkz. Res.9).

y.310b: (Res. 8) y.310bde balayan ve ehnme nshalarnda genellikle
zengin tezhipli balkla yer alan Luhrasbnmenin serlevha tezhibinde alan, iki yatay
dikdrtgene blnmtr. Alttaki geni olan dikdrtgen alanda, yaznn yer ald
merkezi blm rumlerle sonulanan ince dallarla dolgulanm ve balk yazsnn
her iki yanna rum motiflerinin oluturduu bir tepelik formu getirilerek bu alan
snrlandrlmtr. Yaz kuanda sls hat ve beyaz mrekkeple Pdiahi-yi
Luhrasb sad bist sl (Luhrasbn padiahl yz yirmi yldr) yazldr. Yaznn
altndaki serbest kvrmdallara yerletirilen rum motif grubu altnla boyanmtr.
Balk yazsnn dndaki motif grubu ise ve be yaprakl rozet ieklerden
olumaktadr. iekler iten da doru koyulaan bir tonlamada mavi ve krmz
renklerle boyanmtr. Bu alann d ite beyaz bir cedvelle evrelenirken beyaz
cedvel de altn renkli bir zencerek motifiyle evrelenmitir. Alttaki geni dikdrtgen
alann zerinde yer alan dar dikdrtgen alan, ulama olarak rum ve hatay
motifleriyle bezenmitir. Rumlerin ve hataylerin yapraklar altnla boyanrken iek
motifleri atlamal olarak mavi ve krmz rengin iten da doru tonlamasyla
boyanmtr. Dar olan dikdrtgen alann zerine ise eit aralklarla tlar
yerletirilmitir.

y.638a: Eserin ketebesinin de yer ald bu yapran tezhibi ve dzenlenmesi
60b yaprann tezhip tasarmyla benzemektedir. Her iki yapra tasarm asndan
19
birbirinden ayran fark, y.638ann alt kelerindeki gen alanlarn ierisinde ayn
renklerde basit hataylerle oluturulmu birer demetin yer almasdr.

4.4. Hattat ve stinsah Tarihi
Eserin ketebe sayfasnda; istinsah edenin ad ve istinsah tarihi yer almaktadr.
(Res.9) stinsah kaydnn Arapa metni yledir:

Temmel- kitb bi avnil-melikil-vehhb el-mtehir bi hname mim
kelmi meliki-u ar mel-mtekellimn el-Hakm Ebil-Kasm Firdevs aleyh-
Rahmet mel-gufrn al eymenil-hl ve ahsenel-fl f yevmil- ahad hmis irn
ehri Recebil-mrecceb sene selse ve erba in ve semme mie el-Hicretil
Mustafaviyye salla Allahu la Muhammedin ve alih ve selem ketebehu el- abdu z-
za if el-muhtac Kemal Kfi.

Yukardaki metnin sadeletirilmi Trkesi yledir:

airlerin meliki ve szcs El Hakim Ebil Kasm Firdevsnin (Onun
zerine Allahn rahmeti ve aff en uurlu hal ve en gzel fal olsun) ehnme ad ile
nlenen eseri. Hicreti Mustafaviyyenin (Allahn selt ve selm Muhammed ve line
olsun) Allahn yardm ile 843 ylnn Recebinin 25. gnnde (8 Aralk 1439)
tamamland. Allahn zayf ve muhta kulu Kemal Kfi yazd.
53

4.5. Mhr ve Notlar
Sleymaniye Ktphanesi, Hac Beir Aa 486 numaral Firdevs
ehnmesinin al yapranda (y.1a) tane mhr yer almaktadr.(Res.10)
Bunlardan sol stte yer alan Hac Beir Aa'nn kendi mhrdr. Mhrde Arapa
olarak:

st : Min ekberi'l hayrat
Alt : Vallahu yagfiru'z zellat

53
Kaynaklarda eserin hattat Kemal Kafi hakknda bilgi bulunamamtr.
20
Sa : Vakfun fi sebili'llah
Sol : Vakfun fi sebili'llah
Orta : Ya Beir 1130/1717-8 yazldr. Mhrn Trke anlam yledir: Ya
Beir! Allah yolunda yaplan vakf hayratlarn en byklerindendir ve Allah
kusurlar balar.

Sa st ksmda okunamayan bir baka mhr yer almaktadr. ki mhrn
ortasnda mlkiyet kayd bulunmaktadr. Bu kaydn metni: El-mlki lillahi. Dahale
fi hfzi abdihi el-hac Beir Aa-i Darssaadeti-erife lisenetin semanin ve hamsin
ve mie ve elf (1158) eklindedir. Trke anlamysa yledir: Mlk Allahndr.
h.1158/m.1754 ylnda Darssaade Aas Hac Beir Aa kulunun mlkiyetine
geti.

Mlkiyet kaydnn altnda Arapa bir blm yer almaktadr. Sz konusu
Arapa blmn metninde:
Hzih n-nushtl-cemle mim vakf hazreti Mevlna shibul-hayrtil-
hisn shibu zeyll-cd vel ihsn Mnevveri mesbill-meksid bi envril- inye
mfettih mekidil-merasd b miftall-kifye Cm mehsimil-ilm vel amel Hiz
mecmiil-birril-ekmeli el ve huve Aau Dars-saade el-Hc Ber Vakafe lil-
hayril-mesid vel-birrul-kesr men huveal kulli eyim kadir Harrerehu el-fakir
ileyhi Subhanehu ve te l Muhammed Emn el-mfetti bi evkfil-haremeynil-
muhteremeyn gufure leh yazmaktadr.
Bu metnin sadeletirilmi Trkesinin zetinde u ifade yer almaktadr: Bu
gzel nsha (eser ) emsalsiz cmertlii ve hayrseverliiyle alemin tand
Darssade Aas Hac Beir Aann vakfdr. Bu eserin onun vakf olduu Osmanl
Devletinin haremeyn evkaf mfettii
54
Mehmed Emin
55
tarafndan tasdik
olunmutur.

54
Haremeyn evkaf mfettilii, haremeyn-i-erifeyn denilen Mekke-i Mkerreme ve Medine-i
Mnevvereye ait vakflarn denetlenmesi grevidir. Darssaade aas Habe Mehmed Aann
h.995/m.1587 ylnda bu grevi almasyla meydana getirilmitir. Bu grev, h.1250-m.1834 senesinde
Haremeyn evkaf mdrlne balanm ve h.1252/m.1836da tamamen darssaade aalarnn
21
Eserdeki nc mhr, Arapa metnin altnda yer alan Osmanl mfettii
Mehmed Eminin mhrdr. Mhrn zerinde Hasbiyallah abduhu Mehmed
Emin yazldr.
56

4.6. Hac Beir Aa ve Ktphaneleri
Hac Beir Aa, Sultan III. Ahmed (1703-1733) ile I. Mahmud (1730-1754)
saltanatlar zamannn darssaade aasdr.
57
Darssaade, yaklak 380 yl boyunca
Osmanllarda padiahlarn ve ailelerinin ikametgah olan Topkap Saray'nn Harem
Dairesi iin kullanlan terimdir. Padiahn zel dairesinin bulunduu, hanmlar,
ocuklar ve cariyelerinin yaad bu yerin kendine zg bir tekilat ve grevlileri
vard. Burann her trl hizmetiyle uraan grevlilerine darssaade aalar
denilirdi.
58
Hac Beir Aa, Darssaade-i erife Aas, Karaaa veya Kzlaraas da
denen saray harem aalarnn iinde en nls ve bu grevde en uzun sre
kalandr.
59
Haremaalarnn gc ve nfuzu Hac Beir Aa zamannda iyice
artmtr.
60

Byk Beir Aa, Darssaade Aas Beir Aa, eyhlharem Hac Beir Aa
adlar ile de tannan Hac Beir Aa'nn yaamnn ilk evresi hakknda bilgi yoktur.
Onun Darssaade aas Yapraksz Ali Aa'nn araclyla Osmanl Saray'na girdii
bilinmektedir. Sarayda okuma-yazma renen Hac Beir Aa, III. Ahmed
ehzadeyken onun hizmetinde bulunmutur. III. Ahmed 1703 ylnda tahta knca

elinden alnarak kurumlatrlmtr. Konuyla ilgili daha detayl bilgi iin bkz. . Hakk Uzunarl,
Osmanl Devletinin Saray Tekilat, TTK, Ankara, 1945, 177-180.
55
XVIII. yzyln son yarsna ait, Elmntehab Kanun-l-haremeyn-i-erifeyn mecmuas Mehmed
Emin isimli haremeyn mfettii tarafndan yazlmtr (Baveklet Arivi Ktphanesi kayt no.1046).
Bu belge iin bkz. . Hakk Uzunarl (1945), a.e., s.179, dipnot.2; Sz geen belgenin XVIII.
yzyln ikinci yarsna tarihlenmesi ile incelenen eserdeki mlkiyet kaydnda verilen Mehmed Emin
onayl h.1158/m.1754 tarihi rtmekte ve incelenen eserin Darssaade Aas Hac Beir Aann
vakf olduunu onaylayan Mehmed Emin Efendinin, mecmuada ad geen kii olduu ihtimalini
vermektedir. Bu bilgi dnda kaynaklarda Mehmed Emin Efendi adna rastlanmamtr.
56
Eserin kaytlarn ve mhrlerini okuyan ve Trkeye eviren sayn Prof. Dr. Hsamettin Aksuya
teekkr ederim.
57
Darssaade aas iin bkz. .Hakk Uzunarl (1945), a.g.e., s.172-183.; Cengiz Orhonlu, "Dervi
Abdullah'n Darssaade Aalar Hakknda Bir Eseri: Risale-i Teberdariye F Ahvl- Dru's-sade"
.Hakk Uzunarl'ya Armaan, TTK Basmevi, Ankara, 1976, s.225-249.
58
lk Altnda, "Darssaade", TDV slam Ansiklopedisi, C.9, stanbul, 1994, s.1.
59
Necdet Sakaolu, "Beir Aa (Hac)", Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, C.2, stanbul,
1994, s.174.
60
aatay Uluay, Harem II, Ankara, 1971, s.124.
22
Hac Beir Aa'y msahip yapmtr. Beir Aa, h.1117/m.1705 ylnda Daye
Hatun'u hacca gtrm ve kendisi de hac farzn yerine getirmitir.
61
Dndkten
sonra Hac Beir Aa olarak anlm ve harem hazinedarlna ykseltilmitir.
62

h.1125/m.1713 ylnda Darssaade Aas Sleyman Aa ile birlikte nce Kbrs'a
daha sonra da Msr'a srgn edilmitir. Bir sre sonra eyhlharem olarak Medine'ye
atanm ve h.1129/m.1717 ylnda stanbul'a getirilerek darssaade aas grevine
yeniden atanmtr.
63
lmne kadar bu grevde kalan Hac Beir Aa, 3 Haziran
1746da (h.1159) vefat ettikten sonra Eyp'teki trbesine gmlmtr.
64

Kaynaklar, Hac Beir Aa'nn Patrona Halil syan gibi nemli bir olaydan
sonra makamnda kalabilmesini sa duyusu ve kiilii sayesinde olduunu
aklamaktadr. Hepsi zenci klelerden oluan darssaade aalar iinde okumaya
dknl, politikaya ilgisi ve kamu hizmetine nem vermesiyle tannan Hac Beir
Aa devlet ilerine karmakla beraber, Osmanl Saray'n tehlikeye sokacak
giriimlerde bulunmamtr. Bu zellikleriyle de Osmanl Saray erkn iinde
ayrcalkl bir konuma sahip olmutur.
65

Hac Beir Aa'nn, darssaade aalarnn saraydaki etkinliklerinin dorukta
olduu bir dnemde bu greve gelmesi, harem yaamna dknlyle bilinen III.
Ahmed ile I. Mahmud tarafndan byk imtiyazlar elde etmesine yol am, Hac
Beir Aa Osmanl-ran siyasi ilikilerini bir hkmdar gibi ynetecek kadar ileri
gitmitir. zellikle I. Mahmud'un o kadar gvenini kazanmtr ki padiah,
atamalarn Hac Beir Aa'nn nerilerine gre yapmtr. Bu duruma bir rnek
Sadrazam Kabakulak brahim Paa'nn grevden alndr.
66
Hac Beir Aa'nn
devlet ilerine karmasndan rahatsz olan Sadrazam Kulaksz brahim Paa, Hac
Beir Aa'y I. Mahmud'a ikayet etmi, Msr'da uzun sre kaldn, kara
Araplar'dan bir akll kimseye rastlamadn, hkmet ilerini darssaade aasnn

61
aatay Uluay, a.e., s.124.
62
Havva Ko, "Beir Aa (Hac)", Yaamlar ve Yaptlaryla Osmanllar Ansiklopedisi, C.1,
stanbul, 1999, s.315.
63
aatay Uluay, a.g.e., s.124.
64
Abdlkadir zcan, "Beir Aa, Hac", TDV slam Ansiklopedisi, C.5, stanbul, 1992, s.555.
65
. Hakk Uzunarl, a.g.e., s.177.
66
Sadrazam Kulaksz brahim Paann grevden alnyla ilgili olarak bkz. emdn-zde Fndkll
Sleyman Efendi Tarihi, Mrit Tevrih I (ev : Prof. Dr. Mnir Aktepe), stanbul, 1976, s.23.
23
dncesine gre yrtmesinin yanl olacan, ama kendisine uymasa bu kez de
bana bir i gelecei iin ekindiini sylemi; padiahtan Hac Beir Aa'nn
grevden alnp, Msr'a srlmesini rica etmitir. Padiah da bunun zerine Hac
Beir Aa'nn grevden alnp Msr'a srlmesini buyruk vermitir.
67
Sadrazam
Kabakulak brahim Paa bu haberi kaynpederi sadaret kethdas Mehmed Aa'ya
sylemi, Mehmed Aa da sadrazam olmak istediinden bu haberi vakit
kaybetmeksizin Hac Beir Aa'ya bildirmitir. Haberi alan Hac Beir Aa hemen I.
Mahmud'un annesi Saliha Sultan'a bavurmu, hakkndaki srgn kararn Saliha
Sultan' ikna ederek geri aldrtm ve Kabakulak brahim Paa'nn grevden
alnmasn salamtr. Bundan sonra lmne kadar hi kimse Hac Beir Aa'ya
dokunmaya cesaret edememitir.
68

Hac Beir Aa her ay kendisine denek olarak sunulan bin altn deerindeki
aylndan baka devlet erknnca ya da stanbul ve Anadolu halkndan saraya ii
denlerce sunulan hediyeler ve rvetlerle byk bir servet edinmi ve bu servetin
byk bir blmn hayr ileri iin kullanmtr.
69
stanbul'da Babli civarnda
cami, sbyan mektebi, medrese, ktphane ve emeden oluan bir klliye, Eyp'te
Baba Haydar mahallesinde darlhadis, ktphane, sbyan mektebi ve eme
yaptrmtr.
70
Ayrca Topkap Saray'nda kendi adyla anlan cami, eitli semtlerde
emeler, Medine'de medrese ve ktphane, Kahire'de sebil ve sbyan mektebi,
Zitovi'de medrese ve ktphane yaptrp vakfetmitir. Hac Beir Aa'nn kurduu
vakf ktphanelerinden baka ok zengin ve zel bir ktphanesi olduu da
bilinmektedir.
71

Darssaade aalarnn Topkap Saray'ndaki stnl minyatrlerle de
belgelenmitir. III. Ahmed'in oullarnn snnet dn enliklerinin (1720)
anlatld ve 1720-1729 yllar arasnda Levn tarafndan resimlenen Surnme-i
Vehbi'de, Hac Beir Aa, Sultan III. Ahmed'i tasvir eden minyatrlerde onun sa ve

67
. Hakk Uzunarl, a.g.e., s.175.
68
. Hakk Uzunarl, a.e., s.176.
69
Havva Ko, a.g.m., s.315.
70
Mehmed Sreyya, Sicilli Osmani, C.11, (Yayna Hazrlayan: Nuri Akbayar, Eski Yazdan Aktaran:
Seyit Ali Kahraman) stanbul, 1996, s.371.
71
Havva Ko, a.g.m., s.316.
24
sol gerisinde ayakta dururken betimlenmitir. Surnme-i Vehbi'nin iki tasvirindeki
Beir Aa portresi onun kolaylkla tannmasn salayacak niteliktedir.
72
Bu
tasvirlerde Haremaas siyahi renginden dolay kolayca tannmaktadr. Geleneksel
olarak bir kavuk takmakta ve ii krkl uzun kollu bir kaftanla giyimlidir. Resmi
trenlerdeyse mcevveze (byk kavuk) takmakta ve entarisi zerine ii krkl
kolsuz bir kaftan giymektedir.
73
Hac Beir Aa'nn tespit edildii minyatrlerden
biri (TSMK, A.3593,y.16a) onu padiah alaynda, Sultan III. Ahmed'in arkasnda
maiyetiyle beraber Okmeydan'na gelirken betimler. (Res.34)
kinci minyatrdeyse (TSMK, A.3593,y.27a) snnet dn enliklerinde bir
gelenek olan hediye sunma merasimi iin, Hac Beir Aa'nn padiahn huzuruna
gelii betimlenmitir. Bu tasvirde en nde elinde bir ini kase tayan Hac Beir Aa
ve arkasnda onun sunaca dier hediyeleri tayan grevliler izlenmektedir.
(Res.35)
74

Darssaade Aas Hac Beir Aa'nn kurduu ktphaneler arasnda en zengin
koleksiyona sahip olan stanbul Babli'deki klliyesinde yer alan h.1158/m.1745
tarihli ktphanedir. Ktphane, klliye iinde caminin bat cephesine bitiik olarak
ina edilmitir. Hac Beir Aa h.1158/m.1745 tarihli vakfiyesinde, ktphanede drt
hfz- ktb (ktphane memuru), bir mcellid (cilti) ve bir ferran (hizmetli)
hizmet etmesini, nc ktphane memurunun ayn zamanda bevvb (ocuklar
okula getirip gtren okul hademesi) grevini de stlenmesini ngrmtr.
75

Kitaplarn ktphane dna karlmamas ve kimseye dn olarak verilmemesi
konusu da vakfiyede zellikle belirtilmitir.
76
Buna ramen, ktphane kurulduktan
bir sre sonra ktphane memurlarnn vakfiye artlarna uymayp, baz kitaplarn
be gnlne ktphane dna kmasna izin verdiklerinin ve bunun sonucunda da

72
Zeren Tannd, "Topkap Saray'nn Aalar ve Kitaplar", stanbul niversitesi Fen Edebiyat
Fakltesi, Sosyal Bilimler Dergisi, Yl:3, Say:3, stanbul, 2002, s.54.
73
Esin Atl, Levn ve Surname, stanbul, 1999, s.72.
74
Esin Atl, a.e., s.224-225.
75
Munise Gnal, "stanbul'da bir XVIII.yzyl Osmanl Mimarlk Eseri: Beir Aa Klliyesi",
Marmara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, lahiyat Ana Bilim Dal, Yaynlanmam Yksek
Lisans Tezi, stanbul, 2003, s.6; Osmanlca terimler iin bkz. Ferit Develliolu, Osmanlca-Trke
Ansiklopedik Lgat, Ankara, 2005.
76
Mnise Gnal, a.t. s.40.
25
baz kitaplarn kaybolduunun anlalmas zerine, gerekli tedbirlerin alnabilmesi
amacyla ktphane bir sreliine kapatlmtr. h.1198/m.1784 ylnda yaplan
saymda 38 tane kitabn kaybolduu tespit edilmi ve geriye kalan 676 kitap, yeni
dzenlemeler yapldktan sonra ktphane memurlarna teslim edilerek ktphane
yeniden hizmete almtr.
77

Btn kitaplar 1914 ylnda Sultan Selim'deki ktphaneye, 1918 ylnda da
Sleymaniye Ktphanesi'ne nakledilmitir.
78
Kuruluundan sonra balarla
koleksiyonu zenginleen Beir Aa Ktphanesi, bugn Sleymaniye
Ktphanesi'nde Beir Aa adyla ayr bir blm olarak korunmaktadr.
79

Hac Beir Aa'nn kurduu ikinci bir ktphane stanbul Eyp'te
h.1148/m.1735 ylnda kurduu ktphanedir. h.1148/m.1735 tarihli vakfiyesine
gre dini bilimlerle ilgili kk bir koleksiyondan meydana gelmitir. Ktphanede
ktphane memurunun yan sra bir de ktib-i ktb
80
(kitap istinsah etmekle
grevli kimse) grevlendirilmitir. Vakfiyede ktphane memurlarndan ikisinin
medrese rencileri arasndan seilmesi istenmi, ncsnn de medrese dndan
alim, erdemli ve dindar biri olmas art koulmutur.
81
Vakfiyenin artlarndan biri de
medresede grevli mderris ve muhaddisin
82
(Hz. Muhammed'in hadisi ile megul
olan, szlerini toplam olan kimse) ktphanedeki verdii derslere devam eden
rencilere gnlk be ake cret verilmesidir. Ayrca koleksiyondaki kitaplarn
azlndan dolay, hergn bir ktphane memurunun ktphanede nbet tutmas da
vakfiyenin artlarndan biridir.
83

Ktphanenin koleksiyonu, Rabia Hatun'un daha nce Ayasofya
Ktphanesi'ne vakfettii kitaplarn h.1156/m.1743 ylnda bu ktphaneye nakliyle

77
smail E. Ernsal, Trk Ktphaneleri Tarihi II, Kurulutan Tanzimata Kadar Osmanl Vakf
Ktphaneleri, Ankara, 1958, s.87.
78
Halit Dener, Sleymaniye Umumi Ktphanesi, stanbul, 1957, s.39.
79
smail E. Ernsal, "Beir Aa Ktphanesi", TDV slam Ansiklopedisi, C.6, stanbul, 1992, s.4.
80
Osmanlca terim iin bkz. Ferit Develliolu, a.g.e.
81
smail E. Ernsal (1992), a.g.m., s.4.
82
Osmanlca terim iin bkz. Ferit Develliolu, a.g.e.
83
smail E. Ernsal (1958), a.g.e., s.85.
26
zenginlemitir.
84
Bu koleksiyon 1924 ylnda Eyp Hsrev Paa Ktphanesine,
1957 ylnda da Sleymaniye Ktphanesine nakledilmitir.
85
Beir Aa Ktphanesi
bugn Sleymaniye Ktphanesinde Beir Aa (Eyp) adyla ayr bir blm olarak
korunmaktadr.
86

Hac Beir Aa'nn Medine'de yaptrd medresesindeki ktphane
hakknda fazla bilgi yoktur. Ktphaneye konulan 72 tane kitabn adlar, Evkaf-
Humayun Mfettiliine h.1152/m.1739 ylnda kaydedilmitir. Bundan bir yl sonra
reislkttab smail Efendi'nin bu ktphaneye 18 cilt kitap vakfettii bilinmektedir.
87

Hac Beir Aa'nn Zitovi'de kurulan ktphanesine ise h.1154/m.1741
ylnda 98 tane kitap gnderildii ve bu kitaplarn Zitovi mahkemesinde tescil
edildikten sonra ktphane memuru Abdurrahman Efendi'ye teslim edildii
bilinmektedir. Ktphanenin kuruluundan alt yl sonra yaplan saymda
koleksiyondan hi bir kitabn eksilmedii tespit edilmitir.
88

Tm bu etkinlikleri gerekletirmi olan Hac Beir Aann, akl ve
daarssaade aalnn ona salad imkanlarla, Osmanl saraynn gl sanat
hamilerinden biri olduu kesindir. Onun etkin gcn kullanarak kurdurduu
ktphaneler araclyla gnmze ok sayda elyazmas ulaabilmitir.

84
85
Gnay Kut-Nimet Bayraktar, Yazma Eserlerde Vakf Mhrleri, Kltr ve Turizm Bakanl
Yaynlar: 586, Kltr Eserleri Dizisi:39, Ankara, 1984, s.140.
86
87
smail E.Ernsal (1958), a.g.e., s.85-86
88
smail E. Ernsal (1958), a.e., s.86.
27
FRDEVS EHNMES MNYATRLERNN KATALOU

Katalog No. : 1 (Res.11)
Yaprak No. : 1b-2a
Minyatrn Konusu : Av sahnesi- Takdim minyatr
Minyatrn ls : 15.3 x 10.4 cm (y.1b); 15.3 x 10.6 cm (y.2a)
Minyatrn Tanm : ift sayfa zerinde yer alan kompozisyonu, drt ynde lapis
lazuli zemin zerine altnla ve siyahla atlamal olarak boyanm, birbirinin iinden
geen rumilerin meydana getirdii palmet dizisinden oluan tezhipli bir bordr
kuatmaktadr. Bu kompozisyonun oluturduu ereve, drt ynde tlarla
sonlandrlmtr.

ift sayfaya yaylan eserin takdim minyatr olan bu sahnede, ufuk hatt
yksek tutulmutur. Altnla boyanm gkyznde beyaz renkli iki bulut motifi yer
alr. 1b sayfasnda sa st kede bir grevlinin tad gsterisiz bir etirin altnda
koyu renk at zerinde, tacndan bir ehzade ya da emir olduu anlalan figr,
yannda dier atl figrlerle beraber avlananlar izlemektedir. Sz konusu sahnenin
nndeki siyah atl figr elindeki okuyla bir geyii ldrmtr. Onun nnde yer
alan dier atl figr ise klc ile bir aslan ldrmektedir. Sahnenin zemini koyu yeil
renkle, son derece yaln bir anlatmla verilmitir. Tek ayrnt 2a sayfasnn sol st
kesindeki yeil sk yaprakl aa motifidir. Bunun dndaki dier doa unsurlar,
sahnenin alt ksmnda altn cedvelle kesilen kk ot kmeleridir. Sahneye 2a
sayfasnn solundan giren beyaz atl figr ise mzran bir leopara saplamaktadr. 2a
sayfasnn sol alt kesinde yer alan iki atl figr de ksraklar avlamaktadr. Bu iki
figr ypranm haldedir. zellikle yzleri tamamen anmtr. 1b sayfasnn alt
ksmnda ise grzn kaldrm kurtlara doru saldran beyaz atl bir figr ve hemen
onun karsnda ayn kurtlara klc ile saldran bir baka atl figr yer alr. Sz
konusu figrn yz anmtr. Sahnenin ortasnda da saa sola kaan hayvanlar
vardr. Kompozisyonu oluturan tm figrler saat ynnde dnerek dairesel bir
hareket olutururlar. Atlarn koar hareketi, hayvanlarn saa sola kamas sahneyi
son derece hareketli klmaktadr.
28
Figrlerin bazlarnda Safevlere zg Tac- Haydar
89
denilen balklarn
yer almas da dikkati eken bir ayrntdr. Bu durum, el deitirme sebebiyle
minyatrn baz ayrntlar zerinde oynandn dndrmektedir.

Karlatrma: Bu kompozisyonun Timur ehzadesi Baysungur dneminde Heratta
hazrlanan ve Baysungur ehnmesi adyla tannan h.833/m.1429-1430 tarihli bir
ehnme nshasnn (Tahran, Glistan Mzesi) bandaki av sahnesi konulu ift
sayfaya yaplm takdim minyatryle, kurgu bakmndan benzemesi dikkat
ekicidir.(Bkz. Res.36) Baysungur ehnmesinde de incelenen eserde olduu gibi
sa sayfann sa st kesinde avlananlar seyreden emir ya da ehzade
betimlenmitir. Baysungur ehnmesine gre daha az figrn tasvir edildii SK,
HBA, 486 no.lu ehnmede tepe gerisinden sadece bir figr olaya katlrken,
Baysungur ehnmesinde drt figr olaya katlr. Av olay her iki yazmadaki
tasvirde de tm sahneyi kaplamaktadr.

Timur iraz ve Karakoyunlu devri iraz slubundaki baz Nizam
Hamselerinin takdim minyatrlerindeki av sahneleri de zellikle sa stte toplanan
atl seyirciler ve baz figrlerin hareket kalplar asndan, incelenen eserin takdim
minyatryle benzeir.
90
zellikle incelenen eserin sa sayfasndaki ok-yay ile
avlanan at zerindeki avcnn hareket kalb her iki elyazmasnda da ayn ekilde
karmza kmaktadr. Bu benzerlik, incelenen eserdeki av sahnesi konulu takdim
minyatr kompozisyonunun ilerleyen yllarda da irazl nakkalarca sevilerek
uygulandn gstermektedir.

Yaymlanmamtr.

89
Tac- Haydri : Ortas uzun baston eklinde uzayan bir kep ile onun etrafnda dolanan on iki
kvrml bir balktan oluan sark. i inancnn oniki imamn temsil eden bu sark, Safev
minyatrlerinde karlalan bir zelliktir. Bkz. Gner nal, Trk Minyatr Sanat (Balangcndan
Osmanllara Kadar), Ankara, 1995, s.159.
90
Bunlardan biri Timuri iraz slubunda resimlenmi h.849-850/m.1445-1446 tarihli Nizami
Hamsesidir (TSMK, R. 855), dieri Karakoyunlu iraz slubunda resimlenmi h.865/m.1461 tarihli
Nizami Hamsesidir (TSMK, H. 773 ). Her iki eserin takdim minyatrlerindeki av sahneleriyle ilgili
daha detayl bilgi ve sz konusu sahneler iin bkz. Zeren Akalay, Emir Hsrev Dehlevnin 1496
Ylnda Minyatrlenmi Heht Bihiti, Sanat Tarihi Yll, VI, (1974-1975), stanbul, 1976, s.347-
372.
29
Yaprak No. : 37 b
Minyatrn Konusu : Minuihrin Selmi ldrmesi
Minyatrn ls : 9 x 8.7 cm
Minyatrn Tanm: Minyatr, drt stunlu metnin arasna yerletirilmitir. stte
drder satrdan oluan drt stun, altta ise ikier satrdan oluan drt stun yer
almaktadr.

Minyatrde n planda at zerindeki zrh ve miferli Selmin, yine at
zerinde, ayn kyafetle grlen Minuihr tarafndan klla ldrl
betimlenmitir. At figrleri de zrhl olarak tasvir edilmitir. Sahneye tepe gerisinden
dahil olan ve muhtemelen Selmin ordusunu simgeleyen asker figrlerinden
olayn aksi ynne bakmaktadr. Ayrca tepe gerisinde baka askerin sadece
miferlerinin st ksm grnmektedir. Doa tasviri ak mavi zeminde yer alan clz
otlardan ibarettir. Dilimli tepe bordo renkle glgelendirilmitir. Gkyz koyu mavi
renkte boyanmtr. Lacivert, siyah, koyu yeil gibi renklerin hkim olduu
kompozisyondaki tek canl renk, sa stte tepe gerisinde yer alan askerin turuncu
renkli kyafetidir. Turuncu rengin kullanld bir dier yer ise Minuihrin atnn
eeridir. Selm dndaki figrlerin hepsi sakalszdr. Hafif ikin yzlerde ka ve gz
belirgindir.

Resim-Metin likisi: rann Pidadiler slalesinden olan Padiah Feridun,
yeryzn oluna paylatrr. Btn Rum ve bat lkesini byk olu Selme verir
ve onu bat padiah yapar. Ortanca olu Tura Turan lkesini verir ve Tur,
Trklerle inlilerin padiah olur. En kk olu ree ise ran, padiahlnn
tacn, tahtn verir. nki ran tahtna ve saltanat mhrne onu layk grr. Selm en
kk kardein ran tahtna layk grlmesini kabullenemez. Babasnn kendilerine
hakszlk ettiini dnerek Tur ile birlik olup kk kardeleri ree sava aar.
re ise onlarla uzlamak iin kardelerini grmeye gider. Taht hrsndan gz dnen
Tur, rei hanerleyerek ldrr. Yllar sonra rein torunu, kahramanl dillere
destan olan Minuihr padiah olur. Selm ve Tur korkudan Minuihri grmek ve onu
kutlamak istediklerini syleyerek babalarndan byk bir orduyla beraber onu
30
yanlarna gndermesini isterler. Feridun Minuihri Selm ve Tura kar savamas
iin gnderir. Minuihr nce Turu ldrr. Selmin peine den Minuihr, ona
yetiir ve atnn zerindeki Selmin vcudunu, ordusunun gzleri nnde bir kl
darbesiyle iki paraya blerek rein intikamn alr.
91
Yukarda tanm yaplan
minyatrde Minuihrin Selme yetiip, askerlerin gzleri nnde onun vcudunu at
zerinde iki paraya bld an tasvir edilmitir.

Yaymlanmamtr.

91
Firdevs, a.g.e., C.I, s.185-274.
31
Yaprak No. : 61 a
Minyatrn Konusu : Rstemin beyaz fili ldrmesi
Minyatrn ls : 9.3 x 7.9 cm
Minyatrn Tanm : Minyatr drt stunlu metnin arasna yerletirilmitir.
stteki drt stun birer satrdan olumaktadr. Alttaki drt stun ise altar satrdan
olumaktadr.
n planda Rstemin beyaz filin kafasna grz ile vurmas betimlenmitir.
Filin srtn bitkisel sslemeli krmz bir kuma rtmektedir. Rstemin zerinde mor
bir giysi ile yeil bir balk bulunmaktadr. Sahnenin sanda yer alan Rstemin
arkasnda saray yaps yer alr. Sarayn zemin katnn duvarlar tula ile rlmtr.
Zemin katn zerindeki balkonlu katn duvarlarnn tulalarysa geometrik dzende
dizilmitir. Balkon penceresinde yeil renkli ve kvrmlar belirgin bir perde grlr.
Kaln konturlu dilimlerle belirlenen ufuk hattnn gerisinde figr merakla olay
izlemektedir. Gkyz altnla boyanmtr. Minyatrde geri plandaki mavi zeminli
tepe zerinde clz ot kmelerinin varl dikkati eker. Figrlerin tamam
sakalszdr.

Resim-Metin likisi: Rstem bir gece dostlaryla arap iip, mzik eliinde
elenmektedir. Gecenin ilerleyen saatlerinde arabn da etkisiyle ba arlaan
Rstem uyumaya gider. Uykudayken beyaz filin balarn kopardn ve saraydaki
insanlara zarar verdiini duyar. Kahramanlk ve babayiitlik damarlar kabaran
Rstem, bykbabas Smn kendisine verdii grz kapt gibi beyaz filin
ardndan gider. Karsna kan ve onun beyaz file gitmesini engelleyen grevlinin
ban kopardktan sonra beyaz filin bulunduu yerin kapsnn zincirini grzyle
krar. Hi korkmadan beyaz filin yanna yaklaan Rstem, kendisine saldrmaya
kalkan beyaz filin kafasna grzn indirir ve da gibi fil tek vurula lr.
92

Minyatrde evredekilerin merakl baklar nnde, Rstemin beyaz filin kafasna
vurduu ve filin kafasndan kanlarn boald an tasvir edilmitir.
Yaymlanmamtr.

92
Firdevs, a.g.e., C.I, s.449-470.
32
Yaprak No. : 84 b
Minyatrn Konusu : Rstemin beyaz devi ldrmesi
Minyatrn ls : 13 x10.6 cm
Minyatrn Tanm : Minyatr drt stunlu metin arasnda yer almaktadr. stteki
stunlar er satrdan olumaktadr. Alttaki stunlar ise drder satrdr. Minyatr sa
tarafta cedvel dna tamtr.

Sahnenin tam ortasnda Rstemin beyaz deve saldrd an tasvir edilmitir.
Olay beyaz devin maarasnda gemektedir. Beyaz dev bir baca koptuu, kan
revan iinde kald halde Rstem ile mcadeleye devam etmektedir. Rstemin yeil
giysisi zerinde kahverengi zrh, banda da aslan postu bal vardr. Maarann
dnda sa st ksmda, Rstem tarafndan aaca balanm Ulat yer alr. Maarann
solundaki aacn nnde ise Rstemin pembe renge boyanm at (Rah)
durmaktadr. Altnla boyanm gkyznde bir bulut motifi vardr. Yuvarlak hatl,
kaln konturlu ak kahverengi tepe, koyu kahverengi ile glgelendirilmitir. Zemin
sngerimsi kayalardan olumutur. Tepenin gerisine aralklarla altnla boyal
kk aa yerletirilmitir. Sz konusu aalarn boyutu ve Ulatn bal bulunduu
aacn yapraklarnn ktle tekil edercesine tasvir edilmesi, minyatre derinlik
duygusu katmtr. Beyaz devin akan kannn ve Ulatn giysisinin parlak krmz
renkleri, minyatrde arlkl olarak kullanlm olan altn, yeil ve kahverengi
renkleriyle tezat oluturmaktadr. Maaradaki sahnenin siyah fonu olayn
arpcln ortaya karmtr.

Resim-Metin likisi: Rstemin beyaz devi ldrmesi konulu sahne, ehnme
nshalarnda ok sk tasvir edilmi konulardan biridir. Hikayeye gre ran hkmdar
Kvus, ordusu ile Mzenderna giderek orada kimi insanlar kltan geirir,
kimisini esir alr ve deerli bulduu her eyi toplayp gtrr. Mazendern padiah
olup bitene ok zlr ve beyaz devden ranllardan intikam almasn ister. Beyaz
dev, devlerden byk bir ordu kurup Kvusun ordusu zerine yrr. Kvusun
Mzendernllara yaptnn aynsn ranllara yapar. Yaptklar ile hem Mzendern
halkna, hem de kendi halkna ac ektiren Kvus piman olur ve Rstemden
33
padiahlnn tahtyla ranllar devin penesinden kurtarmasn ister. Beyaz deve
ulamak iin ejderhalar, cadlar ldren, bir ok mcadeleden geen Rstem
pehlivan Ulatla karlar, Ulat esir alarak, eer kendisine yol gsterir ve ihanet
etmezse, Mzendern padiahnn tacn, tahtn alp, ona vereceini ve onu lkenin
padiah yapacan vaat eder. Rstem, Ulatn yol gstermesi ile Beyaz devi
maarasnda gndz vakti uykudayken yakalar ve ldrr.
93
Minyatrde, metinde
anlatld gibi Rstemin, gndz vakti maara iinde Beyaz devi ldrd an
grlmektedir. Ulat figrnn aaca bal olarak tasviri de hikayedeki anlatmla
rtmektedir.

Yaymlanmamtr.

93
Firdevs, a.g.e., C.II, s.92-151.
34
Yaprak No. : 120 b
Minyatrn Konusu : Siyavuun ateten gemesi
Minyatrn Tanm : Minyatr metnin arasna yerletirilmitir. stte sada yedier
satrdan oluan iki stun, solda birer satrdan oluan iki stun, altta ise er satrdan
oluan drt stun yer alr. Stunlarn bu dzenleniiyle minyatrn kaplad alan
kademeli bir grnm kazanmtr.

Sahnenin merkezinde beyaz elbiseli Siyavu, atnn zerinde krmz ve altn
renkli alevlerin arasndan gemektedir. Yerde yanan odunlardan kan krmz ve
altnla boyal alevler, hem atein scakln belirtmekte hem de dekoratif bir etki
brakmaktadr. Siyavuun solunda saray yer almaktadr. Sarayn kemerli
balkonundan babas Keykvus ve onun kars Sdbe, olay izlemektedir. Sarayn ift
kanatl ahap kaps zerinde okunamayan bir kitabe yer alr. Kahverengi konturlarla
oluturulan kapnn evresindeki ve balkon katnn evresindeki tulalar geometrik
dzende dizilmitir. Sar renkli tepe zemini kahverengi konturla snrlandrlmtr.
Tasvirde doaya ait hi bir unsur yoktur. Gkyz altnla boyanmtr.

Resim-Metin likisi: Siyavuun ateten gemesi konulu bu minyatr, ehnme
tasvirlerinin bir dier popler sahnesidir. Hikayeye gre Keykvusun kars Sdbe,
vey olu Siyavua aktr. Siyavu ise onun akna karlk vermemektedir. Buna
ok sinirlenen Sdbe, Siyavuun kendisine ak olduunu ileri srerek Keykvusu
tahrik eder. Keykvus, Sdbenin doru syleyip sylemediini anlamak ve
Siyavuun masumiyetini test etmek iin, Siyavuu bir denemeye tabi tutar. Siyavu
ateten geecektir. Eer masumsa ate onu yakmayacaktr. Siyavu, alevler onu
yakmadan alevler arasndan gemeyi baarr. Bu olay Sdbe, saraynn
balkonundan Keykvus da darda atnn zerinde seyreder.
94

94
Firdevs, a.e., C. II, s.456-499.
35
Metindeki anlatma gre Keykavusun olay darda izlemesine ramen
minyatrde Keykavus, balkonda Sdbe ile birlikte tasvir edilmitir.
95

Yayn : Nezihe Seyhan, Sleymaniye Ktphanesindeki Minyatrl Yazma
Eserlerin Katalou, stanbul, 1991, s.394, res.128.

95
Gner nala gre ilk kez Trkmen ehnmelerinde rastlanan, Keykvusun at stnde gsterilecei
yerde sarayn balkonunda Sdbenin yannda gsterildii anlatm benimseyen tasvir tarz, ne zaman
ve nerede ortaya kt bilinmeyen, kkeni belli olmayan bir ikonografyadr. Sz konusu sahnenin
ikonografyasyla ilgili daha ayrntl bilgi iin bkz. Gner nal, Topkap Saray Mzesindeki
ehnme Yazmalarnn Minyatrleri zerinde Analitik alma, (Yaynlanmam Doentlik
Tezi), stanbul niversitesi, stanbul, 1972, s.434-443.

36
Yaprak No. : 131b
Minyatrn Konusu : Siyavuun Efrsiybn nnde Gersiyuz ile guy ve evgn
oynamas
Minyatrn Tanm : Minyatr metnin altnda yer alr. Metin sekizer satrdan
oluan drt stundan olumaktadr. Sayfann sa kenarnda Beir Aa mhr
seilmektedir.

Kaln konturlu bordo ile glgelendirilmi tepenin snrlad clz ot kmeleri
ile oluturulan sar zemin zerinde n planda iki figr evgn oyunu oynamaktadr.
Bu figrler sahnenin n plannda bir yay izmektedir. Soldaki figrn arkasnda yer
alan, rgl gvde zerine soan biimli tepelikle talandrlan iki stundan oluan
kale altnla boyanmtr. At zerindeki oyuncular denekleriyle kk topa vurmaya
almaktadrlar. Gkyz altnla boyanmtr.

Resim-Metin likisi : ehnmedeki hikayeye gre, Efrsiybn damad Siyavuu
sevmeyen ve onu kskanan, Efrsiybn kardei Gersiyuz, Siyavuu evgn
oyununa
96
davet eder. Siyavu topa ok gl bir vuru yapar ve top ortadan
kaybolur, sanki gklere karr. Bu vurutan sonra ordusuna dnerek hadi bakalm,
alana yryp gein guy ve evgnn bana diye buyurur. ranl pehlivanlar alana
yryp oyunu oynamaya balarlar ve Turanllarn elinden topu kaparlar. Siyavu,
ranllarn galip gelmelerine ok sevinir.
97
Minyatrde Efrsiybn huzurunda
Siyavula Gersiyuzun karlkl guy ve evgn oynamas ve Siyavuun topa
vurduu an tasvir edilmitir.

Yaymlanmamtr.

96
evgn oyunu iin bkz. Feyzi Halc, evgn, TDV slam Ansiklopedisi, C.8, stanbul, 1993,
s.294-295.
97
Firdevs, a.g.e., C.III, s.83-92.
37
Yaprak No. : 198a
Minyatrn Konusu : Rstemin Ekabusu ldrmesi
Minyatrn Tanm : Minyatr drt stunlu metnin arasna yerletirilmitir. steki
stunlar drder satrdan, alttaki stunlar ikier satrdan olumaktadr.

Kompozisyon pembe renkli zemin zerinde yer alr. Zemini snrlayan kaln
konturlu, dilimli tepe krmzyla glgelendirilmitir. Zeminde ince fra darbeleriyle
oluturulmu kk imenlerin yan sra yer yer krmz iekli, iri yaprakl bitki
kmeleri yer alr. Rstem Ekabusu okuyla ldrmtr. Ekabus eli yarasnn
zerinde yerde yatmaktadr. Sahnenin altnda sada Rstemin Ekabustan nce
ldrd at, Ekabusa paralel olarak yatmaktadr. Krmz giysisi zerinde
kahverengi zrh olan Rstemin banda da aslan postundan bal grlr. Tepenin
gerisine ikisi saa ikisi sola yerletirilen miferli asker figrleri sahnede simetri
salamlardr. Gkyz maviye boyanmtr.

Resim-Metin likisi :Herkese meydan okuyan Ekabus adl bir sava, ranl
kahramanlara seslenir, hangisinin kendisiyle savaacan sorar. Kahramanlyla
vnen Rehham ortaya atlr ve Ekabusu ok yamuruna tutar fakat Ekabusun
elik zrh sayesinde oklar ona etki etmez. Grzyle de Ekabusu ldremeyen
Rehham korkudan daa doru kaar. Buna sinirlenen Ts, Ekabusla karlamak
iin ordunun ortasndaki yerinden atn srerek meydana atlr. Hem Ekabusa hem
de Rehhamn gszlne sinirlenen Rstem, Tsu durdurur ve kendisi yaya
olarak Ekabusun karsna kar. Rstem nce hasmnn ok gvendii atna bir ok
atar ve atn yere devirir. Dehete kaplan Ekabus, Rsteme oklar art arda atmaya
balar. Hibir ok vcuduna isabet etmeyen Rstemin att bir ok, Ekabusun
gsnden girer ve belkemiinden kar. Ekabus orackta lr. Olay Turan ve ran
ordularnn nnde cereyan eder.
98

98
Firdevs, a.g.e., C.IV, s.94 -100.
38
Minyatrde sahnenin sa alt kesinde metinde anlatld ekliyle,
askerlerin gzleri nnde Ekabusun Rstem tarafndan ldrlen at, sahnenin
merkezinde Rstem ve Rstem tarafndan henz ldrlm olan Ekabusun kendisi
grlmektedir.

Yaymlanmamtr.

39
Yaprak No. : 235b
Minyatrn Konusu : Rstemin Bijeni kuyudan kurtarmas
Minyatrn ls : 8.1 x 9 cm
Minyatrn Tanm : Minyatr sekiz satrl drt stunlu metnin altnda yer alr.

Sahnenin zemini yanlardan yukar doru daralp, ortada yaz ve minyatr
ayran ereveye dayanan yuvarlak hatl, dilimli bir tepeden oluur. Sahnenin
kahverengi zemini zerinde clz ot kmeleri yer alr. Kompozisyonun en nnde
ortada karanlk bir kuyunun iinde Bijen grnr. Bijen, kendisini kurtarmaya gelen
Rstemin yukardan uzatt halat bir ucundan tutmakta ve Rsteme doru
bakmaktadr. Rstemin ayann dibinde kuyudan kard byk ta yer alr.
Rstemin siyah giysisi zerinde her zaman giydii kahverengi zrh ve banda aslan
postundan bal bulunmaktadr. Sahnenin sanda yars ereve ile kesilmi beyaz
giysili Menije, sevgilisi Bijene bakmaktadr. Sahnenin solunda ise yine birisinin
yars ereve ile kesilmi sava figr Bijene bakarak konumaktadrlar.
ereveyle kesilen figrn olduka ypranm ve yrtlm giysisinin altndan nceki
sayfann yazlar okunmaktadr. nde yer alan kahverengi giysili figrn sol eliyle
Bijeni iaret etmesi ve tm figrlerin gen oluturan dizilii dikkati kuyu iindeki
Bijene ekmektedir.

Resim-Metin likisi: Bijen ve arkada Grbin yaban domuzlarn ldrdkten
sonra Turandaki bir elence yerine giderler. Orada Bijen, Efrsiybn kz
Menijeye rastlar ve iki gen birbirlerine ak olurlar. Menije Bijenden ayrlmamak
iin hizmetilerine balla kark bayltc bir ila yapmalarn emreder. Yaplan bu
karm Bijene iirir ve onu baylttktan sonra gizlice kendi sarayna gtrr. Haber
Efrsiybn kulana geldii zaman, kral ok kzar ve Gersiyuzu, Bijeni kendisine
getirmekle grevlendirir. Efrsiyb, huzuruna getirilen Bijeni lme mahkum etmek
ister. Fakat Pirann araya girmesi ile baka bir ceza vermeyi uygun grr. Bijen ba
aa bir kuyuya sallandrlr ve kuyunun az bir kaya paras ile kapatlr.
Menijede plak olarak kuyunun bana sevgilisini seyretmeye getirilir. Bu srada
olundan bir haber alamayan ve bu duruma telalanan Giv derdini Keyhsreve aar.
40
Dnyay gsteren kadehine bakan Keyhsrev, orada Bijenin kuyu iinde
sallandrlm olduunu grr. Hemen Rsteme haber salan ve onu yanlarna aran
Giv ve Keyhsrev, Rstemden Bijeni kurtarmasn rica ederler. Rstem tccar
klnda Pirann sarayna gider. randan bir tccar geldiini duyan Menije, hemen
ona koar ve Bijeni kurtarmasn rica eder. Rstem beraberinde gelen yedi savas
ile bir gece Bijenin yardmna koar. Menije odun toplayp ate yakarak geceyi
aydnlatr. Rstem tek bana Akvandevin ta denilen koca ta kuyunun azndan
oynatarak, Bijeni kuyudan kurtarr.
99

Esas figrleri Rstem, Bijen, Menije ve Rstemin yedi savasndan ibaret
olan bu hikaye resme aktarlrken, figrlerin bazen biri bazen birka hikayeden
silinmitir. ncelenen eserde, yedi tane olarak belirtilen savalarn sadece tanesi
tasvir edilmitir. plak olarak anlatlan Menije de tam tersine tamamen kapal bir
elbiseyle tasvir edilmitir.

Yaymlanmamtr.

99
Firdevs, a.g.e., C.IV., s.252-353. Rstemin Bijeni Kuyudan Kurtarmas sahnesi ehnmenin
en sk tasvir edilen hikayelerindendir. Bu konunun en erken tasviri, XIII. yzyla tarihlendirilen
Seluklu devri bir keramik kupann zerinde yer ald belirlenmitir. Bkz. G.D. Guest, Notes on the
Miniatures on a Thirteenth Century Beaker, Ars Islamica, IX, 1943, s.148-152.
41
Yaprak No. : 264 b
Minyatrn Konusu : Gderz ile Pirann sava ve Pirann ldrlmesi
Minyatrn Tanm : Minyatr drt stunlu metnin arasna yerletirilmitir. stte
sadaki ilk stun sekiz satrl, ikinci stun drt satrl, nc ve drdnc stunlar
ikier satrldr. Stunlarn bu ekli basamakl bir grnm yaratmaktadr.
Minyatrn altndaki drt stun er satrdan olumaktadr.

Sahnede ran pehlivanlarndan Gderzin Turan pehlivanlarndan Piran
ldrmesi tasvir edilmitir. Pehlivanlarn mcadelesi eflatun renkli bir zemin
zerinde gemektedir. Zemin kaln konturlu bir tepe ile snrlandrlmtr. Sahnede
sa alt keden sol tepeye doru, gri, yeil ve kahverengi sngerimsi kayalar tasvir
edilmitir. Kayalk alann dnda kalan blm clz otlarla, iri yapraklarn arasnda
uzun tek iekli motiflerden olumaktadr. Ayrca kayalar arasndan kuru dallar
kmaktadr. Sol st kede kayalarn zerinde, lmek zere olan Piran bulunur.
Altta sol elindeki haner ve sa elindeki kalkan ile Pirana doru saldrya geen,
Gderz yer alr. Gderzin yz geliigzel boyanmtr. Gderzin kahverengi
giysisi zerinde yeil zrh ve miferi vardr. Kalkan krmz renktedir. Gkyz
altnla boyanmtr.

Resim-Metin likisi ve Karlatrma : Hikayeye gre ranllar ve Turanllar
arasndaki saysz savalardan birinde ordular her zamanki gibi kar karya gelir ve
sava durumu alnr. Sava ncesi ranl pehlivan Gderz ne kar ve kar tarafa
meydan okuyarak kendisiyle savaacak bir rakip ister. Turan tarafndan pehlivan
Piran bu meydan okumaya karlk verir. ki taraf nce srayla kendilerini verler,
Gderz ondan Siyavuun intikamn alacan syler ve teke tek mcadeleye
giriirler. lk olarak klla savaan pehlivanlar batan ayaa zrh kuandklarndan,
bir sre sonra zrhlarnn arlndan ok yorulurlar. zellikle gc iyice tkenen
Piran dikenli kayalklara snr ve bir sre sonra Gderzin att okla lr. ran
42
ordusu bu durum karsnda sevinten coar.
100
Minyatrde metinde anlatld
ekliyle kayalklara snan Pirann Gderz tarafndan ldrlmesi grlmektedir.

Yaymlanmamtr.

100
Eserin metninden (y.264a-264b) okuyan ve eviren : Prof. Dr. Hsamettin Aksu.
43
Yaprak No. : 278 b
Minyatrn Konusu : Keyhsrevin Efrasiybla sava
Minyatrn Tanm : Minyatr drt stunlu metnin arasna yerletirilmitir. stte
sadaki ilk stun drt satrdan, dier stunlar ikier satrdan olumaktadr. Altta yer
alan drt stun drt satrldr.

Sahnenin ortasnda Keyhsrevin Efrsiyb ldrd an yer almaktadr.
Sahnenin iki yannda Keyhsrev ve Efrsiybn zrhl atlar yars kesilmi olarak,
sahiplerine dnk tasvir edilmilerdir. Sar zemini snrlayan kaln konturlu tepenin
gerisine sol tarafta iki bata, biri yeil, dieri krmz sancak tayan miferli iki asker
figr ve onlarn arasnda miferli baka bir asker figr yer alr. Sa tarafta ise
onlardan ayr bir grup oluturmu, miferli baka iki asker figr yer alr. Figrler
birbirlerine ya da gkyzne bakmakta, konuyla ilgilenmemektedirler. Doa tasviri,
sz konusu el yazmann dier minyatrlerinde olduu gibi, olduka sade ele
alnmtr. Sar zemin zerinde ok belirgin olmayan otlar, iri yaprakl kme iekler
ve byk yaprakl tek ieklerden oluan natralist bezemeler bulunur. Sancaklarn
dalgaland gkyz ak maviye boyanmtr. Figrlerin hepsindeki mifer tipi
ayndr.

Resim-Metin likisi : Turan padiah Efrsiybn kz Menije ile ran
kahramanlarndan Givin olu ve ana tarafndan Rstemin torunu Bijenin aklar
101

ran ve Turan lkeleri arasnda birok savalara yol aar. Hikayeye gre bu
savalardan birinde Keyhsrev sava alanna kar ve Turanllardan birka pehlivan
ldrr. Ardndan Keyhsrev ile Efrsiyb kar karya gelirler. Hkmdarlar
ordularnn nnde nce at zerinde sonra yerde uzun sren bir mcadeleye
giriirler. Sonunda Keyhsrev, Efrsiybn boynuna zincir takar, keskin klcn
ekerek Efrsiybn kalbine saplar ve onu ldrr.
102

101
Bijen ve Menijenin ak iin bkz. tezin 39. ve 40. sayfalar.
102
Eserin metninden (y.278a-278b) okuyan ve eviren : Prof. Dr. Hsamettin Aksu.
44
Minyatrde hkmdarlarn yerdeki mcadelesi ve Keyhsrevin Efrsiybn
kalbine ba saplad an tasvir edilmitir. Metinde Keyhsrevin, Efrsiybn
boynuna zincir takmasndan bahsedilmesine ramen tasvirde byle bir zincir
grlmemektedir.

Yaymlanmamtr.

45
Yaprak No. : 299 b
Minyatrn Konusu : Efrsiybn Siyavuu ldrtmesi
Minyatrn Tanm :Minyatr drt stunlu metnin arasna yerletirilmitir. stteki
ilk stun alt satrdan dier stunlar drder satrdan olumaktadr. Alttaki drt stun
er satrldr.

Efrsiybn Siyavuu ldrtt sahne son derece kanl tasvir
edilmitir. Siyavu, sahnenin ortasnda yerde, elleri arkasnda bal, kafas Geruy
tarafndan kl ile gvdesinden ayrlm ve boynundan kanlar fkrmaktadr. Kafas
gvdesinin yanna dmtr. Yz tamamen silinmi olan Geruyun turuncu giysisi
zerinde pembe renkli, ikinci kat bir giysi yer alr. Bu giysinin etek ksmndaki
kvrmlar hacim duygusu vermektedir. Geruyun tac altnla boyanmtr. Geruyun
arkasnda, kompozisyonun sanda iki figr, dikdrtgen formlu tahtn arkasnda yer
almaktadr. Altnla evrelenen dikdrtgen formlu tahtn ortasnda geometrik bir motif
dikkati ekmektedir. Tahtn alt ksmnda yeil ve krmz renkli iki sra kvrml
kuma grlmektedir.. Tahtn arkasndaki iki figrde kaygl bir ifade sezilmektedir.
Sahnenin solunda iki figr daha bulunmaktadr. Bunlardan krmz giysili ve balkl
olan yanndakine doru eilmi, muhtemelen konuyla ilgili konumaktadr. Bu figr
Gersiyuz olmaldr. Yanndaki figr ise endie ile vahet sahnesine bakmaktadr.
Sahnenin yeil zemini kaln konturlu bir tepe ile snrlandrlmtr. Tepenin
kenarlarnda krmz renkli talar bulunmaktadr. Zeminde dank serpitirilmi ot
kmeleri vardr. Altnla boyanm gkyznde beyaz renkte iki bulut motifi
szlmektedir.

Resim-Metin likisi : vey annesine ak olmadna ateten yanmadan gemesine
ramen babasn inandramayan Siyavu, zntsnden tac, taht, lkesi ran terk
eder ve Turan Hkmdar Efrsiyaba snr. Efrsiyb ona sahip kar ve
Siyavugird ehrini verir. Siyavu, Efrsiyabn kz Firengis ile evlenerek mutlu bir
hayat srer. Efrsiybn kardei kt kalpli Gersiyuz, adaletli ve herkesin sevgilisi
Siyavuu kskanr; zellikle Efrsiybn ona zen gstermesine tahamml edemez.
46
Siyavuun guy ve evgn oyununda Turanllar yenmesi ile, iyice ileden kan
Gersiyuz, onu savaa davet eder. Bunu nce kabul eden Siyavu, daha sonra
padiahn kardeiyle durup dururken savamann mantksz olduunu dnerek
bundan vazgeer. Onun yerine Gersiyuzun iki dostuyla savamay nerir; onlarla
savar ve ikisini de yener. Siyavuu ldrmeye karar veren Gersiyuz, Efrsiybn
yanna giderek, Efrsiyb ona kar dman etmek iin elinden geleni yapar ve
bunu baarr. Siyavu, tekrar ranllarn arasna dner. ran ve Turan arasnda kan
savata yaralanr. Attan inerek yaya olarak savaa devam eder ve savata esir der.
Efrsiyb en sonunda adamlarna Siyavuun hi ot bitmeyen bir yerde kafasn
hanerle gvdesinden ayrp kann yerlere aktmalarn emreder. Geruy, Siyavuu
sakalndan yakalar, ehrin ve ordunun arasndan srkleyerek, elleri ayaklar bal
olarak ovaya gtrr. Geruy, Siyavuun nne bir kap koyarak ban hint klcyla
gvdesinden ayrr ve Siyavuun kanlar kabn iine akar.
103

Minyatr metne sadk kalnarak ak havada tasvir edilmitir. Metin
Siyavuun el ve ayaklarnn bal olduunu sylerken, incelenen tasvirde onun
sadece ellerinin bal olduu grlmektedir. Siyavuun kannn aktld kap ise
tasvir edilmemitir.

Yaymlanmamtr.

103
Firdevs, a.g.e, C.III, s.92-152.
47
Katalog No. : 12 ( Res.22)
Yaprak No. : 317 b
Minyatrn Konusu : Gtasbn Rum topraklarnda ejderhay ldrmesi
Minyatrn Tanm : Minyatr, drt stunlu metnin arasnda yer alr. stteki ilk
stun be satrl, dierleri er satrldr. Alttaki drt stun er satrldr.

Ortada at zerinde yer alan Gtasbn ejderhann zerine saldrd an
tasvir edilmitir. Gtasbn krmz giysisi zerinde yeil zrh, banda da miferi
vardr. Gtasb beline de oklarn yerletirdii bir sadak asmtr. Gtasbn siyah
atnn zerinde mavi bir zrh, yznde de yeil bir alnlk bulunmaktadr. Kahverengi
ejderhann ba ve ylankavi uzanan boynu minyatrn solunda ereve ile
kesilmitir. Gtasb tarafndan azna saplanm altnla boyanm kl ejderhann
boazn kesmitir. Ejderhann boazndan kanlar akmaktadr. Ayrca Gtasbn
klcyla kestii ejderhann ba zerinden de kanlar fkrmaktadr. Sahnenin eflatun
renge boyal zemini clz otlarla, iri yaprakl krmz natralist ve rozet ieklerle
sslenmitir. Sahnenin solunda yukar doru uzanan snger eklinde bir kayalk
bulunur. Altnla boyanm gkyznde drt tane beyaz bulut motifi yer almaktadr.

Resim-Metin likisi: Sakila danda (Rum topraklarnda), yaayan ve halkn
huzurunu karan bir ejder vardr. Sezar, Ahran sarayna artr ve eer ejderi
yakalarsa kralln, hazinesini ve kzn kendisine vereceini vaat eder. Ahran ejderi
bulup ldreceine sz vererek Mirinin sarayna gider. Mirine, Sezarn kzn
sevdiini, ona kavuabilmek iin ejderi ldrmesi gerektiini fakat bunu nasl
yapacan bilmediini syler. Mirin ncelikle sr saklamas iin Ahrandan sz
aldktan sonra Hiviye mektup yazarak Ahrann kendisine ihtiyac olduunu, daha
nce kendisi iin kurt ldren kahramann Ahran iin de ejderi ldrmesini ister. Bu
gizli kahraman Gtasbtr. Haber Gstaba ulanca, Gtasb iki taraf dili uzun
bir kl temin edilmesini ister. Klcn kuanarak Hivi ve beraberindekilerle yola
kar. Daa ulatktan sonra Gtasb yola tek bana devam eder. Gtasb ejderin
olduu yere doru haykrr, ejder de haykrarak ona karlk verir. Gtasb klcn
eker. nce dileriyle klc yakalayan ejder, Gtasbn gc karsnda fazla
48
dayanamaz ve onun kl darbeleriyle lr. Ejderin lmne ok sevinen Ahran,
Gtasb ver ve ona deerli hediyeler sunar. Gtasb bu hediyeler iinden sadece
silahlar kabul eder ve dierlerini Hiviye brakr. Ejderin cesedi Sezara gnderilir.
Ne Sezar ne de baka biri ejderi Gtasbn ldrdn renmez.
104
Minyatrde at
zerindeki Gtasbn ejderhann boynunu klla kesmesi grlmektedir. Ejderhann
aznda ise Gtasbn zel olarak hazrlatt iki taraf dili, uzun dier kl vardr.
Bu da nakkan metindeki anlatma sadk kaldnn gstergesidir.

Yaymlanmamtr.

104
Arthur George Warner- Edmond Warner, The Shhnma of Firdaus , C.4, London, 1905, s.342-
348.
49
Yaprak No. : 342 b
Minyatrn Konusu : sfendiyarn efsanevi hayvanlar ldrmesi
Minyatrn Tanm : Minyatr altar satrdan oluan drt stunlu metnin altnda
yer alr.

Sahnede sfendiyarn efsanevi hayvanlar ldrmesi tasvir edilmitir.
Kompozisyon kuruluu olarak Gstabn Rum topraklarnda ejderhay ldrmesi
sahnesi ile byk benzerlik gstermektedir. Kompozisyonun merkezinde at
zerindeki sfendiyar ve onun nnde klcyla ldrd yerde yatan kilinler
grlmektedir. Krmz bir zrh kuanm sfendiyarn banda altnla boyanm
miferi bulunmaktadr. sfendiyarn at zrhl ve alnlkldr. Doa tasvirinde ak
yeil zemin zerinde clz otlar, iri yeil yaprakl krmz iekler ve bir rozet iek
yer alr. Sahnenin sol st kesinde ise, sk yaprakl, yeil, bodur bir aa motifi
grlmektedir. Altnla boyanm gkyznde sa tarafta bir bulut motifi
szlmektedir.

Resim-Metin likisi : Hikayeye gre sfendiyar, Gurgsar ile birlikte Turan lkesine
doru yola karlar. sfendiyar kamp kurduklar yerde Gurgsara, eer Turan lkesine
ulamak iin kendisine doru yolu gsterir ve ona klavuzluk ederse onu
Trkmenlerin kral yapacan vaat eder. sfendiyara her zaman doruyu
syleyeceine yemin eden ve ona vglerde bulunan Gurgsar, Turanllara ulamak
iin yol olduunu syler. Birinci yolun ay sreceini, bu yol zerinde sularn,
ormanlarn, ehirlerin bulunduunu; ikinci yolun iki ay sreceini fakat bu yol
zerinde sularn, ormanlarn ve kamp alanlarnn olmadn; nc yolun ise
sadece yedi gn sreceini ancak bu yol zerinde mcadele etmesi gereken aslanlar,
efsanevi hayvanlar ve canavarlar olduunu syler. sfendiyar Gurgsara bu yolda ilk
olarak hangi hayvanla karlaacan sorar. Gurgsar, her biri ok grbz, peneleri
fil penesine benzeyen, geni gsl, uzun boyunlu, balarnda erkek geyikler gibi
birer boynuzu olan, aslanlar kadar sava, biri erkek dieri dii iki hayvanla
karlaacan syler. sfendiyar sabah olup da Gurgsardan ayrlp Turana doru
50
yola knca onun anlatt hayvanlarla karlar. Bir aslan gibi kkreyen sfendiyar,
hayvanlarn zerine oklarn yadrr. Yaralanp sersemleyen hayvanlar kafalarna
vurduu kl darbeleriyle ldrr.
105
Minyatrde sfendiyarn, efsanevi hayvanlarn
bana klcn iddetle vurduu an tasvir edilmitir.

Yaymlanmamtr.

105
Arthur George Warner- Edmond Warner, The Shhnma of Firdaus , C.5, London, 1905, s.139-
142.

51
Yaprak No. : 400a
Minyatrn Konusu : skenderin Kbeyi ziyareti
Minyatrn Tanm : Minyatr, drt stunlu metnin altnda yer alr. ki bata yer
alan stunlar altar satrldr. Ortadaki er satrdan oluan stunlarn arasnda
tasvirin konusunu belirten celi sls hatl balk yer alr.

Sahnede skenderin Kbeyi ziyareti tasvir edilmitir. Kbe, kompozisyonun
merkezine yerletirilmitir. Kbenin kaidesi, dikdrtgen formlu krmz tulalarla
rlmtr. Kaidenin zerinde Kbe yaps ykselir. Yapy, stten siyah bir rt
kapatmaktadr. Kbe rtsnn etek kvrmlarnn iki yana almas hacim duygusu
vermektedir. Kbenin sol tarafnda kahverengi giysisinin zerine uzun kollu,
lacivert bir kaftan giymi, banda tacyla skender yer alr. skender iki elini apraz
olarak nde birletirmi ve Kbenin nnde sayg ile eilmitir. skenderin
arkasnda krmz elbiseli bir figr vardr. Kbenin sa tarafnda yer alan figrden
ndeki karya, dier iki figr ise skendere bakmaktadr. Figrler Kbenin etrafna
dengeli olarak yerletirilmitir. Yeil renkli zemin zerinde krmz ve sar iekli
ok kk bitkiler seilmektedir. Kbenin nnde dank olarak serpitirilmi,
kk mavi talar bulunur. Gkyz altnla boyanmtr.

Resim-Metin likisi : Eserin metnine gre skender, yeri g kaplayan, gl
ordusuyla Hindistan seferine gittikten sonra Kbeyi ziyaret eder. Kbeyi tavaf eden
skender, ordusuyla beraber Cidde zerinden Msra hareket eder.
106
Minyatr,
Kbe etrafndaki skender ve onun maiyetini gstermektedir.

Yaymlanmamtr.

106
Arthur George Warner- Edmond Warner, The Shhnma of Firdaus , C.6, London, 1905, s.
116-121.
52
Yaprak No. : 427a
Minyatrn Konusu : Erdeirin guy ve evgn oynayanlar arasndan olu
apuru tehis etmesi.
Minyatrn Tanm : Minyatr drt stunlu metnin arasna alnmtr. stteki ilk
stun satrl, dierleri birer satrldr. Alttaki drt stun drder satrldr.

Sahnede guy ve evgn oyunu tasvir edilmitir. Mavi zeminli bir tepe
zerinde, biri sol alt keye, dieri sa st keye diyagonal olarak yerletirilmi iki
kale yer alr. Mor renkli kaleler, rgl gvde zerine soan biimli tepelikle
talandrlan ikier stundan olumaktadr. Oyun oynayan figrler ikierli grup
oluturmulardr. Hepsinin ellerinde krmz renkli denekleri vardr. Figrler ksa
beyaz pantolon zerine, farkl renklerde etekli giysiler giymilerdir. Hepsinin
balklar dz takke eklindedir. Kompozisyonun ortasndaki karlkl figrler koar
vaziyette tasvir edilmitir. Soldaki oyuncunun arkasndaki dier oyuncu figr sa
elinde sopas, kafas sola evrilmi, sol elini de yana doru aarak sanki grnmeyen
bir figre bakmaktadr. Tepe gerisinden biri atl, iki figr oyunu izlemektedir. Yeil
zeminde clz ot kmeleri yer alr. Altnla boyanm gkyznde beyaz bir bulut
motifi bulunmaktadr. Figrler ve hareket sahnenin n plannda younlamtr. Sa
stteki kalelerle sahnenin doluluk boluk dengesi salanmtr.

Resim-Metin likisi : Hikayeye gre ran ah Erdeir, Turan hkmdar
Erdevann kzyla beraber olduktan sonra vezire onun ldrlmesini emreder. Vezir
hamile olan kadn ldrmeye kyamaz ve onu saklar. Erdeirden hamile olan kadn
bir erkek ocuk dnyaya getirir. apur ad verilen ocuk Erdeirden gizli bytlr.
Erdeir ise her zaman bir varisi olmad iin zntsn dile getirir. Vezir bir
sohbet srasnda cann balamasna sz vermesi halinde ona bir itirafta
bulunacan syler. Erdeirden sz aldktan sonra ona olunu anlatr. Erdeir
hikayeyi dinledikten sonra vezirine, olunun yanda ve boyunda yz tane ocuk
semesini ve bunlara bir alanda evgn oyunu oynatmasn emreder. Kendisi bu
oyunu izlerken , kalbinin gerek ocuunu seeceine inanmaktadr. Vezir hemen
53
ahnn dediini yerine getirir ve Erdeir yz ocuk arasndan kendi ocuu apuru
tespit eder. Mhrn ve yzn yedi yandaki oluna veren Erdeir, ocuuna
kavumann mutluluunu yaar.
107
Minyatrde Erdeirin huzurunda guy ve evgn
oynayan ocuklar grlmektedir. Tepe gerisinden oyunu izleyen, banda tac olan
atl figr Erdeir, yanndaki ise veziri olmaldr.

Yaymlanmamtr.

107
261-266.

54
Yaprak No. : 453 b
Minyatrn Konusu : Behram Grun iki aslan arasna konan tacn almak iin
aslanlar ldrp tahta oturmas
Minyatrn Tanm : Minyatr stte iki yanda, beer satrdan oluan iki stun ve
ortada drder satrdan oluan iki stun metin ile, altta birer satrdan oluan drt stun
metin arasna yerletirilmitir.

Kompozisyonun merkezinde taht zerinde bada kurarak oturmu Behram
yer almaktadr. Dikdrtgen formlu tahtn nne doru turuncu ve mor renkli iki kat
kuma sarkmaktadr. Behramn srtn dayad minder, hacim duygusu vermektedir.
Banda altnla boyanm tac, elinde grz ile sola doru bakan Behramn nnde
yerde iki tane l aslan yatmaktadr. Behramn ypranm sa kolunun altndan arka
sayfadaki metnin yazlar seilmektedir. Tahtn solunda yeil giysili bir figr
oturmakta sanda ise figr ayakta durmaktadr. Behram ve tahtn sanda
bulunan figr dikkatle tahtn solundaki figre bakmaktadrlar. Mavi zeminli fon
son derece sadedir. Altnla boyanm gkyznde iki bulut kar ynlere
szlmektedir.

Resim-Metin likisi : Hikayeye gre Behram tahta ktnda bir ksm Hsreve
ballk gsteren ranllar, onu hkmdar olarak grmek istemezler. ranl yksek
rtbeli askerler hangisinin tahta sahip olacan belirlemek iin Hsrev ve Behram
Gr arasnda bir g gsterisi dzenlerler. Kahraman Gustahamn iki azgn aslan,
ssz bir araziye yerletirilen fildiinden tahtn ayaklarnn altna zincirlenir. Behram
Grun tac da tahtn bir kesine yerletirilir. Behram ve Hsrev aslanlarn
bulunduu alana vardklarnda Hsrev, kendisinin daha yal olduunu ne srerek
aslanlarla mcadelede ncelii Behrama brakr. Behram Gr elinde grzyle
aslanlarn balarna vurarak onlar ldrr. nce onun hkmdarln kabul
55
etmeyenler bu durum karsnda tacn bana koyarak Behram Grun emrine
girerler.
108

Minyatrde Behram, taht zerinde otururken tasvir edilmitir. Sahnenin
nnde Behramn ldrd aslanlar yatmaktadr. Behramn tahtnn solunda yerde
oturan hayretle Behrama bakan figr, muhtemelen Hsrev olmaldr.

Yaymlanmamtr.

108
400-411.

56
Yaprak No. : 555 b
Minyatrn Konusu : Behram ubinin Save ahn ldrmesi
Minyatrn Tanm : Minyatr drt stunlu metnin arasnda yer alr. stteki ilk
stun be satrdan dierleri satrdan olumaktadr.Alttaki drt stun ikier
satrldr.

Behram ubinin Save ahn ldrmesi sahnesinde kompozisyonun
merkezinde zrhl atlar zerinde Behram ve Save ah yer almaktadr. Behram,
altna boyanm zrhl at zerinde koyu yeil giysisi, miferi ve beline takt mor
sadak ile tasvir edilmitir. Sahne, Behramn Save ahna oku attktan hemen
sonraki an gstermektedir. Save ah, pembe zrhl at zerinde Behramn
karsnda yer almaktadr. Krmz ilik zerine yeil giysili Save ahnn banda
miferi vardr. Okla yaralanan Save ahnn gsnden kanlar akmaktadr. Tepe
gerisinde birbirine bakan drt tane miferli asker figr grlmektedir. Koyu yeil
zemin zerindeyse clz otlarla, iri yeil yapraklar olan kk krmz iekler
seilmektedir. Gkyz koyu maviye boyanmtr. Btn figrlerin miferleri altnla
boyaldr.

Resim-Metin likisi : ran ve Turan arasnda yaplan saysz savalardan birinde,
Behram ubin tahtnda oturan ah Savenin omurgasna klcn saplar ve onu
ldrr. ah Save, altn tacn ve tahtn bu ekilde kaybeder.
109
Metinde ah
Savenin tahtnda oturduu anlatlrken minyatrde Behram ve ah Savenin at
zerinde arpmalar grlmektedir. Ayrca metinde, Behram ubinin ah Saveyi
omurgasna saplad klcyla ldrd sylenirken minyatrde ah Savenin,
Behram tarafndan gsne saplanan okla ldrd grlmektedir.

Yaymlanmamtr.

109
126.

57
Yaprak No. : 595 b
Minyatrn Konusu : Behram ubinin r-kapp denilen yarat ldrmesi
Minyatrn Tanm : Minyatr stte be satrdan oluan bir stun ve er satrdan
oluan stunlu metin ile altta er satrdan oluan drt stunlu metnin arasnda yer
alr.

Sahnenin nnde siyah zrhl at zerinde Behram ubin yer alr. Bordo
giysili Behram ubinin bandaki mifer ve belindeki sadak altnla boyanmtr.
Tasvirde Behram ubin klc ile r-kapp denilen yaratn ban kesmektedir. Yara
alm aslann ensesinden ve kafasndan kanlar akmaktadr. Yeil renkli zemin son
derece sadedir. Sahnenin solunda sngerimsi kayalar vardr. Kayalarn yannda sk
yaprakl bir aa yer alr. Tepelerin gerisine yerletirilen daha kk iki aa derinlik
duygusu vermektedir. Aalar, Behram ubinin miferi, belindeki sadak, atnn
alnl ve gkyz altnla boyanmtr. Gkyznde bir bulut motifi seilmektedir.

Resim-Metin likisi :in dalarnda ok byk bir ata benzeyen, sa andran
yeleleri olan, kulaklar ve boynu siyah, peneleri aslan penesi gibi, kkreyince yeri
g inleten, halkn r-kapp adn verdii bir canavar yaar. in hakannn kz bir
gn krlara gezmeye gittiinde bu canavar onu yakalar ve yer. Olaydan sonra in
hakan bu canavarn yakalanp ldrlmesi iin saraynda bir len dzenleyerek
kahramanlar saraya davet eder. Hakann kars bu grev iin kahramanlar arasndan
Behram ubini seer. Behram ubin lenden sonra silahlarn kuanr ve yanna
yz kadar ok alarak r-kappnin bulunduu yere gelir. Behram ubin sava l
atarak r-kappye saldrr. r-kapp de amurlarn arasndan karak Behram
yemek iin yaklar. Behram ok atlaryla r-kappyi bandan yaralar, kemendini
atarak yakaladktan sonra klcyla r-kappnin ban keser. Kesik ba saraya
58
getirdiinde hakan ve ei onu hediyelere boarlar.
110
Minyatrde Behram ubinin
r-kappnin ban kestii an tasvir edilmitir.

Yaymlanmamtr.

110
322-327-
59
Yaprak No. : 634 a
Minyatrn Konusu : Deirmencinin Yezdigirdi ldrmesi
Minyatrn Tanm : Minyatr, drt stunlu metnin arasna yerletirilmitir. stte
bata ve sonda yedier satrl iki stun yer alr. Ortadaki er satrl iki stunun
zerinde altnla yazlm celi sls hatl tasvirin konusunu belirten balk yer alr.
Minyatrn altndaki drt stun birer satrldr.

Kompozisyonun merkezinde deirmencinin Yezdigerdi hanerle ldrmesi
grlmektedir. Olay krmz tulal, geometrik bezemeli, altnla boyanm kemerli
bir i mekanda gemektedir. Solda yer alan maviye boyanm kemerin zerinde,
pembe bir dikdrtgen levha iinde bitkisel bezemeler grlmektedir. Bu blmn
zerinde de altnla boyal iki kk yarm kubbe bulunmaktadr. Deirmencinin
zerinde mavi bir pantolon, kahverengi ilik, mor st giysisi, banda takke ve
ayanda mor izmeleri vardr. Krmz giysili Yezdigirdin altndan tac yere
dmtr. Siyah ve gr sakall her iki figrn ka, gz belirgindir.

Resim-Metin likisi : Hikayeye gre ran ah III. Yezdigird Dastana doru
sefere kar. ahn yola kt haberini alan Turan hkmdar Surlu Mahvi, Bijene
mektup yazarak intikam zamannn geldiini syler. Mahvi, Hsrev adnda yoksul,
zavall bir deirmenciyi de sarayna ararak ah ldrmesi iin grevlendirir.
Deirmenci bu emre kar gelirse kendi canndan olacan bildii iin bunu yapmak
istememesine ramen itiraz edemez ve zgn bir halde Mahvinin sarayndan ayrlr.
Bijen ise vezirlerine emir vererek on bin kadar askeri Merve gnderir. Bir asker
Yezdigirde ulaarak Mahvinin kendisini ldreceini syler. Yezdigird ordularn
hazrlar. ki ordu karlar ve savaa balarlar. Bir sre sonra Turan ordusunun gc
karsnda ran ordusu geriler ve askerler Yezdigirdi sava alannda brakp kaarlar.
Tek bana bir sre mcadele eden ah, gc tkenince kaar. Karsna kan
deirmenin etrafnda saklanr. Gece olunca onu ldrmek zere gelen deirmenci
Yezdigird ile karlar ve onu ieri buyur eder. Gece boyunca Yezdigird ile ilgilenen
ve ona ikramda bulunan deirmenci, ahn gvenini kazanr. Yezdigird rahatlayp
60
uykuya daldktan sonra onu kamayla ldrr.
111
Minyatrde deirmencinin
Yezdigirdi deirmende ldrd an tasvir edilmitir.

Yaymlanmamtr.

111
Arthur George Warner- Edmond Warner, The Shhnma of Firdaus , C.9, London, 1905, s. 108.

61
FRDEVS EHNMES MNYATRLERNN SLUBU
Ketebe kaydna gre h.843/m.1439 ylnda istinsah edilen SK, HBA. 486
numaral elyazmas eserin istinsah edildii yere dair bir kayt yoktur. Sz konusu
eserin zgn minyatrleri, eserin istinsah tarihinden iki yl nce h.840/m.1437de
hazrlanm olan bir ehnme nshasnn (LUL, Codex Oriental 494) minyatrleriyle
karlatrlarak Timur iraz slubuna balanmtr. Minyatrlerin bazlarnn ise,
eser Osmanllara ulatktan sonra Nakka Hasan ya da onu izleyen sanatlarn
slubunda yenilendii dnlmtr.
6.1. 1400-1453 Yllar Arasnda irazda Politik Ortam
iraz, erken dnemlerden itibaren slm kltr ve ticaretinin en nemli
merkezlerinden biri olmutur. XIV. yzyln sonlarna doru yaanan politik
karklklar ile h.788/m.1386-h.795/m.1393 yllarndaki Timur istilalarna ramen,
her zaman ynetimin en sekin yeleri tarafndan idare edilen bir metropol olmutur.
Ayn zamanda ran krfezi yoluyla oluturulmu olan uluslararas ticaretin de
merkezi konumunu korumutur.
112

h.795/m.1393 ylnda Muzaffer egemenliinden Timur egemenliine giren
iraz, bunu takip eden yirmi yl boyunca mer eyh ve olu skender Sultan
ynetiminde kalmtr. skender Sultan ksa sreli saltanatnda ok youn bir politik
mcadelenin iinde yer almtr. skender Sultann zamanla btn Fars blgesine
hakim bir hkmdar gibi davranmaya balamas, Herat yneten ahruhu
kukulandrm ve skender Sultann gzlerine mil ekilerek hazinesi Herata
gnderilmitir.
113
skender Sultandan sonra irazn yneticiliine ahruhun
nc olu brahim Sultan getirilmitir. brahim Sultan'n lmnden sonra
irazda srasyla olu Abdullah Sultan (h.839/m.1435), Muhammed Miran ah
(h.850/m.1446), Ebl Kasm Bbur (h.855/m.1451) iraz valisi olmular ve

112
smail Aka, Mirza ahruh ve Zaman (1405-1447), Ankara, 1994, s.102.
113
Aka (1994), a.e., s.102.
62
h.857/m.1453 ylnda Karakoyunlularn ehri alna kadar iraz'da hkm
srmlerdir.
ncelenen eserde ayrt edilen Timur iraz minyatr slubuyla, Osmanl
dnemi nakkalarndan Hasann slubunun zelliklerinin aklanmas, tasvirlerin
deerlendirilebilmesi asndan nem tamaktadr.
6.1.1. Timur iraz slubu
Yaplan aratrmalar sonucunda Timur iraz slubunun kurallar, brahim
Sultann, kardei Baysungur iin hazrlatt h.823/m.1420 tarihli Antoloji (BSM,
I.4628)
114
, brahim Sultann kendi ynetiminde hazrlatt, kolofonu olmayan,
h.834-839/m.1430-35 yllarna tarihlendirilen Bodleian ehnmesi (OBL, Ouseley
Add.176)
115
ve yine brahim Sultann kontrolnde hazrlanm olan h.839/m.1436
tarihli Zafernme
116
ile ortaya konulmutur.
117

Aratrmaclar tarafndan Timur iraz slubunun kkeni, Celayir saray
slubunun eitlemesi olarak deerlendirilen, 1370-1393 yllarnda irazda hkm
sren Muzaffer hanedannn hamiliinde gelitirilmi sluba dayandrlmaktadr. Bu
slup, irazn Timur egemenliine girmesiyle, onu uygulayan sanatlarla birlikte
Timur prensleri tarafndan devralnmtr.
118
B.W. Robinsona gre irazda
Timurlerin ilk dnemlerinde retilen elyazmalarnn minyatr slubu tam olarak
iraz slubunu yanstmamaktadr. Bu slup, Celayir slubundan treyen ve Timur
egemenlii altnda olan, XV. yzyln bir dier nemli merkezi Heratn, brahim

114
Eserin minyatrleri ve eserle ilgili ayrntl bilgi iin bkz. Ivan Stchoukine, Les Peintures Des
Manuscripts Timurides, Paris, 1954, s.42; B.W. Robinson (1958), a.g.e., s.23.
115
Eserin minyatrleri ve eserle ilgili ayrntl bilgi iin bkz. B.W. Robinson (1958), a.g.e., s.16-22,
cat.81-132; Eleanor Sims, The Illustrated Manuscripts of Firdausis Shahnama Commissioned By
Princes of the House of Timur, Ars Orientalis, 22, 1992, s.45-47, figs. 1,2,3,6,10,12, not.6.
116
Eserin minyatrleri ve eserle ilgili ayrntl bilgi iin bkz. Eleanor Sims, Ibrahim Sultans
Illustrated Zafarnama of 1436 and its impact in the Muslim East, Timurid Art and Culture, Leiden,
New York, Kln, 1992, s.132-143.
117
Eleanor Sims (1996), a.g.m.,s.614.
118
B.W. Robinson, Persian Paintings in the India Office Library, London, 1976, s.13; Celayir
resim slubunun Timur resim slubunu etkileme sebeplerinden birinin de iraz valisi skender
Sultann h.816-m.1412 ylnda sfahan alarak Sultan Ahmed Celayirin kzlarndan biriyle
evlenmesi ve iraza dnerken hattat Mevln Marufu da yannda getirmesi gsterilse de bu kesin
deildir. Bkz. Gner nal (1995), a.g.e., s.115.
63
Sultann kardei Baysungur dnemi slubuna yol aan erken Timur saray
slubudur.
119
Asl olarak skender Sultandan sonra irazda ynetimi devralan, kitap
sever ve hattat brahim Sultann kontrolnde hazrlanan elyazmalarnn
minyatrleriyle iraz slubu zelliklerinin snrlar belirlenmitir.
Metnin arasnda enine gelien kompozisyonlar, basit bitki rts, sngerimsi
kayalklar ve hareketli bir izginin ekillendirdii kukla gibi kk figrler bu dnem
slubunun karakteristik zellikleridir.
120
Bu dnem iraz slubu, ayn dnem Herat
slubuna gre biraz daha kabadr. Figrler kompozisyon iinde byk ve baskndr.
Minyatrlerdeki dekoratif unsurlar daha az ayrntl, renk skalas daha dardr.
Kullanlan boya maddelerinin kalitesi de ok yksek deildir.
121

brahim Sultan sonras dnem ise, kendine zg dekoratif bir slup gelitiren
baka kaliteli ustalarn yetitii bir dnemdir. iraz ve Yezd kentlerinin minyatr
sanat asndan nem tayan merkezler olduu bu dnemde genellikle Nizam
Hamsesi resimlenmi ve kitap boyutlar kk tutulmutur.
122
Dnemin bir ksm
minyatrleri, eserler bitirilemediinden tr, Karakoyunlular zamannda
tamamlanan yazmalarn iinde, Karakoyunlu minyatrleriyle birlikte yer almlardr.
brahim Sultan dnemi ve onun lmn takip eden on be yllk zaman srecinde
iraz'da ve Yezdde retilen elyazmas eserlerin minyatr rneklerinin zellikle
Trkmen slubuna katkda bulunmalar asndan nem tadklar
dnlmektedir.
123
Eleanor Sims, brahim Sultan sonras dneme tarihlenen en az

119
B.W. Robinson, Persian Paintings in the John Rylands Library (A Descriptive Catalogue),
London, 1980, s.35; iraz valisi skender Sultann gzlerine mil ekilerek hazinesinin hatta
sanatlarnn Herata gnderilmesiyle, pek ok Herat elyazmas minyatrlerinde erken Timur iraz
zellikleri grlmtr. Bkz. Eleanor Sims, Peerless Images, New Haven and London, 2002, s.53.
120
Filiz aman- Zeren Tannd, Topkap Saray Mzesi slam Minyatrleri, stanbul, 1979,s. 19.
121
B. W. Robinson, Persian Drawings From the 14
th
Through the 19
th
Century, London, s. 26.
122
Sevay Atlgan, 15. yzyl Karakoyunlu, Trkmen Minyatrleri, Mimar Sinan niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits Yaynlanmam Doktora Tezi, stanbul, 2000, s. 54.
123
Bu yazmalarn listeleri iin bkz. Ivan Stchoukine (1954), a.g.e., s.40-47 ; B. W. Robinson (1958),
a.g.e., s.11-12; Zeren Akalay, Topkap Saray Mzesi Ktphanesi Hazine 753 No.lu Nizam
Hamsesinin Minyatrleri, Sanat Tarihi Yll V, stanbul, 1973, s.395-397, dipnot:3; Basil Gray,
"The school of Shiraz from 1392 to 1453", The Arts of the book in Central Asia, 14th-16th
Centuries, London, 1979, s. 121-146; B.W. Robinson, Fifteenth Century Persian Painting,
Problems and Issues, New York and London, 1991, s. 20.
64
on yedi Firdevs ehnmesi nshas olduundan bahsetmektedir.
124
Bu ehnmelerin
minyatrleri, olduka basitletirilmi kompozisyonlu sahnelerden olumaktadr.
125

6.2. Osmanl Nakka Hasan slubu
Osmanl nakkalarndan Hasan Paa, nakkalnn yan sra birok devlet
grevinde bulunmu bir sanatdr.
126
lk almalarn Nakka Osmann
127
ekibinde
yer alan bir sanat olarak Sultan III. Muradn ehzadelerinin snnet dnn konu
alan 1582 tarihli Surnamenin ( TSMK, H. 1344 )
128
tasvirlenmesi srasnda ortaya
koyan Nakka Hasan, tarih ve edebiyat konulu yirmi kadar eserin resimlendirilmesini
stlenmitir.
129

III. Mehmedin 1596-97 yllarnda Macaristana yapt seferleri, Eri Fethini
konu alan dnemin ehnmecisi Talikizde Suphi elebi tarafndan 1598de yazlan
Eri Fetihnamesi ya da ehnme- Sultan Mehmet III ( TSMK, H. 1609 )
130
ile

124
brahim Sultan dnemi sonrasnda irazda hazrlanan ehnme yazmalarnn ounun hattat belli
deildir. Minyatr sanatlar da belli olmadndan bu eserler anonim olarak deerlendirilmektedir.
Bu ehnme nshalarnn listesi iin bkz. Eleanor Sims (1996), a.g.m., s.620-623.
125
Eleanor Sims (2002), a.g.m., s.53.
126
Nakka Hasann kimliini aydnlatan baz ariv belgeleri gnmze ulamtr. Bunlardan en
erken tarihlisi h.989/m.1581ylna ait Babakanlk Arivi, Ruus, No.238de kaytl belgedir. Ariv
belgelerinden Nakka Hasann Enderunda yetitii, grevinin kapc olduu, III. Murad dneminin
nl nakka Osmann yannda alt, blkbala getirildii, h.1003/m.1595 ylnda anahtar
olan, h.1006/m.1598de dlbend gulm, h.1012/m.1603 tarihinde kapcba ve yenieriler aas
olduu, h.1013/m.1064-65 ylnda Rumeli beylerbeyi, h.1014-15/m.1605-06da vezir, h.1015-
m.1606-07 tarihinde sadaret kaymakam olduu, emekliliinden birka sene sonra (Ramazan
1032/Temmuz 1623) vefat ettii renilmektedir. Nakka Hasan hakkndaki ariv belgeleriyle ilgili
daha detayl bilgi iin bkz. Rfk Mell Meri, Trk Nakka Sanat Tarihi Aratrmalar I.
Vesikalar, Ankara, 1953, s.58-59; Mehmed Sreyya (1996), a.g.e., s.643
127
Nakka Osman iin bkz. Nurhan Atasoy, Nakka Osmann Padiah Portreleri Albm,
Trkiyemiz, S. 6, stanbul 1972, s.2-14. Nurhan Atasoy, 1582 Srnme-i Hmyun Dn
Kitab,stanbul 1997; Filiz aman, Nakka Osman According To Sixteenth Century Documents
and Literature, Art Turc/ Turkish Art, 10e Congrs International dArt Turc, Actes/
Proceeding, 17-23 Semptembre 1995, Cenevre 1999, s.197-200.; Banu Mahir, Osmanl Minyatr
Sanat, stanbul 2005, s.165-167.
128
Zeren Akalay , XVI. Yzyl Nakkalarndan Hasan Paa ve Eserleri, I. Milletleraras Trkoloji
Kongresi, stanbul, 15-20. X.1973, Trk Sanat Tarihi Teblileri, C. 3, 1979, s.613; Nurhan Atasoy
(1997), a.g.e.
129
Zeren Akalay aratrmalar sonucunda Nakka Hasann resimlenmesinde alm olduu eserleri
belirlemitir. Bu eserlerin listesi iin bkz. Zeren Akalay (1973), a.g.m., s.613.
130
Fehmi Ethem Karatay, Topkap Saray Mzesi Ktphanesi Trke Yazmalar Katalou,
stanbul, 1961, no.741; Ivan Stchoukine, La Peinture Turque dapres Les Manuscripts Illustres
Ier Partrei de Suleyman Ier Osman II (1520-1562), Paris, 1966, s.38, 40, 94, 135, 148; Filiz
65
slubu belirlenen sanatnn en nemli minyatrleri, Osmanl padiahlarnn gcnn
yceltildii ehnme tr eserlerde bulunmaktadr.
131
ehnme veya ehnme-i l-i
Osman (TSMK, A.3592)
132
adl Osmanl tarihini III. Murad dnemine kadar anlatan
eser ve III. Mehmedin saltanatnn ilk yllarn anlatan Talikizde ehnmesi (TEM,
No. 1965)
133
, ehnmeci Talikizde Suphi elebi ve Nakka Hasan ibirlii ile
XVII. yzyl balarnda hazrlanm ehnme tr eserlerdir.

Nakka Hasann slubunun belirlendii nemli eserlerden biri de III.Murad
dneminin (1574/1595) sonlarna doru hazrlanmaya balanp III. Mehmed
dneminde (1595/1603) tamamlanan Syer-i Neb (H.1221, H.1223)
134
adl eserdir.
Erzurumlu Darir tarafndan derlenerek 1388 ylnda Trke yazlan eser slmiyetin
ilk yzyllarn ve Hz.Muhammedin hayatn konu almaktadr. Bu eserin resimli bir
nshas da XVI. yzyl sonlarnda Osmanl Saray Nakkahanesi nakkalarnca
hazrlanmtr. Eserin resimlendirilmesinde XVI.yzyln nemli ismi Nakka
Osmann yan sra Nakka Hasan bakanlnda da be ya da alt musavvirin grev
ald bilinmektedir.
135

Sanatnn kiisel slubu erevesinde sahneleri, geni bir bak asyla
seyredilmektedir. Sade bir doa anlayna sahip tasvirlerinde ufuk hatt yksek
tutulmutur. Birbirini kesen konturlanm tepeler karakteristiktir. Bitki rtsnden
yoksun zeminlerde nadiren koyu yeil kme yapraklar tasvir edilmitir. Canl ve
parlak renkleri tercih eden Nakka Hasann en ok kulland renkler bordo, krmz,
parlak sar, firuze mavi, kzl kahve ve parlak turuncudur. Figrleri imanca, kaln

tmen, XII-XVIII. Yzyllar Arasnda Minyatr Sanatndan rnekler, stanbul, 1966, s.31;
Zeren Akalay (1972), a.g.t., s.137, 267.
131
Zeren Tannd (Akalay) (1977 ), a.g.m., s.122.
132
Fehmi Ethem Karatay, Topkap Saray Mzesi Ktphanesi Trke Yazmalar Katalou,
stanbul, 1961, no.3030; Filiz tmen (1966), a.g.e., s.30; Zeren Akalay, Osmanl Tarihi le lgili
Minyatrl Yazmalar, Baslmam Doktora Tezi, stanbul, 1972, s.132, 265; Akalay Zeren (1973),
a.g.m., s.613.
133
Kemal , Trk ve slam Eserleri Mzesindeki Minyatrl Kitaplarn Katalou, arkiyat
Mecmuas III, stanbul, 1959, s.56; Ivan Stchoukine (1966), a.g.e., s.97; Akalay Zeren (1972), a.g.t.,
s.130, 263, Zeren Akalay (1973), a.g.m., s.613.
134
Stchoukine Ivan (1966), a.g.e., Man.56; Filiz tmen (1966), a.g.e., s.31; Zeren Akalay (1973),
a.g.m., s.613; Zeren Tannd, Siyer-i Neb, slam Tasvir Sanatnda Hz. Muhammedin
Hayat,stanbul, 1984.
135
Zeren Tannd (1984), a.e., s.41-43.
66
ve ksa boyunludur. Olaylar az sayda figrle anlatmaya alan sanatnn figrleri,
koyu renk yz hatlaryla ve ular dz biimde sonlanan gr sakallaryla karakteristik
bir zellie sahiptirler. Nakka Hasann ift sayfaya yaylan dairesel
kompozisyonlarnda kompozisyon kuruluu iinde dier figrlerden daha byk
tasvir edilen hkmdar figr merkeze yerletirilerek, dier figrler arasndan
dikkati zerine ekmektedir.

67
7.DEERLENDRME

ncelenen SK, HBA 486 numaral Firdevs ehnmesi nshasnn
minyatrlerinin bazlarnn Timur iraz slubunda olduu, bazlarnn ise XVI.
yzyl sonlarnda Osmanl nakka Hasann tasvir tarzn yanstt belirlenmektedir.
Yazmann hazrland h.843/m.1439 tarihinde yapld sanlan minyatrler, Timur
iraz slubunun brahim Sultan sonras zelliklerini yanstmaktadr.

7.1.Timur iraz slubundaki Minyatrler
Eserin 198a, 264b, 278b, 317b, 342b, 555b ve 595b yapraklarnda yer alan
minyatrleri ayn slup zelliklerini yanstr. Hepsinde konu, ufuk hattnn yksek
tutulduu pembe, eflatun, yeil, ak kahve gibi deiik renkli tepeler zerinde
geliir. Tepelerin konturlar her sahnede ayn ekilde verilmemitir. Birka farkl
uygulamann grld konturlar bazen tepenin kendi renginde koyulaarak ularda
gri tona dnr. Bazen de ince bir hat ile bombeli bir ekil alarak, ileri minik nokta
ve izgilerle glgelendirilir.
Sz konusu sahnelerin zeminleri clz otlar, eitli iek kmeleri ve
bitkilerle sslenmitir. iekler, kompozisyondaki doluluk, boluk dengeleri gz
nnde bulundurularak tepe yzeylerine dengeli bir biimde datlmlardr. Bunlar
arasnda en yaygn olarak grleni yuvarlak bir form oluturacak ekilde yan yana
dizilerek aralarna minik ieklerin yerletirildii rozet ieklerdir. (y. 317b, y. 342b,
y. 555b/ Res.22, Res.23, Res.27) Gerekilikten uzak, dekoratif nitelikteki bu
bezeme eklinin kkleri Celayir dnemine kadar uzanmaktadr.
136

Dier bir tr ise eitli tipte yaprak ve ieklerin alternatif diziliiyle
oluturulmutur. Bu modelde, alt yedi tane iri yapran arasnda bazen tek ve uzun
bir iek bazen de birka iek ve tomurcuk grlr. (y. 198a, y. 264b, y. 278b,
y.317b, y. 342b,y. 555b/ Res.17, Res.19, Res.20, Res.22, Res.23, Res.27) Bir dier
iek gurubu da bir nceki modelden tretilmi, tan zerinde bitmi ieklerdir. (y.
264b/ Res.19)

136
Gner nal (1995), a.g.e.,s.139.
68
Bir dier manzara gesi olan aa, Timur iraz slubu bu minyatrlerin
nde yer alr. (y.1b-2a, y. 342b, y. 595b) Bunlardan y. 342b'de sahnenin soluna
yerletirilen sk yaprakl, ksa gvdeli aa, kompozisyonun ortasndaki figr
dengelemek amacyla resmedilmitir. (Res.23) Aalar da iekler gibi doay
ssleyen, dekoratif motifler olmalarnn yan sra, simetrik bir denge unsuru olarak
resimdeki doluluk - boluk dengesini ayarlayan manzara geleridir. Dier rnei
oluturan y. 595ada yer alan kayalktan kan ular sivrilmi top aa da ayn etkiyi
yapmaktadr. (Res.28) Tepe gerisine yerletirilmi daha kk iki aa motifi de
derinlik hissi vermektedir.
Kayalar, bu minyatrlerin bir dier manzara gesidir. y.264b, 317b ve
595b'de grlen gri, kahverengi, pembe ve yeil renkli sngerimsi kayalar, 15. yzyl
iraz minyatrlerinin tipik rnekleridir. (Res.19, Res.22, Res.28) Kayalarn
arasndan kan plak aa dallar, Muzaffer minyatrlerinden izler tamaktadr.
137

Manzaralar altnla ya da maviyle boyanm gkyz ile son bulmaktadr.
Altnla boyanm gkyznde bazen beyaz bulut motifleri yer alr. Bulut motifleri de
dier manzara geleri gibi kompozisyonun simetrik dalmna katkda bulunurlar.
Figrler, genel hatlaryla ksa boylu, tknaz gvdeli, oval ya da keli dolgun
yzldr. Yzlerde yay eklindeki kalar bazen ortada birlemitir. Gzler ekiktir.
Byklarn altndan grlen ince dudaklar krmzdr.
Figrler genellikle uzun kollu bir ilik zerine eitli renklerde ksa veya
uzun kollu elbiseler giyerler. Balarna krmz tepeli bir kep zerine skca sarlm
beyaz sarklar takarlar. Hkmdar figrleri kenarlar yukar kalkk talar takarlar.
Ayrca baz figrler kenarlar kalkk kepli balklar ya da sade kepler takarlar. (y.
1b-2a/ Res.11) Sava ve asker figrleri altnla boyanm, yakalkl, mifer giyerler.
Metalden yapld iin ar olan bu miferler, ba aaya doru ektiinden,
figrlerin boyun ksmnda basklk yapar ve bu yzden sava figrleri daha tknaz
grnrler.

137
B.W. Robinson, ( 1991 ), a.g.e., s.2.
69
Hikayelerin figrlerle anlatld minyatrlerde, iri figrler sahnenin
merkezinde yer alrlar. At figrleri bu slup minyatrleri iinde kompozisyonda
nemli bir yer tutar. At figrlerinin hepsi zrhl ve alnlkldr. Atlarn insan
figrlerinde olduu gibi bir yzey resmi olan minyatrde son derece iri biimde
tasvir edilmeleri de dikkat ekicidir.
Sahnelerin zeminlerini pembe, yeil, eflatun, sar renkli tepeler oluturur. Bu
renkler gereki doa anlayndan uzaktr. Tepe yzeylerini genellikle yeil
yaprakl, krmz iekli bitkisel motifler ssler. Pembe, yeil, kahverengi, gri gibi
gereklikten uzak renklerle boyanan kayalar, dekoratif bir amaca hizmet etmektedir.
Figrlerin giysilerinde krmz, turuncu, mor gibi renkler yaygn olarak
kullanlmtr. Ayrca yeil ve kahve tonlar da kullanlan renkler arasndadr. Sava
ve asker figrlerinin miferleri, sadaklar, at figrlerinin alnlklar ve bazen zrhlar
altnla boyanmtr. Figrlerin turuncu ve krmz renkli giysileri ak renkli, soluk
tepeler zerinde kontrast bir etki yaparak kompozisyona canllk katmtr.
h.840/m.1437de irazda hazrlanan, Leiden ehnmesi olarak anlan
elyazmasnn (LUL, Cod. Oriental 494)
138
y.180ada bulunan, brahim Sultan sonras
iraz slubundaki Rstemin fil zerindeki in hakann ekmesi sahnesi
139
, SK,
HBA, 486 no.lu eserin 198a, 264b, 278b, 317b, 342b, 555b ve 595b (Res.17, Res.19,
Res.20, Res.22, Res.23, Res.27, Res.28) yapraklarndaki minyatrler ile benzerlik
gstermektedir. Bu benzerlik zellikle doa tasvirlerindeki sadelikte kendini gsterir.
Leiden ehnmesindeki ak havada geen sahnede doa, incelenen eserdeki sz
konusu minyatrlerin zeminlerindeki gibi sadece clz otlar ve eitli iek
kmelerinden olumaktadr. Benzerlik, ksa boylu, tknaz gvdeli ve oval yzl
figrlerde de ortaya kmaktadr. Leiden ehnmesi y.180adaki Rstem ve incelenen
eserdeki y.595bdeki Behram figrlerinin oval yzlerindeki sivri ulu byklar ayn
ekilde tasvir edilmitir. Yksek ufuk hatt, gkyznde szlen in bulutlar ve
atlarn kompozisyon iindeki antsal tasviri de sz konusu sahnelerin ortak

138
Leiden ehnmesi 1665 ylnda stanbul Hollanda Bykelisi Levinus Warner tarafndan satn
alnarak Leiden niversitesi koleksiyonuna girmitir. Bkz. Eleanor Sims (1996), a.g.m., s.612.
139
Eleanor Sims (1996), a.g.m., pl. XXII, fig.5.
70
zelliklerindendir. Leiden ehnmesinin y.67a, 114a, 318a ve 385adaki
minyatrleri
140
de SK, HBA 486 no.lu eserin minyatrleriyle benzerlik
gstermektedir. Bu benzerlik yksek ufuk hatt, clz otlar , zemin zerine farkl
perspektiflerle serpitirilmi iek kmeleri ve at figrlerinin iriliinde
grlmektedir.

h.844/m.1440 civarna tarihlenen, irazda hazrlanm bir dier ehnme
nshasnn (Pozzi Lorient Dun Collectionneur, no.1971-107/7)
141
Behram
ubinin r-kapp denilen yarat ldrmesi sahnesi, kurgu bakmndan incelenen
eserin av konulu minyatrleriyle benzemektedir. At zerindeki Behram ve aslandan
oluan kompozisyon, SK, HBA, 486 no.lu eserin minyatrlerinde olduu gibi
zemine serpitirilmi birka kme iekten oluan son derece yaln bir doa tasviri
iindedir. Ufuk hattnn yksek tutulduu sahnede aslan ve at figrlerinin irilii de
gze arpan benzerliklerdir. Aradaki fark, incelenen eserde zemin rengi olarak hi
kullanlmam olan mavi rengin bu sahnede kullanlmas ve sahnenin nnde
gmle boyal bir derenin olmasdr. (Res.37)
iraza atfedilen h.845/m.1441 tarihli bir ehnme nshasnn (The Art and
History Trust, ms. Cat.27)
142
y.67bdeki Rstemin beyaz devi ldrmesi sahnesi
de (res.38)
143
SK, HBA, 486 no.lu eserin y.84b, 264b, 317b (Res.14, Res.19, Res.22)
sayfalarndaki minyatrlerle benzerlik gstermektedir. Bu benzerlik XV. yzyl iraz
minyatrlerinin tipik bir zellii olan sngerimsi kayalarda kendini gstermektedir.
SK, HBA 486 no.lu eserin sz konusu minyatrlerinde grlen sngerimsi
kayalar, clz otlar, in bulutu gibi doa elemanlarna ve figr tiplerine iraz
slubundaki h.849/m.1445 tarihli Nizam Hamsesinin (JRL, Pers 36) y.62adaki
irinin Ferhat Ziyareti ve y.157adaki Behramn ejderi ldrmesi sahnesinde
de rastlanmaktadr (Res.39 ve Res.40)
144
.

140
Sz konusu sahneler iin bkz. Eleanor Sims (1996), a.g.m., pl. XXII, fig.3,4,7.
141
B.W. Robinson (1992), a.g.e., s.56, pl.VI.
142
Eleanor Sims (1996), a.g.m., s.621.
143
Abolala Soudavar, Art of the Persian Courts, New York, 1992, cat.27f
144
Bu sahneler iin bkz. B.W. Robinson (1980), a.g.e., s.70-88, no.411,416.
71
h.850-51/m.1446-47 tarihli Yezd slubundaki Nizam Hamsesinin (TSMK,
R.866)
145
y.85adaki irini ve onun yorgun atn tayan Ferhat minyatr de
incelenen eserin sz konusu minyatrleriyle doa tasviri ve yalnlk asndan
paralellik gstermektedir.
New York Metropolitan Museum of Artta bulunan (13.228.3)
146
h.853-
54/m.1449-50 tarihli iraz slubundaki bir Nizam Hamsesinin y.332adaki inli
ve Yunanl sanatlar arasndaki rekabet konulu minyatr (Res.41), incelenen
eserin y.453bde bulunan minyatryle (Res.26) figr asndan benzemektedir.
Hamsede skender, sahnenin ortasnda yer alan saraynda yerde oturmakta ve
etrafndaki maiyetiyle beraber hayretle sanatlar izlemektedir. Bu figrlerle,
incelenen eserin Behram Grun iki aslan arasna konan tacn almak iin aslanlar
ldrp tahta oturmas sahnesindeki, Behramn maiyetini oluturan figrlerin
arasndaki benzerlik, iri gvdeler, yuvarlak yz hatlar ve akn ifadelerdir.
SK, HBA 486 no.lu Firdevs ehnmesinin y. 198a, 264b, 278b, 317b,
342b, 555b ve 595bde bulunan minyatrleri, brahim Sultann lmnden sonraki
on be ylda irazda hazrlanan baz eserlerin minyatrleriyle karlatrldnda,
yksek ufuk hatt, gkyznde szlen in bulutlar, birka kme iek, bir aa ya
da sadece clz otlardan oluan son derece sade bir anlaya sahip doa tasviri,
olaylarn figrle anlatlmas, figrlerin boyutlarnn byk tutulmas, atlarn zrhl
tasvir edilmesi gibi benzerliklerden tr bu minyatrlerin Timur iraz slubunda
olduunu sylemek mmkndr.

7.2. Osmanl Nakka Hasan slubunu Yanstan Minyatrler
ncelenen eserin y. 37b, 61a, 84b, 120b, 131b, 235b, y.299b, 400a, 427a,
453b, 634a (Res.12, Res.13, Res.14, Res.15, Res.16, Res.18, Res.21, Res.24, Res.25,
Res.26, Res.29) sayfalarndaki minyatrlerinde konular, eserin Timur iraz
slubuyla yaknlk gsteren dier minyatrleri gibi ufuk hattnn yksek tutulduu

145
Bu tasvir iin bkz., Ivan Stchoukine, La Peinture Yazd au Milieu du XVe Sicle, Syria XL,
1963, pl. IX.
146
Bu eser iin bkz. Eleanor Sims (2002), a.g.e., s.316-317.
72
eflatun, ak kahverengi, yeil, sar gibi deiik renkli tepeler stnde gemektedir.
Sahnelerin zeminleri clz otlarla sslenmitir. Bu grup minyatrlerde doa unsuru
olan aalara sadece Rstemin beyaz devi ldrmesi sahnesinde (y.84b/Res.14)
rastlanmaktadr. erevenin dna taan bu kompozisyonda sahnenin sanda ve
solunda yer alan aalarn ktle tekil eden formlar bir yzey resmi olan minyatre
gre olduka dikkat ekicidir. Ayn sahnede tepe gerisine aralklarla yerletirilen
daha kk aalarn da sanat ya da sanatlarn derinlik duygusu verme
abalarnn kantdr.

ncelenen eserde y.37b (Res.12) dndaki tm sahnelerde manzara altnla
boyanm gkyz ile son bulmutur. Altnla boyanm gkyznde bazen beyaz in
bulutu motiflerine de rastlanmaktadr. Sadece y.37bde (Res.12) gkyz koyu mavi
ile boyanmtr.

Figrler bazen eitli renklerde, soldan saa doru apraz olarak kapanan ve
koltuk altnda tutturulan elbiseler (y.61a/ Res.13) bazen de uzun kollu bir ilik
zerine ksa kollu elbiseler giyerler. (y.84b, 120 b /Res.14, Res.15) Balarna da
siyah ya da krmz tepelik zerine skca sarlm beyaz sarklar takarlar. Hkmdar
figrleri kenarlar kalkk, kepli balklar, asker ve sava figrleri ise altnla
boyanm yakalkl miferler takarlar. Sz konusu eserin minyatrlerinde
Siyavuun ateten gemesi ve Rstemin Bijeni kuyudan kurtarmas
sahnelerinde kadn figr vardr. Bunlardan ilkinde grlen Sdbe figrnn
zerinde (Res.15) yakas boazna kadar kapal kahverengi bir elbise vardr.
Sdbenin yz deforme olmutur. kincisinde bulunan Menijenin ise yandan
tutturulmu beyaz elbisesinin kvrmlar ve hareketli etek ucu hacim duygusu
vermektedir. (Res.18)

Tasvirlerde yer alan mimari unsurlar son derece sade ele alnmtr. y.61a ve
120bde (Res.13, Res.15) yer alan dikdrtgen formlu saray yaplar tula doku ile
oluturulmutur. Her iki tasvirde de st balkonunun evresindeki tulalar geometrik
dzende dizilmilerdir. Yaplarn ayn plan ve bezeme ekli, ayn nakka elinden
kt izlenimini vermektedir. y.634ada yer alan mimari tasvirindeyse olay krmz
73
tulal, geometrik bezemeli, altnla boyanm kemerli bir i mekanda gemektedir.
(Res.29) Solda yer alan maviye boyanm kemerin zerinde, pembe bir dikdrtgen
levha iinde bitkisel bezemeler grlmektedir. Bu blmn zerinde de altnla boyal
iki kk yarm kubbe bulunmaktadr. Bir dier mimari unsur ise y.400ada yer alan
Kbe yapsdr. Tula kaide zerine oturtulmu dikdrtgen planl Kbe,
minyatrlerin geneline hkim olan ayn sadelikte ele alnmtr. (Res.24) Kbe
rtsnn, taht eteklerinin ve kuma kvrmlarnn hacimli grnts minyatrleri
yapan nakka ya da nakkalarn resme derinlik vermeyi bildiklerini gstermektedir.

Sahne zeminlerini oluturan eflatun, ak kahverengi, yeil, sar renkli tepeler
gereki doa anlayna uzak renkleri ile dekoratif bir amaca hizmet etmektedirler.
Figrlerin giysilerinde; krmz, turuncu, mor youn olmak zere siyah, yeil, pembe,
beyaz gibi renkler kullanlmtr.

ncelenen elyazmas eserin bu grup minyatrleri y.37b, 61a, 84b, 120b, 131b,
235b, 634a (Res.12, Res.13, Res.14, Res.15, Res.16, Res.18, Res.29), Osmanl
dneminin XVI. yzyl sonuna damgasn vuran Nakka Hasan ve onu izleyen
sanatlarn slubuna yaklamaktadr. zellikle Siyavuun ateten gemesi
sahnesindeki (Res.15) Keykvus figr ile, Siyavuun Efrsiybn nnde guy ve
evgn oynamas sahnesindeki (Res.16) Siyavu figr, h.994-999/m.1590-95 tarihli
Acib al-Mahlkat Tercmesi y.124bde bulunan ve Nakka Hasana mal edilen
Nuirevann denizden kan garip bir yaratkla konumas sahnesindeki
147
(Res.42)
Nuirevan figryle karlatrldnda figrler arasndaki artc benzerlik dikkati
eker. Ayrca her iki sahnede grlen Siyavu figr portre zellii gstermektedir.
y.235bdeki Rstem figr de Nakka Hasann sakall figrlerini hatrlatmaktadr.
(Res.18) Sakall figrlerin yan sra sakalsz figrler de (y. 37b, 61a, 84b, 120b,
131b/ Res.12, Res.13, Res.14, Res.15, Res.16) yuvarlak yz hatlar, belirgin ka ve
gzleri ile Nakka Hasann figrlerini hatrlatmaktadr. (Bkz. Res.43, Res.44) Figr
giysilerinde kullanlan parlak turuncu renk ve ayn sahnelerin doa tasvirlerindeki
sadelik de bu minyatrleri Nakka Hasana yaklatrmaktadr. Baz sahnelerde zemin

147
Zeren Tannd (Akalay), Nakka Hasan Paa, Sanat, Yl.3, S.6, stanbul, 1977, s.125.
74
boyasnn altnda seilen belli belirsiz iek kmeleri bu minyatrlerin yeniden elden
geirildiini kantlar niteliktedir. (Bkz. Res.21, Res.24)

ncelenen eserin Rstemin beyaz fili ldrmesi ve Siyavuun ateten
gemesi konulu minyatrlerindeki saray yaplarnn ve Deirmencinin Yezdigirdi
ldrmesi sahnesindeki deirmen yapsnn cephelerinin geometrik desenli
tasarmlar, Nakka Hasana ait olduu tespit edilen, h.999/m.1595 civarna
tarihlenen emailnme-i l-i Osman (TSMK, A.3592) nshas y.79adaki
Kanunnin ehzade Mehmede nasihati (Res.52) ve h.986-87/m.1582-83 tarihli
Surnme-i Humayun (TSMK, H.1344) y.429adaki Sultan III. Murad ve maiyeti
(Res.44) konulu minyatrlerdeki cephe dzenlemesini hatrlatmaktadr.

ncelenen eserin y.84bde (Res.14) yer alan Rstemin beyaz devi
ldrmesi konulu minyatr, h.999-1004/m.1595-1600 civarna tarihlenen Firdevs
ehnmesi nshasnda (BM, Or.7204)
148
bulunan ayn konulu minyatrle benzerlik
gstermektedir. Bu benzerlik her iki sahnede de beyaz devin maarasnn etrafndaki
kayalklarn formu ve aaca bal Ulat figrnn sakall yzndeki ifadede kendini
gstermektedir. (Res.45)

SK, HBA, 486 no.lu Firdevs ehnmesinin y. 37b, 61a, 84b, 120b, 131b,
235b, 634adaki minyatrleri, zellikle figr slubu asndan Osmanlda XVI.
yzyl sonunda eserler veren Nakka Hasann, koyu renk yz hatl ve ular dz
biimde sonlanan gr sakall karakteristik figrleriyle benzemektedir. Figr
giysilerinde kullanlan parlak turuncu renk, doa tasvirlerindeki sadelik, mimari
cephelerin geometrik desenli tasarmlar gibi ortak zellikler, incelenen eserdeki sz
konusu minyatrlerin, Nakka Hasan ya da onun slubunu izleyen nakka ya da
nakkalar grubu tarafndan yeniden ele alndn sylemek mmkndr.

148
G.M. Meredith-Owens, Turkish Miniatures, London, 1963, s.27; Zeren Akalay (1973), a.g.m.,
s.613; Norah M. Titley, Turkish Manuscripts: A Catalogue and Subject Index of Paintings in the
British Library and British Museum, London, 1981, s.66.
75
8. SONU

slm edebiyatnn en nl destanlarndan biri olan, rann slmiyeti
kabulnden nceki bin yllk tarihini anlatan Firdevs ehnmesi, slm lkelerinde
yzyllar boyunca istinsah edilmi ve tasvirli nshalar hazrlanmtr. Bu tezin
konusunu oluturan minyatrl elyazmas eser de SK, HBA 486 numarada korunan
bir Firdevs ehnmesi nshasdr.

Eserin al yapranda (y.1a) yer alan mhrden soldakinde Osmanl
Darssaade aas Hac Beir Aann ad okunmaktadr. Bu mhr ile, sada yer alan
ve okunamayan bir baka mhrn arasndaki mlkiyet kaydndan da bu el yazmas
eserin h.1158/m.1754 ylnda Darssaade Aas Hac Beir Aann mlkiyetine
getii renilmektedir. Bu metnin altnda bu bilgiyi onaylayan Osmanl mfettii
Mehmed Emin Aann mhr yer almaktadr. Okuma yazmaya dknl ve kitap
severlii ile tannan Hac Beir Aa stanbul Bab- Alideki klliyesinde
h.1159/m.1745te ve stanbul Eypte h.1148/m.1735de birer ktphane
kurdurmutur. Ayrca Medine ve Zitovide birer ktphane kurduran Hac Beir
Aann vakf ktphanelerinden baka ok zengin ve zel bir ktphanesi olduu da
bilinmektedir. Tez konusunu oluturan SK, HBA 486 numaral Firdevs ehnmesi
nshasnn nasl ve ne ekilde Osmanllarn eline geip, Hac Beir Aann
ktphanesine girdiiyse bilinememektedir.

Sz konusu elyazmas eserin cildinin d kapaklar, eser Osmanllarn eline
getikten sonra, XVI. yzyl ortalarna doru deitirilmi izlenimini vermektedir; i
kapak yzeyindeki motif tasarmysa XV. yzyl Erken Osmanl dneminde
kullanlan dm ii motifinin daha ge bir tasarmdr.

Pek usta olmayan yerel bir sanat elinden kma ihtimali yksek grnen,
XV. yzyl Timur dneminin zelliini yanstan tezhiplerdeki slup birlii,
tezhiplerin ayn atlyenin elinden ktna iaret etmektedir.

76
Tezin konusunu oluturan SK, HBA 486 numaral Firdevs ehnmesi,
ketebe kaydna gre h.843/m.1439 ylnda Kemal Kafi tarafndan istinsah edilmitir.
Eleanor Sims, 1435-1450 yllar arasna tarihlenen brahim Sultan sonras iraz
slubunda on yedi tane Firdevs ehnmesinin listesini vermitir. ncelenen eserin
tarihi ve minyatrlerinin brahim Sultan sonras iraz slubundaki bu yazmalarn
zellikle esere en yakn tarihli Leiden ehnmesinin (h.840/m.1437) yaynlanm
minyatr rnekleriyle karlatrlarak tespit edilen benzer zellikleri, eserin
slubunun brahim Sultan sonras iraz slubu olarak belirlenmesini salamtr.

Minyatrlerin bir ksm ise Osmanl XVI. yzyl sonu Nakka Hasan ve onu
izleyen sanatlarn slubu ile, zellikle figr asndan byk benzerlikler
gstermektedir. Bu da h.843/m.1439 ylnda hazrlanan eserin ya eitli nedenlerle
tamamlanmadan kaldn ya da boya kalitesinin iyi olmamas sebebiyle bozulmu
olan minyatrlerinin, esere daha sonra sahip olan Osmanllar dneminde elden
geirildiini dndrmektedir.

Ayrca eserin takdim minyatrndeki figrlerin bazsnda XVI. yzyl
banda Safevlerce kullanlan Tac- Haydrinin grlmesi, eserin muhtemelen nce
Safevlere geip elden geirildiini, daha sonra Osmanllarn eline ulatn da
dndrmektedir. Tac- Haydri tipinde sarklarla betimlenmi figrlere sahip
Safev dneminde, XVI. yzyl banda irazda hazrlanm minyatrl ehnme
nshalarnn varl da bilinmektedir.
149
Eserin takdim minyatrlerindeki bu
deiikliklerin, irazn Safev hakimiyetine getikten sonra yaplm olabileceini
var saymak mmkndr. ncelenen ehnme nshas da muhtemelen 1578de
balayp otuzdrt yl sren Osmanl-Safev savalar esnasnda gerekleen eser
alverii nedeniyle Osmanllarn eline gemi olmaldr.

Eleanor Simsin yaynlad listede iraz slubundaki eserler arasnda
bulunmayan SK, HBA 486 numaral Firdevs ehnmesi, orijinal minyatrleriyle,
brahim Sultan sonras iraz dnemine ait resimli bir yazma olarak bu listeye dahil

149
Gner nal, ah smail Devrinden Bir ehnme ve Sonraki Etkileri, Sanat Tarihi Yll V,
stanbul, 1973, s.497-498.
77
edilebilecek bir eser niteliindedir. Ancak eserin resimlenmesinin yarm kalm
olabilecei varsaylrsa, yazmann eksik tasvirlerinin Osmanllarn eline getikten
sonra, Nakka Hasan tarafndan tamamlandn da dnmek mmkndr. Nakka
Hasann yapt minyatrleri kurgularken, Siyavuun ateten gemesi konulu
tasvirde olduu gibi, XV. yzyl ikinci yarsnda Akkoyunlu Trkmen dneminde
hazrlanan Firdevs ehnmelerinde kullanlm tasvir kalplarn n rnek ald
anlalmaktadr.

Osmanl ehnmelerine rnek oluturan Firdevs ehnmesi tercmelerinin
Osmanl nakkalarndan Osman, Hasan ve Nak tarafndan resimlendirildii
bilinmektedir. Ayrca, Osmanl padiah iin hazrlanacak olan ehnmeyi
resimlendirecek olan nakkan ncelikle bir Firdevs ehnmesi resimlendirip
hnerini kantladktan sonra bir Osmanl ehnmesinin resimlendirilme grevini
ald da aratrmaclarca kabul gren bir grtr. Tannm bir Osmanl nakkann
eksik kalm bir Farsa Firdevs ehnmesini tamamlamasn, Nakka Hasann
daha sonra hazrlayaca Trke ehnme nshalar iin yapt ilk denemeler olarak
da deerlendirmek mmkndr.

Firdevsi Şehnamesi Minyatürleri

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Firdevsi Şehnamesi Minyatürleri

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

MMAR SNAN GZEL SANATLAR NVERSTES

Szln hazrlanmasnda yararlanlan kaynaklar: Ferit Develliolu, Osmanlca-Trke

You might also like