1

TRKYE CUMHURYET TEK PART DNEM ETM VE KLTR TARH

ZET Sleyman Demirel niversitesi, Tarih Blm, Doktora Semineri, 25 Sayfa, Haziran 2010

Bu almann amac, Cumhuriyetin kurulduu ilk yllardan itibaren Trk eitim sisteminin yaad gelimeleri ve geirdii safhalar dikkatlice inceleyerek yaad deiimin genel karakterini ortaya koymaktr. almada yeni Trkiye Cumhuriyetinin yaad zihniyet deiimi ve bunun eitim alanndaki tezahrleri saptanmaya allmtr. Aratrmada cumhuriyetin ilk yllar ile Atatrkn vefatna kadar geen sre zarfndaki gelimeler zerinde durulmutur. Aratrmaya dnem zerine yaplm olan almalarn kapsaml incelenmesi kaynaklk etmitir. Cumhuriyet kurulduunda Osmanl mparatorluunun eitim yapsn ve okullarn da devralmt. Trk milleti savatan henz kmt ancak dier kurumlarnda olduu gibi eitim alannda da dzenlenmesi gereken pek ok husus vard. Nitekim dnemin yetkilileri vakit kaybetmeden ie koyularak eitim alannda kkl reformlarn nn aacak admlar atmlard. Bu reformlarn temelinde yatan ana itici g Trk milletine ihtiya duyduu milli bilinci ve zgveni vermekti. Bu zgven ve milli uurla donatlm olan Trk toplumunu ada bir seviyeye getirmek ise bu dnemde yaplan uygulamalarn nihai hedefiydi. Giriilen eitim seferberlii sayesinde yenili bir alfabeye geilmi ve lke genelinde okuma-yazma oran arttrlmtr. Anahtar Kelimeler: Trk Eitim Sistemi, Eitim, Cumhuriyet Dnemi, nklplar, Yaz Devrimi.

THE HSTORY OF EDUCATION AND CULTURE N THE SNGLE PARTY PEROD OF TURKISH REPUBLIC

ABSTRACT Suleyman Demirel University, Department of History Doctoral Seminar, 25 Pages, January 2011

The aim of this study is to highlight the general outline of the evaluation that Turkish Education had undergone by analyzing elaborately the developments and phases of which Turkish Education System had been exposed since the foundation of The Republic. In this study, it has been strived to maintain the Turkish Republics mentality change and its effects on Turkish National Education System. The research has focused the developments between the early times of Turkish Republic and the death of Atatrk. This review is based on the thoroughly examination of the studies of that term. When the new Turkish Republic was founded, The Administration took over the Ottomans education system and schools. Turkish Government had come out of a terrible war but there were many amendments to be done in education system, like other institutions of administration. So Turkish authorities immediately took a step to lead a way to new amendments in education system. The basic impetus prompting these reforms was to give national conscious and self-confidence to Turks that they absolutely needed. Making The Turkish Nation equipped with this conscious and self-confidence a contemporary member of modern world was ultimate goal of all reforms and struggle. Thanks to education mobilization, a new alphabet was accepted and literacy through the country was increased. Key Words: Turkish Education System, Education, Republic Period, Revolution, The Alphabet Revolution.

TRKYE CUMHURYET TEK PART DNEM ETM VE KLTR TARH

ERK

1. ZET 2. ABSTRACT 3. NDEKLER 4. KISALTMALAR

I II III V

GR

HAZIRLIK DNEM

A. lk Giriimler a. TBMM lk Hkmeti ve Eitim b. Heyet-i lmiye Toplantlar c. Maarif Misak B. Laik Eitime Doru a. Tevhid-i Tedrisat Kanunu b. Eitim Tekilatnda Dzenlemeler 1. Maarif Eminlii 2. Talim Terbiye Kurulu c. Yaz Devrimi d. ada Toplum Yaratma ve Eitim 7 8 9 9 11 12 3 5 6

KLTR DEVRM

A. Kltr Politikalar a. Sanat politikas b. niversite reformu B. Milli Kltr Yaratma abalar a. Trk Tarih Kurumu b. Trk Tarih Kongresi ve Trk Tarih Tezi c. Trk Dil Kurumu ve Dil Devrimi 1. Trk Dil Kurultay 2. Gne-Dil Teorisi 17 17 18 19 20 14 15

SONU KAYNAKA

22 24

KISALTMALAR A MEB TBMM TC YAY : Ankara niversitesi : Milli Eitim Bakanl : Trkiye Byk Millet Meclisi : Trkiye Cumhuriyeti : Yayn

GR Osmanl mparatorluu kurulduunda, Seluklu Devletinden pek ok kurumu da dn almt. Bu kurumlar arasnda eitim alannda medreseler ve sbyan mektepleri de vard. Bu eitim kurumlar Avrupann Orta a yaad dnemlerde Osmanl mparatorluunu dnemin kltr merkezi haline dntrmt. 15. Yzyln balarnda Avrupada cereyan eden Bilimsel Devrim ve onun yaratt bilimsel phecilik sayesinde Avrupa Aydnlanma ana almt. Batdaki bu bilimsel gelimeleri takip edemeyen Osmanl teknik olarak sava alannda Avrupa Ordularna kar koyamaz duruma geldi. Durumun bir an nce dzeltilmesi gerekiyordu. lk olarak askeri gcn yeniden tesisi gerekliydi. Bunun iinde modern ve an tekniine gre eitilmi subaylara gerek duyuluyordu. Dolaysyla Osmanlda yenilik hareketleri orduda ve askerin eitimi alannda balad. Bunun iin ilk olarak Mhendishane-i Bahri Humayun ve daha sonra Mhendishane-i Berri Humayun kuruldu. Bu okullar Cumhuriyet dneminde kurulan modern okullarn ilk rnekleri olarak grlebilir. Tanzimat dneminde ve II. Abdlhamit dneminde yaplan eitim ile ilgili dzenlemeler Osmanl Eitim sistemini bir noktaya kadar tayabilmiti. zellikle Tanzimat dneminde eitimi medresenin ve ulemann etkisinden kurtarp tamamen devletin kontrolnde geliecek ekilde bir merkezi tekilata balama abalar dikkate deer uygulamalardr. 1857 ylnda Maarif Nezaretinin kurulmas, eitim ilerinin de bir nazr tarafndan Divan- Humayunda temsil edilmesi eitimin artk bir devlet politikasna dntn gsteren nemli bir atlmd. 1869 ylnda yaynlanan Maarif-i Umumiye Nizamnamesi maarifi kapsaml bir ekilde kanunlatrma ve sistemletirme programyd. Bu nizamname ile birlikte okullar aras derecelendirme yaplarak eitimin kademelendirilmesi salanmtr. Ayrca eyaletlerde maarif Meclislerinin kurulmas da devletin eitimi snrlar iinde her noktaya yayma abasnda olduunu gstermektedir. II. Abdlhamit dneminde okullama orannda nemli bir art yaanarak eitim daha geni kitlelere yaylmtr. II. Merutiyet dneminde eitime ynelik planlara ve programlamaya devam edilmitir. Ancak sonraki dnemde cereyan eden Balkan Savalar ve nihayetinde Birinci Dnya Sava yaplmak istenen eitim dzenlemelerinin nn kesmitir.

zellikle XVIII. yzyln ikinci yars itibariyle askeri eitim alannda meydana gelen adalamaya ynelik Bat tarsnda okul ama uygulamalar gerek anlamda Cumhuriyet dneminde yaplacak olan reformlarn uygulayacak toplumsal bir zmrenin yaratlmasnda nemli bir admdr. Ancak bu dnemde bu askeri eitim kurumlarnn al ve daha sonra Tanzimat dneminde maarif alannda yaplan dzenlemeler yaplmakla beraber, eski eitim kurumlarna da dokunulmamtr. Birbirine yabanc farkl dnya grnde renciler yaratan bu kurumlarn beraber yaamas toplumda eski-yeni, dou-bat, gibi toplumsal tabakada kutuplamalarn yaand ikilii ortaya karmtr.1 Bu durum Cumhuriyet dnemine kadar sregelmitir. Cumhuriyetin kurulmasyla birlikte eitimde hkim olan bu ikiliin bir an nce giderilmesi yeni Trk Devletinin idarecileri asndan almas gereken bir engeldi. Nitekim bu dnemde yaplan uygulamalar eitimin tek elde ve tek tarzda ircaa edilmesi gerektiine ynelik yasalarn kmasn salamtr. Cumhuriyet dnemi kozmopolit, ikili kutuplamann yaand eitim yapsndan tek ve milliyeti bir eitim politikasnn takip edildii bir dnemdir.

Kodaman, Bayram, Abdlhamit devri Eitim Sistemi, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1999, s. 7

HAZIRLIK DNEM

C. lk Giriimler d. TBMM lk Hkmeti ve Eitim Trkiye Byk Millet Meclisinin almasndan 16 gn sonra, kurulan ilk hkmetin raporu mecliste okunmutur. 9 Mays 1920 tarihinde okunan hkmet programnda eitime dair nemli ifadeler yer almaktadr. leride baz reformlarn yaplacana dair bilgiler verilmesine karn milletin tm gcn savaa younlatrm olmas nedeniyle imdilik mevcut eitim olanaklarnn muhafazas ile yetinilecei ifade edilmitir. Programda eitim ile ilgili olarak herhangi bir yeniliin yaplacana dair ifade olmamasna ramen, Osmanldaki eitim anlayndan farkl olarak Ulusal ruhu gelitirecek tarihsel, toplumsal ve edebi eserleri uzmanlarna yazdrmak bir ulusun yaamnn ve varlnn korunmas iin en nemli etken olan milli eitim ilerinde dikkat ve zel bir aba ile almak, gibi maddelere yer verilmesi mill uur gelitirme, kendine gven duyma, giriim gcne sahip olma, kendi bnyemize uygun programlar gelitirme gibi bugnk modern eitimde hl kullanlan temel ilkeler daha o zaman dnlm ve programa alnmtr2 3 Mays 1920 gn kurulan 11 vekilden oluan "cra Vekilleri Heyeti"nin biri de Maarif Vekilidir. 4 Mays 1920'de kurulan dairelerden biri de "lk Tedrisat Dairesi"dir. Bu daire ilkretim ile ilgili almalar zerine almtr. 1920 ylnn sonunda bakanlk merkez rgt u be daireden olumaktadr; 1. lk Tedrisat Mdrl 2. Tali Tedrisat Mdrl 3. Sicil ve statistik 4. Muhasebe Mdrl

Galip Karagzoglu, Atatrkn Eitim Savas, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, II, S.4, Ankara, 1985, s. 195 196.

5. Hars mdrl3

Trkiye Byk Millet Meclisinin ilk dnemlerinde eitime dair dikkati eken nemli gelimelerden birisi de Maarif Kongresinin dzenlenmesidir. 16 Temmuz 1921 tarihinde Ankara'da toplanan Maarif Kongresi yurdun her tarafndan gelen 250den fazla erkek ve kadn retmeni bir araya getirmitir. "Maarif Kongresi" Dar'l Muallimin konferans salonunda Mustafa Kemal Paann al konumasyla almalarna balamtr. Eitim programlar zerinde durulmu ve yaplacak almalar belirlenmitir. Gndem maddeleri aadaki gibi belirlenmitir:

lkokul programnn dzenlenmesi ve ilkokullarn renim srelerinin yeniden

dzenlenmesi

Ky retmeninin yetitirilmesi iin Ky retmen Okulu almas. Ortaretim kurumlarnn programlar ve dersleri Birinci Heyet-i lmiye almalar bitiminden 1 gn nce 14 Austos 1923'te

okunan cra Vekilleri Programnda aadaki ifadelerle ilkretimde yaplacak almalar sralanmtr;
Tahsil-i iptidai milletin btn efradna terbiye-i umumiyeyle beraber ameli mesleklere mteveccih bir terbiye de temin edecektir. Msait merkezlerde alt senelik iptidai tahsilden sonra tedricen ziraat, sanayi ve ticarete mteveccih iki senelik ikmal snflar alarak tahsil edemeyen genlerin bu snflara devamlar mecburi tutulacaktr. Tahsili iptidainin mecburiyeti tamim edilecektir.4

cra Vekilleri Programnda genel anlamda ilkretim esaslarna ve yaygnlatrlmasna ynelik ifadelerin yer almas doaldr. Zira o artlar altnda daha geni apl planlamalarn yaplmasn beklemek g olurdu. Sava kazanlp lke dman askerinin saldrsndan kurtarld vakit. Eitime dair neler yaplabileceinin grlmesi ve bu ynde kararlarn alnmas maksadyla Milli Eitim Bakanl bnyesinde toplantlar gerekletirilmitir. Bu toplantlar ilerde dzenlenecek olan Eitim uralarnn da ilki olmas bakmndan nemlidir.

nan, M. Rauf, 1920lerde Trk Milli Eitimi, Cumhuriyet Dneminde Eitim, stanbul, 1983,s. 55. 4 Cumhuriyetimizin 50. ylnda Milli Eitimimiz, Meb Yay., stanbul 1973, s. 23.

10

e. Heyet-i lmiye Toplantlar Yeni Trkiye kurulurken ve Cumhuriyet ilan edilirken, ok elverisiz ve olumsuz koullar altda 11 yl sren ok ar savalar geirmi ve geirmekte; topraklarnn 2/3 sava alanlar olmu ve olmakta, yanm ve yklmakta idi. Nfusunun 1/5ini, 3 milyonu akn insann bu alanlarda yitirmi ve yitirmekte idi. Savalarn ykm ylesine korkun idi ki, lkede retmen, hekim, eczac, mhendis, hukuku, mimar, sanat vb. yksek okul kls hemen hemen kalmamt; dahas duvarc, marangoz, demirci gibi esnaf bile kalmamt. Ne hastane, ne okul, ne liman, ne yol, ne fabrika vard. Ulus yorgun ve yoksu dmt. Nfusun %80inden ou kylerde, ancak %20sine yakn kentlerde idi. Bu artlar altnda Bakanln Maarif Heyet-i lmiyesinin 15 Temmuz 1923te balayan toplants, hazrlk dnemi Cumhuriyet eitiminin en olumlu almas, Maarif uralarnn bir eit balangcdr. Artk cephe sava kazanlm, eitim savana balanacaktr. Burada Trkiyenin btn eitim sorunlar inceden inceye konuulmutur. Birinci Heyet-i lmiye toplants sonucu kurumlar temsil etmek amacyla yeler seilmi ve birok alanda incelemelerde bulunmutur. 15 Temmuz 1923te balayan heyetin ilk toplantsnda Safa Bey yapt konumada son dman askerinin denize dklmesinden itibaren btn glerin eitime evrildiini ve lkenin hakiki kurtuluun eitimden beklendiini vurgulamtr. Heyet-i lmiye toplantlar ok geni yelpazeden kimseleri bir araya toplamtr; Telif ve tercme encmeni, lk orta ve yksek tedrisat mdr, Tefti heyeti, Hars mdr, hsaiyat mdr, Darlfnun mderrisleri, Serbest ali dersler mderrisi, Darlmuallimin ve darlmuallimat Aliyeden, Sanayi-i nefiseden, Galatasaray Lisesinden, Ortaretim mensuplarndan, lkretim mensuplarndan, Bakanln seecei uzmanlar, lgili bakanlklardan, Basn mensubu, Trk ocandan, Byk izci ortasndan gelen yeler bu yoplantya katlanlar arasnda yer almaktadr.5 Heyet-i lmiye Toplantlarnda alt tane alt komisyon kurularak almalar balamtr. Bu komisyonlar Milli ve ilmi komisyon, statistik mdirriyeti tekilat
5

Ergn, Mustafa, Atatrk Devri Trk Eitimi, Ankara niv. Dil ve Tarih- Corafya Fakltesi Yay., Ankara, 1982, s. 26.

11

komisyonu, lkretim komisyonu, retmen okullar izcilik eiticilik komisyonu, Ortaretim komisyonu, Bakanln genel almalar ve program komisyonu olarak belirlenmitir.6 Toplantda kadnlarn Heyet-i lmiyeye girebilecekleri ve lkretim Mfettii olarak atanabilecekleri ynnde bir ifade kullanlmtr.7 Bu ifade sonraki dnemlerde Trk toplumunda kadna verilecek ayrcalklarn ve kadnn cemiyet hayatndaki statsnn kymetine ynelik olumlu bir adm olacaktr. Bu toplantda alnan kararlardan biri de askeri okullarn Maarif Vekletine braklmas ve genel ilkretim okullarnn da bakanlka alabilecek olmasdr. Ayrca mesleki eitim verecek idadiler de bakanla braklacakt. 1913 ylnda yaynlanan Tedrisat iptidaiye kanunu muvakkatine gre ilkokul kurma ve ama hakk halka aitti. Bu durum ileriki dnemlerde alnacak ve Trk eitim sisteminde yeni bir dnemin almas olarak kabul edilecek "Tevhidi Tedrisat" kanunun bir n adm olarak kabul edilebilir. f. Maarif Misak Milli Mcadele Misak- Milli temelinde atlm bir hareketti. Sava sona erdikten sonra zmirde dzenlenen ktisat Kongresinde de savatan sonra lkenin nasl bir bamsz iktisadi politika izleyeceine dair kararlar alnmt. zmir ktisat Kongresinde bile bamsz bir ekonominin ancak eitim yolu ile gerekletirilebilecei noktasnda buluulmutu. Bu kongrede alnan kararlar znde haln yetimesi ve eitimi ile dorudan balantlyd. 1923 ylnn banda dnemin Maarif Nazr smail Sefa retimin birletirilmesinde dikkate alnacak esaslar toplayarak bir genelge halinde yaynlad. lke apndaki btn retim kurumlarna ve okullara gnderdi. Bu genelge misak- maarif olarak deerlendirilmitir. Ayrntl bir eitim programn ieren bu Maarifte eitimin ama ve sorunlarna deinilirken ayn zamanda zm nerileri de sunulmutur. Genelgede milli karakterde bir eitimin serbest dnce ortamnda verilebilecei, milli egemenliin ancak milletin daha bilinli bir ekilde biimlenmesi ile gerekleecei ifade ediliyordu. Ayrca genelgede yeni yetiecek olan genlerin suskun deil, dnen ve harekete geen
6 7

Ergn, a.g.e.,s. 28. Ergn, a.g.e., s. 29.

12

niteliklere sahip olmalar, ulusal karlar her eyin stnde tutarak bu uurda doru seim yapmalar isteniyordu. lkeyi ekonomik tutsaklktan kurtarmak, bunu gerekletirecek okullar ve eitim kurumlar amak ve rencilerin zgvenli kimseler olmalarn salamak genelgenin ana temasn oluturuyordu. Genelge din eitiminin laik bir erevede yaplmasn ngryordu. rencilerin uygulamal eitim dairesinde yetitirilmesini ve ada usullerin benimsenerek eitim verilmesini ve bu eitimin yurdun en cra noktalarna yaylmasn hedefliyordu. Misak- Maarif ayn zamanda kendisinden sonra kacak olan Tevhid-i Tedirsatn da bir nevi ncln yapyordu.

D. Laik Eitime Doru e. Tevhid-i Tedrisat Kanunu Osmanl mparatorluu eitim kurumlar alannda ok eitli ve dank bir yapya sahipti. Geleneksel eitim kurumlar Sbyan Mektepleri ve Medrese retim vermeye devam ederken biryandan da Bat tarznda eitim veren okullar almakta ve yllarca dnya gr ve zihniyeti birbirine zt bu iki kurum beraber yan yana yaad. Bunlarn dnda aznlklarn ve yabanc devletlerin am olduu okullar Osmanl Eitim Sistemini ok bal bir yap haline getirdi. bu durumun zmne ynelik olarak ttihat ve Terakki dneminde giriimler olmutur.1916 ylnda toplanan ttihat ve Terakki Genel Kongresi, Evkaf Vekaletinin elindeki okullarn Maarif vekaletine devredilmesi kararn alr. Ancak Medreselerin de Maarif Vekletine balanmas gerekletirilemez. Medreseler de Evkaf Vekletinden alnr ama Bab- Meihata verilir.8 Milli mcadelenin uzun yllar srmesi ve yeni bir zmrenin iktidar elinde bulundurmas iktidarn kendine olan gvenini arttrmtr. Milli Mcadele dneminde Mustafa Kemal Atatrk her ne kadar eitimin birletirilmesi meselesine birka kez deinmi olsa da o dnemin istikrarsz ortamnda ok da stnde durmaz.9 Cumhuriyet kurulduktan sonra bu durum Cumhuriyetin yaratmaya alt milli, laik ve ada eitim ruhuna tamamen aykrdr.

8 9

Bagz, lhan, Trkiyenin Eitim kmaz ve Atatrk, Kltr Bakanl, Ankara, 1995, s. 77. Sungu, hsan, Tevhid-i tedrisat, Trk Tarih Kurumu Belleten Say 7-8, Ankara, 1938, s. 409

13

3 Mart 1924 tarihli Tevhid-i Tedrisat Kanunu, retim ve eitimin birliini salamakla beraber medreselerin de kaldrlmasn salamtr. Keza 3 Mart 1924 tarihli, er'iye ve Evkaf Vekletlerinin kaldrlmasna dair kanunla da, vakflarn bal bulunduu veklet kaldrldndan ve Tevhid-i Tedrisat Kanunu'nun nc maddesi ile de er'iye ve Evkaf Vekleti btesinde mektepler ve medreseler iin ayrlan denek Maarif Vekletine devredildiinden, medreselerin kaderini tayin Maarif Vekletine braklmtr. Bylece, renim birletirilerek ikilik ortadan kaldrlrm ve devlet, eitim ilerinin tek sorumlusu olmutur. Cumhuriyet hkmeti, mrn tamamlam bir ksm din kurumlarn kapatarak bunlarn yerine yeni sistemde eitim veren lahiyat Fakltesi ve mam Hatip Okullar at. Medreseler, trbeler, tekkeler kapatld. Bylece, eitimde birlik salanarak devletin retmenleri tarafndan din derslerin yannda dier dersler de verilmeye baland. Tevhid-i tedrisat ile birlikte Milli Savunma Bakanlna bal olan Rdiyeler ve dadiler, Shhiye Vekletine bal olan okullar bteleri ve eitim kadrolar ile birlikte Maarif Vekletine balanmtr.10 Fakat 1 yl sonra bu kanuna ek 637 sayl kanunla Milli Mdafa Vekletine tekrar balanmtr. Trk Milleti, Milli Mcadele yllarndan sonra laik ve ada bir toplum olma yoluna girmiti. Laik ve ada olma hedefine ynelmi bir toplumun eitiminin de bu ekilde organize edilmesi gerekiyordu. Eitimin birletirilmesi ile iki farkl zihniyetin tek bir eitim anlaynn da toplanarak laik ve ulusal zeminde birletirilmesi hedeflenmitir.11 Bylece muasr medeniyet seviyesine kmann zemini hazrlanmak istenmitir.

a. Eitim Tekilatnda Dzenlemeler 1926da karlan 789 sayl Maarif Tekilatna Dair Kanunda 4 tr ilkokuldan sz edilmekteydi. Bunlar ehir ve kasaba gndz, ehir ve kasaba yatl, ky gndz, ky yatl ilkokullaryd. lkokullarn retim sresi 5 yld. Anayasaya gre a ocuklarnn kz, erkek ilkokula devam zorunluydu. lkretim okullar
10

Ciciolu, Hasan, Trkiye Cumhuriyeti'nde ilk ve ortaretim-tarihi Geliimi, A.. DTCF Yay., Ankara, 1982, s. 34. 11 Yamaner, erafettin, Atatrk ncesi ve Sonras Kltrel Deiim, Toplumsal Dnm Yaynlar, stanbul, 1998, s. 194-196.

14

ocuklara parasz retim verecekti. Bu koullar ve kurallar gnmze dek srp gelmitir. 1924 ylnda toplanan G. Heyet-i lmiyede ilkokullarn sresi alt yldan be yla indirilmitir. 1926 ylnda, 789 sayl Maarif Tekilatna Dair Kanunla ilkretim okullar ilk defa drtl bir tasnife tutulmu, ky ve ehir ilkokullar olarak ayrlmtr. ehir ilkokullarnn sresi be, ky ilkokullarnn sresi ise yl olarak tespit edilmitir. Bu durum 1939 ylna kadar devam etmi, 1939 ylnda ky ilkokullarnn da retim srelerinin be yla karlmasyla ky ve ehir ilkokullar sre fark kaldrlmtr.

1. Maarif Eminlii 789 sayl maarif tekilatna dair kanunla dzeylerine gre retim kurumlar belirlenmi, yeni Trk Milli Eitiminde merkez ve tara rgtlerinin yap ve ilevleri saptanmtr. 22 Mart 1926 tarih ve 789 sayl Maarif Tekilat Kanununun 20. maddesine istinaden hazrland belirtilen ve dnemin Babakan smet NN imzasyla o gnk Maarif Vekletine gnderilen 46 maddelik kararnameyle, Trkiye 13 Maarif Eminliine blnmtr. Maarif Eminlikleri bu gnk anlamda eitim blgelerine karlk gelmekte ve kurumsal bir yap ve idari bir kademeyi gstermektedir. Ayn zamanda blgeyi oluturan tm illerde maarif mdrlkleri vardr. "Maarif Eminlii" ad verilen her eitim blgesinde bir maarif emini grevlendirildi. Maarif emini blgesindeki ilkretim personelinin atanma, yer deitirme ve disiplin ilerinin yrtlmesinde nemli yetkilere sahip bulunuyordu. Blgesinde ilkretim bte ilerinden de maarif emini sorumluydu. Maarif emininin ortaretim kurumlar zerindeki yetkisi ve kontrol ise snrlyd. 1931 ylnda 5 yllk bir faaliyetten sonra 1834 sayl kanunla maarif eminlikleri kaldrld. Trk milli eitim ynetim rgtnde bylece blgeler yerlerini illere brakt.

2. Talim Terbiye Kurulu 789 sayl kanun gereince "Telif ve Tercme Heyeti" kaldrlarak yerine Trk dili ve Trk diline ilikin bilimsel sorunlar konusunda grev yapmak zere bir "Dil Heyeti" oluturuldu. Ayn kanunun ikinci maddesinde de Maarif Vekletinde bir

15

"Talim ve Terbiye Dairesi" kurulmas ngrlmt. Daha sonra 2287 sayl kanunla yrrle giren "Milli Talim ve Terbiye Dairesi"nin dier grevleri de daha ak bir ekilde belirtilmitir. Buna gre;

niversite ve askeri eitim kurumlar dndaki, eitim kurumlarnn Ders kitaplarnn incelettirilip kabul ve benzeri eitim ve retim

eitim programlaryla ynetmeliklerinin hazrlanmas

hizmetlerinin dzenlenmesi grevi bilimsel bir danma organ olarak merkez rgtnde yer alan Talim ve terbiye kuruluna verilmitir. Bylece Tanzimat sonras Osmanl Eitiminde "Meclis-i Kebir-i Maarif"e bal "Daire-i lmiyenin" ilevleri bamszlk savann devam ettii yllarda "Heyet-i lmiye" tarafndan yrtlmtr. Daha sonra ayn ilevler daha geniletilmi ve daha belirgin bir hale getirilerek 789 sayl kanunla kurulan "Dil Heyeti" ve "Milli Talim ve Terbiye Heyetince" yerine getirilmee balanmtr. Buna gre dilimize ve milli eitimimize ilikin srekli aratrma ve dzenlemelerin bu iki kurumca yrtlmesi ngrlm ve cumhuriyet dneminde bundan byle milli eitim hizmetlerini yasalara uygun olarak dzenleme grev talim ve terbiye kurulunca ve ou zaman milli eitim uralar yoluyla kanalize etmek suretiyle yrtlmtr.12 Milli eitimle ilgili ynetmelik, tzk ve kanun tasarlarn hazrlamak incelemek ve mevcut ynetmelik tzk ve kanunlarda deiiklik yaplmasna ihtiya grlen hususlar hakknda bakanla teklifte bulunmak, Her derecede genel ve meslek okullarnn programlarn dorudan doruya veya uzmanlar vastasyla dzenlemek ve deitirmek, Okullarda kabul ve uygulanacak eitim ve retim amalar sistem ve usulleri hakknda karar almak, Genleri cumhuriyet esasna gre hazrlayacak ve okullarda milli terbiyeyi kuvvetlendirecek tedbirler almak, Gelecek yllarda uygulanacak eitim programn genel mdrlerin grleri alnarak tespit etmek ve buna gre her yl mili eitim bte layihas hazrlanrken teklifte bulunmak gibi vazifeler Talim Terbiye Kurulunun grevleri arasnda yer almaktadr.

12

Cumhuriyet Dneminde Eitim, Bilim ve Kltr Eserleri Dizisi Atatrk Kitaplar, MEB Yay. stanbul, 1983, s. 34.

16

c. Yaz Devrimi Yaz devrimi cumhuriyetin kurulduu tarihten itibaren ou zaman tartlan bir mesele olarak gncelliini korumutu. Daha eski tarihlerde imparatorluk dneminde Trk dili iin Arap harflerinin yetersizlii ve slah edilmesi gerektiine ilk iaret edenler 1862-63'lerde Mnif Efendi (Paa) ve Azerbaycanl Ahundzade Feth-Ali'dir.1928 yl balarnda Latin harflerinin esas alnarak Trk alfabesinin dzenlenecei iyice belli oldu. Bu arada TBMM uluslar aras rakamlarn kullanmn ngren yasay kard. Bylece bu anlamda nemli bir adm atlm oldu Latin Harflerine gemek iin hazrlklar 1926 ylnda Trkoloji Kongresinden sonra balatlm, Milli Eitim Bakanlnca gerekli almalar yaplmtr. Bu kapsamda, 29 Mays 1928de Dil Encmeni kurulmutur. Bu encmen 9 Temmuz 1928 gn ittifakla Latin harflerine geme konusunu benimsemitir. 8.8.1928 gn akam da Mustafa Kemal Atatrk Latin Harflerinin kabul edildiini aklamtr.13 3 Kasm 1928'de yrrle giren bu yasann gerekesinde; Arap harflerinin Trk diline uymad, bu harflerle Trke kelimelerin yazlamad ve yazlanlarnda doru okunamad bylece doru okuma-yazmann bir snfn imtiyaz haline geldii, matbaaclk ve baka alanlarda eski harfleri ok masrafl olduu belirtilerek hkmetin bir yaz sistemi hazrlatt ve bunun da tecrbesinin yapld aklanmtr.14 Cumhuriyetin ilan beraberinde okuma yazma bilmeyen kitlelerin cumhuriyet prensiplerine gre eitilmesi meselesini de gndeme getirdi. Bu duruma zm olarak "halk mektepleri" veya "halk dershaneleri" kurulmas teklif edildi. Mustafa Necati bakanl dneminde halk kitlelerinin eitimine ynelik giriimlerini younlatrd ve "Halk terbiyesi ubesini" kurdu ve "Halk Dershane ve Konferanslar Talimatnamesi"ni hazrlad. Yaz devriminden sonra Halk dershaneleri daha ziyade yeni Trk harfleri ile okuma-yazma retme iini stlendi. Bu dershanelerin hazrlanan talimatnamelerinde eski ve yeni yazy bilmeyenler 4 ay, eski yaz bilenler 2 ay sreli kurslara tabi olacaklard. Bu okullarn genel bakan Gazi Mustafa Kemal idi. Okullar ilkretim genel mdrlnn

13 14

Ergin, Osman Nuri, Trk Maarif Tarihi Cilt V, Eser Neriyat, stanbul, 1940, s. 1761. Ate, Toktam, Trk Devrim tarihi, Bilgi yay., stanbul, 2007, s. 189.

17

"halk terbiyesi ubesi" ne bal olacak ve bunlarn nerelerde nasl kurulacaklarn maarif mntkalar belirleyecekti. 16-40 yandaki vatandalar bu kurslara devam etmeye ve dardan snav vererek belge almaya mecburdular. retmeni veya okulu olmayan kylerde "seyyar talim heyetleri" kuruldu. 1929 Eyllnde Millet Mekteplerinin talimatnamesi yeniden deitirildi. Buna gre millet mekteplerinin tek vazifesi yalnzca yeni yazy retmek deil, hayat ve geimin gerektirdii ana ilkeleri de kazandrmaktr. Millet mekteplerinde B dershanelerinde mkemmel bir okuma-yazmann yan sra hesap ve ller, salk bilgisi ve yurt bilgisi de anlatlyordu. Bu dersler cumhuriyet ynetimine iyi vatanda kazandrmada hayli etkili olan derslerdi.15 Yalnz 1927 ylnda kadn-erkek okuma-yazma oran % 10,7 iken 1935 ylnda bu oran sadece % 19,9 seviyesine karlabilmiti.16 Ksacas istenen seviyede bir art kaydedilememiti.

d. ada Toplum Yaratma ve Eitim Cumhuriyetin kurulduu ilk gnden itibaren ada ve laik bir toplum yaratma gayesiyle pek ok dzenleme ve yenilik yaplmtr. Eitim alannda giriilen tm yeniliklerin temel hedefi Trk Milletine milli uuru kazandrmak ve onu bu ynde eitmektir. ada ve laik bir devleti olmas yeterli deildir. Toplumunda bu istikamette gelimesi ve ilerleme kaydetmesi en nihayetinde bu birikimi kaldracak dzeyde aydn olmas gerekir. Bu ancak modern bir eitimle mmkndr. Zaten Atatrk dncede eitimin en nemli aralarndan biri de budur. Eitim ve retimle ada toplumlara temasa gemek ve onlarla diyalog iinde olmaktr. ada bir toplum olabilmenin art zgr bir dnya grne ve geni bir dnya grne sahip bireyler yetitirmektir. Cumhuriyet dneminde Tevhid-i Tedrisat ve yaz devrimlerinin yaratmaya alt ortam Trk toplumuna bu nitelikleri kazandracak mahiyette bir neme sahiptir. Zira bu ekilde Trk Milleti yllardr toplum hayatnn en derinine nfuz etmi olan geleneksel dini yaam tarzndan ve mmete dayal toplum yapsndan milli bilinci salam bir millete dnm oldu.

15 16

Ciciolu, a.g.e., s. 104 Trkiye'de toplumsal ve ekonomik gelimenin 50 yl, TC babakanlk devlet istatistik enstits, Ankara, 1973, s. 79.

18

Toplumun adalamas erevesinde 1926 ilkretim ders program incelendii vakit ne tr bir geliimin olduu grlr. 1926 programnda Resim el ii, musiki ve o zamana kadar mfredatta hi yer almam olan jimnastik bulunmaktadr.17 Musiki alannda daha nce yaanm gelimeler vard. ark musikisi ve Garb musikisi ekseninde dnen tartmalara Maarif Vekilliince stanbul Belediye Reisliine gnderilen talimatname ile ark musikisi yasak edilerek devlet gelimelere mdahil olmutu. 1926 ylndaki programda musiki dersinin yer aln garb musikisinin icrasn retmeye ynelik bir adm olarak deerlendirilebilir. Ayn zamanda 1926 programnda Kuran Kerim ve din dersleri kaldrlmtr. Laik bir toplumun garantisi bireyler yaratmak gemektedir. Mfredat eskilerden farkl olarak daha dnyevi ve daha ada bir hal almtr.

17

Ciciolu, a.g.e., s. 96.

19

KLTR DEVRM

C. Kltr Politikalar c. Sanat politikas 1924 Ylnda cumhuriyet okullarnda modern ve Avrupai anlamda bir Milli Trk mzii iin "Ankara Musiki Muallim Mektebi" kurulmutur. 1925 ylnda da Maarif Vekillii stanbul Belediyesi'ne gnderdii bir emirle "Darlelhan"da dou mzii retilmesini yasak ederek ve okul programlarndan dou mzii ksmlarn kararak o zamana kadar devam eden dou-bat mzii tartmasn sona erdirmitir. Kltr bakanl 1925 ylnda Bakanlk rgt iinde bir "Ar Genel Direktrl" kurmutur. Bir mzik konservatuar kurmak iin Almanyadan Paul Hindemet'i uzman olarak ard. Ankara'da bir Milli Musiki ve Temsil Akademisi kuruldu. O dnemde Trkiye'de bulunan Bela Bartok halk mzii zerinde incelemeler yaparken; Lied ve Arya evirileri hakknda rapor veren Prof. Paul Lohman ise Konservatuarn an blmnn kurulmasna alyordu. Btn bu almalarn sonunda iyi bir mzik ktphanesi ariv ve laboratuar kurulmu trke bir an klliyat yaplm nota ksmlar Trkiye'de gerekletirilmi dahas ada mziin Trkiye'de yerlemesinde byk admlar atlmtr. Tiyatro, alannda cumhuriyet dneminde nemli admlar atlmtr. Maarif Vekleti komisyonlar kurarak bakanlk rgt iinde bu ile grevli bir genel mdrlk kurarak almalar hzlandrmtr.18 stanbul'da darlbedayi ile Darlelhan'n birletirilmesiyle stanbul Konservatuarnda bir Tiyatro Meslek Okulu almtr. Trkiye Cumhuriyeti, Osmanlnn sahip olduu geleneksel sanat deerlerini terk ederek daha modern bir sanat anlayn toplumun geni kitlelerine yaymay devletin nemli grevlerinden birisi olarak grmtr. Bat mziinin, tiyatronun ve dier Bat sanat dallarnn Trkiyede gelimesi iin almalar yrtlmtr. Tm bu yeni sanat anlaynn nedeni phesiz ki Trk milletinin kendisini Bat medeniyetinin bir paras olarak grmesini salayacak nitelikte zevkleri kazandrarak zihniyet deiimini toplumun en derininde gerekletirmektir.
18

Ciciolu, a.g.e., s. 135.

20

d. niversite reformu Kurulu ve gelime dnemlerinde baarl grlen medrese zamanla bilim retmekten uzak bir konuma gelince Osmanl iin tm reformlarn ve geliimin nnde bir engel haline gelmiti. Ancak Osmanlnn son dnemleri dhil Medreseye dokunulamamt. Medrese dnda Avrupa tarznda bir niversite (Darlfnun) ama fikri 1845 ylnda Meclis-i Maarif-i Muvakkat tarafndan ortaya atlmt. Darlfnun birka defa almasna ramen ancak kalc olarak resmen 1Eyll 1900de resmen alabilmiti.19 Darlfnunun slah iin yurtdndan yabanc uzman getirme yoluna daha I. Dnya sava yllarnda bavurulmutu. Fakat dil sorunu yznden abalar boa gitmiti. Ayn giriim 1924 ylnda tekrar denendi. Maarif Vekleti Darlfnun'dan getirilmesi dnlen yabanc uzmanlar hakknda rapor istedi darlfnun 1925 yl ierisinde 13 yabanc profesr, 3 tanede teknisyen istihdam edilmesi dnlyordu. zellikle fen fakltesi iin Fransa'dan birok profesr ve retmenler getirtilmi bunlar enstitlerde almlardr. 1931 ylnda hkmet svire GELF niversitesi profesrlerinden pedagog Albert Malche' Trkiye'ye davet etti. Malche 16 Ocak 1932 ylnda Trkiye'ye geldi ve darlfnunun fakltelerini, kliniklerini, laboratuarlarn ve ktphanelerini gezdi. Daha sonra yurt dna karak Fransa ve sviredeki niversite sistemini inceledi. Nisan 1932'de Trkiye'ye dndnde incelemelerine hastane ve liselerde devam etti ve raporunu teslim etti. 1933 Martnda hazrlad rapor dorultusunda projelerini uygulamas iin Malche tekrar davet edildi. Malche artk bakanln teknik danman olarak alacakt. Malche'nin Trkiye'ye dnd zamanlarda da hkmet Darlfnunun ilgasn ngren yasay meclisten geirdi. 20 Mays 1933'de Malche'n ve hkmetin hazrlad projeleri uygulamak iin, Malche'nin bakanlnda Talim ve Terbiye Dairesi yeleri Avni Baman, Rt Uzel, Mhendis Mektebi Mdr Kerim ve Ankara Lisesi Mdr Osman Horasanl beylerden oluan bir Islahat Komitesi kurulmutur. Mays 1933te 2252 sayl kanun Darlfnunu kaldrm Eitim Bakanln stanbul niversitesini kurmakla grevlendirmiti.
19

Arslan, Ali, Darlfnundan niversiteye, Cumhuriyet Dnemi Eitim Politikalar Sempozyumu, Ankara, 2010, s. 208.

21

Darlfnunu ilgasndan sonra kadrolar kaldrlm ve 1933 yllar balarnda 48 yabanc profesrle anlama yaplmt. Darlfnunun kadrosunu balca iki kaynak tekil ediyordu; Batda Yksek tahsil yapanlar ve Nazi basksndan kaan Alman ve Orta Avrupal Profesrler.20 Yeni stanbul niversitesi 18 Kasm 1933'te Yeni Maarif vekili Hikmet Bayur tarafndan ald. Yeni rektr Reat mer rdelp alta yapt konumada bilim denilince yalnz maddi ve mspet bilimlerin anlalmamasn cumhuriyet dneminde kltr bilimlerinin de milletin en hayati ihtiyalarndan olduunun anlaldn belirterek yle devam etmitir;
Hibir teolojik esasa dayanmayan, daima laik bir mahiyette kalan eski Trk ahlakn ve onun yaratt milli Trk seciyesini bugnk ve yarnki nesillere en temiz bir ekilde vermek inklp genliinin ruhunda daima yaayan bir kudreti inkiaf ettirmek niversitemizin mukaddes vazifesidir.21

Bu konuma metninden anlald zere darlfnunun kapatlma sebebi yeni kurulan Trkiye cumhuriyetinin gereksinin duyduu dinamik destei salayamad ve Kemalist devrimlerin bayraktarln yapmada atl kald gereidir. Milliyetilik ve devrimcilik esaslarna gre eitim yapacak niversite, Trk devrim ideolojisini ileyip gelitirecekti. Bunun iin "Trk nklb Enstits" kurulmutu. Darlfnun Cumhuriyetin yapm olduu inklplara ayak uyduracak ve onlar daha ileriye tayacak bir karaktere sahip olamad iin kapatlmasna karar verilmiti. Yeni kurulan niversitenin retim yesi profiline bakld zaman cumhuriyetin modern ve laik bir dnya grne paralel ekilde eitim verecek ve bu istikamette renciler yetitirecek bir yapya sahip olduu grlr. Bu nedenle niversite reformu Cumhuriyetin nklplarn tamamlayc nitelikte bir dzenlemedir.

20

Akyz, Yahya, Trk Eitim Tarihi (Balangtan 1982ye), A. Eitim Bilimleri Fak. Yay., Ankara, 1982, s. 223. 21 Ciciolu, a.g.e.,s.144.

22

D. Milli Kltr Yaratma abalar

d. Trk Tarih Kurumu Tarihin eskisinden farkl olarak yeniden yazlmas iin devletin denetiminde zel bir kurum oluturulmas gerekiyordu. Mustafa Kemalin nclnde balayan tarih almalar 1928-29 yllar arasnda baz sonular vermi, baz tarih almalar notlar halinde yazlarak bastrlmt. Ancak kurumsal dzeyde atlm Trk Ocaklarnn kapatlmasndan birka ay nce Trk Ocaklarnn altnc kurultaynda ocaklara bal Trk Oca Trk Tarih Heyetinin kurulmasyla olmutur. Nisan 1930daki bu gelimeden sonra Haziran 1930da Trk Ocaklar, kapatlarak Cumhuriyet halk frkas bnyesine alndndan bir yl sonra yine Nisan aynda Trk Tarih Heyetinin kurucularyla Trk Tarih Tetkik Cemiyeti kurulmutur.22 Trk Tarih Tetkik Cemiyetinin amac Osmanl dnemindeki tarih anlayndan farkl bir izgiyi belirlemek ve Trk tarihini yeniden yazmakt. Yeni tarih yazmnn en iyi ekilde yeni nesillere tantlmas ve benimsetilmesi gerekiyordu. Bu nedenle yeni zihniyetin altnda Tarih ders kitaplar yeniden ele alnmal ve yazlmalyd. Kemalist tarih tezinin ilk rneini tekil eden ve bir komisyon almas olan Trk Tarihinin Ana Hatlar adl ders kitabdr. Bu ders kitabnda Osmanldaki tarih dersinin aksine Trklerin eski dnemlerine fazlasyla deinilmitir. Tarih ve tarih ncesi dnemlerde Trk rknn baarlarn ve galibiyetlerini esas tekil eden Trk Tarihinin Ana Hatlar Trk gencini yeni bir enerji ve zgven duygusuyla yaratmann eitim alanndaki nemli bir safhasdr.23

1. Trk Tarih Kongresi Trk Tarih Tezinin ortaya konulu amalar ok kapsamldr. Bu amalar evrensel ve ulusal boyutlar tamaktadr. Yusuf Akura I. Trk Tarih Kongresinde sunduu teblide yle ifade etmektedir; Dnyaya bak amz bundan sonra Avrupa gz ile olacak deil. Gzlkleri krarak plak gzmzle hakikati ve menfaatlerimizi greceiz. Cemiyetimize dair yazlan bu kitaplarda teferruata dair
22 23

Behar, Bra Ersanl, ktidar ve Tarih, letiim Yaynlar, stanbul, 2003, s. 111. Behar, a.g.e., s. 121.

23

hatalar olabilir. Fakat kitaplarn tad gaye ve bizi o gayeye ulatran ana hatlar dorudur. Biz bu eserimizde ta meneinden itibaren kendi kavmimizi, kendi rkmz mifer ettik ve btn insanlk olaylarna o miferden bakyoruz.24 Akurann bu szlerinde, dnya uygarl iindeki yeri kmsenmi, hakszla uratlan bir ulusun kendini kymetlendirmesi yatyordu. Yusuf Akura tarafndan belirtilen Yeni kurulan Trk Devletinin Trke bak asndaki deiikliin bir gstergesidir. Trk Ulusunun byklne ve stn Uygarlk yeteneine iten inanm olan Atatrk, son yzyllarn aalk duygusu iinde kendine gvenini yitirmi olan Trk Ulusuna yalnz sava alannda deil uygarlk alannda da byk ulus olduunu anlatarak onu en uygar milletlerin dzeyine karmak iin ilk nce tarihini bilmesi gerektiine inanyordu.25 Bylece Trk tarih Tezinin ortaya k nedenlerinden biri, Trk Ulusunun kendi tarihine ynelerek, yzyllarn verdii aalk kompleksinden kurtulmas, kendine inanc olan dinamik bir toplum yaratlmas istenmesidir. Trk tarihinin ulusal boyutlarna gelince Atatrkle birlikte yeni bir anlaya dayanan, yeni bir Trk Devleti kurulmutur. Yeni bir ideoloji lkede egemendir. Trk Devriminin laikleme ve uluslama srecinde tarihten beklenen, Trk Ulusunun Trk kimliini benimsemesinde aktif rol oynamasdr. Osmanlnn bir uzants niteliinde hanedan tarihi ile snrl tarihin snrlar geniletilip, Orta Asya merkezli bir tarih gndeme gelmitir. Trklerin tarihinin ilk dnemlerine dnlerek mmeti ve hanedanc tarih anlay ortadan kaldrlmaya allmtr. Bu sre ilerken devlet politikasna paralel olarak Trk Tarihi laiklemi, eskinin dnce biimi krlmtr. Bunlarn yan sra Trk Tarih Tezinde arlklara kaldn da grmezlikten gelmemek gerekir.26

a. Trk Dil Kurumu ve Dil Devrimi Kurum "Trk Dili Tetkik Cemiyeti ad ile 12 Temmuz 1932'de Mustafa Kemal Atatrk'n talimatyla bir dernek olarak kurulmutur. Kurumun kurucular, hepsi de milletvekili ve dnemin tannm edebiyatlar olan Samih Rfat, Ruen
24

Akura, Yusuf, Tarih yazmak ve Tarih Okutmak Usullerine Dair, I. Trk Tarih Kongresi, stanbul, 1932, s. 606. 25 demir, Ulu, Cumhuriyetin 50. Ylnda Trk Tarih Kurumu, Ankara, 1973, s. 68-69. 26 Lewis, Bernard, Modern Trkiyenin Douu, Trk Tarih Kurumu, Ankara, 1984, s. 356.

24

Eref, Cell Sahir ve Yakup Kadri'dir. Kurumun ilk bakan Agop Dilaar'dr. Trk Dili Tetkik Cemiyeti'nin gerei, "Trk dilinin z gzelliini ve varslln ortaya karmak, onu yeryz dilleri arasnda deerine yarar ykseklie eritirmek" olarak belirlenmitir. Trk Dil Kurumu'nun kuruluuyla birlikte ada Trkede Atatrk'n nclnde zletirme akm balamtr. Atatrk'n lmnden sonra z Trke akm Trk aydnlar arasnda srekli tartlan bir konu olmutur. Trk Dil Kurumu bu akmn ncln yapmay 1983'e dek srdrmtr Dil devrimi 1928'den 1938'e kadar devam eden Atatrkn en nemli kltr savalarndan ve uzmanlk alanlarndan biridir. Yaz ve dil sorunu tanzimat dneminde de gndemde yer etmi konulard. Bu durumun incelenmesi ve zmne ynelik cumhuriyet dneminde "Dil Heyeti" kurulmutu. Trk dili ile ilgili sorunlarn nemli kaynaklarndan biri yaz olduu iin ncelikle Latin alfabesinin kabul ile ie baland. 1929 ylnda okul programlarndan Arapa ve Farsa derslerin kaldrlmas Yaz devrimi ile balayan Trkeletirme giriimlerini bir adm daha ileriye gtrmtr. Ancak dil komisyonunun iki yllk almalar yntemsiz ve metotsuz olduundan 1931 yl btesinde denei kslacak ve almalarna son verilecektir. 1928'den itibaren hutbelerin Trke okunmas, 1930'da kurann Trkeye evrilmesi ve 1932'den itibaren ezann Trke okunmas ile 1934 ylnda karlan soyad kanununda z Trke kelimelerin soyad olarak alnmaya balamas ile Trk Dil Devrimindeki nemli admlar atlmtr. 1. Trk Dil Kurultay Trk tarihi gibi Trk dilinin de bilimsel incelemelere tabi tutulmas istei zerine Samih Rfat'n bakanlnda Trk dili Tetkik Cemiyeti kurulmutur. Bu gelimenin araksnda Trk Tarih tezi gibi bir de Tk Dil Tezinin de oluturulabilmesi iin kurultay toplanmasna karar verilmitir. Kurultayda zerinde durulan balca konular;

Trk tarihi gibi Trkenin de tarihi kkenleri aratrlmaldr. Atatrk Trkenin tarihte Smerceye dayandn iddia ediyor ve bunun aratrlmasn istiyordu.

25

Trke de en az Trk toplumlar kadar dnyaya yaylm baka dillerden kelime ald gibi olara kelime de vermiti. Bu yzden Trkenin z zenginliinin ortaya karlmas ve duyurulmas gerekliydi.27 Bu tarihlerde "Halk azndan sz derleme ynetmelii" hazrlanarak, her

yanda derleme ocaklar kurulmutu. ki yldan daha az bir zaman iinde 130000 adet fi toplanmt. Eski kitaplardaki Trke szler "Tarama Dergisi" ile herkese duyurulmutu. 1933-34 yllar arasnda 2 ciltlik Tarama Dergisi karlm ve sonular da 6 ciltlik "Derleme Dergisi" iinde yaynlanmtr. Bu almalar yaplrken bir de Trkeden Osmanlcaya "Cep Klavuzu" hazrlanmtr. 1934'te yaplan II. Trk Dil Kurultaynda ilk toplantda belirlenen temeller zerine alma raporlar ve bildiriler grlm, yabanc szlerin Trk dilinden atlarak yerlerine Trke karlklar bulunmas abalarna devam edilmitir. Baz bilim adamlarnn btn dillerin tek bir dilden tredii grleri Atatrk'n Gne Dil Teorisini ortaya atmasna neden olmutur. Teoriye Gne Dil Teorisi denilmesinin sebebi tm dillerin kaynan gne olduu dillerin ortaya knn altnda yatan etkeninde gnee kar duyulan duygu ve dncelerin ifadesi olmasdr. 24-31 Austos 1936 gnlerinde toplanan III. Dil Tarih Kurultaynda Gne dil teorisinin ilkeleri ayrntl olarak tartld.

2. Gne-Dil Teorisi Gne Dil Teorisi, Trkenin dnya tarihindeki ilk dillerden biri olduunu ortaya koyan dilbilim teorisidir. Teori, 1930'lu yllarda Mustafa Kemal Atatrk tarafndan desteklendi ve bizzat gelitirildi. Gne Dil Teorisi, 1930'lu yllarda Atatrk tarafndan desteklenmi, Trk Dilini Tetkik Cemiyeti'nin dzenledii 3. Dil Kurultaynda katlmclar tarafndan tartlm ve hatta kurultay raporunda katlmc dilbilimciler tarafndan da aratrlmasn tevik edilmitir. Gne Dil Teorisinin tarih ierisinde oynad rol, Atatrk Devrimleri'ni anlamak asndan nemlidir. mmetten millete geme aamasnda olan ve Bat karsnda kendisini aalanm hisseden Trk milletine zgven alamak Teorinin amalar arasnda grlmtr. Teori, Atatrk Devrimleri'nin ykt dzenle ve Avrupa merkezci tarih teorileriyle
27

Ciciolu, a.g.e.,s.130.

26

hesaplama abas olarak deerlendirilmektedir. Bundan dolay bilimsel nedenlerden ok siyasi nedenlerle desteklenmitir. Atatrk Trk Tarih Tezi'ni desteklemek iin Kvergi'in hipotezini gelitirilmesini istiyordu. nk kendisine gvenen ve sayg duyan bir millet bilincinin uyanmasn istiyordu. Avrupal tarihilerin Trkleri aalamasna yant olarak "Trk dili, Ta ve Maden devrinde kltr kelimelerini g yolu ile yeryzndeki dillere yayan kadim byk bir kltr dilidir." mesaj verilecekti. Atatrkn bu almay desteklemesinin baz nedenleri bulunmaktadr. Bu dnemde dilimiz yabanc dillerin etkisinden kurtarlmak istenirken, daha kt bir kmaza sokulmutur. Bunun iin dilin nndeki engeli kaldrarak, daha dzenli ve bilinli Trkeletirme yaplabilmesi iin bu teori bir k yolu olarak grlmtr. Ayrca o dnemde halk, yzn Batya dnm durumdadr. Uygarln ve gelimiliin ls olarak, Baty kabul etmeye balayan toplumu, z deerlerimiz iinde yceltebileceimiz ynnde dndrmek iin, nce batl bilim adamlarnn Trk Dili zerindeki yanl dncelerini ykmak gerektii dnlmtr. Bylece halk daha milliyeti bir durua ekebilmek iin, bu teori desteklenmitir.

27

SONU Trkiye cumhuriyeti kurulduu zaman Osmanl mparatorluundan enkaz halinde bir devlet sistemi devrald. Bu kurumlar arasnda eitim tekilat ve okullar da yer almaktayd. Milli mcadelenin ateli bir ekilde devam ettii gnlerde bile Mustafa Kemal Atatrk Milli eitimin nemine binaen Ankarada bir Maarif Kongresinin dzenlenmesini tertip etmi ve al konumasn da kendisi tapmtr. Bu durum yeni Kurulacak Trk devletinin ivedilikle stne gidecei mevzulardan birisinin de eitim ileri olduunu gstermitir. Nitekim savan sonunda Heyeti lmiyeler toplanarak yaplacak dzenlemeler ve yenilikler tartlmaya balanmtr. Bu arada ilan edilen Maarif Misak ile de eitimin temel anlamda bir devlet politikas olduu gerei bir kez daha vurgulanmtr. Osmanl mparatorluunda Tanzimat ile birlikte sosyal hayatta ve devlet kurumlarnda bir ikilik yaanmaktayd. Bu ikiliin temellerinde yeni alan Bat tarz okullar ve bunlarn yannda zne dokunulmadan birlikte yaamalarna msaade edilen geleneksel eitim kurumlarnn atmas yatmaktayd. Cumhuriyet, Trk Milletine milli, laik ve btncl bir devlet ve o nispette de vatanda profili ngrmekteydi. Bu nedenle Osmanldan devralnan bu kozmopolit ve mmeti yap Cumhuriyet iin tehlike arz etmekteydi. Bu bozuk yapnn giderilmesi yetkililer kanalyla yaplabilecek bir dzenleme olmasna karn, gelecein aydnlk Trkiyesini kuracak olan Cumhuriyetin kurucu ilkelerinin yaatlmas ve muhafazas ancak laik ve ada bir eitimden geecek olan genler sayesinde olabilirdi. Bu erevede 1924 ylnda Tevhid-i Tedrisat kanunu karlarak lke snrlar dhilindeki tm eitim kurumlar modern devlet anlaynn bir gerei olarak Maarif Vekletinde topland. 1926 ylnda yeni bir mfredat program yaynland. Bu mfredat program dierlerinden farkl olarak yeni dersleri ihtiva etmekteydi. Zira bu dersler daha sonra yaynlanacak Medeni Kanun ile paralel olarak Trk gencine ve milletine Batl anlamda bir eitimin ve bunun beraberinde modern bir yaam tarznn kazandrlmas anlamnda nemli etkiye sahiptir. Trkiye Cumhuriyeti tarihinde en ok dikkat eken konulardan birisi de Harf nklbdr. Harf nklb, Trk Devletinin Bat Medeniyeti dairesine girme ve o dnyann paras olarak eskiden kurtulma isteinin doal bir tezahrdr. Harf

28

nklb sonrasnda meydana gelen gelimeler znde Trk milletine yeni bir hava ve uur verme abalarnn da yansmasdr. 1930 ylndan itibaren Trkiye Cumhuriyetinin Kltr alannda nemli bir atlm gerekletirdii grlmektedir. Bu dnemde kurulan iki nemli kurum Trk Tarih Kurumu ve Trk Dil Kurumu Cumhuriyetin vatandalarna zgven ve milli bir bilin alama politikasnn rnekleridir. Trk Tarih Kurumu ve arkasndan oluturulan Trk Tarih tezi sayesinde Osmanl dneminde hanedann eceresine ve Arab tarihine sktrlan Trk tarihi bu mmeti ve saltanat doasndan arndrlp Orta Asya ile olan balar tekrar tesis edilmitir. Trk Dil Kurumunun nclnde balatlan dilde sadeleme program ve Atatrkn ortaya att Gne Dil Teorisi Trkenin evrensel bir dnya dili olduunu gstermek iin giriilen abalarn rneidir. Bu dnemde yaplan kltr icraatlarn genelinin temelinde yatan itici kuvvet Trk Milletine ihtiya duyduu zgveni ve milli uuru eitim vastasyla vererek ada bir ulusun domasn salamaktr.

29

KAYNAKA Akura, Yusuf, Tarih yazmak ve Tarih Okutmak Usullerine Dair, I. Trk Tarih Kongresi, stanbul, 1932. Akyz, Yahya, Trk Eitim Tarihi (Balangtan 1982ye), A. Eitim Bilimleri Fak. Yay., Ankara, 1982. Arslan, Ali, Darlfnundan niversiteye, Cumhuriyet DnemiEitim Politikalar Sempozyumu, Ankara, 2010. Ate, Toktam, Trk Devrim tarihi, Bilgi yay., stanbul, 2007. Bagz, lhan, Trkiyenin Eitim kmaz ve Atatrk, Kltr Bakanl, Ankara, 1995. Behar, Bra Ersanl, ktidar ve Tarih, letiim Yaynlar, stanbul, 2003. Cumhuriyetimizin 50. ylnda Milli Eitimimiz, Meb Yay., stanbul 1973. Cumhuriyet Dneminde Eitim, Bilim ve Kltr Eserleri Dizisi Atatrk Kitaplar, MEB Yay. stanbul, 1983. Ergin, Osman Nuri, Trk Maarif Tarihi Cilt V, Eser Neriyat, stanbul, 1940. Ergn, Mustafa, Atatrk Devri Trk Eitimi, Ankara niv. Dil ve Tarih- Corafya Fakltesi Yay., Ankara, 1982. Galip Karagzoglu, Atatrkn Eitim Savas, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, II, S.4, Ankara, 1985. demir, Ulu, Cumhuriyetin 50. Ylnda Trk Tarih Kurumu, Ankara, 1973. nan, M. Rauf, 1920lerde Trk Milli Eitimi, Cumhuriyet Dneminde Eitim, stanbul, 1983. Kodaman, Bayram, Abdlhamit devri Eitim Sistemi, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1999. Lewis, Bernard, Modern Trkiyenin Douu, Trk Tarih Kurumu, Ankara, 1984. Sungu, hsan, Tevhid-i tedrisat, Trk Tarih Kurumu Belleten Say 7-8, Ankara, 1938.

30

Trkiye'de toplumsal ve ekonomik gelimenin 50 yl, TC babakanlk devlet istatistik enstits, Ankara, 1973 Yamaner, erafettin, Atatrk ncesi ve Sonras Kltrel Deiim, Toplumsal Dnm Yaynlar, stanbul, 1998