YAYIN HAKKI

Bu kitaba yazarlar olarak ok emek verdik, ok altk. Resimlerin ounu web sayfalarndan alarak trkeletirdik, dolaysyla onlar halkn mal alabilirsiniz. Ama eer kitap hounuza gittiyse link verin, emeklerimizi bize brakn. Resmi blm: "Astronomi ve Uzay Bilimleri Ders Kitab"nn yayn haklar sakldr. Bu kitaptaki bilginin, ksmen de olsa, her trl ortamda kopyalanmas, oaltlmas ya da depolanmas yazl izne baldr. retmenlerimiz istemlerini ethem.derman@ankara.edu.tr adresine bavurduklar takdirde kendilerine hemen izin verilecektir Yayn hakknn yasal sahipleri: Zeki Aslan, Cemal Aydn, Osman Demircan, Ethem Derman ve Halil Krbyk

TEEKKR
Bu kitap 1994 ylnda basld ve ksa srede tkendi. O zamanlar kitabn tasarm ve ekilleri iin iki meslektamz MacIntosh bilgisayarnda ok emek vermiti fakat kitabn nsznde onlara teekkr unutulmu. Selim O. Selam ve Birol Grol'a yazarlar olarak verdikleri uzun sreli emek iin teekkr ediyoruz. zellikle gk kresi izimlerinin ne denli zor olduu bir gerektir. Oya iler gibi o izimleri gerekletirdiler ve farkl bir bilgisayardan buraya aktardmz iin o ekillerdeki trke karakterler u anda bozuk kmaktadr. Kitap ieriini de bilgisayarda bu arkadalarmz tuttuu iin yllar sonra webe aktarlmas da yine onlar sayesinde gereklemitir, ayrca o nedenle de teekkr ediyoruz. Ayrca bu ders kitabnn web tasarmn yapan ve yazlar sayfalara aktarma konusunda uzun zaman harcayan Rahan Kalc'ya da teekkr bir bo biliriz.

YAZARLARIN NOTU
Bu ders kitabnn hazrlanma tarihi 1992-93 yllardr. O gnden bu yana yaklak 15 yldr gkbilimde ok gelimeler olmutur ve baz deiiklikler gereklemitir. rnein Pluto gezegenlikten karlm ve cce gezegen tanm getirilmitir. En ksa zamanda bu kitab gncellemeye alacaz ve ancak o zaman bu notu web sayfasndan karacaz. O nedenle bu kitaptan yararlananlardan zr diliyoruz.

NSZ
Evren, doal lboratuarlarn en by, astronomi de doal bilimlerin ayrlmaz parasdr. Bilimlerin en eskisi ve zellikle uydu teknolojisi ile birlikte hzla gelien en yenisidir. Gelimeler, evren hakknda ok hzl bir bilgi birikimi salamtr. Hzla biriken bilgilerin deerlendirilmesi ve evrenin, uzaklk olarak daha derinliklerini ve zaman olarak da daha gemiini renme drts bu alana ilgiyi artrmaktadr. Matematik ve fizik bilgilerini kullanmadan; evrendeki oluumun, yapnn, evrimin, doal dengelerin gzelliini ve inceliini kavramak zordur. Bu kitapta konular, hem fen alanlarn hem de sosyal alanlar semi olan rencilerin kolayca izleyebilecekleri dzeyde tutulmutur. Kitabn birinci blmnde: Astronomide "olmazsa olmaz" olan konum ve zaman astronomisi ilenmitir. kinci blmde: Astronomideki gelime, ilk insanlardan modern zamana kadar z olarak verilmitir. nc blmde: Bizim yldzmz Gne, Gne sistemi, Gne sisteminin genel zellikleri, gezegenler ve Gne sisteminin dier yeleri tantlmtr. Drdnc blmde: Yldzlarn yayd nmdan, gzlemsel zelliklerinden ve evrimlerinden sz edilmitir. Beinci blmde: Yldz kmeleri, yldzlararas madde, galaksiler, galaksi kmeleri, kuazarlar ve evren modelleri anlatlmtr. Gnmzde, en nemli konulardan olan uzay almalar, altnc blmde ele alnmtr. Son blm olan yedinci blmde: Evrende yaam ele alnmakta, yaamdan ne anlald aklandktan sonra, baka gne sistemleri hakknda bilgi verilmektedir. Bu blmn son ksmnda tanmlanamayan uan cisimlerden (UFO'lar) bilimsel yaklamla sz edilmektedir. Kitabn sonuna: Konularn daha iyi anlalmas iin test sorular, okuma paralar, gerekli izelgeler ve bir szlk eklenmitir. Dersi veren retmenin amac: Kitab bitirmek olmamal, ilenen konunun iyi anlalmas olmaldr. Birinci blm iledikten sonra dier blmler istenilen srada seilebilir. Birka temel tanm hari, blmler birbirinden bamszdr. retmen, gerektiinde grsel ve iitsel ek malzeme, rnein video filmleri, slaytlar kullanabilir, kullanmaldr. retmen en yakn niversitenin astronomi ve uzay bilimleri blmne veya fizik blmne bavurursa, kendisine bu konuda yardmc olunacan, sorularnn yantlanacan unutmamaldr. Kitaptaki resimler, grafikler ve izelgeler, ok sayda deiik yabanc kaynaktan salanmtr. Temmuz 1993

Z. Aslan, C. Aydn, O. Demircan, E. Derman, H. Krbyk

NDEKLER BLM 1: EVRENDE KONUM VE ZAMAN 1.1. Gk Kresi 1.2. Koordinat Sistemleri 1.3. Gk Cisimlerinin Grnen Hareketleri 1.4. Zaman ve Takvim 1.5. Astronomi Aletleri BLM 2: ASTRONOM TARH 2.1. lk Medeniyetlerde Astronomi 2.2. slm Astronomisi 2.3. Avrupa'da Astronomi'nin Yeniden Gelimesi BLM 3: GNE SSTEM 3.1. Gne Sistemi 3.2. Yer ve Yersel Gezegenler 3.3. Dev Gezegenler 3.4. Gezegenlerin Doal Uydular 3.5. Gne Sisteminin Dier yeleri BLM 4: YILDIZLAR BLGS 4.1. Inm Enerjisi 4.2. Bir Yldz Olarak Gne 4.3. Yldzlarn Gzlemsel zellikleri 4.4. ift Yldzlar, Yldzlarn Ktleleri ve aplar 4.5. Deien Yldzlar 180 4.6. Yldzlarn Oluumu ve Evrimi 4.7. Yldz Evriminin Son Evreleri BLM 5: GALAKSLER VE EVREN BLGS 5.1. Yldz Kmeleri 5.2. Yldzlararas Madde

5.3. Galaksimiz: Samanyolu 5.4. D Galaksiler 5.5. Galaksi Kmeleri 5.6. Kuazarlar ve Genileyen Evren 5.7. Evren Modelleri BLM 6: UZAY ALIMALARI 6.1. Uzay almalarnn Tarih Geliimi 6.2. Uzay almalarnn Temel lkeleri 6.3. Uzay almalarnn Bugn ve Gelecei 6.4. Uzay Kirlenmesi ve Uzay Yasas BLM 7: EVRENDE YAAM 7.1. Yaamn Genel zellikleri 7.2. Baka Gne Sistemleri 7.3. Tanmlanamayan Uan Cisimler (UFO'lar) KAYNAKLAR EKLER

EVRENDE KONUM VE ZAMAN

1.1 Gk Kresi Yldzlar ve btn gk cisimlerini, gk kubbesi ya da gk kresi denen bir yarm krenin i yzne serpilmi gibi grrz. Gerekte gk kresi dediimiz bu kre, geometrik, dzgn bir kre deildir. nsan gz snrl uzaklklar iin karlatrma yapabilir, byk uzaklklar iin bu karlatrma gc biter. Gk cisimleri, bu nedenle byk bir yarm kre zerinde eit uzaklktalarm gibi grnr, gzlemci her zaman gk kresinin merkezinde bulunur. Gk cisimlerinin grnen hareketlerinin, gk kresi kavramna bal olarak incelenmesi, kresel astronomiyi oluturur. ekil 1.1: Dnen bir kre. Dnmenin belirledii ekvator ve kutuplar. Yldzlarn birbirine gre asal uzaklklar ile onlarn deiimleri, Ay, Gne ve gezegenlerin konumlar, grnen hareketleri, mevsimler, zaman hesaplar, takvimler, konum gzlemlerini yanltan olaylar ve onlarn dzeltilmeleri kresel astronominin konusudur.

ekil 1.1: Dnen bir kre. Dnmenin belirledii ekvator ve kutuplar. .2 Koordinat Sistemleri Dzlemde bir noktann yerinin nasl belirlendiini biliyoruz. mdi gk kresi zerindeki bir noktann yerini belirlemekle ie balayalm. Gk kresi, dnen bir kre olsun. ekilde grld gibi bu, bir dnme ekseni gerektirir.

ekil 1.2: (a) A noktasndan geen kk ember ve byk ember. (b) Temel dzleme ve keyfi seilmi bir D noktasna gre A noktasnn yerini belirleyen iki a: BOA ve DOB Dnme ekseni krenin merkezinden geer ve gk kresini kutup noktalar denen iki noktada deler. Yer'in dnme eksenine Yer'in merkezinde dik olan bir dzlemi gz nne alalm. Bu dzleme, ekvator dzlemi denir. Yer iin ekvator dzlemi olarak isimlendirilen bu temel dzlem dier koordinat sistemlerinin herbirinde zel isimler alr. ekil 1.2'de grlen A noktasnn yerini belirlemek isteyelim. Bunun iin dnme ekseninden ve A noktasndan geen bir dzlem geirelim. ekil 1.2 (a)'da grld gibi bu dzlemle krenin arakesiti, krenin kutuplarndan ve A noktasndan geen byk bir ember yaydr. PA yay ile ekvatorun kesim noktas B, krenin merkezi O olmak zere BOA as, A noktasnn temel dzlemden olan asal uzakldr. Yer kre iin BOA asna, A noktasnn enlemi denir. imdi, ekvator dzlemine paralel olan ve A noktasndan geen bir dzlem geirelim (ekil 1.2 (a)). Bu dzlemle krenin arakesiti olan emberin yarap, temel dzlemle krenin arakesiti olan emberin yarapndan kktr. Burada iki tanm verelim: Birincisi, "Byk ember": Kre merkezinden geen dzlemle krenin arakesitine denir. Buna gre temel dzlem zerindeki temel ember bir byk emberdir. PAP' yay bir byk emberin yarsdr. kincisi, "Kk ember": Krenin merkezinden gemeyen herhangi bir dzlemle krenin arakesitine denir. ekildeki kk ember, temel dzleme paralel alnd . Tekrar ekil 1.2(a)'ya dnelim. Kk ember zerindeki btn noktalarn, temel dzlemden olan asal uzaklklar ayndr. Yer kre iin bu kk ember zerinde bulunan btn noktalar ayn enleme sahiptir, deriz. A noktasnn yerini tek anlaml olarak belirleyebilmek iin, bu defa bir balang dzleminden itibaren llen ikinci bir aya ihtiyacmz vardr. Bunun iin bir balang noktas alnr. ekil 1.2(b) deki D noktas byle bir noktadr. Burada DOB as, B noktasndan geen byk ember zerindeki yay temsil eder. Tekrar Yer kremize dnersek; PDP' emberi, Greenwich'ten (ngiltere) geen meridyeni ve DOB as, A noktasnn boylamn temsil eder. izelge 1.1: Astrononomide ok kullanlan drt kordinat sistemi. Koordinat sisteminin ad Ufuk Ekvator Temel dzlem Ufuk Gk ekvatoru Boylam lmnn temel dzlemde Enlem, boylam adlar balang noktas Gney noktas azimut, ykseklik sa aklk, noktas dik aklk saat as, dik aklk ekliptik boylam, ekliptik enlemi

Saat

Gk ekvatoru

noktas noktas

Ekliptik

Ekliptik dzlemi

Yukarda anlatlanlardan, kre zerindeki bir noktann yerini belirlemek iin iki aya gereksinim olduu anlalmaktadr. Bunlardan biri; noktann temel dzlemden olan asal uzaklk, dieri seilen balang noktasndan olan ve temel dzlem zerinde llen asal uzaklktr. Genel olarak koordinat sistemleri, seilen temel dzleme gre adlandrlr. izelge1.1' de astronomlar tarafndan en ok kullanlan drt kordinat sistemi iin temel dzlem, boylam lmnn balang noktas ve kordinatlarn zel isimleri not edilmi ve bunlar ekil 1.3'te gsterilmitir. Yldz Koordinatlarnn lm

Gk kresinde Zenit'ten ve gk kutbundan, dolaysyla ufuk dzleminde bulunan kuzey (K) ve Gney (G) noktalarndan geen dzlemle gk kresinin arakesitine, (O) noktasnda bulunan gzlemcinin meridyeni denir (bkz ekil 1.4 (a)). ekilde, gk kuzey kutbu P ile gsterilmitir. ekil1.4(b)'de kk ember, bir yldzn doudan doduu, S de meridyenden getii ve bat noktas (B) de battnda izdii grnr yay gstermektedir. SOE asnn yldzn dikaklna eit olduu kolayca grlmektedir. Bu a, meridyen drbnyle kolayca llr. Meridyen drbn yalnz meridyen boyunca hareket edebilen zel bir teleskoptur. Bir yldzn meridyende olmas hline yldzn meridyen geii denir. Meridyen gei drbnne; gk kresi zerinde alnan herhangi iki nokta arasndaki ay, mmkn olan en iyi dorulukla lebilen, derecelendirilmi bir daire monte edilir.

ekil 1.3: a) Ufuk koordinat sistemi. b) Ekvator koordinat sistemi. c) Ekvator ve ufuk koordinat sistemleri. d) Ekliptik ve ekvator koordinat sistemleri

ekil 1.4: (a) Meridyen zerinde zenit ve kutup noktalar. (b) S noktasnda meridyeni gemekte olan bir yldz. Bu drbn, kuzey kutup noktasna ynlendirildii zaman 90 yi, ekvatora ynlendirildii zaman 0 (sfr) gsterecek ekilde ayarlanr. Bylece yldzn dikakl, derecelendirilmi gei dairesinden dorudan okunur. Bir yldzn saakl, bir yldz saati kullanlarak, meridyen gei gzlemlerinden bulunabilir. Yldz zaman zerinde daha sonra durulacak ancak burada u kadarn syleyelim ki Yer'in gnee gre deil bir yldza gre kendi ekseni etrafndaki dnmesi esas alnr. Bu saat, her gn ilkbahar noktas meridyenin st geiinde iken sfr gsterecek ekilde ayarlanr. Yer'in yrnge hareketinden dolay, gne gn Yer'in gerek dnme dnemini temsil etmez (bkz. ekil 1.5). Bir gnlk hareketinde Yer, (1) konumundan (2) konumuna gelmi ise, bir tam dnden sonra yz Gne'e dnk bir gzlemcinin yz, bu defa V ynnde olacaktr. Yer, ek olarak a as kadar dndkten sonra gzlemcinin yz Gne'e dnk olacaktr. Bylece gne gn, Yer'in gerek dnme dneminden daha uzun olur.

ekil1.5: Yldz gn, gne gnnden daha ksadr. Yer'in gerek dnme dnemini belirlemede, yldzlar en uygun bavuru sistemidir. Yldzlara gre belirlenen Yer'in dnme dnemi "yldzgn" olarak tanmlanr. Yldz zamannn gk bilimciler iin byk nem tad aktr. Eer Yer, Gne evresinde 365 gnde bir dolanm yaparsa, gnde 360/365= 0.98 derecelik yol alr. Aadaki bantlar hatrlarsak; 24 saat = 360 derece, 1 saat = 15 derece, 4 dakika = 1 derecedir. Bir gne gnnn bir yldz gnnden 4 dakika daha uzun olduu grlr. Yldzn meridyenden gei annda tesbit edilen zaman yldzn saakldr. rnein; yldz zaman olarak saat be iken, ilkbahar noktas () meridyeni geeli be saat olmutur. Saakl be saat olan bir yldz ise o anda meridyendedir. Bu durum, ekil 1.6'da gsterilmitir. Bu yntem, ancak ok parlak yldzlara

uygulanabilir. Bu gzlemlerin sonular temel kataloglarda yaynlanr. Daha snk yldzlarn koordinatlar ise fotograf plklar kullanlarak tayin edilir.

ekil 1.6: Yldz meridyende iken saakl yldz zamanna eittir. Gk Kutbunun Bulunmas Yer'in dnmesi nedeniyle gk cisimleri gk kre zerinde hareket ediyormu gibi grnr. Kutup yldz blgesindeki gnlk grnr hareket ekil 1.7'de gsterilmitir. Her yldz, gk kresi zerindeki grnr hareketi srasnda 2 kez meridyenden geer. Ufuk ykseklii byk olan geie st gei, kk olana da alt gei denir. Art arda iki gei arasndaki sre 12 yldz saatidir. ekil 1.8 de bu durum st gei (U) ve alt gei (L) ile gsterilmitir. Doan batan yldzlarn alt geileri ufkun altnda olduu iin grnmezler. Baz yldzlar daima st ve alt geilerin her ikisinde de gzlenebilir. Byle yldzlara, batmayan yldzlar denir. Kutup noktasnn ykseklii, yani gzlemcinin enlemi ekil 1.8'den: Kutup noktasnn ykseklii = + ( ) / 2 olarak bulunur. Pratikte problem, Yer atmosferindeki krlmadan dolay basit deildir. Bir yldzdan gelen nlar Yer atmosferinde krlmaya urayarak yldz bulunduu yerden daha yukarda gsterir. Bu nedenle yldzn gk kresi zerindeki gerek yeri iin krlma dzeltmesi yaplr. Kuzey kutup noktasnn ykseklii, gzlemcinin bulunduu enleme bal olarak deiir. Azimutu ise, gzlemcinin enleminden bamsz olup sfr derecedir.

ekil 1.7: Kuzey kutup blgesinde, uzun poz verilerek alnan grntde yldzlarn izleri grlmektedir. Dnya ekseni evresinde dndnde gkyzndeki yldzlarn kuzey gk kutpu evresinde dnyormu gibi gzkrler. Soldaki resimde 8 saat poz verilerek alnan grntde yldzlarn grnt zerindeki izlerini grmektesiniz. Kutpa yakn en parlak yldz, kutup yldzdr. Sadaki resimde ise TBTAK Ulusal Gzlemevinde daha az poz sresi ile ekilmi benze grnt yer almaktadr. zet olarak bu yldz izleri gk kresinin dndn gsteriyor.

ekil 1.8: Batmayan bir yldzn, st ve alt geileri 1.3 Gk Cisimlerinin Grnen Hareketleri

Gk olaylarna ilgi, hi sphe yok ki insanolunun dnyaya gelii ile balamtr. nceleri bu olaylar yalnzca gzlemi ve izlemiler ve daha sonralar bu olaylar douran nedenleri aratrmaya balamlard. Bu olaylar gzlemeye iten nedenlerin banda merak gelir. Gne'in, Ay'n, gezegenlerin ve yldzlarn hareketleri neden farkldr? Gne ve Ay tutulmas olaylar nasl oluur? Bu gibi olaylarn aklanmas iin nce onlarn, grnrdeki durumuyla, doru ve kusursuz olarak gzlenip kayda geirilmesi gerekir. Konum ve parlaklk gzlemlerinin yaplmasnda gk kresi kavramnn kullanlmas kolaylk salar. Gk yzne serpilmi olan gk cisimlerinin, gk kutuplarndan geen bir eksen etrafnda topluca yapm olduu dnme hareketine, gk cisimlerinin gnlk hareketi denir. Her gn gk cisimleri Gne gibi domakta, ortak bir eksen etrafnda birer ember yay izmekte, meridyenimiz zerinde en yksek noktasna ulamakta ve sonra yeniden alalarak batmaktadr. Gne, Ay ve gezegenler de tm yldzlar gibi biraz farkllk gstermekle birlikte, bu toplu harekete katlmaktadrlar. Yzyllar boyu, bu hareketin Yer kre ile bir ilikisi olmad, btn gk cisimlerinin Yer evresinde doland dncesine inanlmtr. On altnc yzyl balarnda, G. Galile, bu grn doru olmadn, dnyann dndn syledii iin cezalandrld. 1851'de Fransz fiziki L. Faucault sarka deneyleri ile Yer'in dndn kantlad. Dnen ister Yer kre, isterse gk kresi olsun, bu dnmenin bir ekseni vardr. Bu eksenin yer kreyi deldii hayal noktalara Yer'in, g deldii noktalara da gn kutuplar denir. Gn kutuplarndan biri, bizim lkemizden de grlr ve Kk Ay takm yldznn en ucunda bulunan Demir Kazk yldz veya Kutup yldz ( CMi) olarak tandmz yldzn ok yaknnda bulunur. Buna kuzey kutup, dierine de gney kutup denir. Kuzey yarm kreden, Kutup yldz sabit bir yldz olarak grlmekte ve onun yresinde bulunan dier yldzlar, onun evresinde dolanmaktadr (bkz. ekil 1.7). Yer merkezinde dnme eksenine dik olan dzleme, ekvator dzlemi;, bu dzlemin yer kresi ile arakesitine Yer ekvatoru; gk kresi ile arakesitine, gk ekvatoru denir. Ufuk emberi ile gk ekvatorunun kesim noktalar, gzlemcinin dou ve bat noktalardr. Gnlk hareket ynnde (saat yn) ufkun altndan stne geerken rastlanan kesim noktas dou, dieri batdr. Buna gre ekvator zerinde bulunan bir yldz, o yerin gerek dou ve bat noktalarndan doar ve batar. Gne ylda iki kez, 21 Mart ve 23 Eyll tarihlerinde ekvator zerinde bulunur ve bu tarihlerde ou yerde, dou ve bat noktalar, Gne'in bu tarihlerde doduu ve batt noktalar olarak alnr. Kutuplardan ve zenitten geen dzleme, meridyen dzlemi ve gk kresi ile arakasitine, gzlemcinin meridyeni (len) denir. Bu dzlem, ufuk dairesini iki noktada keser. Bu noktalardan kuzey kutup tarafnda bulunana kuzey, dierine gney noktas denir. Dou, bat, kuzey, gney, zenit ve nadir noktalar, meridyen ve ufuk daireleri gzlem yerine bal olarak deiir. Kutup noktalar ve ekvator dairesi gzlem yerine bal deildir. Gne meridyen emberine gn ortasnda, yani lede geldii iin buna, len emberi de denir. Gnlk hareketin sonucu olarak yldzlarn, Gne ve Ay'n doup battn sylemitik. Gnlk hareketin daha kolay anlalmas iin yer kreyi bir nokta olarak grelim, bir baka deyile gzlemci gk kresinin merkezinde bulunsun ( bkz. ekil 1.9 ). Bu kre zerine serpilmi milyonlarca yldzn yeri ve birbirine gre konumu ksa zaman aralnda hatta yllarca pek deimez. Onun iin yldzlardan sz ederken, sabit yldzlar diye sz edilir. Gnlk harekete katlan yldzlarn tmn, bir gzlemci her zaman gremez. Bu durum yldzn gk kresi zerinde bulunduu yere ve gzlemcinin Yer kre zerindeki enlemine bal olarak deiir. Bir gzlemciye gre kimi yldzlar doarbatar, kimi yldzlar hi batmaz, kimi yldzlar da hi domaz.

ekil 1.9: Enlemi olan bir A gzlemcisi iin gnlk hareket. Gzlemcinin kutup ykseklii KP = dir. Gnlk hareketinde, yldzn izdii yrngenin ufkun stnde kalan parasna, gn yay; altnda kalan parasna da gece yay denir. Gne gn yayn gndz, yldzlar ise gn yaylarn gece izerler. Yldzlar, gnlk hareketlerini ekvatora paralel yaylar stnde yaparlar. Tam ekvator zerinde bulunan bir yldzn gn yay, gece yayna eit olup 12 saattir. nk ekvator emberi ile gzlemcinin ufuk emberi, merkezden geen dzlemler zerinde olup birbirlerini yarya blerler. Buna gre ekvatorda bulunan bir yldz, tam dou noktasndan doar ve bat noktasndan batar. Yer kre zerinde kuzey enlemlerde bulunan bir gzlemciye gre, dikaklk > 0 olan yldzlarn gn yay 180 den byk, dolaysyla grlme sreleri 12 saatten byk olur. Byle yldzlarn doma ve batma noktalar, ufuk dzleminde kuzey tarafa doru kaym olur. zel olarak, kuzey kutup noktasndan asal uzakl olan bir Y yldzn gz nne alalm. Yldzn dikaklnn = 90- olduu ekilden kolayca grlyor. Yldzn izdii gnlk yay tamamen ufkun stnde kalr ve ufuk dzlemine K kuzey noktasnda teet olur. Byle yldzlara, batmayan yldzlar denir.

ekil 1.10: Kuzeye gidildikce byr, bydke domayan ve batmayan yldz says artar. > ( 90- ) olan yldzlar hi batmazlar. bydke yldzlarn izdii yrngeler, klerek kuzey kutbuna (P) doru yaklarlar. < O olan yldzlar iin durum bunun tersidir. Gn yaylar 12 saatten (180) azdr. Byle yldzlarn doma ve batma noktalar, ufuk dzleminde gney noktasna doru kaym olur. Benzer tartma, gney yarm kresi iin yaplrsa, = -90 + olan yldzlarn izdii yaylar, tamamen ufuk dzlemi altnda kalr. Buna gre < (- 90 + ) olan yldzlar, hi domazlar. Bu yldzlar, enleminde bulunan bir gzlemci iin domayan yldzlardr.

Gzlemci, ekvatordan kutuplara doru bir gezi yaparsa durum ne olur? Bu durumda gn dnme ekseni ve yldzlarn gnlk emberleri olduu gibi kalr, yalnz ufuk dzleminin dnme eksenine gre eimi deiir. ekil 1.10 da grld gibi, gzlemci ekvatorda ise ( = 0) dnme ekseni, ufuk dzlemine paralel olur. Bu durumda btn yldzlarn gnlk emberleri, ufuk dzlemine diktir ve bu dzlem tarafndan yarya blnr. Gn yaylar gece yaylarna eittir. Yldzlarn grlme sreleri 12 saattir. Btn yldzlar doarlar ve batarlar. Ekvatordan kuzeye doru gidildike enlemi byr. > 0 olan yldzlarn grlme sreleri 12 saatten byk, < 0 olan, yani gney yarm kredeki yldzlarn grlme sreleri 12 saatten az olur. Bu yolculuk boyunca domayan ve batmayan yldzlarn saylar, " ile artar, 'nin bymesi ile gn ve gece yaylar fark da byr." Kuzey kutup noktasna varldnda, ( = 90 ) ufuk dzlemi ekvator dzlemine paralel olur. Kuzey yarm krede bulunan btn yldzlar, ufuk dzlemine paralel yaylar izerler ve hepsi batmayan yldzlardr. Ekvator dzlemi ufuk dzlemi ile aktna gre, gney yarm krede bulunan yldzlar hi bir zaman grlmezler, yani domayan yldzlardr. Yer kresi zerinde, gney kutba doru bir gezi yapldnda nelerin nasl deieceini de siz tartnz. Gnein Grnen Hareketi ve Mevsimler Gne, bir yl boyunca srekli gzlenirse, hareketinin yldzlarn hareketinden iki nemli fark olduu anlalr. Birincisi, Gne yldzlara gre her gn yaklak 4 dakika douya doru geriler. Bylece gnde yaklak 1 lik yol alarak, bir ylda ekliptik (tutulum) dzleminde bulunan yrngesini tamamlar. kincisi, gk ekvatorunun her iki yannda belirli iki izgi arasnda, yl boyunca gezinti yapmasdr. Eer Yer, Gne evresinde dolanmasayd ve Gne de dier yldzlar kadar uzak olsayd, bu farklar ortaya kmazd. Konunun kolay anlalmas iin 21 Mart veya 23 Eyll tarihlerinde ekvatorda bulunan ve Gne domadan doan bir yldz alalm. Yldzn ve Gnein doma saatlerini belirleyelim. Gne, yldzdan 1s 14d sonra domu olsun. Gzleme devam edildiinde; Gne'in ikinci gn 1s 18d, nc gn 1s 22d daha sonra doduu grlr. Yukarda sz edilen ikinci farkn sonucu olarak, gn ve gece yaylarnn uzunluu srekli deiir. Kuzey yarm krede Gne yazn gk ekvatorunun kuzeyinde ve kn gneyinde bulunur. Yazn gnler uzun, geceler ksa; kn geceler uzun, gnler ksa olur. Gney enlemlerinde bunun tersi olur. 21 Mart ve 23 Eyll tarihlerinde gece ve gndz sreleri eittir. Bu tarihlerde Gne tam ekvator zerinde bulunur. 21 Mart'tan sonra Gne her gn biraz kuzeye doru kayar ve bunun sonucu olarak gnler de srekli uzar. Bu uzama 22 Haziran'a kadar devam eder. Bu tarihte Gne, ekvatora gre en byk asal uzaklna erimitir (ekil 1.11). Bu a = 23 27' dr. 22 Haziran kuzey yarm krede gnlerin en uzun olduu tarihtir. Gne burada bir sre durakladktan sonra gneye doru kayarak her gn biraz daha ekvatora yaklarken, gnler de ksalr ve ekvatora geldiinde, yaklak 23 Eyll'de, gece ve gndz sreleri yine eit olur.

ekil 1.11: Gnein gk kresindeki yllk gezintisi. 22 Haziran'da Gnein gk kresinde bulunduu yerden ( = +23 27') gk ekvatoruna paralel olarak izilen embere, yaz dnencesi denir. Bu dnence gn uzamasndan gn ksalmasna geiin olduu

yerdir. Bu geiin olduu 22 Haziran tarihine de gn dnm denir. 23 Eyll'den sonra gneye kayma devam eder. Gne, 22 Aralkta gk ekvatorundan gneye doru en byk asal uzakla erimitir. Burada Gnein dikakl = - 23 27' dr. Gne, bu kez k dnencesine gelmitir ve bu da ikinci bir gn dnmdr. 22 Aralk kuzey yarm krede bulunanlar iin en ksa, gney yarm kredekiler iin en uzun gndr. Bu tarihten sonra Gne, yine kuzeye kaymaya balar, 21 Mart'ta yeniden ekvatora gelir. Grld gibi Gne'in yllk hareketinde; 21 Mart, 22 Haziran, 23 Eyll ve 22 Aralk gnleri zellii olan nemli gnlerdir. Bu tarihler arasndaki srelere, mevsim denir. Mevsimler, 21 Marttan itibaren sra ile ilkbahar, yaz, sonbahar ve ktr. Mevsimlerin sreleri grld gibi eit deildir. Kuzey yarm krede yaz mevsimi, Yer yrngesi zerinde ente blgesinde yava hareket ettii iin, biraz daha uzundur. Gnein grnr hareketi, Yer'in yrnge hareketinin yansmasdr. Kepler yasalarndan, Yer'in gne evresinde eliptik bir yrnge zerinde, dou ynnde (saat hareketinin ters yn) doland bilinir. Bu yrnge dzleminin Yer'in ekvator dzlemine gre eimi 23 27' dr. Yer de dnme ekseni evresinde, batdan douya doru gnde bir kez dner. Yer'in Gne evresindeki dolanmas boyunca, Yer'in dnme ekseninin uzaydaki dorultusu deimez. imdi, yukarda szn ettiimiz farkllklar daha iyi anlayabiliyoruz. Bunlardan biri, Gne'in gnde yaklak 4 dk'lk douya doru gerilemesi idi. Yer, yrnge hareketini yaklak 365 gnde tamamlar. Buna gre gnde yaklak olarak 1 (4d) douya doru ilerler. Bir t annda Gne, A noktasnda bulunan bir gzlemcinin meridyeninde bulunsun ve bu anda Gne'in bulunduu noktada bir de yldz bulunsun [Gnein yannda bir yldz grlemeyecei iin bu bir var saymdr. (ekil 1.12)]. 40 gn sonraki durum ne olur? Yer douya doru 40 ilerler. Yldz, A noktasnda bulunan gzlemcinin meridyenine geldiinde, Gne 40 daha doudadr. Gnein gzlemcinin meridyenine gelmesi iin Yer'in daha 40 dnmesi gerekir.

ekil 1.12: Yer'in Gne evresindeki dolanm sonucu yldz ve Gne gnleri eit deildir. 24 saat sonra Gne'e giden dorultu ile gzlemcinin meridyen dorultusu arasnda yaklak 1 fark olur. kinci zellik, Gnein ekvatordan kuzey ve gneye doru belirli bir aralkta yapt gezinti idi. Gne'in gk yzndeki bu gezintisinin bir yl boyunca belli zaman aralklarnda gnn hep ayn saatlerinde ve hep ayn fotograf filmi zerinde uygun teknik koullarda fotograf ekilirse, ekil 1.13 de grld gibi analemma denen kapal bir eri elde edilir. Bu eri her yl izilirse, ayn olmad grlr. Bu eriden yararlanarak herhangi bir gzlem yerindeki gn yay uzunluunu (Gne'in grlme sresi), Gne'in belli bir gn iin dik akln ve zaman denkleminin deerinin nasl bulunabileceini tartnz. 21 Mart'ta Gne ekvatorda bulunur. Dnme ekseni dorultusu deimediine gre, Yer'in kuzey yarm kresi gittike Gnee doru daha ok yatm olur. Bylece 21 Mart'ta, gne nlar ekvatora dik geldii hlde, Haziran'da = 23 27' lk enlemlere dik gelir. 21 Mart'tan sonra kuzey enlemlerde gn yaylar uzar, nlar gittike dikleir. Havalar da bunun sonucu olarak snr. Mevsimlere gre scaklklarn artmas ve azalmasn anlamak iin, gn ve gece yaylar ile nlarn dik ve eik gelmesini birlikte dnmek gerekir.

ekil 1.13: Yaklak olarak haftada bir kez, ayn saatte ayn film zerine Gnein fotografn ekince 8 rakamna benzeyen ve adna gnizi (analemma) denilen bu ekil elde edilir. Trk amatr gkyz fotorafs Tun Tezel uzun almas sonucu elde ettii grntnn arka plann da 29 Mart 2006 tarihinde lkemizden ok iyi gzlenen gne tutulmasnn Side'den ektii fotorafla birletirmitir. Bu nedenle bu grntye TUTULEMMA da denilmektedir.

ekil 1.14: Yl boyunca Gnein grnen hareketi ve burlar. 21 Mart'ta Gne, Balklar burcuna girer. Ekliptik emberi ile ekvator emberi birbirlerini iki noktada keser. Bunlara, lm (ekinoks) noktalar denir. Bunlardan biri ilkbahar lm (21 Mart), dieri sonbahar lmdr (23 Eyll). Ekvator ve ekliptik dzlemleri arasndaki a = 23 27' dir. Buna, ekliptiin eimi denir. Gne, ekliptik emberi zerinde ayda ortalama 29 57' 30 lik bir yol katederek, 12 ayda bir tur atar (30x12=360). Eskiler, bu blmelere bur demiler ve her birine ayr bir ad vermiler. 21 Martta Gne birinci burca girer ve bir ay burada ilerler, ikinci ay ikinci bur iinde ve bylece 12. ayda 12. bur iinde ilerler. M.. 2000 ylnda yaplan bur isimlendirilmesi bugn aynen kullanlmaktadr. O zamanlar birinci bur Ko, ikincisi Boa (kz), altncs Baak ve on ikincisi ise Balklar'd. Ancak hatrlayalm ki ilkbahar noktas ylda yaklak olarak 50" ("=a saniyesi) batya doru kayar. Bu kayma hareketinin dnemi yaklak 26000 yldr. Bu olaya presesyon denir. M.. 2000 ylnda burlar isimlendirilirken ilkbahar noktas Ko takm yldznda iken; bugn Balklar, takm yldzna kaym durumdadr. Presesyon hareketinden kaynaklanan bu kaymay dikkate almadklar iin astrologlarn oluturduu horoskoplar yanltr.

ekil 1.15: Yer'in yrngesi ve mevsimler. ekilde Yer'in ekseni ve ekiptie gre eimi de gsterilmitir. . Ekliptik dzlemi, aslnda Yer'in yrnge dzlemidir. Gne'in grnen yeri Yer-Gne dorultusunun g deldii noktadr. 21 Mart gn ortasnda Gne Balklar burcunda bulunur, ancak Gne nlarndan dolay yredeki yldzlar grlmezler. Takip eden gece yars (yani saat 12 iken) meridyenimizde Baak burcunu grrz (ekil 1.14). Ayn Grnen Hareketi Ayn grnen hareketinin izlenmesi Gne'inkine gre ok daha kolaydr. I zayf olduu, dolaysyla yldzlarla birlikte grlebildii iin Ay'n, yldzlara gre gk kresi zerindeki yeri kolayca saptanabilir. Ay'n gnlk harekete katldn, yani doup battn hepimiz biliyoruz. Ay'n bu gnlk hareketi bir ay boyunca, her gece bir yldza gre izlenirse, her gn douya doru 13 kayd grlr. Yani Ay, her gn yldzlara gre 52 dakika daha ge doar. Ancak bu ortalama bir deerdir. Ay'n douya doru olan bu kayma hareketi mevsimden mevsime deiir. Ay, sonbahar lmnda dolunay evresinde iken, geri kalma sresi arka arkaya bir ka gece iin 20 dakikaya kadar azalr. Ay, tam ilkbahar lmnda iken geri kalma 52 dakikadan fazla olur. Ay'n bu hareketi, Yer evresindeki yrnge hareketinin bir sonucudur. Burada Yer'in Gne evresindeki hareketinin de etkisi vardr.

ekil 1.16: Ay'n evreleri Ayn Uzanm ve Evreleri Yer-Ay ile Yer-Gne dorultular arasndaki aya, Ay'n uzanm denir. Ay'n yldzlara gre gnde ortalama 13, Gne'e gre ise gnde 12 lik grnen bir kayma hareketi olur. Bylece Ay'n uzanm ve dolaysyla Ay'n Gne tarafndan aydnlatlan yznn Yer'deki gzlemciye gre durumu ay boyunca srekli deiir. Bu deiimin sonucu olarak, Ay' farkl zamanlarda farkl ekillerde grrz. Bu ekillere Ay'n evreleri denir. O hlde Ay'n evre gstermesi, Gne'ten ald yanstmas ve uzanmnn deimesi ile olur. Ay ve Gne, gk yznn ayn tarafnda ve uzanm 0 olduu zaman Ay kavuumdadr, denir ve biz, Ay'n karanlk yzn grrz. Yeniay denilen bu evreden bir gn sonra Ay, ince bir hill eklinde grlr. Bunu izleyen gnlerde hill gittike byr ve bir hafta sonra Ay uzanm 90 olur. Ay'n Gne n alan yznn hemen hemen yars yerden grlr. lk drdn evresi denen bu durumda Ay yarm daire eklinde grlr. Bu evreden sonra (uzanm 90 den byk olunca) Ay yarm daireden byk grnmeye balar. lk drdn evresinden bir hafta sonra (uzanm 180) Ay kar kavuum durumundadr, denir. Bu durumda Gne'ten yanstt n tamam Yer'den grlr. Ay'n bu evresine dolunay denir. Bundan sonra kl yz klmeye balar ve bir hafta sonra (uzanm 270) yeniden yarm daire eklini alr ve Ay'n bu evresine son drdn denir. Grnen Ay klmeye devam eder ve bir hafta sonra (uzanm 360) Ay yine grlmez olur. Bu evreye de yeniay evresi denir. Son drdn izleyen hill evresinde Ay, Gne'in douundan

biraz nce ufkun dousunda grlr. Yeniay izleyen hill evresi ise bat ufkunda Gne battktan hemen sonra grlr. Bu evrede Yer'den Ay'a yansyan k nedeniyle Ay'n karanlk yan da belli belirsiz grlebilir. lk drdn evresinde, Gne batt anda, Ay gzlem yerinin meridyeninde bulunur. Dolunayn ise hemen hemen tam Gne bat srasnda doduu grlr. Ay ve Gne'in bu grnen hareketleri gnlk hareketin zt ynndedir. Ak olarak grlyor ki art arda gelen iki yeniay ayn noktada olmaz. Bir yeniay evresinden sonra Ay'n tekrar Gne'e kavumas iin, bir kez dolandktan sonra yaklak 27 lik bir dolanma daha yapmas gerekir. Bu nedenle iki ayn evre arasndaki zaman fark olarak tanmlanan kavuum ay, bir yldz ayndan uzun olur. Bir kavuum ay 29.53059 gndr. Bir ay denilince, kavuum ayna ait zaman anlalmaldr. Grnen hareketini ana hatlar ile zetlediimiz Ay'n gerek hareketlerine bir gz atacak olursak iki tr hareketinin olduunu grrz. Yer ve dier gezegenlerin Gne evresindeki hareketleri gibi, Ay da Yer evresinde Newton yasalarna gre, odaklarndan birinde Yer bulunan embere ok yakn bir elips yrngede dolanr. Ayn ikinci gerek hareketi, ekseni etrafndaki dnmesidir. Gzlemler Ay'n hep ayn yzn grdmz gsteriyor. Bu da Ay'n dnme dnemi ile yrnge dneminin eit olduu anlamna gelir. Gezegenlerin Hareketleri Gne, Ay ve yldzlarn grnen hareketlerini inceledik. mdi gezegenlerin grnen hareketlerini inceleyelim. Gne yapsal olarak bir yldzdr. Yani dier yldzlar gibi Gne de kendi enerjisini kendisi retir. Dier yldzlardan farkll bize ok yakn olmas ve Yer gibi dier gezegenlerin de Gne evresinde dolanmasdr. Gne'ten gelen k nlar bize 8 dakikada ularken, Gne'ten sonra bize en yakn yldz olan Centauri'den gelen nlar 4.3 ylda ular. Gne evresinde dolanan ve alts ok eskiden beri bilinen, dokuz byk gezegen vardr. Bunlar Gne'e olan uzaklklar srasna gre; Merkr, Vens, Yer, Mars, Jupiter, Satrn, Urans, Neptn ve Plto'dur. Ayrca Mars ile Jpiter gezegeni arasnda, gezegenlerden daha kk, ok sayda kk gezegenler vardr. Gezegenlerin hareketlerini aklayan yasalar, on yedinci yzyln banda J.Kepler tarafndan ortaya kondu. Kepler yasalar u ekilde ifade edilir: 1. Btn gezegenler, Gne evresinde, odaklarndan birinde Gne bulunan birer elips izerler. 2. Gezegeni Gne'e birletiren yarap vektr, eit zaman aralklarnda eit alanlar sprr. 3. ki gezegenin Gne'e olan ortalama uzaklklarnn kplerinin oran, dolanma dnemlerinin kareleri oranna eittir. Yani, ( a1 / a2 )3 = ( P1 / P2 )2. Birinci yasa, gezegenlerin Gne'e uzaklnn sabit olmadn; ikinci yasa, gezegen Gne'e yakn iken daha hzl, uzak iken daha yava hareket ettiini gsterir; nc yasa ise yrngesi daha byk olan (Gnee daha uzak) gezegenlerin dolanma dnemlerinin de daha byk olduunu gsterir. nc yasann Newton tarafndan dzeltilmi ekli, a3/ P2 = G ( M + m ) / 4
2

dir. (Bu bantdan yukardaki 3. maddede verilen ifadeyi bulmaya alnz.). Gzlemlerden, gezegenin Gne'e ortalama uzakl a ve dolanma dnemi P bulunabilir. Gnein ya da gezegenin ktlelerinden birisi bilinince dierleri bu formlden hesaplanabilir. plak gzle grlebilen gezegenler ou kez yldzlarla kartrlr. Gezegenlerle yldzlar arasnda u belirgin farklar vardr: 1- Gezegenler gk kresinde ekliptik dairesi yaknlarnda bulunurlar.

2- Yldzlarn biribirlerine gre konumlar deimez. Gezegenler ise yldzlar arasnda srekli yer deitirir. 3- Kk bir drbnle bile gezegenler yuvarlak disk eklinde grnrken yldzlar ok byk teleskoplarla bile nokta kaynak olarak grnrler. 4- Gezegenler de Ay gibi Gne'ten ald yanstrlar. Bu nedenle bir ksm evreler gsterirler. Yldzlar ise k kaynadr ve evre gstermezler. 5- Yldzdan gelen k, yer atmosferinin etkisiyle titrerken gezegenlerin titremez. imdi gezegenlerin grnen hareketlerini inceleyelim. Bu hareketleri daha iyi anlamak iin nce bir ka tanm verelim: Yer-Gne ve Yer-Gezegen dorultular arasndaki aya, gezegenin uzanm denir. Uzanm 0 (sfr derece) ise gezegen kavuum konumunda, uzanm 90 ise gezegen eyrek konumunda, uzanm 180 ise gezegen kar kavuum konumundadr. Gezegen, Gne'e gre gzlem yerinin dou tarafnda ise gezegen dou uzanmnda, bat tarafnda ise gezegen bat uzanmndadr denir. Dou uzanmndaki gezegenler akam Gne battktan sonra, bat uzanmndaki gezegenler ise sabah Gne domadan gzlenebilir.

ekil 1.17: Bir i gezegen olarak Vens ve evreleri. En byk uzanm 48 yi aamaz (Merkr iin bu deer 28 dir). Bir gezegenin, Gne evresinde tam bir dolanm yapmas iin geen zamana, o gezegenin yldzl dnemi denir; Gne'ten bakld var sayldnda, bir gezegenin bir yldzdan art arda iki geii arasndaki zaman araldr. Bir gezegenin ayn bir uzanmdan ard ardna iki gei arasndaki zaman aralna, o gezegenin kavuum dnemi denir. Bunu, t1-t0 = S ile gsterelim. Gezegenin ve Yer'in dolanma dnemleri P ve E alnrsa, asal hzlar, 2 / P ve 2 / E olur. Gezegenin Yer'e gre hareketi dikkate alnarak,

| [(t1-t0) 2

/ E ] - (t1-t0) 2 / P | = 2

ekil 1.18: Vens (oban) gezegeninin grnen hareketi. V' Vensn ve G' Gne'in gk yzndeki iz dmdr. veya

| ( S / E )- ( S / P ) | =1
ya da her iki yan S ye blersek: 1/ P = | (1 / E )-(1 / S ) | yazlabilir. Gzlemlerle gezegenlerin kavuum dnemi S, kolayca belirlenebilir. Yer'in dolanma dnemi de bilindiine gre gezegenin Gne evresindeki gerek dolanma dnemi bu formlden hesaplanabilir. rnein; Merkr ve Mars gezegenlerinin S=116 ve 780 gn olarak bilinen kavuum dnemleri, Yerin dolanma dnemi E=365.25 gn ile beraber ilgili bantda yerine konursa, Merkr'n ve Mars'n dolanma dnemleri srasyla 88 gn ve 687 gn olarak bulunur. Kepler'in nc yasasna gre, dolanma dnemlerinden Vens ile Yerin yrnge yaraplar orannn 3/4 olduunu kolayca bulabilirsiniz. ekil 1.18 de Gne merkezli yaraplar oran 3/4 olan iki ember zerinde Vens'n grnen hareketi kolayca incelenebilir. 0-0 konumu kavuum konumudur ve Vens' gremeyiz. Bir ay sonra, Yer ve Vens, 1-1 konumundadrlar. Vens, gk yznde V'de grlr. Bundan sonraki yrnge hareketini siz inceleyiniz. Vens, 3-3 konumunda en byk bat uzanmndadr, sabah yldz olarak grlr. Gne'ten nce doar, nce batar. 21-21 konumunda en byk dou uzanmnda olan Vens, Gne'ten sonra doar ve sonra batar, halk arasnda akam yldz olarak adlandrlmasnn nedeni budur. En byk bat uzanmndan en byk dou uzanmna 18 ayda, en byk dou uzanmndan en byk bat uzanmna 6 ayda gelir.

ekil 1.19: Mars gezegeninin ileri (batdan douya) ve geri (doudan batya) hareketi grlyor. Yer ve Mars'n yrngeleri zerindeki konumlar aydan aya iaretlenmitir. 4-4 konumunda Mars Gne'in karkavuum konumundadr. Bu konumda Mars Yer'e en yakndr ve grnr hareketi geridir. Bir d gezegenin grnen hareketine rnek olarak, ekil 1.19'da Mars verilmitir. Bir i gezegen en byk parlakla en byk uzanm yresinde ularken, bir d gezegen kar kavuumda ular ( bkz. ekil 1.17 ve 1.20 ). Ay ve i gezegenlerin tersine, bir d gezegenin evresinde ok az deiim grlr ve plak gzle fark edilemez.

ekil 1.20: Bir d gezegen olarak Marsn yrngesi ve evreleri. En byk parlaklk ve en byk asal apa kar kavuumda ular. Ay ve Gne Tutulmalar Tutulmalar ok eskiden beri bilinen gk olaylardr. Yer ve Ay dier gezegenler gibi Gne'ten aldklar nlar yanstarak kendilerini gsterirler. Ay, Yer evresinde; Yer, Ay ile birlikte Gne evresinde yrngesel hareketlerini yaparken Gne'e dnk yzleri aydnlk, br yzleri karanlktr ve karanlk tarafta uzayda birer glge konisi olutururlar. Ay'n Yer'e ilikin glge konisine girmesi ile Ay tutulmas, Ay'n glge konisinin yer zerine dmesi ile Gne tutulmas olay meydana gelir. Ay ve Gne tutulmalar Ay, Gne ve Yer'in uzayda biribirlerine gre konumlarnn bir sonucu olarak ortaya kmaktadr. Bunlardan birinin glge konisinin dieri zerine dmesi iin bu cismin yaklak ayn dorultuya gelmi olmalar gerekir. Bu da ancak Ay'n yeniay ve dolunay evrelerinde mmkn olur. Eer Ay'n yrnge dzlemi, tam olarak Yer'in yrnge dzlemi, ile akk olsa idi; her dolunay evresinde Ay tutulmas ve her yeniay evresinde Gne tutulmas meydana gelirdi.

Fakat iki dzlem arasnda yaklak 5 lik bir a vardr ve tutulmalar ancak zel baz koullarn salanmas sonucu meydana gelir. Bu zel koullar bugn ok iyi bilinmektedir ve gelecekte olacak Ay ve Gne tutulmalar nceden ok duyarl bir ekilde hesap edilebilmektedir. Gelecee ilikin tutulmalarn hesaplanmas ok eski tarihlerden beri yaplagelmitir. lk olarak M.. 584 ylnda Thales bir Gne tutulmas zamann nceden hesaplamtr. Bir ylda iki ile yedi arasnda tutulma gerekleebilir. Gne tutulmas yalnz Ay'n glge konisinin Yer'e dedii blgelerde ve zamanlarda grlr (ekil 1.22). Ay tutulmas ise tutulma esnasnda Ay'n grlebildii her yerden izlenir. Ay tutulmas olayn izleme olaslnn Gne tutulmas olayn izlemeden daha ok olduu akca grlyor.

ekil 1.21: Yer ve Ay'n Gne evresindeki bir yllk ematik hareketleri. Ay sinsoidal bir eri izer.

ekil 1.22: Gne tutulmas. Ay, Gne diskinin nnden (batdan douya doru) geerken tam ve yar glge konilerinin Yer zerinde getii blgelerde tam Gne tutulmas ve paral Gne tutulmas grlr. Tutulmalar ancak yeniay ve dolunay evrelerinin dmler yaknnda olmas hlinde meydana gelebilir. Ay ve Gne disk biiminde grlen kresel ekiller olduklarndan tam dm noktalarna gelmeden de rtmeler olabilir. Ay'n Yer evresindeki yrnge dzlemi ile ekliptiin kesime noktalarna, Ay'n dm noktalar denir. Ay onbe gn aralklarla ekliptiin gneyinden kuzey yanna geer. Bu noktaya, k dm denir. 15 gn sonra ekliptiin kuzey yanndan gney yanna geer. Bu noktaya da ini dm denir. Ay'n dm noktalar da sabit deildir. Ekliptik zerinde dnemi 18.6 yl olan bir dolanma hareketi yaparlar. ekil 1.24 de Yer ve Ay (2) konumunda iken bir Gne tutulmas olacaktr. Bundan 14 gn sonra, Yer'in glge konisi ini dmnden ok uzaklamam olacandan bu Gne tutulmasndan 14 gn sonra bir Ay tutulmas olabilir. Buradan da anlald gibi uygun koullarn gerekletii durumlarda bir ayda bir ka tutulma olabilir. Byle bir durumda iki Gne ve bir Ay tutulmas olabilir. Gne ve Yer'in ortak d teetleri izilirse, ekil 1.25 te grld gibi Ay, AB aralna geldiinde bir Gne tutulmas ve CD aralna geldiinde bir Ay tutulmas olur. Ay yrngesinin bu iki teet arasnda kalan paralarndan tutulma olaslklar bulunabilir. AB yay, CD yayndan byk olduu iin Gne tutulmas olasl daha oktur. Burada dmler izgisinin Gne'ten gemesi hlinde bir ay iinde bir ka tutulmann olacan grdk. Yer, yrngesi zerindeki dolanmn bir ylda tamamladna gre, byle bir tutulmadan 6 ay sonra yine dmler izgisi Gne'ten geecek ve yine tutulmalar olacaktr. Bir nceki durumda k dmnde olan Gne tutulmas burada ini dmndedir. O hlde tutulmalarn olduu bir aydan yaklak alt ay sonra ikinci tutulmalar beklenmelidir.

ekil 1.23: Ay tutulmas. Ay Yer'in glge konisi iinden geerken Yer'in gece tarafnda bulunanlar bir Ay tutulmas olay izlerler. Tam glge konisi iinde kalan blge karanlktr. Ay Tutulmalar Tam, paral ve glgeli olmak zere tr Ay tutulmas vardr. Gne ile Yer krelerinin i ve d ortak teetlerini izelim (ekil 1.23). D teetlerin oluturduu koninin Gne'in br yannda kalan " tam glge konisi " ile i teetlerin oluturduu koni arasnda kalan uzay paras " yar glge konisi dir. Yar glge konisi iinde kalan yerler ancak Gne'in bir ksmndan k alabildii iin cismin parlakl da snkleir. Yer'e ilikin tam glge konisinin tepesi Yer'den ortalama olarak 1 382 000 km uzaktadr. Ay'n yrngesi, dmler izgisinin Gne'ten gemesi hlinde glge konisinin tabanna yakn yerinden geer. Bu uzaklkta, tam glge konisinin kesit dairesinin ap yaklak 2.5 Ay ap kadardr. Ay'n gkteki hz yaklak olarak bir Ay ap kadardr. Bu durumda, Ay'n tam glge konisine girmeye balamas ile kmas arasnda 2-3 saatlik zaman geer. Ay'n tam tutulmada kalma sresi bir saatten daha uzun olabilir. Yer-Gne, Yer-Ay uzaklklar her konumda deitiinden bu sreler her dnem farkl olur. Ayrca, Ay'n yrnge hz da sabit deildir. Bir tutulma konumunda dmlerden biri "tam glge konisi" nin ortasnda bulunursa Ay bu glgeye girer ve bir "tam tutulma" olur (ekil 1.26). Eer dm noktas tam glge konisinin tam ortasnda deil biraz kenarda ise Ay bu koniyi kesip geer ve bir paral tutulma olur. Dm noktas yar glge konisinin iinde olursa Ay yalnz yar glgeden geer.

ekil 1.24 : ekil dzlemi, tutulma (ekliptik) dzlemidir. Ay yrnge dzlemi, tutulma dzlemine gre 5 eiktir. (1) konumunda yeniay k dmnn berisinde olduundan Ay'n glge konisi Yer'in altnda kalr ve bir Gne tutulmas olmaz. (2) konumunda Gne dmler izgisi zerindedir. Gne tutulmas k, Ay tutulmas ini dmnde meydana gelir.

ekil 1.25: Ay ve Gne tutulmas ihtimali Buna glgeli tutulma denir. Dmler koni ekseninden 10 den daha uzakta olunca hi bir tutulma gereklemez. Tam Ay tutulmas olduu zaman, Ay tam karanlk olmaz. Bakr krmzs rengini alr. Bunun nedeni, Yer atmosferindeki krlmadr. Yukardaki ekilde izdiimiz teet nlar Yer atmosferinden geerken krmz k maviye oranla daha az krlr ve daha az sourulur. Bylece Ay'n getii koni iinde bir para krmz k bulunur. Tutulma srasnda Yer krenin karanlk yannda Ay' gren her yerde Ay tutulmas gzlenebilir. Yer'in glge konisi ile Ay'n arakesitinin ember yay eklinde oluu, Yer'in yuvarlak olduuna ilikin bir kant olarak eskiler tarafndan da kullanlmtr.

ekil 1.26: Farkl Ay tutulmalar. Bu ekil, Ay yrngesi uzaklnda Yer'in tam ve yar glgesini gsteriyor. Ay'n Yer'in glge konisi iinden gei yoluna bal olarak farkl trdeki ay tutulmalar grlmektedir. Gne Tutulmalar Tam tutulma, paral tutulma ve halkal tutulma olmak zere, tr Gne tutulmas vardr. Ay'n glge konisinin tepesi Ay'dan yaklak 375000 km uzakta bulunur. Ay'n Yer yzeyine uzakl 350000 km - 400000 km arasnda deiir. Ay, Yer'e en yakn olduu zaman glge konisinin tepesi Yer'in iinde kalr. Koninin Yer kre ile arakesiti, bozulmu bir elips eklindedir. Genilii en fazla 270 km olabilir. Bu, glge konisi ile Yer krenin arakesit apdr. Bu glgenin Yer zerindeki ilerleme hz 30 km/dk dr. Buna gre, Yer zerinde belli bir yerde tutulma sresi en fazla 270:30=9 dakika olur. Halkal tutulma ise en fazla l0 dakika srer. Yer zerinde tam glge konisinin iinde kalan yerlerdeki gzlemciler iin Ay diski, Gnei tam olarak rter ve bir tam Gne tutulmas olur. Yar glge konisi iinde kalan blgelerde, paral Gne tutulmas izlenir. Ay, Yer'den ok uzak olduu zaman tutulma konumu gerekleirse, koninin ancak uzants Yer'e ulaabilir. Bu uzant koni iinde kalan yerlerden, Gne'in kenar halka eklinde grlr. Buna, halkal Gne tutulmas denir. Kimi zaman halkal balayan bir tutulma daha sonra glge konisinin tepesinin Yer'e demesi ile tam Gne tutulmasna ve onun tesinde tekrar halkal Gne tutulmasna dnr. Bir tam Gne tutulmas annda, hava birden sour ve gkte yldzlar grnmeye balar, gk koyu mavi bir renk alr. Tutulmalarn Tekrar Bir tutulmann 6585 gn sonra ayn ekilde tekrar meydana gelecei Babilliler tarafndan hesap edilmitir. Bu sreye, bir "Saros dnemi" denir. Bu sre 18 yl 11 gndr. Saros dneminin neyi ifade ettiini daha iyi anlamak iin birbirine eit iki tutulmann hangi koullar altnda meydana gelebileceine

bakmak gerekir. Genel olarak bir tutulmann olabilmesi iin Ay'n yeniay veya dolunay evresinin zaman ile dmlerden birinden geme zaman birbirine yeteri kadar yakn olmaldr. Ay, bir dm noktasndan getikten bir ejder ay (=27.2122 gn) sonra tekrar ayn dm noktasndan geer. Ay, uygun bir evreden getikten bir kavuum ay (=29.5306 gn) sonra tekrar ayn evreden geer. rnek olarak, Ay tutulmas olayn alalm: Ay tutulmas dolunay evresinde ve dmler izgisinde olur. Ay'n tekrar dolunay evresinde grlebilmesi iin, kavuum aynn bir tam kat kadar zamann, Ay'n tekrar dmler izgisinde bulunmas iin de ejder ay sresinin bir tam kat kadar zamann gemesi gerekir. Ayrca Yer ile Ay arasndaki uzakln gz nne aldmz tutulmadaki uzaklk kadar olmaldr. Bunun iin de ayrksl ay (=27.5545 gn) sresinin herhangi bir tam kat kadar srenin gemesi lzmdr. Gemite meydana gelen bir tutulmann aynen tekrar iin bu gk cisimlerinin yeniden ayn konuma gelmeleri gerektii aktr. Gerekli hesaplama yaplrsa, gemesi gereken srenin ortalama olarak: 6585.34 gn= 18 yl, 11.3 gn olduu bulunur. Bu ise yaklak olarak: 223 kavuum ay, 242 ejder ay ve 239 ayrksl ay eder. Gne tutulmas iin de Ay, yeniay evresinde olmak kayd ile burada sylenenler geerlidir.

ekil 1.27: Amatr gkyz fotorafs Uur kizler'in 21 ubat 2008 tarihinde Bursa'dan ektii bir tam Ay tutulmas. Krmz bakr renginde grnn nedeni Yer atmosferindeki krlmadr.

ekil 1.28: 29 Mart 2006 tarihinde lkemizden ok iyi gzlenen gne tutulmas srasnda TBTAK Ulusal Gzlemevi elemanlarnca ekilmi Gne tutulmas. Gne tutulmasnda Ay, Gne diskini rter ve Gne koronasnn izlenmesi mmkn olur. 1.4 Zaman ve Takvim Zaman, tanmlanmas en zor olan kavramlardan biridir. Tekrarlanan olaylar, zellikle; gece-gndz, yaz-k, doma-batma, yeniay-dolunay gibi dnemli olaylar zaman kavramn dourmulardr. Btn olaylardan bamsz olarak akp giden ve bu nedenle bir boyutlu olarak tasarlanan zaman lmek kolay deildir. Zamann belirlenmesi ve llmesi eskiden beri bu tr olaylarla yaplagelmitir. Bir gn denilince akla, gnein ardardna iki douu arasndaki zaman aral gelir. Bir ay denilince, yeniaydan yeniaya geen zaman anlalr. Grld gibi zaman lm de temelde dnemli gk olaylarna dayanmaktadr. Olay ne kadar dzgn deiirse, zaman lm de o kadar duyarl yaplabilir. Zaman lmnde hangi dnemsel olay kullanlrsa zaman da ona gre adlandrlr. zerinde yaadmz Yer'in ekseni etrafndaki dn zaman lm iin uygun bir olaydr. Dnme dzgn ve tekrarlama sabit saylabilecek niteliktedir. Yer, ekseni etrafnda batdan douya doru dnd iin, biz gnlk harekette gk cisimlerini doudan batya doru hareket eder grrz. Bu harekete gk cisimlerinin gnlk hareketi denir. Eer yldzlar gk kresi zerinde sabit kabul edersek, onlarn gnlk dnme hareketini bir zaman lme arac olarak kullanabiliriz. Yldz Gn ve Yldz Zaman

Saat koordinat sisteminde bir yldzn H saat asnn llmesi bize yldz zamann belirleme olanan verir. H saat as, yldzn her meridyen geiinden sonra 0 den 360 ye kadar dzgn olarak artar. Ard ardna iki meridyen geii arasndaki zaman aralna bir yldz gn, H saat asnn belirledii zamana yldz zaman denir. Bir yldz gn 24 yldz saati, bir yldz saati 60 yldz dakikas, bir yldz dakikas 60 yldz saniyesidir. Bir yldzn H saat as, zamana ve yldzn gk kresi zerindeki yerine bal olarak deiir. Herhangi bir yldz meridyende iken bir bakas doma veya batma durumunda olabilir. Yldz zaman tanmnda herhangi bir yldz yerine, gk kresi zerinde bir yldz gibi hareket eden ve zellikleri ok iyi bilinen lkbahar (Ko) noktas alnr. Bylece yldz zaman ilkbahar () noktasnn saat as ile llr. Bellli bir gzlemciye gre yldz gn, noktas bu gzlemcinin meridyeninde olduu an balar. Dier bir deyile: noktasnn saat as sfr olduu zaman yerel yldz zaman sfr ve herhangi bir anda bu noktann saat as o yerin yldz zamandr. Bylece bir yldz gn, noktasnn gzlemcinin meridyeninden ardardna iki geii arasndaki zaman aral olarak alnr. Bu noktann hareketine paralel olarak alan saate, yldz saati ve onun gsterdii zamana, yldz zaman denir. Bir yerde herhangi bir andaki yldz zaman T, gzlenen yldzn saakl olmak zere bu ikisi arasnda, T= H + bants vardr. Herhangi bir yldz, gzlemcinin meridyeninde iken H= 0s dir. Buna gre T = olur. O hlde yldz, gzlemcinin meridyenine geldiinde onun () saakl o andaki yerel yldz zamann verir. Bu zellikten yararlanarak gzlem evlerinde kullanlan yldz saatleri ayarlanr. Ya da ayarl bir yldz saati kullanlarak, yldz meridyene geldii anda, o saatin gsterdii zaman, yldzn saakln verir. Bylece yldzn saakl yaklak olarak bulunabilir veya var olan deerinin doruluu kontrol edilebilir. noktas gk yznde sabit deildir. Ekliptik boyunca batya doru ok yava bir hareketi vardr. Bunun sonucu olarak: Bir yldz gnnn uzunluu, herhangi bir yldzn gzlemcinin meridyeninden ard ardna iki geisi arasndaki zamandan ortalama olarak 1/120 saniye kadar daha ksadr. noktasnn batya doru olan bu kayma hareketi dzgn olmadndan bir yldz gnnn gerek uzunluu sabit olmayp ok kk bir deiim gsterir. Gne Zamanlar Gnlk yaantmzda kullandmz; sabah, le, akam tanmlar Gne'e gre yaplmtr. Yldz saati Gne'in hareketine ayak uyduramaz ve bu nedenle yldz zaman gnlk yaantmz iin kullanl deildir. Gnlk yaantmzda zaman lm iin Gnein hareketini kullanmak daha uygun olur. Ancak Gne'in grnrdeki hareketi dzgn olmad iin bir ka farkl zaman tanm yapmak zorunlu hle gelir. Grnen Gne diskinin merkezinin H; saat as ile belirlenen zamana, gerek gne zaman denir. Grnen gne diskinin merkezi, gzlemcinin meridyeni zerinde bulunduu zaman, bu gzlemci iin yerel gerek gne zaman sfr saat, yani le zamandr. Bu durumda da yldz zaman ile gerek gne zaman arasnda, T= ; + H; bants yazlabilir. Yldz zaman dzgn ilerler ve ona gre alan bir mekanik veya elektronik saati yapmak kolaydr. Eskiler, bir ubuk glgesinden yararlanarak yaptklar gne saatleri ile, yerel gerek gne zamann tayin ediyorlard. Ancak, bu olduka kaba bir zaman tayinidir. H; in akna ayak uyduracak bir mekanik saat yapmak olduka zordur. nk Gne, grnen hareketinde Yer etrafnda eliptik bir yrngede hareket eder. Bu hareketin hz gnden gne deiir, ve ocak aynda, haziran ayndakine gre daha hzldr (ekil 1.5). Bu durum, gne gn uzunluunun mevsimden mevsime deitii anlamna gelir. 23 Aralk'ta, Eyll'de olduundan 51 saniye daha uzundur. Gerek gnein doma-batma zamanlar ile gerek gne gn uzunluunun aydan aya olan bu deiiminin iki nedeni vardr. Birincisi, Gne ekliptik dairesi boyunca hareket ederken, zaman lm ekvator dairesi boyunca yaplmaktadr. Gne'in ekliptik dairesindeki hz dzgn bile olsa onun ekvator zerindeki iz dm dzgn hareket etmez. kincisi, Gne'in grnen hareketinin eliptik yrnge hareketi nedeniyle dzgn olmamasdr.

Gerek gne zamannn dzgn akmamas nedeniyle bir ortalama gne kavram gelitirilmi ve ortalama gnein hareketine dayal ortalama gne zamannn kullanlmas ngrlmtr. Ortalama gne iin u koullarn salanmas istenir: 1. Ekvatorda hareket etsin. 2. Hareketi dzgn dairesel olsun. 3. Yllk dolanmn gerek gnele ayn anda tamamlasn. 4. Ksa zaman aralklar iin nn yeri sabit kabul edilsin. Bu koullar salayan ortalama gnein Hm saat asnn belirttii zamana, ortalama gne zaman denir. Bundan byle ortalama gne gn yerine sadece gn diyeceiz. Gn, ortalama gnein meridyenden ard ardna iki geii arasndaki zaman olarak tanmlanr. Ortalama gnein hz, gerek Gne'in bir yl boyunca ekliptik dzlemindeki asal hareketinin ortalamasdr. Bir yl boyunca ortalama gne gerek gnein gerisinde kald gibi nne de geer. Gerek gnein noktasndan Mart aynda getikten sonraki hareketini izlersek, Haziran ayna kadar ortalama gnee gre geride kalr; sonra, ay ne geer, tekrar geri kalr ve tekrar ne geer (ekil 1.29). Ortalama gne zaman gnlk hayatta ilerimizi dzenlemek iin kullandmz zamandr. Btn ortalama gne gnlerinin uzunluklar birbirine eittir ve bir yldaki gerek gne gnlerinin ortalama uzunluu kadardr. Her hangi bir t zaman iin, gerek gne zaman ile ortalama gne zaman arasndaki farka, zaman denklemi denir. Zamanlar saat as ile belirlendiine gre zaman denklemi,

ekil 1.29: Zaman denkleminin yllk deiimi E ( t ) = H; - Hm olarak ifade edilir. Zaman denklemi bir yl boyunca -14.2 dakika ile +16.4 dakika arasnda deiir. 1925 ylna kadar iki eit balang tanm kullanld: Biri, gnein st geisini sfr saat (0s); dieri 12

saat kabul ediyordu. Birincisine astronomi zaman, dierine sivil zaman denilir. 1925'ten sonra, pratikte sivil zaman kabul edildi ve balang alt gei alnd. Buna gre gerek zaman (GZ) = H; +12s ve ortalama zaman, (OZ) = Hm +12s dir. Zaman denkleminin yllk deiim grafii ekil 1.29'da grlmektedir. Bir yl iin izilen byle bir eri, bir ka yl kullanlabilir. Blge Zaman Gne zamannn dier nemli bir zellii gzlemcinin bulunduu meridyen iin geerli olmasdr. Her meridyen iin zaman farkldr. Farkl meridyenlerde farkl zamanlarn kullanlmas gnlk hayatta nemli glkler dourur. Bu glkleri ortadan kaldrmak iin belirli blgelerde ayn saatn kullanlmas uluslararas anlay grd. Greenwich'ten geen meridyen, balang (sfr) meridyeni olarak seildi. Bu meridyenin 7.5 dousu ve 7.5 batsndan geen iki meridyen arasnda kalan tm noktalarda, Greenwich yerel zaman kullanlr. Bu zamana; bat Avrupa zaman, Greewich zaman, evrensel zaman ya da genel zaman denir. Greenwich balang meridyeninden itibaren, eit aralkl, 24 tane standart meridyen ve bunlar yardm ile de 24 tane saat dilimi tanmland. Buna gre komu iki standart meridyen arasndaki a 15 dir. Bir standart meridyenin 7.5 sandan ve solundan geen meridyenlerle snrlanan blgeye, o standart blgeye ilikin saat dilimi denir. Ayn saat diliminde bulunan yerler ayn ortalama gne zamann kullanr. Bu zamana, blge zaman denir. l80 boylam emberini izleyen +l2s lik meridyene gn deiimi izgisi denir. Bu izginin dousundan batsna geite bir gn ileriye atlanm olur. Bir lkenin siyasi snrlarn aan ksm da ayn lkenin blge zamann kullanr. Bat Avrupa lkeleri 0s lik standart meridyeni ve bat Avrupa saatini; orta Avrupa lkeleri, -1s lik standart meridyeni ve orta Avrupa saatini kullanrlar. Trkiye, -2s lik zmit yaknlarndan geen (30 lik dou) standart meridyeni ve dou Avrupa saatini kullanr. 45 lik dou standart meridyeni Erzurum yaknlarndan geer. Trkiye'den iki standart meridyen gemesine karn zmit yaknlarndan geen standart meridyen Trkiye'de kullanlan blge zamann belirler. Yaz aylarnda lkeler, gne nlarndan daha fazla yararlanmak amacyla blge zamanlarndan bir saat ileri olan yaz saatini kullanrlar. Yaz saatine 21 Mart' izleyen pazar gn gece yars geilir ve 23 Eyll' izleyen Pazar gn gece yars blge zamanna geri dnlr. Trkiye yaz saati, Greenwich zamanndan saat ileridir. Buraya kadar tanmladmz zaman kavramlar, Yer'in ekseni etrafndaki dnne dayanmaktadr. Yerin ekseni etrafndaki dnne dayanmayan atom zamanndan bir ka sz edelim. Atom Zaman Atom saatleri ile llen zamandr. Bu saatler arasndaki fark 3000 ylda 3 saniyeden kktr. Uluslararas atom zaman, bu saatlerden oluan bir sistem zerine kurulmutur. Atom saatleri atomlarn veya molekllerin belirli rezonans frekanslarndan yararlanarak zaman ok byk duyarllkla len letlerdir. ou kez bu saatlerde Sezyum (Cs 133) atomu kullanlr. 1967'de toplanan Uluslararas Arlklar ve ller Genel Konferans'nda saniye, sezyum 133 atomunun temel enerji dzeyinde, iki ok ince dzey arasndaki gei sresinin 9192651770 katna karlk gelen zaman aral olarak tanmlanmtr. Atom zaman, Yer'in ekseni etrafndaki dnme hznn azalmakta olduunu gstermektedir. Yer'in Gne evresinde bir kez dolanmas iin geen sre olarak tanmlanan bir yl iindeki ortalama gne saniyelerinin says azalmaktadr. Atom saniyelerinin says ise deimemektedir. Atom saniyesi tanmlanrken bu iki tr saniye says 1900 ylnda birbirine eit alnm, 1980'e gelindiinde bir yldaki ortalama gne saniyesi saysnn bir birim azald grlmtr. Julien Tarihi (Julien Gn) Gk bilimciler tarafndan kullanlan zel bir gn saymdr. Her bir gn tam bir say ile, gnn herhangi bir saati, gnn kesri olarak bu tam sayya eklenerek ifade edilir. M.. 4713 yl 1 Ocak balang olarak seilmi ve ondan sonra gelen gnler ard ardna saylarak bu sayya eklenmitir. Birim olarak ortalama gn, gn balangc olarak gece yars deil gn ortas (le vakti) seilmitir. Yllar, aylar,

gnlere gre bu saylar izelgeler hlinde astronomi yllklarnda verilir. Bu saylarla belirlenen tarihe, Julien tarihi (JT) denir. stenen bir tarih iin Julien tarihi Astronomi yllklar kullanlarak bulunabilecei gibi, basit bir forml yardm ile de kolayca hesaplanabilir: JT = 2415020 + 365 x ( yl - 1900 ) + N + L - 0.5 Bu ifade, 1900 ylndan itibaren herhangi bir tarihe karlk gelen ve evrensel zaman EZ=0 iken Julien tarihini verir. Burada N, ylbandan sonra geen gn says, L ise 1901 yl ile hesaplanmas istenen tarih arasndaki artk yl saysdr. 2415020, 1 Ocak 1900 ylna karlk gelen Julien gn, 0.5 miktar ise Julien gnnn gn ortasndan balatlmasndan ileri gelen yarm gnn ondalk karldr (Ortalama gne gn iin balang gece yarsdr.). N says N=<275M/9>-2<(M+9)/12>+I-30 formlyle bulunabilir. Burada M ay says, I ayn gndr. <> parantezi iindeki saynn tam ksmnn alnacan ifade eder. Artk yl iin 2. terimdeki 2 arpan kaldrlr. rnek 1: 18 Nisan 1983 tarihine karlk gelen Julien tarihini bulunuz. nce, 1983 yl 1 Ocak'tan sonra geen N gn says, N=31+28+31+18=108 bulunur. 1901 ile 1983 yllar arasndaki artk yl says <82 /4>=20 dir. Bu deerler formlde yerlerine konularak Julien tarihi, JT =2415020 +365 x ( 1983-1900 ) +108 + 20 - 0.5 =2445442.5 olarak bulunur. rnek 2: 18 Nisan 1984 saat 13s 45d iken Julien tarihini bulunuz. 1984 artk yldr. Bir nceki rnekte izlenen yol izlenerek, N = 109, 13s 45d = 13.75/24 = 0.5729 gn ve JT = 2415020 + 365 x 84 + 109 + 20 - 0.5 + 0.5729 = 2445809.0729 bulunur. Gne Merkezli Zaman Duyarl zaman gerektiren gk olaylar, yl boyunca bir ka kez gzlenecekse, Yer'in yrnge hareketi nedeniyle gzlemci-kaynak arasndaki uzakln ve n bu uzakl katetme zamannn deitii dikkate alnmaldr . Bir gk cisminden gelen k nlar, geldii dorultuya bal olarak Yer'e, Yer'in yrngesi zerinde bulunabilecei bir baka noktaya gre en fazla 8 dakika daha erken veya ge ular. Bu durum ekil 1.30'da grlmektedir. Bir gk olay, rnein; rten bir ift yldzn rtme olay; Yer, yrngesi zerinde B de ise A da olmasndan daha nce grlr. Bu durumu dzeltmek iin gzlem zamanlar, Gne'te olduu var saylan bir gzlemciye indirgenerek verilir.

ekil 1.30: Gne merkezli zamann gereklilii. Zaman Dnmleri Programlanabilen kk hesap makinas veya bir bilgisayar kullanarak, tanmlarn yaptmz zamanlar arasnda dnm yaplabilir. rnein yldz zamann hesaplamak iin u forml kullanlabilir : GYZ = G + 0.0657098232 x N + 1.0027379093 x EZ Burada G, her yln banda deitirilmesi gereken bir sabittir ve yln sfrnc gn (doal olarak biten yln son gn), EZ = 0 iken GYZ (Greenwich'in yldz zaman) dir. N, ylbandan itibaren istenen tarihe kadar geen gn says, EZ saat cinsinden evrensel zamandr. Eer hesaplama sonucu 24 saatten daha byk bir say bulunursa, bundan 24 karlr ve tarih olarak bir sonraki tarih alnr. G 'nin deeri her yln banda almanaktan alnarak formlde yerine konur ve yl boyunca kullanlr. Zaman dnmleri ile ilgili rnekler: rnek 1: Trkiye Blge Ortalama Zaman 10sa45dk30sn iken, boylam =-2sa11dk29sn.4 olan Ankara'da yerel ortalama zaman nedir? zm 1: Trkiye blge boylam o= -2sa olduuna gre, Ankarann yerel boylam = -2sa11dk29sn.4

- Blge boylam o= -2sa

Boylam fark = -o = -0sa11dk29sn.4 Yerel O.Z.= Blge O.Z. + olduundan, B.O.Z.= 10sa45dk30sn.0

+ = - 0sa11dk29sn.4
Y.O.Z.= 10sa34dk00sn.6 olarak bulunur.

rnek 2: Ankara'daki Y.O.Z.=10sa34dk00sn iken Trkiye Blge Ortalama Zamann bulmak istersek, zm 2: B.O.Z.= Y.O.Z. - bantsna gre, Y.O.Z.= 10sa34dk00sn.0

- = 0sa11dk29sn.4
B.O.Z.= 10sa45dk29sn.4 olarak bulunur. rnek 3: Trkiye Blge Ortalama Zaman 10sa45dk iken Greenwich'deki ortalama zaman (Evrensel Zaman) nedir? zm 3: Evrensel Zaman= Blge Zaman + Blge Boylam E.O.Z.= B.O.Z. + o B.O.Z.= 10sa45dk00sn.0

+ o = -2sa
E.O.Z.= 8sa45dk00sn olarak bulunur. rnek 4: Evrensel Ortalama Zaman 14sa25dk00sn iken Ankara'daki Yerel Ortalama Zaman nedir? zm 4: lk nce Trkiye Blge Ortalama Zamann bulmalyz. B.O.Z.= E.O.Z. - o E.O.Z.= 14sa25dk00sn.0

- o = 2sa
___ B.O.Z.= 16sa25dk00sn B.O.Z.= 16sa25dk00sn.0

+ = - 0sa11dk29sn.4
_____ ___ Y.O.Z.= 16sa13dk30sn.6 olarak bulunur. Takvimler

Takvim, zamann gn, ay ya da yl gibi uzun sreli dnemlere blnmesi ve bu blmlerin belirli bir dzen iinde sralanmasna ynelik dzenlemelere denir. Takvimlerin douu ok eskilere dayanr. Takvim, yaamn her alannda byk nem tar. Tarmla uraan insanlarn Gne'in yllk hareketine ilikin Gne takvimleri kullandklarn gryoruz. Hemen tm takvimlerin zaman birimi gndr. Gn doal olarak bir zaman blmdr. Ancak yln 7'er gnlk haftalara gnn 24 saate blnmesi yapaydr. Dnencel yl kavuum ay sresinin tam kat deildir. On iki kavuum ay 354.36706 gnde gerekleir. Bu sre dnencel yldan yaklak 11 gn eksiktir. te yandan ne dnencel yl ne de kavuum ay tam olarak (kalansz) gnlere blnebilir. Onun iin takvimin Ay'n evreleriyle ve mevsimlerle dzenli uyum iinde olabilmesi iin belirli aralklarla dzeltme uygulanmaldr. Her drt ylda bir ubat ayna bir gn eklenmesi gibi. Ay takvimleri yannda ay-gne takvimleri de kullanlagelmitir. Eski Romallar bir yl 12 kavuum ay olarak, yani 354 gn almlar. Ayrca yl mevsimlere blmlerdir. ki ylda bir on ikinci ayn sonuna bir ay ekleyerek takvimlerine bir dzeltme uygulamlardr. in'liler, Hint'liler, Eski Yunanllar ve braniler de bu trden takvimler kullanmlardr. Bir takvimin bilimsel bir nitelik tamas iin onun kulland yln uzunluu, balangc, alt blmleri ve gn saym dzeni bilinmelidir. Ortalama gne gnnden sonra ikinci derecede nemli zaman birimleri, ay ve yldr. Ay ve yl sreleri, Ay ve Gne'in bir balang noktasndan art arda iki geileri arasndaki sredir. Seilen balang noktalarnn da farkl hareketler yapmas nedeniyle ay ve yl sreleri seilen balang noktasna gre farkllk gsterir. Bu nedenle farkl adlandrlan aylar ve yllar vardr (izelge 1.2). Trkler dzeltilmi slm takvimini, daha sonra 1926 ylna kadar "Osmanl takvimi" olarak isimlendirdiimiz Rum takvimi kullanmlardr. 1926 ylndan bu yana Trkiye'de Mild takvim kullanlmaktadr. izelge 1.2: Farkl yl ve ay tanmlar Ad Dnencel yl (Tropikal yl) Yldzl yl (Sideral yl) Ayrksl yl (Anomalistik yl) Ay yl (Lunar yl) Kavuum (Sinodik) ay Ayrksl (Anomalistik) ay Ejder (Drakonik) ay lmn balang noktas lkbahar noktas Bir yldz Gnberi noktas Yeniay Yeniay Enberi noktas k dm Sresi (gn) 365.2422 365.2564 365.2596 354.3671 29.5306 27.5546 27.2122

En ok Kullanlan Takvimler I. Julien Takvimi M.. 45 ylnda mparator Julis Caesar (Jl Sezar) mevsimlere uygun den iyi bir takvimi skenderiyeli gk bilimci "Sosigenes" e hazrlatt. Sosigenes, ay takvimini brakarak yerine 365.25 gn uzunluundaki gne yln temel ald, ve aadaki zellikleri salayan bir takvim ortaya kt: 1. Bir yl P = 365.25 gndr (Julien yl) 2. 4 ile blnebilen yllar 366 gn (artk yl), blnemeyenler (normal yl) 365 gndr. 3. Artk yllardaki fazla gn ubat ayna eklenir. 4. Ylba Mart yerine 1 Ocak'ta balar. Yl yine 12 aydr ve aylarn sreleri Ocaktan balayarak; 31, 29, 31, 30... gndr. Bu takvime Julien takvimi denmitir.

II. Greguar Takvimi (Mildi Takvim) Julien takviminin de hatal olduu ilk bakta grlmektedir. nk dnencel yln sresi 365.2422 gn iken Jlien yl 365.25 gn alnmtr. Bu fark Julien takviminin ylda P=-0.0078 gn kadar gerilemesine neden olur. Bu fark, ksa zaman aralklar iin nemsenmeyebilir; ancak, uzun zaman aralnda hesaba katlmaldr. rnein bu fark 400 ylda 3.12 gn eder. Bu hata 4 ylda bir eklenen 1 gn ile bytlmtr. Caesar'n koyduu kurallara gre 400 ylda 100 artk yl vardr. Artk yl says 3 eksik alnrsa Julien takvimi 3 gn ileri gtrlm olur ve hata da oldua klm yani 400 ylda 0.12 gne dm olur. Byle bir dzeltme, 1582 ylnda Papa XIII. Greguar tarafndan yapld. Hrstiyanlarn kutsal gn olan Paskalya'nn belirlenmesinde glkler vard. M.S. 325 ylnda znik'te toplanan Hrstiyan ruhani meclisi paskalya gn olarak 21 Mart gnn semiti. O gnden 1582 ye kadar 1257 yl gemiti. Bu sre sonunda Julien takvimi 1257 x P = -9.8046 gn 10 gn geri kalmtr. Belirlenen dzeltme u ekilde tm Hrstiyan dnyasna duyuruldu: 1. 4 Ekim 1582 den sonra gelen gn 15 Ekim 1582 olarak alnacak, 2. Son iki rakam (00) olan yllardan ancak 400 ile blnebilenler artk yl olarak alnacak. 3. Takvimin balang yl olarak sa'nn doum gn alnacak. Bu dzeltmelerde belirtilen tarihe biz, Mild tarih diyoruz. sa'nn gerek doum gn ile burada verilen arasnda yaklak drt yllk bir fark olduu sylenmektedir. Ancak burada nemli olan bu takvim iin bir balang zaman seilmi olmasdr. Bu takvim de hatasz deildir. 400 ylda 3.12 gnlk gerileme yerine 3 gnlk gerileme iin dzeltmeler yaplm, 400 ylda -0.12 gnlk gerileme hesaba katlmamtr. Bu, 4000 ylda 1.2 gn eder. 4000 yln artk yl yerine 365 gnlk normal yl olarak alrsak bu sapma da giderilmi olur: Greguar takvimi gnmzde dnya leinde kullanlmakla birlikte her yerde kolayca kabul grmedi. Roma Katolik devletlerinin byk bir blm bu sistemi 1587 de kabul etti. br lkeler daha sonralar bu takvime getiler: Almanya 1700 ngiltere 1750, Japonya 1873, Rusya 1918, Yunanistan 1923, Trkiye 1926. Gnmzde Greguar takviminin dnda kullanlan bir ka baka takvim daha vardr. Arap lkelerinin nemli bir blmnde halen Hicri takvim kullanlmaktadr. Geleneksel Hint ve Yahudi takvimleri de dini amalarla kullanlmaktadr. III. slm Takvimi (Hicr Takvim) Ay'n evrelerini esas alan bir takvim olduu iin buna ay takvimi de denir. Ay yl da gnn tam katlar deildir. Yl uzunluu bu takvimde 354 gn olarak alnmtr. Buna "1 Istilah yl " denir. Bir ylda 12 ay vardr. Ay sreleri ardardna 30 ve 29 gnlk uzunluklara blnmtr. Bu takvim iin balang tarihi Hazreti Muhammed'in Mekke'den Medine'ye gt gn (Hicret) M.S. 622 yl 15 Temmuz alnmtr. Onun iin bu takvime Hicri takvim ve buna gre belirlenen tarihlere de " Hicr tarih " denir. Hicret'ten nce (H..), Hicret'ten sonra (H.S.) deyimleri kullanlr. Ay takvimi, gemite gnlk faaliyetlerin gece yapld, Ay evrelerinin kolay izlenebildii scak lkelerde kullanlmtr. Bugn birok islm lkesinde hl kullanlmaktadr. Bu takvimde ayn gnleri Ay'n gsterdii evrelere gre belirlenir: Ay ok ince bir hill hlinde grld zaman ay badr. Yksek tepelerde bekleyen gzcler Ay'n ok ince bir hill oluunu gzleyerek ay ba gnn halka duyururlard. Ondan sonra gelen gnler ise ardardna saylrd. Hicri takvimin de dzeltilmesi gerektii aktr, nk stlah yl gerek ay ylna gre ylda P = +0.3671 gn daha uzundur. O halde Hicri takvim gerek ay takvimine gre 30 ylda yaklak 11 gn ileri gider. Bunu dzeltmek iin zamann takvim yapmclar ardardna gelen her bir 30 yllk dnemlerin; 2, 5, 7, 10, 13, 15, 18, 21, 24, 26 ve 29 ncu yllarn artk yl olarak 355 gn almlardr. Bu takvim, dzeltilmi islm takvimi olarak bilinir.

slm takviminin mevsimlerle hi bir ilgisi olmad aktr. Herhangi bir ay ba bir nceki yla gre 11 gn (365-354) ya da 12 gn (366-354) ya da 10 gn (365 -355) geriye kayabilir. IV. Osmanl Takvimi (Rumi Takvim) Julien takviminde yaplan birka ufak deiiklik ile oluturulan bir takvimdir. M.S.1840 (=H.S.1256) ylnda slm takvimi yerine bu takvim kullanlmaya balanmtr. Rum lkelerinden alnma bir takvim olduu iin bununla belirlenen tarihe Rumi tarih denmitir. Bu takvimde yl uzunluu 365 veya 366 gn alnarak yl yine 12 aya blnm, ay sreleri Greguar takvimdeki gibi alnmtr. Balang olarak Rumi 0 yl Mart 0 = Mildi 584 Mart 13 alnmtr. Mildi tarihten 13 gn geri olmas P =-0.0078 gn/yl- dan ileri gelmektedir. Takvimler Aras Dnmler Herhangi bir gnn bir takvimdeki tarihinin baka bir takvimdeki kartn bulmak olduka zordur. Deiik takvim yllarn birbirine dntrmek iin aadaki basit ve yaklak formller kullanlr. H = M - 622 + ( M - 622 )/33 = R - 38 + ( R - 38 )/33 M = H + 622 - H/33 R = M - 584, M = R + 584 = H + 38 - H/33 Burada H Hicri, M Mildi ve R de Rumi yl gstermektedir. Bu yaklak formllerle yaplan dnmler en fazla bir yl hatal olabilmektedir. Bu formllere gre rnek olarak Rumi 1330 doumlu biri, Mildi 1914 ve Hicri 1331 doumludur ve Mildi 1994 ylnda, yine Mildi takvime gre 80 yandadr. Yl sresi farkl olduu iin ayn kii 1994 ylnda Hicri takvime gre 82 yanda olur 1.5 Astronomi letleri Teleskoplar Galile, teleskopuyla gk yzne bakt zaman plak gzle grlemeyecek kadar snk yldzlar grebildiini fark etti. te, teleskopun esas amac budur: Ik toplama alan byk bir mercek ya da ayna ile, daha ok k toplamak ve bu odakta kk bir alanda birletirerek plak gzn grdnden daha parlak ve daha byk grnt elde etmek ve bu grnty bir gz mercei ya da bir alc ile incelemek.

ekil 1.31: Bir mercekli ve aynal teleskopta farkl renkler farkl noktalarda odaklanr. Mercekli (Krlmal) Teleskop Uzaktaki nm kaynandan gelen paralel nlar telekop borusunun st ucunda bulunan bir ince kenarl mercek (objektif) tarafndan krlarak odak noktasna toplanr.

Mercek ile odak noktas arasndaki uzakla, odak uzakl; Ay gibi yaygn bir kaynan net grntsnn olutuu dzleme, odak dzlemi denir. nce kenarl mercek ne kadar iyi yaplm olursa olsun mercein her noktasnn odak uzakl ayn deildir, bu nedenle grnt net olmaz; buna kresel sapn denir. Ayrca byle bir mercek farkl renkteki nlar, rnein mavi ve krmz renkleri farkl noktalarda odaklar, buna da renk sapnc denir. Bu nedenle bir ka tane ince ve kaln kenarl (bazen farkl camlardan yaplm) mercekler st ste birletirilerek kresel ve renk sapnlar olabildiince dzeltilmeye allr. (Fotograf makinalarnda da durum ayndr.)

ekil 1.32: Galile ve ilk teleskopu. Mercek ap bydke optik sapnlar dzeltmek daha zor ve mercek daha ar, dolaysyla boru ucunda kasmadan desteklemek daha g olduu iin ap yaklak 1 m den daha byk mercekli teleskop yaplmaz. Aynal (Yanstmal) Teleskop Mercekte renk sapncnn nedeni farkl renklerin farkl krlmalardr. Isaac Newton, eer ayna kullanlarak teleskop yaplrsa, renk sapncnn olmayacan grmt. Dz ayna odaklamaz. Eer ayna yzeyi parabolik yaplrsa pararel gelen nlar odakta toplanr. Bu nedenle aynal teleskoplarda parabolik ayna kullanlr. Aynada renk sapnc yoktur ancak kresel sapn, aynann eksenine eik gelen nlarn eksene paralel gelen nlarla ayn noktada odaklanmamas gibi optik sapnlar bunda da vardr. Bu sapnlar olabildiince dzelten aynal teleskoplar yaplmtr, ancak optik hatasz teleskop yapmak kuramsal olarak da olanakszdr. Aynal teleskoplar, esas itibariyle gz merceinin ya da alcnn (duya) konduu yere gre farkllklar gsteriler. Bunlar ekil 1.33 de gsterilmitir.

ekil 1.33: ok kullanlan aynal teleskoplar: (a) birinci odak, (b) Newton, (c) Cassegrain, (d) Coud tr teleskoplar. Newton tr teleskopta, teleskop borusunun dibine konulan bir parabolik aynada yanstlan nm, borunun tepesine yakn bir yerde odaklanr. Cismin grnts burada dorudan incelenebilecei gibi dz bir aynada yanstlarak borunun yan tarafnda alan delikten borunun dna alnabilir. Cassegrain tr teleskopta parabolik bir aynada yansyarak odak noktasna doru giden nlar, kk bir hiperbolik ayna ile tekrar yanstlarak byk parabolik aynann ortasna alan delikten teleskopun dnda odaklanr. Coud teleskopunda ise nlar, Cassegrain tr teleskoptaki iki ayna arasna konan nc bir ayna ile teleskop borusunun dnda odaklanr.

ekil 1.34: Keck teleskopunun kubbesi. Birka yl ncesine kadar byk teleskoplar 4-5 m apnda idi. Son yllarda 7-10 m apl teleskoplar plnlama ve yapm aamasndadr. Yeni teleskoplarn yapmndaki ama, daha byk ayrma gc ve daha snk cisimleri grebilmektir. Baz yeni teleskoplar unlardr: 10 m apnda Keck teleskopu, Yer yznde kullanlan en byk apl optik teleskoptur. Havai'de 4145 m yksekliinde Mauna Kea dann tepesine kurulmutur. Aynas, altgen eklinde 36 paradan meydana gelmi, arl 1440 kg dr. Bu kk aynalardan herbirinin cap 1.8 m ve kalnl 75 mm dir. kinci bir Keck teleskopunun yapmna balanmtr. Bu iki zde teleskop almaya baladnda interferometre olarak kullanlacaktr. Bunlardan baka 8.4 m apl Columbus teleskopu (talya, Arizona niversitesi, Ohio Devlet niversitesi), 8 m apnda Magellan teleskopu (Carnegie, Johns Hopkins ve Arizona niversitesi), 7.5 m apl Japon Ulusal teleskopu ve Gney Avrupa gzlem evlerinin 4 adet 8.2 m lik teleskoplar henz yapm aamasndadr. imdi, bir teleskopun odanda oluan grntnn bykl, parlakl ve grntde sezilebilir ayrnt ile ilgili birka tanm verelim. Bunlar ve grntnn nitelii (kalitesi) mercek ya da aynann aklna (apna), odak uzaklna ve optik olarak ne kadar hatasz yapldna baldr. Bytme gc Teleskop odanda belli bir byklkte grnt veren Ay, Gne, gezegenler, yldz kmeleri, galaksiler gibi cisimlere yaygn kaynak denir. Herhangi bir byklkte grnt vermeyen yldz gibi cisimlere, nokta kaynak denir. Yer atmosferi bazen yldz n yaysa da, Betelgeuse gibi birka byk ve yakn yldz hari, hibir bytme bir yldz disk olarak gsteremez. nk yldzlar ok uzaktadr.

Bir yaygn kaynan, bir teleskopun birinci odanda oluturulan grntsnn bykl teleskopun odak uzaklna baldr. Cismin gkte grnen asal ap radyan cinsinden , teleskopun odak uzakl f ise, grntnn ap d = f dr. rnein, dolunay'n asal ap 0.5 dir. Bunun 150 cm odak uzaklkl bir teleskopun odandaki grnts d = (0.5 : 57.3)x150 cm =1.31 cm apnda olur. Bu, gz mercei olmadan odak dzlemine konan bir film zerine ekilen dolunay fotografnn bykldr. Odak uzakl 2 kat artarsa grntnn ap da iki kat artar. O hlde rnein gezegenleri, uzun odak uzaklkl teleskopla gzlemek daha iyidir. Odakta oluan grntye plak gzle bakmak istersek, gzmz grntye yaklatka, grntnn asal ap byr. Fakat normal bir gz grntye ancak 25 cm yaklaabilir. Bir gz mercei (okler) kullanlrsa gz daha yaklatrlabilir ve grnt de daha byk gzkr. Bu byme hem teleskopun hem de oklerin odak uzaklna baldr. Objektifin (ayna ya da mercein) odak uzaklnn, gz merceinin odak uzaklna oranna teleskopun bytme gc denir : Bytme gc = objektifin odak uzakl / gz merceinin odak uzakl, = f0/ fg rnein odak uzakl 150 cm olan bir teleskopta, odak uzakl 10 mm olan bir gz mercei kullanrsak: Bytme gc = (150 x 10 mm) / 10 mm = 150 olur. Bu demektir ki yaygn bir cisim, plak gzle grndnden 150 kez daha byk gzkr. Gz merceini deitirirsek bytmeyi de deitirmi oluruz. Ancak yararl bytmenin bir snr vardr, bu snr teleskopun akl (aynann ap) ve atmosfer koullar belirler. Genel bir kural olarak bir teleskopun yararl bytme gc snr, aklnn cm biriminde deerinin 20 kat kadardr. rnein; akl 40 cm olan bir teleskopla 800 den daha fazla bytmenin anlam yoktur, nk grntnn kalitesi bozulur. Grntnn Parlakl Bir nokta kaynak iin, grntnn parlakl teleskopun yalnz aklna (objektifin apna) baldr. Grntnn parlakl akln karesi ile artar. rnein aynann ya da mercein ap D iki kat artrlrsa parlaklk 4 kat artar. Yaygn kaynaklar iin, grntnn parlakl hem akla hem de odak uzaklna baldr. Bunu, forml olarak: Parlaklk = C ( D / f )2 eklinde yazabiliriz. Burada D ap, f odak uzakl, C ise bir sabittir. Bu demektir ki yaygn kaynak iin, odak uzaklklar ayn olan teleskoplardan akl daha byk olan daha parlak grnt verir; aklklar ayn olan teleskoplardan odak uzakl byk olan daha snk grnt verir. f/D oranna teleskopun odak oran denir. Odak oran 10 ise aynann ya da mercein odak uzakl apn 10 katdr demektir. f oran 5 olan teleskop, f oran 10 olan teleskoptan yaklak 4 kat daha parlak grnt verir. [Fotograf makinalarnda objektif stnde grlen 2.8; 4; 5.6; 8; 11; 16; 22 saylar farkl diyaframlar iin f oranlardr. Dikkat edilirse ardk iki saynn oran 2 nin karekkdr. Bu demektir ki f oran 4 ile ektiiniz fotograf, poz sresi ayn ise, f oran 5.6 ile ektiiniz fotograftan 2 kat daha parlak olur; ayn parlaklkta olmalar in 2.8 de poz sresini yarya indirmeniz gerekir.] Yukardaki karlatrmalar, odaktaki grntye bakmak iin hep ayn duya (rnein gz ya da ayn cins film ve ayn poz sresi) kullanlyorsa dorudur. Verilen bir teleskopta, daha iyi bir fotograf filmi ya da elektronik duya kullanarak grntnn parlakl artrlabilir. Teleskopla baktmzda grlmeyecek kadar snk bir gk cismi, duya olarak iyi bir fotograf filmi kullanarak ve uzun poz sresi vererek ekilen fotografta kaydedilmi olarak grlebilir. Fotografa kaydetmek iin saatlerce poz sresi gerektiren bir snk cismin, ada elektronik duyalarla ok daha abuk ve ok daha parlak grnts elde edilebilmektedir. Bu, teleskop akln (apn) bytmekle e anlamldr.

Elektronik teknolojinin gelimesi sonucu retilen en iyi elektronik duya, elektrik yk biriktiren ve ksaca CCD olarak bilinen cihazdr. CCD, bir kenarnn uzunluu 10 mm kadar olan ince silikon yapraktr. zerinde dama tahtas gibi yerletirilmi, resim eleman denen ve elektronik olarak kontrol edilen yz binlerce kk hcre vardr. Her hcre, zerine den k fotonu saysyla orantl olarak elektron biriktirir. Bu elektronlar, hcrelerin srasna uygun olarak boaltlr ve CCD zerine den n iki boyutlu grnts saysal olarak bilgisayarda oluturulur. Bir fotograf filmi, zerine den n ancak % 2-3 n kaydederken bir CCD'de bu oran baz dalgaboylarnda (rnein krmzda) %100'e yaklar. Bu demektir ki duya olarak CCD kullanan kk bir teleskop, byk bir teleskop gibi davranr. rnein; CCD taklan 60 cm lik bir teleskopun 1 saatlik poz sresinde snk cisimleri alglama yetenei, ayn poz sresinde fotograf pl kullanan 500 cm lik bir teleskopunkine edeerdir.

ekil 1.35: Bir ift yldzn farkl aklklara sahip teleskoplardaki grnts (Aklk cm cinsindendir.). Ayrma Gc Akl verilen bir teleskopta elde edilen grnty bytmenin bir snr vardr. Ik, farkl dalgaboyundaki elektromanyetik dalgalardan olutuu iin, bir nokta kaynan grnts nokta eklinde olmaz. Merkezde parlak, kenara doru gidildike snkleen ayn merkezli bir seri halkadan ibaret bir disk eklinde grlr. Krnm yasalar bu diskin yarapn r = 1.22 ( / D ) f eklinde vermektedir. Yani bir nokta kaynan teleskop odak dzlemindeki grntsnn yarap, n dalgaboyu ve objektifin odak uzakl ile doru, akl ile ters orantldr. Teleskopun ayrma gc, gk yznde a olarak ayrabilecei en kk uzaklk olarak tanmlanr. Bu a ne kadar kkse ayrma gc o kadar byktr. Bir baka deyile ayrma gc, bir teleskopun ayrntlar grme yeteneidir. Bu da optik olarak kusursuz bir teleskop iin 1.22 (/D) ile verilir. Teleskopun ap ne kadar byk olursa ayrma gc de o oranda byk olur. rnek: ap 100 cm, odak uzakl 16 m olan bir teleskopun ayrma gc = 1.22 x 5 x 10-5/100 cm = 6 -7 x 10 rad = 0".l3 dir. Yani gk yznde aralarnda 0.13 a saniyesi uzaklk bulunan iki yldz plak gzle tek yldz gibi grrken, teleskopla iki ayr yldz olarak grebiliriz. Normal bir gzn ayrma gc 60" olduuna gre teleskopun ayrma gcnden tam yararlanmak iin 60" : 0".1 = 600 bytmeli bir okler kullanlmaldr. Daha kuvvetli bytmelerde grntler bulank olur, daha kk bytmelerde teleskopun ayrma gcnden tam yararlanlmam olur. Bozuk hava koullarnda bu teorik ayrma gc byk oranda der. 5 m apl Mount Palomar teleskopunun en iyi atmosfer koullarndaki ayrma gc 0".02 ye ular. Ancak ideal atmosfer koullar ok enderdir. Bo uzaydan gelen k demetleri youn ve deiken Yer atmosferinden geerken geliigzel krlmalara ve salmaya urar. Bu demektir ki yldz gibi bir nokta kaynak birka a saniye apl srekli dans eden disk gibi grlr. Buna astmosferik gr denir. Yksek da tepelerinde genellikle atmosferik gr daha iyidir. Astronomi gzlem evlerinin yksek da tepelerine kurulmasnn nedeni budur. Hubble Uzay Teleskopunun Yer atmosferi dnda yrngeye konmasnn ba nedeni yine budur Tayfeker (Spektrograf) Gk cisimlerinin fotografn ekmek istersek teleskop, fotograf makinas gibi kullanlr. In iddetini (parlakln) lmek istersek teleskopun odak blgesine kler (fotometre) denen bir alc, n tayfn incelemek istersek tayfeker konur. Her durumda duya olarak CCD kullanm yaygnlamaktadr. Ik saysal sinyallere evrilir ve bilgisayarlarla ilenir.

ekil 1.36: Bir prizmal tayfeker. Tayfekerin ana paras prizma veya optik a (krnm a) dr ve buna gre isimlendirilir. Bilindii gibi beyaz k bir prizmadan geirilince krlarak renklerine ayrr. Bir yzey zerine drlen bu grntye, n ya da k kaynann tayf denir. Bu kaynaktan gelen beyaz n dalgaboylarna gre dalmdr. Optik al tayfekerlerde n renklerine ayrmas bir optik a aracl ile olur. Optik a cam veya parlak bir metal zerine paralel ve eit aralklarla izilmi binlerce izgiden meydana gelmitir. Optik ada ne kadar ok izgi olursa tayfekerin ayrma gc o kadar byk olur. Bir mm de 400-1800 izgi bulunur. Teleskopun odak dzleminde meydana gelen grnt tayfekerin yar zerine gelecek ekilde tayfeker teleskopa balanr. Yldzdan gelen k yarktan getikten sonra kolimatr denen ince kenarl bir mercek tarafndan paralel n demeti hline getirilir (ekil 1.36). Prizmal tayfekerde, bu paralel n demeti bir gen prizmann yzeyine eik olarak drlr. Prizmadan geen nlar dalgaboyuna bal olarak krlr. Dalga boyu ne kadar kkse k o kadar ok krlr. Bir mercek veya bir mercek sistemi ile bu nlar tayfekerin odak dzleminde toplanr. Bylece odak dzleminde n tayf elde edilmi olur. Optik al tayfekerde ise yarktan getikten sonra paralel hale gelen n demeti optik a zerinde yansr, farkl yansma alarna karlk gelen tayflar elde edilir.

ekil 1.37: Optik al bir tayfeker Odak dzleminde elde edilen bu tayf bir okler ile incelenirse aygta spektroskop, odak dzlemine bir fotograf pl konularak fotograf ekilirse spektrograf (tayfeker) denir. Yukarda deinildii gibi ada tayfekerlerde duya olarak CCD gibi saysal duyalar kullanlr. Bir ka yl ncesine kadar byk teleskoplar 4-5 m apnda idi. Bu dnemde zayf gk cisimlerinin incelenmesinde kaydedilen yeni ilerlemeler gelitirilmi duya (dedektr) teknolojisi ile saland. Fotograf pl yannda foto katlandrc, saysal alclar ve CCD ler kullanld. Bunlar arasnda en nemlisi ksa ad CCD olanlardr. Kuantum yeterlilii fotograf plnnkinin yz katndan daha fazladr. ekil 4.14 de eitli yldzlara ait tayflar grlyor. Tayflardaki dalmay (dispersiyonu) artrmak iin bir seri prizma kullanlabilir. Dalma tayfn 1 mm sine den Angstrm (ya da nm) saysdr. Birimi /mm dir. Angstrm dalga boyu lmnde kullanlan bir l birimi olup 1 = l0-8 cm dir. Dalma ne kadar byk olursa tayfta ayrt edilebilen dalgaboylar fark o kadar kk olur. Buradan da anlalyor ki tayf zerinde herbir noktaya den nm enerjisi miktar, dalma ne kadar byk olursa o kadar az olur. Yldz gibi snk nm kaynaklarnn tayflarn almak iin byk teleskoplara gereksinim vardr.

ekil 1.38: Tayf eitleri Tayf eitleri Srekli tayf: Akkor hlde kat bir cisimden veya yksek younlukta bir gazdan gelen k bir gen prizmadan geirilerse k renklerine ayrr. Renk sras gk kuanda grlen dzendedir: Krmz, sar, yeil, mavi ve mor. Bylece elde edilen tayf, k kaynann srekli tayfdr (ekil 1.38'de sol altta). Salma tayf (parlak izgili tayf): Dk younluklu (uzayda bulunan gazlar gibi) akkor hlindeki gazlardan gelen k prizmadan geirilince parlak izgi tayf elde edilir. Bu tayfta karanlk aralklarla ayrlm parlak izgiler vardr (ekil 1.38, orta altta). Sourma tayf (karanlk izgili tayf): Scak bir cisimden gelen k, scakl daha dk olan bir gazdan getikten sonra prizmadan gerilirse elde edilen parlak srekli tayf zerinde siyah izgiler grlr. Bu izgiler, bu gaz scak olduu zaman verecei parlak izgilerin yerinde bulunur (ekil 1.38, sa stte). ekil 4.14 de eitli yldzlara ait, sourma ve salma izgileri ile kesilmi srekli tayflar grlmektedir. stteki tayflarda H, H izgileri sourma hlinde (siyah) iken alttakinde salma hlinde (beyaz) olduklar grlmektedir. Tayftaki tayfsal izgileri tanmlayabilmek iin, tayfekerin yar nne yerletirilen bir sistemle gzlem esnasnda ayn fotograf pl zerine lboratuar salma izgileri tayf alnr. Bu karlatrma tayfn elde etmek iin ounlukla; demir, helyum, neon ve argon kullanlr. Bu salma tayfndaki izgilerin dalgaboylar lboratuar dalgaboylar olarak bilinmektedir. Bunlardan ve dispersiyondan yararlanarak yldza ilikin tayf izgilerinin dalgaboylar hesaplanr. izgi tans kurallarndan yararlanarak dalga boylar hesaplanan yldza ilikin bu izgilerin hangi elemente ait olduklar, yani yldzda hangi elementlerin bulunduu belirlenir. Bu izgilerin analizinden yldzlarn fiziksel zellikleri ve kimyasal yaplar incelenir. Yldzlarn atmosferinde hangi elementten ne kadar bulunduu yannda yldzlarn scaklklar, radyal hzlar, dnme hzlar, manyetik alanlar, mutlak parlaklklar v.b bulunabilir. Doppler Kaymas Gzlemciye yaklamakta veya gzlemciden uzaklamakta olan bir k kaynandan gelen dalgalarn dalgaboylarnda bir deime olur. Ik kayna gzlemcinin bak dorultusunda gzlemciye yaklayorsa saniyede alnan dalga says (frekans) artar, dalgaboyu klr (maviye kayma). Kaynak

gzlemciden uzaklayorsa dalga says azalr, dalgaboyu byr (krmzya kayma). Hareket eden gzlemci de olabilecei gibi her ikisi de olabilir. Ik kayna ve gzlemcinin her ikisi de hareketsiz olursa dalgalarn dalgaboylarnda bir deime olmaz. Byle dalgaboylarna lboratuar dalgaboyu denir. Dalgaboylarndaki bu kaymadan yararlanarak gk cisminin Yer'e gre hz km/sn cinsinden bulunabilir: rnein 100 km/sn lik bir hz iin 5000 dalgaboyundaki kayma 1.7 olur. lboratuar dalgaboyu, kayma miktar (= gzlenen dalgaboyu - lboratuar dalgaboyu), c k hz ve v kaynan gzlemciye gre hz ise Doppler kaymas,

ekil 1.39: Yldzlarn ve galaksilerin tayflarndaki izgiler, onlarn bize doru yaklamalarn ve uzaklamalarn aklar. stteki cisim sabit olsun, hi kayma gzlenmez. Cisim bizden uzaklayorsa tayfndaki izgiler krmzya doru kayar(ortadaki ekil). Cisim bize yaklayorsa tayfndaki izgiler maviye kayar (alttaki ekil). / = v/c eklinde basit bir bant olarak ifade edilir. , (-) ise kaynak yaklayor, (+) ise uzaklayor demektir. Kayma miktarndan yararlanarak gk cisminin radyal hz, yani bak dorultusundaki hz ve dnme hz bulunabilir. Optik Pencere D Gzlemler Yakn gemie kadar uzay hakknda bilinenlerin ou, Yer atmosferinin geirdii ve gzmzn duyarl olduu dar bir nm penceresinden alnan nmdan elde ediliyordu. Bu da elektromanyetik

tayfn grsel (grnen, optik) blgesidir. Elektromanyetik tayfn grsel blgesi dnda evrende gzmzle gremediimiz daha ksa ve daha uzun dalga boylarnda elektromanyetik ma yapan pek ok gk cismi vardr. Grsel ktan daha ksa dalga boylar blgesinde mortesi nlar, X nlar ve gamma nlar yer alr. Daha uzun dalga boylar blgesinde ise krmztesi nlar, mikrodalgalar ve radyo dalgalar yer almaktadr (ekil 4.1). Inm kaynaklarnn ve evrenin yapsn daha iyi anlamak iin grsel blge dndaki dier dalgaboylarnda nma duyarl zel duyalar (alc) kullanmak gerekir. Byle duyarl duyalara ancak 20. yzylda kavuuldu. Bu konuda dier nemli bir sorun, Yer atmosferinin optik pencere dndaki grnmeyen dalgalarn ounu sourarak ya da yanstarak Yer yzne kadar ulamalarn engellemesidir. Krmztesi, mortesi, X nlar ve gamma nlar yayan milyonlarca gk cismi ancak Yer atmosferinin dnda ve uygun duyalar kullanlarak alglanabilir. Bu nedenle optik pencere dndaki krmz- tesi, mortesi, X nlar ve gamma gzlemlerine, Yer yrngesine keif uydular yerletirildikten sonra balanabilmitir. Uzaydan alglanan ilk grnmeyen nm tr radyo dalgalar oldu. Bu baar 1932 ylnda Amerikal mhendis Karl Jansky tarafndan kaydedilmitir. Daha sonralar II. Dnya Sava srasnda radar teknolojisindeki gelimeler, sava sonrasnda gk cisimlerinin radyo gzlemlerine baaryla uyguland. Gnmzde gk yzn incelemek amac ile irili ufakl yzlerce radyo teleskop anteni gk yzne evrilmi durumdadr. Bu antenlerin en by, Cornell niversitesi'nce iletilen Porto Rco'daki Arecibo Radyo Gzlem Evi'ndedir. Burada yaklak 300 m geniliinde doal bir anak vadi, yanstc bir yzey ile kaplanp byk bir radyo teleskop antenine dntrlmtr. Ynlendirilebilir en byk radyo teleskop, 300 m apl Almanlarn Efelsberg'deki teleskopudur. Krmztesi nlarn byk bir ksm Yer atmosferinde sourulur. Bu yzden lmleri, yksek dalarn tepelerine ya da yrngeye yerletirilen teleskoplarla yaplmaktadr. Yer yzeyinde krmztesi a duyarl olan teleskoplarn en nemlileri Hawai ve Kanarya adalarnda bulunmaktadr. Krmztesi astronomisi, 1983'de Yer yrngesine yerletirilen ve ksa ad IRAS olan Krmztesi Astronomisi Uydusu ile byk bir gelime gsterdi. Bu uydu grev yapt 10 ayda 250 binden fazla krmztesi ma yapan gk cismi kefetti. Uzaydan gelen mortesi nlarnn da byk bir blm, Yer atmosferinin 20-30 km yksekliklerinde bulunan ozon katmannda sourulurlar. Bu a duyarl duyalar tayan uydular 1960'l yllarn sonlarnda lmlere balamtr. Uluslararas Mortesi Keif Uydusu (IUE) 1978-1993 yllar arasnda Yer evresindeki yrngesinde gk cisimlerin mortesi dalgaboylarnda gzlemi ve etkin bir biimde grevini srdrmektedir. Gamma ve X nlar, ok yksek enerjili fotonlardan oluurlar. Bunlar da Yer atmosferinin 30-40 km yksekliklerinde btnyle sourulurlar. Uydulara yerletirilen zel X ve gamma n duyalar yardm ile alglanabilirler. Bu gzlemler, evrende meydana gelen ok yksek enerjili olaylar incelememize imkn verirler. X nlar ilk kez 1960'larda balonlara ve roketlere yerletirilen alclarla alglanabilmitir. 1970'den sonra bir ok lke uzay X nlar ile inceleyen uydular frlatmtr. Gamma nlar ise byk oranda ekirdeksel etkilemelerin bir rndr. lk defa 1965 'lerde balonlarla daha sonralar bir blm askeri amal olan baz uydularla alglanmtr. 24 Nisan 1990 tarihinde, Yer evresindeki yrngesine yerletirilen Hubble Uzay Teleskopu 100 nm ile 1 mm dalgaboylar arasnda gzlem yapmaktadr. Yer atmosferinin engelleyici etkileri olmad iin ayrma gc, Yer'deki bir teleskoptan 10-20 kat daha yksektir. Evrenin srlarn zmede en etkili optik gzlemleri yapmas beklenirken aynasnda kresel sapn hatas olduu anlald. Bu hata 1993 yl sonunda Uzay Mekii ile gnderilecek bir ekip tarafndan dzeltilmitir. Bu hataya karn, bugne kadar ei olmayan gzlemler yapmtr. SORULAR 1. Kre zerinde bir noktann yerini belirlemek iin, neden iki ann bilinmesi yeterlidir?

2. Bu blmde verilen koordinat sistemlerinden her biri iin tanmlanan iki koordinatn isimlerini syleyiniz. 3. Yldzlarn, ekvator koordinat sistemindeki koordinatlarn belirlerken, meridyen drbnn nasl kullanrsnz? 4. Batmayan yldz ne demektir? Batmayan yldz saysnn, gzlemcinin enlemine balln tartnz. 5. Batmayan bir yldz iin st geite 49 38 ve alt geite 18 21 ykseklik deerleri llyor. Bu deerler krlma ve letsel hatalardan arndrlm olsun. Gzlemcinin coraf enlemini ve yldzn dikakln bulunuz. 6. Tam ekvatorda bulunan bir yldz, enlemi olan bir yerin ufkuna ve meridyenine geldii anda ykseklii, azimutu ve saat as hangi deerleri alr? Yer atmosferinin krlma etkisi gz nne alnmayacaktr. 7. Her dolunay evresinde bir Ay tutulmas ve her yeniay evresinde bir Gne tutulmas neden olmaz? 8. Dmler dorusu deyince ne anlyoruz ve tutulmalarda neden nemlidir? 9. Ay veya Gne tutulmalarndan hangisi daha ok insan tarafndan gzlenebilir, neden? 10. Tam ve yar glge arasndaki fark belirtiniz? 11. Bir Ay tutulmasndan ay sonra bir tam Gne tutulmas olabilir mi, neden? 12. Halkal Ay tutulmas neden olmaz? 13. Bir Ay tutulmas esnasnda Ay, Yer'in glge konisine doudan m yoksa batdan m girer? Neden ? 14. Ay, Yer evresindeki yrngesinde bugnknn tersi ynde dnse;; kavuum ay, yldzl aydan daha uzun mu yoksa ksa m olurdu? Nedenleri ile aklaynz. 15. Yer'in atmosferi olmasayd bir ay tutulmas nasl grnrd? Tartnz. 16. Bir Ay tutulmas esnasnda Ay zerinde bulunan bir gzlemci neler grr? 17. Bir yerde le zeri Ay tutulmas grlebilir mi? 18. Bir tam Gne tutulmas annda Ay'n Yer'e dnk yznde bulunan bir kimse Yer'i nasl grr? 19. Bir Ay tutulmasnda Ay' ufkun stnde gren her yerde tutulma grld hlde bir Gne tutulmasnda Gne'in grld her yerde tutulma grlmez, neden? 20. Bir Gne tutulmasnda, Ay'n glgesi nce Gne'in dou kenarna m yoksa bat kenarna m deer? 21. Gnlk yaantmzda kullandmz zaman hangi temele dayanr? 22. Neden bir yldz gn bir gne gnne eit deildir? 23. Neden bir ortalama gne tanm gerekmektedir? 24. Gne zaman ve ortalama gne zamanlarn tanmlaynz.

25. Gerek Gne zaman ile Ortalama Gne zaman arasndaki fark, neden bir yl boyunca sabit deildir? 26. Duyarl bir saat kullanarak, Yer kresi zerinde herhangi bir yerin boylam tayin edilebilir mi? Nasl? 27. Neden bir dinamik zaman tanm gereksinimi duyulmutur. 28. Yerel yldz zamann bulmak iin bir bilgisayar program yaznz. 29. Julien tarihini bulmak iin bir bilgisayar program yaznz. 30. Bu gece saat 20s 25d de doan bir yldz, bir ay sonra yaklak olarak saat kata doar? 31. 21 Mart, 22 Haziran, 22 Eyll, 21 Nisan, 21 Ekim tarihleri iin le zaman yaklak yldz zamann bulunuz? 32. Bir yldz saati, gne saatine gre 8 saatte ne kadar ileri gider? 33. Bir gzlemcinin boylam Greenwich'e gre 75 bat ise Greenwich'te yldz zaman 2s iken bu gzlemcinin yldz zamann bulunuz?

ASTRONOM TARH
Astronomi en eski bilim dallarndan biridir. Bu nedenle genelde bilim tarihi byk lde astronomi tarihinden oluur. Astronomi tarih ncesi dnemlerden bu yana gelimesi srasnda matematik, fizik gibi baka birok bilim dallarnn da gelimesine neden olmutur. Ay ve Gne tutulmalar, yldz yamurlar, gk ta dmesi, kuyruklu yldz grnmesi gibi birok ilgin olay insanlarn dikkatini astronomik olaylara ekmi, bu tr olaylarn sistematik bir ekilde izlenip kaytlarnn tutulmas ve kaytlarn yorumlanarak sonular karlmas astronominin gelimesini salamtr. 2.1 lk Medeniyetlerde Astronomi lk medeniyetler daha ok lman blgelerde su kenarlarnda kurulmutu. O zaman yerleim merkezlerinin klandrmas bugnk gibi fazla olmad iin geceleri gk yz daha ihtiaml ve daha gzel grnm olmal. Zamanlarnn byk ksmn geceleri ak havada geiren insanlar gk yzndeki deiik gk cisimlerinin farkna varmlar, kiminin fazla gz krparken kiminin gz krpmadn ve bu gz krpmayanlarn brlerinden farkl hareket ettiklerini grmler ve onlara gezegen demiler. Zaman zaman dikkatlerini yldz yamurlar, kuyruklu yldzlar, nova patlamalar ve kutup mas gibi olaylar ve cisimler ekmi olmal. Ayn ve Gne'in gk yznde grnr hareketleri, zaman zaman tutulmalar gstermeleri, Ay'n evreler oluturmas ve olaylarn hep dnemli grnmesi dikkatlerini ekmi olmal. Bir sre sonra gzledikleri gk yznden yararlanmay dnm olmallar. Yldzlarn konumlarn yn bulmada, Ay ve Gne'in konumlarn ise zaman belirlemede kullanmlardr. lerini plnlayabilmek iin Ay ve Gne'in grnr hareketlerine dayal takvimler oluturmulardr. lk medeniyetlerde astronominin geliimini insanlarn meraklar yannda yn bulma ve zaman lme gibi iki temel gereksinmelerine borluyuz. O zamanlar gk yznn dzenli gzlenmesinde bir baka neden de yldzlarn tanrlarla ilgili olduu ve yldz hareketlerinin tanr isteklerine birer belirte olduu inancdr. Bu inan astrolojinin domasna neden olmutur. Bugnk anlamyla astroloji Gne, Ay, gezegenler ve on iki burcun konumlarna bakarak insanlarn karakterleri, davranlar, gemileri ve gelecekleri hakknda bilgi verme sanatdr. Hibir bilimsel dayana olmad iin astroloji bilim deildir, ve bu nedenle de hibir gereklik pay yoktur. Kitabn sonunda verilen bu konudaki okuma parasn okuyunuz.

ekil 2.1. Gezegenlerin gelecekte konumlarn (gk almana) ieren bir Babil tableti (British Museum). Babilliler Bugn Frat ile Dicle nehirleri arasnda Irak'n bulunduu topraklarda ilk medeniyetlerden birini kuran Babilliler, tarmla urama yannda uzak dou ile Avrupa ve Msr arasnda ticaret yapyorlar ve bu yolla ticaret yaptklar toplumlar arasnda kltr al veriini gerekletiriyorlard. Kaytlara gre M.. 2000 yllarnda ok sayda yldzn konum gzlemlerini yapmlar ve bunlar kaydetmilerdir. Sistemli gzlemler iin gk yzn blgelere ayrmlar, her blgeye yldzlarn oluturduklar hayvan veya eya isimlerini vermilerdir. Bu gn kullandmz takm yldzlarn yarsndan fazlasn onlar oluturmutur. Kitabn sonundaki takmyldzlar listesine ve gk haritasndaki yerlerine baknz. Babilliler Merkr ve Vens gezegenlerini ok gzlemiler, Gne'ten olan uzanm alarnn kk olmasndan giderek onlarn Gne etrafnda hareket ettikleri yargsna varmlardr. Dahas Babilliler kaytlarnda Vens gezegenini ift hill sembolyle gstermilerdir. Buna gre Babilliler, byk olaslkla Vens'n evreler gsterdiini biliyorlard. Vens'n evreleri bugn letsiz gzlenememektedir. Vens'n evreler gsterdii kaytlara gre ilk kez Galile tarafndan M.S.1610 ylnda teleskopla gzlenmitir. Bir olaslkla Babilliler, Vens'n evreler gsterdiini mercek benzeri letlerle Galile den 3000 yl kadar nce gzlemiler, bunun Gne nn yansmasyla ilgili olduunu ve Vensn Gne etrafnda yrnge hareketi yaptn anlamlard. Babilliler'e ilikin gzlem kaytlarnn ou astrolojik amaldr. ok sayda yldz, Ay, Gne, Merkr ve Vens gezegenleri yannda o zaman bilinen Mars, Jpiter ve Satrn gezegenlerinin hareketleriyle ilgili konum gzlemleri de yaplmtr. Bu gzlemlerle gezegenlerin gk yznde zaman zaman oluturduklar geri hareketleri ve kavuum dnemleri bulunmutur. M.. 5. ve 6. yzyllarda Babilliler'de astronomi en st dzeye ulamtr. Uzun sre sistematik olarak gzledikleri Ay ve Gne tutulmalarnn dnemli olduunu ve Saros dnemi olarak bilinen bu dnemin 18 yl 10 gn olduunu saptamlardr. Babillilerin gzlemsel astronomiye en nemli katklar ise M.. 380 ylnda tamamlanp kayda geirilen Ay'n konumlarna ilikin Kidinnu izelgeleri'dir. Bu izelgeler Ay'n yeni-Ay evresinden sonra ilk grlme zamannn hesabn da mmkn kld iin olduka nemlidir. Ay'n grnr hareketindeki dzensizlikleri de

byk dorulukla dikkate alan bu izelgelerin M.. 380 ylnda yaplm olmas Babillilerde astronominin ne kadar ileri olduunu gstermektedir. Babillilerin gzlemlere dayanan ileri dzeydeki astronomik bilgisi eski Yunan astronomisine temel oluturmutur. Babilliler astrolojinin doup gelimesine neden olmakla insanl kt ynde etki etmilerse de modern astronomiye yaptklar katklarla bilimin bu alanda temelini oluturmulardr.

ekil 2.2: Babilliler M.. 2000 yllarnda yldz gruplarn hayvanlara ve eyalara benzeterek takmyldzlar oluturmulard. Ayn takmyldz adlar ok az deiiklikle bugnde kullanlmaktadr.

ekil 2.3: Eski Msr belgelerinde sopdet (sirius, akyldz) korku tanrasdr ve ne zaman gne domadan az nce doarsa Nil nehri tayordu ve byk zararlara yol ayordu. Burada Sahu (orion, avc) tanrs sopdet'e kendisini takip etmesini istiyor. Sopdet'in boynuzlar arasndaki yldz Akyldzdr ve srtndaki 3 yldzla beraber dnlmtr. Orion ise 15 yldzla gsterilirdi Msrllar Eski Yunanllardan nce, eski Msrllarda astronomi pek fazla ileri deildi. Kaytlara gre eski Msrllar, Ay ve Gne tutulmalarn bile dzenli gzleyip kaydetmemilerdi ve yle sanlyorki Ay ve gezegenlerin karmak hareketlerinden pek haberleri yoktu. Eski Msrl astronomlar da Babilli astronomlar gibi dine bal kimselerdi. Eski Msrl astronomlarn en nemli ilgileri ve belki de grevleri takvim yapmakt. Takvim yapmadaki ama ise tarmn dzenli yrmesi istei, zellikle Nil nehrinin tama zamannn nceden tahmin edilebilmesiydi. O zamanlar Nil nehrinin tama zaman gk yznn en parlak yldz olan Ak yldz (Sirius)'n dou ynnde grnme zamanna rastlyordu. Bu nedenle Msrllar takvimlerini bir dnem iin Ak yldzn grnr hareketine gre dzenlemilerdir. Msrllarn geometri ve mhendislikte ne kadar ileri olduklarn yaptklar dev yapl piramitlerden anlyoruz. Msr piramitlerinde belli dorultularn yln belli zamanlarnda gk yznde nemli ynleri belirlemi olmas, piramitlerin yapmnda baz astronomik amalarn da bulunduunu gstermektedir. Eski Msrllar, astronomik gr olarak suyun hereyin kayna olduuna, tanra Nu'nun eilerek gk kreyi oluturduuna ve Samanyolu'nun ruhlar dnyasndaki Nil nehri olduuna inanyorlard.

ekil 2.4: Kayaya ilenmi Aztek takvimi (Amerikan Doa Tarihi Mzesi) inliler in'de M..2300 tarihlerinde yaplm; Ay, Gne tutulmalar ve kuyruklu yldz gzlemlerinin kaytlarna rastlanmaktadr. M.. 8. yzyldan sonra yaplan astronomik gzlemlerin bilimsel deeri olduka fazladr, yle anlalmaktadr ki eski inliler, tutulma, kuyruklu yldz, meteor ve Gne lekeleri gibi zel astronomik olaylarn gzlemlerinde olduka beceri kazanmlard. zellikle gne lekeleri gzlemlerini nasl yaptklar hl anlalm deildir. nk normal olarak gne lekeleri bugn letsiz gzlenememektedir. inliler, M.. 8. yzyldan itibaren Gne lekelerini dzenli olarak gzlemiler ve bu gzlemleri kaydetmilerdir. Baz bilim adamlar, Gne leke evriminin maksimum dnemlerinde Gne doarken veya batarken (fazla parlak deilken) zel eitim sonunda Gne lekelerinin letsiz gzlenebileceini iddia etmektedir. (2000-2001 yllarnda Gne, leke evriminin maksimum dneminde bulunacaktr. Bu yllarda Gne lekelerinin letsiz grlp grlemeyeceini, Gne doarken veya batarken deneyebilirsiniz.) Yaptklar gzlemler olduka duyarl olan eski inliler M..100 yllarnda Ay'n evrelerini ve baz Ay ve Gne tutulmalarn tahmin edebiliyorlard. Eski inliler de astronomik olaylar astrolojik anlamda yorumluyorlar, Yerde meydana gelen olaylarla gk olaylar arasnda kuvvetli ilikiler olduuna inanyorlard. Mayalar Orta Amerika'da medeniyet kuran Mayalarn ok eski zamanlardan beri astronomik olaylar gzledikleri sanlmaktadr. rnein, M.. 3379 da oluan bir tam Ay tutulmasnn Mayalar tarafndan yaplan gzlem kayd bulunmaktadr. Birok Maya yaptlarnda rastlanan astronomik olaylara ilikin kaytlar onlarn gelimi bir takvim kullandklarn gstermektedir. Yalnz, bu kaytlarn gsterdii tarihlerle arkeolojik kaytlardan kartlan tarihler uyumamaktadr. Henz zlemeyen bu elikide astronomik kaytlar Maya medeniyeti iin daha geri tarihler vermektedir. Eski Yunanllar

Babilliler tarafndan yaplan duyarl ve uzun zaman aralklarn kapsayan astronomik gzlemler eski Yunan astronomisinin temelini oluturmutur. Eski Yunanllar, astronomik olaylardan ok onlarn nedenleri zerinde durmular ve ilk evren modellerini oluturmulardr. Bu modellerde yldzlarn tanrlara ilikin mkemmel cisimler olduu ve mkemmel hareketler yaptklar kabul edilmiti. Eski Yunanllarn bu mkemmel hareket dedikleri, dzgn dairesel hareket var saymdr. Kepler zamanna kadar astronomik dncenin vaz geilmeyen bir var saym olarak kalmtr. Eski Yunanllarn bildiimiz ilk doa filozofu Tales'e (M.. 640-546) gre Yer, suda yzen yass bir diskti. Tales gezegenlerin ve yldzlarn hareketleri hakknda hi yorum yapmamt. Tales'in ada Anaksimander (M.. 611-547) ise Yer'in uzayda yzen bir silindir olduunu ileri srmtr. M.. 6. yzylda birbirinden bamsz iki okul olumu. Bunlardan Xenophanes (Senofanes) (M.. 570-500) okuluna gre Yer, dz ve sonsuz boyuttayd. kinci Pitagor (Pisagor) (M.. 580-500) okulu daha ok gzlemlere dayanyordu. Pitagor, Yer zerinde yapt uzun yolculuklar sonunda onun kre biimli olduuna inanmt. Yer'in yuvarlak olduuna inandklar halde bu okuldan hi kimse onun dndn savunmamt. Bu okula gre 10 says 1+2+3+4=10 olduu iin mkemmeldi. O zaman 9 farkl gk cismi (Yer, Ay, Gne, be gezegen ve sabit yldzlar) gzleniyordu. Mkemmellik ve simetri nedeniyle bu say 10 olmalyd. 10. cisim olarak Yer'in bir ei olduunu ileri srdler. Yine bu okula gre 10 farkl gk cismi Yer'in ei tarafndan rtld iin hi grnmeyen bir ate merkezi etrafnda yrnge hareketi yapmaktayd. Bu gre gre Yer, ilk kez yrnge hareketi yapan bir gezegen olarak dikkate alnmt. M.. 467 ylnda Yunanistan'a den demirli gk tann Gneten geldiini dnen Anaxagoras (Anaksagoras) (M.. 500-428) Gne'in yakn ve Yunanistan'n bir paras kadar kk olduunu, maddesinin de erimi demir olduunu dnd; Anaxagoros'a gre Yer, dzd; Ay'n bykl Gne'inki kadard ve Ay, Gne n yanstyordu. Anaxagoras bu grleriyle cezalandrlmak istenmi, Perikles tarafndan lmden kurtarlarak srgne gnderilmitir. Daha sonraki dnemin nemli bir okulu Plato (Eflatun)'nun (M.. 427-347) adn tar. Plato kendisi Pitagor okulundan etkilenmi ve o okulun grlerini gelitirmitir. Evrende geometrik bir dzenin varlna inanm ve yedi gk cismi iin inand greli uzaklklar (Ay-1, Gne-2, Vens-3, Merkr-4, Mars-8, Jpiter-9, Satrn-27); 1, 2, 4, 8 ve 1, 3, 9, 27 eklindeki iki geometrik seriyle gstermitir. Plato, Pitagor okulunun inand gk cisimlerini tayan ve grnmeyen mzikli kristal kreler kavramna da inanm ve onu gelitirmitir. Anlaldna gre Plato, gk cisimlerinin gnlk grnr hareketlerinin Yer'in dnmesinden kaynaklandna inanmtr. Yaygn olan Plato (Eflatun) okulunun gr, Yer'in dier btn gk cisimlerinden farkl olduunu ve onun evrenin merkezinde olmas gerektiini ngryordu. Yer merkezli evren modelini eski Yunan'da ilk kez Eudoxus (Eudoksus) (M.. 408-355)'un ileri srdn gryoruz. Eudoxus'a gre Ay, Gne ve bilinen 5 gezegen sabit olan Yer etrafnda ayn merkezli emberlerde dolanrlar. kincil kre (epicycle) kavramn da gezegenler kuramna sokan Eudoxus'tur. Eudoxus, gelitirdii modelin gzlemleri tam salamadn grnce, Philolaos (Filolaus)'un var sayd grnmeyen kreler zerinde daha kk ve grnmeyen baka krelerin var olabileceini dnd. Ona gre gezegenler bu ikincil kreler zerinde bulunuyorlard. Eudoxus'un evren modelinde grnmeyen toplam kre says 27 dir. Daha sonradan desteklenip Galluppus, Aristo, Hipparchus (Hiparkos) ve Ptolemy (Arap dnyasnda Batlamyus olarak bilinir) tarafndan gelitirilen bu Yer merkezli modelde gezegenlerin karmak grnr hareketleri kolayca aklanabiliyordu fakat gzlemlerin duyarll arttka modelden olan sapmalar aklayabilmek iin ikicil kre saysn arttrmak gerekiyordu. Endoxus'a inanan Aristo, (M. 384-322) sadece filozofik nedenlerle ikincil kre saysn 55'e karmt. Aristo o gnn bilgisine uygun kantlarla Eudoxus modelini inandrc bir ekilde savunmutur. Yer'in yrnge hareketi yapm olmas hlinde yldzlarn paralaktik hareket yapmas gerektiini, byle bir hareket gzlenmedii iin de Yer'in merkezde duraan olmas gerektiini savunmutur. Sz konusu paralaktik hareketin gzlenememesinin nedenini daha sonra Aristarchus (M.. 310-230) aklamtr.

ekil 2.5: Eski Yunanistan'da; Plato, Aristo, Hipparchus ve Batlamyus okullarnn inand Yer merkezli evren modeli. Gezegenlerin burada gsterilmeyen ikincil emberler (epicycle) zerinde hareket ettiine inanlmtr. Aristo, Yer'in ok byk bir kre olduunu iki nemli kantla gstermitir. (i) Ay tutulmas srasnda Yer'in Ay zerindeki glge snrnn geni bir yay olmas ve (ii) Yer zerinde gneye gidildike yeni yldzlarn grnr olmas. Aristo, kutup mas, akan yldz ve kuyruklu yldzlarn Yer'in st atmosferindeki olaylar olduunu ileri srmtr. Aristo dneminde yaayan Heraklit (M.. 388-315) kresel Yerin bir eksen etrafnda dndn, evrenin sonsuz olduunu Merkr ve Vens'n Gne etrafnda dndn ileri srmesine karn Aristo'nun inandrc kantlarla ssledii filozofik grleri tutunmu, yaygnlam ve etkilerini Avrupa' da rnesans dnemine kadar srdrmtr. Aristo zamanlarnda bilinen 5 gezegen (Merkr, Vens, Mars, Jpiter ve Satrn), Ay ve Gne sihirli 7 saysn oluturuyordu. Yer, o zaman gezegen saylmyor ve ona her bakmdan byk bir ayrcalk tannyordu. Yer'in etrafnda 7 gk cismine ilikin 7 grnmeyen kristal kre evreni 7 katmana ayryordu. Tek tanrl dinlerin kutsal kitaplarnda sk sk sz edilen "7 kat gk" kavram buradan gelmektedir. Haftann 7 gn olmas da ayn kaynakldr. Hatta mzik notalarnn kayna da 7 katl evren modeliyle ilgilidir. O zamanki inana gre 7 gk cismini tayan 7 byk grnmez kre kristalden yaplm olmalyd ve dnerlerken kardklar ses gnahlarndan arnm kiilerce duyulabilmekteydi. Eski Yunan'da bu tr kiilerin duyduklar sesleri taklit etmeleriyle yedi kristal

krenin kard ses olarak yedi temel mzik notas ve ikincil krelerin sesleriyle de bemoller, diyezler ortaya km oldu. Aristo'dan yzyl kadar sonra Samos'lu Aristarchus (M.. 312-230), ilk kez Gne merkezli bir evren modeli ileri srmt. Aslnda Aristo da Gne merkezli modeli tartm fakat yldzlarn beklenen paralaktik kaymas gzlenemedii iin modelin doru olmadna karar vermitir. Aristarchus'a gre paralaktik kayma gzlenemiyordu; nk yldzlar tayan kre o kadar bykt ki Yerin yrngesi onun yannda ok kk kalyordu. Aristarchus tam ilk drdn evrdesinde Ay'n uzanm asn 87 lerek Ay-Yer ve Gne'in oluturduu dik genden Gne uzakln, Ay uzaklnn 20 kat bulmutur. Dier taraftan Ay ve Gne'in grnr aplarnn eit olduunu dikkate alarak Gne'in Ay dan 20 kat daha byk olmas gerektiini dnmtr. Burada izlenen yol doru olduu hlde, a lmndeki hatalar nedeniyle sonular yanltr. Aristarchus, tutulma gzlemlerinin geometrisinden Ay ile Yer'in yaraplarn da karlatrm ve RYer= 3 RAy bulmutur. Aristarchus Gne'i, bykl nedeniyle, evrenin merkezine koyup Gne merkezli modeli savunmu olabilir. Ayrca bu dnemde ilk kez Eratosthenes (M.. 273-192) tarafndan kre biimli kabul edilen Yer'in yarap ilgin bir yntemle doruya ok yakn olarak bulunmutu. 22 Haziran gn Gne Syene kentinin baucu noktasnda bulunduu anda, skenderiye kentinde Gne'in baucu uzakl 7.2 a derecesi llm, ve bu ann Syene-skenderiye arasndaki uzakl gren merkez aya eit olduu dikkate alnarak (bkz. ekil 2.7 ), S = q(rad) x R genel bantsnda 7.2 derecelik merkez a (q) nn radyan deeri ve bu ann grd Syeneskenderiye uzakl (S) yerine konarak Yer'in yarap R=6405.26 km bulunmutur. Bu, bugnk ortalama gerek deer 6370 km ye ok yakndr. Bu bulguyla birlikte tutulmalarn geometrisinden yararlanlarak Ay ve Gne'in uzaklklar ve byklkleri tahmin edilmitir. Gne'in grnr hareketindeki dzensizlikler farkedilmi, Ay'n yrngesiyle ekliptik emberi arasndaki 5 a derecesi olan a llmtr.

ekil 2.6: Gne merkezli Aristarchus evren modeli. Kopernik 17 yzyl sonra ayn modeli savunmutur. Hipparchus (M.. 190-125) zamannda gezegen parlaklklarnn yl boyunca deitii biliniyordu. Hipparchus buradan gezegen-Yer uzaklnn yl boyunca deimesi gerektiini dnerek Yer merkezli modelde Yer'in grnmeyen krelerin tam merkezinde olmamas gerektiini savunmutur. Hipparchus, hazrlad yldz kataloundaki yldz konumlaryla ayn yldzlarn daha nceden kaydedilen konumlarn karlatrarak konumlarda srekli fakat ok yava olan bir deiimi farketmitir. Hipparchus'un astronomiye asl katks, bugn kullanlan yldz parlaklklarnn lm sistemini gelitirmi olmasdr. Daha sonra Ptolemy (M.S.100-170), evren modeli konusunda Hipparchus'u rnek alarak Yer merkezli evren modelini kabul etmitir. Gezegenlerin kavuum dnemlerini belirlemi ve onlarn Yer'e uzaklklarn geometrik yollarla hesaplamtr. Ptolemy'nin astronomiye en nemli katks yazd 13 iltlik astronomi kitabdr. Ptolemy, Arap dnyasnda Almagest olarak adlandrlan bu kitabnda zamannn tm astronomi bilgisini toplamtr. Hipparchus'un yldz katalounu da kapsayan bu kitap yzyllarca temel astronomi kitab olarak kullanlmtr. Hipparchus'un yldz katalou, gzle grlebilen yldzlarn o zamanki parlaklk ve koordinatlarn vermesi bakmndan nemlidir. Ayn yldzlarn bugnk koordinatlar Hipparchus kataloundaki deerlerle karlatrlarak o yldzlarn z hareketleri ve ayrca, varsa, ok uzun dnemli parlaklk deiimleri bulunabilmektedir. Milattan sonra birka yzyl iinde Hristiyan'ln hzla yaylmas ve daha sonra da Roma mparatorluu'nun kmesiyle Avrupa'da bilime verilen nem hemen hemen tamamen ortadan kalkm, Aristo dncesinin kiliseye yerlemesi ile de Avrupa karanlk bir dneme girmitir.

ekil 2.7: Erathosthenes'in yerin yarapn lmesi .2 slm Astronomisi Henz Mslmanlk ortaya kmadan nce Araplar, Yunan kltrn koruyan Romallarla temas iindeydiler. Daha o zaman var olan astronomi ilgisiyle Araplar, Roma mparatorluu'nun koruduu Yunan eserlerini Ltince'den Arapa'ya evirmilerdi. Mslmanln ilk yllarndan itibaren dini gnlerin namaz ve oru saatlerinin belirlenmesine yarayacak astronomi bilgisi islm lkelerinde daha da nem kazanmt. Kble dorultusunun belirlenmesi de bir bakma astronomi bilgisi gerektiriyordu. O zaman zerinde allan astronomi konular unlard: (1) Coraf astronomi (2) Gne, Ay, gezegenler ve yldzlarn grnr hareketlerini inceleyen konum astronomisi (ilm-l-eflak), (3) astroloji (ilm-i ahkam- ncum) ve (4) zaman hesaplar (ilm-l-rukat). Doal olarak zaman hesaplar ve orafi astronomi en nemliydi. Zaman hesaplaryla uraanlara "Muvakkit" denirdi. Byk camilerin ounda "Muvakkit"ler vard. "Muvakkit"ler medreselerde yetitiriliyordu. Geni anlamyla astronomi, slmiyette din evrelerce pek rabet grmezdi. nk astronomi, akl ilim olarak islmi ilimler gibi nemli deildi. Dier taraftan insan dncesi mahsul olduklar iin akl ilimlerin hatal ve hatta zararl olabileceine inanlyordu. Bu nedenle slmiyette fkh medresesi, kelam medresesi, hadis medresesi ve saylar az

da olsa tp medresesi gibi baz zel konularn retildii medreseler vard. Fakat astronomi gibi akl ilim dedikleri zel dallarda retim yapan medreseler yoktu. Astronomi bilgisinin yaylmas ve nesilden nesile gemesi daha ok dier akl ilimlerde olduu gibi zel ders ve kiisel almalarla oluyordu. Bylece astronomlar zel ders vererek raklk usulyle yeni astronomlar yetitiriyorlard. Genelde deer verilmeyen astronomi almalarna slmiyette taknlan tavr her zaman ve her yerde ayn olmamtr. rnein Fatih Sultan Mehmed'in stanbul'da at medreselerde, matematiin yannda astronominin de okutulduu bilinmektedir. slm astronomlar evren modeli olarak Ptolemy (Batlamyus) modelini esas kabul edip yaptklar gzlemler sonucu bu modelde kk deiiklikler yapmlard. Ay'n hareketine dayal bir takvim kullanmlardr. Bu takvim slm Peygamberi Muhammed'in Mekke'den Medine'ye g tarihinden balatlmtr. Yldzlarn, Yunanllarda kabul edildii gibi Satrn dnda bir krenin zerinde olduu inancndan sphe edilmi, onlarn ok daha uzakta, uzaya yaylm byk cisimler olduuna inanlmtr. slm dnyasnn astronomiye en nemli katks, ilk kez modern anlamda gzlem evlerinin kurulmu olmasdr. Bat dnyasnda hi sz edilmeyen bu gelime aslnda ok nemlidir. Eski Yunanllar, astronomik bilgiyi yeni gzlemlere gereksinme duymadan filozofik yollarla gelitirmeye alrken, slm lkelerinde gzlem yapmann nemi kavranm, bu amala byk gzlem evleri kurulmutur. Bu gzlem evlerinde yeni letler gelitirilmi, ok sayda astronom yetitirilmitir. lk kez slm lkelerinde 8. yzylda kurulmaya balayan gzlem evlerinin nemi ve dnya zerindeki says o gnden bu yana gittike artmaktadr. Badat'ta 5. Abbasi halifesi Harun el-Reid (763-809) zamannda gelimeye balayan gzlemsel astronomi 7. halife El-Mamun (813-833) zamannda daha da fazla destek grmtr. Dnemin byk astronomu El-Battani (858-929) 20 yandan balayarak ok duyarl gzlemler yapmtr. Bu gzlemlerle Gne'in grnr hareketindeki dzensizlikleri incelemi, dmler noktasnn ylda 54".5 kaydn gstermi ve ekliptiin ekvator dzlemiyle 2335' 'lk bir a yaptn lmtr. 880-881 lmna (ekinoksuna) gre bir yldz katalou hazrlam ve "Yldzlar Bilimi" adl bir de kitap yaynlamtr. Bu kitap sonradan 12. yzylda Latince ve spanyol'caya evrilmitir. 10. ve 11. yzylda mehur olan dier iki slm astronomundan El-Sufi iraz'da, El-Biruni ise Mezopotamya'da yaamtr. Ayn dnemlerde bn-Yunus, Msr'da astronomi gzlemleri srdrmtr.

ekil 2.8: slm gzlem evlerinde kullanlan bir lm leti ve alanlar. 1260 ylnda Hulag Han'n desteiyle Nasir-El-Din tarafndan kurulup altrlan Meraga gzlem evinin n ngiltere'den in'e kadar yaylmtr. Nasir-El-Din'in 1274 te lmnden sonra olu tarafndan ynetilen ve ok sayda astronomu barndran Meraga gzlem evi 50 yl kadar aktif olarak altrlmtr. 1300 ylnda Meraga gzlem evini grp inceleyen lhanl Hkmdar Gazan Han (1295-1304) Tebriz yaknlarnda kendisine bir trbe ile beraber cami, medrese, misafirhane, idare binalar, hamam ve bir de gzlem evi yaptrmtr. Gazan Han gzlem evinin btn giderleri vakf gelirleri ile karlanyordu. Gazan Han bu gzlem evinde Gne gzlemleri iin yarm kre eklinde yeni bir gzlem leti gelitirmi ve kullanmtr. Vakf gelirleriyle altrlan bu gzlem evinde resmi olarak iyi plnlanm bir astronomi retimi de srdrlyordu. 15. yzyln balarnda Meraga gzlem evini inceleyen Timurlenk (1369-1405)'in torunu Muhammed Turgay Ulu Bey (1394-1449), Semerkand'ta baka bir gzlem evi kurdurmutur. Bu gzlem evinin Ulu Bey'den daha nce kurulmu olduu da sanlmaktadr. 1500 yllarnda yklan gzlem evinde 1460'lara kadar etkin biimde gzlemler srdrlmtr. Ulu Bey bu gzlem evindeki almalaryla byk bir yldz katalou hazrlamtr. 1018 yldzn parlaklk, ad ve konumlarn veren bu katalog, Ulu Bey, Han olmadan 10 yl nce 1437 de yaynlanmtr. nce Arapa yaynlanan katalog 1498 de Farsa'ya 1665 te ngilizce'ye evrilmitir. Ayrca 1767 de ngiltere'de Oxford yaynlar arasnda 2. kez ve 1917 de de Washington'da Carnegie Enstits nde basm yaplmtr. Abbasi halifesi Mamn zamannda Badat'taki emma-siye ve am'daki Kasiyn gzlem evlerindeki astronomlarn grup hlinde altklar ve birbirleriyle ibirlii yaptklar bilinmektedir. Meraga gzlem evinde de 100 kadar renci ve Nasir-d-din-i Tusi, Cemal-d-din-ibni-Tahir-i Buhari gibi birok nemli astronom bulunuyordu. Semerkand gzlem evinde ise Kad Zade ve Ali Kuu, Ulu Bey ile birlikte

almlardr. Bu gzlem evi Ulu Bey'in ldrlmesinden sonra on yl kadar olu tarafndan ynetilmitir. Tebriz gzlem evinin ancak birka yl altrlp Gazan Han'n 1304 ylnda lmesinden sonra bir nedenle ykld sanlmaktadr. Burada bir nemli nokta da slmda byk gzlem evlerinin hkmdarlar tarafndan kurulmu ve desteklenmi olmasdr. Yalnz btn bu gzlem evlerinin mrleri fazla uzun olmamtr. Bunun da nedeni slmiyette gzlem evine varlnn devaml olmas gerekli bir alma yeri olarak baklmam olmasdr. Aslnda bugn eski slm dnyasndaki astronomi almalar yeterince gn na karlm deildir. Medreselerin gzlem evi niteliinde yaplm olmas, kubbelerinin altnda kuyularn bulunmas astronomi gzlemleriyle ilikili olabilir. slm dnyasnn astronomi bilimine etkisi ylesine byk olmutur ki bugn parlak yldzlarn btn dnyada kullanlan isimleri genellikle Arapadr. rnein; Algol, Antares, Aldebaren, Adhara, Almach, Alphard sadece A harfinde tm dnyada kullanlan birka parlak yldzn Arapa ismidir. Hl kullanlan astronomik terimlerin de bir ou slm kaynakldr. rnein; zenit, nadir, azimut, almukantar v.s yine batda turkuet yada turketum denen ve a lmeye yarayan gzlem leti, slm gzlem evlerinde gelitirilmi Trk gzlem letidir.

ekil 2.9: stanbul semalarnda bir ay gzlenen 1577 kuyruklu yldz. Teleskopun 1610'da icadndan nce astronomik gzlemlerin srdrld son slm gzlem evi III. Murat'n emriyle Takiyyddin tarafndan stanbul Tophane'de 1577 ylnda kurulan stanbul gzlem evidir. Bu gzlem evi 2 yllk bir alma dneminden sonra yine III. Murat'n emriyle topa tutularak yklmtr. .3 Avrupa'da Astronomi'nin Yeniden Gelimesi slm dnyasnda astronomi almalar nemini yitirmeye balad sralarda Orta Avrupa, Rnesansla beraber bilim merkezi olma yolundayd. slm dnyasndan alnp tekrar Latince'ye evrilen kitaplardan astronomi reniliyor ve niversitelerde okutuluyordu. Bunun iki nedeni vard. Birincisi, denizcilerin yn ve konum saptama ihtiyalar; ikincisi de "Paskalya" gibi dini gnlerin belirlenmesi ve daha genel anlamda takvimde yeni gzlemlerle desteklenen bir reform yaplmas ihtiyacyd. Bu dnemde astronomide asl gelime gzlemsel deil fakat kuramsal olmutur. Gzlem yapamamaktan yaknan Nicholas Copernicus (Kopernik) (1473-1543), matematiksel ve mantk

dnceyle Aristarchus modelinin Gne sistemi gzlemlerini Ptolemy modeline gre daha basit bir ekilde akladndan daha doru olmas gerektiini savunmutur (bkz. ekil 2.6). Kopernik, Aristarchus gibi, Yer ve dier gezegenlerin Gne etrafnda dzgn dairesel hareket yaptklarn, ayrca gk cisimlerinin gnlk grnr haraketlerinin Yer'in dnmesinden kaynaklandn dnmtr. Dzgn dairesel hareketin gzlemleri tam olarak salamadn grm ve bu nedenle baz gezegenler iin ikincil yrngeler ngrm ve Gnein de tam merkezde olmad yargsna varmtr. lnceye kadar yaynlamaktan ekindii "De Revolutionibus" kitabna gre Kopernik modeli Ptolemy modelinden daha karmakt; gezegenlerin 7 eliptik yrngesini aklayabilmek iin toplam 48 tane birincil ve ikincil ember yrnge kullanlmt. Oysa ayn yllarda Ptolemik model, ayn ama iin 40 ember yrnge kullanyordu. (1546-1601) yllar arasnda yaayan byk astronom Tycho Brahe, iki Gne sistemi modeli arasnda doruyu bulmann sadece ok duyarl gzlemlerle mmkn olduunu belirtmitir. Kendi kurduu modelde (ekil 2.10) Ay ve Gne'in Yer etrafnda, dier gezegenlerinse Gne etrafnda dzgn dairesel haraket yaptklarn kabul etmiti. Tycho Brahe, yapt duyarl gzlemleri deerlendiremeden lmtr. rencisi Johann Kepler (1571-1630) bu gzlemleri kullanarak nce Mars gezegeninin gzlemlerini deerlendirmi ve Mars yrngesinin odaklarndan birinde Gne bulunan bir elips olduunu gstermitir. Sonradan ayn ekilde dier gezegen yrngelerinin de birer elips olduunu gsterilmitir (bkz. Kepler kanunlar). Kepler kanunlaryla Gne merkezli gezegenler teorisi yer merkezli Ptolemy modeline gre hem akla daha ugun geliyor hem de gzlemleri daha iyi aklyordu. Kepler de yldzlarn Satrn yrngesinin tesinde dar bir blgede yer aldklarna inanyordu. Bu dnemde Giordano Bruna (1548-1600) ise yldzlarn sonsuz evrene daldklarn dnmt. Bu dnce aslnda slm rasathanelerinde gelitirilmitir.

ekil 2.10: Tycho Brahe'nin evren modeli. Teleskopun 1610 ylnda kefedilmesiyle astronomideki gelimeler hzlanm ve teleskop en nemli astronomi leti durumuna gelmitir. Mekaniin kurucularndan Galile (1564-1642) teleskop kullanarak (1) Jpiterin drt uydusunu kefetmi, (2) ilk Ay haritasn yapm ve oradaki yzey ekillerini isimlendirmi, (3) Vens gezegeninin evrelerini izlemi, (4) Samanyolunun yldzlardan olutuunu grm, (5) Satrn gezegeninin kenarnda kntlar olduunu (bunun halka olduunu farkedememi) gzlemi ve (6) Gne lekelerinin gzlemlerinden gnein 26 gnde bir dnme hareketi yaptn bulmutur. Fabricius (1564-1617) tarafndan Gne lekeleri ve iki deien yldz ayn dnemde

kefedilmi, 1580 lerde ilk byk gk haritas, Bayer (1572-1625) tarafndan yaynlanm ve ayn yllarda Papa Gregory XIII tarafndan takvimde dzeltme yaplmtr. Kepler ve Galile'den sonra astronomiye en byk katk Isac Newton (1642-1727) tarafndan yaplmtr. Kepler gezegenler kuramnda, gezegenleri yrngelerinde tutan kuvvetin Gne'ten kaynaklandn ve manyetik bir kuvvet olduunu kabul etmiti. Newton, Kepler kanunlarn kullanarak bu kuvvetin her zaman gezegen-Gne uzaklnn karesiyle ters orantl olduunu gstermitir. Newton, ayrca, bu kuvvetin Yer zerinde braklan tan yere dmesini salayan, gelgit olayna neden olan kuvvetle ayn karakterde (yani iki cisim arasndaki ekim kuvveti ) olduu yargsna varmtr. Newton evrensel ekim kuvvetiyle ilgili almalarn "Philocophiae Naturalis Principia Mathematica" adl yaptnda toplamtr.

ekil 2.11: Newton ekim yasasna gre yapay uydu yrngeleri. Yukar atlan cisim dzgn yavalayan hareket yapp bir yerde durur ve sonra serbest dme hareketiyle yere der. Eik atlan cisim eik at hareketi yapar. lk hz yeteri kadar artrlrsa cisim yer etrafnda yrngeye oturur. Ay, yer etrafnda yrnge hareketi yapan doal bir uydudur. Bu dnemde daha modern teleskoplar gelitirilip ilk ve modern gzlem evleri 1670 te Paris'te, 1671 de Greenwich'te ve 1700'de de Berlin'de kurulmutur. Bu arada zaman lmnde de daha hassas saatler yaplmtr. 1672 de Cassini (1625-1712), Yer-Gne uzakln bulduktan sonra 3. Kepler

yasasn kullanarak ilk kez doru olarak Mars-Gne uzakln buldu. Halley (1656-1742), Yer-Gne uzaklnn bulunmas iin yeni bir yntem kulland. 1706'da ilk defa bir kuyruklu yldzn yrnge elerini hesaplad ve onun dnemli bir kuyruklu yldz olduunu grd. Bylece kuyruklu yldzlarn atmosferik olaylar olmadklar, Gne sisteminin kk yeleri olduklar renilmi oldu. Kuramsal astronomide Newton'un ekim yasasn temel alan gk mekaniinin nemi gittike artmaya balam ve Euler (1707-1783), Clairaut (1713-1765), d'Alembert (1717-1783), Lagrange (1736-1813), Laplace (1749-1827), Gauss (1777-1855) gibi ok mehur bilim adamlar gk mekanii alannda almlardr. Gzlemsel alanda ise Gne merkezli Gne sistemi modelinde yldzlarn var olmas gereken paralaktik hareketleri (bkz. blm 4.3) tm abalara karn gzlenemiyordu. 18. yzylda bu amala yaplan youn almalar baka bululara yolamt. Ancak konum gzlemlerindeki aberasyon (nm sapnc), presesyon, ntasyon ve krnm etkileri anlalp pratik yntemlerle giderilerek gzlem duyarl olduka arttrldktan sonra yldzlarn paralaktik hareketleri llebilir duruma gelmiti. lk kez Bessel (1784-1846), 1838'de 61 Cyg yldznn ve daha sonra ayn yl iinde Struve (1793-1864) ve Henderson (1798-1844) Lyr (Vega) ve Cen yldzlarnn raklk alarn lmeyi baarmtr. lmler sonunda grlmtr ki yldzlarn raklk alar ve paralaktik kaymalar beklenene gre ok ok kk, dolays ile yldzlararas uzaklklar ok ok byktr. Bize en yakn yldz olan "Proxima Centauri" yldznn bile raklk as 0.76 a saniyesi ve buna karlk gelen uzakl ise 4.3 k yldr SORULAR 1. inlilerin M.. 2000'li yllarda Gne lekelerini nasl gzlemi olabileceini tartnz. 2. Kopernik, gezegenlerin geri hareketini nasl aklamtr? 3. Kepler yasasn yaznz. Kepler yasalar neden nemlidir? 4. Newton yasasn yaznz. Her yasaya gnlk yaamdan rnekler veriniz. 5. Neptn gezegeninin kefi, neden Newton ekim yasasnn nemli bir kantdr? 6. Sayfa 263'te yer alan Ek-5 izelgesini kullanarak gezegenlerin gnlk ortalama yrnge asal hzlarn bulup byklk srasna koyunuz. Bu sra niin gezegenlerin Gne'ten uzaklk srasyla ayndr? 7. Babilliler Vens gezegeninin evreler gsterdiini nasl saptam olabilir? Tartnz. 8. Kk bir teleskopla veya drbnle Vens gezegenini birer hafta aralkla gzleyip grntnn byklk ve hill durumunu kaydediniz. Mmknse bu ii fotograf ekerek yapabilirsiniz. Tarih srasna gre grnt bykln ve evre durumunu inceleyerek Vens'n Yer'e yaklatn veya uzaklatn saptaynz. Vens-Gne, Yer-Gne, Vens-Yer uzaklklarnn zamanla deiimini irdeleyiniz. 9. Galile'nin astronomiye katklarn maddeler hlinde yaznz. 10. 15. yzylda Avrupa'da astronominin yeniden nem kazanmasnn nedenlerini yaznz. 11. slm astronomisinin geliim nedenleri nelerdir? 12. Eski Yunanllarn Yer merkezli evren modelinde Yer'in tam merkezde olmamasn gerektiren neden ne olabilir? 13. Burlar kuann astronomideki nemini aklaynz. 14. Titius-Bode yasas hakknda bilgi toplayp yasann nemini aklaynz. 15. Tycho Brahe'nin inand evren modelini, Aristarchus ve Batlamyus modelleriyle karlatrnz.

16. Babilliler uzun sreli sistematik gzlemlerden 235 ay = 6940 gn =19 yl olduunu saptamlardr. Buradan Babillilerin ay ve yl srelerini gn biriminde bulup bugnk deerlerle karlatrnz.

GNE SSTEM
3.1 Gne Sistemi Gne sistemi, Gne, 9 byk gezegen, bunlarn uydular, kuyruklu yldzlar, akan yldzlar, kk gezegenler, meteorlar ve gezegenleraras gaz ve tozdan olumu bir sistemdir. Gne sisteminin d snr Pluto yrngesinden daha uzaklara gider. Sistemin d snrnn Gneten 1-2 k yl telerde olduu sanlmaktadr. Bu ekilde tanmlanan gne sistemi, bilinen evren hacminin 10-30 'da birini yani teleskoplarla gzlediimiz evrenin ok kk bir blmn oluturur. Kk olmasna karn nemli olmasnn nedeni, bizim iinde yayor olmamzdr.

ekil 3.1: Gne sisteminin ematik bir gsterimi. En dtaki gezegenler Gnee ok uzak olduu iin tm gezegenleri ayn ekil iinde gstermek ok zordur. Bu nedenle eelleri farkl iki ayr grafik gryorsunuz.

Yukarda yaplan tanma gre Gne sisteminde bir ok cisim olmasna karn, onu tamamen bo bir uzay olarak kabul edebiliriz. Bu gr Gne sistemini lekli olarak klterek yle aklayabiliriz. Yer kremiz iri bir kum tanecii byklnde olsun. Bu durumda Gne Yer kreden 4 metre uzakta bir portakal byklnde olur. Bu kltlm sistemde Ay bir toz paras kadardr ve Yerden 1 cm uzaklktadr. Merkr, Vens ve Mars kum tanecii byklnde iken Jpiter, Gneten 20 m uzakta kk bir kiraz gibi grlr. Jpiterden biraz daha kk olan Satrn, bu eelde Gneten 36 m uzaktadr. Urans ve Neptn nohut byklnde cisimler iken en d gezegen Pluto, ortadaki portakaldan 150 m uzakta bir toz paras byklnde yer alr. Gne sisteminin dier tm yeleri gzle grlemeyecek derecede kktr. Eer byk bir stadyumun orta yuvarlana portakal ve evresindeki bu cisimleri koyarsak, tribnde otururken portakal hari, dier cisimlerin hibirini gremezdiniz ve yannzdaki kiiye bu saha niin bombo diye sorardnz. Gne Sisteminin Yaps ve Genel zellikleri Gezegenler, Kepler ve Newton yasalarna gre Gne etrafnda elips yrngelerde dolanrlar. Gezegen yrngelerine ilikin veriler; Ek 5 deki (Sayfa 263) izelgede verilmitir. Sz konusu izelgenin incelenmesinden, gezegenlerin yrnge dzlemlerinin birbirlerine ok yakn olduu grlr. rnein; Merkr ve Pluto yrngelerinin Yer yrngesi ile aralarndaki a srasyla 7 ve 17.2 dir. Dier tm gezegenlerin yrnge dzlemleri ise Yer yrngesi ile 3.4den daha kk alar yaparlar. Bu nedenle gne sistemi bir disk eklindedir. Bu diske kuzey ynnden bakldnda tm gezegenlerin saatin ters ynnde Gne etrafnda dolandklar grlr. Ayrca, yine ayn ynden bakldnda, Vens ve Urans dnda tm gezegenler eksenleri etrafnda yine saatin ters ynnde dnerler. Astronomide yrngedeki harekete dolanma, eksen etrafndaki harekete ise dnme denir.

ekil 3.2: Fotografta, tm gezegenlerin byklklerinin Gne'le karlatrlmas grlmektedir. Doal olarak fotograf yapaydr, her gk cisminin grnts belirli bir eele indirgendikten sonra ayn kareye yerletirilmitir.

ekil 3.3: Deiik Gne Sistemi yelerinin uydu grntleri. Byklkler orantl deildir. yelerin isimleri srasyla Vens, Yer, Mars, Urans'n uydusu Miranda, Jpiter, Jpiter'in uydular Ganymede ve Io, Satrn'n uydusu Rhea ve Neptn. Gezegenlerin Gnee olan uzaklklarn basite gstermek iin 1766 tarihinde iki Alman bilim adam (Titius ve Bode) bir yasa ortaya koydular. Bu yasaya gre nce bir serinin terimleri yazlyordu. 4, 4+(3x20), 4+(3x21), 4+(3x22), 4+(3x23), 4+(3x24), .... Daha sonra her terim 10 ile blnyordu. 0.4, 0.7, 1.0, 1.6, 2.8, 5.2, 10.0, 19.6, 38.8, 77.2 .... Ortalama Gne-Yer uzaklna bir gk birimi (GB) denir ve cisimler arasndaki uzaklklarn ok byk olduu gk bilimde, uzaklk birimi olarak kullanlr. Bu birime gre, elde ettiimiz saylar bize gezegenlerin Gneten olan uzaklklarn vermektedir. izelge Ek 5'de bugn kesin olarak bildiimiz ortalama gezegen-Gne uzaklklar verilmitir. 2.8 GB deerine karlk gelen boluk dnda Titius-

Bode yasasndan bulunan deerlere zellikle, Gnee yakn gezegenler iin ok yakndr. Gneten uzaklatka gezegenlerin gerek uzakl ile yasann verdii uzaklklar arasndaki fark da bymektedir. Son yzyldr, pek ok gk bilimci bir dedektif gibi alarak gne sisteminin kkenini renmeye almlardr. pularn bulmak iin srekli gzlem yapmlar, daha kaliteli gzlem verileri elde etmek iin letler gelitirmilerdir. Bu almalar sonucu, gne sisteminin evrimi konusunda eitli modeller ileri srlm, zamanla bu modellere yeni eklemeler veya baz kk deiiklikler yaplmtr. Her yeni gzlemsel veri nda, modellere yeni dzeltmeler getirilmitir.

ekil 3.4: Bir toz bulutundan gne sisteminin oluumu grlmektedir. Yaplan baz modellere gre bu oluum yaklak 100 milyon yl almtr. Daha scak blgede bulunan yersel gezegenler gne

bulutsusundan kayalk materyali toplarken, souk blgede oluan dev gezegenlerin kimyasal yaps hidrojen ve helyumdur. (a) Gne bulutsusunun ilk durumu. (b) 50 milyon yl sonraki ilk gne sistemi. (c) Yaklak 100 milyon yl sonra gezegenlerin oluumu. Bugn sonu olarak, ok sayda modelle kar karyayz. Bunlarn hibiri evrensel kabul grmemesine karn hi benimsenmeyen modellerin says ok azdr. Bu duruma neden, kesin bir kriterin bulunmaydr. Yani, yeni yaplan gzlemler sonucunda bir modeli seip dierlerini atma olanamz yoktur. Modellerin ok esnek olmasndan dolay, bilim adamlar yeni gzlemlerden elde ettikleri sonular kolaylkla kendi modellerine uyarlyabilmilerdir. Sz edilen bu modelleri temelde dayandklar baz olgulara gre eitli kriterler altnda inceleyebiliriz. Gne ve gezegenlerin ayn zamanda yani, e zamanl oluup olumadn ileri sren veya bunlarn kozmik kimyasal bileime (bkz. Blm 5) sahip yldzlararas maddeden mi yoksa ayn maddenin yldz merkezinde deimesi sonucu olumu yeni yldzl maddeden mi var olduklarn kabul eden modelleri rnek verebiliriz. Bu iki temel bilgiye gre gne sisteminin kkeni konusunda ortaya konulan modelleri drde ayrabiliriz. lk tr modellere gre Gne ve gezegenler ayn zamanda ve kozmik madde ieren ayn bir yldzlararas buluttan olumutur. Bu modelde, yldzlararas bulutun paralanmas, ok hzl dnen bir gaz ktlesi oluturmu ve bu ktle daha sonra yass bir disk eklini almtr. Bu bulutta, buharlaamayan elementler younlamlar ve dnme merkezinden nispeten uzakta olan souk blgelerde gezegenleri oluturmak iin ylmlardr. Bu arada merkezi blge Gne'i oluturmak iin bzlmtr. kinci tr modellerde, gezegenler yldzlararas materyal ieren bir buluttan oluur. Fakat bu bulut daha nce olumu Gne'in, sonradan yakalad bir baka buluttur. Belirli evrelerde Gne, galaksimizin sarmal kollarnda bulunan youn gaz bulutlarnn iinden geer. Byk ekim alanna sahip Gne, bu gazn bir blmn yakalayabilir. Yakalanan bu materyal, sonradan Gne etrafn sararak gezegenleri oluturan bulutsuyu meydana getirdi. Bu tr modellerin deiik bir ekli de, gen Gne'in geride hi artk gaz bulutu brakmadan olutuunu ve bu evrede kuvvetli bir manyetik alana sahip olduunu kabul eder. Manyetik alan nedeniyle, evresindeki Gne nlar ile iyonlam atomlar ve byk ekim alan sonucu da ykl yksz her trl parac kendisine doru ekmitir. Paracklarn bu yakalanma sreci srasnda dnen Gne'in etrafnda bir disk olutu. Bu diskte buharlaamayan elementler yava yava younlaarak gezegenleri oluturdu. Bu modelin bir ncekinden fark, youn gaz bulutuna gereksinme olmaydr. nc tr modele gre, Gne bir ift yldzn bileeni olarak olutu. Yolda yldz baz nedenlerden dolay sistemden ayrld ve ona ait maddeler uzaya dald. Gazlarn ou Gne tarafndan ekildi ve nceki modellerde olduu gibi bulutsu olumu oldu. Bu modelde bulutu oluturan maddeler yldzldr ve iki yldz ayn zamanda olutuu iin dolayl olarak ekkenlilik vardr. Drdnc gurubun kapsad modeller, yldz arpmalarn ierir. neriye gre, Gnee ok yakn geen bir yldz ekimsel olarak byk tedirginliklere neden olur. Bu tedirginlikler sonucu, Gnein en d katmanlar ani bir ekilde dar atlr. Sonunda maddeler uzaya yaylr ve Gne etrafnda bir yrngede dnmeye balarlar. Model, yldzl materyal gerektiriyor fakat Gne ve gezegenler arasnda e kkenlilik ngrmemektedir. Bu modellerin doruluunu, baz gzlenen olgularla karlatrarak test edebiliriz. Son yllarn en nemli astrofizik gzlemlerinden biri, ar hidrojen (deuteryum) bolluunun, normal hidrojen bolluuna orannn llmesidir (D/H). Bu oran, yldzlararas ortamda ve Jpiter atmosferinde ayndr, Gne atmosferinde ise ok dktr. Bunun aklamas ok basittir: Deuteryum termonkleer tepkimelerde kararsz bir izotoptur. yle ki zaten ok az bollua sahip olan bu izotop, yldzn i yapsndaki fiziksel koullarda tamamen yok olabilir. Gezegen materyalinin kimyasal bileimi, yldzlararas madde ile ayn olduundan drt gruptan ikisini eleyebiliriz. Yani gezegenler, yldzl maddeden deil yldzlararas maddeden olumutur. Uzun yar yaam sresine sahip radyoaktif izotoplarn bolluklarn lerek gezegenlerin yan duyarl olarak saptayabiliriz. rnein; rubidyum-87, toryum-232 ve uranyum-238 izotoplarnn yar yaam sreleri srasyla 5x1010, 2x1010 ve 4.5x109 yldr. Bu radyoaktif izotoplar meteoritlerde, Ay kayalarnda

ve Yer kayalarnda bulmak mmkndr. Bu lmler gezegenlerin 4.5 milyar yl nce katlatn, yani olutuunu gstermektedir. Bu lmn hatas yaklak 100 milyon yldr. Gnein yan dorudan lemeyiz. Dolayl olarak bulmak mmkndr. Bu tr almalar sonucunda da Gne'in ya yaklak 4.5 milyar yl bulunmaktadr. Bu, Gnein ve gezegenlerin e zamanl olutuu anlamna gelmektedir. .2 Yer ve Yersel Gezegenler izelge 3.1 de; gezegenlerin byklkleri, ktleleri ve kimyasal bileimleri gz nne alndnda iki ayr gruba ayrldklar hemen farkedilmektedir. Gnee yakn olan Merkr, Vens, Yer ve Marsa yersel gezegenler; sistemin daha dnda olan Jpiter, Satrn, Urans ve Neptne ise dev gezegenler denir. Gerekten de ikinci grup gezegenlerin yaraplar ve ktleleri, yersel gezegenlere gre ok byktr. Pluto gezegenini, zellikleri bakmndan bu iki gruptan birine koyamyoruz. Bu iki grubu birbirinden sadece yarap, ktle ve kimyasal birleimleri ayrmaz. Younluk, basklk ve uydu saylarna baktmzda da belirgin farkllklar olduunu grrz. Bu, izelge 3.1de grlmektedir. izelge 3.1: Yersel gezegenlerin dev gezegenlerle karlatrlmas. Kullanlan Kriter Yarap Ktle Younluk Basklk Uydu Atmosfer yaplar Yersel Gezegenler Kk Kk ok Az Az veya hi yok He, H gibi elementler serbest olarak bulunmazlar. Dev Gezegenler Byk Byk Az ok ok He, H dahil hafif ve ar elementler serbest veya bileikler hlinde bulunurlar.

ekil 3.5: Fotografta yersel gezegenler grlmektedir. Vens ve Yer hemen hemen ayn byklk ve ktleye sahipken Mars bunlarn yars byklnde ve ktlesi de ok azdr. Merkr'n Mars'dan ok kk olduuna dikkat edelim. Yersel gezegenlerin kimyasal yaplar, kayasal materyal ve demirdir. Bu nedenle hemen hemen tamamen gazdan olumu dev gezegenlere gre ortalama younluklar yaklak kez daha fazladr.

Belirgin bir yzeyleri vardr, bu nedenle Merkr dnda dier iki yersel gezegenin yzeylerine uzay arac indirilerek onlar inceleme olana domutur. Gezegenlerin ktlelerini Newton yasalarn kullanarak duyarl saptamann birok yntemi vardr. Bu yntemlerden en nemlisi uydu yrngelerinin saptanmasdr. Eer gezegenin uydusu yok ise ona gnderilen bir uzay aracnn gezegen evresindeki yrngesinden veya uydu gezegene yakn gei yapyorsa, gezegenin o yapay uyduya uygulad ekimsel kuvvetten bulunur. Bir kk gezegen, eer byk bir gezegenin yanndan geerken yrngesindeki deiimler gzlenmise ayn matematiksel yntemle gezegenin ktlesi duyarl olarak bulunur. Yersel gezegenler iinde belirgin bir atmosferi olmayan sadece Merkrdr. Vens, ok youn bir atmosfere dolaysyla kaln bulutlara sahip olduundan yzeyini grmek olanakszdr. Marsn atmosferi ise Yer atmosferine gre daha az youndur. Gezegenler, atmosferlerinden uzaya madde kaybederler. Bu olaya, buharlama sreci denir. Buharlama, atmosfer scakl yksek ve yzey ekimi dk olan gezegenlerde ok daha etkindir. Gezegenlerin yzey scaklklar, Gneten yzeylerine gelen enerjiye baldr. Bu nedenle Gnee yakn olan gezegenlerin yzey scaklklar, uzaktaki gezegenlere gre daha yksektir. Merkr, kk ktlesinden dolay yzey ekim ivmesi az ve scakl yksek olduundan atmosferini tutamamtr. Vens, Yer ve Mars yine atmosfer scaklklarnn yksek olmasndan dolay hafif gazlarn tutamam ve uzaya kaybetmitir. rnein hidrojen gaz, yersel gezegenlerde %1in ok altnda bulunurken, Jpiter atmosferinin %90nn oluturur.

ekil 3.6: Tm yersel gezegenlerin uzaydan grn ve onlarn yzeyleri grlmektedir. Atmosfere sahip yersel gezegenler; Vens, Yer ve Mars Gneten aldklar enerjiye gre hesaplanan ortalama yzey scaklklklar, gzlenen scaklklardan daha dktr. Sera etkisinden kaynaklanan bu fark ortalama olarak; Venste 500C, Yerde 35C ve Marsta 5Cdir. Sera etkisi, Gneten gelen enerjinin gezegen atmosferinde tutulmasdr. Atmosferde sourulan enerji dar kolayca kaamaz, dolaysyla scaklk hzla artar. Sera etkisinin byk olmas gezegen atmosferinin younluuna ve iinde bulundurduu CO2'in miktarna baldr. Mevsimler, birim yzeye gelen enerjinin deimesinden kaynaklanr. Atmosfer hareketleri iklimi yumuatr. Atmosfer hareketleri olmasayd iklim ok sert olurdu. Hi atmosfer yoksa, gece ve gndz arasndaki scaklk fark byk olur. Merkr'n belirgin bir atmosferi olmad iin Gnee bakan yz ile bakmayan yz (gece-gndz) arasndaki scaklk fark 500-600C kadardr. Dnyada atmosfer olmasayd gece-gndz arasndaki scaklk fark 80-90C olurdu. Ay ve Merkrde belirgin bir atmosfer olmadn biliyoruz. Hava olmadndan yzeyinde sv su da bulunduramaz, nk basn olmadndan su hemen buharlar. Bu nedenle eer bir zamanlar bu gk cisimlerinin yzeylerinde su bulunmu olsa bile hemen buharlamtr ve ktlesel ekim kuvvetleri kk olduundan, dier gazlarla birlikte uzaya kamtr.

ekil 3.7: Vens, Yer ve Mars atmosferlerinde ykseklik ile scaklklk deiiminin karlatrlmas. Scaklk deiimlerinin olduu blgeler atmosfer katmanlarnn snrlarn belirler. rnein; scaklk Yer yzeyinden yukar ktka der fakat yaklak 18. kmde tekrar artmaya balar. te bu ilk katmana Troposfer ad verilir. Stratosfer, Mezosfer ve Termosfer atmosferin dier katmanlardr. ekil dikkatli incelendiinde, baz gezegen atmosferlerinde bu drt katmann hepsinin de var olmadn gryoruz. Gezegenlerde yzey ekillerinin zamanla deiimi nedenden kaynaklanr: Anma, bombardman sreci ve volkanik sre. Meteorolojik anma ile arazinin dzlemesi iin yeterli younlua sahip bir atmosfer gerekir. Gktalarnn arpmas sonucu yzeyde krater alrken kraterden dar kan materyel krater yresine dalarak arazinin deiimine neden olabilir. Eer atmosfer yoksa yzeyde krater younluu fazla olacaktr. Yine ayn nedenle meteorolojik etmenlerle oluacak anma da az olmayacaktr.

Deprem srasnda meydana gelen dalgalarn sismograf kaytlar, gezegenin i yaps hakknda bilgi verir. Bu dalgalar; P (birincil), S (ikincil) ve L (uzun) dalgalar olmak zere trldr. S dalgalar sv ortamlarda hareket edemez, eer bu dalga bir sv ortamdan geiyorsa bunu sismograflar kaydedemez. Yeryznn her tarafna dalm sismograflarn yardmyla yaplan lmlerle gezegen ekirdeinin sv olup olmad anlalabilmektedir. Yine ayn amala Ay ve Marsa sismograflar yerletirilmitir. Fakat Ayda depremlerin az olmas, Marsta ise rzgr etkinliinin fazla olmas nedeniyle kesin sonulara tam olarak ulalamamtr.

ekil 3.8: eitli gzlemler sonucunda yaplan yersel gezegenlerin ve Ayn i yap modelleri. Kabuk, manto ve ekirdei birbirinden ayran en temel zellik onlarn kimyasal birleimleridir. Tm yersel gezegenlerde kabuun ne denli ince olduu grlmektedir. Gezegenin kimyasal yapsn oluturmada onun ortalama younluu bize nemli bilgi salar. Doru bir model yapabilmek iin her materyalden uygun oranda alnmaldr. rnein; gezegenin yzeyi silikatlardan olumu ise ve biz tm i yap da silikattr dersek, hata yaparz, nk bu materyalin younluu dktr. Ortalama younluu tutturabilmek iin modelimize demir, nikel gibi ar materyaller koymamz gerekecektir. Ortalama younluu eitli materyallerle salamak mmkndr. Bu noktada gne sisteminin olutuu Gne bulutsusunun kimyasal yaps bize yardm edebilir. rnein demir ve inko ayn younlua sahiptir, fakat Gne bulutsusunda demirin bolluu inkoya gre daha fazla olduu iin, gezegenin merkezinde de demir daha oktur, diyebiliriz. izelge 3.2: Gezegenlerde bol olarak bulunan materyallerin belirli fizilksel koullarda younluklar. Materyal Younluk (p=1 bar T=0C) 0.998 gr/cm3 2.600 2.900 4.840 5.700 7.900 8.900

Su Granit Basalt Demir Slfr (FeS) Demir Oksit (FeO) Demir Nikel Yer

Yer konusunun gk bilim kitaplarnda yer almas birok kiiyi artmaktadr. nk bu yer bilimlerinin ana konusudur. Fakat ayamzn altndaki topran dier gezegen yzeylerindeki topran da iyi bir rnei olduunu gz nne alrsak, Yer dndaki gezegenleri analiz etmenin en iyi yolu, stnde yaadmz gezegeni iyi bilmekten geer. rnein; Ay yzeyine ayak basldnda ayaklarnn altnda ne tr bir materyal olacan insanolu ok dnmt. Tm gezegenler beraber olutu, fakat her gezegenin; bugn kendine zg bir i yaps, iklimi, yzey yaps vardr. Bu ise onlarn her birinin farkl

bir evrim geirdiini ortaya koyar. "Hangi koullar gezegenlerin bu ekilde evrimlemesine neden olmutur?" sorusuna burada girmeyeceiz, yalnz bugnk durumu renmeye alacaz. Atmosferde basn, ykseklikle ok hzl bir ekilde der. Atmosfer ktlesinin yaklak %90n ilk 16 km yksekliin iinde bulunur. Bu, havann yzeye iyice km olmas demektir. Atmosfer, scakln deitii katmanlar snr olmak zere, 4 blgeye ayrlr (ekil 3.7).

ekil 3.9: Uzaydan Yerin grn Troposferde iki trl scaklk kayb vardr. Birincisi, yzeydeki suyun buharlap ykselmesi sonucu oluur, dieri ise krmzte nm yapmasndan kaynaklanr. Stratosferde scakln artma nedeni, ozon (O3) katmannn burada bulunmasdr. Bu katman, Gne'ten gelen toplam enerjinin %13 n sourduundan kinetik scaklk artar.

ekil 3.10: Yer atmosferinin katmanlar. Yerin i yapsn renmek dier gezegenlerin evrimi konusunda bize ipular verir. Deprem dalgalarnn incelenmesi, Yerin i yaps konusunda bize en nemli bulguyu, yani Yerin sv bir ekirdee sahip olduunu gstermitir. Bu bilgilerden hareketle Yerin i yapsnn bir modeli oluturulabilir. Byle bir modelde kimyasal yap, scaklk ve younluun derinlikle nasl deitii verilir. Unutulmamas gereken bir nokta da tm deiimlerin derinlikle olmas, yatay konumda herhangi bir deiimin olmamasdr. Byle modellere kresel simetrik model denir. Yer, ekirdek, manto ve kabuk olmak zere blmden olumutur. Yerin ekirdei demir ve nikelden olumutur. Manto, silikat (Si ve O ieren bileikler) ve SiO4, SiO3 gibi eitli oksitlerden meydana gelmitir. Kabuk, mantonun hemen zerinde bulunur ve silikattan olumutur. Sz konusu silikatlar ve oksitler ierisinde en ok bulunan Magnezyum elementidir. Kabuk, kimyasal yapsnda en ok deiim gsteren katmandr. Manto ve kabuk her noktasnda katdr. Fakat katlk derecesi deiir. Bir maddenin katl onun plstiklik derecesi ile llr. Eer ekile bir metale vurursanz onda srekli kalan bir bozulma meydana getirirsiniz. Eer metalin plstiklii fazla ise, byle bir bozulmay ok daha rahat gerekletirebilirsiniz. rnein; alminyum, demirden ok daha fazla plstiktir. Fakat herhangi bir maddenin plstiklik derecesi scaklk ile artar. Mantonun alt katmanlarnn plstiklik derecesi yksektir, yani kat-sv arasdr. Mantonun st ve kabuun alt blgesi ise plstiklik derecesi az, yani kat durumuna daha yakndr. ekirdekteki kimyasal farkllk da onun, i kat ekirdek ve onu saran sv ekirdek diye iki blm oluturmasna neden olur.

ekil 3.11: Gne nlarnn Yer ve Yer atmosferi ile etkilemesi. Yere gelen Gne enerjisinin yaklak te biri uzaya geri yanstlr. Kresel simetri var saym ilk bakta anlamsz gibi gelir. Himalaya dalarn, okyanus ukurlarn dndmzde kresel simetri yokmu izlenimine kaplrz. Fakat Yer yzeyindeki ykseklik deiimleri yarapn binde 3' kadardr, bu nedenle yzey ekillerinin deiimi aslnda ok kk saylmaldr. Yer krenin kimyasal yapsn incelemek iin maden ocaklarndan ve derin maaralardan alnan materyaller kullanlr. Ayrca yanardalar gibi doal sreler, Yer yzeyinden 100 km aadan bize rnek tarlar. Yerin kimyasal birleimi konusunda dier bilgiler, ortalama younluktan bulunabilir. Bu, toplam ktlenin, toplam hacime blnmesi ile elde edilir. Dnyann ortalama younluu 5.52 gr/cm3'dr. Younlua en ok etki eden fiziksel byklk basntr. Derinlere indike basn artar Ay Uzaydaki en yakn komumuz ve dnyamzn tek doal uydusu olan Ay, insanolunun Gne'ten sonra en ok ilgisini eken gk cismidir. Kk bir teleskopla dahi, yzeydeki birok ayrnty grmek olasdr. Uzay yolculuklarnda ilk hedef Ay olmutur, nedeni de oraya gitmenin Vens ve Mars'a gitmekten ok daha kolay olmasdr. Hereye karn Ay'da su ve atmosfer bulunmadndan bir yaamn olumas ve sregelmesi olanakszdr. Uzay teknolojisi sayesinde zerine ayak baslan Ay'a, yine insanolu 2000 yllarnda dier gk cisimlerine gitmek iin bir s kurmay plnlamaktadr.

ekil 3.12: Aydan Yerin grn. Ay, en parlak olduu dolunay evresinde dahi Gne parlaklnn 400 000 de biri kadar parlaktr. Eer tm grnen gk yz dolunaylar ile kapl olsayd yine de meydana gelecek parlaklk Gne parlaklnn 50 de biri kadar olurdu. Ayn parlakl, yanstt Gne ile meydana gelir. Ay'n yanstma gc, yani aklk derecesi 0.07dir yani Ay, yzeyine den nlarn %93'n sourur sadece %7'sini yanstr. Ay'n ekim ivmesi kk olduundan atmosferini tutamamtr. Bu nedenle gece ve gndz arasndaki scaklk fark byktr. Yer atmosferi, gndz Gne 'ten gelen sy bir battaniye gibi koruyarak, gece-gndz byk scaklk farkna meydan vermez. Ay'a kk bir teleskopla baktmzda veya fotograflarn incelediimizde hemen kraterleri, dalk blgeleri ve denizleri grrz. Deniz ad verilen blgeler dier blgelere gre dz, geni ve karanlk alanlardr. Yzeyin yaklak %25'ini denizler, geri kalan %75'ini ise parlak dalk blgeler oluturmaktadr. Rzgrlar denizi ad verilen blgenin hemen yannda bulunan Appennine dalarnn ykseklii 5500 metre kadardr.

ekil 3.13: Ayn bize bakan yzeyi ile arka tarafnn ne denli farkl olduunu gstermektedir. Bize bakan yzeyde bol miktarda deniz varken arka tarafn yzeyi ise kraterlerle kapldr. Buradan Ayn bize bakan yzndeki kabuun ince olduunu ve gemite volkanik etkinliklerin bu yzeyde meydana geldiini anlyoruz. Kraterler, Ay'n hemen hemen her tarafnda, hem dalk blgelerde hem de denizlerde bulunmaktadr. Birok kraterin tam ortasnda merkezi kntlar vardr. ap 150 km'den byk kraterler olduu gibi ok kkleri de bulunmaktadr. Bazen birka kraterin i ie olduu grlmektedir. Kraterlerin, gktalarnn Ay yzeyine arpmas sonucu mu yoksa volkanik kkenli mi olduu tartlmtr. Fakat kraterlerin Ay yzeyinde dzensiz olarak dalmalar bunlarn Volkanik kkenli olmadklarnn bir gstergesidir. Ay yzeyinde bir zamanlar yanardalar olduuna ilikin belirtiler de vardr. Kk kubbe eklindeki tepelerin grnleri Yer yzeyinde grlen volkanik kkenli dalara benzemektedir. Yine baz kraterler dzensiz olarak dalmayp bir kraterler zinciri oluturmaktadr. Bunlarn da volkanik kkenli olduu sanlmaktadr. Son olarak da ara sra gzlendii bildirilen gaz bulutlar veya krmz malar, yine yanarda etkinliinin bir sonucu olabilir. Fakat Ay kraterlerinin byk ounluu arpma sonucu olmutur.

ekil 3.14: Apollo 16 astronotlarnn Aydan getirdii bir kaya paras grlmektedir. Kayann yaps incelendiinde Ay yzeyindeki kayalarn gk ta arpmalar ile nasl bir deiim geirdii anlalmaktadr. Ay'daki kayalarn Yer yznde grlen kayalardan bir fark yoktur. Ay denizlerindeki kayalarn ou lav gibi erimi materyalin soumas sonucu olumu, bazalt tr kayalardr. Yksek blgelerdeki kayalar ise yine erimi materyalden fakat daha farkl fiziksel koullar altnda ve daha uzun sren bir souma srecinde olumulardr. Astronotlarn getirdii Ay topra rneklerinde ok az toz bulunmakta, gerisi akl ta byklnde paracklardan olumaktayd. Bunlarn, gk ta yzeye arptnda yksek syla eriyip dar frlatlan materyalin soumas sonucu olutuu anlalmtr. Tm kaya ve topraklarda ergime noktas dk elementlerin bolluu Yerdekilere gre ok azdr. Bununla beraber; kalsiyum, aliminyum ve titanyum gibi ergime noktas yksek olan elementler, Yere kyasla Ay'da daha fazla bulunmaktadr. Yerde ok az miktarda olan titanyum elementi, baz Ay kayalarnda %10 miktarndadr. Ayrca yine Yerde ok az olan uranyum, toryum ve nadir elementlerin bolluu da Ay'da fazladr. Ay kayalarnn bir dier zellii de onlar meydana getiren minerallerin iinde herhangi bir su izine rastlanmamasdr. Ay yzeyindeki olgularn tarihini saptamann bir yolu gz nne alnan blgedeki kraterleri saymaktr. Eer kraterleri meydana getiren olaylarn uzun bir sre devam ettiini ve kuvvetli bir erozyon olmadn var sayarsak hangi blgede daha ok krater varsa o blge dierlerinden daha eski zamanda olumutur, diyebiliriz. Ay denizleri gibi dz blgeler dalk ve kraterli blgelere oranla daha yakn zamanda meydana gelmitir. nk, yzey volkanik lavlar ile kaplanmas sonucu dzlemitir. Astronotlarn getirdii Ay toprann lboratuarda incelenmesi ile onlarn oluum tarihi saptand. En yal kaya parasnn 4.4 milyar yl (My) nce, en gen kayann ise 3.1 My nce olutuu saptand. Dalk ve deniz blgelerinden getirilen kayalarn yalar arasnda belirgin bir fark bulundu. Dalk blgedeki kayalar 3.9 ile 4.4 My yalarnda iken deniz blgesi kayalar 3.1 ile 3.8 My yalarndadr. Dalk blgede bulunan kayalarn ounun 3.95 My nce bir deiime urad da saptand. O tarihte bu kayalar eriyerek tekrar olumutu. Bu ancak byk bir olay sonucu olabilirdi. Belki de o tarihlerde, Frtnalar Denizi nin tabann oluturan byk bir kraterin meydana gelmesini salayan ok byk bir arpma meydana gelmiti.

Yaplan gzlemlere dayanarak Ay tarihi konusunda bugn yle bir yargya varabiliriz. Ay 4.6 My nce olutu ve olutuktan 200 milyon yl sonraya kadar yzey erimi hlde bulunuyordu. Ay'n kendi zgn scakl ya da gk ta arpmalar sonucu meydana kan scaklk, yzeyi o duruma getirmi olabilir. Daha sonra yzey tamamen soudu. 4.2 My nceden 3.9 My nceye dek gk ta bombardmanlar, bugn grdmz kraterleri meydana getirdi. Yaklak 3.8 My nce Ay'n i scakl yeter derecede artarak volkanik etkinlikler balad. Ay yzeyinde akan lavlar ilk bombardmanlar sonucu olutu, geni krater tabanlarn doldurdu. Bu noktaya kadar Ay ve Yer ayn geliim tarihini izledi. Fakat, yaklak 3 My nce Ay'daki volkanik etkinlik bitmi olmasna karn Yer krede u anda dahi yanardalar lav pskrtmektedir. Ay i scakln, atmosferi olmadndan dolay, ok abuk tketmi ve kaln bir kabuk olumutur. Yer-Ay sisteminde, Yerin tedirginlik etkisi daha byk olduu iin bugn, Ayn ekseni evresindeki dnmesi, Yer evresindeki dolanma dnemi ile ayndr. Yer krenin ekseni etrafndaki dnmesinin yavalad bugn gzlenebiliyor. Bu yavalama ylda 1.5x10-5 saniyedir. Organizmalarn yllk ve gnlk byme ekillerinden yararlanarak, fosiller incelendiinde bundan 3.8 My nce, bir Yer ylnn 400 gn, ve bir gnn de 22 saat olduu bulunmutur. Gelecekte hem Dnya, hem de Ay birbirlerinin etrafnda e zamanl dolanacaklar; dolanma ve dnme dnemlerinin 55 gn olaca hesaplanmaktadr. nsanolu Ay'a ayak basmadan nce, onun her taraf ayn kimyasal bileimde olan basit bir cisim olduu sanlyordu. Fakat bugn; onun metalden olumu bir ekirdei, silisyumca zengin bir mantosu ve yzeyinde bol miktarda hafif element ieren bir kabuu olduunu biliyoruz. Ay'n bize bakan yzeyinde kabuun kalnl 65 km, arka tarafnda ise bunun yaklak iki kat kalnlktadr. Bu asimetri her iki yzeyin farkl grnlerini aklamaktadr.

ekil 3.15: Sper bilgisayarlar yardm ile yaplan benzetimle, arpma kuram sonucu Ayn nasl olutuu grlmektedir. Sol stteki ilk resim arpmadan 18 dakika sonrasn, son resim ise arpmadan 23 saat sonrasn gstermektedir. Son resim dierlerinden farkl olarak paracklarn yrnge dzlemi boyunca gsterilmitir. Bu benzetimde arpma sonucu hem manto hem de ekirdekten materyal frlamaktadr, fakat demir gibi daha ar materyeller Yere geri dnerken kayalk materyaller ise Ay oluturmaktadr. Apollo astronotlar Ay yzeyinde drt farkl blgeye sismograflar yerletirdiler. Bu letler yardmyla her yl meydana gelen binlerce zayf Ay depremleri saptanmaktadr. Ay'daki deprem dalgalar nedenden kaynaklanr. Birincisi gk talarnn ve uzay aralarnn yzeye arpmas, ikincisi i yap, sonuncusu ise yaklak 300 ile 800 km arasndaki derinlikten kaynaklanan, byk olaslkla Yer tedirginliinin neden olduu depremler. Yerdeki tm deprem kaynaklarnn derinlii, 0 ile 100 km

arasndadr ve bunlardan normal bir tanesinin retecei sismik enerji, Ay'daki tm depremlerin ortaya karaca toplam sismik enerjiden daha fazladr. Deprem bakmndan Ay'n sakin olmas artk onda volkanik bir etkinliin kalmadn gsterir. Ay'n iyaps da Yer gibi farkl katmanlar gsterir. D kabuktan sonra gelen manto 1200 km kadar derine uzanr ve younluu kabua gre biraz daha fazladr. Bunun altnda ise ap 1000 km olan ekirdek bulunur. D kabuk ve mantonun kat olmasna karn 1000K'e varan scaklyla ekirdein yar erimi olduu sylenebilir. Ay ekirdei bol miktarda demir ve nikel iermediinden, Ay'n ortalama younluu Yere gre daha azdr. "Ay, nasl ve nerede olutu?" sorusu bilim tarihi boyunca merak uyandrmtr. 1898 ylnda fiziki George Darwin, Ay'n, Yer kre gen ve ekseni etrafnda hzla dnen bir gezegen iken merkezka kuvvetiyle Yerden koptuunu ileri srmtr. Bu dnce paralanma kuram olarak bilinir. Darwin'e gre Pasifik Okyanusunun bulunduu blge, Ay'n koptuu blgedir. Son zamanlarda Darwin kuramnn bir deiik ekli nerildi. Buna gre Ay, gen ve hzla dnen Yer krenin ekvatorundan kan gazlardan meydana gelmitir. Bu hzla, dnen bisiklet tekerleinden frlayan amura benzer. Hzla dnen ve o zamanlar gazdan olumu Yer krenin ekvatorundan frlayan gazlar Ay' oluturmutur. Bu modelin bir benzerinde de Ay' oluturan materyal, byk bir gk cisminin Yere arpmas sonucu Yerden frlatlmtr ("arpma kuram"). nc bir kuram ise yldz ve gezegenlerin gaz bulutlarnn younlamas sonucu olutuu dncesine dayanr. "ift Gezegen Kuram" olarak bilinen bu kurama gre Ay ve Yer Gne bulutsusundaki iki komu gaz halkasndan ift gezegen olarak beraberce olutu. Drdnc ve en son ileri srlen bir kurama gre de Ay, Dnya'dan bamsz gne sisteminin baka bir yresinde kk bir gezegen olarak meydana geldi ve yrngesinde hareket ederken, bir gn Yerin yaknndan geerken, onun ekim kuvveti ile yakaland ve uydusu oldu. Bu dnce de "Yakalanma kuram" olarak bilinir. Ayn ok yakndan incelenmesi dahi onun kkeni konusundaki sorular akla kavuturmad. Bu konu, bilim adamlarnca zlmesi gereken bir giz olarak ortada durmaktadr. Merkr Merkr Gnee en yakn gezegendir ve Gneten olan maksimum uzanm 28 den fazla olmaz. Merkr gezegenini, bu kk uzanmdan dolay, Yer'den grmek zordur. En iyi grlme zaman bat uzanmnda iken Gne domadan en ok 2 saat nce, dou uzanmnda Gne battktan en ok 2 saat sonradr. Merkr, eski Romallarda haber gtren tanrnn addr. Haberci ok hzl olduundan grlmez.

ekil 3.16: Bir Merkr gn, iki Merkr ylna eittir. (1) konumunda mavi renkle gsterilen gzlemci, Gnei tam tepesinde grr. (4) konumundaki gzlemci iin artk gne batmak zeredir. Bu durumda daha Merkr gnnn drtte biri gemitir. (7) konumundan itibaren gzlemci krmz renkte grlmekte nk Merkr bir yln tamamlam ve ikinci turuna balamtr. Bu durumda gzlemci iin geceyarsdr ve gnn sadece yars gemitir. (11) konumunda gzlemci, sabahleyin gnei doarken grmektedir. (15) konumu ise (1) konumu ile ayndr ve tam bir Merkr gn bitmi olur. Bu durumda ise gezegen yrngesinde iki kez dolanmtr. On dokuzuncu yzyln ilk yarsnda yzey ekilleriyle ilgili az saydaki gzlemden, Merkr'n ekseni etrafnda dnmesi yanl anlalm ve bu hareketin dnemi bir gn bulunmutur. Bu sonu, Merkrn yava dnmesinden dolay, hemen hemen hep ayn yzey ekillerinin gzlenmesinden karlmt. Bu gzlemler, bir gnlk dnmeye de ok uzun zamanl dnmeye de uygundu. Bununla beraber bu yanl sonucun dzeltilmesi 1965 ylna kadar yaplamad. Daha sonra ikinci bir hataya dlerek Merkrn de Ay gibi dnme dneminin dolanma dnemine (88 gn) eit olduu ileri srld. Radar astronomisi yardmyla dnme dneminin 88 gn deil, ancak 60 gn yresinde olmas gerektii bulunmutur. Sonunda Merkr'n dnme dneminin hibir pheye yer vermeksizin 58.64 gn olduu bulundu. Merkr'e 1974 ylnda Mariner 10 uzay arac gnderildi. Mariner 10 gzlemleri de bu dnmenin doruluunu gsterdi.

ekil 3.17: Mariner 10 uzay aracnn Merkr yzeyinden 55000 km ykseklikte iken fotografn ektii yaklak 460 km geniliinde bir yzey paras. Gezegenin kuzey yarm kresinde olan bu alanda ok miktarda krater ve kraterler aras dzlkler grlmektedir. Merkr'n yzey scakl gezegenin yapt ssal nmyla saptanr. En scak yer ekvatordur ve scaklk 700K kadardr. Gece yarm kresinde scaklk 100Ke kadar der. Mariner 10 imdiye kadar Merkr' ziyaret eden ilk ve son uzay aracdr. Mariner 10, 3 Kasm 1973te frlatld. 29 Mart 1974 de Merkr'e yakn gei yapt. Mariner 10un Gne etrafndaki yrngesi her

88 gnde Merkr'n yaknndan geecek ekilde ayarlanmt. Gzlem verilerini birinci ve ikinci yakn geileri srasnda yollad. Uzay aracnn yrngesini dzeltmeye yakt yetmediinden daha sonraki yakn geilerini yapamad. Merkr yzeyinin yaklak 1 km ayrma gl fotograflar, Mariner 10'un televizyon kameras tarafndan ekildi ve dnyaya gnderildi. Merkr'n kk ktlesini gz nne alarak yapsn sktracak ekim kuvvetinin az olduunu syleyebiliriz. Dolaysyla bulunan ortalama younluun bykl artcdr. Bu nedenle Merkr gezegeninde ar ve youn elementlerin bolluunun daha fazla olduunu anlamaktayz. Eer Merkr'n byk bir demir ekirdei ve silikat mantosu varsa, o zaman ekirdek, ktlenin %80 kadarn ve hacim olarak da %40 n kapsar. Gktalarnn arpmasyla alan kraterler yzeye hakimdir. Bu artc deildir. Merkr'n boyutunun kk, dolaysyla, jeolojik etkinliinin az olmas ve nemli bir atmosferin bulunmamas nedeniyle yzeyi andracak bir olay yoktur. ok az sayda volkanik kkenli krater vardr. Merkr yzeyi de Ay yzeyi gibi iki blmde incelenir. Youn kraterli arazi toplam yzeyin %80 ni, dz arazi ise %20 sini kapsar. Youn kraterli arazi de kendi iinde ikiye ayrlr: Birincisi, kraterlerin saysal younluklarnn maksimum olduu blgeler, ikincisi ise daha az younlukta kraterli arazi yapsdr. kinci tr blgelerde ap 20-30 km veya daha byk kraterler birbirinden iyice ayrlm durumdadr ve bunlarn arasndaki araziye krateraras dzlk denir. Youn kraterli arazi yaps, bize yzeyin hem bombardmana uram hem de sonradan tekrar olutuunu gstermesi bakmndan nemlidir. Bu iki sre, arkas arkasna bir kez deil bir ka kez tekrarlam da olabilir. Merkr'n yzeyinde eitli gazlarn sadece izleri vardr dolaysyla atmosferik ktlesi ok dktr. Bu atmosfer, Gne rzgrndan gezegenin yakalamay baard paracklar ve bir de yzey maddelerinde bulunan belirli izotoplarn radyoaktif paralanmas sonucu aa kan gazlardan olumutur. Vens Vens, Gne ve Ay'dan sonra gk yznn en parlak gk cismidir. Bir i gezegen olduundan Gneten fazla ayrlamaz. Bu nedenle Gne battktan biraz sonra batda ya da Gne domadan biraz nce douda grlr. nsanolu onu tarihte iki ayr gk cismi olarak tanmlam, sabah yldz ve akam yldz olarak adlandrmtr. Ayrca lkemizde oban yldz olarak da bilinmektedir. En parlak olduu anda Yere bakan yzeyinin %30'u aydnlktr yani hill eklinde gzkr. Yrngesindeki konumuna gre Ay gibi eitli evreler gsterir. Vens ad eski Romallarda inanlan ak tanrasnn addr. Her ne kadar gk yznde ok gzel bir ak tanras gibi gzkyorsa da, gezegen yzeyi gerek bir cehennemdir. Yerden ve ABDnin Voyager-Vens, Sovyetler Birliinin Venera uydularyla optik, radar ve radyo dalgalarnda yaplan gzlemlerden, Vens'n bulutlarla kapl bir gezegen olduu anlald. Bulutlar beyaz renkte ve nadiren sar renkte grlr. Vens gzlemlerinden ilk ortaya kan sonu bulutlarn varl, dolaysyla bir atmosferin olmasyd. Vensn aklk derecesi bulutlarndan dolay yksek olduundan, zerine den n ounu uzaya geri yanstr. Bu nedenle uzaya salan nm, Vens bulutlar ve onlarn altndaki atmosfer katmanlar hakknda herhangi bir bilgi tamaz. Uzay aralar gnderilinceye kadar Vens bulutlarnn kimyasal birleimleri bilinmiyordu. Bununla beraber, 1960'l yllarda yaplan aratrmalarda, bulutlarn st katmannda CO2 miktarnn Yer atmosferindeki miktarn, 1000 kat olduu anlald. Yine, Yerden yaplan gzlemler sonucu bir miktar CO ve su buhar olduu anlald.

ekil 3.18: 1974 ylnda Mariner-10 uzay arac ile ekilen bu fotograf, Vens bulutlarnn ne denli youn olduunu gzler nne sermektedir. Yer yzndeki bulutlar su zerreciklerinden meydana gelmiken Vens bulutlar, youn slfirik asitten meydana gelmitir. Kkrtn kayna olarak

yzeyinde bulunduu tahmin edilen yanardalar gsterilmektedir. Bu youn bulutlar, gezegende sera etkisinin byk, dolaysyla yzey scaklnn Merkrden daha yksek (750K) olmasna neden olur. Bulutlar arkasndan ilk bilgi, 1956 ylnda yaplan bir aratrma sonucu geldi. Vens'n 10 mmden daha uzun radyo dalgaboylarnda nm yayd anlald. Bu ise, nm salan blgenin scaklnn 670K olduunu gsteriyordu. Bu dalgaboyundaki radyo dalgalar atmosferi kolayca geebildiinden, bu scakln Vens yzeyine ait olduu ileri srld. Bylece bulutlarn alt ve yzey blgeleri, Yer ve Mars'a gre Vens'te ok scakt. Bu yzey scaklnn yksek olmas, sera etkisinden kaynaklanmaktadr. Ek 5'teki (Sayfa 263) izelge incelendiinde, dnme dneminin banda eksi iareti olduu gze arpar. Bu gezegenin, dier gezegenlere gre ters ynde dndn gsterir. Dnmenin ters olmas, eksen eiminin 90o den byk olmas ile de belirtilir. Bugn Vens'n niin ters dnd tam olarak bilinmiyor, fakat bulutlarn hzl hareketi srekli olarak ters hareketi besliyor ve ivmelendiriyor olabilir. Zayf da olsa bir baka olaslk, Vens olutuktan ksa bir zaman sonra ok byk bir gk cisminin ona arparak dnme ynn deitirdiidir.

ekil 3.19: Vens yzeyinin topografik grn. nc Vens uzay aracnda bulunan radar gzlem verilerinden yararlanarak bilgisayarda retilmi bu fotografta ak mavi blgeler sfr yzeyini, koyu mavi blgeler ukurlar, yeil ve sar renkli blgeler ise ykseltileri gsterirken krmz renkli blge Vensn en yksek tepesini gstermektedir. Ktle ve younluk benzerliinden dolay Vens'n i yapsnn Dnya ile ayn olduu ileri srlmektedir. Merkezinde demir-nikel karm bir ekirdek, onu saran youn silikat ve oksitlerden olumu bir manto ve daha az youn kayalardan olumu bir kabuk vardr. Vens'n Yer kadar jeolojik etkinlie sahip olmadn biliyoruz. Bu gzlemden hareketle Vens i yapsnn demir ekirdeine kadar souk olduu sonucu kmaktadr. ABD'nin Vens etrafnda yrngeye yerletirdii "Voyager-Vens" uzay arac, tad radar letleriyle gezegenin %93'nn haritasn kard. Radar teknii ile yzeyde ap 30 km olan olgular birbirinden ancak ayrlabilmektedir, yani ayrma gc, yzeyde 30 km'ye kart gelmektedir. Ykseklik olarak ise ancak 200 metrelik fark birbirinden ayr alglanabilmektedir. Yzey katdr. Yzeydeki bir ok olguya yine mitolojiden ve nemli bilim adamlarndan isimler verilmitir. rnein; Ishtar blgesindeki yksek dalara James Clark Maxwell adna "Maxwell Dalar" ad verilmitir. Maxwell dalar Ishtar blgesinin dousunda 12 km ykseklikte ve gezegenin en yksek olgusu zelliine sahiptir. Yer yznn en

yksek tepesi Everest tepesini (8848 m) gz nne aldmzda, Maxwell dalarnn te bir orannda daha yksek olduunu grrz. Vens atmosferinin kimyasal birleiminde: %96 CO2, %3.5 N2, %0.015 SO2 ve %0.01 H2O bulunur. Bunlara ek olarak ok az miktarda dier elementler de vardr. Vens atmosferinin younluu Yer atmosferine gre ok fazladr. Yzeyde 730K olan scaklk 70 km ykseklikte 200K'e der. Atmosferde bir ana bulut ve bunun alt ve st blgelerinde de ince bulutlar yer alr. Yzeyden 30 km ykseklie kadar bulut yoktur ve ok temizdir. Yer atmosferinde bulutlarn 3-4 km ykseklikte olduklarn gz nne alrsak, Vens bulutlarnn ne denli yksek olduklarn anlayabiliriz. Vens bulutlarnn hafife sar renkte gzkmelerinin nedeni, kkrt tozu iermelerindendir. Atmosferdeki baz karanlk blgelerin ayrntl almalarndan, bulutlarn zerindeki atmosferin Vens etrafnda dou-bat dorultusunda hareket etttikleri ve yaklak 4-5 gnde Vens' bir kez dolandklar ortaya kmaktadr. Ekvator blgesinde, 60 km yksekte rzgrn hz yaklak 100 m/sn'dir. Ykseklik azaldka rzgr hznn da gittike dt, yzeyde yaklak 1m/sn'ye indii saptand. Ykseklikle rzgr hznn artmas, hareket enerjisinin konveksiyon ile atmosferin st blgelerine tanmasnn sonucu olabilir. Yerin ikiz kardei denilen Vensn atmosferinde niin su yoktur, o kuru olarak m olutu, yoksa olutuktan sonra m kurudu? Su, Gne'in mortesi nlar ile ayrm, bu ayrma sonunda meydana kan hidrojen daha sonra atmosferden uzaya kam olabilir. Bununla beraber atmosferin st katmanlarndaki scaklk bugn 300K'dir ve hidrojenin ssal kaabilmesi iin bu dk bir kinetik scaklktr. Bilindii gibi scaklk ykseldike paracklarn hz da ykselir ve atmosferden kamas da kolaylar.Fakat atmosferin fiziksel koullar gemite farkl olabilir. Yaplan aratrmalardan gemite Vens'te daha fazla hidrojen olduunu anlyoruz. Baz kuramsal hesaplar, sera etkisinin imdi Yer yznde bulunan suyu ksa zaman aralnda uzaya karabileceini gstermektedir. Fakat hidrojenin uzaya kama mekanizmas nasl olursa olsun, ortaya kmas gereken oksijen Vens atmosferinde bulunamamtr. Son yllarda Vens'e gnderilen Magellan uzay arac bize, Vens biraz daha yakndan tanma olanan vermitir. Magellan, Vens yzeyinin ok ayrntl bir haritasn karmtr. Vens yzeyinde normal olarak ok ince ekilde yaan slfirik asit yamurlar vardr ve bazan ykseklerde akan imeklerle bu asit yamuru biraz daha hzlandrlmaktadr. imekler dnda Vens'te hava, yer ve zamana bal olarak bir deiim gstermez. Yzey kayalk l eklindedir, orada burada kkrt bileikli birikimler gze arpar. Dalar, byk vadiler, arpma kraterleri ve bazlar etkinliklerini srdren yanardalar vardr.

ekil 3.20: 1988 ylnda Mars, Yere ok yakn iken Lowell gzlemevinden CCD ile ekilen soldaki grnt, o tarihe kadar alnan en iyi fotoraf olmutur. Sadaki grnt ise Hubble Uzay Teleskobu ile alnmtr. Hariki fotorafta grlen beyaz blgeler, Marsn kutup baldr. Vens'ten yldzl gk yz grnmez. ok yksekteki bulutlar yldzlarn grlmesini engeller. Bu bulutlar her 116.8 Yer gnnde bir parlaklar ve kararr. Bulutlarn tesini gzlemek ancak radyo gzlemleriyle mmkndr Mars Kar konumda yrnge dmerkezliinin byk olmasndan dolay Mars-Yer uzakl sabit deildir. Bu uzaklk 55 ile 102 milyon km arasnda deiir. En ksa uzakln meydana geldii kar konumlarda Marsn bize daha parlak ve daha byk grnecei aktr. 1877 ylnda Mars, Dnya'ya ok yaknd. zerinde grlen karanlk blgenin deniz, aydnlk blgenin de ktalar olduuna inanlyordu. Birka gk bilimci ise karanlk blgenin bitki rts olduunu savunuyorlard. Mars'n kutup balnn olduu ok nceden biliniyordu. Kutup balndaki mevsimsel deimeler Mars'n ekseninin 24 eiminden kaynaklanr. Daha 1877'de Mars'n atmosfere sahip olduu anlalmt, nk atmosfer olmasayd kutup balklar olmazd. 1809 ylnda ilk kez sar Mars bulutlar gzlendi. Atmosfer olunca da Marsta yaam olmas dncesi ortaya kt. 5 Eyll 1877 gn, bilim adamlar Yerden Mars'a haber gndermeye alyorlard. te bu sralarda Mars' gzleyen Schiaparelli, mercekli teleskopu ile Mars haritasn kard. Bu harita o zamana kadar yaplmlarn en iyisiydi. Schiaparelli yapt bu haritada, Mars yzeyinde parlak krmz alanlarda grd birbirini kesen yaklak 40 ince izgisel yap gsterdi ve bunlara kanal adn verdi. nsanlar tarafndan alm su yolu anlamna gelen bu kelime gzlenen olgular tanmlamak iin kullanlmt, fakat daha sonra bu tanmlama yorum oldu ve herkes Mars'ta yaam olduuna inand. Bu yaamn, kanal aacak kadar zeki bir yaam olduu sanlyordu. 1877'den itibaren ok scak bir tartma balad. Bilim adamlarnn bir blm kanal yok, bir blm ise bunlar kanal deil diyordu. Schiaparelli lmne az bir zaman kalncaya kadar karanlk alanlarn deniz, kanallarn su kanal olduuna inanyordu. Bu srada Wells gibi bilim-kurgu yazarlar da Mars'n bu zelliinden hareketle yaynladklar yaptlarla ortal iyice kartrdlar. Bu yk, uzay ana kadar byle devam etti. Nihayet Mars'a giden uzay sondalarnn gnderdii fotograflardan bugn onun yzeyinde kanal veya benzeri bir olgunun olmadn kesin olarak biliyoruz. nsanolu Mars'ta bireyler grmek istiyordu, ite bu nedenle zeki yaam, teleskopun gz merceindeydi, Mars'ta deil. Gezegenlerin ounda dalarn yksekliini vermek iin bir sfr yzeyi semek gereklidir. Bir svnn yzeyi hidrostatik denge hlindedir, ite bu nedenle Yeryznde deniz seviyesi sfr yzeyi olarak seilmitir. Mars'ta okyanuslar olmadndan 0 ykseklik olarak atmosfer basnc 6 milibar olan yzey seilmitir. Gerek yzey basnc 2-12 milibar arasnda deiir. ukur olan yerler 12 milibar, yksek olan yerler ise 2 milibar deerinde basnca sahiptir. Marsta tam bir kresel simetri hakim deildir. Mars' ekvatora yakn bir izgi ile ikiye bldmzde bu izginin gneyinde kalan blgenin ortalama ykseklii kuzeydekine gre daha fazladr. Bunun en nemli nedenlerinden biri Mars'n dk younlukta bir kabua (mantodan daha dk bir younluk) sahip olduu ve bu kabuun kalnlnn gneyde daha fazla olmasdr. Mars yzeyinde Dnya'ya gre ok byk yanardalar vardr. En nemli drt yanarda birbirlerine ok yakndr ve hemen hemen hepsinin ykseklii 27 km civarndadr. Bu dalar Mars'n en yksek dalardr. lerinde en bynn ad "Olympus Mars"dr. Bu ayn zamanda gne sisteminin de bilinen en byk dadr. Mars yzeyinde bunlardan baka ok miktarda lav pskrten deiik boyutlarda yanardalar vardr.

ekil 3.21: Mars yzeyinde eski kurumu bir gl yata. Bu fotografta katmanlam tortul yap ve ince derelerin daha byk su yataklar ile bulutuklar grlmektedir. Bu bulgular sa alt blgenin kurumu bir gl olduu dncesini kuvvetlendirmektedir. Mars yzeyinde arpma sonucu olumu ok sayda krater bulunur. Bununla birlikte bu kraterler gney yarm krede, kuzeye gre ok daha fazladr. Bu iki yarm kre arasnda ikinci byk farkllktr. Yanarda blgesinde krater younluu en aza inmektedir. Bu ise yanardan gen olduunu gsterir. Kutup blgelerinde kraterlerin says azdr. Kraterlerin grnmemesinin baka bir nedeni de, rzgrn etkisi ile tozlarn kraterleri doldurmasdr.

ekil 3.22: Marsn iki uydusunun grntlerini ayn karede grmektesiniz. st taraftaki Phobos, altta grlen Deimostan daha byktr, fakat her ikisi de birer kaya parasn andrmaktadr. Her iki uydu da zerlerine den Gne nn sadece yzde birkan geri yanstrlar ve bu nedenle birok kk gezegenden daha karanlktr. Bu uydularn Mars ile beraber olumad gezegenin onlar uzaydan yakalad gr benimsenmektedir. Mars yzeyinde karanlk blgelerin arasnda grlen parlak yerler ince tozdan olumutur. Yzeydeki rzgr bu tozlar srekli tar. Bu parlak tozlarn altnda bulunan karanlk materyal boyut bakmndan byk olup rzgrla tanmaz. Bu kurala tek kart gelen kutup balklarn tasma gibi saran kum tepeleridir. Mars zerindeki sar bulutlar, aslnda bu ince tozlar iinde bulunduran bulutlardr. Sar bulutlar genellikle parlak materyal ierirler. Parlak materyal, demirin oksitlenmesi ile olumaktadr. Mars'ta gk yz genelde krmz gzkr. Mars atmosferinde yzeyden 60 km ykseklikte CO2 bulutlar, 50 km ykseklikte toz bulutlar, 25 km ykseklikte ise kk buz kristallerinden oluan su bulutlar vardr. Marstaki kutup balklar, sonbahardan itibaren olumaya balar. Tm k boyunca balklar byr. Bahardan itibaren bunlarn kaplad alan klr. Byme srasnda orta enlemlere kadar gelebilir. Genellikle CO2 buzundan olumutur, ierisinde bir miktar da su buzu vardr. CO2 buzu mevsimi gelip eridiinde, kutup balklar klr ama tamamen yok olmaz. Geriye kalann su buzu olduu sanlyor. nk yaz aylarndaki scaklkta CO2 buz hlinde kalamaz, sadece H2O buz hlinde kalabilir. Mars atmosferinin kimyasal birleimi yledir: %95 CO2, %2.7 N2, %1.6 Ar, %0.13 O, %0.07 CO ve %0.03 H2O. Mars yzeyinin ortalama scakl 218K'dir. Bu nedenle atmosferde az miktarda bulunan su kat hlde ya yzeyde ya da yzeyin altnda bulunur. Mars yzeyinde ince uzun olgular vardr. Bunlarn genellikle yzey altnda buz hlinde duran suyun erimesi ve akmas ile olutuu ileri srlmektedir. Bu olgularn hacmi, Mars'ta u anda bulunan su hacmnn 1000 katdr. O hlde, bir zamanlar Mars'ta su vard diyebiliriz. Su, Mars'n yzeyinde buharlamadan duramaz, nk Mars atmosferinde basn ok kktr. Baz eski kuramlar, Mars'n yakn tarihinde atmosferinin youn olduunu, dolaysyla suyun rahata aktn ileri srerler.

Viking kondular, Mars yzeyinde bir takm deneyler yapt. Bu deneyler sonucunda bize benzeyen karbon yapl bir yaam olmad ortaya kt. Mars'n tm yzeyinin ayrntl fotograflar elde edildi. Ama bunlarn hibirinde yaam izi yoktu. Ancak bu konuda son sz henz sylenmemitir. 1877 ylnda iki kk uydusu kefedildi. Bunlar ok kk uydulardr. Mars evresindeki yrngelerininin d merkezlii kktr ve yrnge eimleri de Mars'n ekvator dzlemine gre azdr. Yar byk eksen uzunluklar da kktr. Bu nedenle Phobos, Mars yzeyinden 6000 km yukarda bulunur ve yksek enlemlerden onu grmek olas deildir. Uzay ana kadar bu uydular hakknda hi bilgimiz yoktu. Viking 2 adl uzay arac ile alnan fotograflardan her iki uydu yzeyinin de kraterlerle kapl olduu grld (ekil 3.22). 3.2 Dev Gezegenler Marsn dndaki drt byk gezegen dev gezegenler grubunu oluturur. Ek 5'i (Sayfa 263) yakndan incelediimiz zaman srasyla; Jpiter, Satrn, Urans ve Neptn gezegenlerinin ktle ve yaraplarnn yersel gezegenlere gre ok byk olduunu grrz. Dev gezegenlerin dier bir zellii ise younluklar yersel gezegenlere gre dktr. Dev gezegenlerin ortalama younluu 1.34 gr/cm3'dr. Dev gezegenlerin atmosferlerinin kimyasal bileimi, Gne'e benzer. Gezgin (Voyager) uzay arac bu dev gezegenlerin atmosferlerinde ok eitli molekller olduunu buldu. Aadaki izelgede Jpiter ve Satrnn kimyasal birleimi Gnein kimyasal birleimi ile karlatrlmaktadr. izelge 3.3: Dev gezegenlerin atmosferinde ve Gnete en ok bulunan molekllerin bolluu. Bolluklar toplam molekllerin yzdesi olarak verilmitir. izelge, evrende en ok bulunan on elementten altsn iermekte, geriye kalan silikon, magnezyum ve demirin dev gezegenlerin ekirdeinde olduuna inanlmaktadr. Boluklar o gezegenlerde sz konusu molekln henz gzlenmediini ifade etmektedir. Molekl H2 He H2O CH4 NH3 H2S Gne 85 15 0.11 0.06 0.016 0.003 Jpiter 90 10 0.0001 0.2 0.03 --Satrn 97 3 --0.2 0.03 --Urans 83 15 --2 -----

Hidrojen, dev gezegenlerin ktlesinin ounu oluturmaktadr. Bu gezegenlerin iinde hidrojenin davrann incelemek ok nemlidir. blgelerde scaklk atmosfere gre daha yksektir. Bylece yzeyden merkeze doru giderken scaklk ve basncn artaca aktr. Bu nedenle derinlere gittike gaz hlindeki molekler hidrojen (H2), gittike younlar. Hidrojenin younluu yle bir dzeye gelir ki artk bu bir gazn deil, svnn zelliklerini tar. Bu nedenle Jpiter'in ilerine girdiimizde herhangi bir yzey ile karlamayz fakat aalara indike kendimizi bir okyanusun ortasnda buluruz. Okyanustaki hidrojenin kat bir yzeyi olup olmad yine de merak edilmektedir. Yksek basnta molekl meydana getiren hidrojen atomlar, birbirlerine bal olduklar kadar komu molekllerin atomlarna da bal olmaktadrlar. Bu basnta hidrojen moleklleri paralanr. Daha da derinlere inildiinde basn o denli artar ki her hidrojen atomunda ekirdek etrafnda dolanan elektron ayn zamanda komu atomunda ekirdei tarafndan da etkilenir ve atomlar da paralanr. Bu durumda hidrojen, atom ekirdekleri arasnda hareket eden elektron gazndan olumutur. Metallere zg bu zellii, gsterdikleri iin, bu durumdaki hidrojen "metalik hidrojen" olarak bilinir. Metalik hidrojenin en nemli zellii, metallerde olduu gibi yksek elektrik iletkenliine sahip olmasdr. Hidrojen ve helyumdan olumu byk bir ktleye sahip bir gezegenin i yaps iin iki temel s kayna vardr. Birincisi, gezegenin oluum anndan geriye kalan sdr. yapdaki ikinci enerji kayna olarak, "ekimsel ayrlma" olay ileri srlmektedir. Hidrojenden daha ar olan helyum elementinin, ekim kuvveti ile merkeze doru hareketi sonucu oluan kinetik enerjinin s enerjisine dnmesi sonucu bu s aa ckar.

ekil 3.23: Dev gezegenlerin i yapsnn ematik gsterimi. Jpiter ve Satrnn merkezinde bulunan kayalk ekirdek, Urans ve Neptn kadar bir ktlede olabilir. Jpiter Yersel gezegenlere hi benzemeyen Jpiter, gk yznn Gne, Ay ve Vensten sonra en parlak cismidir. ok seyrek olarak bazen Mars da gk yznde Jpiter'den daha parlak grlebilir. Yrngesinde ok yava hareket etmesinden ve parlak olmasndan dolay, Romallar bu gezegene, tanrlarn kral olan Jpiter adn vermilerdir. Uzay aralarnn ektii Jpiter fotograflarnn ayrma gc Yerdeki teleskoplarla alnanlardan 500 kez daha iyidir. Byle olmasna karn yzeydeki byk lekli ekiller son 100-150 yldr Yerden kolayca gzlenmi ve onlarn ok az deitii anlalmtr. Ayrca yzeyin bandlar hlindeki yaps, band snrlar ve yzeyin grnen rengi, son 100 yldr hi deimemitir. Son 100 yldr yaplan gzlemlerden, gezegenin etrafn saran zengin renklere sahip bulutlarn sadece st blgelerini incelediimiz ortaya kmtr. Bantlarn ekvatora paralel olduklar anlalmtr. Parlak bandlara "blge", karanlk olanlar ise "kuak" ad verilir. 40 enlemden daha yukarlarda bandlama kaybolmaya balar ve kutup blgelerinde ortadan kalkar.

ekil 3.24: Jpiterin uzay sondas ile yakndan alnm bir grnts. Yzeydeki byk leke ilk bakta gze arpmaktadr. Jpiter yzeyinde "leke" ad verilen oval ekilli yaplar, eitli boyut ve renktedir. Kk lekli olgular srekli deildir, zamanla yok olurlar. Bu ilgin olgularn iinde en by "Byk krmz leke"dir (BKL) ve en uzun yaayandr. Bu leke 4-5 dnya byklndedir ve boyutu 25000x13000 km dolayndadr. lk kez 1664 ylnda gzlenen bu olgu, o gnden bu yana ayn enlemdedir, fakat boyutlar deimitir. En byk boyutuna 100 yl nce ulam ve o zaman 40000x13000 km olmutur. Byk oval lekeleri, hatta byk krmz lekeyi birer anafor olarak gz nne almak ilgin olacaktr. Fakat onlarn yaam

sreleri kuramsal hesaplanan yaam srelerinden ok uzun olduu iin birer anafordur diyemiyoruz. Yer atmosferindeki anaforlar ile karlatrdmzda Yerdeki anaforlarda atmosferik hareket enerjisinin ok kk bir blm bulunurken, Jpiter anaforlarndaki enerji ok byktr. Bunun nedeni de Jpiter de byk i enerji kaynaklarnn olmasdr. Jpiter bulutlar, kuzey yarm kreden saat ynnde hareket ederler. Lekelerin en kklerinin de dnerek hareket ettiklerini gsterir belirtiler vardr. Voyager 1 'in gnderdii fotograflardan ok sayda olgunun rzgr hzlar bulunmutur. Kuzey-gney rzgrlar dou-bat rzgrlar ile karlatrldnda ok zayf olduklar grlr. Rzgr hzlarnn Voyager 1 ve 2'nin yakn geileri arasndaki zaman aralnda deimedii grlmtr. Her iki yarm kredeki band ekillerinde belirgin farklar olmasna karn rzgr hzlar arasnda hemen hemen fark yoktur. Jpiter atmosferinin bugn bilinen kimyasal birleimi yledir: %90 H2, %10 He, %0.07 CH4, %0.02 NH3, %0.00001 H2O ve dier baz gazlar. Hidrojen, helyum ve metan, bulut blgelerindeki fiziksel koullarda younlaarak bulut paracklar oluturamazlar. Gzlem yanlglar iinde bulunan bu greceli kimyasal yap, Gne'te bulunan ile hemen hemen ayndr.

ekil 3.25: Jpiter'in band yapsndaki parlak "blge"ler ve karanlk "kuak"lar ykselen ve alalan gaz kolonlar olarak yorumlanabilir. Coriolis kuvvetleri parlak bir bandn ekvator tarafndaki kenarnn dou ynnde, kutup tarafndaki kenarnn ise bat ynnde hareket etmesini salar. Jpiter atmosferinde basn ve scaklklar, eitli teknikler kullanarak, uzay aralar tarafndan saptanmtr. Basnc 1 bar olan yzey, sfr yzeyi olarak seilmitir. 0.2 barn altnda kalan atmosferde yukar doru s aktarmnn ssal konveksiyonla olduu ve atmosferin derinlerinde ok kuvvetli s kaynaklar olduu ortaya karlmtr. Bu kaynaklardan biri de Gne nmnn ok az bir blmnn atmosferin alt katmanlarna szlerek ulamasdr. Jpiter atmosferinde bulutlarn olumasna; amonyak, su ve amonyum hidroslfit neden olurlar. Her tr bulut da donmu paracklar ierir. Bulutlar, scakln ykseklik ile azalmasndan dolay keskin bir ekilde belirgindir. Ayn nedenle herhangi bir bulut parac aa doru hareket ettiinde hemen buharlar. Troposferdeki konveksiyon, bulut paracklarn tabandan yukar doru ykseltir; bu ykseklikte scaklk dtnden buharlamazlar. Bylece bulutlar, geni bir kalnla sahip olur, hatta konveksiyonun zayflad troposferin st snrlarna kadar uzanabilirler.

ekil 3.26:Hubble Uzay teleskobunun 1992-96 yllar arasnda 5 yl sresince Byk Krmz Lekenin renk, ekil ve boyutunun nasl deitii grlmektedir.. Jpiter, Gne'ten sourduu enerjinin 1.5 ile 2.5 kez fazlasn uzaya nm olarak salar. Bu ek enerjiyi aklamak iin Jpiter'e fazladan enerji girmesi gerekmektedir. Jpiter, ok gl bir s kaynana sahiptir; i yapsnda bulunmakta olan bu s kayna, nm fazlalndan da sorumludur. Yaplan Jpiter i yap modelleri, hemen hemen tamamen hidrojenden olumaktadr. Atmosfer ile ekirdek arasnda herhangi bir snr yoktur. Merkezde kayadan meydana gelmi bir ekirdek olabilir. blgeler ok scaktr. Satrn Gne sistemimizde byklyle ve sahip olduu halka sistemiyle dikkati eken bir gezegendir. Satrn, Jpiter'den fazla kk deildir. Dier zellikler bakmndan da her iki gezegen birbirine ok benzer. Fakat birer sistem olarak ele aldmzda Jpiter ve Satrn sistemlerinin birbirinden farkl olduunu grrz. rnein; Satrn grlmeye deer geni bir halka sistemine sahiptir. Gne'e olan uzaklnn ok byk olmasndan dolay yrngesinde Jpiter'e gre daha yava hareket eder. Bu zelliklerinden dolay mitolojideki iftilerin tanrsnn adn almtr.

ekil 3.27: Byk Krmz Lekenin ayrntl bir fotografn ve ayn grntnn bilgisayarda renkleri daha da kuvvetlendirilerek elde edilmi eklini gryorsunuz. stteki doal grnt, Galileo uzay arac tarafndan 26 Haziran 1996 tarihinde ekilmitir. Satrn'de rzgr iddeti Jpiter'e gre daha kuvvetlidir. Satrn ve Jpiter atmosferleri arasnda byk benzerlikler vardr. Jpiter ve Satrn'e baktmzda birbirine yakn zellikler grrz. Fakat Satrn bulutlarnn zellikleri daha az belirgindir. Bat'dan dou'ya doru esen rzgrlarn hz ekvatorda maksimuma yani 800 m/snye ular. Blgesel fkrmalar olarak kabul edilen akntlarn yllar boyu enlemsel konumlarn koruduklar gzlenmitir.

ekil 3.28: Voyager 2 uzay aracnn ektii Jpiterin snk halkasnn bir blm grlmektedir. Halka, gezegene uydularndan daha yakndr. Parlak ksmnn genilii 6000 km dir ve kk kaya paralarndan olutuu sanlmaktadr. Satrn atmosferinde bulutlar Troposfer'de yer almlardr. stteki amonyak bulutlarndan daha alt blgeleri gremeyiz. erden dar doru kan enerji, gaz dndrmeye zorlar, ite bu nedenle byk lekli olgular ortaya kar. Bunlar Yeryznde grlen anaforlara benzerler. Bulutlarn hibiri renkli deildir. Satrn atmosferinde grdmz renklere henz tansn yapamadmz baz molekller neden olmaktadr. Jpiter'de olduu gibi Satrn atmosferinin altnda da kat bir yzeyin olup olmad bilinmemektedir. Satrn'deki scaklk dktr, nk gezegen, Gne'ten ok uzaktadr. Dnme ekseni eik olduu iin mevsimsel deiimler beklenmektedir, fakat atmosfer ok byk olduu iin normal deiimlere hemen ayak uyduramaz. Boylam, gn ve mevsimlere gre bir ortalama alnacak olursa scaklk fark gzlenmemektedir. Eer s transferi bulutlarn st ksmlarnda olsayd belirgin bir scaklk deiimi grlecekti. Bunun olmamas atmosferdeki s tanmasnn daha derin blgelerde olduunu gstermektedir. Satrnn ortalama younluunu (bkz. Ek 6, Sayfa 264) gz nne alrsak onun byk bir blmnn gaz olduunu grrz. Suyun younluunun 1 olduunu dnrsek, Satrnn ne denli az younlua sahip olduunu anlayabiliriz.

Satrn'n i yap modeli de hemen hemen Jpiterinki gibidir. Satrn'n zayf ekiminden dolay i basnc daha dktr. Bundan dolay metalik hidrojene gei Jpiter'e oranla daha derinlerde olur. Dolaysyla molekler hidrojenden olumu mantosu olduka kalndr.

ekil 3.29: Yerden Satrnn grn. Bu fotograf amatr gkyz fotorafs Damian Peach tarafndan 35cm apl bir teleskopla ekilmitir. Atmosferdeki blge ve kuaklar ile halkadaki Cassini boluu hemen dikkati ekmektedir. Satrn sourduundan daha ok enerji yaynlar. Balangta btn gezegenleri scak kabul etmitik. Gezegen zamanla souduu iin bzlr. Gezegenlerde bu gne kadar olan enerji kayb eitli yntemlerle hesaplanabilir ve sonular gnmz gzlemleri ile karlatrlr. te byle bir karlatrma yapldnda, Jpiter iin yaplan hesaplamalarda bir uyum elde edilmesine karn Satrn iin bu sz konusu deildir. Gzlenen i s hesaplanandan daha byk kmaktadr. Buna gre ya Satrn, Jpiter'in yar yanda (ki mmkn deil) ya da Satrn'n souma ve bzlmenin yannda bir baka enerji kayna vardr. Yerden teleskopla gzlendiinde halka yaps gsteren tek gezegen Satrndr. Dier dev gezegenlerin de halka yaps vardr, fakat younluu az olan bu halkalar Yerden gzlemek ok gtr. Satrn'de halka sistemi gezegenin merkezinden 80000 km uzaklkta balar, 136000 km uzakla kadar devam eder. Halkann farkl blgeleri farkl parlaklkta grnr. D parlak blge A halkas olarak bilinir ve onun i ksmnda karanlk olan Cassini boluu vardr. Cassini boluundan sonra en parlak olan orta halka, B halkas olarak adlandrlr. Bunun altnda ise snk C halkas yer alr. Uzay sondalar Satrnn fotograflarn ektiinde onun etrafnda on binlerce halka olduu anlalmtr. Yerden yaplan gzlemlerde boluk olduu sanlan blgelerde de halka paracklar ile dolu olduu grlmtr. Bu blgeler daha az youn olduu iin Yerden parlak olarak gzlenemiyor. Halka, milyarlarca kk paracktan meydana gelmitir. Bu paracklar o kadar kktr ki ne

Yerden ne de uzay sondalarnn ektii fotograflardan ayr ayr grlemez. Halkay oluturan bu paracklarn su buzu ile kapl olduu yaplan tayfsal almalardan anlalmtr.

ekil 3.30: Voyager 1 uzay arac, gezegene yakn geiini yaparak ondan uzaklarken be milyon km uzaktan ektii bir fotograf. Satrnn hill eklindeki byle bir grntsn Yerden ekmek imknszdr. Halkalarn ayrnts ve onun gezegenin stne den glgesini inceleyerek Gne, Yer ve uzay aracnn konumunu bulabilirsiniz. Urans Urans, 1781 ylnda ngiliz astronom William Herschel tarafndan bulundu. Mitolojide Urans, Satrn'n babasdr ve Olimpos'un ilk hkmdardr. Urans'n bir nemi de bilinen tarih iinde ilk bulunan gezegen olmasdr. Gne'e uzakl, Satrn uzaklnn iki kat olduundan, gezegenin grnen parlakl, letsiz grme snrndadr. Dolaysyla ok iyi gzlem koullarnda ve ok iyi grebilen kiiler tarafndan plak gzle ancak farkedilebilir. te bu nedenle Uransn bulunmas teleskoplarn kefini beklemitir. Urans kk bir teleskopla bakldnda dahi kolayca grlr. zellikle teleskopun bytme gc arttrldnda, gezegen arka fondaki yldzlardan tamamen farkl gzkr, nk nokta bir kaynak deil bir disk eklindedir. Herschel, Urans' kendi yapt 15.7 cm'lik aynal bir teleskopla kefetti. Herschel 1787 ylnda Urans'n iki uydusunu da kefetti. Bu uydulara, Titania ve Oberon isimleri verildi. 1851 ylnda bulunan dier iki uydusuna ise Ariel ve Umbriel adlar verilmitir. Bu isimler, Shakespeare'in yaptlarndaki peri isimleridir. 1948 ylnda bulunan beinci Urans uydusuna Miranda ad verildi.

ekil 3.31: Voyager 2 tarafndan ekilmi Satrn halkasnn ayrntl grnts. Halkalardaki ayrnty grebilmek iin bilgisayarda renkler biraz daha belirginletirilmitir. Halkalarn bu farkl renklerini bilim adamlar tam olarak aklayamamaktadr. Jpiter ve Satrn'de yakn uydular ve halka ekvator dzleminde bulunur. Buradan hareketle Urans uydularnn yrngelerini incelediimizde, Uransn dnme ekseninin eimininin 98 yresinde olduu grlr. Dnme ekseninin bu byk eimi daha sonralar yaplan tayfsal almalarla da kantlanm, zellikle Voyager 2 uzay sondasnn 1986 ylnda gezegenin yaknndan geerken ald fotograflarda da grlmtr. Bu fazla eime nasl bir olayn neden olduu kesin olarak bilinmemektedir. zgn olarak kk bir eimle Gne etrafnda dolanan Urans'e eer Yer byklnde bir cisim eik olarak arpm ise bugnk gzlenen duruma gelebilecei modellerle gsterilebilmektedir. Byle bir olayn yakn zamanda meydana gelmi olmas olanakszdr, fakat gne sisteminin ilk zamanlarnda gezegenler evresinde bol miktarda madde vard ve byle bir arpmann olasl fazlayd. Yaplan deiik gzlemlerden Urans'n kaln bir atmosferi olduu uzun zamandr bilinmektedir. Grsel blgede gezegeni incelediimizde sadece bulutlarn stn grrz. Eer Urans'n yzeyi varsa, bulutlar olmasa dahi kaln atmosferden dolay biz bu yzeyi gremeyiz. Atmosfer, balca molekl hlindeki hidrojenden meydana gelmitir. Gzlenen atmosferin %85'i hidrojen geri kalan ise hemen hemen helyumdan olumutur. Bu kimyasal yap; Satrn, Jpiter ve Gne'deki ile ayndr. Metan ve karbonun atmosferde var olduu kesin olarak gzlenmitir. Troposferde scaklk ok dktr ve bu scaklkta metan younlaarak bulut paracklar olumaktadr. Atmosferin st katmanlarnda gzlenen sisin, mikron byklndeki paracklardan meydana geldii sanlmaktadr. Bununla beraber kimyasal bileimi bilinmemektedir. Ya bu yksekliklerde younlaan metan ya da Gnein morte nlar ile oluan baz yeni molekller, sz konusu sisin yapsn oluturabilir. Grsel dalgaboylarnda, Yere dnk olan kutup blgesi, dier blgelere gre daha parlak gzkmektedir. Yine bu kutup blgesi krmztesi blgede daha parlak grlmektedir. Bu durum, kutuplardan kan scak gazlarn ykseldii ve kutuplardan uzaklatka tekrar aaya doru yneldii eklinde yorumlanmaktadr. Urans'de mevsimsel deiim, dnme ekseninin byk eiminden dolay dier gezegenlere oranla ok farkldr. Gezgin 2 uzay sondas; Urans'n nm, manyetik alan, halkalar ve uydular hakknda ok ey kefetmitir. Fakat ok ince olan halkalar grntlemede birok zorluklar meydana kmtr. Urans'n yzeyi, aracn kameralar ile grntlendiinde, herhangi belirgin bir olguya rastlanmad, fakat bulutlar grlyordu ve bunlarn hareketleri incelenerek rzgr hzlar bulundu. Orta enlemlerde ynleri gezegenin dnme yn ile ayn olan bulut hzlarnn saniyede 50 ile 150 metre arasnda olduu saptand. Bu hz, gezegenin ekseni etrafndaki dnme hzndan daha dktr. Bu ise, ekvator blgesindeki rzgrn ynnn ters olduunu gsterir.

ekil 3.32: Voyager 2 Uransn ilk fotograflarn 1986 ylnda gnderdiinde bilim adamlar ok ardlar, nk yzeyinde belirgin bir olgu yoktu. Sol tarafta ilk ekilen fotoraflardan biri grlmektedir. Sa tarafta ise bu fotoraflar daha sonra ayrntlar grebilmek amacyla bilgisayarda renkler belirginletirilmitir. Turuncu renkte grlen blge Uransn kutup blgesidir. Gezgin 2'deki gzlem aygtlar, gezegenin scakln ve aklk derecesini de duyarllkla lt. yapdan kaynaklanan s az da olsa yzeyden kaybolmaz. yapdan gelen s, konveksiyondan tr atmosferik hareketlere neden olur. Urans'de yaynlanan enerjinin tamam Gneten sourulan enerji olduu iin, yzeyde bu tr atmosferik hareket grlmemektedir. Urans'n i yapsnda bulunan buzun, hidrojen ve helyumlu bileiklerle beraber karm bir ekilde olduu tahmin edilmektedir. Toplam ktlenin %25'i ile %70'i arasnda bir blmnn buz olduu ileri srlmektedir. Kayalk materyal ise toplam ktlenin %15 ile %50'sini kapsar. Eger buz yzdesi fazla ise kayalk materyal azdr. Ayrca kayalk materyalin gezegenin ekirdek blgesinde toplanm olmas mmkndr. 1977 ylnda Urans'n bir yldz rtmesi srasnda yaplan gzlemlerden, gezegenin halkalar kefedildi. Gezegen yldz rtmeden nce ve sonra yldzn nda deiimler gzlenmiti. Yaplan bu gzlemlerden halkann boyutlar renilmiti. Fakat bu ince ve belki de deiir bir yapya sahip halkann birok zellikleri, Gezgin 2'nin gezegeni ziyaretine kadar bilinmiyordu. Uzay sondas, bu halkay ilk kez grntledi ve bilinen halkann dndaki iki halkay daha kefetti. Urans'n halkalar ok karanlktr ve zerine den n sadece %5'ini yanstr. Buradan da halkay oluturan materyalin kirli su buzu olduu anlalmaktadr. Aslnda parlak olan su buzunun karanlk gzkmesine neden, ierisinde metan bulundurmasdr. Urans'n halkas ok dardr. Satrn halkasnn genilii binlerce km iken Urans'n halkas 10 km geniliindedir. Son bulunan halkalarn ok ince toz paracklarndan olutuu da yine radyo gzlemlerinden anlalmtr. Neptn Neptn'n keif yks, Urans'n bulunmas ile balar. Urans bulunmadan ok nce iki astronomun onu grdkleri, fakat yldz sandklar ortaya kt. 1690 ve 1756 yllarnda yaplan bu iki gzlemle birlikte Urans'un yrngesi ok daha duyarl hesap edildi. Gzlemlerle kuramsal hesaplarn uyumas 1820 ylna dek srd. O yl Urans'n son krk ylda yaplm konum gzlemleri birikmiti. Ayrca

1781'den nce yldz sanlarak yaplan konum gzlemlerinin says da 17'yi bulmutu. Bu gzlemlerden hesaplanan yrnge elamanlarndan hareketle bulunan Uransn konumu gzlenen konumu ile akmyordu. Yaplan hesaplarda Jpiter ve Satrn gezegenlerinin tedirginlik kuvvetleri gz nne alndna gre, bu farkn nereden kaynakland sorusu yantsz kalyordu. Bu sorunun zlmesi iin bir ok neri ortaya atlyordu. Bunlarn iinde Newton'un ekim yasasnn Satrn'den daha uzaklarda almad gibi sama grler dahi vard. Dier bir gr ise bir ngiliz amatr astronomdan gelmiti. Gne sisteminin Urans dnda daha bilinmeyen baz gezegenleri vard. Safa ortaya atlan bu gr, daha sonra yine bir ngiliz olan matematiki John Couch Adams tarafndan ele alnd. 1845 ylnda Titius-Bode yasasna gre 38.4 GB uzaklktaki bir gezegenin, Urans sorununu zebileceini matematik olarak gsterdi. Fakat Adams'n almalar ngiltere'de pek ilgi grmedi. 1846 ylnda Fransz Le Verrier, Urans dnda ve ona etki eden gezegenin ktlesini ve yrnge elemanlarn hesaplad ve byle bir gezegenin belirli bir tarihte gk yznde hangi konumda grlebileceini belirledi. Le Verrier'in Almanya'daki Berlin Gzlem Evine yazd mektup zerine, buradaki 23 cm'lik teleskopla, 23 Eyll 1846 gn bilinmeyen gezegen aratrlmaya baland. nerilen blgede bir disk grme amac ile yaplan almalar baarl olmad. Daha sonra, yine gk atlaslarnda olmayan nokta kaynak bulma eklinde aratrmaya devam edildi. ki Alman astronom blgedeki tm yldzlar teker teker denetlemeye baladlar. Nihayet gk atlasnda olmayan bir yldz buldular. Bu, sylenen konumdan sadece 55 yay dakikas uzaklkdayd. O gk cismini, o gn, batncaya dek gzlediler. Onun aranan gezegen olup olmadndan pek emin deildiler. Ertesi gn o cismin arka fondaki yldzlara gre yer deitirmi olduunu ve saatte 3 yay saniyelik bu deiimin matematikilerin nerdikleri ile edeer olduunu grdler.

ekil 3.33: Voyager 2 uzay aracnn ektii bu fotografta, Neptnn gney yarm kresi grlmektedir. Fotografn ortasna yakn blgede grlen Byk Karanlk Leke hemen hemen Yer byklndedir. Lekenin altnda beyaz renkli bulut kolayca grlmektedir. Neptn ismi bulunmadan birka ay nce belirlenmiti. Bu Satrn'n olu ve okyanus diplerinin hkmdar Neptn idi. yknn sonunda Le Verrier ve Adams'n, gezegenin kuramsal kefini beraberce gerekletirdikleri kabul edildi. Bu gezegenin asl kifi ise matematik bilimidir. Mekanik ve elektronik bilgisayarlarn olmad bir ada, ok az gzlemle ve ok byk yanlgl gzlemleri

kullanarak Adams ve Le Verrier, sadece Newton'un ekim yasasna dayanarak bir gezegenin varln tahmin ettiler ve hemen hemen doru bir konumu nererek gezegenin kefine n ayak oldular. Neptn 'n yrngesi duyarl olarak hesaplandktan sonra, byle bir ktlenin Uransn hareketindeki dzensizliklerin nedeni olup olmadna bakld. Matematikilerin hesapladklar tedirginlik kuvveti gerekten Neptn'n uygulad tedirginlik ile gzlem hatalar iin de ayn kt. Ayrca bu denetlemeler, Neptn'n ktlesinin de duyarl olarak bulunmasn salad.

ekil 3.34: Byk Karanlk Lekenin ayrntl bir grnts. stnde bulunan bulut incelendiinde, lekenin saatin ters ynnde dnd anlalmaktadr. Voyager 2, daha Neptn'e gelmeden kameralar ile ald fotograflardan gezegenin yzeyinde be byk lekenin varln saptad. Bunlardan tanesi parlak, iki tanesi ise karanlkt. Byk karanlk olgu (BKO), iki karanlk lekeden byk olandr. Lekenin bykl 12000 x 8000 km yresindedir ve eer gezegenine gre boyutunu kyaslarsak, Jpiter'deki BKL ile ayn greceli bykle sahiptir. Uzun yaam sresine sahip bu iki olgu, birok bakmdan birbirlerine benzemektedirler. rnein, her

ikisi de saatin ters ynnde dnmekte ve yine her ikisi de 20 gney enlemlerindedir. Voyager 2 arac, Neptn'n kendi ekseni etrafnda 7 dolanmas boyunca BKO'yu srekli gzledi. Bu zaman aral iinde lekenin eklinde kk deiimler saptad. BKO'nun hemen yannda ona, S1 olarak adlandlan parlak bir leke elik etmektedir. Bu parlak bulut BKO'nun gneyinde yer almaktayd ve daha nce de Yerden yaplan gzlemlerle incelenmiti. S1 de BKO gibi zamanla eklini deitirmektedir. Bymekte, klmekte, douya ve batya doru hareket etmektedir. Her ne kadar bu parlak lekeden yeni bulutlar oluup ondan uzaklayorlarsa da, o srekli olarak BKO'nun gneyindeki konumunu korumaktadr. Bilim adamlar S1 ve dier beyaz bulutlarn ok ykseklerde olduuna inanmaktadrlar. Neptn'n metanca zengin hidrojen atmosferinde rzgr esmeye balaynca, atmosfer gazlar ykselirler. Bu ykselme, zellikle bir karanlk olgu yresinde olur. Yeterli ykseklie knca, fiziksel koullar gerei, metan younlaarak beyaz bulutlar olutururlar. Bylece bulut, rzgr lekenin zerinde estii srece sabit kalr. Bulutlarn yaam sreleri ksa olduu iin onlarn hareketlerinin hzlar llememitir. Neptn'n dnme dnemi 18 saat yresinde iken, i blgeleri ok daha hzl, yaklak 16 saatte bir dner. Bu nedenle BKO ve S1 saniyede 325 metre hzla batya doru hareket eder. BKO gneyinde S2 lekesi yer alr. Bu leke Neptn etrafnda 16 saatte bir dner. Bu bulutun da atmosferde scak ve derin olan bir blgenin zerinde olutuuna inanlmaktadr. Neptn atmosferi de sis paracklarndan olumutur. Sis paracklar kt birer nm salcdr, fakat Gne nmn ok iyi soururlar. Neptn atmosferinde i yapdan gelen s, Urans'e gre daha fazladr. Gne'ten sourduu enerjinin 2-3 kat fazlasn uzaya yayar. Bu nm fazlalnn olmas, onun Urans'e gre daha scak bir ekirdei olduu eklinde yorumlanr. Neptn'n ortalama younluu Uransn ortalama younluundan daha byktr. Younluun fazla olmas ekim etkisinin fazla olmasndan, dolaysyla daha da skm bir materyalin olmasndan kaynaklanmaktadr. Bu farkl skma, yapy oluturan kimyasal bileiklerdeki farkllktan ortaya kmaktadr. Neptn'n ekirdei kayalk materyalden olumutur. ekirdei saran mantosu buzuldandr. Buzun toplam ktleye oran %50 ile %80 arasnda, kayalk materyalin toplam ktleye oran ise %10 ile %35 arasndadr. Eer buz oran byk ise kayalk oran kktr. Kayalk materyalin ekirdekte toplanm olmas da byk olaslktr. Bu i yap modelini Urans ile karlatrdmzda, Neptn'de buz ve kayalk materyalin toplam ktleye orannn daha fazla olduunu grrz. Ayrca hidrojen ve helyumun toplam ktleye oran ise Neptn'de daha azdr. Bu ise Neptn'n ortalama younluunun fazla olmasndan kaynaklanr. Voyager 2, Neptn'e yaklatka bilim adamlar, yay paras eklinde bir halka yaps grmeyi umuyorlard. nk daha nce Yerden yaplan, gezegenin yldz rtmesi gzlemlerinde, simetrik bir halka yaps olmad bulunmutu. lk alnan fotograflarda bu dnce desteklendi. Bununla beraber, uzay arac, Neptne yaklatka uzun poz sreli fotograflarda halkann yay paras eklinde olmayp btn olduu fakat baz blgelerinin ok daha parlak olduu anlald. Neptn'de toplam drt tane halka vardr. En dtaki halkada farkl parlak yay paralar kolayca grlmektedir. nc yaygn halkann genilii 2500 km yresindedir. Dtaki iki keskin halka 1984N4 ve 1989N3 uydularnn yrngelerine ok yakndr. Bilim adamlar bu uydularn halka paracklarn, bulunduklar yrngede tutmaya yaradklarn gsterebiliyorlar, fakat halkann baz blgelerinde younluun nasl dier blgelere gre daha farkl olduunu aklayamamaktadrlar. Pluto Neptn yksnn benzeri Plutonun kefinde de tekrarland. O zamanlar yeni bulunan Neptnn hesaplanan konumu ile gzlenen konumu akmad iin 1905 ylnda gk bilimciler dokuzuncu gezegeni aratrmaya baladlar. 1930 ylnda C. Tombaugh gk yznde kk hareketli bir cisim buldu. Yrngesi saptandnda Gneten 39 GB uzaklkta olduu anlald. Bulunan bu gezegene Yer alt dnyas tanrs Plutonun ad verildi. Pluto, bizim doal uydumuz Ay'dan biraz daha kktr, bu adan normal bir gezegene benzememektedir. Yerden yaplan tayfsal gzlemlerden ince metan gazndan olumu bir atmosferi olduu anlalmtr. Bu atmosfer, Gnein Plutoyu stmas sonucu buharlaan materyalden kaynaklanr.

Pluto, gezegenler iinde en byk yrnge eimine ve en byk d merkezlik deerine sahip gezegendir. Yrnge d merkezlii byk olduu iin yrnge ekli ok bask bir elipstir. Bu nedenle Pluto, bazan Neptn yrngesinin ilerine girer. rnein, 1979 ylnda Neptn yrngesini kesmiti, 1999 ylna kadar Gnee Neptnden daha yakn olacaktr. Bu ilgin yrnge parametrelerinden dolay baz gk bilimciler Plutoyu gerek bir gezegen olarak gz nne almazlar. 1978 ylnda gk bilimciler onun bir uyduya sahip olduunu buldular. Uydu gezegenin yar byklndeydi ve bu oran uydu-gezegen iftlerinde karlalanlar arasnda en byk olanyd. Uyduya yine mitolojiden kaynaklanan bir isim olan Charon ad verildi. Bu uydu, gezegen yresinde her 6.39 gnde bir dnmektedir. Plutonun dnme dnemi ayn olduu iin her iki cisim her zaman birbirlerine ayn yzlerini gstermektedir. Uydu, gezegene ok yakn olduundan, eer Pluto gezegenin uyduya bakan yzeyinden ge bakarsanz; Charon, grlen gk yznn yarsn kaplamaktadr. 1988 ylnda yaplan bir yldz rtme gzlemi sonucunda Charonnun da gezegeni gibi ince bir atmosfere sahip olduu bulunmutur. Baz astronomlar, Pluto-Charon iftinin zamannda Neptnn uydular olduunu ve bir arpma sonucu Neptnden ayrldn ileri srerler. Bu tez, tam olarak kantlanmamtr fakat, Neptn uydularnn ilgin hareketlerini bir dereceye kadar aklamaktadr. .4 Gezegenlerin Doal Uydular izelge 3.4 yakndan incelendiinde, yersel gezegenlerin uydu says bakmndan ne denli fakir olduu grlmektedir. Gerekten Merkr ve Vens gezegenlerinin uydular yoktur. Bunun yannda Yer, bir tane byk; Mars ise iki tane ok kk uyduya sahiptir. Ay, Yer konusunu incelerken ayrntl grmtk. Marsn iki uydusu ise iki byk kayay andrmakta ve onlar da Mars konusunda incelemitik. Dev gezegenlerin doal uydularnn genel zellikleri de aada verilmitir.

ekil 3.35: Galile uydularnn ortalama younluklarndan ve uzay aralarnn gnderdii verilerden kartlan muhtemel i yaplar.

ekil 3.36: En dtaki Galile uydusu hemen hemen Merkr ile ayn byklktedir. Callistonun buz yzeyinde ok sayda krater grmek mmkndr. Jpiter'e gnderilen Galiele uzay aracnn ektii bu fotoraflardan soldaki tm uyduyu, sadaki ise yzeyin ayrntlarn grmek mmkn. Yzeyde, i ie gemi snk halkalar, byk bir arpma sonucu buz kabukta meydana gelmi bir tr krlmalar gstermektedir.

enden uzakl (km)

Yrnge dnemi (Gn)

Yrnge eimi (derece)

Yrnge d merkezlii

Yar

27.322 0.319 1.263 0.295 0.298 0.498 0.675

18.3-28.6 1.0 0.9-2.7 (0) (0) 0.4 (0.8)

0.05 0.01 0.00 0.00 (0) 0.00 0.01

1.738

14x 10 8x 6

0 0 0 0

(20) 12x8 135x7 (50)

0 0 000 000 000 000 000 000 .000 .000 000 000

1.769 3.551 7.155 16.689 238.72 250.57 259.22 259.65 631 692 735 758 0.602 0.613 0.629 0.694 0.695 0.942 1.370 1.888 1.888 1.888 2.737 2.739 4.518 15.945 21.277 79.331 550.48 0.35 0.376 0.435 0.464 0.474 0.493 0.513 0.558 0.624 0.762 1.414 2.520 4.144 8.706 13.463 0.296

0.04 0.47 0.19 0.28 27 28 29 28 147 163 147 153 (0) (0) (0) 0.34 0.14 1.53 0.02 1.09 (0) (0) 0.02 0.2 0.35 0.33 0.43 14.72 175.3 (0.14) (0.09) (0.16) (0.04) (0.16) (0.06) (0.09) (0.28) (0.03) (0.31) 3.40 0.00 0.00 0.00 0.00 (0)

0.00 0.01 0.00 0.01 0.15 0.16 0.11 0.21 0.17 0.21 0.38 0.28 (0) 0.00 (0) 0.01 0.01 0.02 0.00 0.00 (0) (0) 0.00 0.01 0.00 0.03 0.10 0.03 0.16 (0) (0.01) (0) (0) (0) (0) (0) (0) (0) (0) 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 (0)

1.815 1.569 2.631 2.400 (8) (90) (20) (40) (15) (22) (35) (20)

0 0 0 2 2 0 0 0 0 0 0 0 0 860 000 300 000

20 x 1 70 x 4 55 x 3 70 x 5 110x 8 195 250 525 (12) 15x 10 560 18x 15 765 2.575 175x 720 110 (15) (15) (20) (35) (30) (40) (55) (30) (35) 75 235 580 585 790 760 (25)

0 0 0 0 0

0 0 400

0.312 0.333 0.429 0.554 1.121 5.877 360.16 6.387

(4.5) (0) (0) (0) (0) 157 29 98.8

(0) (0) (0) (0) (0) 0.00 0.75 0.00

(40) (90) (75) (95) (200) 1.350 (170) 595

Jpiter uydular: Jpiter'i teleskoptan ilk kez Galile 1610 ylnda incelediinde, drt byk uydusunu hemen kefetti. O uydulara, bu nedenle "Galile uydular" denir. Jpiter'den uzaklklar srasna gre; Io, Europa, Ganymede ve Callisto, mitolojideki Jpiter'in elerinin isimlerini almlardr. u anda bu dev gezegenin drt deil tam 16 uydusu olduunu biliyoruz. Son bulunan uydularn tamam, boyuta Galile uydularndan daha kktr. Yrnge zelliklerini gz nnde bulundurduumuzda, Jpiter'in uydularn blmde inceleyebiliriz. Ana gezegene en yakn grup 8 uydudan oluur ve Galile uydular da bu grubun yeleridir. Bu grubun yelerinin hepsi yrnge zerinde doru ynde hareket eder, yrngeleri embere ok yakn ve Jpiter'in ekvator dzlemindedir. Ortanca grup uydularn yrngeleri emberden iyice ayrlr ve yrnge dzlemlerinin eiklii byktr. En d grubun yrngeleri ise iyice bask elips eklinde ve yrnge hareketleri ters yndedir.

ekil 3.37: Galileo uzay aracnn ektii Ionun bu fotografrnda birok volkanik yanardalar grebilirsiniz. Kk grntlerde ise sadece drt tanesinin ayrntlar grlmektedir. Siyah renkli yanardadan kan lavlarn etrafna nasl akt anlalmaktadr. Dier karanlk olgular da ayn ekilde birer yanardadr. Drt Galile uydusundan hibirinde belirgin bir atmosfer bulunmamaktadr ve hepsi de Jpiter'e gre kilitlenmi yrngelerde dolanmaktadrlar. Yer yznden yaplan tayfsal almalarla, Io hari dier uydu da bol miktarda su buzu saptanmtr. En dtaki Galile uydusu olan Callisto'nun yzeyi youn ekilde kraterlerle kapldr. Kraterlerin yaps onlarn arpma sonucu olutuunu gstermektedir ve yzey kayalarla deil su buzu ile kapldr. Callisto'nun yzeyi buzla kapl olmasna karn ok karanlktr. Ganymeda'nn yzeyinin baz blmleri Callisto kadar kraterli ve karanlktr, fakat yzeyinin geri kalan daha az kraterli, daha az karanlktr. Yzeyde birbirine paralel veya sarmal ekilde izgiler gzkr. Bu durum, Ganymeda'nn yzeyinin Callisto'dan ok sonra yenilendiini gsterir. Bu iki uydu hemen hemen ayn ktle ve younlua sahip olmasna karn farkl yzey ekillerine, Jpiter'den olan farkl uzaklklar neden olmu olabilir fakat neden henz bilinmemektedir. Europa'nn yzeyi belirgin bir ekilde dzdr. ok az arpma krateri vardr. 300-400 metre yksekliinde birka kilometre geniliinde ok sayda alak da silsileleri yzeyi kaplamaktadr. Ayrca, yzlerce kilometre boyunda ok sayda karanlk eritler gzkr, fakat bunlarn ykseklii ve derinlii nemsenmeyecek kadar azdr. Bu da silsileleri ve karanlk eritler yzeydeki ince buzun altnda bulunan su okyanusunun donmas ile aklanabilir. Yzeyde karanlk eritler arasndaki zgn buzun yksek aklk derecesi onun ok saf olmasndan kaynaklanr. Donma ayn zamanda yzeydeki

buzu kvrarak alak da silsileleri de meydana getirmektedir. arpma kraterlerinin azln sv okyanusun varl doal olarak aklamaktadr. Byle bir okyanusun varln srdren i s, radyoaktif paralanmalardan kaynaklanmaktadr. Europa'nn younluu yeter derecede silikat bulunduracak kadar yksektir ve sy retmek iin yeterli radyoaktif izotop bulundurur. Baz gk bilimciler Europa'da yaam olabileceini ileri srdler. Voyager 1 ve 2'nin verilerini inceleyen aratrmaclar, Ay byklndeki uydunun yzeyini kaplayan buzun kalnlnn 5 km yresinde olduunu ve buzun altnda geni okyanuslar olabileceini dnyorlar. Bu buzun altnda birtakm bitkilerin kolayca yaayabilecei ve yaamlarn srdrebilecekleri kantland. Antartika'da da srekli buzlarn altnda yaayan kk bakteriler ve tek hcreli bitkiler vardr. Bu bitkiler fotosentez olayn buz kristalinden geerek gelen Gne nlar ile yapabilmektedirler.

ekil 3.38: Io zerinde Ra-Patera adl bir volkanik merkezin ayrntl grnts. evrede hi arpma krateri grlmemektedir. Karanlk yanardadan kan lavlarn akarken yaptklar nehir benzeri grntler dikkati ekmektedir. Fotografn st blgesindeki kk karanlk lekeler de birer yanardadr.

Io'nun yzeyi, Jpiterin dier uydusundan farkldr. Yzeyde arpma krateri gzkmez ve gzlenen tm olgular volkanik kkenlidir. Gne sisteminde volkanik etkinlik gsteren yegne uydudur. Yzeyde ok sayda yanarda olduu ve etkinliklerini srdrdkleri uzay sondalarnn ektikleri fotograflardan anlalmaktadr. Ne su ne de dier tr buzlardan hibiri Io yzeyinde bulunmaz. Eer bir zamanlar yzey buzlarla kapl ise de volkanik etkinliin gsterdii i s bunlar buharlatrp yok etmi olmaldr. Yzeyde, kkrt (S) ve kkrtdioksit (SO2) bol miktarda bulunur ve Io'nun yzeyinin renkli grnmesine neden olurlar. Bu slfrl bileiklerin ounun yanardalardan kt kesindir. Volkanik etkinliin srp gitmesine Jpiter'in uygulad tedirginlik hareketleri neden olmaktadr. Satrn uydular: 1651 ylnda Huyghens Satrn'n bir uydusunu kefetti. Adn mitolojide Urans ve Gaia'nn dev ocuundan alan Titan byk bir uydudur. Titan gne sisteminde youn atmosfere sahip tek uydu olmas ona ayr bir nem kazandrr. Voyager ziyaretlerinden nce Yerden yaplan gzlemlerle atmosferinde metan ve youn bulutlar olduu bulundu. Fakat bir ok zellii tam olarak bilinmiyordu. Yer atmosfer ktlesinden daha fazla atmosferik ktleye ve Yer yz basncndan daha fazla yzey basncna sahip olduunu biliyoruz. Yer atmosferi 50-60 km de biterken Titan atmosferi 600 km ye kadar uzanr. 1980 ylndan nce atmosferinin byk bir blmnn metandan olutuu sanlyordu. Daha sonra Voyager, Titan'n yapsnda % 90-99 orannda azot (N2) buldu. Bylece Titan uydusunun dier bir zellii de ortaya kt. Atmosferinde bol miktarda azot molekln bulunduran, Yer haricinde tek gk cisimdir. Bununla beraber Yerde bulunan dier gaz bileenleri Titan'da az olup bunlarn yerini metan gibi hidrojen bakmndan zengin molekller almtr. yaps %45 su buzu, %35 kayalk materyal ierir. Yzeyinde 100 km kalnlnda buz olduu tahmin ediliyor. Voyager ile alnan fotograflarda, Titan bulutlarnda parlaklk fark gzlendi. Ayrca kuzey yarm kre gney yarm kreden daha karanlktr. Bunun nedeni tam olarak bilinmiyor. Uzay aralar Satrn' ziyaret etmeden nce sadece yedi uydusu biliniyordu. Bugn 17 uydusu olduunu biliyoruz. Titan dnda geri kalan alts 400-1500 km aplar arasnda olup benzer zellikler gsterir. Yerden yaplan tayfsal gzlemlerle bu uydularda egemen materyalin su buzu olduu bulunmutur. Bu uydularn yrngeleri doru ynde, ember ve Satrn'n ekvator dzlemindedir. Son bulunan 10 tanesi ise kktr ve ou gezegenleraras ortamda yakalanm kk gezegenler ve uydu arpmalarndan ortaya km paralardr. Mimas yzeyinde en nemli zellik, Arthur isimli bir kraterin bulunmasdr. Bu kraterin ap 130 km, derinlii 10 km ve merkezindeki kntnn ykseklii ise 6 kmdir. Uydu apnn 1/3 byklne sahip bu kraterin olumas iin byk bir cismin arpm olmas gerekir. Yzeyde bu dev kraterin dnda kkl bykl birok krater vardr. Uydu, hemen hemen buzdan olumasna karn kraterlerin grn Ay kraterlerine benzemektedir. Yzeyde kraterlere ek olarak 100 km uzunluunda, 10 km geniliinde ve 1-2 km derinliinde atlaklar vardr. Bunlarn da arpma sonucu olutuu ileri srlmektedir.

ekil 3.39: Satrnn orta byklkteki alt uydusundan en k ve en iteki uydusu Mimastr. 400 km apa sahip uydunun yzeyinde ap 130 km olan byk bir krater bulunmaktadr. Bu fotograf 2005 ylnda Cassini uzay arac ile ekilmitir. Enceladusun yzey yaps dier buzul uydulardan ok farkldr. Hereyden nce yzeyi ok parlak ve stne den n %90 nn geri yanstmaktadr. Bu aklk derecesine ulamak iin, yeni olumu saf buza gereksinim vardr, toz ve kayalar olmamas gerekir. Bu uydu ayrca dierlerinden daha souktur. Satrnn bir halkasnn yap talarnn Enceladus'tan tandna inanlmaktadr. Voyager ile alnan fotograflarda yzeyde kanala benzer yaplar grld, bu ise bir zamanlar yzeyde svnn hareket ettiini gstermektedir. Tethys de yzeyinde bol miktarda krater bulunduran bir uydudur. Bu ise yzey yann eski olduunu gsterir. Kraterlerden birinin ap 400 km dir ve ad Odysseus'dur. Arthur'dan byk olan bu krater onun kadar keskin yapl deildir. Yzeyin yarsndan fazlasn dolanan 2000 km uzunluunda 100 km geniliinde ve birka km derinliinde byk bir vadi yaps grlmektedir. Bunun bir arpma sonucu olumu atlak olabilecei ileri srlmektedir.

ekil 3.40: Enceladusun yzeyinde grlen bu izgilerin akan buz ile olutuu ileri srlmektedir. Bu blgelerde krater younluu dktr, onun iin ok yeni olumu bir yzey yaps vardr, diyebiliriz. Bu fotoraf 2005 ylnda Cassini uzay arac tarafndan ekilmitir. ektii anda Enceladus'un gney kutup blgesinin stnde ve 270 km uzaklktayd. Phoebe haricinde dier uydular Satrn'e yakn bir dzlemde hareket ederler. Phoebe'nin yrnge dzleminin eimi 90'yi geer. Buradan yrnge hareketinin ters olduu sonucu kar. Bu durum onun sonradan Satrn'n ekim etkisiyle yakaland dncesini destekler. Urans uydular: Voyager uzay sondasnn ziyaretinden nce bilinen be uydunun da yzeyinde su buzu olduu, Yer yznden yaplan tayfsal almalardan anlalmtr. Elektromanyetik tayfn krmztesi blgesine den su buzuna ait izgiler, Umbriel'de daha az belirgindir ve bu uyduda su buzunun, ya baka bileiklerle beraber ya da yzeyinin ok az bir blmn kaplad eklinde yorumlanmaktadr. lerinde en byk olan Titania'dr. Be uydu iinde en k ise 160 km ile Miranda'dr. Uydular, yar yarya buz ve kayalk materyalden oluur ve bu nedenle de younluklar 1.5 ve 2 gr/cm3 arasndadr. Hi birinin atmosferi yoktur. Be uydunun da yrngeleri ayn bir dzlem iindedir ve bu dzlem, gezegenin ekvator dzlemine yakndr. Ana gezegene yaknlklar gz nne alndnda, uydularn uzaydan yakalanm cisimler olmad anlalr. Urans'n ince halkas da ayn dzlemdedir. Voyager 2, Urans'n 10 yeni uydusunu buldu. Bunlarn tm, daha nce Yerden kefedilmi 5 uydudan daha i blgelerde, yani Uranse daha yakndr. Ayrca yeni bulunan bu 10 uydunun tamamnn, daha nce bulunan 5 uydudan daha kk ve daha karanlk olduklar anlald. Urans'n be byk uydusu; Titanya, Oberon, Umbriel, Ariel ve Miranda'nn Voyager 2 den ekilen fotograflarnda, yzeylerinin atlaklarla rtl olduu grlmtr. Bu ise bize, bu kk uydularda beklenmeyen tektonik etkinliin var olduunu gstermektedir. Tektonik hareket bilindii gibi gezegen kabuundaki hareketlerdir ve sadece byk gezegenlerde gzlenebilir. Bu harekete, i snn, konveksiyon ile yukar doru aktarm neden olur. Urans uydularnda, belki tedirginlik kuvvetleri belki de arpma sonucu ortaya kan kuvvetler yzeyde etkinliini srdrmektedir.

ekil 3.41: Uransn be byk uydusunun fotoraf grlmektedir. Umbriel, ste parlak gzken krater hari genelde karanlk gzkr. Titania, Uransn en byk uydusudur ve stnde grlen nehir yatana benzer vadinin uzunluu 1500 km kadardr. Oberonnun yzeyinde ise bol miktarda krater vardr.

Neptn uydular: Neptn'n ilk uydusu 1846 ylnda kefedildi ve bu uyduya Triton ad verildi. kinci Neptn uydusu 1949 ylnda bulundu ve Nereid ad verildi. Triton ve Nereid mitolojide Neptn'n muhafzlaryd. Voyager 2, Neptn'de de birok yeni uydu buldu ve Neptn'den ok uzakta bir yrngede dolaan Nereid uydusunun da fotografn ekmeyi baard. Nereid, Gne sistemi iinde d merkezlii en byk olan uydu olarak bilinir. Triton'un yrngesi ise emberdir. Neptn sisteminde Voyager 2 iin en ilgin cisim Triton uydusu oldu. Beyaz renkte bir yapya sahip olan bu uydu, donmu azottan oluan kutup balklarna sahipti. Yzey yaps o denli karmakt ki ekilen fotograflardan hemen bir yorum yapma olana olmamtr. Uydunun gney kutbu buzla kapl bir blgedir ve aklk derecesi %100'e yakndr. Yzeyindeki scaklk, azotun donma scaklnn ok altndadr. Sadece ekvatora yakn blgelerde aklk derecesi %50 yresindedir. Uydu yzeyinde, buzul yanardalarn varlna ilikin belirtiler vardr. Daha ok kuzey yarm kresinde grlen bu souk yanardalarda i yapdan kan materyal gl oluturmutur.

ekil 3.42: Neptnn en byk uydusu Tritonun bu grntsn oluturmak iin 14 fotograf birletirilmitir. Alt tarafta uydunun parlak gney kutup blgesi, st tarafta ise ekvator blgesi yer almaktadr. 1989 ylnda Voyager 2 tarafndan ekilmitir.

Yeni bulunan uydulara; bulunduu yl, gezegenini ve bulunma srasn gsteren bir kod ad verilir. Yrnge zellikleri tam olarak saptandktan sonra bir komisyon onlara isim verir. Yeni bulunan uydularn en d yrngede olanna 1989N1 ad verildi; bu uydunun yzeyi karanlktr. Uydunun yzeyi kraterlerle kapldr. eri doru yeni bulunan ikinci uydu (1989N2), kresel bir yapda deildir ve 1989N1'in yar byklndedir. Yzeyinde aplar, 30 ile 50 km arasnda deien kraterler vardr. 1989N3 ve 1989N4'n her ikisi de gezegenin birer halkasnn ierisinde bulunurlar. 1989N4 ise parlak yay paralarna sahip halkann iindedir. Yeni bulunan uydular ierisinde sadece 1989N6 yrnge eimi bakmndan dierlerinden farkldr. Hepsi hemen hemen gezegenin ekvator dzleminde bulunurken, 1989N6'nn yrngesi bu dzlemle 4.5 derecelik bir a yapar. Triton ise 20 derecelik bir eime sahiptir. 3.5 Gne Sisteminin Dier yeleri Gne sistemimizi oluturan byk gezegenleri ve uydularn grdk. Bu gezegenlerin arasndaki uzayn tamamen bo olduunu dnmek yanltr. Bu bolukta sistemin kk yeleri olan kuyruklu yldzlar, kk gezegenler ve gk talar ile beraber gaz ve toz paracklar bulunur. Kk yelerin toplam ktleleri Ayn ktlesi yresindedir. Bu kk cisimlerin incelenmesi gk bilimcilere gne sisteminin oluumu konusunda ip ular verdii iin ok nemlidir.

ekil 3.43: Mars ile Jpiter arasnda yer alan kk gezegenler kua. Bu ematik resimde farkl gruptaki kk gezegenlerin yrngeleri gsterilmitir. Kk Gezegenler Kk gezegenler ok kk olduklar iin plak gzle geceleyin gk yznde grlemezler. 1800 yllarna kadar insanolu bunlarn varlndan habersizdi. 1781 ylnda Urans kefedildiinde, TitiusBode yasasnn doruluu iyice kantlanm oldu. Bu nedenle zamann gk bilimcileri, Gneten 2.8 GB uzaklktaki kayp gezegeni aramaya baladlar. 1801 ylnda bu aratrma sonuca ulat ve tam 2.8 GB uzaklnda Ceres ad verilen bir gezegen bulundu. 1802 ve 1807 yllar arasnda gezegen benzeri kk cisim daha kefedildi. Bunlarn Gnee olan uzaklklar 2.3 ile 2.8 GB arasndayd. aplar kk olduu iin bunlara kk gezegen ad verildi. 1890 ylna gelindiinde, kk gezegenlerin says 300 bulmutu. Bunlara keif sra numaras verilir, yrngesi saptandktan sonra ise kefeden

kii ona bir isim verir. rnein; 1 Ceres, 2 Pallas, 4 Vesta gibi. lerinde bir tanesinin ad da Ankaradr. Bugn yrngesi bilinenlerin says 2000den fazladr ve 100000 tanesi kefedilmeyi beklemektedir. En bykleri 1 Ceresdir ve ap 1020 km yresindedir. Byk olanlar hari, dierleri kre deil dzensiz bir ekle sahiptirler. Kk gezegenlerin ou, Mars ve Jpiter gezegenleri arasndaki blgede bulunur ve byk gezegenler gibi Gne etrafnda bir yrngede dolanrlar. ok az sayda olan bazlar da bu blgenin dnda bulunurlar ve bunlarn bask elips yrngeleri Merkr yrngesini keser. Dolaysyla bunlarn Yere arpma olaslklar vardr. Bu tr yrngeye sahip olanlara, Apollo kk gezegenleri ad verilir. Apollo, Icarus ve Eros bunlara rnektir. Bugn bilinen Apollo kk gezegenlerinin says 15'ten fazladr ve dnyamza arpma olasl olduundan dolay bunlarn yrngelerini gk bilimciler dikkatle incelerler. Bu trlerin kkeni olarak ya byk ktleli Jpiter gezegeninin tedirginlik etkisi ile ilk yrngelerinden karlm kk gezegenler veya l kuyruklu yldz ekirdei olduklar ileri srlmektedir. Kk gezegenlerin dier bir tr de Jpiter yrngesinde dolanrlar. Bunlar Jpiterin 60 arkasnda ve 60 nnde yer alrlar. Bu noktalara gk biliminde Lagrange noktalar denir ve bunlardan birinde 45 tane kk gezegen bulunmutur. Trojan ad verilen bu trn yeleri iinde bugne kadar bilinen en bynn ad Hektordur. 300 km uzunluunda ve 100 km geniliinde, yumurtams bir cisimdir. Bunlarn Jpiter yrngesinde olutuklar ileri srlmektedir. Son olarak Jpiter dnda da kk gezegenler bulunmaya balanmtr. Bunlardan ilki olan 2060 Chiron, 1977 ylnda kefedilmitir. Gne etrafndaki yrngesi, Satrn yrngesi ile Urans yrngesi arasnda yer alr.Kefedildiinde gk bilimciler onuncu gezegen olduunu ileri srdler, fakat zellikleri saptandnda onun kk gezegen olduu anlald. Yapsnn kirli buzdan olutuu sanlmakta ve bu nedenle eer birgn Satrnn tedirginlik etkisi ile Gnee yakn bir yrngeye geerse, gk yzn ssleyen byk bir kuyruklu yldz olur. apnn 300 km yresinde olduu tahmin edilmektedir. Son yllarda bu trden iki kk gezegen daha bulundu. Kk gezegenlerin tayflar incelenerek yaplar anlalmaya allmtr. 2.8 GB uzaklnda bulunanlarn ou, demir ve kayadan olumutur. Bazlarnn yzeyinde iinde su barndran mineraller vardr. 4 Vestann yzeyi ise bazaltik lavlarla kapldr. Daha d blgelerde bulunan kk gezegenlerin yzeyi ise, su ve karbonca zengin bir materyal ile kapldr. Bu nedenle bunlarn gne n yanstma yzdeleri, yani aklk dereceleri kktr. Jpiter yresindeki kk gezegenlerin kaya ve buzdan olutuklar ileri srlmektedir. Apollo trnn yelerinin yaps ise yukarda anlatlanlarn tam bir karmdr. Apollo tr kk gezegenlerde, metal ve mineraller bol miktarda bulunduundan ve Yere ok yakn getiklerinden dolay, bunlardan insanolunun nasl yararlanaca konusunda uzay merkezlerinde uzun zamandr plnlar yaplmaktadr. Bir dier konu da bunlarn yzeyine inmek ve kalkmak iin Aydakinden ok daha az enerji gerekeceidir: Uzay istasyonu faaliyete getiinde, saf nikel ve demir ieren bir Apollo kk gezegeninde madencilik yaparak, gerekli materyali Yerden tamaya gre ok daha ekonomik elde etmek mmkn olacaktr. Kuyruklu Yldzlar Gk yznn en grkemli kk cisimleri kuyruklu yldzlardr. Yrngelerinde hareket ederken gne sisteminin i blgelerine ve zellikle Yere yaklatklarnda uzun kuyruklar, gk yznn byk bir blmn kapsar. Dikkatli incelendiinde, arka plndaki yldzlara gre hareketli olduu hemen anlalr. Ne yazk ki byle grkemli grnen kuyruklu yldzlarn says ok ok azdr. Snk olanlarn says ise fazladr ve sadece teleskoplarla gzlenebilir. Kuyruklu yldzlar, gne sisteminin dndan bir hiperbolik yani ak bir yrnge izleyerek Gnee ok deiik ynlerden yaklarlar, yani yrngelerinin ekliptik dzleminde olma koulu yoktur. Bunlara aniden grnen cisimler denilir, ne zaman ortaya kacaklar bilinmez. Bir blm de gne sistemine bu ekilde girdikten sonra byk gezegenlerin ekim etkisi ile yrngelerini deitirerek kapal elips yrngelerde dolamaya balarlar ve gne sisteminin iinde kalrlar. Bunlara da dnemsel kuyruklu yldzlar denir ve bir daha ne zaman grnecekleri kesin olarak bilinir. Dnemsel kuyruklu yldzlarn en gzel rnei Halleydir. Kaytl ilk gzlemi .. 467 ylnda yaplan Halley, son kez 1986 ylnda gzlendi. ngiliz gk bilimci Edmund Halley onun 1682 ylnda yaplan gzlemlerini inceledi ve yaklak her 76 ylda bir gzken bu grkemli cismin ayn kuyruklu yldz olduunu kantlad. Bu nedenle ona Halley kuyruklu yldz ad verildi.

Bugn kuyruklu yldzlara, onu kefedenin (Enke ky.) veya kefedenlerin (keya-Seki ky.) adlar verilmektedir. Amatr gk bilimcilerin en ok ura verdii bir aratrma alandr. Ylda yaklak 20-30 ky. kefedilmektedir. Bu keiflerde amatr gk bilimcilerin katks olduka fazladr. Aada akland gibi bu tr cisimler Gnee yaklatka parlaklklar arttndan, amatr gk bilimciler bir kuyruklu yldz kefedebilmek iin, sabahleyin Gne domadan nce dou, akam vakti Gne battktan sonra ise bat ufkunu uzun sre drbnle tararlar. Bu zor gzlem tekniinin yannda ayrca bilgiye de gereksinim vardr. Taradklar blgelerdeki bulutsular (yldzlararas bulutlar) ezbere bilmeleri gerekir, nk bunlarn grn kuyruklu yldzlarn grn ile hemen hemen ayndr.

ekil 3.44: Bir kuyruklu yldzn Gne yresindeki yrngesi, bu yrngede kuyruun bykl ve konumu grlmektedir.Kuyruun konumuna etki eden faktr gne rzgr ve onun nm basncdr. Bir kuyruklu yldzn fotograf ekildiinde onun parlak bir ba blgesi ve bu blgenin iinde bir ekirdei olduu ve son olarak da snk bir kuyruu olduu grlr. Kuyruk her zaman Gnein aksi ynnde uzanr. rnein, Gne battktan sonra bat ufkunda bir kuyruklu yldz grrseniz onun kuyruu gk yzne dorudur. plak gzle kuyruk ksa gzkmesine karn teleskopla bakldnda veya fotograf ekildiinde onun plak gzle grlenden daha uzun olduu anlalr. ekirdek, bu cismin tek kat olan blgesidir ve boyutu 1-20 km arasndadr. Yaplan ayrntl aratrmalardan, ekirdein kirli buzdan, yani toz ve buz karmndan olutuu bulunmutur. Ba ve kuyruk blgesi ise gaz ve tozdan olumutur. Kuyruklu yldz Gnee yaklatka Gne nlar ekirdei str ve buz buharlamaya balar ve buharlaan gazlar serbest kalan tozlarla birlikte ekirdei sarar. Gne nlarnn nm basnc ile bu gaz ve tozlar, doal olarak Gnein aksi ynnde srklenmeye balar ve kuyruu oluturur. Bu nedenle kuyruklu yldz Gnee yaklatka kuyruu byr, uzaklatka kuyruk yava yava klr.

ekil 3.45: 8 Mart 1986 tarihinde Halley kuyruklu yldznn ekilmi fotograf. Burada Halleyin gaz (ince dz olan) ve toz kuyruklar ayr ayr grlmektedir. Kuyruklu yldzlarn gne sistemi dzlemine ok deiik alarda geldii daha nce belirtilmiti. Yrngelerinin bu zelliinden, onlarn Gne sistemini saran uzayda disk benzeri deil de kresel bir hacimden geldiklerini syleyebiliriz. 1950 ylnda Hollandal bilim adam Jan Oort, o zamana kadar gzlenen kuyruklu yldz yrngelerini inceleyerek bu kresel kuan Gneten 50000 GB uzaklkta yer aldn ileri srd. Milyonlarca kuyruklu yldzn bulunduu bu kuaa Oort bulutu ad verildi. Gne sisteminden ok uzakta olan bu blgede yer alan kuyruklu yldzlara, Gnein uygulad ekim kuvveti kadar dier yakn yldzlarn uygulad ekim kuvveti de nem kazanr. Bulutta meydana gelen tedirginlikler sonucu kuaktan ayrlan kuyruklu yldzn gne sistemine gelerek geri kuaa dnmesi yaklak 30 milyon yl alr. Bunlara uzun dnemli kuyruklu yldzlar diyoruz. Uzun dnemliler eer yrngelerinde hareket ederken Jpiterin yeteri kadar yaknndan geerlerse onun ekim etkisiyle yrngeleri deiir ve artk gne sistemi iinde dolanmaya balarlar. Bunlara da ksa dnemli kuyruklu yldzlar denir. Bunlarn iinde en ksa dneme sahip olan Encke (3.3 yl), bilinen en uzun dneme sahip olan Rigollet (151 yl) ve en mehur olan ise Halley (76 yl) kuyruklu yldzdr. Halleyin 1986 ziyareti srasnda Giotto uzay arac, ilk kez bir kuyruklu yldzn ekirdeinin ayrntl fotograflarn ekmeyi baard. Ksa dnemli kuyruklu yldzlar Gnee her yaklatklarnda buharlama sreci ile nemli lde ktle kaybederler. Bu nedenle dnemli bir kuyruklu yldz bir gn lebilir. Halleyin son gelii ok snk oldu ve Gneten uzaklarken iyice paraland dolaysyla bir daha yani 2062 yl ziyaretini yapamayaca ileri srlmektedir. Akan Yldzlar Gne sistemi iinde ok deiik yrngelerde dolaan her trl kaya parasna gk ta denir. rnein; len bir kuyruklu yldzn kat kk ekirdei, yine kuyruklu yldzdan paralanma sreci srasnda aa km toz paracklar ve paralanm Apollo tr kk gezegen artklar. Boyutlar 10 km apl kaya paralarndan balar, 1 mikron byklndeki toz paralarna kadar deiir. Gk talarnn byk olanlarnn kkeni kk gezegenler, kk olanlarn kkeni ise kuyruklu yldzlardr.

Eer uzayda bol miktarda bulunan bu gk talarnn yrngeleri Yer yrngesi ile kesiirse, gk ta byk bir hzla (12-72 km/sn) Yer atmosferine girer. Meydana gelen srtnme ile gk ta snr ve k samaya balar. Bu olaya, akan (kayan) yldz ad verilir. zellikle ak yaz gecelerinde her insann grd hatta niyet tuttuu bu olayn aslnda uzaydaki yldzlarla bir ilikisi yoktur, bu olay bize ok yakn bir konumda, Yer atmosferinde meydana gelir. Yerden yaklak 120 km yukarda k samaya balayan gk talarnn ou 60 km yukarda yanp biter. Bunlar boyutlar ok kk olanlardr. Eer gk ta yeteri kadar bykse Yer yzne kadar ulaabilir. Byle byk olanlar gk yznde ok daha fazla k sat iin bunlara ate topu ad da verilir. Yere ulaan gk talarnn says ok azdr. Ylda 2-3 tane tula byklnde gk ta bulunmaktadr. 1972 ylnda arl yaklak 1000 ton olan bir gk ta Yer atmosferine hafife deerek yoluna devam etti. Eer bu gk ta dnyamza arpsayd, bir nkleer bombann patlamasna e bir enerji aa kard ve birok canlnn lmne neden olabilirdi. Yer tarihinde byle byk arpmalar olmutur ve bu arpmalar sonucu oluan kraterlerden bazlar hl ekillerini korumaktadr. Bunlardan bir tanesi ABDnin Arizona eyaletindedir ve ap 1200 metredir. Bu krateri meydana getiren arpmann yaklak 2500 yl nce olduunu ve dier birtakm bilimsel bulgular altnda, byle byk arpmalarn ok seyrek olduunu syleyebiliriz.

ekil 3.46: Kk bir parack Yer atmosferine girdiinde biz akan yldz grrz. Akan yldzlarn fotorafn ekebilmek iin uzun poz sresi vermek gerekir. O zaman da dnya dnd iin yldzlar ksa izgiler halinde kar. Burada yldz grntlerini kesen uzun dz izgiler ise akan yldzlar gstermektedir. Yere ulaabilen gk talar yand iin siyahtr ve atmosferde gazla srtnmesinden dolay da yzeyi cilalanm gibi dzdr. Kimyasal bileimleri ve yaplar birbirinden farkldr. Bu bakmdan onlar e ayrabiliriz: 1) Demirli gk talarnn yaplarnda bol miktarda demir ve demir birleenleri vardr. Bunlar; %91 demir, %8i nikel, ve az miktarda da kobalt ve silikat ierirler. Paralanp incelendiklerinde Yerdeki kayalara benzemedii ve kristallemi olduu grlr. 2) Ta ve demirli gktalarnda ise metal ve SiO hemen hemen ayn orandadr. Bazlarnda olivin ad verilen magnezyumlu birleikler de vardr. 3) Tams gk talar ise yersel kayalara ok benzerler. Kimyasal birleimleri; %42 oksijen, %20 silisyum, %16 magnezyum ve %16s da demirdir. Bugne kadar ele geen gk talarnn %93nn tams, ancak %5inin demirli olduu grlmtr. Demirli gk talar daha dayankl olduu iin doada bulunan gk talarnn ou bu trdendir. Radyoaktif izotoplardan hareketle yaplan ya tayinlerinden gk talarnn 1-4 milyar yllk olduklar yani gne sistemimiz ile ayn yata olduklar,

bulunmutur. Bu nedenle uzun yllar yaplarn koruyan bu kk cisimlerin incelenmesi ile gne sisteminin balangtaki koullar hakknda ve nasl olutuu konusunda baz ip ular elde edilebilir.

ekil 3.47: Yeryzne kadar ulaan bir gk tann at krater. 2500 yl nce oluan Arizona krateri bunlara ok gzel bir rnektir. ap 1.2 km ve derinlii 200 metredir. Yln belirli gecelerinde akan yldzlarn says oalr. Bu olaya da akan yldz yamuru ad verilir. Eer her akan yldzn nn gk yznde yldzlara gre izledii yol, bir gk atlas zerine izilirse, tm bu yollarn bir noktada kesitii grlr. Yani o gece, tm gk talarnn gk yznde bir noktadan

geliyormu izlenimini verir. Bu noktaya salma noktas denir. Aslnda hepsi birbirine paralel yrnge izleyen gk talar atmosfere girmektedir. O geceki akan yldz yamuru bu salma noktasnn bulunduu takmyldzn ad ile anlr. rnein; Perseid, Leonid akan yldz yamuru gibi. Akan yldzlarn yrngeleri incelendiinde, onlarn ksa dnemli kuyruklu yldzlarn yrngeleri ile hemen hemen akt anlalmtr. Kuyruklu yldzdan buharlama sreci ile ayrlan toz paracklar kuyruklu yldzn yrngesinde dolanmaya devam ederler. Yer yrngesi ile kuyruklu yldz yrngesi kesitiinde de bu toz paracklar atmosferimize girerek akan yldz yamurlarn olutururlar. Bu nedenle baz akan yldz yamurlar da o yrngeyi paylaan kuyruklu yldzn ad ile anlr; rnein, Bielid akan yldz yamuru gibi. Baz nemli akan yldz yamurlar ve meydana geldikleri yaklak tarihler, izelge 3.5te verilmitir. izelge 3.5: nemli akan yldz yamurlarnn tarihleri ve bir saatteki maksimum saylar. Akan yldz yamurunun Tarihi ad Quadrantids Lyrids Eta Aquarids Delta Aquarids Perseides Orionids Taurids Leonids Geminids SORULAR 1. Dnya byklnde bir gezegen oluturmak iin ka tane kk gezegene gereksinmeniz var, merak ettiniz mi? Bir kk gezegenin apn 120 km, Yer yarapn da 12000 km alarak meraknz gideriniz. 2. Bu akam, bulunduunuz yerde eer hava aksa, gk yzne bakn. Gezegenleri grebilir misiniz, onlar yldzlardan ayrt edebilir misiniz? Eer gk yznde Ay varsa, yaklak olarak Gnein doduu ve batt noktalar Ayla birletiren yarm ember yresine bakn. Bildiiniz gibi bu, ekliptik dzlemidir. Tm gezegenler bu dzleme yakn hareket ederler. Burada grdnz parlak bir cismin gezegen olup olmadn anlamanz iin ekteki gk haritalarna bakn. Eer gk haritasnda yoksa bu, bir gezegen demektir. Bulgunuzdan emin olabilmeniz iin baz bilimsel dergilerde yaynlanan, o aya ilikin gk haritalarn da inceleyebilirsiniz. Unutmayn, gk haritalarn incelemek, kent haritalarn incelemek kadar ilgintir. 3. Okulunuzun veya bir arkadanzn teleskopu varsa, bu teleskopla Jpiteri inceleyiniz. Bu gzlemi gerekletirmek iin, teleskopunuzun ap 10 cm veya daha byk olmas gerekir. kinci olarak da sizlerin byk bir sabra sahip olmanz gerekir. nnze bir defter, kalem alarak Jpiterin yzeyinde grdnz her eyi resimlemeye aln. Kuaklar ve blgeleri grebiliyor musunuz? Hangi blgeler daha parlaktr? Jpiterin gney yarm kresinde olan m yoksa kuzey yarm kresinde olan m? Byk Krmz Lekeyi (BKL) grebildiniz mi? Uydularn da iaretlediniz mi? Yaklak bir saat sonra uydularn konumlarn defterinize tekrar iaretleyiniz. Bir fark grdnz m? 4. Ayn teleskopla Satrn inceleyiniz ve halkasnn grnn defterinize not ediniz. Halkann size gre ka derece eik olduunu tahmin edebilir misiniz? Halkadaki Cassini boluunu grebiliyor musunuz? Yaklak 1 sene sonra ayn gzlemi tekrarlaynz, halkann eiminde bir fark grebilir misiniz, niin? Satrn yzeyindeki olgular da defterinize iaretlediniz mi? Orada da blgeler ve kuaklar var m? 4 Ocak 22 Nisan 5 Mays 27-28 Haziran 12 Austos 21 Ekim 8 Kasm 17 Kasm 14 Aralk 110 12 20 35 68 30 12 10 58 Saatte akan yldz says

5. Kolunuzda bugn kullandnz bir saat ile sizi nce Merkr, sonra srasyla Vens ve Mars yzeyine braksak (yaayabileceiniz evre koullar iinde); orada bir gnn ve bir yln ne kadar srdn syleyebilir misiniz? Yer yznde ortalama insan mr 65 yl iken; bu, hangi gezegenlerde daha az, hangilerinde daha fazladr? En uzun geceler ve en ksa geceler hangi gezegendedir? 6. ap 15 cm veya daha byk ve bytmesi de 250 yresinde olan bir teleskopla Mars gezegenini kar konumda iken incelersek, yzeyinde herhangi bir ayrnt grebilir miyiz? Kutup balklar kk parlak grnleri ile ilk gze batan olgulardr. Herhangi bir karanlk olgu grebiliyor musunuz? Bu gzlemi birka gn tekrarlaynz ve saptadnz farklar tartnz. 7. Gezegenler iinde Yer kreye en ok yaklaan gezegen hangisidir? Bu sorunu zmek iin defterinize gne sisteminin bir modelini iziniz. Tm gezegenlerin Gne etrafndaki yrngelerini, Ek-6'daki (Sayfa 264) izelgede yer alan verileri kullanarak gstermeye alnz.

YILDIZLAR BLGS
4.1 Inm Enerjisi Yldzlara gidemeyiz; sadece, onlardan gelen nm teleskoplarn yardmyla gzleyebilir ve zmleyebiliriz. Teleskopun alma ilkesini anlamak iin nce, nmn doasna bir gz atalm: Ik, genellikle titreen elektromanyetik dalga olarak dnlr; bu, suda ilerleyen dalgaya benzetilebilir. Bir sakin gle bir ta brakld zaman yaylan bir dalga katar olutuunu biliriz; su moleklleri yaklak ayn yerde ykselip alalrlar. Ik, aa yukar ya da ileri-geri titreen ykl paracklar tarafndan retilebilir, fakat bir yerden baka bir yere paracklarn hareketi ile iletilemez. nk n bolukta, yani paracklarn olmad yerde yayldn biliyoruz. Kk, durgun, ykl bir cisim alalm. Bu ykl cismin etrafndaki uzay etki blgesi olarak dnebiliriz, buna "alan" denir. Eer bir baka ykl parack (test parac) bu alana konursa sabit bir kuvvet duyar. Eer bu iki paracn ykleri ayn cins ise test parac itici kuvvet duyacaktr, zt ykl iseler test parac ekici kuvvet duyacaktr. Eer birinci parack bir nokta etrafnda (ileri-geri) titreime braklrsa test parac deien bir alan duyacak ve tepkisini titremekle belli edecektir. Bylece bir paracn titreimi, arada hibir madde olmadan, dier paraca aktarlabilir. Bu, n bolukta nasl yayldnn eksik modelidir. Modeli tamamlamak iin unu bilmeliyiz ki deien elektrik alanna, deien manyetik alan elik eder. Deien manyetik alan zihninizde canlandrmak iin u deneyi yapn, bir elinizle bir ubuk mknats tutun ve yaknna bir pusula koyun. imdi mknats saasola dndrn, pusula ibresinin buna tepki olarak yapt hareketten deien manyetik alan yarattnz sonucunu karrsnz. Burada, titreen mknats, arada hi madde olmasa da, pusulay etkileyecektir. Bylece n tamamlanm modelini elde etmi oluyoruz: I, titreen bir yk tarafndan ayn anda yaratlan deien elektrik ve deien manyetik alann rettii elektromanyetik tedirginlik olarak tasarlyoruz. Tm optik etkilerden elektrik bileen sorumlu olduu iin ve manyetik alan daima deien elektrik alana elik edeceinden, ktan sz ederken yalnz elektrik bileenden sz edeceiz. Her trl elektromanyetik tedirginlik ya da elektromanyetik dalga, bo uzayda saniyede yaklak 300000 km hzla yaylr: Bir k demeti 1 saniyede Yer evresini 8 kez dolanr, Ay'a 1.3 saniyede ular. Ik hz evrende ulalabilecek en byk hzdr. Herhangi bir dalga iki bamsz kemiyet ile temsil edilir: dalga boyu () ve frekans (f). Dalga boyu, elektromanyetik alann tam bir titreimi sresince (ykl paracn ileri-geri hareket periyodu) elektromanyetik dalgann uzayda kat ettii yol; frekans (f), herhangi bir noktadan bir saniyede geen dalga (uzunluu olan dalga) saysdr. 'nn birimi metre (m), f'nin birimi hertz (Hz) dir (1Hz=1 tireim/saniye). Kolayca anlalaca gibi bu iki saynn arpm yaylma hzn verir:  f=c. Gzmzn duyarl olduu k dalgalarnn bir dalgaboyu aral (tayf) vardr. Krmz n dalgaboyu 7x10-5cm

=700 nm dir (1nm=10-9 m) . Dalga boyu ksaldka renkler krmzdan turuncu, sar, yeil, mavi ve mor'a doru deiir.

ekil 4.1: Elektromanyetik nm tayf. Doa, dalga boylarn bu saylarla snrlamyor. Tm elektromanyetik tayfta en byk dalga boyunun en kk dalga boyuna oran 1015 den fazladr. Farkl blgeler farkl adlarla anlrlar; grsel yani optik blge algladmz renkleri ierir; mor tesi, x-nlar, -nlar daha ksa dalgaboylu; krmztesi ve radyo blgeleri uzun dalgaboyludur. Dalgaboylar radyoda km'leri bulur. Bolukta bunlarn hepsi c hz ile hareket eder. Gk cisimleri tm elektromanyetik tayfta nm gnderirler; bu nedenle bu cisimlerdeki fiziksel olaylar anlayabilmek iin tm dalga boylarn gzleyebilmemiz gerekir. In (Elektromanyetik nma-alkanlktan-ksaca k diyeceiz.) dalga olarak aklanmas yetersiz kalmaktadr. Deneyler gstermitir ki kimi durumlarda k dalga gibi deil, parack gibi davranr. Yukarda aklanan dalga zelliini de tayan byle bir paraca foton denir. Evrende enerji, bir noktadan baka bir noktaya esas olarak k ile tanr (kozmik paracklar hari). Bir fotonun tad enerji, o fotonun frekansna baldr ve E = hf ile verilir, burada h bir evrensel sabittir (Planck sabiti). n fotonlar, radyo fotonlarndan 1015 kat daha fazla enerji tarlar, radyo yaynlarnn insan salna zarar vermemelerinin, ya da mor tesi ve gama nlarnn zararl olmalarnn nedeni budur. Tek bir fotonun tad enerji miktar olduka kktr. rnein; sar k iin = 550 nm dir, dolaysyla f = c/ =5x1014Hz, h=6.6x10-34 J.s olduuna gre E nin deeri ancak 3x10-19 J kadar olur (J = Joule enerji birimi). 100 watt'lk sodyum lmbas saniyede 100 Joule enerji yaydna gre kabaca saniyede evreye 1020 gibi ok byk sayda foton salyor demektir. evremizde grdmz cisimlerin renkleri kendi yaydklar (lmbalar gibi) ya da yansttklar (masa, aa, ayna gibi) n dalga boyu aralnn gstergesidir. Bir portakal turuncu gzkr, nk zerine den gne nn -ki gzn duyarl olduu tm renkleri ierir- yalnz turuncu olann yanstr. Bir beyaz gelinlik tm renkleri yanstt iin beyaz grnr! Kmr, zerine den yanstmad fakat sourduu iin siyah gzkr. zerine den tm nm souran cisimlere, bu nedenle karacisim denir. Inm enerjisinin sourulmas, cismin scakln ykseltir. Ancak scaklk ykselmesi sonsuza kadar sremez. Cisim en sonunda bir dengeye ulamal ve ne kadar nm enerjisi sourduysa o kadar nm enerjisi salmaldr. Sinop'ta Karakum denen bir kumsal vardr, kumlar karadr; normal kumsalda plak ayakla gezilebilirken Karakum'da, ok scak olduu iin, bu olanakszdr; Karakum

yksek scaklkta dengeye gelmitir. Bu durumdaki cisme "Inmla dengededir." ya da "Imasal dengededir." denir. Bir karacismin sald nm enerjisi, dalgaboyunun srekli bir fonksiyonudur; yani btn renkler vardr ve bir renkten dierine gei sreklidir, arada boluklar, kesiklikler, ini-klar yoktur. Buna, karacisim erisi, ya da karacisim tayf (spektrumu) denir. Dalgaboyu arttka salnan nm enerjisi nce ok abuk artarak maksimuma ular, sonra yava yava sfra kadar der. Daha yksek scaklktaki bir karacisim erisinin biimi de ayndr fakat eri daha ksa dalgaboyunda maksimuma ular ve maksimum deeri daha byktr (ekil 4.2). Her scaklkta nm salnr. Birka K (yani -273 C olarak bilinen mutlak sfrn birka derece stnde) scaklndaki karacisim yalnz radyo blgede ma yapar. T scakl, birka yz K ise hem radyoda hem de krmztesi blgede ma yapar fakat insan gz cismi yine gremez. T=1000K yresinde grsel (optik) blgede ma yapmaya balar. Cismin scakl arttka ksa dalgaboyunda salnan k miktar, uzun dalgaboylarna gre daha ok artar; bu demektir ki stlmakta olan bir demir ubuun nce ssn hissederiz (mikrodalga ve krmz tesi), sonra rengi krmz daha sonra turuncu olur. Inm enerjisinin en byk olduu dalgaboyu, Wien yasas diye bilinen u ifade ile verilir:

ekil 4.2: eitli scaklklarda karacisim erileri. T max (nm) = 2.9x106 Yine kuramsal hesaplar ve deneyler gsteriyor ki bir karacismin 1m2 lik yzeyinden 1 saniyede kan nm miktar (yzey aks) scakln drdnc kuvveti ile orantldr. Bu watt/m2 birimlerinde, F = T4 eklinde yazlr, buna Stefan-Boltzmann yasas denir. Burada orant katsaydr ve deneylerle bulunmutur. Scakl bir karacismin scaklnn 2 kat olan bir baka karacisim birim alan bana 24 =

16 kat daha ok nm salar ve dolaysyla 16 kat daha parlak olur. Bir karacismin sald toplam nm, yzey alan ile yzey aksnn arpmna eit olacaktr; buna, nm gc denir. Eer cisim R yarapl kre ise alan 4 R2 dir. O zaman nm gc, L = 4 R2 T4 olur. Bu, astrofizik'te ok nemli bantlardan biridir; L, R ve T den herhangi ikisi bilinince ncs bu formlden hesaplanabilir. Eer kaynak karacisim deilse yukardaki bant geerli deildir. Bunun ayrntlarna burada girilmeyecektir 4.2 Bir Yldz Olarak Gne Is ve k kaynamz olan Gne, kendi enerjisini kendi iinde reten orta byklkte bir yldzdr. Yaamn devam gne enerjisine ve Yer'in Gne'ten uzaklnn buna ok uygun olmasna baldr. Yer atmosferi dnda birim alana btn dalgaboylarnda den Gne enerjisi S =1368 watt/m2 llmtr. Buna gne sabiti denir. eitli yntemlerle yaplan lmler, Yer'in Gne'ten ortalama uzakl iin r = 1.GB = 1.495x1011 m vermektedir.Bu uzakl k hzna bler ve kan saniye saysn dakikaya evirirsek grrz ki Gne'in Yer'e 8.3 dakikada ular.Gne her yne nm saldna gre, Gne'ten bir saniyede kan toplam nm 8.3 dakika sonra yarap 1 GB olan kre yzeyine ulamtr. O hlde, bu kre yzeyindeki toplam gne enerjisi, Gne'in 8.3 dakika nce bir saniye iinde sald toplam enerjiye eit olmaldr. Bylece, krenin yzey alan 4 r2 olduuna gre, Gne'in birim zamanda (bir saniyede) sald enerji, yani nm gc, L= S4 r2 = (1368 W/m )(4 )(1.495x1011)2 = 3.8x1026 W olmaldr. Bu byk bir enerjidir. Yer zerine bunun milyarda birinden daha az dmektedir. Yldzlar ok uzak olduu iin k noktas gibi grnrler, halbuki Gne yakn olduundan disk gibi ve belli bir a altnda grlr. Bu ay her zaman lebiliriz. Gne'in bize uzakln bildiimizden basit bir geometri Gne'in apn verir (ekil 4.3). as kk olduundan geometri bants yle yazlabilir: d = r =1.495x1011 x 0.532 x = 1392000 km R =\F(1,2) d = 696000 km bulunur. /180

ekil 4.3: Gne apnn hesaplanmas

Kepler'in nc yasas yardm ile Gnein ktlesi iin M=2x1030 kg bulunmutur, yani Gne Yer'den yaklak 300000 kez daha ktlelidir. Ktle ve hacimden ortalama younluk 1.4 g/cm3 bulunur. Bu, Gne'in kat olduu anlamna gelmez. Gne, scaklk ve basncn belli koullar altnda, ktle ekimi ile dengede olan kararl bir gaz kresidir. Gnein Enerji Kayna Gne yzeyinden salnan enerjinin 4x1026 watt olduunu grdk. Bu mthi enerjinin kayna, Gne'in merkezinde, hidrojen bombasna benzeyen fakat denetim altnda ileyen ekirdek tepkimeleridir. Bu tepkimelerde atomlar kaynar, daha ar elementler oluur.Bu arada aa kan enerji, Gne'in-yldzlarda yldzn-yzeyinden uzaya salnr. Gne merkezinde scaklk 15 milyon K ve basnc 1 milyar atmosferdir (1 atmosfer = deniz seviyesindeki atmosfer basnc). Bu merkez blgeye, bundan byle zek diyeceiz. zekteki "yakt" hidrojendir. Hidrojen evrende en basit ve en bol olan elementtir. Olaan koullarda iki art yk birbirini iter. Gne zeinde yksek scaklk ve basn koullarnda protonlar birbirine yle yaklaabilirler ki gl ekirdek kuvveti elektrostatik itme kuvvetini yener ve iki proton birbirine kenetlenir, bylece yeni bir izotop ya da element oluur. Gne'in zeinde meydana gelen proton-proton zinciri ad verilen tepkimelerin zeti : 4H  He + E olur. Burada, H hidrojen atomunun ekirdeini (proton), He helyum atomunun ekirdeini, E de aa kan enerjiyi gstermektedir. Grlecei gibi, 4 tane hidrojen atom ekirdei birleip bir helyum atomu ekirdei oluturmaktadr. Bir helyum ekirdeinin ktlesi 4 tane hidrojenin ktlesinden 0.029 akb kadar daha azdr. (akb = atom ktle birimi = 12C atomunun ktlesinin 12 de biri = 1.66x10-27 kg ). Bu ktle art Einstein'in E=mc2 formlne gre k enerjisine dnr. Burada c k hz, m ise a dnen ktledir. Saylar yerine koyalm: E = 0.029 akb x1.66x10-27 kg/akb x (3x108 )2 = 4x10-12 joule 4 tane hidrojenden bu kadar enerji elde edildiine gre Gne'in yzeyinden salnan 4x1026 watt'lk enerjiyi karlamak iin saniyede 4.5 milyon ton ktle harcandn kolayca hesaplayabilirsiniz. Fakat Gne'in iini ve iindeki atomlar grmeden, gk bilimciler ve fizikilerin, bu enerji kaynan bulmalar yle kolay olmad. Gne bu tempoda 5 milyar yl daha zekte hidrojen yakabilir. Bu enerji retimi 15 milyon kelvinlik zek scaklnda balyor ve srdrlyor. Scaklk da doru azaldndan zek dnda enerji retimi yoktur. Be milyar yl sonra Gnein zekteki yakt helyum olacaktr. Gne'in Yaps Gne enerjisinin retildii blge, ekirdek tepkimelerinin yer ald zek blgesidir (ekil 4.4). Bu enerji d katmanlara tanmakta, oradan da uzaya yaylmaktadr. Gk bilimciler, Gnete - ve yldzlarda - enerjinin esas olarak nmla ve konveksiyonla (ktle hareketiyle) tandna inanrlar. zek blgesini evreleyen ve enerjinin nm yoluyla tand blgeye, masal blge denir. zekte retilen bir foton, Gne'in yzeyine bir doru boyunca ulaamaz, fakat yldz maddesi ile arpr, salr, sourulur ve yeniden salnr. Hesaplar gsteriyor ki tek bir fotonun yzeye ulamas bir milyon yl almaktadr, yani bizim imdi gzlediimiz gne , zekte bundan bir milyon yl nce retilmiti. Bu nedenle biz Gne'in zeini deil fotonlarn en son salnd d katmanlar gryoruz.

ekil 4.4: Gnein katmanlar. Imasal blgeyi evreleyen bir sonraki katman konvektif zarftr. Burada enerji, katmandaki maddenin hareketi ile tanr: Scak gazlar ykselip tad enerjiyi k kreye brakr, sour ve geri dklp yeniden snr. Bir odadaki radyatr ya da sobann stt hava ykselir, tavan dzeyinde yaylr,

souyup odann teki tarafndan aa ker; oluan bu dolam, konveksiyondur. Gne'in masal blgesinden gelen byk miktarlardaki enerjiyi tayabilmek iin konveksiyon hareketi ok belirgin olmaldr. Bu hareket, beyaz kta ekilen Gne fotografnda belli olmaktadr; yzey lekeli grnmdedir, buna "bulgurlanma" denir. (ekil 4.5). Parlak lekeler ykselen gaz stunlarn, karanlk ksmlar kmekte olan soumu gazlar temsil etmektedir. Konvektif hcreler, birka yz km geniliinde ve derinliindedir.

Gne'in Atmosferi Gne atmosferi, Gne'in en d katmanlardr. Konvektif zarfn, gne n dorudan aldmz st ksmna k kre denir. Gne tayf, birka km kalnlndaki k krenin kimyasal bileimini verir. Beyaz kta (filtresiz) ekilen fotografta grlen "kenar kararmas" (ekil 4.6) yzeyden ie doru scakln arttnn kantdr: Gne kat disk deil, bir gaz kresidir. Kenara doru baktmzda bak dorultumuz daha s, souk ve dolaysyla daha az nm salan katmandan geer. Grlen disk her yerde eit parlaklkta deil, kenara doru kararr. Kararmann miktar scakln derinlikle deimesini verir.

ekil 4.5: Gne yzeyinde bulgurlanma. Enerji konvektif yol ile tandndan her hcrenin iindeki ak renk alan ieriden darya kan blgeyi, hcrelerin kenarndaki daha karanlk ksmlar ise yzeyden ieri giden daha souk gaz gstermektedir. Gne atmosferinin ikinci katman, renk kre (kromosfer)dir. Kalnl yaklak 6000 km kadardr. yi bir raslant olarak Ay ile Gne'in asal aplar ayndr; belli koullarda tam Gne tutulmasnda Ay, Gne'in ok parlak olan k kresini tam olarak rter ve Ay diskinin evresinde ilgin bir k halkas gzkr. Bu k halkasn oluturan ounlukla hidrojen gazdr. Hidrojene ek olarak renk krede; sodyum, kalsiyum, magnezyum ve helyum vardr. Gne atmosferinin nc katman, yine tam Gne tutulmas srasnda grlen ve renk kreyi evreleyen ta katman (korona) dr. (ekil 4.7). Renk kre ve ta katman zel letler olmakszn normal gn nda grlmez, nk k krenin yannda ok snk kalrlar. Renk kre ve ta katmann gzlemek iin gk bilimciler artk tam gne tutulmasn beklemezler. Teleskop odanda

Gne diskini yapay olarak kapatp renk kre ve ta katmann izleyebilmektedirler. Bu almalar ta katmannn dzgn yapda olmadn, zamanla deitiini, onbinlerce - hatta yzbinlerce- km yukarlara uzandn gstermektedir.

ekil 4.6: Soldaki resim lekelerin yedi gnlk sre iinde Gne'in ne kadar dndn, sadaki resimde ise beyaz kta grlen kenar kararmasn gstermektedir. Renk kre ve ta katmannda scaklk deiimi beklenilenin tersidir. Ikkrede scaklk da doru azalr, renk krenin dibinde 4200K (kelvin)'e kadar der. Bundan sonra scaklk ykselmeye balar, renk krenin nemli bir ksmnda scaklk 7000K kadardr. Renk kre ile ta katman arasnda olan ve gei blgesi denen blgede, scaklk birden bir milyon dereceye kadar ykselir, ta katmannda ortalama scaklk 2 milyon K kadardr. Bu kadar yksek scaklklarda T4 den beklenen yksek nm gc gzlenmemektedir. Bunun nedeni renk kre ve ta katmannn ok dk younlukta olmalardr. Orada anlaml miktarda nm retecek kadar gaz yoktur. Yksek scaklk, gaz atomlarnn yksek enerjilerini ve yksek hzlarn temsil eder. Byle scakla kinetik scaklk denir.

ekil 4.7: Gne tutulmas ve ta katman. Gnein en d katmanlar (k kre ve ta) elektromanyetik olaylarn bir sonucudur. Seyrek renk kre ve ta katman gazlar, k kreden kan ve sonra yine k kreye dnen byk ilmekler oluturan manyetik alanlar tarafndan tutulur ve tanan manyetik enerji ile stlrlar. Gnein Manyetik Etkinlikleri Galile, 1610 da basit teleskopuyla Gne'e bakt zaman (Gzn kr etmemek iin her hlde nlem almtr.), o gne kadarki inann tersine, yzeyin kusursuz deil, siyah lekelerle kapl olduunu kefetti. Bunlarn bir ksm beyaz k fotografnda grlebilir (ekil 4.6). Beyaz alanlarla da evrili olan bu gne lekeleri ounlukla ikierli olarak ortaya kar ve gruplar hlinde kmeleirler (ekil 4.8). Kimi ancak sezilebilir, kimileri Yer'den daha byk boyutlara ular, ender olarak bazlar plak gzle de grlebilirler Bunun iin siyah cam kullanlmaldr. Bir leke umbra denilen daha derinde siyah bir zek ve onu evreleyen grimsi bir evreden oluur; penumbra denilen grimsi evre, fotosfere doru eimlidir ve koyu, ak izgiler sergiler. Umbra aslnda siyah olmaktan uzaktr, fakat 4500K scaklnda olduundan 5800K den daha yksek scaklktaki evresine gre koyu gzkr. nce ok kk gzlenen leke grubu zamanla geliir, byklne bal olarak birka gnden birka aya kadar yaayabilir. Gne lekeleri, gnele birlikte dndklerinden, Gne'in dndn ok iyi gsterirler. (ekil 4.6)'dan, onlardan Gne'in kat cisim gibi dnmediini, anlyoruz. Ekvator blgesi 25 gnde bir

dner, bu yavalayarak kutuplarda yaklak 34 gn bulur. Bylece Gne, enleme gre diferansiyel dnme gsterir. Gne lekelerinin says ortalama 11 yllk bir evrimle artp azalr. Yeni lekeler, ekvatorun yaklak 35 kuzeyinde ve gneyinde ortaya kar, zamanla saylar artar ve ortalama enlemleri ekvatora yaklar. Leke says maksimumda iken herhangi bir anda 100 den fazla leke grlebilir. Minimumda ekvatorun 5 gney ve kuzeyinde ancak birka tane leke grlr. Bu, yaklak 11 ylda bir tekrarlanr.

ekil 4.8: Gne yzeyinde bir leke grubu. Lekelerin ne denli byk olduunu gstermek iin dnyann bykl de resimde gsterilmitir. Baz byk lekeler 3-4 Dnya boyutunda olabilir.

Gne lekelerinin manyetik alanlarla ilgili olduu anlalmtr. eitli tekniklerle yaplan gzlemler, Gne'te gl manyetik alanlarn var olduunu gstermitir; leke yaknlarnda iddetleri, Yer'in manyetik alannn 3000 katna ulaabilmektedir. Alan izgileri, bir leke iftinin birinden kp ilmek oluturarak dierine girerler. Byk olaslkla lekeleri gl manyetik alanlar retir. Bu balamda gne lekeleri manyetik ilmeklerin k kredeki kesitleridir. Byk manyetik ilmekler k kreden 400000 km ykseklere kadar uzanrlar. Gnein st atmosfer katmanlarn bu manyetik ilmekler kontrol eder. Leke evriminin maksimumu srasnda byk leke blgelerinin st ksmlarnda ani k parlamalar gzlenir; bunlara, gne parlamalar denir. Ender durumlarda bir parlama Yer byklne ulaabilir ve birka saat srebilir. Gne'in X-n grntleri, byle parlamalarn yksek ta katmannda, etkin lekeli blgelerin yukarsnda manyetik alanlarn birletii noktalarda meydana geldiini gstermektedir. Gne patlamalar srasnda mthi bir enerji aa kar ve scaklk blgesel olarak 20 milyon kelvine ulaabilir. Bu olay, elektronlar k hznn 1/3 ne kadar ivmelendirebilir ve X-nlar retir, bu Xnlar aada renk kreye arpar ve optik olarak grlen parlamalara neden olur. Renk kre maddesinin (plazma) bir ksm ta katmanna mthi bir iddetle geri frlatlr. Ta katmannn yksek scakln besleyen, bu manyetik enerji girdisi ve saysz minik parlamalarn -Gne sakinken bilerettii enerjidir.

ekil 4.9: Gnete grlen bir prominans.

Bir baka etkinlik gstergesi, prominans denen gaz uzantlardr; bunlar etkin blgelerin (lekelerin) yukarsnda, ta katmanndan youan souk gaz stunlardr (ekil 4.9.). Kimisi sakindir, yz binlerce km uzunluunda olabilir; orada gnlerce, haftalarca asl kalabilir; kimisi aaya k kreye akarken; kimisi de patlayp ta katman gazn nne katarak Gne'ten uzaklatrp uzaya yayar. Gne srekli deiken, artc ve onsuz olamyacamz bir varlktr. Gne'in manyetik etkinlii enlemsel manyetik ilmeklerin byklne ve okluuna baldr. Bu oluumlarn varl ve deiimi ise dinamo modeli denen bir modelle aklanr. Gnete manyetik dinamonun verimi, yani Gne etkinlii, temelde konvektif katmanla diferansiyel dnmenin olduka karmak olan etkilemesine baldr . Gne Rzgr ve Etkileri Gne'in; k, radyo ve X-nlar gibi her yne elektromanyetik tedirginlikler gnderdiini belirttik. Olay yalnz bu deildir. Gne'ten her yne srekli paracklar aks da vardr; bunlar ounlukla elektronlar ve protonlardr. Gnein ta katmanndan bu ekilde uzaya srekli madde kayb vardr. Buna gne rzgr denir. Bunun etkisini kuyruklu yldzlarda gryoruz: Gne rzgr nedeniyle kuyruklu yldzlarn kuyruu hep Gne'ten teye doru uzanr. Uydularla yaplan gzlemler gstermitir ki Yer yaknlarnda 1 cm3 den ortalama 10 kadar proton ve elektron geer; ortalama hzlar 400 km/s kadardr. Bir bakma biz Gne ta katmannn d uzantlar iindeyiz. Gne yaknlarnda ta katman kuvvetli ve kapal manyetik alanlar tarafndan tutulur ve plzmann kamas engellenir. Kaan gne rzgr genellikle X-n fotograflarnda belirgin olan ta katman deliklerinden, yani ak manyetik alan izgileri boyunca kar. Bu rzgrn hz deikendir ve Gne'in manyetik evrimine baldr. Gne rzgr ayrca Yer'in manyetik alann da rzgr ynnde ok dalgas biiminde sktrr; deniz hz motorunun nndeki suda oluturduu ve iki yandan arkaya uzanan dalga gibi. Bu dalga snrlar iinde ykl paracklar manyetik olarak, Van Allen kuaklar denen iki blgede hapsedilirler. Gne rzgrnn basnc sonucu Yer'in arka tarafnda 100 Yer yarapn aan uzunluklarda manyetik kuyruk oluur. Gne sisteminde manyetik alan olan btn gezegenler Gne rzgrndan etkilenir. Gne'in etkisi, rzgrn yldzlararas gaza girdii yerde son bulur. Bu snrn nerede olduunu henz bilmiyoruz. Gne sisteminden farkl ynlerde kan uzay gemisi; Pioneer II, Voyager 1 ve Voyager 2 bunu bulmak iin grevlidir. Bunlar gerek d uzaya, yani yldzlararas uzaya belki de ancak 2020 ylnda ulaacaklardr. Gne'in manyetik etkinliinin ve Gne rzgrnn Yer zerinde baka nemli etkileri de vardr. Ta katmannda byk bir parlama olduu zaman, zellikle Gne leke maksimumu srasnda, artan gne rzgr iddeti yaklak iki gn sonra Yer'e ular, Yer'in manyetik alanlarn sktrr ve kutup akm halkalarna byk miktarlarda yeni enerji brakr. Bu gl elektrik akm st atmosferdeki havay iyonlatrr. Elektronlarla havann ayn atom ve molekllerinin yeniden birlemesi "kutup " (gneyde ve kuzeyde) denen k gsterisi biiminde g aydnlatr. Byle "manyetik frtnalarn" radyo haberlemelerini etkiledii, zaman zaman elektrik hatlarnda arzalara neden olduklar bilinmektedir. Gne etkinliinin daha uzun vadeli etkileri vardr. 1645-1715 arasnda Gne'te hemen hemen hi leke grlmemitir. Buna, olay ortaya karann adyla Maunder minimumu denir. Bu dnemde zellikle Avrupa'da ok ar klar yaanmtr; buna kimileri "kk buz a" demektedir. O hlde bu srede Gne'ten daha az enerji gelmitir. Aa halkalarndaki izotop bolluu da Maunder minimumunu kantlamakta ve bu minimuma benzer 12 kadar dnemin yaandn gstermektedir. Aka Gne etkinlii ile Yer iklimi yakndan ilikilidir, fakat bu ilikinin ayrntlar iyi bilinmemektedir. Yeni anlalmaya balanan bir baka etki de, Yer evresinde yrngeye yerletirilen yapay uydular zerindeki etkidir. Gne etkinliinin etkisi yle byk olmutur ki Yer atmosferi genilemi ve srtnme sonucu Sky Lab uzay istasyonu yere dmtr. Daha sonra frlatlan Hubble Uzay Teleskopu bu yzden daha yksek yrngeye oturtulmutur .3 Yldzlarn Gzlemsel zellikleri Yldzlarn Uzaklklar

Yldzlarn bize uzaklklar birbirinden ok farkldr. Onlarn byklk gibi, toplam nmgc gibi gerek zelliklerini bulabilmek iin nce uzaklklarn bilmeliyiz. imdi en azndan yakn yldzlarn uzaklklarnn nasl bulunduunu grelim: aret parmanz gzlerinizden 30 cm kadar uzakta tutunuz ve parmanzn ucuna nce bir gznzle sonra dier gznzle baknz. ok uzaktaki cisimlere gre parmanzn ucunun belli bir a kadar yer deitirdiini grrsnz. Parmanz uzaklatrdka yer deitirme as da klr. imdi ayn ii ok uzaktaki bir cisimle yapnz; yer deime olmadn greceksiniz. Yer deitirme as, cismin gznzden uzaklnn bir lsdr. Bu ilke geniletilerek, yldzlarn uzaklnn bulunmasnda kullanlr. Yer'in Gne evresindeki yrngesini ve bu yrnge dzlemi iinde bir Y yldz ele alalm (ekli 4.10), (Yldz, Yer'in yrnge dzlemi iinde deilse ekliptik enleme bal formller bunu hesaba katar.) Yer A konumunda iken Y yldz AY' dorultusunda grlr. Alt ay sonra Yer B konumuna geldii zaman ayn Y yldz bu kez BY" dorultusunda grlr. Bir yl sonra Y yine Y' dorultusunda olacaktr. Gnee ok uzak yldzlarn yer deitirmesi o kadar kktr ki A dan, G den ya da B den bakldnda dorultular pek deimez. Bu durumda XAY' ya da Y"BX' as llebilir. Bu a ayn zamanda AYG=p asna eittir. Bu aya, Y yldznn Gne merkezli raklk as (paralaks) denir. Yani raklk as Yer -Gne uzakln yldzdan gren adr. AYG geninde p as ve AG uzunluu (Yer-Gne uzakl) bilindiine gre geometrik yntemlerle,

ekil 4.10: Gne merkezli raklk as. Y yldz, Yer A da iken Y' dorultusunda, B de iken Y" dorultusunda grlr. yldzn GY uzakl hesaplanabilir. Yldzlar iin p as her zaman 1 a saniyesinden kktr. 1 saniyelik a ba parmanzn geniliini 4 km uzaktan gren aya eittir. Byle kk al genlerin zm daha da kolaydr. Yldzlar iin p as yle kktr ki merkezi Y, yarap yldzn uzakl r ye eit olan dairede, p yi gren yayn uzunluunu Yer-Gne uzakl AG ye eit alabiliriz (ekil 4.10). Bir dairede iki ayr yay paralarnn uzunluklarnn oran, bu yaylar gren merkez alarnn oranna eittir. Dairenin evresi 2 r ve bu evreyi gren merkez a 360 olduuna gre (BG/2 r)=(p/360) yazlabilir. p kk olduu iin a saniyesi cinsinden ifade etmek det olmutur. O zaman 360 yi de a saniyesi cinsinden, yazmalyz:

\F(AG,2 r) = \F(p",360x60x60) r = \F(206 265 x AG,p") AG = 1 GB (gk birimi) olduuna gre, GB cinsinden, r = \F(206 265 ,p") GB olur ( " simgesi, a saniyesi demektir). Astronomide 206265 GB uzunluuna, 1 parsek denir ve ksaca pc yazlr. O zaman pc cinsinden r, basite r = 1/p parsek olur. O halde parsek, Yer-Gne uzakln 1 a saniyesi altnda gren yldzn uzakldr, o da 206265 GB'ne eittir. Kullanlan bir baka uzaklk birimi k yldr, bu n bir ylda ald yoldur. 1 parsek = 3.26 k yl olduunu kolayca gsterebilirsiniz. Dikkat edilirse, yldzn uzakl (r) ne kadar bykse raklk as (p) o kadar kktr. Bize en yakn yldzn (Proxima Centauri) raklk as p = 0".75 dir; bu uzaklk iin r = 1/0.75 = 1.33 parsek = 4.3 k yl verir. Yani u anda yldzdan aldmz k, 4.3 yl nceki ktr. Iraklk alarnn llmesi ok zordur ve yllar sren gzlemler gerektirir. Byle kk alarn llmesine l hatalar karmaktadr. llebilen en kk a 0".01 kadardr, bu 100 pc demektir. Bu yzden 100 pc den daha tedeki uzaklklar iin bu yntem yararszdr. Yer atmosferi dndan bakldnda, atmosferin yldz n datc zellii ortadan kalkt iin (kprama olmad iin), daha kk raklk alar llebilmektedir. Bu nedenle ok sayda yldzn raklk asn lmek iin yrngeye uydu teleskoplar yerletirilmitir. Bu teleskoplarla 500 pc e kadar yldz uzaklklar llebilmektedir. Halbuki gkte grdmz yldzlarn ou binlerce parsek ya da k yl tededirler. Samanyolunun ap 100000 k yl uzunluundadr, dier galaksiler ise milyonlarca, milyarlarca k yl uzaktadr. Btn bu uzaklklar bulmada raklk asna ayarlanan baka yntemler kullanlr; bunlarn zerinde durmayacaz. Yldzlarn Hareketleri inde bulunduumuz Samanyolu galaksisi alkantl, dnen bir ktledir. Gne dahil btn yldzlar Samanyolu merkezi evresinde mthi hzlarla dolanrlar. rnein; yldzlarn aada anlatacamz yntemlerle ve baka yollarla hesaplanan uzay hzlarndan, Gne'in Samanyolu evresinde yaklak 220 km/s hzla doland bulunmutur. Yldzlarn yrngeleri az ya da ok birbirlerinden farkldr. Bizim yldzmz Gne'ten onlar izlediimizde, kimilerinin birbirine yaklatn, kimilerinin birbirinden uzaklatn grmeliyiz. Ayn ekilde kimisi bize yaklamal, kimisi uzaklamaldr. Bir yldzn Gne'e gre hareketini, gkte uan bir uan yerde duran bir gzlemciye gre hareketine benzetebiliriz. Uak, genel olarak gzlemcinin bak dorultusuna eik bir izgi boyunca hareket eder. Bu hareketi, bir baka deyile uan hzn, iki bileene ayrabiliriz: Bak dorultusundaki hz ve bak dorutusuna dik dorultudaki hz. Birincisine radyal hz, ikincisine teetsel hz denir. Teetsel hz, uan gkte grld dorultunun, yani grld ann deimesine neden olur. Uak yaknsa, bu a abuk deiir ve uak hzla geer, uak uzaksa uan (ayn zaman iinde) kat ettii a kk olduundan, uan yer deitirdii ilk bakta sezilmeyebilir bile. Yldzlarda da ilke tam olarak ayndr. Teetsel hzn neden olduu birim zamandaki asal yer deitirmeye, z hareket denir.Yldzn z hareketi ve uzakl r lldkten sonra teetsel hz Vt, basit trigonometriden hesaplanabilir (ekil 4.11). ile Vt arasnda, Vt= 4.74 r = 4.74 \F(,p) bants vardr; burada uzaklk r parsek biriminde, z hareket ve raklk as p a saniyesi birimindedirler. 4.74 says, sonucu km/s birimine eviren katsaydr.

ekil 4.11: Bir yldzn gnee gre hz bileenleri: z hareket, Vt teetsel hz, Vr radyal (gr dorultusundaki) hz: V ise toplam hzdr. Yldzn radyal hz Vr Doppler fomlnden bulunur (bkz. kesim 1.5). Vr ve Vt bilinince yldzn Gne'e gre uzay hznn bykl ve yn, gende, dik a bantlarndan hesaplanabilir: V\S(2, )=V\S(2,t)+V\S(2,r) z hareket, yldzn saaklk ve dikaklnda deimeye neden olduundan, ilke olarak llmesi kolaydr, fakat z hareketler ok kk olduklarndan llebilir byklklere ulamalar iin yllarca beklemek, ltkten sonra da aradan geen yla blmek gerekir. 10 yl iinde 2".5 kayma gsteren bir yldzn z hareketi = 2".5/10 = 0".25 /yldr. z hareketin varln ilk kez 1718 de Edmund Halley (u kuyruklu yldza adn veren gk bilimci) kefetti. Bugne kadar on binlerce yldzn z hareketi llmtr. 300 den biraz fazlasnn z hareketi 1".0 /yl dan byktr. Uzaklklar byk olduu iin bu z hareketlerin ou ylda onda bir hatta yzde bir a saniyesinden kktr. En byk z hareket Barnard yldz adnda bir yldza aittir: 10".25 /yl; bu yldz bize en yakn ikinci yldzdr (ekil 4.12).

ekil 4.12: Barnard yldznn z hareketi. 1997 ile 2003 ve 2004 yllar arasnda ne kadar yer deitirdiini gstermektedir. Bir ylda dahi ne kadar yer deitirdiini farkedebilirsiniz. Yldzlarn Parlaklklar Yldzlar incelemede bilinmesi gerekenlerin banda onlarn parlaklklar gelir. M.. kinci yzylda Hipparchus (Hiparkus) plak gzle grebildii yldzlarn parlaklklarn kadir aralklar denen be arala bld; en parlak yldz 1 inci kadir, en snk yldz 6 nc kadir olarak snflad. Yldzlarn gkteki konumlarn ve parlaklklarn ieren ilk gerek katalou hazrlad. rnein Byk Ay'nn yldzlarnn ou ve kutup yldz 2. kadirden, Kk Ay'nn tavasnn sapndakiler 4. kadirden, tavasnn en sn 5. kadirdendir. (Kadir birimi rakamn zerine yazlan m harfi ile gsterilir. rnein, 2m ikinci kadir; 3m,6 onda altnc kadir demektir. Bugn 5m ve 6m yldzlar Ay'sz, iyice karanlk bir gecede grebilmek iin ehrin klarndan uzaklamak gerekir.) Bugn, teleskoplar sayesinde, 6m den daha snk milyarlarca yldz olduunu biliyoruz. Bunlarn parlaklklar, Hipparchus leini de koruyarak, fakat kiinin gz yeteneine bal olmayan, iyi tanmlanm ada letlerle llen saysal kadir snfna dayandrlmtr. Birka rnek izelge 4.1'de verilmitir.

ekil 4.13: 100000 yl sonra Byk Ay takm yldz sadaki ekli alacaktr. izelge 4.1: Kadir leinde baz grnr parlaklklar. Gne Dolunay Vens (en parlak ) Sirius Rigel -26m.5 -12m.5 -4m.4 -1m.4 0m.0

Aldebaran Kutup yldz plak gzle grme snr Gemici drbn grme snr 15 cm apl teleskopla grme snr

+1m.0 +2m.0 +6m.0 +9m.0 +13m.0

5 m apl teleskopla fotografik grme snr +24m.0 En byk teleskopla fotografik grme snr +29m.0 Yldz parlaklklarn lmek iin temelde iki eit ada yntem vardr: Birincisi 19. yzyl sonlarnda balayan ve bugn ok daha duyarl hle getirilen fotograf ekme yntemidir. Bir yldzn grnen parlakl, fotograf filmi (genellikle cam) zerinde oluturduu grntnn byklnden bulunabilir. Parlak bir yldzn film zerindeki grnts snk yldzn grntsnden daha byk olur (ekil 4.12). Bunlar "fotografik k ler" diye bilinen letlerle llrler. Byk teleskoplarla ya da daha uzun poz sresi ile ekilen fotograflarla daha snk yldzlar kaydedilebilir. Daha duyarl ikinci yntem "fotoelektrik k lm" yntemidir. Ik fotonlar a duyarl bir yzeye dtkleri zaman, yzeyden elektron koparrlar. Ne kadar ok foton derse o kadar ok elektron koparlr. Bu elektronlar bir iletken telle toplanrsa elektrik akm oluur. Bu akmn iddeti, a duyarl yzeye den n iddetinin bir lsdr. Teleskop, (parlakl) llecek yldza ynlendirilir, teleskopun toplad k "fotokatlandrc" denen bir aygtn duyarl yzeyine drlr. Fotokatlandrcda oluan kk akm bir ykseltele llebilir dzeye ykseltilir. Elektronik teknolojisinin son yllardaki gelimesi sonucu bu yntem, TV grnts ekmeye benzer biimde, fotograf ekiminde de kullanlmaktadr. 19. yzyl gk bilimcileri, birinci kadirden yldzlarn altnc kadirden yldzlara gre 100 kat daha parlak olduunu buldular. Kadir fark 5 iken parlaklk orannn 100 olmas demek, kadir fark 1 iken parlaklk orannn 2.512 olmas demektir. nk, (2.512) (2.512) (2.512) (2.512) (2.512) = 100 Bir yldz dierinden 2m kadir daha parlaktr demek, (2.5) (2.5) = 6.3 kere daha parlaktr demektir. Kadir fark ile parlaklk oran arasndaki iliki kesin matematiksel formlle ifade edilebilir: Eer a yldznn llen k iddeti La, b yldznn llen k iddeti Lb ve bunlara karlk gelen kadir deerleri, ma ve mb ise, aradaki bant udur : \F(La,Lb) = 100.4(mb-ma) mb-ma=5 iken La/Lb=100 olduunu kolayca kantlayabilirsiniz. Bu ifadenin en ok kullanlan biimi ve matematiksel e deeri yledir: mb-ma=2.5 log\F(La,Lb) a yldz standard olarak seilirse, yukardaki yntemlerle llen Lb den mb hesaplanr, bylece btn yldzlarn kadirleri standart yldza (ya da yldzlara) ayarlanm olur. Bu ekilde tanmlanan matematiksel kadir snfna gre, Hipparchus'un 1. kadir snfna koyduu yldzlardan bir ksm, aslnda sfrnc kadirden ya da daha parlaktr. Bugn en byk teleskoplarla 29 uncu kadire kadar yldzlar kaydetmek (lmek) mmkndr. 29 ncu kadirden bir yldz; 1 nci kadirden bir yldzdan yaklak 160 milyar kere daha snk, gzn grme snr olan 6 nc kadirden 1,6 milyar kere daha snktr. Salt Parlaklklar

Bir krenin yzeyine serpilmi gibi gzken yldzlarn aslnda ok farkl uzaklklarda olduklarn grdk. Yerden gzle ya da ada teleskoplarla llen parlaklk, grnen parlaklk (m) dir. Yldzlarn gerek nm glerini bulmak iin, m yi uzakln etkisinden kurtarmamz gerekir. Bir k kaynann grnen parlakl, uzakln karesi ile ters orantl olarak deiir; rnein, uzakl iki katna karsa bize ulaan k miktar drt kat azalr. (nk, bir nokta kaynaktan kp bir koni iinde yaylan k, koninin eksenine dik kesitinin alan gittike bydnden, gittike daha byk alana yaylr; iki alann oran, bu alanlarn koninin kesine olan uzaklklarnn kareleri oranna eittir.) O hlde yldzlarn gerek parlaklklarn karlatrabilmek iin hepsini ayn uzakla indirgemeliyiz.Yldzlarn hepsini 10 parsek ya da 32.6 k yl uzakla yerletirdiimizi ve parlaklklarn yeniden ltmz dnelim. Bu ekilde bulunan kadir deerlerine salt (mutlak) parlaklk denir. rnein 100 pc tede bir yldzn grnen parlakl 6. kadir olsun. Bunu 10 pc uzakla getirebilseydik 100pc/10pc = 10 ve 102 = 100 olduundan parlakl 100 kat yani 5 kadir artard ve salt parlakl +1 olurdu. Eer bir yldzn uzakl biliniyorsa, salt parlaklk u formlden kolayca hesaplanr : M = m + 5 - 5 log r Burada; M salt parlaklk, m llen grnen parlaklk, r ise pc biriminde uzaklktr. Bu, astronominin temel formllerinden biridir. Btn yldzlar 10 pc yarapl kre yzeyine yerletirebilseydik gk yz ok farkl grnrd : Gnein bizden uzakl r = 1GB = 1/206265 pc ve grnen parlakl m = -26m.74 olduuna gre, yukardaki forml M = +4m.83 verir; bu durumda Gnein plak gzle grlmesi ok zor olurdu. Uzakl 7m.2 pc olan Vega yldz yaklak yine ayn kadirde, yani Gne'ten 50 kez daha parlak olurdu. Kuu takm yldznda Deneb iin m = 1.25, r = 500 pc dir. Bunu 10 pc uzakla getirince, M = 7m.2 olur: Vega'dan 1400 kez, Gne'ten 65000 kez daha parlak. En parlak yldzlar iin M = -10m olduu ve uzaydaki saylarnn ok az olduu anlalmtr. Bize en yakn yldz Proxima Centauri iin, m = 11, r = 1.3 pc dir. Bu M = 15m.5 verir, yani parlakl 60 kez azalr ve Gneten 18000 kere daha snk olduu anlalr.Yldzlarn salt parlaklklar 30m den daha byk aral kapsar. Yldzlarn Renkleri ve Scaklklar Ak bir gecede ve karanlk bir yerde yldzlar inceleyenler, yldzlarn eitli renkler sergilediklerini bilirler. rnein; Avc (Orion) takm yldznda Betelgz ve Akrep (Scorpius) takm yldznda Antares krmz, Arabac (Auriga) takm yldznda Capella ve Gne sarms, algc (Lyra) takm yldznda Vega ve Byk Kpek (Canis Major) takm yldznda Sirius beyazdr. Bu renkler yldzlarn scaklklarnn gstergesidir. Yldzlar yaklak olarak ideal bir karacisim gibi ma yaparlar. (bkz kesim 4.1). Merkezde retilen nm, Gne'te olduu gibi, yzeye ardk sourulma ve yeniden salnma ile ular. Dolaysyla d atmosferden kan ve bizim gzlediimiz nm k kre (ince yzey katman) tarafndan sorulup yeniden salnan nmdr, yani bu d katman olduka iyi bir karacisim gibi davranr. Bu demektir ki yldzlarn renkleri, Wien yasas nedeniyle, onlarn yzey scaklklarnn bir gstergesidir: Krmz yldzlar 3000K yresinde olup soukturlar; sar renkte olanlar 6000K, beyazlar 10000K, mavi yldzlar 20000K kadardr. Yldzn btn dalga boylarnda sald toplam nma, bolometrik nm gc (Lbol); buna karlk gelen kadir deerine, bolometrik kadir (Mbol) denir. Yer atmosferi dalgaboylarnn ounu geirmedii iin Mbol gzlenemez. Ayrca, teknik nedenlerle de gk bilimciler bir yldzn parlakln snrl dalgaboyu aralklarnda gzlerler. rnein; sarya duyarl film kullanlr ya da sar szgeten geirilen k (gzn en duyarl olduu blge) llrse grsel kadir elde edilir. Gzn grd kadir'e en yakn kadir budur. Eer maviye duyarl fotograf filmleri kullanlrsa ya da mavi szgeten geen k llrse mavi kadir bulunur. lk llen yldz parlaklklar (19. yzyl sonlarnda) bunlardr. Sonra gk bilimciler kadir sistemini ksa dalgaboyunda mora ve uzun dalgaboylarnda krmztesine kadar genilettiler. ki kadir arasndaki farka, renk lei denir. Kadir cinsinden grsel (sar) parlakl V, mavi parlakl B ile gsterirsek, renk lei (B-V) yldzn yzey scaklna bal olur. Dolaysyla yldzn rengi ve

uzakl (aradaki iliki belirlendikten sonra) B-V den bulunabilir. Yldzn scakl biliniyorsa, V den grsel salt parlaklk Mv; B den mavi salt parlaklk Mb hesaplanabilir. Yldzlarn ou iin Yer atmosferinin kestii nm miktar ok deildir. Uydularla yaplan gzlemler yardmyla bu llrse, Yer yzeyinden yaplan kadir lmleri dzeltilerek mbol bulunabilir. Yldzn uzakl llmse Mbol ve dolaysyla toplam nm gc L hesaplanabilir. L =4 R2T4 bantsndan da yarap biliniyorsa scaklk, scaklk biliniyorsa yarap bulunabilir. imdi bunu Gne'e uygulayp yzey scakln bulalm: Kesim 4.2 de Gne'in nm gcn L = 3.8x1026 watt, yarapn R = 7x108 m bulmutuk. Bunlar yukarda yerlerine koyarsak, T4 = L/4 R2 = 0.11x1016 ve iki defa arka arkaya karakk alrsak (drdnc derceden kk), T = 5780K bulunur. Buna, gnein etkin scakl denir.

ekil 4.14: Tayf sralamasn gsteren bir rnek dizi. Hidrojenin sourma (siyah) izgilerinin A dan B ye ve A dan G ye doru gittike zayfladna dikkat ediniz. Dier baz elementlere ait izgilerin hangi tr yldzda kuvvetli veya zayf olduunu incelemeniz gerekir.. Yldzlarn Snflandrlmalar Newton, Gne nn prizma ile renklerine ayrtrlabileceini gstermiti. Daha sonra 19. yzyl balarnda, nce ince bir yarktan sonra da prizmadan geirilen gne nda karanlk boluklar olduu anlald. Bunlara, bugn, sourma izgileri denir. Alman Fraunhofer, 1815'e kadar Gne'te 300 den fazla sourma izgisinin dalgaboyunu listeledi. Sonradan yaplan lboratuar deneyleri, bu

izgilerin farkl elementlerin atomlarndan kaynaklandn gsterdi. 19. yzyl gk bilimcileri spektroskop denen letle yldzlara baktklarnda, eitli spektrumla karlatlar; ou Gne'in spektrumundan farkl gzkyordu. Benzerlikleri ve farkllklar anlamak iin yldzlarn tayflar snflara ayrld. 1890'lara kadar Harward Gzlemevi'nde gelitirilen snflama bugn hl kullanlmaktadr. Tayf balangta hidrojen (H) izgilerinin iddetine gre snfland. En kuvvetli olanlara A, sonra B, C.... O'ya kadar. Daha sonra C, D, ... gibi baz harflere gerek olmad anlald, geriye ABFGKMO sralamas kald (hidrojen sralamas). Tayfta (Ca, Fe, TiO gibi) dier element ve molekl izgileri de gz nnde bulundurarak yeniden sralama yaplnca, OBAFGKM dizisi ortaya kt. Bunun bir scaklk ve dolaysyla bir renk sralamas olduu anlald: O, B mavi; M krmzms. Daha sonraki almalar bunun kaba bir snflandrma olduunu gsterdi ve her snf 10 alt snfa blnd: B1, B2, B3,............B9; A0, A1, A2, ........ gibi . Bugn bu snflama kullanlmaktadr. bu snflamada Gne G2 snfndandr. izelge 4.2: Yldzlarn renk ve scaklklar. Tayf Renk Renk lei (kadir) O B A F G K M mavi mavi - beyaz beyaz sar - beyaz sar turuncu krmz - 0.3 - 0.2 0.0 0.3 0.7 1.2 1.5 28000-50000 10000-28000 7000-10000 6000- 7400 4900- 6000 3500- 4900 2000- 3500 Ori Rigel Vega Procyon Gne Arcturus Betelgeuse Etkin scaklk (K) rnek yldz

Bu snflarn fiziksel aklamas ancak 1920 lerden sonra, atomun yaps anlalnca yaplabildi. Srekli (dalgaboyuna gre boluklar olmayan) bir k kaynandan ya da scak bir karacisimden kan nm, souk ve daha az youn bir gazn iinden geince, sourma spektrumu elde edilir (bkz. ekil 1.46). Yldzn i ksmndaki scak ve youn gazdan gelen nm daha souk ve daha az youn atmosferden geerken, atmosfer iinde hangi eit atom varsa, o atomlar tarafndan belli dalgaboylarnda seici olarak sourulur, bylece o dalga boylarnda nm enerjisi azalr, ite bunlar sourma izgileridir. M tipi gibi souk yldzlarn atmosferlerinde elementlerin ntr atomlar ve molekller vardr, sourma izgileri de bunlarn parmak izleridirler. Daha scak yldzlarda ar elementler, ve en scak yldzlarda hidrojen iyonlat iin sourma izgileri de onlarn parmak izlerini tar. 19. yzyl balarnda, Danimarkal E. Hertzsprung ve Amerikal M.R. Russell tarafndan yldzlarn scaklklar ile toplam nm gleri arasnda nemli bir iliki bulundu. Uzakl bilinen yldzlarn salt parlaklklar tayf snfna kar noktalannca yldzlarn belli kollarda topland grld (ekil 4.15). Buna Hertzsprung - Russell ya da ksaca HR diyagram denir. Bugn tannan kollar, adlaryla birlikte ekilde gsterilmitir. (Dikey eksende parlakln yukar doru arttna dikkat ediniz.) Yldzlarn ou ana kol diye adlandrlan kol stnde bulunur, bunlara cceler de denir. Ana kol stnde M tipinden O tipine doru scaklk, yarap ve ktle artar. Inm glerindeki art da L = 4 R2T4 karacisim formlne olduka iyi uymaktadr. Dev ve stdevler, adlarndan anlalaca gibi, ayn scaklktaki ana kol (cce) yldzlarna gre ok byk olan yldzlardr. rnein; M tipi Cephei iin yarap 11.8 GB dir, yani Satrn'n yrnge yarapndan daha byktr.

ekil 4.15: HR diyagram. 4 ift Yldzlar; Yldzlarn Ktleleri ve aplar

plak gzle g, ak ve temiz bir gecede incelediimiz zaman, yldzlarn ounun tek olduunu, az sayda yldzn ift denebilecek kadar birbirlerine yakn olduunu grrz. Halbuki teleskoplarla yllarca sren gzlemler gstermitir ki yldzlarn en az yars ikili (ift), l ya da oklu dizgelerdir. rnein; bize en yakn yldz Proxima Centauri l bir dizgenin yesidir. Uzaklklar ok farkl fakat raslant sonucu ayn dorultuda hizalandklar iin ift grnenler gerek ift yldz deillerdir; onlara, optik ift yldz denir. Gerek ift ya da oklu dizgeler Newton yasalarna gre birbirlerine ktlesel ekimle baldrlar, ortak ktle merkezi etrafnda yrngelerde dolanrlar (Gne sistemi gibi). Grsel ift Yldzlar Birbirlerine ktlesel ekimle bal ve plak gzle ya da teleskopla ift olarak grlen yldzlara grsel ift yldz denir. Byk Ay takm yldzndaki Mizar gibi (ekil 4.16 ).

ekil 4.16: Byk Ay takm yldznda Mizar ve Alkor optik ift, Mizar grsel ift, Mizar A ve Mizar B ayr ayr birer tayfsal ifttir. Tayfsal ift Yldzlar ki yldz birbirine ok yaknsa teleskopla bile ayrtrlamaz, tek yldz gibi grlr. Fakat tayflar yardmyla ift olduu anlalabilir: Ortak ktle merkezi etrafnda dolanan, A ve B iki yldz olsun. ekil 4.17 de (a) ve (c) durumunda tayf izgilerilerindeki Doppler kaymas ayndr. (b) ve (d) durumlarnda yldzlarn biri bize (gzlemciye) yaklarken dieri uzaklayor. Uzaklaan yldzn tayf izgisi daha uzun dalgaboylu, yaklaannki daha ksa dalgaboylu olacak, dolaysyla yanyana iki izgi gzkecektir. Yeteri kadar uzun bir zaman aralnda gzlendiinde bazen tek, bazen ift izgi grlyorsa ve izgiler dnemsel (periyodik) olarak yer deitiriyorsa; o zaman, yldzn ift olduunu anlarz. Byle yldzlara, tayfsal ift yldz denir (ekil 4.16, 4.17).

ekil 4.17: Tayfsal ift yldz. A ve B yldzlar ortak ktle merkezi (KM) evresinde dolanrlar. Tayf izgilerinde, (a) ve (c) de kayma yok; (b) ve (d) de kayma en byk. rten ift Yldzlar Kimi ift yldzlarn yrnge dzlemleri ya tam olarak ya da yaklak olarak bak dorultumuzla akr. O zaman iftin bileenleri yrnge hareketi yaparken, sra ile birbirlerinin nnden geer ve tekinin n engeller. Bunlara, rten ift yldzlar denir. Bileenlerden biri rtlnce bize ulaan toplam k azalr. Gelen zamana kar noktalarsak, ekil 4.18 deki gibi bir eri elde ederiz. Yldzlardan biri byk, dieri kk olsun ve kk yldz daha scak olsun. Kk yldz ok ynnde dolansn. Kk yldz ab ya da ce arasnda iken toplam grrz. bc ya da ef arasnda ise daha az k alrz. b'c' arasnda souk ve byk yldzn bir ksm, e'f' arasnda ise kk ve scak yldzn tamam rtlr. Scak yldzn birim alanndan kan k daha ok olduundan e' f ' arasnda aldmz k en az olur. Eer iftin yrnge dzlemi bak dorultusuna biraz eik ise b'c' arasnda ya da e'f' arasnda tam rtme olmayabilir. O zaman k erisinde b'c' ve e'f' dz ksmlar ksalr, noktaya dnr. Bu demektir ki k erisinden yrngenin ne kadar eik olduu hesaplanabilir. Gerek k erileri bu kadar dzgn olmayabilir. Kimi ift yldzlarda bileenlerden birinin tekinin zerinden yansyarak bize gelir; kiminde Gne'teki gibi belirgin kenar kararmas olur; kiminde de bileenler birbirlerine ok yakn olduklarndan ktle ekimi nedeniyle ekilleri bozulur, "armutlarlar". Bu ve benzeri nedenlerle ekil 4.18 de verilen k erisindeki keler yuvarlaklar, dz ksmlar dz olmayabilir.

ekil 4.18: Bir rten ift yldzn k erisi.

ekil 4.15: HR diyagram. Yldzlarn Ktleleri Bir yldzn tm zelliklerini onun ktlesi belirler; rnein nm gc, scakl, yarap, mr ve hatta "lm" biimi ktlesinin fonksiyonudur. Bizden uzakta olan, bir kantara koyup tartamayacamz yldzlarn ktlelerini nasl buluruz? Ay, Yer evresinde dolanr; Jpiter'in ok sayda uydusu Jpiter'in evreside ok farkl yrngelerde dolanr. Gezegenler Gne evresinde dolanr. Bunlarn hepsi Newton tarafndan kuramsal temele oturtulan Kepler yasalarna uyarlar. Kepler yasalar kullanlarak Gne sisteminde ktleler nasl bulunuyorsa (Blm 1) yldzlarda da temel ilke ayndr: Bir yldzn ktlesini bulabilmemiz iin o yldzn bir ift yldz dizgesi iinde olmas gerekir. Newton tarafndan dzeltilen Kepler'in nc yasas: M1 ve M2 ktlelerini Gne ktlesi cinsinden, bileenler arasndaki uzaklk a y GB cinsinden, dolanma dnemi P'yi de yl cinsinden yazarsak yle olur: M1+M2 = \F(a3,P2) (1)

Kimi grsel ift yldzlar yeteri kadar uzun sre gzlenirse birleenlerden birinin teki etrafndaki dolanma sresi (gkte tekrar ayn konuma gelmesi iin geen sre), P, bulunabilir. Eer uzakl (rnein raklk as yntemiyle) biliniyorsa, bileenler arasndaki gzlenebilir asal uzaklktan, a da hesaplanabilir. Bylece yukardaki forml toplam ktleyi verir. ki yldz ortak bir ktle merkezi evresinde dolanr. Herhangi bir anda iki yldz birletiren doru ortak ktle merkezinden geer. Herbirinin ortak ktle merkezine olan uzakl, ktlesinin byklne baldr. Bileenlerin ktle merkezine uzaklklar, a1 ve a2 ise M1a1=M2a2 bants geerlidir. Teleskop iinde grlen evredeki yldzlar bavuru olarak seilerek, (ya da saaklk ve dikaklk llerek) dikkatli gzlemlerle ktle merkezi belirlenebilir. Bu, a1 ve a2 yi dolaysyla ktle orann verir: ( a da a1+a2=a dan bulunur). \F(M1,M2) = \F(a2,a1) ( 2) Bylece, 1 ve 2 denklemlerinin ortak zmyle ktleler ayr ayr belirlenir. rnein; Sirius AB sisteminde P = 50 yl, a = 20 GB, a2 = 2.2a1 gzlenmitir. Bunlar, (1) ve (2) de yerlerine konursa, M1 = 2.2 ve M2 = 1.0 bulunur. Tayfsal ift yldzlarda ktleleri ayr ayr bulamayz, nk yrngenin bak dorultusuna ne kadar eik olduu belli deildir. Yalnz ktlelerin oran bulunabilir. Eer tayfsal ift yldz hem de rten ise (ok karlalan durum) o zaman hem eim hem de (uzaklk biliniyorsa) a hesaplanabilir. P ise k erisinden ya da "radyal hz erisinden" bulunur. Bylece ktleler, ayr ayr bulunabilir. Yldzlarn Yaraplar Bir yldzn yarap dorudan iki yolla llebilir: (1) Asal aptan: Yldzn apn Yer'den gren a llebilir. Uzakl da belli ise bu, yldzn yarapn kolayca hesaplamamz salar. Bu yntem ancak asal ap llecek kadar bize yakn olan 10-15 yldz iin geerlidir. Yldzlarn ou uzak olduklarndan nokta gibi gzkrler. (2) rten ift yldzlardan: rten ift yldzlarn k erileri ve tutulma sreleri her zaman gzlenebilir. ekil 4.18 de gsterilen sistemde ve eride bb' ve ee' arasnda geen sre; kk yldzn yarapna, yrnge hzna ve yrnge eikliine baldr. b'c' ve e'f' arasnda geen sre de yine; yrnge hzna, yrnge eikliine ve byk yldzn yarapna baldr. Yrnge eikliini k erisinden buluruz. Bunun tayfsal gzlemlerle birletirilmesi hem yrnge hzn hem de iki bileen arasndaki uzaklk a y verir. Ik erisinden her zaman R1/a ve R2/a bulunabilir. Bylece yldzlarn, R1 ve R2 yaraplar ayr ayr bulunmu olur. Ktle Parlaklk Bants Yllarca sren binlerce gzlem ve lm sonucunda biriken bilgiler, yldzlar fiziinin en temel bantlarndan birini vermitir: Bu bant, ana kol yldzlar iin ktle ile parlaklk (nm gc) arasndaki bantdr.

ekil 4.19: Ktle parlaklk bants. Yldzn ktlesi bydke salt bolometrik parlaklk da artmaktadr. Kk ktleli yldzlarn salt parlaklklar da kktr. Akyldz'n (Sirius A) ktlesi Gne'in ktlesinin 2.2 katdr ve parlakl 20 kat fazladr. Ayrca parlaklk arttka yarap da artmakdadr. O hlde ana kol boyunca yldzlarn sralanmas; scaklk, yarap, renk ve ktle sralanmasdr. Gne ortalara yakn bir yerdedir. Gzlenen en hafif yldzn ktlesi 0.08 M; dir. En arlar 40 - 50 M; kadardr. Say olarak kk ktleli yldzlar ok, byk ktleliler ise azdr; doa tercihini kk ktlelilerden yana kullanmaktadr. Devlerin ktleleri kabaca 1 - 6 M; arasndadr. Sper devler 10 M; ve daha byk ktleli olabilir. Beyaz cceler artc sonu vermitir: ounun ktlesi 0.6 M; kadardr. Sirius B nin ktlesi (Yukardaki rnekte bulmutuk.) 1 M; dir. Halbuki yarap, Yer yarap kadardr. Buradan younluu hesaplanrsa 1 ton/cm3 bulunur (bkz ksm 4.7). 5 Deien Yldzlar Bunlar, nm gleri yani parlaklklar zamanla deien yldzlardr; kiminin deiimi geliigzel, kiminin dzenlidir. Parlaklk dikey eksen, zaman yatay eksen olmak zere izilen grafie, k erisi denir. Ik erisinin biimi deien yldzn eidini belirler. Sefeidler: Adn deien olarak ilk kefedilen Cepheus takm yldznda 3. kadir yldz Cephei den alr. Parlakl hemen hemen 1 kadir deiir. Bu, nm gcnde 2 kat deiim demektir. Ik erisi her 5.4 gnde bir dzenli olarak kendini tekrar eder. Kutup yldz drt gnde bir 0.1 kadir deien bir baka sefeiddir. Sefeidlerin dnemleri genel olarak 1 gn ile 70 gn arasndadr. Dnemi bir gnden kk olan sefeidler RR Lyrae yldzlar adyla bilinirler.

ekil 4.20: Cephei yldznn parlaklk, radyal hz, yarap ve scaklk deiimi. Sefeidler zonklayan, yani bzlp genileyen stdev ya da dev yldzlardr. rnein; Cephei'nin yarap % 6 deiir; bu, R = 60 R; olduundan, 2.4 milyon km lik deiim demektir. Inm deiiminin nedeni hem bu yarap deiimi hem de scaklk deiimidir (ekil 4.20). Bugn binlerce sefeid deieni bilinmektedir. Bunlar astronomide en nemli gk cisimleri arasndadrlar, nk uzaklk gstergesi olarak kullanlrlar. Sefeidlerin nm deiim peryotlar (dnemleri) arttka (ortalama) parlaklklar da artar. 1912 de kefedilen bu bantya, sefeidlerin dnem-parlaklk bants denir. Bu bant astronomide ok nemli uzaklk bulma yntemi oluturmutur. Bir galaksi iinde bir sefeid varsa onun k erisi, k erisinden ortalama parlakl m ve peryodu P bulunur. Peryot - parlaklk bants salt parlaklk M yi verir. M = m + 5 - 5 log r bantsndan da uzaklk r hesaplanr. Bu yolla, milyonlarca k yl tedeki galaksilerin uzaklklar bulunmutur.

Bir baka deien yldz eidi Mira Ceti yldzlardr; bunlara, "uzun dnemli deien yldzlar"da denir. En iyi bilinen rnei Mira'nn kendisidir (0 Ceti). Mira en parlak iken grnen kadiri 3 ile 5 arasnda (plak gzle grlebilir.), en snk iken 8 ile 10 kadir arasndadr. M tipi krmz dev olan Mira 330 gnlk bir dnemle zonklar, yarap % 50, parlakl 7 kadir kadar deiir; bu nm gcnde 600 kat deime demektir. Binlerce Mira (uzun dnemli deien yldz) bilinmektedir. Hepsi de M tipinde ya da daha krmz (R, N, S ile gsterilen tayf trnden) devlerdir. Dnemleri 100 gn ile birka yl arasndadr. Bir baka deien yldz grubu, yar dzenli deien yldzlardr. Bunlar; M, R, S, N, tayf trnden souk yldzlardr. Kararl k erileri yoktur, dnemleri de karaszdr; ortalama bir "evrim" den sz edilebilir. Bu evrim 20 gnden birka yla kadardr. Parlaklklar 0 - 1 kadirden 3 - 4 kadir'e kadar deiebilir. Souk (M ve daha souk) yldzlarn bir ksm tamamen dzensiz deien yldzlardr. Deime nedeni karmak zonklama saylmaktadr. Bir baka dzensiz deien yldzlar, T Tauri diye bilinen gen yldzlardr; evrelerinde yaygn bulutsular bulunur. Bunlarn deime nedeni zonklama deildir, evrelerinde ve atmosferlerindeki deiimlerdir. Aslnda L = 4 R2T4 bantsna gre yarapnda ve/veya scaklnda hissedilir deiim gsteren tm yldzlar, deien yldz saylabilir. Novalar: Nova (yeni yldz)lar, beklenmedik bir anda birden parlayan (bazen gzle grlmedii hlde grlecek kadar parlak hle gelen), k iddetini belkide binlerce kat arttran yldzlardr. Patlama birka saat iinde olur, sonra haftalar, aylar, belki de yllar sonra hemen hemen eski dzeyine ular. Sonra bu patlama tekrarlanabilir. Patlamada, ktlesinin on binde birinden az bir ksmn genileyen kabuk olarak darya atar. rnein; 1918 de patlayan Nova Aquilae parlakln + 5 den - 8 kadir'e (13 kadir) artrd, att gazn hz 1700 km/s ye ulat gzlendi. Gzlemler novalarn, bileenlerden birisi beyaz cce olan ift yldz olduklarn gstermektedir; dier yldz bir krmz devdir ve atmosferi genilemektedir. Genileyen maddenin bir ksm beyaz ccenin ktle ekimi alanna girer ve beyaz cce zerine dklr. Hidrojenini daha nce tketmi olan beyaz cce, yeni toplanan ve hidrojence zengin gaz yeterince biriktirince, yzeyde ekirdek tepkimeleri balar, snan gaz patlamal olarak atlr, sonunda beyaz cce eski durumuna dner. lem tekrarlanabilir. Spernovalar: Kasm 1572'de Tycho Brahe, evresindeki yldzlardan ok parlak yeni bir yldz grd ve onun parlaklnn kaydn tuttu. Parlakl - 4 kadire ulat, Vens'ten daha parlak idi ve gndz grlebiliyordu. 100 gn sonra Vega parlaklna dt, Mart 1574'te gzden tamamen kayboldu. Benzer bir olay Kepler kaydetti. Kepler'in spernova's Ekim 1604 de patlad, -2.5 kadire ulat, 1605 knda da grlmez oldu. Kendi galaksimizde en son gzlenen spernova budur. Dier galaksilerde, gzlenen spernovalarn en parlak annda hemen hemen galaksilerin toplam parlaklna denk parlakla ulatklar grld. Bunlarn gerek doas ancak 1930'lardan sonra anlalmaya balad. Spernova olay, yldzn yaamnn sonuna yaklarken patlayp tmyle yok olmas olaydr, bu srada 10 milyar Gne'e denk enerji aa kmaktadr. Bunlardan birisi, Vega'nn uzaklnda (25 k yl tede) patlasayd 100 tane dolunay parlaklnda olurdu. Bugne kadar, patlama ncesinde ve patlama sonrasnda iyi gzlenen tek spernova 1987'de 160000 k yl tede, Byk Macellan Bulutu'nda patlayan spernovadr. Bunun gzlemleri hl srdrlmektedir; gzlenen zellikleri ar elementlerin yldzlarda retildiini, patlayan maddenin yksek hzlarla uzaya yayldn savunan kuramlarla uyumaktadr. 6 Yldzlarn Oluumu ve Evrimi Acaba yldzlar, rnein insanlar gibi, doar, yaar ve lrler mi? Jeolojik kantlardan Yer kre'nin yann 4.5 milyar yl olduunu biliyoruz. Demek ki bizim yldzmz Gne, en az 4.5 milyar yldr, Yer kre'ye k veriyor. Insan mr ya da bilimsel kaytlarn tutulduu zaman aral, bunun yannda ok ksa olduuna gre yukardaki soruyu nasl yantlayacaz? Yeni domu yldzlar tanyabilir miyiz? Cce yldzlar m nce ortaya kt, devler mi ? Nasl bileceiz? Bugn bu sorularn yantlarn olduka iyi biliyoruz. Bir yldza, doumundan lmne kadar elbette tank olmamz olanakszdr, fakat yldzlar ya sralamasna koyabiliriz. Bir benzetme yapalm: Diyelim ki insanlar hi bilmeyen bir akll uzayl, bir ka saatliine Dnyamz ziyaret ediyor. yi bir gzlemci olan bu uzayl bir okul bahesinde oynayan ocuklar, emekliyenleri, annesinin bakm altnda olanlar izleyebilir; hatta bir doum evini grebilir. Bastonla dolaan yallara, hatta lm olayna (zellikle Trkiye'de kara yolu trafiini incelediyse) tank olabilir. Bu bilgilerden insann ya sralamasn karabilir.

Gk bilimcinin yldzlara ilikin yaklam bundan farkl deildir. Yldzlarn oluumu (doumu), evrimi (gelimesi) ve lmne ilikin fiziksel olaylarn ayrntlarn tam olarak bilmiyoruz, fakat temel konu iyi anlalmtr. Yldzlarn Oluumu Samanyolu'nda plak gzle ya da optik teleskoplarla bakldnda ya da en iyisi fotograf ekildiinde, ok sayda yldzsz karanlk blgeler, yaygn parlak bulutsular iinde dzensiz dalm karanlk kesimler, karanlk izgiler grlr (ekil 4.21). Kimi parlak bulutsularn iinde ya da zerine iz drlm grlen, ok kk karanlk lekeler vardr; bunlara, yumru diyelim.

ekil 4.21: Rosette bulutsusu ve iinde ya da zerine iz drlm karanlk yumrular, karanlk izgiler. Eer kmztesi kta bakarsak, bu karanlk bulutlarn yldzlarla dolu olduunu gryoruz. Bu yldzlar ok gen yldzlardr. Bulutlar da onlarn doum evleridir. Yeni olumakta olan bu yldzlarn n evredeki toz engelledii iin bu yldz fabrikalar ancak krmztesi ve radyo gzlemlerle incelenebilir. Yldzlar, ounlukla hidrojen molekllerinden (H2) olan yldzlararas gaz ve toz bulutlarnn kendi ktle ekimi altnda bzlmesi ile oluur. Kimi dev bulutlar byk ktleli yldzlar, 5-20 yldz ieren yldz

beklerini, scak O yldz topluluklarn oluturur; daha kk bulutlar, Gne gibi daha az ktleli yldzlar oluturur. Hatta her ktleden yldz ieren bir kme, oklu ya da ift yldzlar, belki de tek yldzlar bir bulutun eseri olabilirler. Bulutlarn neden birbirinden farkl davrand iyi bilinmiyor; yldz oluumunun ayrntlar da ok iyi belirlenmi deildir. Yldz oluumunda ilk adm kendi ktle ekimi altnda dalmadan durabilen yldzlararas bulutlarn, rnein yumrularn oluumudur, bunun nasl olduu pek bilinmiyor. Oluum nedeni her ne ise, birka yz, hatta birka bin Gne ktlesine e deer madde ieren, ap 10-20 k yl olan byle bir bulut kendi ktle ekimi altnda bir arada dengede tutulur; tmyle kmesini i hareketler, dnme, belki de zayf manyetik alan nler. (Yer atmosferinin uzaya kamadan ya da Yer yzeyine kmeden durmas gibi.) Fakat kimi bulutlarda ktlesel ekim stn gelir, souk (10-100K) gaz ve toz bulutu kendi iine doru kmeye balar. kme nce serbest dme eklindedir, yani younluk az olduu iin, bulut kerken iindeki paracklar arpmaz, dolaysyla i basn sfrdr. ken bulut, iinde daha skk blge oluturur, bu skk ksma yine zek diyelim. Burada nemli bir sorun var: Bulutlarda ok kk de olsa, dnme hareketleri vardr. Bulut bzldke asal momentumunu korumak iin, gittike daha hzl dnmek zorundadr (Buz patencinin hzl dnmesi iin kollarn kapatmas gibi.) Eer bu hzlanmay frenleyecek bir ey yoksa yldz aday, yldz olmadan ok nce paralanr. Frenleyicilerden birisi bulutu boydan boya geen ve evredeki yldzlararas gaza balayan manyetik alandr. Bu alanlar boyunca bir ksm madde darya doru tanr ve dnme enerjisinin (asal momentumunun) bir ksmn birlikte gtrr. kincisi, bzlen bulut iki ya da daha fazla paraya blnr; bylece dnme hareketi birbiri evresinde yrngede dolanma hareketine dnr. Belki de ift yldzlar, oklu yldzlar bu ekilde olumaktadr. imdi Gne ve Gne benzeri yldzlarn oluumunu inceleyelim: Youn zek kmeye nce merkezden balar, da doru geliir. Merkezde kme daha hzl olduu, ve ken tm madde daha kk hacmda topland iin, paracklar arpmaya balar ve zekte hidrostatik denge oluur. Zaman ilerledike zek evreden ktle ekimi ile madde toplar. Bylece merkezde bir nyldz (yldz aday) olumaktadr. Bu nyldz birka yz bin yl ierisinde gerek yldz boyutlarna ular. Madde ktke ktlesel ekim (potansiyel) enerjisi arpmalarla paracklarn gelii gzel kinetik enerjilerine dnr; bu, scakln ykselmesi demektir. Scakl ykselen gaz, krmz tesinde nm salmaya balar. Hesaplar gsteriyor ki ktlesel ekim enerjisinin % 50 si s enerjisine, dier % 50 si de nm enerjisine dnr. Bzlme devam ettike merkezdeki scaklk ykselir. Ayn zamanda, evreden toplanan maddenin bir ksm, hzl dnmenin bir sonucu olarak nyldzn ekvator evresinde bir disk oluturur. Belki de bu diskten sonunda gezegenler olumaktadr. Bilinmeyen nedenlerle n yldz, sonunda yldz rzgr gelitirir; bu nyldz zerine madde toplanmasn durdurduu gibi, evredeki donuk (iyi geirgen olmayan) maddeyi uzaklatrr. Radyo teleskoplarla ve krmz tesi dalgaboylarnda yaplan gzlemler, bu yldz rzgrnn iki kutuplu olduunu gstermektedir. Madde ounlukla diskin kutuplarndan zt ynlerde atlmaktadr. Sonunda evredeki madde temizlenince ya da gezegen tipi cisimlere dnnce, daha nce yalnz radyo blgesinde ve krmz tesinde gzlenebilen nyldz optik blgede de grnr duruma gelir. Daha nce szn ettiimiz T Tauri yldzlar bu aamadaki gen yldzlardr. kmekte olan ana kol ncesi yldzn zek scakl yeteri kadar ykselince, hidrojeni yakp helyuma dntren ekirdek tepkimeleri balar. zekte retilen ekirdek (nkleer) enerjisi yldzn kmesini durdurur. Artk o bir ana kol yldzdr. Yldzlararas buluttan ana kol yldz oluncaya kadar toplam birka on milyon yl gemitir. Bu gen yldz doum yerinden uzaklaacak, bir cce (ana kol) yldz olarak milyarlarca yl Samanyolu merkezi evresinde dolanacaktr. Orta ktleli yldzlar (8 Gne ktlesine kadar) benzer biimde oluurlar. Yksek ktleli yldzlar ise uzaya hem iki kutuplu madde fkrtrlar hem de saldklar ok iddetli nm ile yldzlararas maddeyi uzaa srklerler. Bu, evredeki bulutlar sktrp zincirleme yldz oluumuna neden olabilir. Gruplar hlinde grlen parlak O, B yldzlar belki de bu ekilde olumutur. Bunlarn toplam yaam sreleri yle ksadr ki doum yerlerinden ok uzaklamadan yaamlar son bulur. Bu nedenle de yldz fabrikalarnn yerlerini en iyi gsteren bu yldzlardr. Ktlesi 0.08 gne ktlesinden kk nyldzlarn merkez scakl hi bir zaman hidrojeni helyuma dntrecek deere ulaamaz ve souyarak grnmez olurlar. Galaksiler, gzlenmesi zor olan bu tr nesnelerle dolu olabilir.

Yldzlarn Evrimi Yldzlarn enerji kaynaklar snrldr. Bu demektir ki kimi uzun yaar kimi ksa, fakat hepsinin bir sonu vardr. Bir yldzn kmesi durduu ve yzeyden sald nm merkezinde hidrojeni yakp helyuma dntrerek karlamaya balad zaman, artk o ana kol yldz olmutur. Yldzlar yaam srelerinin yaklak % 90'n ana kol evresinde geirirler; bu arada yava yava evrimleirler, yalanrlar. Bu evreyi, insanlarn genlik ve yetikinlik ana benzetebiliriz. htiyarlk ksa srelidir, arkasndan lm abuk gelir. Gzlemler gstermitir ki yldzlarn atmosferlerinin kimyasal bileimleri hemen hemen hepsinde ayndr: Yaklak her 100 atomun 90' hidrojen,10'u helyumdur. Dier elementler ok az miktardadr; helyumdan daha ar elementlerin toplam ktlesi, yldz ktlesinin % 3 nden fazla deildir. Yldzlar fiziinde Vogt-Russell teoremi diye bir teorem vardr. Buna gre, yldzn btn zelliklerini ktlesi ve kimyasal yaps belirler. Kimyasal yaplar yaklak ayn olduuna gre, bir yldzn; i yapsn, bykln, scakln, nm gcn, evrimini, mrn ve geleceini yalnz ktlesi belirler. Yldzlar gelecekleri asndan -snrlar ok kesin olmamakla birlikte- u gruba ayrabiliriz: a) Ktlesi 0.08 - 0.8 M; arasnda olanlar. Bunlar, ana kolda 10 milyon yldan daha uzun yaarlar; imdiye kadar oluanlarn hepsi hl ana koldadr. Toplam ccelerin, yani ana kol yldzlarnn % 90' n olutururlar. Gelecein krmz devleri, beyaz cceleridirler. b) Ktlesi 0.8 - 8 M; arasnda olanlar. Gnein de iinde olduu bu grup, toplam ccelerin % 10'unu oluturur. Gelecein krmz devleri, sefeidleri, Mira yldzlar, novalar ve beyaz cceleridirler. c) 8 -120 M; arasnda olanlar. Toplam saynn ancak % 1'i kadardrlar. Gelecein st devleri, sefeidleri, spernovalar, ntron yldzlar, karadelikleri (?) dirler. Yani gelecein en grkemli olaylarn bu yldzlar oluturacaktr. Ayrca belirtmek gerekir ki imdiye kadar ktlesi 60 M0 den daha byk hi bir yldz gzlenememitir. Bir Yldzn mr Cebinde ok paras olan savurgan bir kii, paras az fakat tutumlu baka birine gre daha erken "sfr tketir ". Bir yldzn toplam enerji kayna (cebindeki paras) onun ktlesi, bu enerjiyi harcama hz ise nm gc, yani bir saniyede sald enerji miktardr. O hlde ktlesinin nm gcne blm, yldzn mrn vermelidir. ift yldz gzlemlerinden bir yldzn ktlesi ile nm gc arasnda L = CMn eklinde bir bant olduunu grafik olarak grmtk; burada C bir sabit, n ise, yukardaki gruplara bal olarak, 2.5 ile 4.0 arasnda bir saydr. Kolaylk olsun diye n = 3 alalm ve yukardaki gruplara ait tipik yldz mrlerini Gne'in mr ile karlatralm: Bir yldzn mr, t* \F(M*,L*) = \F(M*,CM\S(3,*)) = \F(1,CM\S(2,*)) Gne'in mr, t; \F(M;,L;) = \F(M;,CM\S(3,;)) = \F(1,CM\S(2,;)) Bunlar taraf tarafa blersek, orant katsays sadeleir: \F(t*,t;) = \B\bc\[(\F(M;,M*))2 ya da t* = \B\bc\[(\F(M;,M*))2 t; Demek ki yldzn ktlesi bydke mr klmektedir. Gnein mr t;=10 milyar yl hesaplanmaktadr. Demek ki tayf tr M olan bir krmz ccenin mr bir trilyon yl kadardr, bu ise galaksinin u andaki yann ok stndedir. Bu nedenle (a) grubundaki yldzlarn tm hl ana koldadr; dolaysyla geleceklerinin ne olacann rnei gzlenmemitir. te yandan (c) grubundaki bir scak O ccesi, bir ka milyon ylda mrnn sonuna gelmektedir. Yer yzndeki dinazorlarn yok olduu tarihten beri birok O yldz gelmi ve gitmitir. imdi, ikinci grup iinde olan Gne'in evriminin ayrntlarna bakalm ve biraz geleceimizi renelim:

zekteki hidrojenin hemen hemen tm (tm yldzn yaklak % 10'u) helyuma dnt zaman ana kol evresi son bulur. 1 gne ktleli yldzlar iin bu sre yaklak 10 milyar yldr. Bu sre iinde zek scakl yava yava artar ve yldz ok az geniler. Bu, enerji retimini dolaysyla nm gcn artrr. Gne 5 milyar yl yanda olduuna gre, ana kol evriminin yarsndadr. 5 milyar yl sonra H-R diyagramndaki yeri, ekil 4.22 (a) da B noktas olacaktr. Enerji retimi durunca, zek d katmanlarn arln tayamaz ve ker, zei evreleyen bir kabukta hidrojen yanmas balar. ken zek snr, hidrojeni yakan kabuun scakln, dolaysyla enerji retimini artrr. Artan enerji retimi st katmanlar str ve genilemesine neden olur. Yarap artar, yzey scakl der. Yldz artk krmz dev olmutur, (ekil 4.22 (a) C-D aras). yaps ana kol yldznnkinden ok farkldr. Maddenin ou merkezde toplanm, atmosfer genilemitir. zek bzldke scakl da ykselmeyi srdrr, yaklak 100 milyon dereceye ulanca helyum patlamal bir ekilde atelenir (ekil 22 (a) da D noktas) ve 3He  C + E eklinde zetlenebilecek tepkimelerle karbona dnmeye balar. Burada E yine aa kan enerjiyi gsterir. Bu ekilde retilen karbon ekirdeklerinin bir ksm He ekirdei ile birleip oksijene dnr. Helyum atelenmesi nce hidrojen yakan kabuu sndrr; yldzn parlakl biraz azalr, yarap klr, fakat kabukta hidrojen yanmas yeniden balar (ekil 4.22 (a), E noktas yresi). zekte helyum tkenince, yanmay zek evresindeki kabukta srdrr. Bylece i kabukta He, d kabukta H yanar, C-O zei ker. Kabukta enerji retimi st katmanlarn genilemesine neden olur (ekil 4.22 (a), F). Genileme nedeniyle hidrojen yakan kabuk da doru srklenir, sour ve sner. Helyum miktar azalnca enerji retimi der; nceki H kabuu ker ve yeniden atelenir. Bylece hl kmekte olan C-O zeinin evresinde taze He birikir. Bu yeni He kabuu, derinde gml nkleer bomba gibi yeniden atelenir, d katman geniler. Olay yaklak her birka yz bin ylda bir tekrarlanr. Bu patlamalar yldzn daha ksa srelerle zonklamasna, yani yarapn ve parlakln deimesine neden olur. Artk yldz deien bir krmz devdir. Mira deien yldzlarnn bu evrede olduu kabul edilmektedir (ekil 4.22 (a), G evresi). Inmlar, 100 gn ile 5 yl aan dnemlerle, %20-50 arasnda deiir. Krmz dev evresinde yldz, byk miktarlarda ktle kaybeder; buna zonklamann oluturduu ok dalgalar neden olur. Birka bin yl iinde yldz atmosferini tmden kaybeder, scak zek aa kar. Bu scak zein evresinde genileyen bir kabuk oluur. Buna gezegenimsi bulutsu denir. Scak zek, bulutsunun merkez yldzdr (ekil 5.6). Bulutsu genilemeyi srdrr ve zamanla yldzlararas ortama karr. Gne ktlesinde bir yldz, ktlesinin yaklak % 35 ini uzaya atar. Geriye kalan C-O zei dejenere (yoz) maddedir, yani daha fazla bzlmez ve scakln ykseltmez. Bu nedenle karbon yanmasn balatamaz. Yaklak yzbin yl iinde karbon-oksijen beyaz ccesi olur. Enerji kayna olmad iin de birka milyar yl iinde souyup bir kara cce olur. Btn bunlar Dnya iin ne anlama gelir? 5 milyar yl sonra, yani Gne hidrojenini tketince, parlakl 2 kat, yarap % 75 artm olacak. Bu demektir ki 2 milyar yl sonra artk k olmayacak. Yksek s denizlerde buharlamay artracak, atmosferde su buhar artacak, scaklk daha da ykselecek, ar bir sera etkisi geliecek. Gnein mortesi nm su molekllerini paralayacak ve hidrojen uzaya kaacak. Bu byle olmasa bile, Gne ana kol evriminin sonuna gelince Yer'de scaklk o kadar yksek olacak ki yaam oktan yok olmu olacak (Eer insanlk ozon tabakasn delerek; sular, havay kirleterek bu ii daha nce yapmadysa!). Gne krmz dev olunca yarap 1 GB'ni biraz aacak; Yer krmz devin d atmosferi ierisinde kalacak. Srtnme ve buharlama Yer yrngesini gittike daha ok kltecek ve birka yzyl iinde Yer, Gne'in iine batacaktr. Fakat hemen korkmayn, buna daha milyarlarca yl var. Belki o zamana kadar insanlk; "Batan gemiden kamasn ve kendisine bir baka 'ada' bulmasn renmi olur." 0.08 - 0.8 M; (a grubu) aralnn alt snrna yakn yldzlarn merkez scakl yeteri kadar ykselemez ve helyumu ateleyip karbon retemezler. Byle yldzlar, evrimleri sonunda ounlukla helyumdan oluan beyaz cce olurlar. st snrna yakn olanlar ise yukardaki gibi C-O beyaz ccesi olurlar. Ayrm hangi ktlede olur iyi bilinmemektedir.

Gne'ten daha byk ktleli yldzlarn evriminde de ayrntda farklar vardr. rnein; ktlesi 5 M; olan bir yldz, krmz dev evresinden nce ve sonra olmak zere en az iki kez sefeid olur. Sefeid ve zellikle krmz dev evresinde ktlesinin ounu helyum yanmas srasnda uzaya atar. Geriye kalan "soyulmu" yldzn ktlesi 1.4 M; den kk ise, gezegenimsi bulutsu evresinden geip C-O beyaz ccesi olur. Kalan ktle daha byk ise, ktlenin byklne gre, nce karbon yanp oksijen, neon, sodyum ve magnezyum gibi elementler oluur, sonra bunlar yanp demir grubu elementler oluur. Bundan sonras ise spernova patlamasdr.

ekil 4.22: Gne ktlesinde bir yldzn H-R diyagramndaki evrimi stteki ekilde ve bu evrim srasnda hangi yaktlar yakarak yaamn srdrd alttaki ekilde grlmektedir. .7 Yldz Evriminin Son Evreleri Gaz yasalarndan bildiimiz gibi, bir kapal hacim iindeki gazn scakl ya da younluu artarsa, kabn duvarlarna gazn uygulad basn da artar. rnein; bir araba lstiini ikin tutan iindeki gazn (havann) basncdr. Yldzlararas (gaz ve toz karm) bulut bir yolunu bulup kendi ktle ekimi altna girdikten sonra btn yaam, kendini kk bir hacime sktrmaya alan zktle ekimi ile ona kar koymaya alan gaz basnc arasndaki savala geer. (Burada, z ktle ekiminin gazn duvar gibi davrandn unutmayalm.) Buraya kadar, n yldz oluumunu, yldzlarn genlik ve yetikinlik (ana kol) dnemlerini inceleyip onlar lm snrna kadar getirdik. imdi de yldzlar lme gtren olaylarn sonularn ve yldz "cesetlerini" inceleyelim: Gk bilimciler, yldzlarn drt eit sonu olduuna inanrlar; braklan kalntya gre bunlar unlardr: i. Hi bir kalnt yok. ok gl bir patlama ile yldz maddesi tmyle dalabilir ve yldzlararas ortama karabilir. ii. Beyaz cceler iii. Ntron yldzlar iv. Karadelikler Bir yldzn bunlardan hangisi ile son bulacan, lm aamasna geldii andaki ktlesi belirler. Bu ktle ana kol ktlesinden azdr, nk krmz dev iken, gezegenimsi bulutsu aamasnda ya da spernova patlamas srasnda ar ktle kayb vardr. Kalnt cesetlerin ktleleri ise yledir: Beyaz cceler iin M < 1.4 M;, ntron yldzlar iin 1.4 M; < M < 3 M; ve karadelikler iin M >3 M;. Ntron yldzlar ile karadelikleri ayran 3 M; lik snr ok kesin deildir. Beyaz Cceler Beyaz cceler, krmz devlerden oluur; nasl olutuu yldzn ktlesine baldr. Gne gibi bir yldzda, zekteki scaklk karbonu yakacak kadar ykselemez. Ykselen scaklk ancak kabuk yanmasn hzlandrr ve tm kabuk atlr, yldz gezegenimsi bulutsu oluturur. Aa kan kalnt bir scak beyaz ccedir. Daha kk ktleli yldzlar, helyum beyaz ccesi olur, nk merkezinde scaklk helyumu yakp karbona dntrecek kadar ykselemez. Bunlar kabuk atp gezegenimsi bulutsu olmadan da, yldz rzgr ile ktle kaybederek, beyaz cce olabilirler. Daha byk ktleli yldzlar, eer ift yldz bileeni iseler, fazla ktleyi krmz dev evresinde komusuna aktararak da beyaz cce olabilirler. Gerekten birok beyaz cce, ift yldzlar iinde bulunur. Scak beyaz cceler, enerji kaynaklar olmad iin, souyarak karacce olarak "gzden kaybolurlar". lk gzlenen beyaz cce ift yldz, Akyldz'n (Sirius) bileenidir. Bugne kadar gzlenen ok sayda beyaz cce, yukarda sylediimiz zellikleri salarlar. Bir gne ktlesinde bir beyaz cce, ancak Yer kre'miz byklndedir. Bu, ortalama younluunun 106 g/cm3 olmas demektir. Kk bir yarapa san bu younluktaki bir beyaz cceyi zktle ekimine kar dengede tutan nedir? Beyaz cce maddesi o kadar skktr ki elektronlar artk belli bir ortama bal deildir, yksek hzlarla zgrce hareket ederler. Ktle ekimine kar koyan bu elektron gaznn basncdr. Ntron Yldzlar Bzlen yldz zeinin ktlesi 1.4 M; den bykse elektron gaz, ok byk olan ktle ekimine kar koyamaz. kme srer, younluk o kadar artar ki atomlarn ekirdeklerindeki protonlarla elektronlar birleip ntrona dnrler. Artk bu bir yoz (dejenere) gazdr, yldzn ktle ekimini dengeleyen basnc oluturur. Tipik bir ntron yldznn yarap 10 km, ktlesi 1.4 M; kadardr. Bu ortalama younluk iin 1014 g/cm3 verir. Yani bir kp eker byklndeki ntron yldz maddesi, Dnyamza getirilirse 100 milyon ton eker.

Gzlenen Ntron Yldzlar: Atarcalar 1967 de ngiltere'de iki gk bilimci, Bell ve Hewish, 1.33730113 saniye aralklarla radyo sinyali gnderen bir cisim kefettiler (Hibir mekanik saat bu kadar hassas zaman tutamaz. Ne olduu bilinmeyen nesneye "kk yeil adam" ad konulmutu!). Hemen arkasndan yenileri kefedildi ve bir de ad kondu: pulsar (atarca). Bugn bilinen saylar 500' aan atarcalarn birka tanesi optik dalga boylarnda nm salmaktadr. Peryotlar yani iki sinyal arasndaki zaman fark 1 milisaniye (0.001 saniye) ile 4 saniye arasndadr. Peryodu milisaniye mertebesinde olanlara, "milisaniye" atarcalar denir. Bugn, atarcalarn ok yksek manyetik alanl (1012 gauss), ok hzl dnen ntron yldzlar olduklar kabul edilmektedir. Dnme ekseni ile manyetik eksen arasnda belli bir a vardr. Inm, manyetik kutuplardan ve manyetik eksen dorultusunda yayld iin gzlemci, atarcay ancak manyetik eksen kendisine doru yneldii zaman grebilir; ayn deniz fenerinde olduu gibi. Bu yzden atarca modeline, deniz feneri modeli denir (ekil 4.23). Atarca manyetik eksen dorultusunda enerji kaybettii iin, dnmesi zamanla yavalamaktadr.

ekil 4.23: Bir ntron yldznn deniz feneri modeli. Hzla dnen ntron yldz manyetik eksen boyunca ma yapar; manyetik eksen dnme eksenine eiktir. Manyetik eksen dorultusunda bakan bir gzlemci bir dnemsel nm pulsu grr. Ntron yldzlarnn, spernova patlamalarnn kalntlar, bir baka deyile ken yldz zei olduklarna inanlmaktadr. Spernova kalntlar iinde atarcalar bulunmutur. 1054 ylnda inlilerin grp kaydettii spernovann kalnts, bugn Yenge bulutsusu olarak bilinmektedir (ekil 5.7). Bu bulutsunun iinde, her dalga boyunda 0.033 saniye ara ile nm pulslar salan, bir baka deyile saniyede 30 kere dnen bir atarca vardr. PSR 1937 + 214 olarak bilinen bir baka atarca, saniyede 642 kere dnmektedir.

Kara Delikler Btn nkleer enerjisini tketmi ve kmekte olan bir yldz zeinde, ntron gaznn basnc ktle ekimini dengelemeye yetmez ise ne olur? Fizik gsteriyor ki spernova patlamasndan geriye kalan zek ktlesi eer yaklak 3 M; den bykse, onun kmesini durduracak fizikte bilinen hibir kuvvet yoktur. Hacm gittike klr, younluk artar, yle bir yarapa ular ki k dahil hibir madde artk bu cismin ktle ekimini yenip onu terkedemez. Bildiimiz Fizik yasalar bu yarapn ierisinde geersizdir.

ekil 4.24: Bir spernova kalnts, Cygnus Loop. Kalntnn dairesel yapda olduuna dikkat ediniz. Bu, yaylmann gemite bir noktadan baladnn delilidir. Yaylan gazn ok dalgas yldzlararas ortamla etkilenince bu grnt ortaya kmaktadr. Ktlesi M olan bir kara deliin yarap R=2GM/c2 dir. Burada G, evrensel ekim sabiti, c k hzdr. Buna Schwarzschild (warzild) yarap denir. Gne iin Schwarzschild yarap 3 km dir. Bu,

younluun 1016 g/cm3 olmas, yani 1 cm3 karadelik maddesinin (Yer yzeyinde) 10 milyar ton gelmesi demektir! Yarap Schwarzschild yarapna eit kre yzeyine, olay ufku denir. Olay ufku yaknlarnda uzay-zaman ikilisi karmak bir yap sergiler. Bunu anlamak iin u d yolculuunu yapalm: Gne'in yerinde 10 Gne ktlesinde bir karadelik olsun, bunun olay ufku yarap 30 km dir. Yer'i de bir uzay gemisi kabul edelim. Diyelim elinizde bir saat ve bir de lzer lmbas ile gemiden karadelie doru atladnz; amacnz, karadelie yaklatka gemi kaptanna sinyal gndermektir. Karadelie doru derken uzun sre birey olmaz. Gkteki takm yldzlarn tanrsnz. Karadelie yaklatka takm yldzlarnn yerinin deitiini, eklinin bozulduunu farkedersiniz. Kendinizi batyor hissedersiniz. Daha yaklatka karadeliin ayanza uygulad ktle ekimi, banza uyguladndan farkl olacandan sizi ip gibi uzatacaktr. Olay ufkuna yaklak 3000 km kala da sizi paralara ayracaktr! Eer paralanmadan olay ufkunun 15 km yaknna kadar gidebilseydiniz, tam ileri baktnzda ensenizi grrdnz, nk ensenizden kan fotonlar karadelik evresini dolanp gznze ulard. Eer aaya karadelie bakarsanz hi bir ey gremezsiniz, nk karadelii k bile terkedemez.

ekil 4.25: evresinden madde toplayan bir karadelik modeli. Olay ufkunu geince yeni bir ey olmaz, snr iaretli deildir! Fakat bir milisaniye sonra hacminiz sfra der, yok oldunuz demektir. Fakat sizin yok olduunuzu uzay gemisi kaptan gremez. Ona gre, siz olay ufkuna yaklatka dmeniz gittike yavalar; olay ufkunu geerken gnderdiiniz lzer sinyalinin uzay gemisine ulamas sonsuz zaman alr, krmzya kayma da sonsuz olur.

Karadeliklerin Gzlenmesi Btn bunlar Einstein'in genel grelilik kuramndan karlmtr. Peki bir karadelik gerekten varsa ve biz onu dorudan gremiyeceimize gre, onun varln gzlemlerle nasl anlarz? Bunun tek yolu bir karadelii olay ufku yaknndaki maddeyi yutarken yakalamaktr! Buna en iyi aday da X- n salan ift yldzlardr. Karadeliin evresinde dolanan bir krmz dev olsun. Bunun uzaya att madde, karadeliin kuvvetli ekimi ile sarmal hareket yaparak karadelik etrafnda bir disk oluturur (ekil 4.25). Dklen madde, ok yksek hzl olduu iin, disk maddesi ile etkilemesi sonucu ortam scakl milyonlarca derece olabilir. Bu scaklkta madde X- n salar. Cygnus X-1 olarak bilinen X-n kaynandaki grlen yldz, ktlesi 3 gne ktlesinden byk grlmeyen bir nesne etrafnda dolanmaktadr. Hubble uzay teleskopuyla yaplan ok duyarl gzlemler, birok d galaksinin merkezinde, ar ktleli karadelik olabileceini gstermektedir. rnein; Andromeda galaksisinin uydusu M32 galaksisinde, bir milyon Gne ktlesini aan karadeliin varln gsteren bulgular gzlenmitir. SORULAR 1. Bir yldz olarak Gne'i, bir gezegenden ayran fiziksel zellikler nelerdir? 2. Gne bir kat cisim gibi mi dner? Aklaynz? 3. Gne'in katmanlarn tartnz. 4. Bir Gne hacmine ka tane yer sar? 5. Gne lekeleri yardmyla Gne'in dnmesi nasl bulunur? 6. Her saniye, Gne ktlesinin ne kadar enerjiye evrilmektedir? Ayn tempoda bugne kadar (5 milyar yl) ne kadar ktle enerjiye dnmtr? 7. Gne sabiti nedir? 8. Gne rzgrn oluturan paracklar iinde nelerin bulunduunu aratrnz? 9. Trigonometrik uzaklk as yntemi ile hangi uzakla kadar yldz uzaklklar bulunabilir? 10. Uzaklk as 0.25 a saniyesi olan bir yldzn uzakln: a) Parsek biriminde, b) GB biriminde ve c) km biriminde hesaplaynz. 11. Hangi hareket, takm yldzlarn eklini zamanla deitirir? 12. Ikta Doppler etkisini ve bu etkinin yldzlarn bak dorultumuzdaki hzlarn bulmada nasl kullanldn aratrnz. 13. Bir yldzn Yer'den (ya da Gne sisteminden) gzlenen uzay hz neden gerek uzay hz deildir? 14. Logaritma fonksiyonunu aratrnz. 15. -2. kadirden bir yldz, +3. kadirden bir yldza gre, ka kere daha parlaktr? 16. Gnein parlakl yerden gzlenince -26.5 kadirdir. Pluto'dan hangi kadirde gzlenir? 17. Bir yldzn scakl 3000K'den 6000K ye kadar deiirse yarap ayn kaldnda nm gc ne kadar deiir?

18. Sefeidler neden iyi bir uzaklk gstergesidirler? 19. ekil 4.18 deki gibi bir rten ift yldzn k erisinden bileenlerin yaraplar oran bulunabilir. Bunun nasl olabileceini tartnz. 20. Spektroskopik (tayfsal) ift yldz nedir? 21. H-R diyagram size ne ifade ediyor, tartnz. 22. Bir ana kol yldz, enerjisini nasl karlar? 23. Evrim srasnda bir yldzn H-R diyagramnda yeri deiir, bu uzaydaki yerinin deimesi demek deildir. H-R diyagramndaki yer deitirme ne anlama gelir? 24. Ktlesi 0.1; 1; 2; 10; 25 M; olan yldzlarn mrlerini Gne'in mr ile karlatrn. 25. Souk bir gaz+toz bulutu bzlnce scakl nasl ykselir? Is enerjisine dnen enerji eidi nedir? 26. Elementlerin yldzlarn iinde retildiine inanyoruz. Demirden daha ar elementler nasl oluuyor? Fizik retmenlerine de danarak aratrnz? 27. Beyaz cce, ntron yldz ve karadelik younluklarn karlatrnz. 28. Bir karadelik nasl tannabilir?

GALAKSLER VE EVREN BLGS

Daha nceki blmlerde Gne Sistemi ve yldzlarn genel zelliklerini grdk. Bu blmde yldz kmelerini ve yldzlararas maddeyi tandktan sonra Galaksimiz Saman Yolu'ndan szedeceiz. inde milyarlarca yldz barndran Saman Yolu'nun basite yap ve zelliklerini inceleyeceiz. Dier galaksiler ve galaksi kmelerini vereceiz; ufkumuzu biraz daha genileterek evrenin d snrlarnda gzlenen kuazarlar ve evrensel genilemeye deineceiz. Bu blmde son olarak Evren modellerinden sz edeceiz. 5.1 Yldz Kmeleri Saman Yolu iinde yldzlar tek, ift ya da birka yldzl sistemler olarak bulunduklar gibi oklu sistemler olarak da bulunurlar; bunlara, yldz kmeleri denir. Bir yldz kmesi, fiziksel olarak birbirlerine ekimsel ballklar olan yldzlar grubu olarak tanmlanabilir. Kme iindeki yldzlarn uzaydaki hareketleri incelendiinde; ayn hzla, ayn ynde ve belli bir noktaya doru hareket ettikleri grlr. Yldzlarn bu zellikleri kmeye ait olup olmadklarn belirler. ki tr yldz kmesi vardr. Ak ve kresel yldz kmesi.

ekil 5.1: lker kmesi bir ak kmedir (fotograf:Palomar).

ekil 5.2: Herkl takm yldznda, M13 kresel kmesi (fotograf:Flagstaff). a) Ak yldz kmesi: Yldzlarn kmelenmesi bir merkez etrafnda deildir ve danktr. ekimsel ballklar gevektir. Byle kmelere, ak kmeler denir. Ak yldz kmelerinde; gen yldzlar, gaz ve toz bulunur. Bu kmelerde yaklak 100 ile 10 000 arasnda yldz vardr. kz (Taurus) takm yldz iindeki lker, ve yine kz takm yldz iindeki Hyades bu gruba birer rnektir (ekil 5.1). Bu kmeler plak gzle grlebilir. lker kmesi 250 den fazla yldz iermekle beraber, ancak 6 - 7 tanesi plak gzle grlebilecek kadar parlaktr. lker ak kmesinin ap 40 k yl kadardr. (Ik, kmenin bir ucundan dier ucuna 40 ylda gitmektedir.) Ak yldz kmeleri galaksi dzleminde, genellikle sarmal kollarn iinde veya yaknnda bulunurlar. b) Kresel yldz kmesi: Kmelenmeleri kre eklini andran ok byk ve skk olan yldz kmelerine, kresel yldz kmesi denir. Kresel yldz kmelerinde yal yldzlar bulunur, ve bu kmelerde 10 000 ile 1 000 000 arasnda yldz vardr (ekil 5.2). Gne komuluunda kresel kme yoktur, ou galaksi dzleminden uzaktadr. Galaksimizin merkezi etrafnda kresel bir dalm gsterirler (ekil 5.3).

ekil 5.3: Saman Yolu ekirdei etrafnda 146 kresel kmenin dalm. 2 Yldzlararas Madde Uzay boluu sanlan yldzlararas ortamda madde vardr; ancak, bu maddenin younluu yldzlardaki younluktan milyonlarca kez daha azdr. Yldzlararas madde, gaz ve toz paracklarndan oluur. rnein, 1 cm3 lk yldzlararas uzayda ortalama olarak bir atom ve 1 km3 lk uzayda ise 25-50 arasnda kk parcack bulunur; buna karn, Yer'de, deniz seviyesinde, 1 cm3 lk hacimde milyarlarca molekl bulunmaktadr. Yldzlararas ortamdaki maddenin ieriine biraz daha ayrntl bakldnda aadaki elemanlardan olutuu grlr: a) Scakl 10-10 000K arasnda olan ve souk madde olarak kabul edilen ntr ya da iyonlam gaz, molekller ve toz parcacklar, nm gc yksek, scak yldzlar, uzaya yaydklar enerji ile, evrelerindeki gazn scakln ykseltirler ve gaz iyonlatrrlar. Gzlenen iyonlamalardan, ortamdaki scakln 10 000K civarnda olduu sonucu karlmaktadr. Yldzlararas ortamda enerjisi veya scakl daha fazla olan baka madde olduundan; scakl 10 000K'e kadar olan maddeye souk madde denilmektedir. b) Enerjisi veya scakl ok daha yksek olan ve kozmik nlar denilen atom ekirdekleri, c) Bildiimiz Rntgen nlar, mortesi nlar ve genel olarak elektromanyetik nlar, d) ok yksek enerjili ve ntrino denilen, Byk-Patlama (Big-Bang) sonucu ortaya kan ve yldzlarn evrimleri sresinde salnan paracklar, e) Manyetik alan. 1944 ylnda Hollanda'l Van de Hulst, hidrojen atomunun 21 cm de bir radyo dalgas yaydn ve bunun gzlenebileceini ngrmtr. Yldzlararas ortamda en bol hidrojen olduu iin sz konusu bulu olduka nemlidir. Daha da nemlisi radyo dalgalar yldzlararas ortamdaki kozmik tozlardan

etkilenmemektedir veya kozmik tozlar tarafndan sourulmamaktadr. Bylece ok uzaklardaki gk cisimlerinden gelen radyo yaynlar gzlenebilmitir. Optik astronomiye gre radyo astronominin gc, radyo dalgalarnn bu zelliinden kaynaklanmaktadr. 1945 ylnda 2. Dnya Sava bittikten sonra bilim adamlar sivil grevlerine dnd. Sava sresince bilimsel birikimler ve teknolojik gelimeler oldu. Bu birikim radyo astronominin hzla gelimesini salad. Radyo teleskoplar geliti. Bylece yldzlararas maddenin yapsnn ayrntl olarak incelenmesi kolaylat. Galaksimizdeki ntr hidrojen gaznn dalm haritas karld. Yldzlararas ortamda souk blgelerde ve hidrojen atomu gibi radyo yayn yapan birok molekl kefedildi. Bugn yldzlararas ortamda canllarn yapsnda bulunan organik maddeleri ieren 45 ten fazla molekl gzlenmitir. Bunlardan bazlar; su buhar, formik asit, metil alkol, formaldehid ve hidrojen siyanrdr. Bu molekllerin ou 1970 li yllardan sonra gzlenmitir. Bulutsular (Nebulae, Tekil: Nebula) Yukarda sz edilen yldzlararas ortamdaki gaz ve toz yer yer (younluu 10 cm-3 ile 106 cm-3 arasnda deien) birikintiler oluturur. Bunlara, bulut ya da bulutsu (nebula) denir. Bulutsular Saman Yolu iinde grld gibi, baka galaksiler iinde de gzlenmektedirler. Optik olarak parlak grnenleri olduu gibi, karanlk grnenleri de vardr. Ancak, ierdikleri madde ayndr. Farklar, ilerinde k kaynann olup olmamasndadr. Son tahminlere gre yldzlararas maddenin % 99'u gaz ve geriye kalan % 1'i de kk toz paracklarndan ibarettir. Yldzlararas ortamda gaz ve toz beraberce bulunurlar. Ancak, ktle olarak gazn toza oran 100'e 1 gibidir. Yldzlararas ortamda, temelde hidrojen, ve bir miktar helyum, karbon, azot, oksijen, neon, demir ve bunun gibi elementler bulunmaktadr. Bu kimyasal yap gen yldzlarn yapsn andrmaktadr. Bylece yldzlarn, yldzlararas gaz ve toz bulutlarndan olutuu anlalmaktadr. Yldzlararas ortamda eitli boyut ve ktlelerde bulutsuya rastlanmaktadr. rnein, boyutlar 0.1 k yl ile 35 k yl arasnda olan toz bulutlar gzlenmektedir. Buna karn dev molekl bulutlarndan da sz etmek gerekir. sminden de anlalaca gibi molekl bulutlar iinde hem eit hem de say bakmndan daha ok molekl bulunmaktadr. Molekl bulutlar karanlk bulutsulardan hem daha youn hem daha scak hem de hacim olarak daha byktr, genellikle nm yayan bulutsularn yaknnda bulunurlar. Bulutsularn ktleleri tipik olarak 60-100 gne ktlesi aralnda olmakla beraber daha kk ve daha byk olanlar da vardr.

ekil 5.4: Orion (Avc)'daki Byk bulutsu bir Parlak bulutsudur Birka farkl tipte bulutsu vardr: Parlak bulutsular: Yaknnda ok scak bir yldzn veya birden fazla yldzn aydnlatt ve bunun sonucu k saan bulutsular, parlak bulutsular olarak adlandrlr. Kimi parlak bulutsular yalnz aydnlatan yldzn n yanstrlar; bunlara, bazen yansma bulutlar da denir. ounda ise aydnlatan scak yldzn yayd yksek enerjili nlar bulutsu iindeki hidrojen gaz tarafndan sourulur ve daha sonra H olarak tekrar salnrlar. Bu nedenle bu tip bulutsulara, bazan salma bulutsular da denir. Gnein de iinde bulunduu "Orion" sarmal kolu iinde bulunan Orion takm yldzndaki Byk bulutsu bu tipe bir rnektir (ekil 5.4). Karanlk bulutsular: Saman Yolu'nun teleskoplarla fotograf ekildiinde yer yer karanlk blgeler dikkati eker. Seksen veya doksan yl nce ilk gzlendiklerinde, bu blgelerin birka yldzn bulunduu delikler olduu sanlmt. Ancak, imdi biliyoruz ki karanlk grnen bu grntler byk gaz ve toz bulutlardr. Daha uzaktaki gk cisimlerinden gelen engellerler ve geirmezler, bu sebeple karanlk grnrler. Bu tip bulutsularn arkasnda kalan blgelerdeki gk cisimlerini grmemiz olas deildir. Yine Orion takm yldz iinde bulunan Atba Bulutsusu bu gruba iyi bir rnektir (ekil 5.5).

ekil 5.5: Orion: Atba karanlk bulutsu

ekil 5.6: alg takm yldznda Yzk bulutsusu Gezegenimsi bulutlar: Baz yldzlar yaamlarnn belli bir evresinde patlama gsterirler ve d katmanlarndaki maddeyi uzaya atarlar. Uzaya atlan madde yldzn etrafnda ve ekim alan iinde kalr. Bunu soann dndaki birka katmann gbek ksmndan ayrlmas gibi dnebiliriz. Ayrlan ve kabuk eklindeki bulutsu da doru yava yava geniler. Bunlar, merkezi yldz etrafnda kabuk olutururlar. Esasen gezegenlerle hibir ilgileri yoktur. Ancak grn, teleskoplarla bakldnda gezegenlerin grnn andrd iin bu adla anlmaktadrlar. alg (Lyra) takm yldz iindeki Yzk bulutsusu bu tipe gzel bir rnek oluturur (ekil 5.6).

ekil 5.7: Boa takm yldznda Yenge bulutsusu Spernova kalntlar: Boa takm yldz iindeki Yenge bulutsusu buna en gzel rnektir (ekil 5.7). Belli bir ktleye sahip olan yldzlar, yaamlarnn belli bir evresinde iddetli bir patlama geirirler. Ktlelerinin yarsndan fazlasn uzaya atarlar. Geriye, sk, ekseni etrafnda milisaniyelik dnme periyodu olan ve bugn ntron yldz olduunu bildiimiz atarca (pulsar) kalr. Atlan gaz ktlesi merkezdeki yldz etrafnda yava yava genileyen bulutsuyu oluturur. Yenge bulutsusu byle olumu bir bulutsudur. Onu oluturan patlamay inliler 1054 ylnda gzlemi ve gndz ikinci bir gne gibi bir sre izlemilerdir, nk patlama sonucunda yldz parlakln milyon kez artrmaktadr.

Benzer bir oluum 1987 ylnda Byk Macellan Bulutu iinde de gzlenmitir. Ancak bu spernova ok uzak (yaklak 160000 k yl) olduu iin gndz grlememi, gney enlemlerden geceleri gzlenebilmitir 3 Galaksimiz: Saman Yolu Ormana girdiimizde tek tek aalar grrz ve ormann eklini anlayamayz. Benzer ekilde; iinde bulunduumuz iin Galaksimizin tamamn grebilmemiz mmkn deildir. Ancak galaksilerin fotografn ekebiliriz. Bir nceki blmde sz edilen 21 cm lik hidrojen radyo dalgas gzlemleriyle madde dalm incelendikten sonra Galaksimizin onlara benzedii anlalmtr. Gece gk yzne baktmzda grnen; gk kreyi yaklak olarak byk daire boyunca saran parlak ve yaygn k bandna, Saman Yolu denir. ngilizce'de Stl Yol anlamnda "Milky Way" olarak bilinmektedir. Saman Yolu'na stten ya da yandan bakabildiimizi var sayalm. Yandan bakldnda kurbaa yutmu ylan andrr, stten bakldnda ise sarmal kollar ak olarak grlr (ekil 5.8) ve yass bir cep saatine benzer. ekil tamamen temsilidir, llere uygun izilmemitir.

ekil 5.8: Saman Yolu'nun temsili grn. Saman Yolu'nun AB ap yaklak 100 bin k yl uzunluundadr. (Bir k yl, 300000 km/sn hzla hareket eden n bir ylda ald yoldur.) O merkezli iliin CD kalnl ise 15 bin k yldr. Gne,

Saman Yolu merkezine yaklak 30 bin k yl uzaklkta, ve Saman Yolu dzleminin 26 k yl kuzeyindedir (ekil 5.8). ekil 5.8 de grlen sarmal kollarda;gaz, toz, molekl bulutlar, gen yldzlar ve ak kmeler bulunur. Yal yldzlar ve kresel kmeler ise Saman Yolu merkezi etrafnda daha kresel bir dalm gsterir. Saman Yolu'nun Dnmesi

ekil 5.9: Saman Yolu merkezinden deiik uzaklklarda yrnge hzlar. (Saman Yolu farkl dnme erisi) Aratrmalar, Saman Yolu'nun merkeze yakn i ksmnn kat bir cisim gibi dndn gstermitir. ksmdan uzaklatka, merkezden darya doru yrnge hzlar artar ve gnein bulunduu yere (ekil 5.8 de G noktas) gelmeden nce veya gne dairesi civarnda hz deiimi yn deitirir. Bu noktadan sonra yrnge hzlar uzaklkla ters olarak deiir;hzlarda yavalama grlr (ekil 5.9). Yrnge hzlarnn merkezden darya doru ekil 5.9 da grld gibi deimesi, Saman Yolu'nun CD ekseni etrafnda farkl (diferansiyel) dnmesi olarak tanmlanr. kinci Dnya Savandan sonra radyo teleskoplarn gelimesi ve hidrojen atomunun 21 cm dalga boyunda radyo nm yaydnn kefedilmesi Saman Yolu'nun dnmesinin ayrntl gzlenmesini mmkn klmtr. Doppler kaymasndan yararlanarak, 21 cm radyo yayn yapan hidrojen bulutlarnn dnme hzlar bulunmu ve farkl dnmenin olduu belirlenmitir. Zaten stten grnnn verdii izlenim, sarmal kollar ve eklinin baskl da bunu anlatmaktadr. Gnein Saman Yolu merkezi etrafnda dolanma hz yaklak 220 km/sn dir. Bylece Gne sistemi, merkez etrafndaki bir dolanmay yaklak 200 milyon ylda tamamlar.

Optik ve radyo gzlemleri Saman Yolu'nun 3 ana sarmal kolunun olduunu gstermitir. En ite Sagittarius, daha sonra Orion ve en dta Perseus sarmal kolu bulunmaktadr. Gne sistemimiz Orion sarmal kolu iinde yer almaktadr (ekil 5.10). Gne komuluunda gzlenen dnme hareketinden ve Saman Yolu merkezine olan uzaklktan yararlanarak, Saman Yolu'nun ktlesini hesap etmek mmkn olmutur. Buna gre Galaksimiz, Saman Yolu'nun ktlesi 100 milyar Gne ktlesine edeerdir. Bu demektir ki Saman Yolu yaklak 100 milyar yldz iermektedir.

ekil 5.10: Saman Yolu'nun 3 ana sarmal kolunun gne komuluundaki gsterimi .4 D Galaksiler Immanuel Kant ve Thomas Wright gibi filozoflar, milyonlarca yldzdan oluan Saman Yolu'nun dnda, bamsz sistemlerin varln tartmlard. Gerekten de bugn byle olduu gzlemsel olarak gsterilmitir. Teleskop ve fotografn gelimesinden sonra ok sayda bulutsu kefedildi. Bunlarn, nceleri; Saman Yolu iinde olduu sanlmt, fakat sonradan ounun Saman Yolu iinde deil dnda, daha uzakta ve milyarlarca yldz ieren birer sistem olduu anlald. Bunu, ilk kez 1924 ylnda Edwin Hubble gsterdi. E. Hubble Andromeda (ekil 5.11) galaksisini gzledi ve uzakln, iindeki sefeid tr deien yldzlar yardmyla lerek Saman Yolu'nun dnda olduunu kantlad. Bugn Andromeda galaksisinin bize 2 milyon k yl uzaklkta, buna karn Saman Yolu galaksisinin apnn yalnz 100 000 k yl olduunu biliyoruz. Bunu, baka galaksilerin kefi izledi. Bylece evrende, Galaksimizin dnda, benzer ve benzer olmayan baka galaksilerin var olduu kefedilmi oldu.

ekil 5.11: Andromeda galaksisi (Saman Yolu'na benzeyen, bazen ikizi denen galaksi). Galaksi Trleri ekil bakmndan tr galaksi vardr:Sarmal kollu galaksiler, eliptik galaksiler ve belli bir ekli olmayan, dzensiz galaksiler (ekil 5.12, 5.13, 5.14). Sarmal kollu galaksilerin ktleleri 1 milyar ile 200 milyar gne ktlesi byklndedir. Bu galaksilerde, zellikle sarmal kollarda, gaz ve toz bulunmaktadr. Bu blgelerde yeni yldzlarn olutuu bilinmektedir. Eliptik galaksilerin ktlesi 1 milyon ile 10 trilyon gne ktlesi byklndedir. Eliptik galaksilerin iinde hi toz yok, fakat ok az gaz vardr. Bu nedenle yeni yldz oluumlar gzlenmemektedir. Dzensiz galaksilerin ktlesi ise 100 milyon ile 30 milyar gne ktlesi arasnda deimektedir. Dzensiz galaksilerde gaz oktur.

ekil 5.12: Sarmal kollu bir galaksi (M51, Canes Venatici takm yldz iinde).

ekil 5.13: M60 adl eliptik bir galaksi. Spiral kollara sahip NGC4647 galaksisi ile birlikte bir ift oluturuyorlar Galaksimiz (Saman Yolu) ve Andromeda sarmal kollu galaksilere tipik rnektir. Byk Macellan Bulutu ve Kk Macellan Bulutu ise dzensiz galaksiler iin tipik rnektirler.

ekil 5.14: M82, dzensiz veya ekilsiz bir galaksi. Galaksilerde Hubble Snflamas Kendi ismiyle anlan snflandrmay Hubble 1920'li yllarda tanmlad. Galaksilerin snflandrlmas, atala benzer bir ekil zerinde ana grupta dizi hlinde gsterilir. Eliptik galaksiler basklk derecesine gre sralanmtr. Sarmal kollu galaksiler ise sarmal ve ubuklu sarmal galaksiler olarak ayrlr (ekil 5.15). Drdnc grubu da dzensiz galaksiler oluturmaktadr. Galaksilerin daha ayrntl snflandrlmalar iin kitabn arkasndaki okuma parasn okuyunuz. Radyo Galaksiler kinci Dnya Sava'nda radar, youn olarak kullanld. Bunun sonucu 1950'li yllarda radyo teleskoplar geliti. Ksm 5.2 de anlatld gibi 1944'te hidrojen atomunun radyo dalgas yayaca ngrlmt.

Bunun gzlemlerle kefi ve hidrojen atomunun evrenin her yerinde bol miktarda var olmas yeni bir a balatt. Radyo teleskoplarla evrenin ok uzak blgeleri de kolayca gzlenir oldu. Birok radyo nm yayan kaynak gzlendi. Bunlarn galaksi olduklar anlald. Bylece yzylmzn ikinci yarsnn balarnda tek radyo galaksiler ve radyo galaksi gruplar gzlenmi ve kataloglar dzenlenmitir.

ekil 5.15: Hubble atal diyagram.

ekil 5.16:Bir ift radyo galaksisinin optik bir galaksi ile ilikisini gstermektedir Radyo nm yayan galaksiler; eliptik, sarmal veya dzensiz trde olabilir. Baz hllerde optik olarak tek bir nesne grlrken, ayn blgeden iki ayr merkezden radyo nmnn geldii belirlenmitir. Modern interferometrelerle yaplan ayrntl radyo gzlemleri, radyo galaksilerin birounda radyo yayn yapan byk bulutlarn, merkezdeki optik galaksiye gre simetrik konumda olduunu gstermitir. Radyo galaksilerin bu ekilde ift yap gstermeleri merkezdeki optik galakside meydana gelen iddetli patlamalarn sonucu olutuklar izlenimini vermektedir. Bylece radyo yayn yapan bulutlarn ortak bir k noktas vardr ve birbirleriyle fizik balantlar mevcuttur (ekil 5.16). 5 Galaksi Kmeleri 100 milyar yldzn oluturduu sistem olan Saman Yolu'nun yakn komuluunda 30'u akn kkl bykl galaksi vardr. Bunlara, Yerel Grup denir. ekimsel olarak birbirine bal olan Yerel Grup yeleri arasnda Kk Macellan Bulutu, Byk Macellan Bulutu ve Andromeda gibi bildiimiz galaksiler vardr. Byk Macellan Bulutu bize 160 000 k yl uzaklkta ve en yakn Yerel Grup

yesidir. Messier katalounda M33 olarak bilinen galaksi ise bilinen en uzak Yerel Grup yelerinden biridir. (Uzakl yaklak 2 400 000 k yldr.) Byk ve Kk Macellan Bulutlar'nn dzensiz tr olduklarn sylemitik. Bunlar Saman Yolu'nun uydu galaksileri olarak bilinir. leride greceimiz gibi her ey, hareket hlindedir. Yerel Grupta da galaksiler birbirine gre hareket hlindedir. rnein; Andromeda bize doru 300 km/sn lik hzla yaklamakta, Byk Macellan Bulutu ve Kk Macellan Bulutu srasyla 300 km/sn ve 170 km/sn lik hzla bizden uzaklamaktadr. Andromeda'nn ve bir ksm dier Yerel Grup yelerinin hareketleri grup iinde yerel hareketlerdir. Bu nedenle evrenin genilemesiyle ilgili genel gzlemleri desteklemezler. 3,25 milyon k yl uzaklktan sonra, galaksi saysnda ani bir d grlmektedir. Bu uzaklktan sonra mutlak anlamda olmasa bile bir boluk vardr. Daha sonra, Yerel Gruba benzer pek ok galaksi kmeleri gzlenmektedir. Galaksi kmelerinin ye saylar birbirinden olduka farkldr. Bin ve daha fazla yeli kmelerin varl bilinmektedir. rnein; Yerel Kmeye en yakn olan Virgo galaksi kmesi iinde binlerce galaksi vardr. Bu kmeler, iinde grldkleri takm yldza gre isimlendirilmilerdir. 250 milyon k yl uzaklk iinde birka galaksi kmesi vardr. Bunlardan, bize en yakn olan Virgo kmesi yaklak 36 milyon k yl uzaklkta ve 7 milyon k yl apndadr. Bu kmeler iindeki galaksilerin biimlerini ak bir ekilde grebiliriz, nk bu uzaklk astronomi llerinde fazla deildir (ekil 5.17). Greceli olarak yakn kabul edebileceimiz bu kmelerin tesinde, ye says bakmndan daha zengin kmeler bulunmaktadr. Uzaklktan dolay, bu kmelerdeki galaksilerin ekillerini seemeyiz, onlar leke gibi ya da yldz gibi nokta eklinde grnrler (ekil 5.18). Yerel Grup'ta olduu gibi dier galaksi kmelerinde de galaksiler arasndaki uzaklk ok ok byktr. Yldzlararasndakine benzer, galaksiler arasnda da gaz ve toz paracklar bulunmaktadr. Ancak bu maddenin younluu o kadar azdr ki, galaksilerarasndaki ortam Yer'de elde edilebilecek boluktan milyonlarca kez daha boluktur. Bylece evrenin nemli bir ksmnn bo uzay olduu sylenebilir, fakat evrenin yapsn bu boluk deil, galaksi veya galaksi kmelerinde bulunan madde belirler.

ekil 5.17: Leo takm yldz iinde bir yakn galaksi kmesi.

ekil 5.18: Corona Borealis takm yldz iinde bir uzak galaksi kmesi Galaksilerin kmelenmelerinden, evrende eitli boyutlarda yapnn var olduu anlalmaktadr. Bu yapnn kkenini anlamak ada kozmolojinin en bata gelen sorunlarndan birisidir. Bugn biliyoruz ki evrende galaksi kmelerinden de byk apta yaplar vardr. Harvard Astrofizik Merkezinin parlak galaksilerle ilgili yapt aratrma, galaksilerin ve galaksi kmelerinin boyutlarndan da byk sistematik bir yap olduunu gstermitir. Sz konusu yapda galaksiler bir sicim zerine dizilmi gibi grnmekte ve dalmlarnda olduka byk boluklar gze arpmaktadr (ekil 5.19).

ekil 5.19: Ekvatoryal koordinat sisteminde parlak 1000 galaksilerin dalm: Burada, mavi semboller hzlar <1000 km/s; yeil semboller uzaklama hzlar 1000 ile 2000 km/sn; krmz sembolle gsterilenlerin uzaklama hzlar 2000 ile 3000 km/sn; gri sembolle gsterilenlerin hzlar ise 3000 km/sn'den byktr. Galaksilerin dalmndaki yap ve yer yer boluklar veya delikler dikkat ekicidir .6 Kuazarlar ve Genileyen Evren Kuazarlar Konumlar ok iyi bilinen baz radyo kaynaklarnn gzlendikleri yerlerde optik galaksi bulunamamtr. Bununla beraber, baz hllerde radyo kayna ile ayn konumda olan snk, yldzms nesnelerin fotograf ekilmitir. Byle bir nesne ilk kez 1960 ylnda 3C48 numaral radyo kaynann bulunduu yerde kefedilmitir. Bu kefi T. Matthews ve A. Sandage Amerikan Astronomi Dernei'nin 107 nci toplantsnda ayn yl aklamlardr. Cambridge katalouna gre 3C48 olarak bilinen bu ilk nesneden sonra, 1963 te 3C273 ve 1967 ye gelindiinde 150'nin zerinde benzer nesne gzlenmitir. Bir yldz gibi kk grndnden bunlara "yldzms nesne" (quasi-stellar object=quasar) ad verilmitir. Kuazarlar imdiye kadar gzlenebilen en uzak cisimlerdir. Evrenin gzlenebilir en u snrlarndadrlar. Hem optik hem de radyo bandnda mthi enerji yayarlar. Tipik bir kuazarn yayd enerji, Gne'in enerjisinden 10 trilyon kez daha fazladr. Bu enerji patlama eklinde yaylmaktadr. Byle bir enerjiyi tek bana uzaya yayabilen bir cismin ktlesinin ok byk olmas gerekir ki bunun da Gne'in bir milyar kat civarnda olduu tahmin edilmektedir. Bu nedenle kuazarlarn galaksi ekirdekleri olabilecei dnlmektedir. 3C273 isimli radyo kayna aratrldnda, kuazarn tayf alnabilecek kadar parlak olduu belirlenmitir. Bu belirlemeden sonra kuazarlarn yksek krmzya kayma gsterdikleri kefi yaplmtr. (Krmzya kayma, k yayan kaynan gzlemciden greceli olarak uzaklamas sonucu sz konusu kaynaktan gelen fotonlarn daha dk enerjilere veya daha dk frekanslara olan kaymasdr.) Eer bu Doppler kaymasndan kaynaklanyor ise 3C273 bizden k hznn % 16 s bir hzla uzaklamaktadr. Benzer ekilde 3C48 kuazarnn da bizden, k hznn % 37 si kadar bir hzla

uzaklat bulunmutur. Galaksilerde bu kadar yksek uzaklama hz gzlenmemektedir. Uzaklama hzlarndan, bize olan uzaklklar Hubble yasas (Daha sonra aklanacak...) yolu ile tayin edilebilmektedir. 1965 ylnda yaplan radyo gzlemleri 3C273'n radyo nm ak younluunu, 3 ylda % 40 artrdn gstermitir. Bu gzlemler kuazarlarda zaman zaman radyo patlamalar olduuna iarettir. 3C273, radyo yayn iddetinde deikenlik gsteren en aktif kuazarlar arasndadr. Bu tr deiken kuazarlar, optik bandta da deikenlik gstermektedir. Radyo frekanslarndaki mthi aktivite, kuazarlarn ekirdeinden periyodik olarak yksek enerjili elektron bulutlarnn atlmas ile aklanabilir. Bununla beraber elektron bulutlarnn ekirdekten darya atlmasn salayan mekanizmay besleyen enerji kaynann ne olduu tam olarak bilinmemektedir. Kuazarlardaki bu byk enerji gereksinmesinin, merkezdeki byk ktleli kara deliklerin ekimi sonucu merkeze den maddenin ortaya kard ekim enerjisi ile karland dnlmektedir. Daha nce, 3C48 ve 3C273 n yksek krmzya kayma gsterdiklerinden sz edilmiti. Genel olarak kuazarlar, yksek krmzya kayma gstermektedir. Birok kuazarda krmzya kayma miktarnn 2 ve daha yksek olduu bulundu. Burada krmzya kayma miktar, k hzna yakn bir hzla hareket eden kaynaktan bize gelen n dalga boyundaki farkllamann, kaynaktan yayld andaki dalga boyuna orannn lsdr (=/; = dalga boyundaki farkllama, = n kaynaktan kt andaki dalga boyu). Bu da kuazarlarn bizden uzaklama hzlarnn k hznn %80 yresinde olduunu gsterir. Yksek krmzya kayma veya hzlarla ilgili baka aklamalar nerilmi ise de, kuazarlarn bizden uzaklama hzlar tm uzak galaksilerin uzaklamalarna neden olan evrenin genilemesinden kaynakland yaygn kabul grmtr. Bu demektir ki kuazarlar ok uzakta, evrenin en u noktalarnda bulunmaldrlar. Bize gelen k zaman iinde yol katettiinden, uzaa bakmak, veya uza grmek demek, gemie bakmak veya gemii grmek demektir. Bu nedenle kuazarlar evrenin ok erken dnemine ait bilgileri bize gndermektedir. Bununla beraber bu evreyi incelemek iin henz yeterli veriye sahip deiliz. Genileyen Evren Bizden yaklak 15 milyar k yl uzaklktaki gk cisimlerinin uzaklk lmleri yaplabilmektedir. Uzaklk lmndeki bu snr teknolojinin koyduu bir snrdr. Uzak galaksiler gzlendiinde bizden uzaklatklar grlmektedir. Bu gzlemler ilk kez Hubble ve Lundmark tarafndan 1920'lerde yapld. Ayn yllarda Hubble, ABD'de Mount Wilson Gzlem Evi'nde yapt almalarnda birok galaksinin uzaklklarn tayin etti. Ayn galaksilerin uzaklama hzlarn da lt. lmlerini yapt 45 kadar galaksinin hzlarn uzaklklarna kar bir grafikte noktalad. Bu grafiin bir doru olduunu grd ve hz ile uzaklk arasnda aadaki banty elde etti: V = Hd Burada V, galaksinin bizden uzaklama hz, d uzakldr. H ise sz konusu grafikteki dorunun eimidir ve Hubble sabiti olarak bilinir. H sabitinin yaklak deeri 17 km/sn/milyon k yldr. Bu demektir ki uzaklk 1 milyon k yl artnca hz 17 km/sn artar. V-d arasndaki bu bant evrenin genilediini gsteren mehur Hubble yasasdr. Bu yasaya gre baka galaksi kmelerinde bir cisim bizden ne kadar uzakta ise kme ile beraber o kadar byk hzla bizden uzaklamaktadr. Bir nceki ksmda kuazarlarn ok uzaklarda gzlendiini syledik. Byk hzlarla bizden uzaklatklarn da belirttik. Bu sonular da Hubble yasasna uymaktadr. Hubble'n galaksi veya galaksi kmeleri iin V-d grafii ekil 5.20 de grlmektedir. Yerel Grup dndaki galaksilerin uzaklklar ve galaksilerde gzlenen krmzya kayma miktarlar (hzlar) arasndaki iliki, ekil 5.21 de verilmitir.

ekil 5.20: Hubble'n, galaksi kmeleri iin izdii hz ve uzaklk bantsn veren bir grafik. 7 Evren Modelleri Evren modellerinin ayrntlarna gemeden nce, evrenin bize nasl grndn zetleyelim. Gzlemlerden hareketle evrenin gemiini anlamaya ve evrenin geleceinin ne olabileceini modellerle aklamaya alalm: Son 25-30 yl iinde evreni anlamamzda gerek bir devrim yaand. Gzlem teknikleri geliti. Radyo, milimetre, krmz tesi, mor tesi, X-n ve gama n dalga boylarnda gzlemler yaplabilir hle geldi. Yer zerinden olduu kadar, uzaydan da gzlemler yapld. Yeni gelitirilen alclar, detektrler ve ok hzl bilgisayarlar astronomide ba dndrc gelimelere neden oldu. Bu gelimeler, evrenin anlalmasna nemli katklar yapt. Bu arada fizikte de benzer gelimeler oldu ve bu bilgiler de evrenin anlalmasna katklarda bulundu. ncelikle, evrenin u andaki ieriinin ne olduundan balamakta yarar var. nce, bildiimiz maddeyi sayalm. Bildiimiz madde ile yldzlar, gaz ve toz kastediliyor. Bunlar optik gzlemlerle saptanan maddeyi temsil etmektedir. Sz konusu maddenin, scakl 3000 ile 30 000K arasndaki maddedir ki bu scaklklar kara cisim scaklklardr. Evrendeki maddenin ou bu hldedir.

ekil 5. 21: Saman Yolu dndaki galaksiler iin krmzya kayma(hz) ve uzaklk arasndaki bant. Krmzya kaymalar Doppler formlne gre hz olarak ifade edilmitir. Oklar, kalsiyumun H ve K izgilerindeki krmzya kaymay gstermektedir. Yldzlar, gaz ve toz, galaksileri olutururlar. Bunlar belki de balang koullarnn farkl olmas nedeniyle farkl olumutur. Galaksiler evrenin temel talardr. Tek bana bulunan galaksiler azdr, daha ok gruplar hlinde bulunurlar. Daha nce de sz edildii gibi galaksi kmelerinden de byk yaplarn varl sz konusudur. Bununla beraber, gk yznde yeterli byklkteki alanlarda ortalama alnrsa, ierdii madde miktar bakmndan evren her ynde ayn grlmektedir. Buna, evrenin eynllk zellii denir. Evrenin ikinci bileeni nmdr. Kozmoloji iin en nemli olan bunun kara cisim bileenidir. Einstein'n E = mc2 denklemini kullanarak ktle karln bulduumuzda, bilinen normal madde younluundan 1000 kez daha kk olduu grlr. Baka bir deyile, evrendeki nmn younluu normal madde younluunun binde biri kadardr. Mikrodalga arka-alan nmnn (Byk Patlama ile evrene yayld dnlen ve evrenin her yerinde gzlenen nm ki yayld zamann izlerini tamaktadr ve bu bakmdan ok nemlidir.) ilgin iki zellii vardr:Birincisi her ynde ayn iddette gzlenmesi, e ynl olmas; ikincisi ise bu nmn 2.7K'lik bir kara cisim nm olmasdr. Bu astronomide rastlanabilecek en iyi bir kara cisim mas olarak dnlebilir. nemi, evrende belli bir zamanda, madde ile nmn ayn scaklkta dengede olmu olduudur. Son olarak, evrenin nc bileeni normal olmayan maddedir. Bunu ikiye ayrabiliriz: Relativistik plzma ve manyetik alan (karanlk veya sakl madde). Bunlardan, ikinci kategorideki madde zerinde biraz durmak istiyoruz. Galaksi veya galaksi kmeleri gibi byk sistemlerin yaydklar nmdan hareketle, sistemin dinamiinden bulunan madde miktar aklanamamaktadr. Galaksi kmeleri iin byle bir durum uzun yllar bilinmekteydi, ancak son yllarda ayn eyin byk galaksiler iin de geerli olduu bulunmutur. Bylece, evrende gremediimiz bir maddenin varl sz konusudur. Grnmeyen bu madde nm yaymayan yldzlararas gezegenler, ok kk ktleli yldzlar, ar

ntrinolar, bilinmeyen ve zayf etkileen temel paracklar, kk kara delikler, byk kara delikler, sper kara delikler vb. olabilir. Bilim ve tekniin gelimesiyle ileride bunlarn bir ksm gzlenebilir ve bir ksm iin de dolayl kantlar bulunabilir. nceleri bu maddeye, kayp madde deniliyordu; ancak, bu kulanmnn yanl olduu aktr, nk bu madde kayp deil, evrende bir yerlerde bulunmaktadr, fakat biz onu henz gremiyoruz. zetle, bugn itibariyle astronomi ve kozmoloji hakknda bildiklerimiz unlardr: (i) Yldzlar ve yldz evriminin temel fizii, (ii) Yldzlarn dev molekl bulutlar iindeki youn gazlardan olutuu, (iii) Yldzlararas maddenin deiik fazlarda olduu, maddenin yldzlarda deiime uradktan sonra yldzlararas ortama atld, (iv) Galaksilerin, evrenin temel talar olduu, (v ) Galaksilerdeki yksek enerji olaylarnn ekirdeklerindeki aktivitelerle, belki de orada bulunan karadeliklerle ilgili olduu, (vi) Scak Byk Patlama modelinin evreni en iyi aklayan model olduu. Byk Patlama Modeli Bilinen durumu bylece zetledikten sonra, gemii ele alalm: Evreni gemite inceleyebiliriz, nk k belirli bir hzla hareket etmektedir. Ancak, gzlediimiz olaylarn olduu evreyi, evren iin bir model kurmadan inceleyemeyiz. 1965 ylnda mikro dalga arka-fon nmnn kefinden beri evren iin kabul edilen standart model, scak byk patlama modelidir.

ekil 5.22: Birok astronomi kitab, byk patlama kozmolojisini ve evrenin genilemesini, zerinde galaksilerin nokta eklinde gsterildii bir balonun iirilmesi olay ile aklar. Genilerken, galaksiler uzaydaki konumlarn deitirmezlerse bu gsterim dorudur. Uzayn kendisi genilemektedir ve galaksiler birbirlerine gre konumlarn deitirmeksizin bu genilemeye katlmaktadr. Byk patlama modelinin dinamii, iki gerek ve bir var saym zerine kurulmutur. Evren byk lekte e ynldr. 2.7K'lik Mikro dalga arka-fon nmnn gzlenmesi bunu dorulamaktadr. kinci gerek ise, evren bugn dzgn olarak genilemektedir. Bu gerekte Hubble'n galaksileri gzleyerek, galaksilerin bizden uzaklama hzlar ile uzaklklar arasnda bulduu lineer bant ile dorulanmtr. Sz edilen iki gerek bize galaksi sistemlerinin dzgn bir hzla birbirlerinden uzaklatklarn sylemektedir (ekil 5.22). O hlde evren, e ynl ve dzgn olarak genilemektedir. Modeli tamamlamak iin var saymmz ise kozmolojik ilkedir. Bu ilke Yerin evrende zel bir konumda olmadn sylemektedir. Baka bir deyile evrenin herhangibir yerindeki gzlemci de bizim grdklerimizi aynen grr. Evrenin dinamiini ekim kuvveti belirlemektedir. ekim kuvveti evrende en etkin uzun-mesafe kuvvetidir. Evrendeki maddenin oluturduu ekim kuvveti evrensel genilemeyi yavalatr. Bylece, evrenin sonunu bugnk yavalama hz belirler. Yavalama hznn ne kadar byk olduu sorusu; bugn evrende, genilemenin yavalamasna neden olan maddenin ne kadar olduu sorusu ile e

anlamldr. Evrendeki genilemenin yavalama hzn veya evrenin ortalama ktle younluunu lerek, baz modellerle, evrenin gemiini ve geleceini belirleyebiliriz. Eer modelimiz doru ise her iki lmn de ayn sonucu vermesi gerekir. Byk patlama modelleri, boyutsuz yavalama hz parametresi, q, ve yine boyutsuz ktle younluu parametresi, ile karekterize edilirler. Evrenin imdiki zamann "0" alt indisi ile gsterirsek, kuramsal olarak qo=(1/2)o dr. Bu parametrelerin kritik deerleri qo=1/2 ve o=1 dir. Eer qo, kritik deeri 1/2 den; o kritik deeri 1 den byk ise evrende, genilemeyi belirli bir zaman iinde tamamen durduracak kadar yeterli madde var demektir. Genileme durduktan sonra hareket ters dnecek, ve evren bzlmeye balayarak, tekrar scak ve youn olan uzay-zaman tekil noktasna dnecektir. Bu durumda tekrar byk patlama olacak ve evren kendisini tekrarlayacaktr (salnm yapan byk patlama modeli). Eer qo ve o kritik deerlerinden kk ise, evrendeki genileme durmayacak; evren srekli genileyecektir. Parametrelerin kritik deerleri ise evrenin sonsuza kadar genileyerek orada durmasna kar gelmektedir. Salnm yapan model kapal evren modeli, ve sonsuza genileyen modeller de ak evren modelleri olarak tanmlanmaktadrlar. Evrenin ortalama younluunun veya yavalama hznn llmesi, astronomide en zor gzlemlerden birisidir. Galaksilerin k yayan veya grnen ksmlarndaki ktle miktarndan, younluk parametresi o iin bir alt limit bulabiliriz. Bu deer 0.01 civarndadr. Ancak grmediimiz, sakl ktle veya karanlk ktleyi de hesaba katmalyz ki o zaman o = 0.1 olabilir. Maddenin bilinmeyen baka ekillerde de olabileceini dnrsek o deeri daha byk olmaldr. Dier yandan galaksi kmelerinin hareketlerinin gzlenmesiyle elde edilen deeri 0.1 ile 0.2 arasndadr. 1986 ylnda gerekleen Krmz tesi Astronomi Uydusu (IRAS) gzlemlerinin yorumlanmasyla o'n 0.5-0.8 deerlerine kabilecei nerilmitir. Bugn gzlemsel olarak belirlenen younluklar ak evren modelini ngrmekte ise de, younluk parametresinin deerinde genel bir art grlmektedir. Evrendeki grnmeyen madde miktar da dikkate alnrsa, o'n kritik deeri amas olasdr. Bylece, hem kapal hem de ak evren modelleri eit olaslkta grnmektedir. Belki de bekle gr demek daha doru olur. imdi bir de kozmolojide zaman ve uzaklk lmne bakalm: Daha nceki blmlerde (ksm 5.6) sz edildii gibi en iyi uzaklk lm, galaksilerin bizden uzaklama hzlarndan kaynaklanan krmzya kayma ile yaplr (Sz konusu hzlar k hzndan kk ise, krmzya kaymay u ekilde ifade edebiliriz; krmzya kayma = z = / = v/c, veya v = cz; burada v = galaksinin uzaklama hz, c = k hz, = dalga boyundaki kayma miktar, = gzlenen n dalga boyu.) Hareket eden kaynan hz k hzna yakn ise z ve v bantsnda relativistik dzeltme yaplmaldr. Bu dzeltme yaplrsa z, bir veya birden byk olduunda galaksinin hz v, k hz c'den byk kmayacaktr. Krmzya kayma miktar, gzlenen n galaksiden kt anda galaksilerin birbirlerine gre ne kadar uzaklkta olduklarnn bir lsdr. Daha nce sz edilen modeller yardmyla krmzya kaymay zamanla ilikilendirebiliriz. qo ve o'n belli deerleri iin (rnein, kritik deerleri olan 1/2 ve 1 iin) krmzya kayma, z, ye kar zaman grafii izilebilir. Gzlenen krmzya kayma miktar grafikte iaretlenir. Buna kar gelen zaman veya n kaynaktan kt andaki evrenin ya bulunur. Normal galaksilerde gzlenen krmzya kayma 0.5 civarndadr. ok parlak, dev eliptik galaksilerde 1 veya daha byk deerler gzlenmektedir. Ancak, en byk krmzya kayma kuazarlarda gzlenmektedir ve yaklak 4 civarndadr. Bu demektir ki, evrenin en u snrlarndaki cisimler kuazarlardr, ve bizden uzaklama hzlar ok byktr. Baka bir deyile, evrenin ok erken evreleri hakknda bilgi gnderiyorlar demektir. z = 4 deeri, kuazarlarn, evrenin yann, imdiki yann yaklak bete biri olduu zaman hakknda bilgi gnderdiklerini gsterir. Byle olduu, yukarda sz edilen krmzya kayma-zaman grafiinden bulunur. Gzlemler Hubble sabitinin llmesiyle, evrenin bugnk yan yaklak 18-20 milyar yl vermektedir. z = 4 ten daha uzakta veya zaman olarak daha erken dnemde grlebilen baka cisim yoktur. Evrenin z = 4 ten nceki evresini anlayabilmek iin Byk Patlama evren modellerinin ssal evrimine ayrntl bakmak gerekir. Byk Patlama modelinde t = 0 zaman uzay ve zamanda tekillii ifade eder. t = 0 annda maddenin kaplad uzay da boyutsuzdur. t = 0 zaman civarnda, evrende temel paracklar ve nm vardr.

Ortamn scakl bir trilyon derece byklndedir. Evren geniledii iin giderek sour. Scaklk bir milyon dereceye dtnde temel paracklar hafif ekirdekleri oluturmaya balarlar. Hidrojen atomunun ekirdei proton zaten vard, sonra helyum, deteryum ve biraz da lityum oluur. Bu sre ilk birka dakika iinde bitmitir. Yaplan hesaplara gre, Byk Patlamann bu evresinde ktle olarak %25 helyum retilmitir. Bugn uzayda gzlediimiz helyum miktar da bu kadardr. Yukarda sz edilen temel paracklarn etkilemeleri ile ilgili sreler evrenin ya 1 saniye ile 15 dakika arasnda iken yaanmtr. Bu srelerde ortaya kan kimyasal yapnn bugn gzlediimiz yapya uygun olmas; kullandmz fiziin, bugnden geriye giderek evrenin yann 1 saniye olduu zamana kadar doru olduunu gsterir. Bylece scak byk patlama modelini destekleyen, birbirinden bamsz 3 bulgu vardr. Birincisi, evrenin e ynl genilemesi; ikincisi, hafif elementlerin sentezi ve ncs 2.7K'lik mikrodalga arka-alan tayfnn kara cisim tayf olmasdr SORULAR 1. zellikleri itibariyle ak yldz kmeleri ile kapal yldz kmelerini karlatrnz. 2. Yldzlararas ortamda kefedilen ok atomlu molekllere hergn yenileri eklenmektedir. Bulunduunuz yerdeki niversitelerden yararlanarak veya ilgili aratrmaclarla haberleerek kefedilen moleklleri gncel hle getiriniz. Uzayda organik molekllerin varlnn sonularn tartnz. 3. Gk yz ak ve mevsim uygun ise (Kitabn arkasndaki atlastan yararlannz.) geceleyin plak gzle grebildiiniz, rnein "Orion" bulutsusunu, ak kme olan "lker" takm yldzn belirleyiniz. Saman Yolu'nu anlatld gibi grebiliyor musunuz? 4. Gnein Saman Yolu merkezi etrafnda dolanma hz 220 km/sn ise, bir dolanma sonucu katettii yolu hesap ediniz. 5. Bilindii gibi ikinci Dnya Sava srasnda, astrofizik bilgileri ok kullanlmtr. Gne'teki patlamalardan savata yararlanlmtr. Dier yandan gelien sava teknolojisi ve hidrojen atomunun 21 cm dalga boyunda nm yaymasnn bulunmasndan sonra radyoteleskoplar gelimi ve 1950 li yllardan sonra radyo astronomide hzl bir atlm olmutur. Bilim ve teknolojinin etkilemesine iyi bir rnek tekil eden bu konuyu aratrp inceleyiniz. 6. Sarmal bir galaksi iinde yaadmz nasl anlarz? Sarmal kollarn nerede olduunu gzlemlerle nasl anlarz? 7. Galaksi eitlerini, ekil ve ierik bakmndan karlatrnz. 8. Kuazarlarn bizden ok byk hzlarla uzaklatklar bilinmektedir. Baka bir deyile kuazarlarn krmzya kaymalar ok byktr. yleyse kuazarlardan gelen k, zaman olarak Evrenin erken dnemlerinden bilgi tamaktadr. Kuazarlarn ok byk deerdeki krmzya kayma gzlemlerini yorumlamaya alnz? 9. Genileyen Evren modelini anlayabilmek iin bir balonun zerine galaksileri temsil eden noktalar koyup yava yava iirmek gerekir. Noktalar arasndaki uzaklklar balon itike artacaktr. Ancak noktalarn veya galaksilerin birbirlerine gre konumlar deimeyecektir. Byle bir deneyle Evrenin nasl geniledii hakknda fikir edinmeye alnz. 10. Byk patlama kozmoloji kuramn destekleyen gzlem ve bulgular tartnz. Byk patlama salnm modelinin gerekleebilmesi iin ne olmas gerekmektedir? 11. Evrenin yaklak boyutunu (yarapn) bulmak iin en basit yol, en uzak galaksinin bizden k hz ile uzaklatn varsayalm. Hubble sabitinin tersi yaklak 20 milyar yl ise evrenin yarap nedir?

12. Gnein Galaksi merkezine olan uzakl 10000 pc ve merkez etrafnda dolanma dnemi 100000 yl olsayd Galaksinin, ktlesi ne olurdu?

UZAY ALIMALARI
Uzay almalar Yer atmosferinin dndan insanl ve insansz uzay aralaryla yrtlen aratrmalardr. Daha ok gelimi lkelerin yrtt uzay aratrmalarnn genel amac; temel bilimlerin ve teknolojinin de itici gc ile uzayda doal olaylarn llmesi, bilinmeyenin aratrlmas, bilginin geniletilmesi, Yer dnda insanla yararl olabilecek kaynaklarn bulunmasdr. Genel itici gler arasnda ulusal itibar, ulusal gvenlik, bilimsel merak saylabilir. zel amalar ise yer alt ve yer st kaynaklarnn bulunup incelenmesi, denizlerden yararlanma, meteoroloji (hava tahminleri), iletiim (haberleme) ve enerji gibi sorunlara yer atmosferi dndan yant aramaktr. 6.1 Uzay almalarnn Tarih Geliimi Uma ve uzaya kma fikri ok eskidir. ranllarn, Hintlilerin ve inlilerin efsaneleri uan adamlarla doludur. Atmosfer varlnn kanatl uular iin gerekli olduu, atmosfer olmazsa kanatl umann mmkn olmad ok sonra ancak 16. yzylda renilmitir. rnein; Ay'a kadar kanat takp umak ncelikle arada atmosfer olmasn gerektirir. Halbuki yer atmosferinin kalnl Ay uzaklnn ancak on binde birini kapsar. 17. yzylda Ay'a yolculuk zerine bilim kurgu hikyeleri yazlmaya balanmtr. Bunlardan bazlar roket kullanmn da ngryordu. nk o zamanlar roket denebilecek letler savalarda kullanlyordu. lk roket muhtemelen 13. yzyl balarnda inliler tarafndan kefedilmitir. 1232 de inlilerin bir savata yakt barut olan roketler kulland bilinmektedir. Barut yaktl ilk roketlerin yapm Avrupada da renildikten sonra roketlerin asker amalarla savalarda kullanm yaygnlamtr. Bu arada zamanla barut yaktl roketlerin gleri menzilleri, arlklar ve hedefe ulamda gvenilirlikleri olduka gelitirildi. kinci Dnya Harbi'ne kadar roketler sadece patlayc maddeleri uzak hedeflere frlatma amacyla kullanld. Ancak bu arada, roketlerin baka amalarla da rnein, uzay uularnda kullanlabilecei renilmiti. 19. ve 20. yzyllarda gerekleen teknolojik ilerlemeler sonunda, bir ok kimse roketlerle Ay'a gidilebileceine inanmaya balamtr. Rusyada N.I.Kibalchich (1853-1881) insan tayan roketlerin yaplabileceini savunmu ve 1890'da Alman H. Ganswindt (1856-1934) bu dnceyi daha da gelitirerek roketlerle ynlendirilebilen insanl uzay aralarnn yaplabileceini gstermeye almtr. 1898 de Rus K.Tsiolkovsky (1857-1935) roket operasyonunun matematiksel formlleri zerine ilk almasn tamamlam, roketlerde kat yakt yerine sv yakt kullanmnn gereklilii zerinde durmutur. Sv yaktla daha fazla g elde edildiini ve bu gcn daha kolay kontrol edilebildiini gstermitir. Tsiolkovsky daha sonraki almalaryla ok kademeli roket kavramn gelitirmitir. Ancak Tsiolkovsky kuramc olduu iin dncelerini deneme evresine sokamamtr. Tsiolkovsky'nin sv yaktl roket nerisini ilk kez Amerikal bilim adam R.H.Goddard (1882-1945) 1926'da uygulamaya sokmutur. Dier taraftan Almanyada H.Oberth 1917'de sv yaktl asker amal roket yapmnn projelerini doktora tezi olarak tamamlam, ancak tez uygun bulunmayarak 1922'de geri evrilmitir. Daha sonra Oberth'in, roketleri temel alan uzay uular zerine yazd bilimsel kitaplar hl nemini yitirmemitir. Oberth'in almalarndan esinlenerek Avrupa'da ilk sv yaktl roket denemesini 1931 de Alman J.Winkler (1897-1947) yapmtr. 1927'de kurulan Alman Uzay Uular Dernei de sv yaktl roket denemelerine balamtr. Bu denemeleri yapanlardan biri de o zaman ok gen olan W. Von Braun (1912-1977) dur. Almanya'da roket almalar 1932'de ordu tarafndan ele alnm, 1937 'de bir deneme istasyonu kurulmu ve sonra bu istasyonda V-2 roketleri gelitirilmitir. Bir tonluk sava bal tayan bu sv yaktl roketler, bugnklerin ncs olarak savalarn gidiini deitirdi ve Dnya'nn uzay ana giriinde nemli bir rol oynadlar. kinci Dnya Sava sonunda Alman roket uzmanlar, bata Von Braun olmak zere Amerikan ordusuna teslim olup almalarna Amerika'da devam ettiler. Savatan hemen sonra Amerikan hava kuvvetleri; Atlas, Titan ve Thor gibi gl roketler gelitirirken Rus roket uzmanlar (rnein; F.Tsander, S.Korolev, V.Glushko ve M.Tikhonravov) Tsiolkovsiky'nin bulgularn izleyerek ksa zamanda Atlantik'i bile geebilecek gte roketler gelitirdiler. 1950'de uluslararas Astronotik Federasyonu kurulmu, yllk toplantlarnda uzay uuu problemleri tartlm, uzay uuu iin gerekli teknolojiye ulaldnda nce letli ardndan insanl uzay aralarnn Dnya yrngesine sokulmas dnlm, sonraki hedefler; Ay, Vens, Mars ve dier yakn gezegenler olarak belirlenmitir. Uygulamalar zengin lkeler tarafndan yaplabilmi, l955'lerde Rusya'da ve Amerika'da uzay uu programlar plnlanarak uygulama aamasna girilmitir. Ruslar ilk ktalararas roketi 1957

Austos'unda frlattlar. Rusya'da bu gl roketler ayn yln 4 Ekim gn ilk yapay uydu Sputnik 1'i Dnya yrngesine oturtmak iin kullanld. Bylece ok kademeli roketler uzay uularnda uygulamaya sokulmu ve uzay a balamtr. Sovyetler gl ok kademeli roketlerine srekli yeni kademeler ekleyerek, Vostok ve Soyuz gibi insanl ve insansz uzay aralarnn frlatlmasnda yararlanmlardr. Sovyetler hemen birincinin ardndan 3 Kasm 1957'de Sputnik 2 yi iinde Laika adl bir kpekle birlikte Yer yrngesine oturturken ABD, ayn yl Vanguard uzay aracnn frlatlmasnda baarsz olmu ve sonra 31 Ocak 1958'de ilk baarl uzay aracn (Explorer 1) frlatmtr. Amerika'da Redstone ve Uno roketlerinden sonra Von Braun ekibi, insanl uzay uular iin ok kademeli Satrn roketini gelitirdiler. Apollo projesi iin gelitirilen o zaman Dnya'nn en gl roketi Satrn V ilk kez 1967 de uygulamaya sokuldu. Sovyetler Satrn V in yar gcnde Proton roketini gelitirmilerdi. Proton roketi insanl Ay yolculuklar iin gelitirilmitir. 1968'de Apollo projesiyle ilk insanl Ay yolculuundan sonra Ruslar insanl Ay projesini iptal edip Proton roketini insansz uzay uular iin kulanmlardr. Daha sonra Ruslar, Satrn V ten ok daha gl dev bir roket, yaptlar. Bu roket Ay yolculuklarnda ve dev bir uzay istasyonunun Dnya yrngesine oturtulmas iin kullanld. Bu roket, 10 tonluk ktleyi Dnya yrngesine oturtacak, 60 tonluk ktleyi Ay'a gnderebilecek gtedir. Raporlara gre kademeli olan bu dev roket, 1968-1972 yllarnda kaza geirdii iin Ruslar daha sonra Energia adl daha gl yeni bir roket sistemi gelitirmilerdir.

ekil 6.1: Ruslarn 2. nesil Mir uzay istasyonu.

Roketlerdeki itici gcn kayna roket motorlarnda oluturulan scak gazn hzla dar atlmasndan doan tepkidir. Newton'un nc yasasna gre her etkiye zt ynl bir tepki kuvveti oluur. Roketlerde roket motorlarndan hzla pskrlen gaz, rokete zt ynl bir hareket salar. Roketlerde bu itici gc daha iyi anlamak iin iirilmi bir balonu, azn balamadan havaya brakn, balonun snerken kard havann itme gcyle zt ynde hzla hareket ettiini greceksiniz. Roketler sv veya kat bir yaktn yannda ateleyci olarak ayrca oksijen tarlar. Yakt ve oksijen ayr ayr tanklarda depolanr ve pompalama sistemiyle belli oranlarda yanma odasna pskrtlr. Yanma odasnda oluturulan kk bir kvlcm reaksiyonu balatr. Ortaya kan scak gaz byk bir basnla dar pskrtlerek zt ynnde etki-tepki prensibine gre hareket salanr. Hareketin hz, roketin ktlesi yannda pskrtlen gazn ilk hzna ve birim zamanda pskrtlen gazn ktlesine baldr. Birim zamanda pskrtlen yakt ktlesi arttrlarak ok byk ktleli roketler uzaya frlatlabilir. Ancak bu durumda, uu boyunca fazla yakt gerekeceinden, byk ktleli roketlerin frlatlmasnda yakt depolarnn byk olmas yannda, pskrtlen gazn ilk hz da arttralarak daha fazla tepki kuvveti salanr. Roketleri jet motorlarndan ayran tek zellik, jet motorlarnda oksijen tank bulunmamasdr. Jet motorlar oksijeni atmosferden alrlar. Ancak bu nedenle jetler sadece oksijeni bol olan alt atmosfer katmanlarnda uabilirler. Roketlerse atmosferin st katmanlarnda hatta bolukta da etki-tepki prensibine gre hareketlerini srdrebilirler.

ekil 6.2: ABD'de NASA'nn gelitirip kulland uzay mekiklerinden biri. 1980'li yllara gelinirken hem ABD'de hem Rusya'da uzay mekigi denen ve tekrar tekrar kullanlabilen uzay aralar gelitirildi. Uzay mekikleri gl roketlerle uzaya frlatlmakta, Dnya etrafndaki yakn uzayda grevlerini yaptktan sonra tekrar kullanm iin tpk bir uak gibi yer yzne inebilmektedir. 1980'li yllarn banda ABD tarafndan uygulamaya sokulan uzay mekikleri birbirine bal roketle hareket ettirilmekte, yakt olarak ayr tanklarda sv hidrojen ve sv oksijen kullanlmaktadr. Ek olarak yanlarda iki tane kat yaktl roket bulunmaktadr. Mekik, Yer ekiminden yava yava kurtulduka kademeli olarak ii biten yakt depolarn okyanus stlerinde bolua brakmaktadr. Ayrca, mekiklerin kendi zerlerinde kk yapl manevra roketleri bulunmaktadr. Bugn iin roket yaktlar byk hacimli ve ar kimyasal yaktlardr. zellikle byk ktlelerin uzaya frlatlmasnda kullanlan roket yaktlar ok fazla olmas gerektiinden, frlatma ii mhendislik asndan olduka zorlamakta hatta tehlikeli olmaktadr. Bu bakmdan gelecein roketleri iin baka yakt trleri dnlmektedir. Yeni dncelerden birisi iyon roketi veya elektrik roketidir. Dnceye gre ar bir elementin, rnein; sezyumun atomlar tamamen iyonize oluncaya kadar stlacak ve oluan ok sayda ykl parack (plzma) gl bir elektrik alanyla hzlandrlp uzaya pskrtlecek. Etki tepki prensibine gre de roket zt ynde hzlanacaktr. Hesaplara gre iyon roketlerinde itme gc ok fazla olmamakta ancak ok az yaktla roket uzun sre ivmeli bir hareket yapabilecei iin byk hzlara ulaacaktr. yon roketlerinin ilk frlatma srasnda yakt ktleleri de az olduundan bu roketlerle yer ekiminin daha kolay yenilecei sanlmaktadr. Henz byk iyon roketleri devreye girmemi olmasna karn uzayda kk iyon roketlerinin denemeleri baaryla yrtlmektedir. Gelecein roketleri iin dier bir dnce nkleer gten yararlanmaktr. Nkleer denizaltlarda olduu gibi bir reaktrden alnan atomik gle bir sv, rnein; sv hidrojen veya su, scak gaz hline dntrlp uzaya pskrtlerek rokete zt ynde hz verecektir. Daha da nemli bir dnce yldzlarn merkez blgelerinde var olan nkleer enerji retim mekanizmalarnn roketlerde uygulanmasdr. Bilindii gibi yldzlarn merkezlerinde drt hidrojen ekirdei, yksek scaklk ve basn altnda birleip bir helyum ekirdeine dnmekte ve ok byk bir nkleer enerji aa kmaktadr. Gk yznde yldzlar ok uzak olduklar hlde bu nkleer enerjinin ok byk olmas nedeniyle parlamaktadrlar. Gelecekte roketlerde byle bir enerji retim mekanizmas altrlabilirse, evrende en bol madde hidrojen olduuna gre roket yldzlararas maddeden ald hidrojeni enerjiye dntrerek yldzlararas yolculuk yapabilecektir. Bugne kadar roketler, insanolunun Ay'a gitmek gibi eski bir tutkusunu gerekletirmede ok nemli bir rol oynamtr. Gne sisteminin iinde ve bunun da tesinde insansz uzay aratrmalarnn yaplabilmesini mmkn hle getirmi ve uzayla ilgili bilgilerin hzla gelimesini salamtr. Yarnn gelimi roketleriyle dier Gne sistemlerine ulama tutkusu da gerekleebilecektir. Bugn kademeli roketlerle gerekletirilen baarl uzay uu projeleri, proje adlaryla (rnein Apollo projesi) bilinmektedir. Sovyetlerin en baarl uzay uu projeleri srasyla; Sputnik, Vostok, Voskhod, Soyuz ve Venera projeleridir. nemli ABD uzay uu projeleri ise; Vanguard, Pioneer, Mercury, Apollo, Gemini ve Voyager projeleridir. Ayrca ilk uluslararas uu projesi olan Apollo-Soyuz test projesi 15-24 Temmuz 1975'te gerekletirilmitir. Rusya ve ABD'den sonra gelimi Bat Avrupa lkeleri, in, Japonya, Kanada, Hindistan, Brezilya ve Avustralya gibi birok lke uzay aratrmalarnda nemli admlar atmtr. Ancak uzay aratrmalar ok pahal bir ura olduundan, Rusya ve ABD dndaki almalar insansz kk projelerle snrl kalmtr. ABD'deki uzay aratrmalarn Ulusal Havaclk ve Uzay Dairesi-NASA yrtmektedir. lk 20 ylda NASA sivil ve asker amalar iin 90 trilyon dolar harcamtr, yarm milyondan fazla insan altrmaktadr. Rusya'da bu ii Bilimler Akademisi ve bu kuruma bal Kozmik Aratrmalar Enstits yrtmektedir. Uzay aratrmalarnda nc g 1964'te Avrupa Uzay Aratrmalar OrganizasyonuESRO olarak kurulup 1975'te Avrupa Uzay Ajans-ESA ya dnen Avrupa ortakldr. Bugn ESA; Belika, Danimarka, Fransa, Almanya, talya, Hollanda, spanya, svire ve ngiltere'den olumaktadr.

ekil 6.3: Avrupa Uzay Ajans (ESA) nn gelitirdii ok kademeli roketler. 2 Uzay almalarnda Temel lkeler Uzay almalar uzay aralaryla yer atmosferinin dndan yapld iin uygulamada bir dizi zorluklar vardr. Bu zorluklar belli ilkeler uygulanarak alr. ncelikle uzay aracn Yer atmosferinin dna belli bir ykseklie kadar karmak gerekir. Bunun iin kademeli roketler kullanlr. Kalkta roketin uzay aracna verecei ivme, 9.8 m/sn2 olan yer ekimi ivmesinden ok daha byk olmas gerekir. Kademeli roketler kullanldka boalan tanklar atlr ve ara hafifler. Dier taraftan ara ykseldike yer ekimi etkisi de azaldndan ivmelenme kolaylar. Aracn atmosfer dnda Yer evresinde dolanaca yrngesine oturabilmesi iin en az 8 km/s hza ulamas, Yeri terkedip gezegenler aras ortama kabilmesi iin bu hzn en az 10 km/s olmas gerekir. vmelenmenin st snrn uzay aracnn gvdesine ve iindeki letlere zarar vermeden dayanabilecei hz snr belirler. Ayrca insanl uularda, insann, ara iindeki konumuna gre katlanabilecei ivmenin yzeyde yer ekimi ivmesinin 8-10 katndan fazla olmamas gerektii anlalmtr. Uzayda sadece ktle ekimi etkisinde bulunan bir uzay aracnn hareketi 17. yzyldan beri bilinen Kepler ve Newton yasalar ile bellidir. Bir uzay aracn Yer yrngesine oturtmak iin gerekli minimum hz, bu yasalara gre V2 (dairesel) = (g.R) dir. Burada R Yer yarap, g ise yzey ekim ivmesidir. Yzeye yatay frlat 7.9 km/sn lik hz ister (Ay'da 1.68 km/sn). Ancak dalar, atmosfer, vb. nedenlerle yatay dairesel frlat pratik deildir. Dolaysyla uzay arac nce yerden belli bir ykseklie kartlmaldr. O zaman dairesel yrnge hz, V2dairesel = \F(g.R2,r) olur, burada r = R + (uydunun yerden ykseklii) dir. Bu minimum hza ek hzlar dairesel yrngeyi eliptik yrngeye evirir. Ek hz arttka yrngenin ente noktas uzaklar, sonunda yrnge parabol

olur, yani uydu Yer'den kaar. Bu kama hz iin, V2kama = 2.V2dairesel. Eer V>Vkama olursa yrnge hiperbol olur. Yer'e dik olarak frlatlan uydu istenilen ykseklikte yrnge hzna yaklatnda hareketi Yer yzeyine paralel olacak ekilde yava yava eilir. Bu aamada merkezka kuvveti yer ekimi kuvvetine eitlenmi olur ve bylece ara Yer evresinde dolanmaya balar, 200 km ykseklikte yrnge hz 8 km/sn komuluundadr. Bu ykseklikte hava younluu ok dk olduu iin, aerodinamik yavalatma (srtnme) ok kktr ve uydu uzun sre yrngede kalabilir. Ara yrngeye oturtulurken Yer'in dnme hzndan da yararlanlmak istenirse, aracn hareket yn dou olarak seilir. Bu durumda tpk hzla giden bir trenden gidi ynnde atlan bir cismin hznn, trenin hz ile at hznn toplamna eit olduu gibi; aracn yrnge hz da yerin dnme hz (ekvatorda 0.46 km/sn) ile roket itmesinin verdii hzn toplamna eit olur. Bylece Yer'in dnme hzndan yararlanarak daha az enerji harcanm olur. Bu nedenle yapay uydu frlatmalar hangi ykseklikten olursa olsun douya doru yaplr. Uydunun Dnya evresindeki yrnge dnemi 200 km ykseklikte 90 dakikadr. Yer'den ykseklik arttka yrnge hz azalr, dnem artar. rnein; 1730 km de yrnge hz 7.0 km /sn ve dnem 2 saattir. 35900 km de ise hz 3.1 km /sn ve dnem 24 saattir. Bu sre yerin dnme sresine eit olduu iin, yrngesi ekvatora paralel olan byle bir uydu Yer'den "sabit" duruyormu gibi gzkr. Byle "e dnemli" uydularn iletiimde ve meteorolojide zel deeri vardr. Yer'in doal uydusu Ay ise Yer'den 386000 km uzakta aa yukar 1.0 km/sn hzla dolanr ve dnemi yaklak 28 gndr. Tm bu sylenenler dairesel yrngeler iin dorudur. En beri noktasnda hz azaltarak ya da en tede hz artrarak eliptik yrngeler dairesel yaplabilir. Eer uydu, kuzey ya da gney dorultusunda frlatlrsa, kutupsal yrnge elde edilir. Bu durumda Yer, ekseni evresinde dndke uydu da atmosfer dnda meridyen emberleri izmi olur. Ay'a ya da dier gezegenlere ara gndermek iin iyi bir zamanlama, iyi bir ynlendirme ve iyi bir hz denetimi gerekir. nk Gne sisteminin dier yeleri srekli hareket hlindedir ve uzayda bir noktaya etkiyen toplam ekim kuvveti srekli deimektedir. Uu yolunu, yerinde ve zamannda dzeltmek iin roket gc kullanlr. rnein; Vens evresine bir yapay uydu yerletirmek iin, uydunun hz Vens'n Gne evresindeki hzna eit hza ulamaldr. Eer yalnz yaknndan geecekse tam eitlik gerekmez. En az enerji gerektiren uu yoluna, "gei yrngesi" denir ve gezegenlerin deien konumlar gz nne alnarak hesaplanr. Uzay aralar grevlerine gre, yrngede birka saat ya da yllarca kalabilirler. Uzay ortamnda grevlerin yrtlebilmesi iin ncelikle g kaynana gereksinme vardr. Bu g pillerden, Gne ya da atom enerjisinden salanabilir. Yer'deki izleme istasyonlar ile uydu arasndaki iletiim radyo ve TV ile yaplr. Uydunun alc ve verici antenleri ile izleyici antenler biribirini tam grmelidir. Uydular srekli balantda olmayabilirler. Bir uydu, uzayda kendi ekseninden biri ya da hepsi evresinde dnebilir. Dnmeyi dengelemek iin eitli yntemler kullanlr ve aracn her zaman ayn ynde durmas, jiroskoplarla salanr. Yneltme ise, arataki alc aygtlar; Gne, gezegen ya da bir yldz gibi gzlenecek cisme tam olarak dorultmak iin gereklidir. Ayrca Yer'e bilgi gnderirken, verici Yer'e doru evrilmelidir. Uzay arac; ar scak, souk, X-nlar, mikrometeorlar, vb. etkilerden korunmaldr. Aracn i ksm, elektrikli aygtlarn kard s ya da Gne ss nedeniyle ok snabilir. Gne ssn eit datmak iin uydu dndrlebilir ya da yanstclar kullanlabilir. nsanl uzay aralarnda Yer'deki koullara yakn bir ortam salanmas gerekir. Bunun iin astronotlar ok zel elbiseler kullanma durumundadrlar. Arataki roketlerin ne zaman atelenecei, yrngenin ne zaman deitirilecei, uzaktan kumanda ile Yer istasyonundan yrtlr.Bunun iin arata gdm donanm bulunmaldr. Ay'a, gezegenlere gidilerde ve yumuak inilerde gdm donanm olduka nemlidir.

Uydunun denetimi ve ynetimi ile ilgili hesaplar uydudan alnan verilere dayanarak, izleme istasyonunda yapld gibi uydulara gittike daha karmak zel amal bilgiler konmaktadr.

ekil 6.4: Uzay aralarn izlemede kullanlan bir yer istasyonu. nsanl ya da insansz uzay aralarnn geri dnmesinde, frenleme roketleri kullanlr. Saatte birka yz km lik hz azalmas aracn yere doru inmesini salar. Yer atmosferinin aerodinamik frenleme etkisinden de yararlanlr. Bylece ara gittike artan bir eimle yere doru ynelir. Ancak hava moleklleri ile srtnmeden ileri gelen abuk iddetli snma, eer gerekli nlem alnmazsa, aracn akkorlap yanmasna neden olur. zel olarak hazrlanm plstik koruyucu madde erir, buharlar ve bylece d gvdenin ssn alr. Bu koruyucu altndaki yaltkan tabaka ise aracn iini katlanlabilir s dzeyinde tutar. Baarl dn iin atmosfere giri as ok nemlidir. Yerin ufkuna gre bu a 5 ile 7 derece arasnda tutulur. Atmosfere giri hzl olduundan (Apollo Komuta Modlnn hz yaklak 40000 km/saat idi.), a ok dk ise ara atmosferden sekip uzaya gider; a ok fazla ise yani ini dik ise, s koruyucu tabakas yksek sya, astronotlar ve ara da yksek g ye (ivmeye ) dayanamaz. ABD aralar paratle denize iner, helikopter ve gemilerle kurtarlr. Bazen kk uzay aralar uakla havada yakalanarak kurtarlr. Sovyet astronatlar (kozmonot) paratle karaya inmektedir. Ay gibi atmosfersiz cisimlere, hava frenlemesi olmadndan, yumuak iniler roketlerle yaplr. Yzeye yaknlk radarla belirlenir. Vens ve Mars gibi atmosferli cisimlere gemite yumuak iniler yapld, hava frenlemesinden (ve paratten) yararlanld. Mars atmosferi ince olduundan atmosferik frenleme yetersiz kalmaktadr. Vens atmosferi kaln ve yzeyi ok scak olduundan, bu sya dayankl malzeme kullanmak gerekmektedir. .3 Uzay almalarnn Bugn ve Gelecei

Uzay aratrmalarn be ana grupta toplamak mmkndr. Bunlar: (1) bilimsel amal programlar, (2) haberleme pogramlar, (3) Yer'i gzleme amal programlar, (4) uzay tamacl programlar, (5) uzay istasyonu kurma programlardr. zellikle ABD ve Rusya'nn Dnya'y gzleme programlar daha ok askeri amaldr. On yesi olan Avrupa Uzay Ajans ESA'nn uzay aratrma programlarnda ise asker amal hibir uzay almasna yer verilmemektedir. Bu bakmdan NASA'nn asker amal deneyleri NASA ve ESA'nn ortak gelitirdii uzay aratrmalarnda sorun olmaktaddr. NASA'nn ESA, Kanada ve Japonya ile ortaklaa kuraca uzay istasyonu bu yzden yllardr kurulamamtr. Bilimsel amal uzay aratrmalar plzma fizii, astrofizik gibi bilim dallarnda temel bilginin geliimini salayan, evrendeki fiziksel olaylarn anlalmasna k tutan, ancak lkelerin ekonomisine hemen dorudan katks olmayan uzun vadede krl yatrmlardr. nk temel bilimlerdeki bilgi birikimi, toplum sorunlarnn zmnde ilk bavurulan kaynaktr. Haberleme ve Dnya'y gzleme amal uzay almalar aratrmadan ok, dorudan hizmet almalardr. Haberleme uydular ktalar aras telsiz-telefon grmelerini etkin bir ekilde mmkn kld gibi, radyo ve televizyon yaynlarnn uzak mesafelere aktarlmasn salarlar. Dnya'y gzleme amal uzay almalar ise, asker ve meteorolojik gzlemler yannda; tarm, madencilik ve evre amal gzlem programlarn da ierir. Verimli ve verimsiz topraklarn dalm, topran oraklamas, lleme, orman alanlarnn dalm ve deiimi, sularn kirlenmesi, volkanik aktivite, ozon tabakasndaki deiimler gibi insanl dorudan ilgilendiren konulardaki incelemeler yapay uydularla Dnya dndan etkin biimde yaplabilmektedir. Haberleme ve Dnya'y gzleme amal uzay almalarna yatrlan paralar lkelerin ekonomisine ok ksa srede katlanarak geri dnmektedir. Bu bakmdan, birok lke uzay almalarna haberleme ve Dnya'y gzleme uydularyla balamaktadr.

ekil 6.5: ESA, NASA, Kanada ve Japonyann beraber gelitirdikleri uzay istasyonu "Freedom" un temsili grn. Uzay tamacl ve uzay istasyonu kurma programlar dier uzay aratrmalarna zemin hazrlayan alt yap almalardr. Uzay aratrmalarna giren ve uzun vadede bu almalar gelitirmeyi amalayan her lke bu iki alana yatrm yapmaktadr. Uzay tamacl programlar uzay rampalar ve deiik gte ve yapdaki roketlerin yannda tekrar tekrar kullanabilme olana salayan uzay mekii yapm programlarn ierir. Uzay mekiklerinin gelitirilmesi uzay aratrmalarna yaplan yatrmlarn kstlanmas sonucu az yatrmla daha ok alma yrtme amalanarak yaplmtr. NASA 1986 daki "Challenger" kazasndan sonra uzay mekii programn durdurmu ve ancak bir dizi gvenlik tedbirleriyle ilgili deiiklikten sonra 1988'de yeniden balatmtr. Bu durum hem NASA'nn hem de ESA'nn uzay aratrmas programlarnda istenmeyen ertelemelere ve gecikmelere neden olmutur.Rusya da 1980'li yllarn ortalarnda "Buran" adl bir uzay mekii gelitirip deneme uularn yapm, ancak her nedense aktif uygulamaya sokamamtr. ESA'da uzaya 4.5'ton yk tayabilecek "Hermes" adl kk bir uzay mekiinin yapmna yl nce balamtr. Hermes'in 1997'den sonra greve balamas plnlanmaktadr. Bu arada, ESA uzay tamacl ve uzay istasyonu kurma program iin Ariana-5 adl ok gl bir roket sistemi gelitirmekte; "Mikrogravity", "Eurecea" ve "Columbus" adl ok amal deney modllerinin yapmn srdrmektedir. Columbus deney modl, ESA'nn; NASA, Canada ve Japonya ile beraber gelitirdikleri "Freedom" adl uzay istasyonunun bir parasdr. NASA'nn askeri amal kullanmak istemesi ve parasal kstlamalar nedeniyle istasyonun yapm tekrar tekrar ertelenmitir. Freedom'un ancak 90'l yllarn sonunda Yer etrafnda yrngeye para para gtrlp orada monte edilmesi beklenmektedir. Dnya ile Freedom arasndaki tama iini Hermes, NASA'nn uzay mekikleriyle beraber gerekletirecektir. ESA son yllarda, Dnya'y gzleme programna hz vermitir. Bugn ESA'nn 10 uydusu Yer'i gzlemektedir. ESA'nn bu programlarnda harcanan paralarn en az % 90'nn ye lke ekonomilerine birka yl iinde geri dnmesi ngrlmektedir. Bilimsel amal uzay almas programlarna gelince, zellikle NASA'nn bu programlar iin btesi gitttike kslmaktadr. Bunun nedeni 1990 ylnda Hipparcos adl astrometri uydusunun istenen yrngeye oturtulamamas ve yine 1990 ylnda almaya balatlan Hubble Uzay Teleskopu'nun temel aynasnda optik bir yanlgnn ortaya kmasdr. stenen dzeyde olmasa da bu iki uzay arac ok yeni bilimsel veriler retmektedir. 1990'l yllarn bilimsel amal uzay aratrmalarnda en byk baarlar srasyla: a) Magellan uzay aracyla Vens yzeyinin ok duyarl haritalanmas, b) Rosat Xn teleskopuyla gk yznn nceki gzlemlere gre l00 kat daha duyarl taranmas, c) GRO gama n uydusu ile tm gk yznn gama nlarnda taranmas, d) Ulysses uydusuyla Gne'in manyetik kutuplarnn ve gezegenleraras gaz ve tozun incelenmeye balanmasdr. Bu arada Jpiter ve uydularnn ayrntl incelenmesi iin 1989 da frlatlan Galile uydusu, ubat 1990'da Vens'n, Aralk 1990'da da tekrar Yer'in yaknndan getikten sonra Jpiter'e doru yoluna devam etmektedir. Bu uydu, Aralk 1995'de Jpiter'e ulaacaktir. Kasm 1989'dan beri evreni krmztesi nlaryla inceleyen COBE'nin gzlemsel verileri byk patlama kuramn desteklemektedir. 1978'den beri mortesi dalgaboylarnda ok baarl gzlemler yapan ve oktandr durmas beklenen IUE uydusunun, 1994 yl sonuna kadar alaca sanlmaktadr. Bu uydunun gzlemleri, lkemizdeki astronomlar tarafndan da birok aratrma ve tez projelerinde deerlendirilmektedir. Hipparcos astrometri uydusunun da 1994 yl ortalarnda almasn durdurmas beklenmektedir. Bir grup Trk astronomunun bu uyduda da bir gzlemsel projesi bulunmaktadr. Hubble Uzay Teleskopu'nun mr daha ok uzundur. l993 yl sonunda bu teleskopun uzay mekiiyle yrngede onarm yaplmtr. Gne'in kutup blgesini incelemek amacyla ESA ve NASA ortaklyla Ekim 1990 da frlatlan Ulysses uzay arac, yaklak 60000 km/sn'lik hzla frlattan sadece yedi saat sonra, Ay yrngesini gemi ve Galile uydusundan bir yl sonra frlatld hlde, hz ve izledii yol nedeniyle Galile'den drt yl nce1992'de Jpiter'e ulap onun ekim etkisiyle ekliptik dzlemi dna kp Gne'e ynelmitir. Haziran 1994'te Gne'in gney kutbundan, ubat 1995'te ekvator blgesinden ve Haziran 1995'te de kuzey kutbundan geerek grevini srdrmektedir. Yolculuu srasnda Gne'in manyetik alan, Gne rzgr ve gezegenleraras gaz ve toz lmleri yapacak, ancak kameras olmad iin hibir fotograf gndermeyecektir.

ekil 6.6: Hubble uzay teleskopu. 1986'da Halley kuyruklu yldznn ok yaknndan geerek birka uzay arac tarafndan yerinde incelenmesindeki baar sonrasnda NASA CRAF uzay aracyla Hestia ve Tempel-2 asteroitlerine gitmeyi plnlamaktadr. ESA ise Halley kuyruklu yldznn iinden geen GIOTTO uzay aracn, 1992 ylnda Grigg-Skjellerup adl kuyruklu yldzna yneltti. Bu aratrmalar gne sisteminin oluumu ve evrimi hakknda yeni bilgiler verecektir. Bu arada 90'l yllarn sonlarnda Ay slerinin kurulmas, Mars'a insansz 1-2 uzay arac gnderilmesi, oradan toprak rnekleri getirilmesi, hatta 2000'li yllarn balarnda Mars'a insanl yolculuklarn yaplmas ve Mars slerinin kurulmas plnlanmaktadr. Bu slerde yaama koullarn oluturma ve gelitirme almalar imdiden balatlmtr. ABD 'de Dnya'dan tamamen yaltlm BIOS-2 adl geni bir ortamda bu tr deneyler yaplmaktadr. Yaam Ay'a ve Mars'a tama almalarna Japonya da byk bir hzla balamtr. Japonlar, 2030 dan nce Mars ssn kuracaklarn bildirmektedir. Sovyetler Birlii'nin dalmasndan sonra, ilk kez bu lkenin balatt uzay almalarnn gelecei olduka karanlk grnmektedir. Sovyetler Birlii yllardr kendi uzay istasyonlarndaki uygulamal almalara arlk vermitir. 1985'ten buyana ikinci nesil 20 tonluk olduka gelitirilmi Mir Uzay stasyonu'nu etkin ekilde kullanmaktadrlar. Tp, biyoloji, tarm ve teknoloji gibi konulardaki uygulama deneyleri yannda Mir stasyonu'na bilimsel amal alan gzlem aygtlar da yerletirilebilmektedir. Son birka yldr Rusya, uzay almalarnda da batya alma, ortak almalara girme politikas uygulam; Fransa, ngiltere, skandinav lkeleriyle ortak deney programlar oluturmu; hatta Suriye, Bulgaristan, Afganistan, Avusturya, Malezya ve Irak'la da bu ynde anlamalar yapmtr.

ekil 6.7: ESA'nn Yer'le Freedom uzay istasyonu arasndaki ulam salamak amacyla gelitirmekte olduu uzay mekii HERMES. 1990'l yllarn balarnda Sovyetler, uzay almalarnda birka baarszlk da yaamtr: Mars'a gnderilen iki Phobos uzay aracyla irtibat kaybedilmi, yani aralar uzayda kaybolmu ve her nedense Buran adl yeni uzay mekii kullanlamamtr. Sovyetler, gelecee ynelik uzay almalar olarak Energia-Buran kompleksi olarak frlatma sistemlerini yenilemeyi ve 20' er tonluk drt paradan oluacak dev bir uzay istasyonunun yapmn plnlamaktadrlar. Ayrca Sovyetler 1990'l yllarn ikinci yarsnda Dnya yrngesine x ve gama n teleskoplar ve interferometre olarak kullanmak iin 10 m apl radyo teleskoplar yerletirmeyi plnlamaktadr. 1992 ylna girmeden Sovyetler Birlii'nin dalm olmas nedeniyle uzay almalarn her ne kadar olumsuz etkilemi olsada nceden plnlanan programlar uygulamaya konmaktadr.

ekil 6.8: 1990'l yllarn sonunda kurulmas plnlanan Ay ssnn temsili grn. Gelimekte olan hatta geri kalm lkeler, gelimi lkelerin uzay almas programlarna birer ikier katlarak bir ucundan uzay aratrmalarna balamaktadr. zellikle Birleik Devletler Topluluu son birka yllk uzay aratrmalar politikas birok lkeye bu frsat vermitir. Uzay aratrmalar ileri teknoloji gerektirir. Bir lkenin uzay aratrmalarna balamas o lkede birok sanayi kolunun gerektirdii ileri teknolojinin hzla gelimesini salar. Uzay almalarnda parasal zorluklar aabilmek, aratrmalardan maksimum yarar salayabilmek ve ayn almalar bouna tekrar etmemek iin NASA ve ESA da artk mmkn olduunca yaygn bir uluslararas ibirliini yararl grmektedir ve projelerin her aamasndaki gelimeler ilgili Trk bilim adamlarna da gnderilmektedir. Uzay almalar, 1993 ylnda lkemizde de ncelikli bilim ve teknoloji alanlar iine alnm ve "Ulusal Gzlem Evi" kurulmasna karar verildikten sonra TRKSAT haberleme, bilimsel ve yer uydu gzleme sisteminin gerekletirilmesi ve Trk Uzay Ajans'nn kurulmasna olanak salanmas iin Fransz Aerospatiale firmasyla bir anlama imzalanmtr. lk TRKSAT haberleme uydusu, TRKSAT1A 24 Ocak 1994 gn ESA'nn Ariane-4 roketiyle frlatlm ve frlatltan 12 dakika sonra 3. kademe roketin atelenmesinde ortaya kan bir arza nedeniyle dmtr. TRKSAT-1B 'nin yrngeye oturtulup hizmet vermeye balamas Austos 1994te gereklemitir. 1996 ortalarnda TRKSAT1Cnin yrngeye oturtulmas plnlanmaktadr. Ayrca lkemiz, Trkiye Bilimsel ve Teknik Aratrma Kurumu (TBTAK) kanalyla Rusya'nn 1996da ataca Spectrum-X-Gamma uydusunun uluslararas gzlem ibirliine katlmaya karar vermitir. Bu gelimelerle, gelecek 4-5 yl iinde olanaklar deerlendirilebilirse lkemiz de uzay aratrmalarna girmi olacaktr. .4 Uzay Kirlenmesi ve Uzay Yasas Uzay Kirlenmesi

Daha 30 - 40 yl nce denizlerin ve atmosferin insan eliyle kirletilebileceine ihtimal verilmiyordu. Yer yznden sonra, byk yerleim merkezleri yresindeki atmosfer ve denizler insan eliyle kirletildi; sonra bu kirlenme yzeyde okyanuslara, atmosferde ise ozon katmannn, kutup blgelerinde delinmesine kadar yayld. Bu bakmdan insanolu, gnlk yaamn kolaylatracak ynde teknolojiyi hzla gelitirirken evreyi kirleterek geleceini tehlikeye atmaktadr. 1957'de uzay aratrmalarnn balamasndan bu yana Yer evresindeki uzayn da hzla kirletilerek kritik bir noktaya doru gidildiini belirtmek gerekir. Uzay kirliliini oluturan pler, bo yakt tanklar, yapay uydu paralar ve grevini tamamlam ie yaramayan yapay uydulardr. Yer etrafnda eliptik yrngelerde dolanan bu pler ok yksek hzlara sahiptir. Kuzey Amerika Hava Komutanl (NORA) Yer evresinde dolanan bu cisimleri radar ve optik teleskoplarla gzetim altnda tutmakta ve kataloglamaktadr. Bugn iin 7000 kadar p kataloglanmtr. Toplanmas olduka zor ve pahal olan uzay plerinin says hzla artmaktadr. Fazla yksekte olmayan byk paralar atmosferin srtnme etkisiyle frenlenip yere dmeden yanmakta ve baz kiiler tarafndan UFO olarak saptanmaktadr. Uzay plerinin younluu son 30 ylda 10000 kat artmtr. p younluu bugnk deerin 10-100 katna ulatnda paralar aras arpmalar kritik bir deere ulaacak, arpmalar sonucu, paralar ufalanarak Yer etrafnda youn bir zarf oluturacaktr. Uzay aratrmalar iin byk tehlikeler oluturan uzay kirlenmesi, bu hzla devam ederse gelecek yzylda uzay aratrmalar iin en nemli sorunlardan biri olacak ve ciddi nlemler almay gerektirecektir. Uzay aratrmalarn nde gtren gelimi lkelerin sorumlu olduu uzay kirlenmesine, imdiden zm bulunmas gerekmektedir. Uzay Yasas Uzayn bar amalarla kullanmn dzenleyen uluslararas bir yasa, Birlemi Milletler genel kurullarnda 1961 ve 1963 yllarnda kabul edilmitir. Dzenlenmesinde okyanuslarn ve Antartika'nn bar amalarla kullanm iin oluturulan uluslararas yasann rnek alnd uzay yasas, uzayda uluslararas ibirliini ngrr. Uzayda nkleer denemeler bu yasayla yasaklanmtr. Her ulus, uzayda barl etkinlikleri iin eit haklara sahiptir. Yine uzay istasyonlarna ve gk cisimlerine nkleer silh yerletirilmesi ve oralarda asker sler kurulmas bu yasayla yasaklanmtr. Zor durumda kalan uzay adamlarna hangi ulustan olursa olsun uzayda yardm edilecei kabul edilmitir. Yasa ayrca, lkelerin kendi uzay aralar tarafndan uzayda ve Yer yzeyinde verdikleri ve verecekleri zararlar iin sorumlu tutulacaklarn belirtmektedir. SORULAR 1. Uzay aratrmalarnn amalarn aklaynz. 2. Uzay aratrmalarnn yararlar nelerdir? 3. Momentumun korunumu ilkesini kullanarak bir roketin itme gcn formlletiriniz. 4. Pervaneli uaklar uzayda neden yol alamaz? 5. Yapay uydularn hzlarn bulmada Kepler yasalarn nasl uygularsnz? 6. Astronomik gzlemleri uzaydan yapmann avantajlar nelerdir? 7. Baz gk cisimlerinin yayd; mortesi, x ve gama nmlar Yer yznden neden gzlenemez? 8. Apollo projesinin amacn ve sonularn yaznz. 9. Uzay aratrmalarnda uzay mekiklerinin nemini belirtiniz. Kullanlan ve yapm plnlanan uzay mekikleri hakknda bilgi toplaynz. 10. Uzay istasyonlar ne ie yarar? Ay ve Yer, birer uzay istasyonu saylabilir mi? 11. Uzay kirlenmesi nasl nlenebilir? Tartnz.

EVRENDE YAAM
Yaam nedir? Neden varlklar canl ve cansz diye ikiye ayryoruz? Yantn bir blm canl varlklarn kendi kendilerini yenileyebilme zelliine sahip olmasdr. Bu zellik canllk iin gerekli fakat yeterli deildir. nk kristaller de uygun eriyiklerde ve uygun scaklklarda kendi kendilerini retebilirler, yenilenebilirler. Bizim canl dediimiz varlklar-memeliler, balklar, bcekler, srngenler, bitkiler, mikroorganizmalar-doarlar, evreyle etkileirler, byrler, oalrlar ve lrler. Yer yznde ok farkl canl trleri vardr. rnein balinalar 30 m boya, 130 ton arla ularken, virsler milimetrenin iki binde biri boyutundadr. Bitkiler de milimetrenin binde biri olan alglerden, boylar 100 m yi aan dev aalara kadar ok geni bir boyut aralna dalmlardr. Tm bu canllar Dnya zerinde -70 C deki donmu blgelerden +70 C deki scak su kaynaklarna kadar ok farkl fiziksel koullar altnda yaarlar. Yine de bu fiziksel koullar astronomik adan ender bulunan snrl ve dar koullardr. Bu kadar ok sayda canl tr nasl ortaya kmtr? Yer yznde canl trlerinin geliim tarihi, bilim adamlarn uzun sre uratrmtr. Bu uralar, tm canl trlerinin daha basit trlerden gelitiini ortaya koyan bir evrim ileminin varln ortaya koymutur. Kukusuz evrimin uzun zaman leinde hl bilinmeyen noktalar oktur, ancak evrimin varl ve hl srmekte olduu konusunda kuku yoktur. Yer yz zerinde jeolojik olarak geni bir zamana ve alana yaylm olan canl trleri zerine yaplm olan almalar, evrimin varln aka gstermektedir. Yer yz dnda baka bir yerde yaam belirtisine henz rastlanmad iin, bu blmde sadece yer yznde bildiimiz yaamn zellikleri zerinde duracaz. 7.1 Yaamn Genel zellikleri Yaamn yer yzndeki uzun tarihi, deiik alara ilikin kayalarn iinde bulunan fosillerle incelenir. Fosiller ok eski canl trlerinden bir ksmnn ta hline gelmi kalntlardr. inde en eski fosilleri tayan kayalara, kambriyen ad verilmitir. Kambriyen fosil kaytlarnda hibir kara yaamnn izine rastlanmaz. En eski kambriyen kayalarnn ya 600 milyon yl bulunmutur. Bu say ok uzun bir dnemi ifade ediyor olsa da Dnya'nn yayla kyaslandnda, en eski fosillerin bile greceli olarak son zamanlarda olutuu anlamna gelir. Di, kemik, kabuk gibi sert ksmlar olmayan canllarn fosil oluturmayaca anlaldktan sonra Dnya'nn daha uzak gemiinde de canllarn yaam olabilecei dnld ve 1950'li yllarda Sperior gl yaknlarnda koloniler hlinde deniz yosunlarnn izleri bulundu. 2 milyar yandaki bu deniz yosunlar hcresel yaamn en basit ekilleriydi. Bunlar bakterilere ok benzese de aradaki fark deniz yosunlarnn klorofil ierirken, bakterilerin klorofil iermemesidir. 1977 ylnda en yal mikrofosiller Gney Afrikada bulunmutur. Burada ilgin olan, bulunan fosiller ne kadar uzak gemie ait ise o kadar basit yapya sahip olmasdr. rnein en yal mikrofosillerde hcre ekirdei bile belirgin deildir. Zaman getike canl trleri daha karmak organizmalar iermektedir. Yani yaam tek hcreli basit canllardan ok hcreli karmak organizmalara evrimlemitir. Yaamn ilk kez nasl olutuunu kesin bilmiyoruz. Dnya'nn atmosferi ve/veya okyanuslar iinde bulunan rast gele basit molekller o zamanki uygun koullarda birleerek daha karmak moleklleri oluturmu olmal. lk zamanlar yerin atmosferinde ok az serbest oksijen olduu sanlmaktadr. Bu olumlu bir eydi, nk, canllarn yapsnda bulunan moleklleri oluturan elementler, oksijenin serbest olmas durumunda, onunla birleebilecei iin karmak molekller olumayabilirdi. Ayrca, serbest oksijen olmakszn, Yer atmosferi Gne'ten gelen mortesi nmn hemen hemen tmn geirecek ve bu nmn enerjisi, daha karmak molekllerin olumasna yardmc olacaktr. lk zamanlarda yer yznde cansz maddeden tek hcreli canllarn olumas iin drt koul gerekliydi: 1) Aminoasitler ve ekerler gibi organik molekllerin olumas. 2) Bu molekllerin protein ve nkleik asitlere dnmesi. 3) Protein ve nkleik asit molekllerinin o zamann lk okyanuslarnda hcreye benzer damlacklar oluturmas. 4) Bu damlacklarn ilerinde onlarn kendi kendilerini yenilemelerini salayacak olan DNA (deoksiribonkleik asit) ve RNA (ribonkleik asit) molekllerinin varlyla basit canl hcreleri oluturmalar.

Canl hcreler bir kez oluup ortaya ktktan sonra su molekln paralamak iin gne enerjisi kullanabilir ve glikoz yapmak iin atmosferde bulunan karbondioksit molekln yakalayabilirlerdi. Aa kan oksijeni atmosfere vererek yerin atmosferini imdi olduu gibi serbest oksijen ierir duruma getirebilirlerdi. 1950'li yllarn ortalarnda ikago niversitesi'nden Stanley Miller ve Harold Urey elektrik girii olan kapal bir deney aygtna; hidrojen (H2), metan (CH4), amonyak (NH3) ve su buhar (H2O) gibi yerin ilk atmosfer koullarnda var olduu sanlan gazlar koydular. Bu karma, elektrik akmyla oluturulan yapay yldrmlar gnderdiler. Bir hafta sren deneyden sonra karm suda ayrtrldnda, aminoasitlerin olutuu grld. Dier bilim adamlar deneyi, enerji kayna olarak mortesi nlar kullanarak ve karmn oranlarn deitirerek yenilediler ve sonu olarak farkl oranlarda aminoasit oluturdular. Benzer deneylerle; Cyril Ponnaperuma ve Walter Fox nkleik asitlerin yap bloklar olan nkleoitleri, baz proteinleri ve bunlarn suda oluturduu hcreye benzer damlacklar elde ettiler.

ekil 7.1: Miller-Urey deneyi. Bu deneylerle ulalan sonular, yaam ynnde olduka byk ilerlemeler olduu hlde, en ilkel ekilde bile olsa, yaam denilen olgudan henz olduka uzakt. Karmak molekllerin canllk olgusunu nasl kazand hl bilinmemektedir. Ancak deneyler, lboratuarda az miktarda karmla ksa sre iinde yaplmaktadr. Oysa okyanuslar dolusu "ilkel orba" nn milyonlarca yl etkisi altnda kald koullarla 3,5 milyar yl nce ilkel hcrelerin olutuunu ve zamanla bu ilkel yaplarn daha

karmak organizmalara evrimletiini dn-mek her hlde g olmayacaktr. Mikrofosil aratrmalarna gre yer yznde yaamn ilk kez 3.5 milyar yl nce tek hcreli canllar olarak lk okyanuslarda olutuu ve sonra yaklak 2.5 milyar yl boyunca okyanuslarda evrimleip gelitii ve daha sonraki yaklak 500 milyon yllk sreyi de karalarda geirdii anlalmaktadr. ok uzun bir sre (225 milyon ile 65 milyon yl nce) karalarda en ok rastlanan canllar dinazor denen kabuklu ve boynuzlu srngenlerdi, 65 milyon yl nce dier birok canl tryle birlikte ksa srede ortadan silindiler. Bu canllarn ksa srede yok olmasna neyin neden olduu kesin olarak bilinmemektedir. Dnya'daki tm canl trlerinin temel yap ta olan aminoasit ve nkleikasit molekllerinin oluturduu zincirler, karbon atomunun salad balarla mmkn olmaktadr. Karbon atomu evrende hidrojene gre ok az bulunmasna karn, yine de enok bulunan elementlerden biridir. Fazla kimyasal ba oluturabilen elementlerden biri de silikondur. Bu nedenle baz bilim adamlar evrenin bir yerlerinde silikon atomunu temel alan canllarn da var olabileceini ileri srmektedirler. Kimyasal olarak silikon atomlarn temel alan molekl zincirleri, karbonunkiler kadar uzun ve karmak deildir.

ekil 7.2: 65 milyon yl nce bir asteroid Yer'e arparak dinozorlarn toplu lmne neden olmu olabilir. Bu durumu canlandran temsili resim (New Solar System).

ekil 7.3: Evrenin bir yerlerinde baka elementleri temel alan olduka farkl yapda canllarda olabilir. Dier taraftan byk patlama olayn temel alan evren modellerine gre, byk patlama olayyla sadece ve sadece hidrojen ve helyum elementleri olumaktadr. Dier elementler, ancak byk ktleli yldzlarn merkezlerinde nkleer reaksiyonlarla retilip; yldz rzgrlar, nova olaylar ve daha ok spernova patlamalaryla evreye yaylmaktadr. Dnyamzda ve Gne sisteminin dier yelerinde, ar elementler bol miktarda bulunduuna gre Gne ve Gne sistemi byk olaslkla spernova artklarndan olumutur. Gne bu nedenle en azndan ikinci nesil bir yldzdr. Bu bakmdan biz canllar bir anlamda varlmz galaksinin uzak gemiinde oluan bir spernova patlamasna borluyuz. Sadece hidrojen ve helyumdan oluan birinci nesil yldzlardan Dnya benzeri gezegenlerin ve canl varlklarn oluamayaca aktr. Canllarn yap ta olan aminoasit ve nkleikasit gibi karmak molekllerin hatta ilkel canllarn plzma olmayan souk yldzlararas bulutlarda oluabilecei ve Dnya gibi uygun ortamlara yaylm olabilecei de ileri srlmektedir. Sz konusu karmak molekllerin oluumu zor olmadna gre, yaam gerekten Dnya'nn dnda baka yerlerde de olumu ve gelimi olabilir.

ekil 7.4: Dnyadaki canllarn temel yap ta, ikili sarmal oluturan DNA ve RNA moleklleri. .2 Baka Gne Sistemleri Evrende saylamayacak kadar galaksi ve her galakside de saylamayacak kadar gk cismi vardr. Galaksilerdeki belli bal gk cisimleri yldzlar ve gezegenlerdir. Aradaki fark: Gezegenlerin yldzlara gre ok daha kk, souk ve belirgin grsel nm yaymam olmalardr. Gne sisteminin en byk ktleli gezegeni Jpiter'in ktlesi, Gne ktlesinin sadece binde biri kadardr. Dnya'nn ktlesi ise Jpiter ktlesinin yzde biridir. Evrende saylamayacak kadar gk cismi olduu hlde Dnya'dan baka bir yerde yaam belirtilerine henz rastlanmamtr. Bu bakmdan yaam hakkndaki bilgilerimiz sadece Dnya'daki gzlemlerimize dayaldr. Dnya'daki tm canl trlerinin yap talar kompleks molekllerdir. Bu molekller varlklarn evrende ancak yldzlardan uzak, souk blgelerde koruyabilirler. Gne sistemi iinde Dnya'dan baka ancak dev gezegenlerin atmosferleri iindeki belli blgelerde koullarn yaam iin uygun olabilecei dnlmektedir. Gne sistemi dnda yaam aranacaksa, nce Gne benzeri yldzlarn etrafndaki gezegenlerin saptanmas gerekmektedir. lgintir ki birok yldzn etrafnda gezegenin varlndan sphe edildii hlde henz Gne sistemi dnda hibir gezegenin varl gzlemsel olarak kesinlik kazanmamtr. Bunun temel nedeni gzlemsel zorluktur. Daha nce, Gne sisteminde d gezegenlerin bile ne kadar zor saptandn grdk. Bu zorluk iki temel nedenden kaynaklanmaktadr: (1) Gezegenler grsel nm yaymayan karanlk cisimlerdir. Ancak merkezdeki yldzdan aldklar nm yanstrlar. Bu da dev gezegenler iin bile merkezdeki yldzn toplam nmnn milyonda birini gemez. (2) yldzlar ok uzaktadr. (En yakn yldz bile Ay'a gre 100 milyon kat daha uzaktadr. Bu konuda ekteki izelgeye bkz.) Baka yldzlarn etrafnda gezegen varl dolayl yollardan saptanr. Bu tekniklerin hemen hepsi, var olmas beklenen gezegenin merkez yldza uygulayaca ekim kuvvetinin etkisinin bir ekilde gzlemsel olarak saptanmasna dayanr. Bu tekniklerin uygulanmas sonucu birok yldzn etrafnda gezegen varl iddia edilmi fakat ou kantlanamamtr. 1937 den balayarak Van de Kamp, Gatewood ve Harrington'un uzun yllar yrtt gzlemler, Barnard yldz ve Epsilon Eridani yldz gibi baz yakn yldzlarn etrafnda gezegenler olabileceini gsterdi. Yakn gemite bize 85 k ylndan daha yakn 123 Gne benzeri yldz tayfsal olarak incelendi. Sonu olarak %57 sinin grnmeyen yldz bileeni olduu, kalann altda (veya bete) birinde gezegenlerin olabilecei anlald, fakat hibiri iin kesin kant henz bulunamad. Bir baka almada en iyi gzlemsel olanaklar kullanlarak 15'e yakn yldzn ylda 6 kez dikine hzlar llmeye baland. Campbell ve grubunun 1981 den bu yana yrtt bu duyarl gzlemlerden Gamma Cephei yldznn etrafnda dolanan Jpiter benzeri bir veya iki gezegen bulunabilecei saptand. Benzer yolla Latham ve arkadalar da HD114762 yldznn etrafnda byk ktleli (10-20 Jpiter ktlesine edeer) bir gezegen olabileceini gsterdiler. Bu bulgu, Cochran ve arkadalar tarafndan da kantland. Yakn yldzlarda gezegen arama almalar byk teleskoplarla, zellikle elektromonyetik nmn krmzte blgesinde youn bir ekilde yrtlmektedir. Krmzte Astronomi Uydusu (IRAS)'nun atmosfer d gzlemleriyle; HL Tau, R Mon, Beta Pic gibi pek ok gen yldzn etrafnda gaz-toz diskleri olduu saptanmtr. Bu disklerde, zamanla gezegen sistemleri oluaca sanlmaktadr. Aslnda dier yldzlarn etrafnda gezegen olmamas iin hibir geerli neden bulunmamaktadr. Galaksimizde yz milyar kadar yldz varken, Gne, ayrcalkl ok zel bir yldz olamaz. Galaksimizde Gne benzeri ok scak ve ok souk olmayan yldzlarn says milyar kadardr. Bunlardan iki milyarnda gezegen sistemleri olduunu ve onda birinde yaama uygun gezegenler bulunduunu var saysak bile yine de yaama elverili gezegenleri olabilecek 200 milyon kadar yldz bulunmas gerekir. Bu say bile galaksimizde yalnz olmadmz konusunda bir fikir verebilir. Bu say tahmin edilebilecek minimum saydr. ift ve oklu yldz sistemlerinin etrafnda da uygun yrngelerde yaam iin elverili gezegenlerin bulunmamas iin hibir neden yoktur. Bu basit istatistie gre bulunduumuz yerden 20 k yl uzaklk iinde yaam barndran bir iki gezegenin bulunmas gerekir. Yldzlar aras uzaklklar o kadar fazladr ki brakn o canllarla iletiim kurmay, gezegenlerin varl bile bugne kadar gzlemsel olarak saptanamamtr. Aslnda iletiim kurabilmek iin oralarda canl bulunmas yetmez. Bizim gibi zeki canllarn bulunmas gerekir. nk insanolu henz deniz yosunlar, bitkiler, bcekler gibi canllarla iletiim kuramyor. lletiim kurmak istediimiz dnya d zeki canllarn da yldzlar aras iletiimde bulunabilecek teknolojiyi kurmu olmalar gerekir. yimser tahminlere gre Gne'ten birka yz k yl uzaklk iinde teknolojik olarak ok ilerlemi uygarlklarn var olmas gerekmektedir.

ekil 7.5: Farkl ynlerde Gne sistemini terkeden Pioneer 10, 11 ve Voyager 1, 2 uzay aralar (New Solar System). Belki bu uygarlklardan birinin eline geer midiyle 1973 ve1974 yllarnda frlatlan Pioneer 10 ve 11 uzay aralarna, Dnya'y tantan metal plketler yerletirildi. 1977 ylnda frlatlan Voyager 1 ve 2 uzay aralarna ise ayn mitle iki saat sren ses kaytlar, kodlanm fotograflar ve 116 ilgin slyt yerletirildi. Bu uzay aralar imdi, Gne sisteminin dnda sonsuz bolukta byk bir hzla yol almaktadr.

ekil 7.6: Dnyann en byk sabit radyo teleskopu: Arecibo. Puerto Rico'da dalar arasnda kurulmutur. nsanln kurduu teknoloji henz yldzlara gidebilecek dzeyde deildir. Bugnk teknoloji ile yakn yldzlara yolculuk nesiller boyu zaman alr. Bu bakmdan ancak iyi plnlanm uzay gemileriyle aileler, bu tr yolculuklar yeni nesillerle devam ettirebilir. Burada hatrlayalm ki Gne'in ana kol yaam henz yarsndadr ve Dnya'da bugnk teknolojinin kurulduu sre kaytl tarihe gre ok ksadr. Buna gre yldzlararas yolculuu gerekletirebilecek teknolojiyi gelitirmek iin daha ok zamanmz var. Bu konuda imdiden nemli dnceler gelitirilmitir. (Uzay aratrmalar tarihine bkz.) Aslnda dier dnyalara gitme abas yerine nce iletiim kurma abas gsterilmelidir. Elektromanyetik tayfn radyo blgesi dnya d uygarlklarla iletiim kurmak iin en uygun blgedir. Eer dnya d zeki canllar amal olarak uzaya mesajler gnderiyorsa zel frekanslar semi olmallar. En dikkati eken uygun frekans blgesinin Hidrojen atomunun ve Hidroksil moleklnn mikrodalga salma izgileri blgesi olduu anlalmaktadr. Bu frekans blgesi grltden uzak ve Dnya atmosferindeki su buhar sourmasndan en az etkilenen blgedir.

ekil 7.7: Radyo teleskop anten dizisi ad "ok byk dizi" (Very Large Array, VLA). Astronomlar, radyo blgede en ok 21 cm dalgaboyunda (1420 MHz frekansnda) gzlem yapmaktadr. Ntr hidrojenin bu dalgaboyunda yayd nmla galaksideki hidrojen dalm incelenmektedir. Hidrojen evrende en bol olan element olduuna gre, dnya d uygarlklar iletiimde bu dalgaboyunu semi olabilirler. Galaksimizde iletiim kurabilecek sadece birka uygarlk olsa bile bugn insanlk radyo blgede gnderilecek sinyalleri yakalayabilecek dzeydedir. Bu ynde gelitirilen en ilgin proje "Cyclops" projesidir. Bu projeye gre her biri 100 m apnda dnlen uygun ekilde dizilmi 1000-2500 tane teleskop belli dalgaboylarnda galaksiyi tarayacaktr. Byle bir anten dizisi galaksinin her yerinden sinyal alabilecek gtedir. Ancak parasal nedenle byle bir projenin yakn gelecekte desteklenmesi mmkn deildir. Bugn NASA, ok daha kk boyuttaki SETI projesini desteklemektedir. 1992 ylnda uygulamaya sokulan bu projeyle Dnya'dan 25 parsek (82 k yl) uzaklk iinde Gne benzeri 800 yldz, 1998 ylna kadar dnml olarak 1000-3000 MHz frekans aralnda izlenecek ayrca biraz daha dk duyarlkla 1000-10000 MHz frekans aralnda tm gk yz taranacaktr. Bu projede, hli hazrda var olan byk radyo teleskoplar (aplar 45-300 m arasnda olanlar.) kullanlmaktadr. Dnya d uygarlklardan bir mesajin alglanmas insanlk tarihinin en byk olay olacaktr. nsanolunun var olduuna inand dnya d uygarlklara ulama olasl hem bugn hem de gelecekte yldzlararas uzaklklarn ok fazla olmas nedeniyle olduka zayftr. Ayn nedenle dnya d uygarlklarn da gelip Dnya'y ziyaret etme olasl olduka zayftr. Byle bir ziyaretin olasl Dnya zerinde kuzey kutbunda var saylan bir incirekirdei zerindeki zel bir bakterinin kalkp gney kutbunda var saylan baka bir incir ekirdei zerindeki baka zel bir bakteriyi ziyaret edebilmesi olaslndan daha fazla deildir. .3 Tanmlanamayan Uan Cisimler (UFO'lar)

Birok kimsenin baka dnyalardan geldiine inand, belirlenemeyen uan cisimlerin varl, dnyann deiik yerlerinde sk sk rapor edilmektedir. Bilir kiilerin incelemesinden sonra rapor edilen uan dairelerden ounun; aslnda uak, parlak yldz veya gezegen (genelikle Vens gezegeni), meteor, yapay uydu, aratrma balonu, byk ku veya ku srs ve atmosferik olaylar olduklar.grlmektedir. Raporlara gre uan dairelerin tabak eklinde veya uzunca bir yapda olduklar sylenmektedir. Bazlarnn geceleri ok parlak olduklar, hzl hareket ettikleri ifade edilmektedir. Bunlardan bir ksm aynalardan yansmayla kastl olarak yaratlan grntlerdir. Grntlerin zig zag izen hzl hareketi, aynann hareketiyle kolayca salanmaktadr. Baz uan dairelerin inileri, ilerinden garip yaratklarn kt, hatta rapor edenleri alp bir sre tutsak ettikleri, yer yzne inen uan dairelerin evrede gl elektrik ve manyetik alan oluturduklar ve her trl letin almasn durdurduklar ifade edilmektedir. ncelenen bu durumlardan ounun, rapor edenlerin hayal rn olduu anlalmtr. Dier bir ksmnn da fiziksel olarak aklanabilen normal cisim veya olaylar olduu grlmtr. imdilik bilinenlerle aklanamayan uan daire raporlar snflanp kaydedilmektedir. Bir ok bilim adamna gre baka dnyalardan gelen uan daire yoktur ve tm uan daire raporlarnn doal aklamalar vardr. 1949-1969 arasnda ortaya kan uan daire raporlarn inceleyen mehur fiziki Edward Condon'a gre durum byledir. Her eye karn bugn de baz bilim adamlar aklanamayan uan daire raporlarna dayanarak, bunlardan en azndan bazlarnn stn medeniyete sahip baka dnyalardan gelebileceklerine inanmaktadr.

ekil 7.8: Bir UFO fotograf. UFO'lar eik tutulan iki mzik plnn orta deliklerini grnts olarak elde edilmi, arka fon sonradan eklenmitir.

Bugn bilinenlerle aklanamayan uan daireler iin en tutarl grler: (i) ender oluan atmosfer olaylar veya yapay uydu paralar, (ii) baz insanlarda hayalle kark alglama bozukluklar eklinde yorumlanmaktadr. zellikle iddetli frtnalardan sonra ilgin top gibi parlak bulutlarn olutuu bilinmektedir. Dier taraftan Orta alarda, eitilmi birok kiinin bile gk yznde kanl kllar, altn halar, ejderhalar grd kaydedilmektedir. Bugn bu tr eyler grnmemekte, fakat hareketli disk biimli cisimler grnmektedir. Bu grlere karn en azndan baz uan dairelerin iz braktklar, alan etkileri oluturduklar ve buna gre hayal deil, fakat fiziksel cisimler olmalar gerektii bilinmektedir. Uan dairelerin dier dnyalardan gelen ziyaretciler olabileceini gsteren hibir inandrc tutarl kant bulunmamaktadr. SORULAR 1. Miller-Urey deneyinin zetleyip, sonucunu aklaynz. 2. Bir yldz etrafndaki gezegenin ktlesi, yldz ktlesinin onda biri olsa yldzn uzaydaki z hareketi nasl olur? 3. Bir yldzn gezegene sahip olmas z hareketinin byk olmasn gerektirir mi? 4. Barnard yldznn etrafnda gezegen olabileceini gsteren kant tartnz? 5. Var olduuna inanlan dnya d uygarlklar ziyaret etmenin neden mmkn olmadn tartnz? 6. UFO'lar neden dnya d uygarlklardan gelmi olamaz. Kantlarnz maddeler hlinde sralaynz? 7. evre kirliliinin Dnya'daki yaama etkisini tartnz?

Test Sorular I
1. Dikakl +10 olan yldz hangi enlemlerde batmayan bir yldzdr? a) <40 b) >40 c) <50 d) >80 e) <86 2. Bir gzlem yerinde ilkbahar noktas alt geite ve Gne domak zere olduu zaman Gnein ekliptik enlemi ve ekliptik boylam ne olmaldr? a) 90, 0 b) 180, 90 c) 180, 23.5 d) 270, 0 e) 270, 23.5 3. 30 Bat boylamndaki bir ehirde, blge zamanyla saat 17.50'de iilen ay, Greenwich zamanyla saat kata iilmi demektir? a) 15.00 b) 16.00 c) 19.00 d) 20.00 e) 22.00 4. Enlemi 35 Kuzey olan bir yerde, minimum ufuk ykseklii 10 olan batmayan bir yldzn minimum zenit uzakl ne kadardr? a) 65 b) 55 c) 45 d) 30 e)25 5. 45 Kuzey enleminde minimum ufuk ykseklii 10 olan batmayan bir yldzn maksimum ufuk yksekliini bulunuz? a) 80 b) 55 c) 45 d) 35 e)25 6. Ortalama Gnein gzlemcinin meridyeninden art arda iki stgeii arasndaki sreye ne denir?

a) Yldz gn b) Gerek gne gn c) Tutulum gn d) Ay gn e) Bayram gn 7. Kuzey enlemlerinde en uzun mevsim hangisidir? a) lkbahar b) Yaz c) K d) Sonbahar e) Yaz ve K 8. Yln hangi aynda, Gnein grnr ap en byk olur? a) Temmuz b) Aralk c) Ocak d) Eyll e) ubat 9. Bulunduunuz yerde kutup yldz zenitten 35 uzakta olsa enleminiz ne olur? a) 35 b) 55 c) 78.5 d) 90-35+23.5 e) 60-35+23.5 10. Ekvatorda kutup yldznn ufuk ykseklii ne kadardr? a) 0 b) 40 c) 60 d) 90-23.5 e) 90 11. lkdrdn evresindeki Ay'n Gne batarken saat as ka olur? a) 3sa b) 6sa c) 12sa d) 18sa e) 20sa 12. Bir uydunun yrnge dnemini iki katna karmak iin yrnge yarapn ka kat artrmak gerekir? a) 1.6 b) 23 c) 2.8 d) (4.4)1/2 e) 41/3 13. ki cisim arasndaki uzakl iki kat artrsak aralarndaki ekim kuvveti ne olur? a) ki kat olur. b) Drtte bire iner. c) Yarya iner. d) Drt kat artar. e) Deimez. 14. A yldz B yldzna gre iki kat uzakta ise A'nn paralaks a) B'ninkinin yarsdr. b) B'ninkiyle ayndr. c) B'ninkinin iki katdr. d) B'ninkinin drt katdr. e) B'ninkinin drtte biridir. 15. Bir parack dairesel bir yrngede 40km/sn hzla bir saatte bir tur atmaktadr. Yrngenin yarap ne kadardr? a) 40000/ km b) 72000 km c) 72000/ km d) 36000 km e) 40000 km 16. Yer'den Ay' son drdn evresinde grdmzde, Ay'dan yeri hangi evrede grrz? a) Yeni Yer b) lk drdn c) Son drdn d) Dolun yer e) Hill 17. Akan yldz yamuru oluumunun nedeni: a) Yerin kk gezegen kuana girmesidir. b) Gnein kk gezegen kuana girmesidir. c) Kk paracklarn Ay'a arpmasdr. d) Yerin bir kuyruklu yldz yrngesinden gemesidir.

e) Bir uzay aracnn Yer atmosferine girmesidir. 18. Yanardal uydusu olan gezegen hangisidir? a) Mars b) Vens c) Pluto d) Jpiter e) Satrn 19. Aadakilerden hangisi Yerin dnme hareketiyle ilgili deildir? a) Gnein kenar kararmas b) Yer stnde "Coriolis" etkisi c) Faucault sarkacnn salnm dzlemindeki deiim d) Yldz nn aberasyonu e) Yldzlarn yer deitirmesi 20. Bir i gezegenin sinodik dnemi 3 yl ise, sideral dnemi ka yl olur? a) 2/3 b) 4/3 c) 3/4 d) 5.2 e) 3/5 21. Gne'ten ortalama uzakl 3 GB olan kk gezegenin yrnge dnemi ka yl olur? a) 4 b) \R(,3) c) \R(3,27) d) \R(3,9) e) \R(,27) 22. Yerde Gne sabiti 2 cal cm-2dak-1 dir. Gne'e ortalama uzakl 0.7 GB olan Vens'te Gne sabiti ayn birimlerde ne olur? a) 4 (0.7)2/2 b) 2/0.49 c) \F(4,3) (0.7)3/2 d) 54.6 e) 60 23. Grnr ap 100", uzakl 2 GB olan kresel cismin yarap ka GB olur? a) \F( ,180 x36) b) \F(50 ,180 x360) c) \F(100 ,180 x360) d) \F(50 ,180 x3600) e) 2 24. Gnete manyetik etkinlik maksimuma ulatnda leke blgesinin ortalama enlemi nedir? a) 5 b) 10 c) 15 d) 20 e) 30 25. Yer atmosferi hangi nlar en ok geirir? a) X-nlar b) Mortesi c) Krmztesi d) Radyo e) Gama nlar 26. Yzey scakl 10000K olan bir yldz, 5000K olan bir baka yldzdan birim alan bana ka kat daha ok nm salar? a) 2 b) 4 c) 10 d) 36 e) 81 27. Iraklk as 0".125 olan bir yldzn uzakl ka parsektir? a) 8 b) 12.5 c) 80 d) 125 e) 800 28. Gne'in yzeyinden salnan nmn kayna nedir? a) Helyum yanmas b) Ktlesel ekim enerjisi c) Petrol enerjisi d) Hidrojen yanmas e) Karbon yanmas

29. Hangisi Gne'in katman deildir? a) Renkkre b) Ikkre c)Stratosfer d) Takre e) Konvektif katman 30. Gne'in gzlenen aks 350 Watt/m2 dir. Gne bugnkne gre 10 kat daha uzakta olsayd, gzlenen aks ayn birimlerde ne olurdu? a) 3.5 b) 35 c) 87.5 d) 350 e) 350

Test Sorular II
1. Enlemi 40 Kuzey olan yerler iin doan ve batan yldzlarn dikaklk aral nedir? a) -40<<40 b) >40 c) -50<<50 d) >50 e) >60 2. Enlemi 40 Kuzey olan yerler iin batmayan yldzlarn dikakl nedir? a) 50 b) 50 c) 40 d) 30 e) <10 3. Dikakl +66.5 olan yldz, hangi enlemlerde hi batmaz? a) <23.5 b) >66.5 c) <-66.5 d) >23.5 e) <10 4. Ankarada (40 Kuzey) hi domayan yldzlarn dikakl ne olur? a) <-50 b) >50 c) <-40 d) >-40 e) >90 5. 30 Kuzey enleminde Gne'in minimum zenit yksekliinin 7 lld bir gnde dikakl ne olmaldr? a) 5 b) 10 c) 15 d) 20 e)23 6. Bir gzlem yerinde, ilkbahar noktas alt geite ve Gne domak zere olduu zaman yerel yldz zaman nedir? a) 6sa b) 12sa c) 18sa d) 9sa e) 24sa 7. Ortalama Gnein ilkbahar noktasndan art arda iki geii arasndaki sreye ne denir? a) Yldzl yl b) Galaktik yl c) Tropikal yl d) Tutulum yl e) Sinodik yl 8. Gn lm ortalama gne'in saat as ka olduunda balar? a) 0sa b) 12sa c) 18sa d) 20sa e) 23sa 9. Gney yarmkrede en uzun mevsim hangisidir? a) lkbahar b) Yaz c) Sonbahar d) K e) Yaz ve K 10. Yln hangi aynda gnein grnr ap en kk olur? a) Temmuz b) Aralk c) Ocak d) Eyll e) ubat 11. Ekvatorda bulunan bir gzlemciye gre kutup yldznn zenit uzakl ne kadardr?

a) 0 b) 90 c) 45 d) 60 e) 30 12. Gece yars doan Ay'n evresi ne olmaldr? a) Yeniay b) lk drdn c) Dolun ay d) Son drdn e) Hill 13. Bir uydunun yrnge dnemini yarsna indirmek iin, yrnge yarapn ka kat kltmek gerekir? a) \R(,3) b) 41/3 c) 4-3 d) 4-1/3 e) 3-1/3 14. ki cisim arasndaki uzakl yarya indirsek aralarndaki ekim kuvveti ne olur? a) ki kat olur. b) Drtte bire iner. c) Yarya iner. d) Drt kat artar. e) Deimez. 15. Bir parack dairesel bir yrngede 10 km/sn hzla 100 sn'de bir tur atmaktadr. Yrngenin yarap ne kadardr? a) 500/ m b) 6283 m c) 1000* m d) 1000 m e)\F(500000m, ) 16. Ay'n farkl evreler gstermesinde, aadakilerden hangisi etkindir? a) Ay'n Yer etrafnda dnmesi. b) Yer'in Gne etrafnda dnmesi. c) Yer'in dnme ekseninin eik olmas. d) Yer yrngesinin eliptik olmas. 17. Yer'den Ay' dolunay evresinde grdmzde, Ay'dan yeri hangi evrede grrz? a) Yeni yer b) lk drdn c) Son drdn d) Dolun yer e) Hill 18. Akan yldz yamuru, gnn hangi saatinde daha youn grnr? a) 4.00 b) 12.00 c) 18.00 d) 20.00 e) 24.00 19. Atmosfere sahip olan uydu hangisidir? a) Nereid b) Callisto c) Titan d) Pallas e) Europa 20. Yer atmosferinde, yksek enerjili Gne nlarn en ok souran molekl hangisidir? a) CH4 b) CO2 c) O3 d) H2O e) N2 21. Aadakilerden hangisi, Yer'in Gne etrafndaki yrnge hareketiyle ilgili deildir? a) Yldz aberasyonu. b) Faucault sarkacnn salnm dzlemindeki deiim. c) Paralaktik kayma. d) Dopler kaymas.

e) Yldzlarn yllk yer deitirmesi. 22. Mars'tan Yeri'n sinodik dnemi ka yl gzlenir? (Mars'n sideral dnemini 2 yl alnz.) a) 1 b) 2 c) 3 d) 4 e) 5 23. Gne'ten ortalama uzakl 2 GB olan kk gezegenin yrnge dnemi ka yl olur? a) 4 b) \R(3,8) d) 2\R(,2) d \R(,2) e) \R(3,2) 24. Yerde Gne sabiti 2 cal cm-2dak-1 dir. Gne'e ortalama uzakl 1.5 GB olan Marsta Gne sabiti ayn birimlerde ne olur? a) (1.5)3/4 b) 2/(1.5)2 c) 2 (1.5)2 d) 4 (1.5)2/3 e) 4 25. Grnr ap 10", uzakl 0.5 GB olan kresel cismin yarap ka GB olur? a) \F(0.5 ,3600x180) b) \F(5 ,180x3600) c) \F(0.5 180 ,3600) d) \F(5 ,1800x360) e) 0.5 26. Gne'te aktif blgeler, evrim boyunca ekvatora doru kayar. Bu kayma, ylda ortalama ka derecedir? a) 7 b) 1 c) 3 d) 10 e) 15 27. Uzakl 100 pc, grnen parlakl 8.7 kadir olan bir yldzn salt parlakl nedir? a) +13.7 b) +3.7 c) -3.7 d) +5.7 e) +8.7 28. Aralarndaki uzaklk 5 GB, dolanma dnemleri (peryodu) 5 yl olan bir ift yldzn, Gne ktlesi cinsinden toplam ktlesi nedir? a) 10 b) 5 c) 25 d) 2.5 e) 2 29. Hangisi yanltr? Bir O ccesi bir M ccesinden: a) Daha mavidir. b) Daha byktr. c) Daha ktlelidir. d) Daha scaktr. e) Spektrumda daha ok sourma izgisi vardr. 30. Hangisi yldzlarn son evrelerini gsterir? a) Gezegenimsi bulutsu b) Beyaz cce c) Ntron yldz d) Sper nova e)Hepsi

Yldzlarn Adlandrlmas

Babilliler, Smerler gibi eski Mezapotamya halklar ve daha sonra Eski Yunanllar, yldzlarn oluturduu ekillere adlar koyarak takm yldzlar oluturmulardr. Bugn 88 takmyldz bilinmektedir. Baz takm yldzlarn iinde elliden fazla parlak yldz, yzyllar ncesinden verilmi adlar tarlar, bunlarn ou Arap kkenlidir; Vega, Rigel, Aldebaran, Algol, ... gibi. Sirius ve Capella Yunan ve Latin kkenlidir [Kimi tek isimler, kimi aklamalarn ksaltlmdr. rnein; Betelgeuse (ortadakinin omuz alt), Deneb (kuun kuyruu) gibi ]. Uranometria (1603) adl yldz atlasnda Bayer, takm yldzlarnda en parlak yldzlar Yunan alfabesinin kk harfleri ile gsterdi. Bu sistem bugn de kullanlmaktadr. Genel olarak harfler parlaklk srasna gre verilmitir; Yunan harfleri yetmediinde Roma harfleri kullanlmtr. Bayer sisteminde bir yldzn ad, takm yldzn adnn nne bir harf getirilerek ve mlkiyet eki konarak verilir. rnein; Draconis, Draco (ejderha) takm yldznn en parla. Takm yldznda birka yldz ayn parlaklkta ise genelde ismini ald mitolojik yaratn ba ksmndan balayarak, harflendirme sra ile yaplmtr. rnein; birbirinden ok farkl olmayan Byk Ay takm yldznn yldzlar sra ile harflendirilmitir. Bugn de kullanlan bir baka adlandrma sistemi Flamsteed'in Historia Coelestia (1729) da kulland say sistemidir. Burada takm yldzndaki yldzlar batdan douya doru numaralandrlmlardr, bylece ok sayda yldz numaralanabilmitir. rnek: 61 Cygni. ada atlaslarda, ounlukla gidecei yere kadar Bayer harfleri, daha snklerinde Flamsteed numaralar kullanlr. nemli zel adlar da belirtilir. Bu ekilde ancak plak gzle grlebilen birka bin yldz adlandrlabilmitir. ada kataloglarda yldzlar, saaklk ya da her dikaklk eridi iinde saaklk srasna gre sralanrlar ve bu sra numaras onun ad olur. Henry Draper katalounda HD 86590 gibi. Amatr astronomlarn da ilgilendii deien yldzlarn ayr bir adlandrma sistemleri vardr. Deien yldzn Bayer harfi varsa ayrca zel ad verilmez. rnein; Cephei, Lyrae. Bunlarn dnda bir takm yldznda kefedilen deien yldzlara keif srasna gre, Ltin alfabesinde R'den balyarak u srada harfler verilir; R, S, T, U, V, W, X, Y, Z; RR, RS, ... , ZZ; AA, AB, ... , AZ; BB, BC, ... , BZ v.s. (J atlanr). Bu dizi QQ, ... , QZ ile biter. (nk RR nceden kullanlmt.) Bu ekilde 334 deien yldz adlandrlabilir. Bundan sonra kefedilenler; V335, V336, ... eklinde V (Variable=Deien) harfinin yanna sra numaras verilerek adlandrlr. Bu sistemde bir deien yldzn ad, ilgili takm yldzn adnn ya da ksaltlm adnn nne bu harfler ya da saylar getirilerek verilir. rnein; U Cep, RR Lyr, V471 Tau gibi...

Takm Yldzlar
Latince Ad Ksa Ad Trke Ad Latince Ad Ksa Ad Trke Ad
1 2 3 4 5 6 7 8 9 Andromeda Antlia Apus Aquarius Aquila Aries Ara Auriga Bootes And Ant Aps Aqr Aql Ari Ara Aur Boo Cae Cnc CVn CMi Cap Car Cas Cen Cep Cet Andromeda Pompa Cennet kuu Saka Kartal Ko Sunak Arabac oban elik kalem Yenge Av kpekleri Kk kpek Teke Karina Koltuk Erboa Sefe Balina 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 Lacerta Leo Leo Minor Lepus Libra Lupus Lynx Lyra Mensa Microscopium Monoceros Musca Norma Octans Ophiuchus Orion Pavo Pegasus Phoenix Perseus Pictor Lae Leo LMi Lep Lib Lup Lyn Lyr Men Mic Mon Mus Nor Oct Oph Ori Pav Peg Phe Per Pic Kertenkele Arslan Kk arslan Tavan Terazi Kurt Vaak alg Masa Mikroskop Tekboynuz Sinek Cetvel Sekizlik Ylanc Orion Tavus Kanatl at Anka Perse Ressam

10 Caelum 11 Camelopardalis 12 Cancer 13 Canes Venatici 14 Canis Major 15 Canis Minor 16 Capricornus 17 Carina 18 Cassiopeia 19 Centaurus 20 Cepheus 21 Cetus

Cam Zrafa

CMa Byk kpek

22 Chamaeleon 23 Circinus 24 Columba 25 Coma Berenices 26 Corona Australis 27 Corona Borealis 28 Corvus 29 Crater 30 Crux 31 Cygnus 32 Delphinus 33 Dorado 34 Draco 35 Equuleus 36 Eridanus 37 Fornax 38 Gemini 39 Grus 40 Hercules 41 Horologium 42 Hydra 43 Hydrus 44 ndus

Cha Cir Col CrA CrB Crv Crt Cru Cyg Del Dor Dra Equ Eri For Gru Her Hor Hya Hyi nd

Bukalemun Pergel Gvercin Gney tac Kuzey tac Karga Kupa Gney ha Kuu Yunus Kl bal Ejderha Tay Irmak Ocak Turna Herkl Saat Su ylan Kk su ylan Hintli

66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88

Pisces Piscis Austrinus Puppis Phyxis Reticulum Sagitta Sagittarius Scorpius Sculptor Scutum Serpens Sextans Taurus Telescopium Triangulum Triangulum Australe Tucana Ursa Major Ursa Minor Vela Virgo Volans Vulpecule

Psc PsA Pup Pyx Ret Sge Sgr Sco Scl Sct Ser Sex Tau Tel Tri TrA Tuc UMi Vel Vir Vol Vul

Balklar Gney bal Pupa Kumpas Ack Ok Nianc Akrep Yontar Kalkan Ylan Altlk kz Drbn gen Gney geni Tukan Kk Ay Yelken Bakire Uan balk Tilkicik

Com Berenisin sa

Gem kizler

UMa Byk Ay

BRMLER
Astronomik birim (Gk birimi, GB): AU = 1.496 x 1011 m Parsek: pc = 206265 AU = 3.26 Iy = 3.086 x 1016 m Ik Yl: Iy = 6.324 x 104 AU = 0.307 pc = 9.46 x 1015 m Yldz Yl: 1yr = 365.26 gn = 3.16 x 107 s Yer'in Ktlesi: M = 5.98 x 1024 kg Yer'in Ekvator yarap: R = 6378 km Yer'in Yrnge hz: V = 30 km/s Gne'in Ktlesi: M; = 1.99 x 1030 kg Gne'in yarap: R; = 6.96 x 105 km Gne'in nm gc: L; = 3.90 x 1026 W Gne'in etkin scakl: Teff = 5780 K Ay'n Ktlesi: MM = 7.3 x 102 kg = 0.0123 M Ay'n yarap: RM = 1738 km = 0.273 R Ay Yrngesinin yarap: dM = 3.84 x 105 km Yldzl Ay: PM = 27.3 gn

Sinodik Ay: = 29.5 gn Gne'in galaksi merkezinden uzakl: R; = 8.5 kpc Gne'in galaksi merkezine nazaran hz: V; = 220 km/s Galaksinin ap: RGal = 120 kpc Galaksinin Ktlesi: MGal = 7 x 1011 M; Fizik ve Matematik Sabitleri Ik hz: c = 3.00 x 108 m/s ekim sabiti: G = 6.67 x 10-11 N m2/kg2 Planck sabiti: h = 6.623 x 10-34 joule s Boltzman sabiti: k = 1.38 x 10-23 joule/K Rydberg sabiti: R = 1.097 x 107 /m Stefan-Boltzman sabiti: = 5.67 x 10-8 W/m2K-4 Wien Yasas sabiti: maxT = 2.898 x 107 K Hidrojen Atomunun ktlesi: mH = 1.67 x 10-27 kg Elektron'un ktlesi: me = 9.11 x 10-31 kg Elektron'un yk: e = 1.60 x 10-19 C Elektron volt: 1 eV = 1.602 x 10-19 J eV'un dalgaboyu karl: 1 eV  1.24 x 104 = 3.1416 e = 2.7183 Log10e = 0.4343

BRMLER
Astronomik birim (Gk birimi, GB): AU = 1.496 x 1011 m Parsek: pc = 206265 AU = 3.26 Iy = 3.086 x 1016 m Ik Yl: Iy = 6.324 x 104 AU = 0.307 pc = 9.46 x 1015 m Yldz Yl: 1yr = 365.26 gn = 3.16 x 107 s Yer'in Ktlesi: M = 5.98 x 1024 kg

Yer'in Ekvator yarap: R = 6378 km Yer'in Yrnge hz: V = 30 km/s Gne'in Ktlesi: M; = 1.99 x 1030 kg Gne'in yarap: R; = 6.96 x 105 km Gne'in nm gc: L; = 3.90 x 1026 W Gne'in etkin scakl: Teff = 5780 K Ay'n Ktlesi: MM = 7.3 x 102 kg = 0.0123 M Ay'n yarap: RM = 1738 km = 0.273 R Ay Yrngesinin yarap: dM = 3.84 x 105 km Yldzl Ay: PM = 27.3 gn Sinodik Ay: = 29.5 gn Gne'in galaksi merkezinden uzakl: R; = 8.5 kpc Gne'in galaksi merkezine nazaran hz: V; = 220 km/s Galaksinin ap: RGal = 120 kpc Galaksinin Ktlesi: MGal = 7 x 1011 M; Fizik ve Matematik Sabitleri Ik hz: c = 3.00 x 108 m/s ekim sabiti: G = 6.67 x 10-11 N m2/kg2 Planck sabiti: h = 6.623 x 10-34 joule s Boltzman sabiti: k = 1.38 x 10-23 joule/K Rydberg sabiti: R = 1.097 x 107 /m Stefan-Boltzman sabiti: = 5.67 x 10-8 W/m2K-4 Wien Yasas sabiti: maxT = 2.898 x 107 K Hidrojen Atomunun ktlesi: mH = 1.67 x 10-27 kg Elektron'un ktlesi: me = 9.11 x 10-31 kg Elektron'un yk: e = 1.60 x 10-19 C Elektron volt: 1 eV = 1.602 x 10-19 J

eV'un dalgaboyu karl: 1 eV  1.24 x 104 = 3.1416 e = 2.7183 Log10e = 0.4343

2008-2020 Yllar Arasnda Meydana Gelecek Ay ve Gne Tutulmalar

2008_2020 Tarihleri arasnda Meydana Gelecek Gne Tutulmalar Tarih 01 Austos 2008 26 Ocak 2009 22 Temmuz 2009 15 Ocak 2010 11 Temmuz 2010 04 Ocak 2011 01 Haziran 2011 01 Temmuz 2011 25 Kasm 2011 20 Mays 2012 13 Kasm 2012 10 Mays 2013 13 Kasm 2013 29 Nisan 2014 23 Ekim 2014 20 Mart 2015 13 Eyll 2015 9 Mart 2016 1 Eyll 2016 26 ubat 2017 21 Austos 2017 15 ubat 2018 13 Temmuz 2018 11 Austos 2018 6 Ocak 2019 2 Haziran 2019 26 Aralk 2019 21 Haziran 2020 14 Aralk 2020 Yer Kanada, Sibirya, Moolistan, in Hindistan, Sumatra, Borneo Hindistan, Nepal, in, Pasifik Afrika, Hindistan, Malimar, in Pasifik, Dou Adalar., ili, Arjantina Avrupa, Afrika, Asya Asya'nn dousu, K. Amerika'nn kuzeyi Hint Okyanusunun Gneyi Afrikann gneti, Antartika ve Tazmanya in, Japonya, Pasifik ve Kuzey Amerika Avusturalya, Pasifik'in gneyi ve Gney Amerika Avusturalyann Kuzeyi, Pasifik'in merkezi Amerikann dousu, Avrupann dousu ve Afrika Hindistann dousu, Avusturalya ve Antartika Pasifiin kuzeyi ve Kuzey Amerika zlanda, Avrupa, Afrikann Kuzeyi ve Asyann Kuzeyi Afrikann Dousu, Hindistann Dousu ve Antartika Asyann dousu, Sumatra, Bornea, Sulawesi, Pasific Atlantik, Afrika, Hindistan, Madagaskar Pasific, Chile, Arjantin, Atlantik, Afrika Pasifik'in kuzeyi, Atlantik'in gneyi, Amerika Antartika, Amerika 'nn gneyi Avusturalyann gneyi Avrupann kuzeyi, Asyann Kuzey Duusu Asyann Kuzey Duusu, Pasifiin kuzeyi Pasifiin gneyi, Chile, Arjantin Sudi Arabistan, Hindistan,Sumatra, Bornea Afrika, Asyann Gneyi, in, pasifik Pasifiin gneyi, Chile, Arjantin, Atlantiin gneyi Tutulmann Tr Tam Tutulma Halkal Tutulma Tam Tutulma Halkal Tutulma Tam Tutulma Paral Tutulma Paral Tutulma Paral Tutulma Paral Tutulma Halkal Tutulma Tam Tutulma Halkal Tutulma Halkal Tutulma Halkal Tutulma Paral Tutulma Tam Tutulma Paral Tutulma Tam Tutulma Halkal Tutulma Halkal Tutulma Tam Tutulma Paral Tutulma Paral Tutulma Paral Tutulma Paral Tutulma Tam Tutulma Halkal Tutulma Halkal Tutulma Halkal Tutulma Zaman 10:22:12 07:59:45 02:36:25 07:07:39 19:34:38 08:51:42 21:17:18 08:39:30 06:21:24 23:53:53 22:12:55 00:26:20 12:47:36 06:04:32 21:45:39 09:46:47 06:55:19 01:58:19 09:08:02 14:54:32 18:26:40 20:52:33 03:02:16 09:47:28 01:42:38 19:24:07 05:18:53 06:41:15 16:14:39

2008_2020 Tarihleri arasnda Meydana Gelecek Ay Tutulmalar Tarih 16 Austos 2008 9 ubat 2009 7 Temmuz 2009 6 Austos 2009 31 Aralk 2009 26 Haziran 2010 21 Aralk 2010 15 Haziran 2011 10 Aralk 2011 4 Haziran 2012 28 Kasm 2012 25 Nisan 2013 25 Mays 2013 18 Ekim 2013 15 Nisan 2014 8 Ekim 2014 4 Nisan 2015 28 Eyll 2015 23 Mart 2016 18 Austos 2016 16 Eyll 2016 11 ubat 2017 7 Austos 2017 31 Ocak 2018 27 Temmuz 2018 21 Ocak 2019 16 Temmuz 2019 10 Ocak 2020 5 Haziran 2020 5 Temmuz 2020 30 Kasm 2020 Yer Amerikann Gneyi, Asya, Afrika, Avrupa Avrupann dousu,Asya, Avusturalya, Pasifik Avusturalya, Pasifik, Amerika Amerika, Avrupa, Afrika, Asyann bats Avrupa, Afrika, Asya, Avusturalya Asyann dousu, Avusturalya, Pasifik, Amerikann bats Asyann dousu, Avusturalya, Pasifik, Amerika, Avrupa Gney Amerika, Avrupa, Asya, Avusturalya, Afrika Gney Afrika, Avrupa, Asya, Avusturalya, Pasifik Asya, Avusturalya, Pasifik, Amerika Avrupa, Gney Afrika, Asya, Avusturalya, Pasifik Avrupa, Afrika, Asya, Avusturalya Amerika, Afrika Amerika, Afrika, Avrupa ve Asya Amerika, Avusturalya, Pasifik Amerika, Avusturalya, Pasifik, Asya Amerika, Avusturalya, Pasifik, Asya Amerika, Avusturalya, Pasifiin dousu, Asyann bats, Afrika Bat Amerika, Avusturalya, Pasifik, Asya Amerika, Avusturalya, Pasifik Avrupa, Afrika, Asya, Avusturalya, Pasifiin bats Amerika, Avrupa, Afrika, Asya Avrupa, Afrika, Asya, Avusturalya Asya, Avusturalya, Pasifik, Amrikann kuzey bats Gney Amerika, Avrupa, Afrika, Asya, Avusturalya Pasifik, Amerika, Avrupa, Afrika Gney Amerika, Avrupa, Afrika, Asya, Avusturalya Avrupa, Afrika, Avusturalya, Asya Avrupa, Afrika, Avusturalya, Asya Amerika, Gney bat Avrupa, Afrika Asya, Avusturalya,Pasifik, Amerika Tutulmann Tr Paral Tutulma Yar glgeli Tutulma Yar glgeli Tutulma Yar glgeli Tutulma Paral Tutulma Paral Tutulma tam Tutulma Tam Tutulma Tam Tutulma Paral Tutulma Yar glgeli Tutulma Paral Tutulma Yar glgeli Tutulma Yar glgeli Tutulma Tam Tutulma Tam Tutulma Tam Tutulma Tam Tutulma Yar glgeli Tutulma Yar glgeli Tutulma Yar glgeli Tutulma Yar glgeli Tutulma Paral Tutulma Tam Tutulma Tam Tutulma Tam Tutulma Paral Tutulma Yar glgeli Tutulma Yar glgeli Tutulma Yar glgeli Tutulma Yar glgeli Tutulma

01

02

03

03

03

02

00

03

03

03

03

01

03

03

03

02

BAZI SLM ASTRONOMLARI

Habe El-Hsib (770-864) Merv'li ve byk bir olaslkla Trk olan Habe El-Hsib astronomi bilginlerindendir. z dzenlemitir. Bunlardan biri, Hind astronomisinden esinlenerek hazrlanan "El-z meshebi'l Sindhind'tir." kincisi, El-Z-el mmtahan (yani kendinden nce yaplm astronomik gzlemler denetlenerek dzenlenen Z) dr. ncs de bunlarn ksaltlm bir zetidir.

XI. yzyln nl bilgini Brn'nin zamannda hl deerini koruduu anlalan bu eserlerden baka, Habe-El Hsp'in usturlb zerine, Yldzlarn boyutlar ile ilgili ve kresel astronomi konusunda eserleri bulunduu bilinmektedir. El-Kind (? - 873) Halife El-Me'mn dneminde yetierek, deiik konularda yzlerce eser yazp, hrmet ve itibr kazanan El-Kind, ilk mslman filozof olarak tannmaktadr. zellikle saylar teorisi, kresel astronomi, klid geometrisi, yldz gzlemleri ve aynalar zerine kitap yazmtr. Doum tarihi bilinmeyen El-Kind 873 ylnda lmtr. Eserleri Ltinceye, hatta yaayan bat dillerine evrilmi ve yaynlanmtr. Sabit bin Kurra (821-894 veya 901) Harran'l Sabit bin Kurra Eski Yunanca yazlm matematik ve astronomi eserlerinin evirilerini yaparak n kazanm bir bilgindir. klid, Apollon ve Batlamyus'un Geometri ve Astronomi ile ilgili eserlerinin evirisi, yorumu ve dzeltmeleri ile ilgili yze yakn almas vardr. Bu almalar Ay ve Gne tutulmalar, zaman lm, konik kesitleri, gzlem yntemleri, cebir problemlerini geometrik yollarla izme konularn iermektedir. Yaad dnemdeki zilerle, Batlamyus zii arasndaki farklar zerine de bir almas vardr. Arimet'in eserleri ile de yakndan ilgilenen Sabit bin Kurra, mekaniin deiik konular zerine de almalar yapmtr. Fergani Trkistan'n bir blgesi olan Fergana'da yetimi z bir Trk emirinin olu olan bu nl astronom, Bat bilim dnyas literatrnde Alfarganus diye n kazanmtr. Astronomi adl kitabnn hemen btn Orta a boyunca douda olduu kadar batda da etkisi byk olmutur. Doum ve lm tarihleri bilinmemekte, sadece (861)'de henz hayatta olduu anlalmaktadr. Eserleri Ltince ve branice'ye evrilmi, astronomi kitabnn asl metni ile Ltince evirisi Bat'da 1493, 1537, 1546, 1590 ve 1669'da tekrar tekrar baslarak yaynlanmtr. Fergani tarafndan verilen astronomik ller ve gezegenlerin uzaklklar ile boyutlar hakkndaki bilgiler Kopernik dnemine gelinceye kadar hemen hi bir deiiklie uramadan kullanlmtr. El-Bettani (858-929) Eserlerinin Ltinceye evirilerinde Albatagnius veya Albatagni diye anlan El-Bettani, Harran blgesinde domutur. Rakka ehrinde kendi imknlaryla bir Rasathane yaptrm ve burada uzun sre nemli gzlemlerde bulunarak astronomiye byk katklar olmutur. Bir sre Hilfet ve Bilim merkezi Badat'a da gitmi, bilimsel temaslarda bulunmutur. El-Bettani byk bir dorulukla ekliptiin (tutulum dairesinin) eimini, dnencel yl sresini ve mevsimleri byk bir dorulukla belirlemitir. Gne'in grnr hareketini incelemi, grnr apnn zamanla deitiini gstermitir. Yeniay'n grlebilirlik artlarn belirleyici yeni ve ok duyarl bir gr oluturmutur. Ay ve Gne tutulmalar ile ilgili gzlemleri, Ay yrnge hareketinde uzun sreli deiimler olduunu gstermitir. El-Bettani ayrca kresel trigonometri problemlerinin zm iin yeni yntemler gelitirmitir. Bu bilgiler Bat'da XV. yzyln bilimsel uyan devri almalarna rehber olmutur. El-Bettani'nin yzyllar boyunca itibarda tutulan "Zi"inin Ltince evirisi, nce 1537'de ve dzeltilmi ekli XX. yzyl balarnda Arapa aslyla birlikte yaynlanmtr. Eb'l-Vefa (940-997/8) Horasan'da-Niabur ile Herat arasndaki Buzcan (veya Bozcan) adl kentte domu, Badat'ta lmtr. Orta a'da -Dou'da- yetien matematiki astronomlarn en byklerinden olan Eb'l-Vefa, Birni'nin ifadesine gre, kresel astronomide ve gzlem yntemlerinde nemli gelimeler salamtr. Abbasi hkmdar erefddn Devle'nin Badat'ta saray bahesinde kurduu rasathanede almtr.

Ay'n hareketlerini incelemi, birok matematik kitab yannda bir de Batlamyus'un "Almagest" kitabna benzer orijinal bir astronomi kitab yazmtr.