Derinlikli fiziksel devinimin nemi ve birbirinin devam iki usta: K.S. Stanislawski, J.

Grotowski

K. S. Stanislawski und J. Grotowski - zwei Meister des Theaters: ber die Wichtigkeit der physischen Handlungen

Kadir evik

zet Stanislawski yaamnn son yllarnda derinlikli fiziksel devinim metodunu gelitirdi. Onun yrtt bu alma daha sonra Grotowski tarafndan derinletirilerek srdrld. Bu yaz amz tiyatrosunda oyuncunun olanaklarn aratrm ve oyunculuk sanatna nemli katklarda bulunmu iki tiyatro insannn derinlikli fiziksel devinim balamnda ayrldklar ve aktklar yerleri irdelemektedir. Zusammenfassung Ende des 19. Jahrhunderts haben K.S. Stanislawski und J. Grotowski die Wesentlichen Grundsteine zur Erneuerung der Schauspielkunst gelegt. Die Frage ber die Wichtigkeit der physischen Handlungen in der Schauspielkunst ist zuerst von K.S. Stanislawski errtert und spter von J. Grotowski bernommen und dargelegt worden. Gegenstand dieses Artikels

retim Grevlisi, Doktor, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Tiyatro Blm

ist es, die gemeinsamen und unterschiedlichen Auffassungen beider Theatermacher im Hinblick auf die Fragestellung zu untersuchen.

Stanislawski ile balamak zorundayz. Tiyatronun sisi altnda bizim bir spota ihtiyacmz var. Stanislawski onlardan biri, srekli yan1. Bertolt Brecht

Stanislawski ve Grotowski yaamlarn tamamen oyuncunun olanaklarn kefetmeye adadlar. Bu hemen hemen her tiyatro insannn tartmasz kabul edecei bir olgu olarak karmzda duruyor. Bu balamda onlarn setikleri yolun sabr ve disiplin gerektirdiini sylemek kesinlikle bir abart olmayacaktr. Tiyatro evrelerinde genellikle bu iki tiyatro insannn pratik almalar birbiriyle ilikilendirilmez. Oysa biri dierinin ncldr: Oyunculuk sanatn kuramsal olarak ayn perspektiften yola karak deerlendirdiler, ancak kuramn pratie yanstlmas asndan farkl aralarla altlar. ki tiyatro insannn da verili olmayan bir anlayla altklarn rahata syleyebiliriz. Onlar gnmzde de aktel klan olgulardan belki de en nemlisi yaptklar ilerin verili olana dayanmam olmasdr: Zira, verili olan bilinendir ve yeni sonularn
1

Bertolt Brecht, Giorgio Strehler ile yapt bir syleide Stanislawskiye ilikin kendi dncesini byle ortaya koyuyor. Bkz. Peter Simhandl, Stanislawski Lesebuch, Bonn 1990, s. 9.

ortaya kmasna genellikle yol amaz. Stanislawskinin yaamnn son yllarn derinlikli fiziksel devinim gibi kendi izgisi itibariyle yeni bir denemeye ayrmas onun gerekten olduunu verili kabul olana etmiyor dayanmadn gsteriyor: olmu

olumakta olduunu ortaya koyuyor. Ayn durum Grotowski iin de geerlidir. Polonyadan ayrldktan sonra talyada kurduu Workcenter ve orada yapt almalar olumann devam ettiini gsteren iaretler. Polonyadan edinilen deneyimler bir gsterimin nasl rgtleneceine deil, oyuncunun olanaklarnn aratrlmas gibi bir baka srece akyor. Oysa onun n, bir ynetmen olarak bir ok Avrupa tiyatrosunda hatta daha da ileri gidelim- istedii tiyatroda almaya yetecek gteydi. Ancak o zor olan tercih etti. Tiyatro pratiinde farkl izgilerden sz etmek olasdr. Daha da somutlayarak ifade edersek yle bir saptama yapabiliriz: Tiyatro pratiini konvansiyonel aralarla srdrenler var, tiyatro pratiini grsellii ve dier medyatik aralar kullanarak kendini bu anlamda gelitirenler ve tiyatroya yeni mevziler kazandranlar var, bir de tiyatroyu kendi z malzemesi asndan - sadece oyuncu ve onun olanaklarn dikkate alarak- yeniden retenler ve gelitiren tiyatro insanlar var. te Grotowski ve Stanislawski bu kategoriye giren nadir tiyatro insanlarndandr.

Bu girii Stanislawskinin bir cmlesiyle bitirelim: leri gidemeyen sanatlar geri giderler.1 Stanislawskinin gerekten kendi sylediini hayata

geirdiini sylememiz yanl bir deerlendirme olmayacaktr. O kendinden sonra gelenlere yle seslendi: Kendi metodunuzu oluturun ve benim metoduma kle gibi bal kalmayn, kendiniz iin ilevsel olabilecek bir yol bulun.2 Stanislawskinin ok ak bir biimde ortaya koyduu bu izginin anlalmasnda bir sorun yok. Sorun, yeni bir yntemin nasl yaratlacadr. Yeni bir yntem yaratmak sanldndan zor, bilinmeyenleri ok, karmak bir sretir: oyuncunun olanaklar stne atlye almalar yapan ve edindii pratik sonular dizgeletirebilen ok az tiyatro insan vardr. Stanislawski mrnn son yllarn derinlikli fiziksel devinim3 stne alarak geirdi. Kendisinin de yazd gibi: Derinlikli fiziksel devinim benim yaammn en nemli eseridir.1 Stanislawski bir yl boyunca Molierein Tartuffe adl eserini derinlikli fiziksel devinim balamnda bir zemin olarak kulland. Ynetmen adaylar ve oyuncularla seyirci kaygs olmadan allan bu oyun seyirciye sunulmad: Atlye esas olarak oyuncunun daha geni anlamyla tiyatro
1

Thomas Richard, Theater Arbeit mit Grotowski an physischen Handlungen, Alexander Verlag Berlin, 1996, s.13 2 A.g. e., s.15 3 Derinlikli fiziksel devinim (Almanca physische Handlung Trkeye derinlikli fiziksel devinim olarak evrilebilir, ancak kavram olarak sadece basit fiziksel devinimi deil onun dier bileenlerini de iermektedir: roln pisikolojik, sosyolojik durumu ve iinde devinilen mekan) esas olarak Stanislawskinin son yllarnda gelitirdigi bir yntem.

pratiinin yeni mecralarn kefetmeye ynelikti. Stanislawskinin bu almasn sonradan W. Toporkow kitap haline getirdi.2 Derinlikli fiziksel devinimle Stanislawskinin neyi murat ettiini en iyi anlatan bu eser, sonradan Grotowskinin de zellikle stnde durduu nemli bir almadr. Grotowski bu kitap hakknda yle bir deerlendirme yapyor: Eer insan ciddi alrsa, prova byk bir maceradr. te Toporkowun Stanislawski stne yazd kitap Stanislawski Provada. Bu ok nemli bir kitaptr. Stanislawskinin hi bir zaman seyirciye amay dnmedii Tartuffe provalar srasnda ilgin olgular ortaya kt. Tartuffe oyuncular ve ynetmenler iin btnyle bir i eitim almasyd ve bu alma prova macerasnn nasl bir sre olduunu ortaya koyuyor.3 Grotowski tarafndan kurulan Workcenter k noktas itibariyle Stanislawskinin son yllarnda gelitirdii ve kendi tiyatro gemii iin nemli bulduu derinlikli fiziksel devinim stne kuruluydu. Yntem olarak Grotowski de Stanislawski gibi bu merkezde allanlar bir gsteri mant ile seyirciye amay dnmedi. Yaplan almalar sadece tiyatroculara -tartma amalald.

1 2

A.g.e., s. 15 W. Toporkow, Stanislawski bei der Probe, Henschelverlag Berlin, 1952. 3 J. Grotowski, Von der Theatertruppe zur Kunst als Fahrzeug, ein Essay, 1989 in Modena, in Thomas Richard, Theater Arbeit mit Grotowski an physischen Handlungen, Alexander Verlag Berlin, 1996, s.187

Ancak Grotowskinin almalarn Stanislawskinin taklidi biiminde alglamak byk bir yanlg olur. O, Stanislawskinin derinlikli fiziksel devinim konusunda izledii teorik ve pratik izgiyi derinletirerek devam ettirdi. alma yntemi olarak iki tiyatro insannn pratikte ayrldklar noktalar yle zetleyebiliriz: Stanislawski derinlikli fiziksel devinim metodunu dramatik karakterler stnden alt. Bu balamda onun yrtt aratrma bir karakterin yaratlmas srecine younlarken sahne metnine ve o metnin - ki bu aratrma

srecinde szkonusu olan oyun Molierein Tartuffe adl eseridir ortaya koyduu ykye bal kald: Yani Stanislawskinin oyuncusu eer ben bu rol kiisinin olduu durumda olsam hangi mantksal dizge iinde derinlikli devinimleri gerekletirirdim biiminde yaklat: Stanislawski dorudan bir oyunun sahnelenme sreci stnden kendi metodunu alt. Grotowski dramatik bir karakterin yaratlmas

meselesinde kendi ncl Stanislawski gibi almad. Dorudan dramatik karakterle uramak yerine oyuncunun rolle balantl olarak getirecei kiisel yaantlar stne alt. Bu yaantlar sonradan rolle ilikilendirildi, montajland. Grotowski bu perspektifi Ryszard Cieslakn Standhaften Prinzen almas balamnda bir ok kez vurgulad. Cieslak esas olarak Calderonun tragedya figr stne deil, daha ok oyunun nemli

anlarnda kendi kiisel yaantlar stne younlat ve bu anlar rolle btnletirdi.1 Grotowski ve Stanislawski arasndaki farkll

yllarca Grotowski ile alan Thomas Richardn betimlemesiyle aktaralm: Derinlikli fiziksel devinimin pratikteki kullanm asndan Grotowski ve Stanislawski arasndaki fark her iki tiyatro insannn montaj tekniinde ortaya kar2 Grotowski yeni altrmalar gelitirdi ve zellikle bedene ynelik alt. Bir oyun stnden deil, kendi gelitirdii ve yllarca sren denemeler sonucu oluturduu, Motions, Main Action , gibi altrmalar ara olarak kulland. Bu noktada bir parantez aarak Richard Schechnerden ve onun yaklamyla Grotowskinin yaklam arasndaki balantya deinmekte yarar var. Bu balantnn pratik asndan deil teorik adan nemli olduunu vurgulamak gerekiyor. Schechner tiyatroyu altrmalar(Training), atlye almalar, dzenli provalar, bedensel snma almalar, gsterim, oyunun seyircide oluturduu etkinin alglanmas ve bu etkiye bal olarak oyunun gerekli blmlerinin yeniden deerlendirilmesi gibi yedi blmden oluan bir sre olarak alglyor.3 Schechner tiyatro pratiinde altrmalarn, dzenli provalarn ve gsterimin yeterince aratrldn ancak atlye
1 2

A.g.e., s. 127. Richard, n.ver. s.106. 3 Richard Schechner, Theater Anthropologie, Spiel und Ritual im Kulturvergleich, Reinbek bei Hamburg 1990, s. 26

10

almalarnn, snma almalarnn, yeterince stnde durulmadn ifade ediyor. te tam bu noktada Grotowskinin esas olarak Polonyadan ayrldktan sonra btn almalarn bir eit atlye mantnda yrttnden sz edebiliriz. Kukusuz dorudan atlye almasnn bizzat kendisini aratrmak amacyla bu almalar yapmad. Ancak bu almalar sonuta bir tiyatro almasnda herkesin bildii prova srecinden farklyd. Bu noktada benim aktardm balant Grotowskinin yapt almalarn deerlendirilmesi sonucu benim karsadm, ilikilendirdiim bir durumdur. Ayrca Grotowskinin bir ynetmen olarak hibir oyunda almadn belirtmek gerekir. Peter Brook, Grotowskinin son almalarn sanatn bir asansr olarak kullanlmas biiminde betimlemitir. Burada szkonusu olan, yaplan atlye almalarnn sanatsal aktiviteyi ykselten bir unsur olarak alglanmasdr. Schechnerin szn ettii atlye almalarnn Grotowski tarafndan -dorudan niyet edilmese de -aratrldn sylemek sanrm yanl bir deerlendirme olmayacaktr. Parantezi kapatp yeniden Grotowskiye dnebiliriz. Grotowski her gn oyuncular tarafndan yaplan bir altrma gelitirdi. Motions (devinim) olarak adlandrlan bu altrma esas olarak Grotowskinin Polonyada yapt almalara dayanyordu. Workcenter de bu altrma oyuncularn yaplacak almalarda bedensel olarak hazr olmasn hedefliyordu.1 Grotowski devinim

Richard, n.ver.s.85.

11

adl altrmay temel duru olarak niteledii vcut formuyla birletiriyor ve temel duruun kkenlerine ilikin unlar sylyor: Neden bir Afrikal, bir Fransz, bir Meksikal avc av srasnda omuriliin hafife kvrld, bacaklarn dizlerden hafife bkld, bedenin kalalar stne oturduu belirli bir form alyor? Neden bu bedensel durum kendine zg ritmik bir devinime gereksinim duyuyor? Byle yrme ne ie yaryor? Buna ilikin ok basit bir analiz yaplabilir: Eer bedenin arl bir bacaa yklenirse dier bacak grlt etmeden hareket edebiliyor. Bu bedenin hareketini yava ve dzenli bir forma sokuyor. Bylece hayvan avcy alglayamyor. Ancak bu esas olarak belirleyici deil, belirleyici olan bunun insan bedeninin en eski duru formu olmasdr.1 Bu altrmann oyuncu tarafndan kullanmna ilikin iki nemli e var: Birincisi ses karmadan btn bir bedenin hareketinin salanmas, ikincisi dorudan younlamadan evreyi herhangi bir nesneye grmek, evreye sanki byk bir

pencereden bakarm gibi bakmak ve alglamak. Bu altrmann dorudan gsterimle bir ilikisi yok. Altrma srasnda evrede yaanan olduu gibi grmek ve duymak nemli. Thomas Richardn aktarmyla: Bunun yannda altrmay yapan kendi bedeninin bilincinde olmal; grdn grmeli, duyduunu duymaldr2 Oyuncu asndan yaanan ann alglanmas ve oyunculuun bu balamda
1 2

kendiliindenlie

oturmas

son

derece

hayatidir.

A.g.e., s. 87 - 88 A.g.e., s. 89

12

Oyuncunun uzun bir zaman diliminde alarak seyirciye sunduu gsteri, oyunu alanlar asndan en ince detayna kadar bilinir, ancak bu bilgi gsterimdeki kendiliindenlii ldrdnde sahnede yaayan bir iletiimden ve dolaysyla oyundan sz etmek olas deildir. Grotowski ve ekibi nce tek tek yaplan devinim altrmasn gelitirerek btn oyuncularn birlikte yaptklar ve her devinimin senkron stne oturduu bir forma dntryor. Bu ok zor ve zaman alan bir alma. Bu altrmann yannda Irmak olarak adlandrdklar Haitiye ait arklarla, dansa ve kendiliindenlie dayanan doalama bir altrma daha yapyorlar. Bu altrmann yan sra oyuncunun etkileim gcn artran, younlamay en st dzeye karmay hedefleyen bir baka altrmay da her gn dzenli olarak yapyorlar. Bu altrmada oyuncular oyunu ynlendiren kiinin verdii komutlara anlk ve olabildiince sratli reaksiyon gstermek zorundalar. Buraya kadar aktarlan altrmalar oyuncunun bedenine, algsna, ritim duygusuna, bedensel ifade gcne katkda bulunabilecek altrmalar. Bu trden altrmalar hemen hemen her tiyatro topluluunda stnde fazlaca durmadan yaplp geilir. Ancak Grotowski her altrmay en u noktaya kadar tayp, en karmak hale getirerek ve bunu bir yl gibi uzun bir zamana yayarak yapyor. Bylece altrma turistik bir faaliyet olmaktan kyor. Burada turistik faaliyet esas olarak Grotowskinin kulland bir tanmlama: Tiyatro gruplarnn ve oyuncularn yzeysel olan, derinlemeyen almalarn turistik olarak niteliyor.

13

Main Action Grotowskinin gelitirdii ve derinlikli fiziksel devinim stne alrken kulland bir baka temel tekniktir. Ve bu esas olarak Thomas Richardn da belirttii gibi bir montaj tekniidir. Grotowski Main Action iin her oyuncunun kendisinin oluturduu paralar organik bir biimde birbiriyle ilikilendiriyor. Bu montaj tekniinde her yk kendi kurgusu ve devinimiyle dierinden bamsz olarak akarken, ayn zamanda dieriyle dolayl olarak balantl hale getiriliyor. Sonu olarak tek bir yk oluturulmu oluyor. Bu teknii Thomas Richard yle aktaryor: Ben babamla ilikilendirdiim kendi derinlikli fiziksel devinimimi srdrrken yanmdaki oyuncu arkadam tamamen kendine ait bir baka devinim izgisi ile kendi yksn aktaryordu. Ancak ok ince hesaplanan koordinasyon, zamanlama, ritim gibi unsurlar sayesinde ve mekann seyirciye yakn olmas nedeniyle seyirci bizim devinimlerimizi birbiriyle ilikili olarak alglyordu. Seyirci, ben ve arkadamla ilgili bir tek yk seyretmesine ramen gerekte birbirine bal iki farkl arm ve hareket izgisi sz konusudur.1 Derinlikli fiziksel devinimin anahtar bedenin devinim srecinde gizli: Altrmay yapan yapt her hareketi gerekten yapmak zorunda. Yani bu noktada oyuncunun ncelikle yapmas gereken devinimin kendisini gerekletirmek olmaldr. Duyguyu devinimin dnda tutan bir yaklam sz konusu. Derinlikli devinim tam anlamyla oluturulduktan sonra duyguya, yaantlara yer veriliyor.

14

Derinlikli fiziksel devinimle ortaya kan kk, basit gerekler esas olarak byk, etkileyici gereklerin ardndaki duygular, dnceleri, yaantlar ifa ediyor. Buna karn gereklik hissi vermeyen kk derinlikli fiziksel devinim yine gereklik hissi uyandrmayan youn duygulanmlar, fikirleri ve tasarmlar mknats gibi kendine eker.2 Grld gibi derinlikli fiziksel devinim esas olarak oyuncunun bedenini kullanma biimi stne younlayor. Stanislawskinin ve daha sonra da Grotowskinin bu konu stne yazdklarna deinmeden nce bu iki tiyatro insannn haricinde oyuncunun bedenine dair sylenenlere bakmakta yarar var. F. Lichte Tiyatro Semiotii adl kitabnda beden metni3 stne bir deerlendirme yapyor. Oyuncu hangi metot ve anlayla alrsa alsn sahnede bir anlam ifade etmek zere gelitirdii rol ve bu rol stnden kurduu iletiimi seyirciye sunabilmek iin nemli bir koulla kar karya kalr: btn varl ile kendi bedeni. air ve ressam kendi bedenleri dnda baka aralarla kendi ilerini gerekletirirler. Oyuncu iin bu olanakszdr: Onun malzemesi ncelikle kendi bedenidir. Unutulmamas gereken ey bedenin her oyuncuda farkllk gsterdiidir. Her oyuncunun kendi bedeni tek ve sadece ona zgdr. Sahneleme srecine oyuncu kendi bedenini ve

1 2

A.g.e., s. 106 A.g.e., s. 107 3 E. F. Lichte bu kavram ( Krpertext) Gnther Lohrun doktora almasndan aldn ifade ediyor. Krpertext. Historische Semiotik der komischen Praxis - vom Cinquecento bis zur Mitte des 18. Jahrhunderts, 1979.

15

biyografisini beraberinde getirir: Yani oyuncunun fiziksel varl ve o varln iindeki derinlik. Oyuncu kendi doas ve o doann iinde yeerdii kltrel ortam arasnda diyalektik bir iliki vardr. Esas olarak bir genelleme yaparak bunun sadece oyuncu iin deil her birey iin geerli olduunu syleyebiliriz. Ancak oyuncu kendi sanatnn icrasnda kendi bedenini dorudan kulland iin kltr ve beden ilikisi daha ok stnde durulmas gereken bir olgu olarak karmza kyor. Oyuncu ite bu malzemeyle anlamsz olan kendi bedeninde anlaml olana dntrmek zorunda. E. F. Lichte, beden doa olarak bir anlam iletmez ama onun kltrle harmanlanm hali anlam retme potansiyeline sahiptir.1 Beden metni sadece oyuncunun fiziksel devinimini iermiyor. Fiziksel olann dier bileenlerini de kapsyor: Bu oyuncunun btn olarak dnyas, deneyimleri, alglama biimi ve doal olarak kulland teknik. Tam bu nokta da E. Ficher Lichtenin teorik yaklam ile Stanislawskinin derinlikli fiziksel devinim metoduna yaklam akyor: Toporkow, Stanislawskinin derinlikli fiziksel devinimi kesinlikle basit bir fiziksel devinim olarak alglamadn ayn zamanda psikolojik bir dev de ierdiini yani psikolojik-fiziksel bir devinim ierdiini de aktaryor.1 Stanislawskinin de betimledii gibi: stek ve yneli, dev olmadan ve bunlarn tamamland bir duygu durumu olmadan, yaratma ve imgelemin olmad bir derinlikli fiziksel devinim sz konusu olamaz. Sahne zerinde inandrc olmayan bir fiziksel devinim olamaz. Btn bu elementlerle oyuncunun isel yaants arasnda dorudan bir iliki
1

E. F. Lichte, Semiotik des Theaters, Gunter Narr Verlag Tbingen, 1995, s. 28 - 29

16

var. Bu tanmlama ile beden metni kavram arasnda dorudan bir ilikinin varl grlyor Oyuncu sahneleme sreci boyunca gelitirdii hareket dizgelerini, oynad roln sahnesel ritmini, kendi rol ve dier roller arasndaki ilikiyi her oyunda ayn dzeyde tutmak ve oynad rol sahnede yaamsal klmak zorundadr. Bu onun bir gsteride yapmas gereken en temel itir. Oyuncu iin sorun tam da bu noktada balamaktadr: Bu nasl ve hangi aralarla gerekletirilecektir? te Stanislawski daha sonra da onun devam olduunu ifade eden Grotowski2 btn olarak derinlikli fiziksel devinim metoduyla oyuncunun yukarda aktarlan sorunlarn zmeyi hedeflemektedir. Bu balamda 1988 ylnda Santancangelo da yapt bir sunumda Grotowski neyin derinlikli fiziksel devinim olduunu neyin ise olmadn yle aklyor. (Ki bu aklamalar hem oyuncu eitimi hem de sahnede oyuncunun ynlendirilmesi asndan olduka yararl): Derinlikli fiziksel devinim olarak anlalmamas gerekenlerin banda eitli aktiviteler gelir: Aktiviteler kesinlikle derinlikli fiziksel
1 2

Toporkow, n.ver. s. 16. Grotowski ve Stanislawski arasndaki iliki tiyatro camias tarafndan dikkate alnmamtr. Oysa Grotowski daha almalarnn banda Stanslawskinin prensiplerini kurduu atlyenin zemini olarak alglamtr. Stanislawskiye yant bal altnda verdii bir seminerde Stanislawskinin kendisi zerinde ki etkisini yle aktarr: Bir oyuncu olarak ondan ok etkilendim ve onun takipisi oldum. (Bkz. Thomas Richard, Theaterarbeit mit Grotowski an physischen Handlungen, Alexander Verlag, Berlin, s. 18) Bu noktada Grotowskinin Stanislawskinin devam olduunu sylemek mmkndr.

17

devinim deildirler. Bu anlamda yer temizleme, bulak ykamak, pipo imek gibi aktiviteler kesinlikle derinlikli fiziksel devinim deildir, bunlar eitli aktivitelerdir. Bir ok insan derinlikli fiziksel devinim stne alrken bu aktiviteler stne alarak yanl yapar. Derinlikli fiziksel devinim stne altn dnen bir ok ynetmen oyunculara yer sildirirler bulak ykatrlar. Ama bir aktivite derinlikli fiziksel devinime dntrlebilir. rnein: Siz bana rahatsz edici bir soru soruyorsunuz - ki bu hemen hemen her zaman gerekleir - ben zaman kazanmak iin pipomu imeye hazrlamak amacyla uramaya balyorum. imdi benim aktivitem derinlikli fiziksel devinim olmaya balyor, nk siz sorduunuz soruyla birlikte benim iin bir silah haline dntnz: Evet ben u anda pipomla uramaktaym, pipomu temizlemek ve onu iilebilir duruma getirmek zorundaym ve daha sonra da size bir yant vereceim.1 Grotowski sahnede oyuncunun yapt her devinimin mutlaka anlamlandrlmas gerektii stnde duruyor. Bu gerekten ok nemli bir saptama, ancak pratikte anlamlandrmann nasl gerekletirilecei tiyatro pratiinin her zaman sorunlu olmaya aday tarafdr. Oyuncu eer pipo ile urama iini sahnede retilecek anlamn dnda alglarsa bu aktivite basit sradan bir devinime dnr ve bu durum sahnede yaamayan anlarn olumasna neden olur. Sahne esas olarak kendisiyle ilgili olmayan zaman dilimlerini kaldrmaz. Zira bylesi bir zaman dilimi anlam retmez, sadece oyuncuyu sahnede megul eder.

Richard, n.ver.s. 122-123.

18

Grotowski derinlikli fiziksel devinimle jestler arasndaki fark ise yle aklyor: Jestlerin derinlikli fiziksel devinim olduuna inanlmas ise bir baka yanltr. Oyuncu birok el kol hareketi yapar ve bunun rolle balantl olduunu dnr. Bir meslekle ilgili jestler vardr. rnein, bir papazn jestleri, bu jestler onun dinsel tarafn vurgular, ancak bunlar sadece jestlerdir, derinlikli fiziksel devinim deildir. Eer dardan bakarsak jest nedir? Bir jesti nasl basite tanmlayabiliriz? Sklkla bir jest bedenin kendiliinden bir hareketidir. Jest bedenin derinliklerinden ortaya kmaz , bedenin el kol ve yzdeki periferi devinimidir.1 Grotowskinin oyuncudan istedii her devinimin

iselletirilmesi, yani sahnedeki durumla balantl olarak her devinimin, jestlerin, mimiklerin mutlaka derinlik kazanmasdr. Derinlik yaplan jestin btn bedenle birlikte hissedilmesiyle doru orantldr. rnein, her oyuncu bir orkestra efini oynayabilir ancak mzii iinde hissetmeden yaplacak her devinim sadece oyuncunun bir orkestra efini oynadn imleyecektir, ama hi bir zaman oyuncunun devinimi iselletirilmi devinimlere dnmeyecektir. Zira mzikle kurulan etkileim ne kadar gl ise yaplan devinim de o oranda organik olacaktr. Grotowski Santancangeloda yapt sunumda basit, sradan devinimle derinlikli devinim arasndaki fark ise yle analiz ediyor:
1

A.g.e., s. 123 - 124

19

nsanlar ok kolayca derinlikli fiziksel devinimle, sradan basit devinimleri birbirinden ayramyorlar. Eer ben buradan kalkp kapya doru gidersem bu derinlikli devinim deil, sradan basit bir devinimdir. Ancak sizin aptalca sorularnz protesto etmek amacyla yerimden kalkp kapya doru gidersem ve bu sunumu bitireceimi sylersem bu andan itibaren kk derinlikli devinimlerden oluan bir ember sz konusu olur. Bu andan itibaren sadece sradan bir devinim deil, derinletirilmi bir devinim ortaya kar. Bu kk derinlikli devinimler emberi benim kendime zg tavrmla sizinle kurduum iletiimle birleir; sizin reaksiyonunuzu alglamaya alrm, ve doal olarak kapya doru giderken sorgulayan bir bakla ya da ne sylendiini duymaya alarak tehdidimin sizi etkileyip etkilemediini kontrol ederim. Burada sz konusu olan gitme eyleminden ok gitme eylemi erevesinde oluan karmak durumdur. Birok ynetmen ve oyuncunun dt en nemli yanlg iinde bulunulan durumun rettii hareketle oluan kk derinlikli devinimlerin hissedilen oluturduu embere - devinimler, reaksiyonlar, anlar
1

odaklanmak

yerine

sradan

devinimlere

odaklanmalardr.

Sahnede her devinim o sahnedeki durumdan bamsz dnlemez. nemli olan devinimleri mantksal bir dizge ierisinde iinde bulunulan durumla derinlemesine ilikilendirerek yapmaktr. Bylesi bir ilikilendirme hareketi sadece bir hareket olmaktan karr.

A.g.e., s. 124 125.

20

Stanislawskinin

derinlikli

fiziksel

devinim

konusunda

sylediklerine gemezden nce onun sistemini rol alma yntemi balamnda ksaca aktarmakta yarar var: Zira bu rol alma yntemi bir neri olarak btnyle derinlikli fiziksel devinime dayanmaktadr. Genel anlatlmas. Derinlikli fiziksel devinimi bir ara olarak kullanarak yknn ilk bakta alglanan ksmnn kabaca oynanmas. Bu aamada nemli olan oyuncunun kabaca derinlikli fiziksel devinime ilikin yapmasdr. Oyuna dair gemiin ve gelecein analiz edilmesi ve bu balamda oyuncunun nereden gelip nereye gittiinin bilmesi, antreler sarasnda ne olduunun kavranmas. Derinlikli fiziksel devinimin ve yknn en ince detayna kadar anlatlmas, eer ben oyunun dayatt durumda irdelenmesi. Oyunu ve allacak rol harekete geiren, ateleyen ana cmlenin kabaca bulunmas. Oyuncunun oyunu btnyle tanmas yazarn yneliini kefetmesi ve oyuna tamamen hakim olmas nemli. Zira bundan sonra olsaydm sorusunun ayrntya girerek bir n hazrlk olarak, detaya girmeden yknn

21

gelecek zorlu blm karlkl - rol temelinde - derinlikli devinimlerin mantkl bir sistem ierisinde oluturulmasdr. Bu noktada ynetmenin yaklamyla oyuncunun yaklamn birbirinden ayrmak gerekir. Buraya kadar yaplan almalar sonucunda oluan malzemeden hareketle kabaca sreklilii olan devinimler dizgesinin oluturulmas. Metnin genelinin ynelimi ve tek tek karakterlerin yneliminin doru saptanmas ve bu srete sapmalara ve bireysel domalara izin verilmemesi hayati neme sahip. Bu amaca ulamak iin metnin byk fiziksel devinimler biiminde blmlenmesi. Kabaca oluturulan bu derinlikli fiziksel

devinimlerin oynanmas ve srekli olarak ben ne yapyorum ve eer sorularnn sorulmas. Eer oyun byk blmlere ayrlamyorsa daha kk blmlere ayrarak derinlikli fiziksel devinimler allmal ve ayrlan blmlerde birbirini takip eden mantk zincirinin krlmamasna dikkat edilmeli. Hem byk hem de kk blmlere aylm bir alma varsa aralarnda olumas gereken mantksal izgiye zenle dikkat edilmeli. Mantksal ve birbirini takip eden organik derinlikli fiziksel devinim izgisinin oluturulmas

22

gerekiyor. Bu izgi yazl olarak kaydedilmeli ve pratikte denenerek sabitlenmelidir. Srekli oynanarak denen bu izgide gereksiz olan devinimler kartlmal. Sonuta malzeme olarak kalan devinimler sahne gereine uygun, inandrc olmal. Bu oluturulan malzemenin yzde 95 atlmas anlamna geliyor. Bu srete, yaktrmalara, kiisel gereklere, abartya yer yok. Gerek ve inandrclk mantksal izgi ierisinde sabitlenmeli detaylca temellendirilmelidir. Btn durumunu yaratr. Oyuncunun bu benim durumu organik, doal bilinaltnn alglanmasn salar. Bu noktada unutulmamas gereken ey Stanislawskinin bu sreci pratikte denediidir. Dolaysyla bu alma yntemi esas olarak deneysel bir almadr ve pratie sk skya baldr. Buraya kadar olan blmde oyuncu oynarken kendi szcklerini kullanr. Daha sonra metnin okunmas sz konusudur. Oyuncular onlar etkileyen, metninden ihtiya seerek duyduklar szckleri yazarn bunlarn hepsi bu benim deme

kullanabilirler. alma srasnda kendiliinden ortaya kan szckleri not ederler. Daha sonra metin defalarca okunur. Bylece yava yava rol metni oluturulur. Stanislawski

23

oyuncunun metinle kuraca ilikinin nyarglardan uzak saf bir karlama olmas gerektii stnde sklkla durur. Metin renilmeye balanr, sabitlenir ancak yksek sesle okunmaz. Zira metnin mekanik olarak dile yerlemesinin nne geilmelidir. Bu daha nceki almalar srasnda olumu olan kendiliindenlii asla krmamal szel olanla devinimsel olan arasnda organik olmayan bir durum yaratmamaldr. Gerei sunan ve mantksal olarak birbirini takip eden devinim izgisi, inandrclk, bu benim ve srasnda yeni durumlar, bilin organik olarak bu sabitlenmelidir. Btn bunlarn allmas, kavranmas koular ortaya kacak ve durumlarn derinletirilerek allmas gerekecektir: Sonu, sreklilii olan devinim dizgesinin olumasdr. Bu almada ayrca oyunun ierii detaylca anlatldr. Farkna varlmadan derinlikli fiziksel devinim zinciri, sreklilii olan devinim, oyunun ve rollerin ynelileri allm, yerletirilmi olur. Yukarda aktarlan ereve ierisinde oyun allmaya devam edilir. Szckler akldan geirilirken metin cbrcaya dntrlr. Bu almada szcklerin akldan geirilmesi ve cbrcaya dntrlmesi ezamanl olmaldr. Cbrcann kullanlmasnn iki nedeni var; birincisi tonlamann canl tutulmasn salamak, ikincisi ses geniliini artrmak.

24

 Doru isel alglama birbirini takip eden fiziksel devinimleri ve dier izgileri ortaya karr. Bu izgiler giderek daha da glendirilmeli ve metnin szckleri bu izgilerin altnda yer almaldr, zira szcklerin mekaniklemesi ve kendi balarna buyruk hale gelmeleri nlenmelidir. Oyun cbrca oynanmaya devam edilmeli ve ezamanl olarak altmetin iselletirilmeli, iselletirilen sabitlenmelidir. Stanislawskinin szckleriyle 1dnceler zincirinin , 2- resimsel tasarmlarn aktarlmas, 3- her iki izginin oyun iindeki partnerler aras iliki balamnda anlatlmas; bylece partnerler aras ilikinin ve isel devinimlerin oluturulmas. Bu rol altmetninin temel izgisidir ve alma boyunca zen gsterilerek gelitirilmesi, srekli korunmas gerekir. Buraya kadar olan blm itibariyle rol almasnn temel hazrlk aamas tamamlanm oluyor; tek tek derinlikli fiziksel devinimler oluturulmu, sreklilii olan devinimler bulunmu, szel devinimler oluturulmutur. Btn bunlar sahnelemenin grnen formunun oluturur. Masa banda yaplan almayla izgi tamamen berraklatrlmtr. Yazarn metnine baml bir okuma gerekletirilir ve oyuncular almann her aamasnda gerekletirdikleri deneyimlerini dier oyunculara erevesini izecek salam temeli

25

aktarrlar; devinimler, detaylar, genel partitr hi bir ayrnty atlamadan aktarlr. Ayn sre - henz masabanda - eller ve beden serbest olmak kaydyla, oyuna ilikin kk organizasyonlarla tekrar edilir. Ayn sre sahne stnde ancak tesadfi organizasyonla yenilenir. Burada ama sahnede olan kullanmaktr. Dekor detaylca deil gereini imleyecek biimde kurulur. Bu noktada her oyuncuya hangi sahnede nerede olduu sorulur. Herkes kendince bir dekor tasm yapabilir. Btn oyuncularn kendi dekor eskizlerinin ortaya konmasndan sonra temel dekor eskizi olumu olur. Oluan temel dekor eskizinden yola karak sahne tasarmnn tamamlanmas. Oyunculara oluturulan tasarm nasl algladklar, hangi sahneyi nerede oynamak istedikleri sorulur. Oyuncular giri klar, fiziksel devinimleri deneyebilirler Oluturulan tasarm yeniden kontrol edilir ve deitirilmek istenen yanlar varsa gerekli deiiklikler yaplr. Artk sahneleme sreci bir form stne oturmutur. Bu noktada oyunun btn olarak neyi anlatmay hedefledii

26

ve sreklilii salayan hareket dizgeleri yeniden gzden geirilerek mkemmelletirilir. Masa banda oyunun politik yaklam, sahne tasarm ve dier eleri stne konuulur. Hedeflenen araylar denenmelidir.1 Grld gibi Stanislawski esas olarak bir roln nasl oyun ortaya kmtr. Ancak

hedeflenene ulaamama durumu sz konusuysa yeni

allmas gerektii konusunda karmak bir dizge sunuyor. Kukusuz bylesi bir dizgeyi gzeterek bir rol almak hem oyuncuya hem de ynetmene ar bir yk bindirir. Rol almasnn her aamas nemli ve younlama gerektiriyor. Hibir detay atlamadan, gz ard etmeden adeta ineyle kuyu kazmak olduka zor ve enerji gerektiren bir durumu ifade ediyor. Ancak, eer oyuncu kefedilmemi olan kefetmek niyetindeyse ineyle kuyu kazmaya hazr olmal, gereken heyecan ve sabr gsterebilmelidir. Tekrar Stanislawskiye dnersek: derinlikli fiziksel devinim onun iin kesinlikle basit sradan bir devinim deildir, aksine psikolojik bir dev ierir, yani psiko-fiziksel bir devinimdir. Yanl anlalmalarn nne gemek iin Stanislawskinin bu konudaki yaklamn paralara ayrarak tanmlayalm:
1

Bkz. Dieter Hoffmeier, Das literaische Spetwerk Stanislawski in K.S. Stanislawski, Die Arbeit des Schauspielrs an der Rolle, Berlin 1981 S. 223 232.

27

 stek, ynelim, dev ve bunlarn isel olarak duyguyla tamamlanml gerekletirilmek zorunda. Kefetme ve dgcnn dnlen

devinimlere sirayet etmesi nemli bir lt. Verilen koullar itibariyle - oyunun/metnin dayatt koullar - inandrc olamayan, gereklik duygusu yaratmayan derinlikli fiziksel devinim sz konusu olamaz. Derinlikli fiziksel devinime ilikin btn eler oyuncunun isel dnyas ile sk bir iliki iinde olmaldr. Grld gibi derinlikli fiziksel devinimi sadece bir tavr olarak alglamak mmkn deildir. Oyunculuk stne yrtlen tartmalarn belki de en eskisi oyuncu ve onun bedeninde yeniden yaratt roln duygularla ilgili durumudur. Bu tartmalar zaman zaman duygunun her eyden nemli olduu yolunda iddialara kadar vardrlmtr. Stanislawskinin oyuncunun dikkatini duygularn aratrlmasndan ziyade sahnenin gereklerinin yerine getirilmesine yneltmesi nemli bir keiftir. Bana duygulardan sz etmeyin! Duygulara hkmedemezsiniz. Sadece fiziksel devinimlere hkmedebilir, belleinize yerletirebilirsiniz..1 Stanislawskinin bu betimlemesinden onun duygulara nem vermedii gibi bir sonu karmak kesinlikle yanltr. Onun yaklam nce

Toporkow n.ver. , s. 172.

28

derinlikli devinim oluturulmas ve oluturulan devinimlerden ortaya kacak duygunun yaanmasdr: Zira duygular bireyin inisiyatifi altnda deildir. Stanislawskinin rol alma yntemini roln dtan ie doru kurulmas biiminde tanmlayabiliriz. Eer oyuncu birlikte alt partneri ile olan iletiimi yitirirse derinlikli fiziksel devinim ilevini yitirebilir. Oyuncunun sadece kendi yaptna younlamas neden ve srekli tekrarlanan kendi devinimler partitrn mekaniklemeye olabilir. Oyuncu

krlemesine - sadece kendine younlaarak - tekrar etmemelidir, zira bu devinimlerin kkenindeki yaamsallk kaybedilebilir. Oyuncunun hem kendine hem de partnerine younlaarak etkileim iinde olmas devinimler dizgesinin sahne stnde canl kalmasn salar. Bir roln kendiliindenlik kazanmas meselesi hem

Grotowski hem de Stanislawski iin nemlidir. Gndelik hayatta da hibir zaman ite burada glmemiz gerekir biiminde dnmeyiz, glme iinde bulunduumuz durumun kendiliinden bir sonucudur. Ayrca, kendiliindenlik bir roln yaratlmasnda olmazsa olmaz kouldur. Kendiliindenlik gndelik hayatta bulunulan durumdan rer: ve sahnede asla iinde komutla Kendiliindenlik

gerekletirilemez. Her iki tiyatro insan bu konuya ayn yaklam iindedir. Eer rol iin oluturulmu kesin bir ereve yoksa kendiliindenlik yaratlamaz.1 Kendiliindenliin srekli roln temel yneliini deitirme zgrl olarak alglanmamas nemlidir. Sahne stnde gerekleen devinimlerin seilmi devinimler olduu,

29

rasgele olmad bilinmelidir. Kendiliindenlik sahnenin gereklerine sk skya dokunmu bir yap iinde olanakldr; sahnede seilmemi olana yer vermek her zaman sorunludur. Stanislawskinin bir rol alma yntemini belirleyen temel yaklamlardan biri de oyuncunun metinle kurduu ilikidir. Bu konuya da tekrar deinmekte yarar var. Stanislawski kategorik olarak metnin ezberlenmesini yasaklyordu. Bu bizim almamzn olmazsa olamaz kouluydu. Eer herhangi bir oyuncu prova srasnda Molierein cmlelerini kullanrsa hemen provay durduruyordu2 Stanislawski oyuncuya sadece derinlikli fiziksel devinim balamnda sz konusu olabilecek szckleri kullanma izni veriyor. Dolaysyla metnin ezberlenmesi deil renilmesi, kavranmas ve iselletirilmesi hedefleniyor. Her eyi metne bal kalmadan, belirlenmemi sahnesel

organizasyonla, sadece her sahnenin ieriini bilerek ve derinlikli devinimler emasna dikkat ederek oynaynz. Bylece roln yzde otuz beini gerekletirmi olursunuz. ncelikle oluturulmas gereken birbirini mantksal olarak takip eden derinlikli fiziksel devinimlerdir.3 Stanislawski derinlikli devinim ve ritim arasnda ilikiyi de ok nemsiyor. Eer ritmi baaramazsanz, derinlikli devinim metodunu baaryla uygulayamazsnz. Yani derinlikli fiziksel
1 2

Richard, n.ver., s. 135. Toporkow, n.ver., s. 172 3 A.g.e., s. 172

30

devinim ritimle dorudan balantldr ve ritim onu karakterize eder. Her eyi srekli ayn ritimle oynarsanz oyunculuunuzda eitlilie ulaamazsnz1 Oyuncunun bir sahneyi ve rol ikna edici oynamas tamamen o sahneye ilikin doru ritimle olasdr. Buraya kadar olan ksmda her iki tiyatro adamnn derinlikli fiziksel devinim konusunda yaklamlarn ortaya komaya altm. Ancak her iki tiyatro adam iki nemli noktada ayrrlar: organik olan ve itepi. Bu noktada bu ayrmann yaznn banda saptadmz pratik sreteki ayrmadan farkl olduunun altn izmek gerekiyor. Bu ayrmada teorik bir yann varl da kendini gsteriyor. Grotowskinin kendi ifadesiyle: Bu gerekte Stanislawskinin derinlikli devinim metodu deildir, daha ziyade ondan sonra gelecek olandr. Sz konusu olan Stanislawskinin derinlikli devinim anlaynn gelitirilerek devam ettirilmesidir.2 Stanislawskiye gre organik olan, normal yaamn

doallnn sahneye ait aralarla yeniden biimlenerek sanata dnmesidir. Grotowski ise organik olan, itepi enerji potansiyelinin kullanlabilir hale getirilmesi, yani oyuncunun bedeninden, isel dnyasndan kopup gelen, biyolojik enerjinin ince, seilmi devinimlere dnmesi olarak tanmlyor.3

1 2

A.g.e., s. 186 Richard, n.ver., s. 152 3 A.g.e., s. 152.

31

Grotowski itepi - Impuls - meselesine yaklamn yle aklyor: Kk bir derinlikli devinimden nce bir itepi vardr. tepi bedenin iinde balayan bir reaksiyondur ve kk bir devinime dntnde ortaya kar. te kavranlmasnda sorun olan ince nokta budur. tepi ok katmanldr bu yzden onun sadece bedene ait olduunu syleyemeyiz.1 Grotowski, devinimin oluup ortaya kmazdan nce bedende oluan ancak grnmeyen ksmnn devinimin kendisinden nce gerekletiini sylyor. tepi2 kendi tanm gerei eylemden nce oluan bireyin engelleyemeyecei kadar gl bir istek; Grotowskinin ortaya koyduu gibi, bedenin derinliklerinde oluuyor ve eyleme yn veriyor. Ancak itepinin sadece bedene bal olmamas ise bireyin kimliinde gizli: Her birey kendi bulunduu toplumsal konum, dnya gr ve kendi isel dnyasna gre harekete yn veren gl istei duyar. Top oynayan ocuklardan biri topu bize doru atarsa korunma istei ile kendimizi saknrz. Bu hemen hemen her insanda hareketin kendiliindenlii asndan farkllk gstermez.; her birey kendi fiziksel hareketiyle kendince toptan saknr. Ancak korunma
1 2

A.g.e., s. 153 tepi (Alm. Impuls) (Fr. impulsion ) (ng. Impulse) 1- Bir i yapmak, bir eyleme gemek iin duyulan ve bireyin engelleyemeyecei kadar gl istek. 2- Bireyi, dorudan doruya eyleme gemeye zorlayan gl drt. Bkz. Eitim Terimleri Szl, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara 1981, s. 80

32

deviniminden sonra gsterilecek tavr her bireyde baka baka biimlerde tezahr eder. te bu iten gelen kar konulmaz eylemin ok katmanl olmasn salayan olgudur.Grotowskinin itepiyi sadece bedene ait bir olgu olarak grmemesinin altnda yatan budur. Grotowski itepi ile gerilim arasnda dorudan bir ilikinin varlndan sz ediyor: Grotowskiye gre itepilerle doru gerilim arasnda bir iliki vardr. tepi kendini esas olarak bir gerilim iinde ortaya koyar. Eer biz bir ey yapmaya niyetlenirsek, iselletirilmi bir istein iten da doru bir gerilim oluturduunu grrz.1 Grotowski kendi ncl olan Stanislawskinin itepi

meselesini bir aratrma alan olarak grdne dair iaretlerin olduunu ifade ediyor. Ancak Stanislawskinin bu alana ilikin bir almaya zamann yetmediini dnyor.2 Bu noktada derinlikli fiziksel devinimin Stanislawskinin brakt yerden Grotowski tarafndan stlenilerek alldn sylemek yanl bir deerlendirme olmayacaktr. Grotowskinin derinlikli fiziksel devinim almasnda itepi nemli bir yere sahipken, Stanislawskinin almasnda neden ok nemli deildir? Stanislawski esas olarak derinlikli fiziksel devinimi kendi balam ierisinde allm ilikiler ana dayanyor: Bir sosyal anlama balamnda, insann gndelik gereki durumlar stne allyor. Grotowski ise, daha ok yaamsal enerji ile ilikili olan bir
1 2

Richard, n.ver., s. 156. A.g.e., s. 156.

33

derinlikli fiziksel devinim almas yrtyor. almann gndelik hayatla ve onunla ilikili olan sosyal balamla bir ilikisi yok. Bu noktada doal olarak itepi stne almak nemli hale geliyor. Grotowski kendi almas ile Stanislawskinin almas arasndaki en nemli farkn bu olduunu ifade ediyor.1
Sonu olarak:

Stanislawski iin derinlikli fiziksel devinim metodu kendi oyuncular iin bir ara, bir yoldur. Bu ara ve yol, yaama sk skya bal, gereki bir oyunculuun olumasn salayarak gsterimde seyirciyle bulumaldr. Grotowski iin derinlikli fiziksel devinim almas daha ok oyuncunun devinimi yrtrken kiisel keiflerde bulunaca ve bulduklarn devinime aktaraca bir aratr. Her iki tiyatro insan iin derinlikli fiziksel devinimin bir ara olduunu syleyebiliriz. Ancak her iki tiyatro insan bu arac farkl hedefleri gerekletirmek amacyla kullanyorlar. Stanislawskinin derinlikli fiziksel devinim metoduyla bir yl gibi uzun bir zaman ierisinde alt Tartuffe adl oyun onun lmnden sonra uzun tartmalarn neticesinde seyirciye sunulmu ve oyun byk bir baar elde etmitir.

A.g.e., s. 161.

34

Kaynaka

Grotowski, Jerzy. Von der Theatertruppe zur Kunst als Fahrzeug, ein Essay, 1989 in Modena, in Thomas Richard, Theater Arbeit mit Grotowski an physischen Handlungen, Alexander Verlag Berlin, 1996. Hoffmeier, Dieter. Das literaische Spetwerk Stanislawski ( in : K.S. Stanislawski, Die Arbeit des Schauspielrs an der Rolle, Berlin 1981 Lichte, E. F. Semiotik des Theaters, Gunter Narr Verlag Tbingen, 1995 Richard, Thomas. Theater Arbeit mit Grotowski an physischen Handlungen, Alexander Verlag Berlin, 1996 Schechner, Richard. Theater Anthropologie, Spiel und Ritual im Kulturvergleich, Reinbek bei Hamburg 1990 Simhandl, Peter. Stanslawski Lesebuch, Bonn 1990 Toporkow, W. Stanislawski bei der Probe, Henschelverlag Berlin, 1952 Eitim Terimleri Szl, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara 1981

35