SOSYAL DEME KATALZR OLARAK TURZM ve ETKLER

akir BERBER *

ABSTRACT Nowadays, tourism leads diferent cultures interact as a social phenomenon. Travels, which are determined at a specific place towards another place including fun, sightseeing and learning, make tourism clear. It is difficult and perhaps misleading, to generalize about tourism and tourists. Accepted definition of tourism is partially in a mess because of the complexity of tourist activity. The phenomenon of tourism occurs only when three elements(temporary leisure + disposable income + travel ethic) simultneously occur. It is the sanctioning of travel within a culture that converts the use of time and resources into spatial and geographical social mobility. If travel is not deemedculturally appropriate, then time and resources may be channelled elsewhere. Keywords: Tourism, Interaction, Social and Cultural Change, Social Mobility.

Giri Turizm insanlarn bir toplum iinde birlikte yaamlarnn belirli bir ynn oluturan sosyal bir olay olarak kabul edilir. Bu nedenle seyahatler ve konaklamalar srasnda kurulan ilikiler sonucunda farkl sosyal ve kltrel yaplara sahip toplumlar arasnda bir etkileim bilgide, grgde, gelenekte, kltr yaplarnda zamanla deiikliklere neden olmaktadr. Turizm insan yaamna ilikin bir olay olarak grlebilecei gibi, insanlarn bir toplum iinde birlikte yaamalarnn da belirli bir ynn oluturan toplumsal bir olay olarak kabul edilir. Turizm, sadece ekonomik bir olay olarak grmenin aksine sosyal, kltrel, corafi, siyasal ynleri de olan, toplumu ve sosyal yapy etkisi altna alan ulusal ve uluslar aras platformdaki bir harekettir. Bu sebeple turizmin, sosyal yapya etkileri deerlendirilirken yalnz geliri salamak, dviz kazandrmak gibi ekonomik zellikli sorunlar deil, ayn zamanda sosyal ve kltrel yapy etkilemesi asndan ekonomik olmayan zelliklerini de deerlendirilmesi nem arz etmektedir. Bilindii gibi
*

Yrd. Do. Dr., Seluk niversitesi, Eitim Fakltesi, Eitim Bilimleri Blm retim yesi.

206

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi / akir Berber

turizm sadece ekonomik bir olay olmayp, sosyal, kltrel, siyasi ve evresel ynleri de olan toplumu ve sosyal yapy etkileyen bir harekettir. Bu nedenle turizmin etkileri deerlendirilirken, yalnz gelir getirici ve dviz kazandrc zellikleri gibi maddi ve ekonomik sonular deil, sosyal ve kltrel yansmalar gibi ekonomik olmayan konularn irdelenmesi de nem arz etmektedir. Genel Olarak Turizm Turizm, insanlarn srekli ikamet ettikleri yer dnda yaptklar seyahat ve gittikleri yerlerde geici konaklamalarndan doan ihtiyalarnn karlanmas ile ilgili faaliyetlerdir. Turizm nceleri ekonomik boyutu ile ele alnm, bu erevede tanmlar oluturulmutur. Ancak zaman iinde yalnzca ekonomik faaliyet olmayp, sosyal boyutu da ortaya knca, tanmlar eitlenmeye balamtr. Bormann turizmi tanmlarken, esas motivin seyahat olduunu vurgulamaktadr. kametgah ile iyeri arasndaki dzenli gidi gelileri, geriye dntrmemek kaydyla ticari ve mesleki seyahatleri de turizm kavram iinde ele almaktadr. Buna gre "turizm dinlenme, elence, ticari ve mesleki faaliyet amac ile birok halde de zel toplantlar veya olaylar nedeniyle yaplan seyahatlerin tm" olarak tanmlanmaktadr. Ancak geerli olan kriter "bu seyahatler srasnda daimi ikamet yerinden olan ayrln geici olmas, mesleki seyahatlerin de i ve yerleim yerleri arasndaki devamllk gsteren yolculuklar olmamasdr. (Tun ve Sa, 1998: 14) Turizmin genel kavramnn ieriinde yer deitirme vardr. Bu yer deitirme doal, tarihi, toplumsal ve kltrel yaps kiinin alk olduunun dndaki bir baka yere gitme biiminde kendini gsterir. Turist, kendi toplumsal dokusunun dndaki bir ortamda merakn, istemlerini ve heyecanlarn tatmin edecektir. Bunun iin drst grd toplumsal doku farkllndan kaynaklanan yaam biimlerini ve yerel zgnlklerini resme ve filme alrken, bir doal gzellik ve tarihi yaptta duyduklar ilginin itiiyle davranrlar. Baz sosyologlar tarafndan evrensel byk bir g hareketi olarak nitelendirilen turizm; Uluslararas Turizm Akademisi (L'Academie Internationale du Tourisme) tarafndan yaplan bir tanma gre aslnda bir bilgi eylemidir. Dier sosyologlar da, turizm kavramnn ieriinde yer alan fiziki ve sosyal mekanda srekli hareket eden evrensel bir g ifadesini yeterli grmezler. Baz sosyologlar iinde bulunduumuz aa Serbest Zamanlar a adn vermektedirler. zellikle kiinin alma saati dndaki toplumsal etkinlii ve rekreasyonun faydas asndan tek dze disiplinli ve denetimli yaamn getirebilecei toplumsal problemlerden ve snrlamalardan belirli bir sre uzak kalmak ve bu sreyi elenerek ve dinlenerek geirmek ihtiyac bireyler arasnda her geen gn biraz daha artmaktadr. te bu istek ve beklentiler turisti yaratan etkenlerin en banda gelen drtlerdir. Turizmi de, genel kabul grm Walter Hunziker'in ifadesiyle tanmlayacak olursak; "srekli kala dnmemek ve gelir salayc hibir urada bulunmamak koulu ile yabanclarn geici sre kallarndan doan olay ve ilikilerin tmdr." Grubu oluturan kiilerin dili, dini, rk ve milliyeti deiik dahi olsa, turizm olay ile turizm olaynn sresi iinde (geici dahi olsa) duyu, davran ve amata kollektif

Sosyal Deime Katalizr Olarak Turizm ve Etkileri

207

bir yap grlr. Bu durumu, gezi grubunda, kampingde, termalizmde, tatil kynde bir animasyon merkezinde ak olarak grebiliriz. Sosyolojik Adan Turizm Sosyolojinin genel kavramlar iinde deerlendirilen beklenti ve eilim turizm hizmetlerinde de nemli bir fonksiyondur. Sosyolojik bakmdan beklentiyi belirli toplumsal stat ve rolden istenilen davran ve tepkiler btndr, diye tanmlayabiliriz. Burada taraflarn birbirleriyle ilgili kiisel ve toplumsal istekler beklentileri oluturur. Bu beklentinin kar tarafa iletimi ok deiik biimlerde olabilir. Konuma ile olabilecei gibi simgelerle de olabilir. Beklenti, kiinin veya toplumun kltr yapsna gre deikenlik arz eden ve tatmini arzulanan zgeci bir istektir. Bu bakmdan beklentiler, kiilere, zamana ve iinde bulunan ortama gre deiiklik gsterir. Onun iindir ki beklentide dinamizm vardr denir. Eilimi, gereklememi ama gerekleecei beklenen dnce, duygu ve tutum kalplardr diye tanmlayabiliriz. Bu da dinamik bir edir. Bu neden ile beklentide eilim de vardr. Ama her eilimde beklenti yoktur. Sosyolojik adan (ister lke ii, ister lke d turisti) turist bulunduu blgede yabancdr. Bu yabancl duyma derecesi, turistin iinde bulunduu toplumun sosyal ve kltrel yapsndan younluuna kadar uzanan etkenlere gre deiir. Turistin bu kadar deiik varyasyonlar iinde bulunmas, zaman zaman yabancln duyduu noktalar olur. Turistin toplum iindeki yabancl kesin olarak silinip atlamaz. Turist geziye kmadan nce bunu bilir. Ne var ki; beklenti ve eilimlerini tatmin etmek iin geldii yrede yabanclk duygusunu en az hissedecei yerde geirmeyi ister. Bu aklamalarmzdan sonra turizm olayn sosyolojik adan yle belirleyebiliriz. Turizm Olay; kiinin dnda bulunan objektif karakterli ve kiiyi kendine uymaya zorlayan etkileyici zellie sahip ortaklaa hareket, duyma, dnme yani kollektif karaktere sahip kendine zg bir sosyal olaydr. Turizm, kurall ve organize edilmi bir sektr olmakla birlikte bo zaman etkinliidir; turizm ilikileri insanlarn eitli yerlerde kalmalaryla ve bu yerlere gitmeleriyle ortaya kar. Gidilen ve kalnan yerler alma ve dinlenme yerleri olabilir. Modern toplumlarn hatr saylr nfus oranlar bu turist pratiklerine angaje olmulardr. Gidilen yerler, grlmek iin seilir; nk, bir beklenti vardr. zellikle gn iinde grlen rya, zevkler iin fantastik bir ortam olarak ortaya kar. Beklentiler; filmler, televizyon, edebiyat, gazeteler, dergiler gibi grsel ve yazl etkinliklerle yaplandrlr ve srdrlr. Sosyal Yap ve Sosyal Deime Asndan Turizm Sosyal yap kavram toplumu oluturan balca eleri, bunlarn toplum btn iindeki yerlerini ve aralarndaki ilikileri ve bylece ileyilerindeki dzenlilikleri anlatr. Bir insann beden ve zihin faaliyetleri bir btn olarak tm elerinin birbirine baml, dzenli ilikilerin sonucudur. likilerdeki denge ve uyumun bozulmas faaliyet btnn de etkileyecektir. Toplumsal yap ve onu meydana getiren eleri byle bedensel bir ileyie benzetmek mmkndr.

208

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi / akir Berber

Deime, bir durumdan yeni bir duruma geii ifade etmektedir. Mevcut durumun muhafazas statik (duraan) olmak anlamna gelir ki, zaman iinde byle bir zelliin srdrlmesi gtr. nk deime kanlmaz hkmn varlklar zerinde gstermektedir. Bu erevede deime bireysel ve toplumsal planda grlr ve hissedilir etkilere sahiptir. Deiime uramayan bir canl, deimenin olmad bir insan topluluu dnmek mmkn deildir. (Doan, 1998: 284). Turizme bal bir sosyal yap deiimi, kk topluluklarn sosyo-ekonomik yaplar ypranma srecine girmeden, mahalli gelenekler ve toplumun kltr hazineleri korunarak, topluluklarn da alm sreci hzlanarak ve buna bal olarak tutucu akmlarn ksa srede etkisiz hale gelmesi suretiyle gerekleecei dnldnden etkisini daha youn olarak daha ksa srede gsterecek ve bu ekilde bir yap deiimi daha sorunsuz bir ekilde gerekleebilecektir. (Eralp,1974: 274-277) Sosyal deime, farkl zaman dilimlerinde, sosyal yap unsurlarnda ortaya kan nitelik ve nicelik farkllamasdr. Sosyal deimeyi btn zamanlar ve btn toplumlar kapsayacak lde nceden belirli deime kalplar iinde hapsedemeyiz. Determinist, dogmatik ve tmdengelimci yaklamlar topiktir. Gnmzde ne olmas gerektiinden hareket etmek yerine ne olduu tartlmakta, yorumlanmaktadr. Sosyal deime sz konusu olunca baz sorular akla gelmektedir. Bunlar, deien nedir, nasl deiir, deimenin yn nedir, oran ne ldedir, deimeyi douran faktrler nelerdir, deime ne lde zlmeye veya btnlemeye sebep olabilir eklinde zetlenebilir. Sosyal deime, sosyal gelime ve ilerleme kavramlar srekli olarak birbirine kartrlr. Deimede deer hkm, iyiye veya ktye doru bir farkllama sz konusu deildir. Sosyal ilerleme de sosyal gerileme de bir deimedir. Gelime ise daha ok olumlu bir farkllamay ortaya koyar. ktisadi refahn art, beeri kaynaklarn gelimesi, orta snf yelerinde artma, rasyonel dnme alkanlnn yaygn bulunmas, sosyal ve kltrel seviyenin ykselmesi, fert ve toplum menfaatlerinin birbirine paralel olduu grnn yaygnlamas gibi zelliklerin bulunmas gelime iin birer ldr. Ayrca demokrasiyle ynetilmeyi, sosyal ve ekonomik katlmay, seyahat ve teebbs hrriyetini ve mlkiyetin yaygnlamasn da bu kapsam iinde sayabiliriz. (Erkal, 1999: 226-229) Turizm kavramn sosyal deime kavram ile ilikilendirebilmek iin turizm kavramnn sosyal yapnn daha ok hangi blmne denk dtn ortaya koymamz gerekir. Bunun iin ise turizm kavram ve olgusunun gemiteki topluluk yaplarndaki tarihi ve kltrel geliim seyrini tartmak gerekmektedir. Turizm kavramnn gemiteki topluluk yaplar ile salkl bir ekilde ilikilendirilebilmesi iin kullanlacak olan temel argman hizmet sektr olarak karmza kmaktadr. Hizmet sektrnn neminin n plana kmas ise modern sonras dnemler diye tabir edilen post-modern dnemler olarak grlebilir. Bu onlarda bakmamz gereken en nemli deiim srecini de makalemiz balamnda dier sektrlerdeki gerileme ve buna kart olarak hizmet sektrndeki art olarak ele alabiliriz.

Sosyal Deime Katalizr Olarak Turizm ve Etkileri

209

Turizm toplumsal deiim srecini balatmakta, srdrmede ve topluluun da almasnda etkisini daha ok ynl ve daha ksa srede gsteren bir asli etmendir. Bu bakmdan turizm, tarmsal uralarn egemen olduu kk kasaba topluluklarnda i-g yerlerindeki fonksiyonel farkllamann ve kalplamann ileri dzeylerde biimlenmesine, Pazar ekonomisine bamlln giderek artmasna, yaama standardnn ve tketim normlarnn ykselme dorultusunda deimesine, d evre ile ilikilerin younlamasna, tercih ve deer yarglarnn da kapall yanstan kalplardan syrlmasna elverili ortam ve koullar yaratarak toplumsal deiimin sosyo-ekonomik muhtevada oluumunu gerekletirir. ( Eralp, 1974: 6-7) Turizm ou zaman deiimle ilgilidir, fakat bu ilginin olmas turizmin bu deiime sebep olduu anlamna gelmez. liki ve sonu ayn ey deildir. Turizm deimenin esaslarndan olmad gibi, aslnda yeni fikirlerin iletiminde kanallardan biri olarak ortaya kar. Bununla beraber; hzl deimelerde turizmin ivme kazandrc roln de yadsmamak lazmdr. Btn bu fikirler turizm almalarnda geni bir alan olutururlar. Seyahat genelde etkinlik merkezliyse; evinden ayrlp seyahate kanlar sadece bo zaman tketimi yaparlar. Tipik paket tatil kstl yolculuun ok gzel bir rneini tekil eder. Ve sembolik bir anlam iermez. Turistlerin kendi seyahat planlarn yapma adna fazla anslar yoktur; baka bir deyile, paket tatillerde her ey turlarca nceden organize edilmitir. Bariz kyafet ekillerinin, yiyecek alkanlklarnn deiiminden ayr olarak turistler gnlk yaamlarndaki gibi davranrlar. Tecrbe bylece sekler olarak kalr, turist kendini hibir zaman yabanc hissetmez, tam tersi kendi kabilesinin yeleri tarafndan evrelenmi hisseder. Bu artlar altnda turizm ritel bir seyahat olarak ortaya kar. Bu durum iki eyi gsterir: zerinde mutabakata varlm bir turizm tanmnn zor olduu Herkesin tatmin olmas ile turist tanmnn zor olduu Turizm ve kutsal yolculuk ayn etkileimin birbirine kar zellikleridir. Turizm, benzer zellikleri veya karakteristikleri yanstabilen dncede kutsal yolculuun bir eklidir. Turizm sradan rutin hayattan kendini kurtarmay nerir. Bu kurtulu sosyal kurallar da ierir. Turizm ayn zamanda kiisel geliim ve kiisel geililii de sunar. Turizm ve deerlerin deiimi Sosyal sistemlerin deer sistemi bireylerin motivasyonunun yardm olmadan denetlenemez. Genelde deerler sistemi bir yandan bireylerin kiilikleriyle iselleme yoluyla, dier yandan sistemin dier yeleri tarafndan kabul ettirilmi yaptrmlarla, hareket halinde iselletirilmi ynelimlerini duraanlatrmaya ve deiken ihtiyalara zgl tutumlar gelitirmeye yneliktir. Bu iki olgu hem kendi deerlerini belirttii hem de bakalarnn eylemlerine yaptrmlar uyguladndan doal olarak birbirleriyle bamllk iindedirler. Ancak, retim ilikilerini ve baz sosyal snflarn iniini, dier bazlarnn kn salayan, mevcut ilikileri deitiren etkin bir faktr olduundan, turizm sz konusu olduunda, farkllamaktadrlar. Turizm deiimlere yol amaktadr. Turizm sosyal snflarn, toplumsal konularla ilgilenenlerin ve

210

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi / akir Berber

toplumlarn, btnleme koullarn deitirmeyi ve yenilemeyi srdren bir hareket ve her eyden nce turizm bir sosyal ba olduuna gre bavurduu sosyal deerler alma deerlerinden farkldr(iblm, mlk, hizmet yaylm). Kltrel zenginleme, dinlendirici alma frsat ve kentlemi, sanayilemi toplumlarn alkan kitlelerine evre deitirici seyahatlerle alma glerini canlandrma olana sunduuna gre bir ok sosyal ihtiyaca da yant vermektedir. Tepkidir nk, genellikle turizm yaplamadan bireyin zgr inisiyatifinden kaynaklanarak yaanmaktadr. Turizm yoluyla toplumsal kaynama ve btnleme. Dinlence ve tatile gidi konusunda ak bir ayrm vardr ve bireylerin gncel varolular, alma koullar, yaam biimleri, formasyon dzeyleri arasndaki ayrmlar farkllamay getirmekte ve tatil seimini zorlatrmaktadr. Turizm dinlenme ve tatil arasndaki serbest zamann analizinde nemli bir rol oynamaktadr. Turizm temelde etkinlik olarak adlandrlan tatmin ihtiyacnn karlanmasna karlk geliyorsa, bu etkinliin sonular en son dikkate alnacak ltlerdir. Bylece, turizm ve tatil sorunu bir taraftan turistik etkinlikler dier taraftan dzenleme olarak blnn bir sosyal etkinlik sorununa dnmektedir. Ama turizm sadece sanayilemi ve kentlemenin youn olarak yaand zamanmzda sadece bir giderme ihtiyac olarak karmza kyor. Bu adan baklrsa turizm da alma ihtiyacn karlar. Turizmin sosyo-kltrel etkilerinin ne olduunu yazmak ok zordur nk, turizm pratikte hizmet ekonomisine gei, sanayileme ve kentleme srecinin sonucudur. Turizmin etkileri onlar ayrma olana olmasa bile karmak sosyal sistemin btn yapsna yaylmaktadr. Turizm sosyal yaamn sanayilemesi srecinden daha st seviyede varln bulacaktr. Turizmin getirdii toplumsal evrimden ayrlmas gereken bir deiikliktir. Toplumsal evrim kavram uzun bir deiiklik sreciyken; toplumsal deiim daha ksa srebilen ve gzlemlenebilen deimelerdir. Sosyal deime btn bireyleri yaam ekilleri ve hayat koullaryla etkileyen bir olgudur. Bu sosyal deime olgusu zerinden turizm kitle turizmine ne kadar ok dnrse, yresel kltre etkileri o kadar derin ve her turistin ev sahibi topluma uyumu da o kadar zor olmaktadr. Turistler tarafndan ziyaret edilen yerlerdeki topluluklarn sosyal yapsnda demografik yapsnda olduu gibi mesleki anlamda da hemen hemen her alanda deiiklie yol amaktadr. Ev sahibi toplumun gen nfusu i bulma ihtimalinin ok olduu turistik yerlerde kalmaya eilim gstermektedirler. Bu durum yerli halkn da zor durumlara dmelerine neden olmaktadr (Lanquar, 1991: 43-60). Ev sahibi ile turist arasndaki buluma, turizm almalarnda nemli bir derin anlam ierir. ki tema ortaya kar. Birincisi; ziyareti ve ev sahibi arasnda fark olduunda, kltrler aras etkileim fark anlaml bir genilie ular. kincisi; ev sahibi ve turist nosyonunu evreleyen argmanlar ortaya kar. Buradaki anahtar nokta kelimelerin ironi ile kullanlmasdr. Ev sahiplerinin turistleri evlerine davet etme kurallarn ieren zellikler ortadan kalkar. Gei ticari bir hal alr. Umutlar belirtildiinde, problem meydana kar: Bir tarafta ev sahibi; devletin kampanyalar,

Sosyal Deime Katalizr Olarak Turizm ve Etkileri

211

turizmden elde edilecek direkt karlar ortaya koyar. Dier yanda turist; tur operatrlerinin abartarak anlattklar misafirperverlik ve scakllarn olmamas. kinci temann temelinde iki farkl ve birbirine yabanc kltrn turizm vastas ile bir araya gelmesinden bahseder. Bu etkileimleri karmak doas: Turist profili; turistlerin kal sresi, davran ve umutlar; turistlerin says ve sezonun uzunluu ile ekillenir. Kltrler aras etkileim ihtimalleri; izole veya yar izole ekilleri olan kalnacak yerlerin plan ve datmnn iyi yaplmamasyla snrldr. Greli olarak az saydaki etkileim ans yerel nfusun bir blmyle gerekleir. Bu nfusun turizm sektrnde alan kesimiyle oluturulur. Bu snrn dier bir zellii turist ilgilerinin yerel nfusun artlaryla rtmemesidir. Baka bir deyile, turistler bo zaman, zevk ve gnlk yaam stresinden uzaklamak isterler. Deimeyen veya statik olan hibir kltr ya da sosyal evre yoktur. Kltrel deime iki ekilde olur: Ya toplumun i dinamiklerindeki farkllamalar sonucunda ortaya kan isel deime ya da dardan gelen ekonomik, politik, evresel ve kltrel etkilerle ortaya kan dsal deime eklindedir. sel deimeler yaratcl, gelimeyi ve yenilii ierir ve tketim merkezli ve teknolojik olarak karmak toplumlarda az gelimi toplumlardan daha fazla grlr. Dsal deimeler; modernizasyon, Batllama ve dsal basklarla, turizmin bir kanal oluturduu kltrel evrimle ortaya kar. Hibir toplumun d etkilere kar bir baklk sistemi yoktur. Turizm deiimin katalizrlerinden biriyken, genelde ev sahibi toplumun doasn anlaml olarak deitirme yetisine sahiptir. Bununla beraber etkili g modernizasyonun gc olarak kalr. Ev sahibi ve turistlerin ilikileri ve onlarn zamanla nasl deitii ok nemlidir. Bu ilikilerin doas turist profiline ve turistlerle ev sahiplerinin ekonomik statlerine gre ekillenir. Turizm yerel ve kresel olarak incelenirse; kalknmay getirip getirmeyecei daha rahat anlalr. Turizmin sosyal bilim analiziyle iki kutuplu bir kompozisyonu ortaya konabilir. Turizm temelde toplumsal bir olaydr. Turizm, yeni bir yaam biimine yol amakta bir toplusal akm nitelii tamaktadr. Turistlerle yerliler arasndaki ve turistlerin kendi aralarnda ortaya kan ilikilerde turizmin sosyo-kltrel etkilerinin nemli bir yndr. Turizmin gelimesiyle birlikte turist- yerli ilikileri, turistlerin davranlar ve onlarn birbirleriyle ilikileri nemli toplumsal olaylar durumuna gelmekte ve toplumsal deiim srecinin balamasnda en nemli harekete geirici etkenler olarak karmza kmaktadr. zellikle turistlerin yaam biimleri ve tatildeki davranlar, oluturduklar kmelerin yaps, gittikleri yerlerdeki insanlarla ilikileri, kendilerine hizmet eden grevlilerle ilikileri byk bir nem tamaktadr. Her yl milyonlarca insann katlmyla gerekleen turizm olay ve bu olayn yaratt ilikiler, geleneklerde, inanlarda, deer yarglarnda, aile yapsnda, siyasal yapda ve ekonomik yapda nemli deimelerin meydana gelmesinde sebep tekil etmitir. (Doan, 1987:1-3) Turizm bir yanda istihdam alannn genilemesi ve gelir artndan gelen etmenle haberleme aralarndan youn biimde yararlanma olasl salad gibi

212

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi / akir Berber

yaam dzeyini ykselterek konutlarn rahatla ve dinlenmeye dnk olanaklarla donatmna yol amtr. Ayrca, pazar ekonomisine, topluluun ekonomik yaantsnn glenmesine ve canllk kazanmasna neden olmutur. Bununla birlikte turizm etmeni, tutucu akmlarn besledii kar cepheyi etkisiz hale getirerek topluluun kadn-erkek ve aile olarak da alm srecini hzlandrm, tercih ve deer yarglarnda aklc eyi getirmi, bo zaman kullanmndaki tercihleri ve dernekleme srecini da ak topluluklardaki izgisine yaklatrmtr. Bir topluluun turizme ilgi gstermesi ncelikle turizmin ekonomik ekiciliinden kaynaklanmaktadr. Turizme alan bir topluluk nceden tarm sektrnde etkinlik gstermekteyken, turizmle birlikte daha fazla gelir elde etmek ve bu yolla yaam standartlarn ykseltmek amacyla turizm sektrnde etkinlik gstermeye balamlardr. Bylece turizme alan toplulukta i-g yerlerinde de bir eitlenme ve farkllama kendini gstermekte, turizme alan bir yerleim biriminde turistik eya satan birimlerin, otel, motel ve pansiyonlarn says da artmaktadr. Turistlerle, yerli halk arasnda balangta ekonomik platformda gelien ilikiler, zamanla yerli halkn turistlerin yaam biimleri hakknda bilgi sahibi olmalarn salamtr. Yerli halkn, turistlerle kurduu sosyal ilikiler, yerli halkn eski da kapal tutucu tavrlarn brakp, da ak davran modelleri gelitirmelerine neden olmutur. Ayn zamanda bu ilikiler topluluun deer yarglarn eski kalbndan kurtararak daha aklc bir nitelie brnmelerini salamtr. Turizmin bireysel davran, aile ilikileri, toplu yaam tarzlar, ahlaki tutumlar, deer sistemleri, yaratc gler, rf ve adetler, geleneksel trenler ve toplum rgtlenmesindeki deiikliklere katklar, onun sosyal ve kltrel etkileri yoluyla olmaktadr. Dier bir deyile bunlar dorudan ve dolayl temasn misafirlere ev sahibi toplumun insanlar zerindeki etkileridir. (zdemir, 1992: 86) Turizm olaynn insan yaamndaki nemi kadar bir btn olarak toplum asndan da byk nemi bulunmaktadr. Turizm bir toplumun dnya grn, anlayn ve baka lke insanlar hakkndaki dncelerini etkileyen sosyal bir olaydr. Turizm etkinliklerine katlarak baka lkelere seyahat eden insanlar o lke insanlarn eitli adan etkileyebilecekleri gibi onlardan da nemli lde etkilenebilecektir. Yabanclar bulunduklar lke insanlarn, kltrleri, dn ve davranlar, giyimleri, yaam tarzlar ve kiisel ilikileri ile nemli lde etkilemektedirler. Bu olgu zellikle az gelimi veya gelimekte olan geri kltre veya ekonomik anlamda dk yaam standartlarna sahip lkelerde daha belirgin olarak gzlenmektedir (Barutugil, 1989: 73). Turizmin sosyo-kltrel yap zerinde bir baka etkisi geleneklerde, tutum ve kanaatlerde kendisini hissettirmektedir. Turizm geleneklerde bir tahribat yapmaktadr. nk insan turistik olarak piyasaya kmakla moral ve fiziksel bakmdan deimekte, gerek kiiliinden farkl bir imaja entegre olmaktadr. Bu aslnda kltrel bir kirlenmedir. Kltrel kirlenme ise giyim kuamdan yemek biimine kadar gzlemlenmektedir.

Sosyal Deime Katalizr Olarak Turizm ve Etkileri

213

Turizmin i d zaman alkanlklar etkiledii savunulmutur. Genlerin eskiden akamlarn sessizce geirirken imdi turizmin etkisi altnda barlarda sinemalarda gece klplerinde bulutuklar gzlemlenmektedir. Bir ok lkede turistlerin gelmesiyle, deer ve inan yapsnn deitii, giyim ve yaam biiminde geleneksel kalplarn terk edildii dilde yabanc szcklerin artt gzlemlenmitir. Turizmin ayn zamanda dinsel inanlar zayflatt ve dinsel davranlar azaltt belirlenmitir. Baz gzlemcilerde turistlerin yerli toplumun dinsel inanlarn byk lde deitirdii hususunda kukuludurlar. Dinsel inanlardaki deiiklikler, toplumsal yaamda gittike artan maddisellemenin bir parasdr ve bu gelime, endstri lkelerinde gelimeden pek deiik deildir. zellikle son zamanlarda insanlarn turistik bir ortamda gnlk hayatn kalplarndan, skntlarndan ve kurallarndan uzaklat grlmektedir. Turistik ortamn verdii serbestlik sayesinde baka yer ve zamanlarda gstermedii, ayplanan davranlar dahil olaan bir ekilde sergilemektedirler. inden geldii gibi hareket etmekte, duygu ve isteklerine gre davranmaktadrlar. Turizmin yaygnlk kazanmas sonucu bu eit davranlarn tanmlad bir kiilik yapsna artk daha sk rastlanlmaktadr. Ancak, turistik ortamda bu kiilik yapsn gsteren insanlar normal yaamlarna dndklerinde ok deiik davranlar ve kiilik zellikleri sergilemektedirler. Turistik bir ortamda deiik davran ve kiilik zellikleri gsteren insanlar, geleneklerde, inanlarda, deer yarglarnda, aile yapsnda ve ekonomik yapdaki nemli deimelerin nedeni olmutur. Turistik blgelerde veya yrelerde yaayanlar ise ou zaman bu deiimleri kabullenmekte veya turizmin rahatszla varan, etkilerini kontrol altna almak suretiyle bertaraf etmee almaktadrlar. Sosyal Deime Arac olarak Turizm Sosyal bir sistemin yapsn, paralar arasndaki nispeten sabit ilikiler belirlediine gre, bu yapy da ancak, kiilerin birbirlerine ve evrelerine ynelik olan eylemlerindeki dzenlilik vastasyla anlayabiliriz. Bu dzenlilii salayan unsurlar, sosyal sistemin de yapsn olutururlar. R. Mertona gre bu unsurlar arasnda, zellikle iki tanesi zel bir nem tamaktadr. Bunlardan birincisi, kltrn tarif edip belirledii amalar, hedefler, maksatlar ve yararlar olup; toplum bunlar, yeleri iin meru hedefler olarak belirlemitir. kincisi ise, bu amalara ulamann toplum tarafndan kabul edilmi meru ekilleri olup; bunlar objektif dzenlemeler, rf ve adetler ve bu hedeflere ulamak iin bavurulmasna izin verilen usullerdir. Turizm olgusu farkl sosyo-kltrel yapya sahip toplumlar arasnda etkileim salamaktadr. Bu etkileim sonucunda sosyal yapda baz deiimlere yol amaktadr. Turizm sektr asndan, sosyal evrenin etkisi olduka nemlidir. Sosyal yapnn benimsemeyecei, tolerans gsteremeyecei sreler, iletme veya yre turizminin yaamn sona erdirebilir. Dorudan veya dolayl etkilenen ya da etkileyen insan gruplarnn, ilikileri, demografik ve kltrel zellikleri, gelenek ve grenekleri, yaam biimleri, folklorlar, deer yarglar v.b konular sosyal yap kavram ierisinde incelemek olasdr. rnein, Aile bydke ve ocuklar olgunlatka,

214

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi / akir Berber

aile olarak yaplan geziler yln en nemli dnemini oluturmaktadr. Heyecan, hazrlk, beklenti ve fiili seyahat tecrbesi aile yaamnn ok nemli frsatlardr. Ailece yaplan seyahatin deiik llerde eitici yn de bulunmaktadr. Bir seyahat ne kadar eitici ve amal olursa, onun yarar da o kadar fazla olacaktr. Seyahatin bir ulusun dier insanlar anlamas ve deerlendirmesinde nemli bir etkisi vardr. Gelime srecini tamamlayan uluslardaki hkmet politikalar, vatandalarn lkelerin dier ksmlarn tanmalar ve ana yurtlarna duyduklar takdir duygusunu gelitirmesi arac olarak seyahati, zellikle de yurt ii seyahati tevik etmektedir. zellikle az gelimi lkelerde turizm gelitike sosyal yapnn bykl deer yarglar ve manevi kriterlerin, rf ve adetlerin deitiini, sosyal davranlarn deime eilimi gstermeye baladn gryor, turist tavrlarn biimlendirdiine tank oluyoruz. Turizm turist kabul eden lkeler asndan deer eilimlerinde, aile yapsnda, inaat stilinde, yaam biiminde, kltrel faaliyetlere katlm tarznda, su ileme ve davranlarnda da deiiklikler yaratr. Turistin toplum iindeki yabanclk duygusu, gvenlik duygusunu da getirir. Yabancy niteleyecek olursak; evresinden soyutlanm ve evresiyle salkl ve tam diyalog kuramam, onunla btnleememi kiidir. Byle bir ortam kiiye, evresinden kendine ynelik tehlikeler gelebilecei endiesinin kayna olur. Bu nedenle her yabanc kendinin gvenlik iinde olmasn ister. Yani, bir dier deyile turistin gvenlik iinde olma istemi, onun yabanclndan kaynaklanyor. Kltrel Deime Arac Olarak Turizm Turizmin zellii; onun kltrle olan vazgeilmez kprleridir. Turist fantezileri, kiiyi egzotik yerlerdeki eitli sosyal rolleri tanmlamaya iter; turizm ksadnemli fantezi rolleri oynama adna empatiyi gelitirir. Turizm kltrleri mzeye koyma eilimindedir, kltrel bir olgu olarak farkl, ilgin ve yerel tanmlar ortaya kar. Turizm otantik yerel kltrlerin aratrlmasdr, fakat turizm sektr, otantik bir ortam varm gibi hareket eder. Aslnda sosyal ve kltrel bir simlasyon sz konusudur. Turizmin varl otantik kltrel tecrbenin olasln iaret eder. Turizmin ve turistlerin bu ekilde yeniden yaplandrlmas; yeni olmad gibi orijinal de deildir. Kltrn gc ile ilgili ngrler, dnyann bamsz durumu ve neyin otantik neyin simlasyon olduunu anlatr. Bu durumlarn yapt turizmin analizinin sosyal bilimciler tarafndan yaplmas nemli bir sorunu gndeme getirir. almalarnn ou kltr ve snf snrlaryla balantldr. Turizm bir endstri olarak grlecei gibi, karmak sosyal bir olgudur. Onu anlamak iin onun bir sistem veya alt sistemler yaklam olarak grmek gerekir. Sistem yaklam turizmi ekonomik sre olarak deil de kltrel ve sosyal srele ilgili olarak grr. Uluslar aras turizm hareketleri sayesinde farkl kltrel ve sosyal yapya sahip toplumlar birbirlerini daha iyi tanmakta ve uluslar aras bir anlay ve saduyu gelimektedir. Bunun yannda, turizm zellikle az gelimi toplumlarda ehir medeniyeti bilinci ve entegrasyonunu olumlu ynde etkileyerek, modernizasyonun artmasna yardmc olmaktadr. Ayn zamanda, turizm alma koullarndaki toplumsal karakteri ya da genel sosyal artlardaki deiimi etkilemesi iin bir ara olarak

Sosyal Deime Katalizr Olarak Turizm ve Etkileri

215

kullanlmas da bir sosyal fayda olarak grlmektedir. Turizmin olumlu sosyal kltrel etkileri olmasna ramen, turizm sk sk gidilen lke halknn toplumsal organizasyonlarnda, geleneklerinde, kolektif yaam tarzlarnda ve deer sistemlerinde nemli deiiklikleri kapsayan ciddi problemleri ve sosyal koullar da oluturabilmektedir (Brayley ve Var, 1992: 580). Planl ve programl bir ekilde gelitirilemeyen turizm hareketlerini sosyal bakmdan u olumsuz etkilerine deinilmektedir (Olal, 1988: 365). Gelenekleri bozma, anti kltr yaratan sonular, tarihi sitlerin kirlenmesi, turiste benzeme arzusu ve kltrel kirlenme. Turizm olay esnasnda ilikide bulunan insanlar arasnda kltrel bir alveri olmaktadr. Ancak turizm faaliyeti sonucunda baskn, gl olan zayf olan kltr asimile edebilmektedir. Mathieson ve Wall, kltrler aras etkileimde turizmin roln; turist kabul eden lke toplumunun dini ve ulusal trenleri, grenekleri ve el sanatlar gibi fiziksel rnleri zerindeki etkisini ele almlar ve etkileri u ekilde bulmulardr; geleneksel sanat rnlerine finansal katk salamas bakmndan olumlu etkisi vardr; ancak, bu Pazar havaalan pazar diye bilinen ucuz iilik ve retimle ortaya kan imitasyonlarla geleneksel sanat rnlerinde kalite dmesine neden olmaktadr. Bylece geleneksel dizaynlar deerini kaybetmekte ve eski sanatlar kaybolmakta veya deiime uramaktadr (Lea 1988:71). Turizm gelenekleri bozabilir. nk bir insan turist olduunda moral ve fiziksel bakmdan deiebilmekte, kendi gerek kiiliinden farkl bir kiilie entegre olabilmektedir. Bu onu ocukluunda olduu veya olmay arzu ettii davrana itmekte adeta arkaik devrin ilkel yaantsna dnmeyi arzu etmesinin bir grnts olmaktadr. Hi kukusuz turistin moral ve fiziksel bask ile girdii bu yeni mantalite ve davran ziyaret ettii lke ve blgenin gelenekleri zerinde etki gstermektedir. Yabancya atfedilen prestij, yerli halkta hzla turiste benzeme arzusunu kamlamaktadr ki, bylece kltrel kirlenme olumaktadr. Kltrel kirlenme giyim, kuamdan, yemek biimine kadar geni bir alanda gzlenebilmektedir. Yerel gelenek ve greneklerle turistlerin sahip olduu deerler arasnda rekabetin ortaya kmas, sosyal kltrel, arzu edilmeyen, deimelere neden olmaktadr (Olal 1990: 386). Turizm endstrisinin gelimesi ile ortaya kan en nemli problemlerden birisi de insan ilikilerindeki maddeleme ve ticarileme ile birlikte toplumsal deer yarglarnda gzlenen anma olmutur. Baz lkelerde zellikle fuhu ve hayat kadnlarnn saysnda anormal artlar meydana gelmi ve sonu olarak zhrevi hastalklarn says da artmtr (Kaya, 1997: 42). Turizm olay ile birlikte su olaylarnda da bir art meydana gelmitir. 1974te yaplan bir aratrmada, Miami ve Floridada turizm sezonu boyunca hrszlk olaylarnn artt tespit edilmitir. te yandan ziyaret edilen lkelerdeki hastalklar, terrizm, hrszlk, dolandrclk ve bazen yerel ve mahalli ynetimlerin eitli uygulamalarndan da turistlerin mal ve can gvenlikleri etkilenmitir. Cooper ve zdile gre; turizmin olumsuz etkilerini lkemiz asnda ele aldmzda, u etkiler gze arpmaktadr:

216

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi / akir Berber

Ar sanayileme ve fiyatlarn ykseklii Bayan turistlere olumsuz gzle baklmas Yerel halkn yaam stilindeki deiiklikler Trke kelimelerin yabanc kelime ve deyimlerle deitirilmesi Turistlerin refahnn giyim ve dille taklit edilmesi ve kltrn bozulmas Yabanc turistlerle kurulan gelii gzel cinsel ilikiler ve bazen yaplan evlilikler Kumar, uyuturucu ve fahielikle birlikte ahlaki deerlerin erozyona uramas Arkeolojik ve tarihi alanlarn, sitlerin gerek turistler, gerekse yerli halk tarafndan yamalanmas. Turistler hediye iin yerel insanlar da satmak iin tarihi eser nitelii tayan baz paralar almaktadr. zellikle yat turizmi bu paralarn Trkiyeden kmasna daha elverili olmaktadr Mehur Trk hallarna olan youn talebi karlama amacyla bu hallarn daha abuk retilmesi bunlarn kalitesini drmektedir. Kltrel deerlerin bozulmasnn yre halk zerinde olduu kadar turistler zerinde de olumsuz etkileri vardr. Baz turist tipleri rnein aratrmac ve babo olarak tanmlanan turistler, zgn ve kltrel deerlere nem vermekte seyahat amalarnn en nemli faktrlerini bunlar oluturmaktadr (Doan, 1990: 48). Kltrel dejenerasyon doal olarak bu kltrleri yakndan tanmak ve yaamak isteyen turistlerin saysnda da azalmalara yol aacaktr. Bu tip turistler turistik blgelerin gelimelerinin balangcnda bu alanlar ziyaret etmekte, daha sonra bu alanlardaki kltrel bozulmalar yznden, tercihlerini bozulmam kltr ve deerlere sahip dier turizm blgeleri lehinde kullanmaktadr. Sosyolojik erevede bir yaama biimi olan kltr, ait olan yaama biimleri dorultusunda tanmland iin eitli yaama biimleri sayca farkl tanmlarn ortaya kmasna yol amaktadr. Kltr devam eden ve gelien davran biimleri dier bir deyile grenekler topluluudur. (Doan, 1998:324). Sosyal alan toplumu oluturan birey ve toplumsal gruplarn dier birey grup ve toplumla karlkl ieriklerini barndrr. Sz konusu karlkl ilikiler ya toplumsal btnlemeyi ve kaynamay salar ya da tam kart durum olarak atmac ve ztlamac bir iliki biiminde gndeme gelir. Turizm rf, adet ve gelenekler zerinde olumsuz etkilerde bulunarak onlar boza bilir. Turist kimliine brnen bir insan fiziksel ve moral deerleri itibariyle deiiklie uramaktadr. Bu olay bilin alt dncelerin ortaya kmas ile kendisini gstermektedir. Bu da turistin davranlarna yansmakta ve bu davranlarda ziyaret edilen lke rf, adet ve geleneklerine ters dmektedir. Turizmde yaplan kk bilinlendirme hatalar ziyaret edilen lke vatandan da turiste benzeme arzusunu yaratacaktr. Genel anlamda buna kltrel kirlenme adn vermekteyiz. Kltrel kirlenme giyimden balayarak hareket ve davranlarda, yemek yeme adetinden kiisel ilikilere kadar kendini gstermektedir.

Sosyal Deime Katalizr Olarak Turizm ve Etkileri

217

Turistlerin yaam biimleri, elence ekilleri, yeme ve ime adetleri, para harcama ekilleri ister istemez yerli halk etkilemekte onlar daha ok tketmeye yneltmektedir. steklerin doyurulamamas toplumsal huzursuzluklara neden olabilmektedir. Turistik tesislerde alan kadn nfusun artmas onlar ekonomik ynden bamsz klm ve bu durum erkek ee olan bamll ve ball azaltm, boanmaya varan geimsizliklere neden olmutur. (rger, 1993:284) Sosyal Hareketlilie Neden Olarak Turizm Hareketlilik (mobilite) kelimesi, yer deitirmeyi ve bir devinimi iaret eder. nsann belirli bir toplumdaki bu durumu giderek eylemi toplumsal boyutlarda deerlendirecek sonulara ular. Farkl toplumsal ortamlarda insan temsil ettii stat adna ynelmektedir. Giderek bu ynelme stat ve rol dnmne de neden olmaktadr. (Doan, 1998: 268) Sosyal hareketlilik fertlerin, ailelerin ve sosyal gruplarn toplum iinde sahip olduklar bir statden dier bir statye doru olan hareketlilikleridir. Eski ve yeni statler arasndaki fark, fertlerin ve sosyal gruplarn hareketliliinin ynn ortaya karr. Bu hareketliliin yn, toplumun tabakalama piramidinde daha aa doru bir statye olduu gibi, yukar doru da gerekleebilir. Sosyal hareketlilik yoluyla stat kazanan ya da daha dk bir statye geerek toplum iinde yerlerini alan fertler, iki yoldan stat sahibi olabilirler. Bunlardan birincisi daha ok da kapal homojen, sosyal farkllamann ve sosyal deimenin fazla grlmedii toplumlarda izlenen doutan elde edilen statdr. Dier stat eidi ise fertlerin kendi gayretleriyle eitim grerek, bilgi ve kabiliyetler kazanarak elde ettikleri kazanlan statdr. Zamanla sosyal hareketlilik tanmnda baz deiiklikler grlmtr. Bu deiikliklerde dikkati eken zellik ferdin hareketliliinin arlk kazanmasdr. Bylece konu daha ok corafi ve mesleki hareketlilik eklinde ele alnr olmutur. Baka bir deyile sosyal hareketlilik corafi ve mesleki durum kriterleri esas alnarak deerlendirilmektedir. Bir baka adan sosyal hareketlilikte, hareketliliin yatay ve dikey olarak ele alndr. Dikey olarak grlen sosyal hareketlilikte, fert ve sosyal gruplar hayat tarznda ve gelir seviyelerinde, dnya grlerinde ortaya kan bir art veya ykselme sz konusudur. Yatay hareketlilik ise, hayat tarznda, dnya grlerinde, gelir seviyelerinde bir art veya ykselme olmadan fert veya gruplarn hareketlilie uramalardr. (Erkal,1999:221-222) Turizm tanm ve kavramlarnda bir dier deyile znde mekan deitirme zellii vardr. Turist; bulunduu yerden bir destinasyon merkezine veya bir destinasyon merkezinden bir dier destinasyona turistik amala belirli sre iin mekan deitiren kiidir. Sosyologlara gre de toplumsal hareketlilik; toplumsal oluumlarn (grup, kitle, airet vb.) yer deiimidir. Bu toplumsal hareketin nitelii ve nicelii toplumlarn yapsna ve zamanna bal olarak eitlilik ve deiiklik arz eder. Srekli ve rgtl toplumlarda grlen turizmin toplumsal hareket etkinlii; turizmin tr, erei ve de ierii bakmndan ve de toplumlarn birbirleriyle olan

218

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi / akir Berber

ayrcalkl yaplarndan tr farkllk gsterir. Demek oluyor ki hareketlilik; corafi yani fiziki mekanda ve de sosyal mekanda grlyor. Bundan tr turizm hareketinin temelinde mekanda hareketlilik vardr. Hareket amac; sosyolojiye gre bo zaman deerlendirilmesi iin mtalaa edilen faaliyetlerden yani avlanmak, iek koleksiyonculuu veya kayak yapmak gibi ise; turizm amacyla birlemektedir. te bu bakmdan sosyologlar, turizmi, serbest zaman deerlendirmek iin fiziki mekandaki geici sreli nfus hareketi olarak tanmlarlar. Kiilerin fiziki mekandaki hareketleri oluturan, zorlayan veya hazrlayan pek ok etkilerin varlna yukardaki konularda deinilmiti. Bu oluturucu, zorlayc ve hazrlayc etkinliklerin birbirinden ayrarak incelemek ok zordur. Bunun da iki nedeni vardr. Birincisi, turizm olayn oluturan koullara gz atacak olursak kiinin zaman, paras ve isteinin veya ihtiyacnn olmas lazm. Kiinin bu faktre birlikte sahip olmas gereklidir. Eer bunlardan biri veya ikisine sahip olunamyorsa o takdirde oluturucu hazrlayc faktrler -oklukla pazarlamaclar tarafndan salanarak- turizm olay gerekletirilir. Kiinin sosyal mekandaki yeri ve evresi ve ihtiyac da zorlayc faktr olarak kendini gsterir. Kiinin turizm olayna katlmas zaman, ihtiyaca istee ve paraya bal koullarn her biri gerekli ama yeterli koul deildir. kincisi ise turizm, seyahat, konaklama, yeme/ime ve gezi amacna bal harcama yapmaktr ve kompleks bir olaydr. Bunlarn da her biri gerekli arttr ama yeterli art deildir. Buradaki koullar bir dier deyile sosyal hareketin etkenlerini irdeleyecek olursak onlar serbest zaman ve sosyo-ekonomik etkenler olmak zere iki temel balk altnda toplanabildiini grrz. Turizmin tanmlarn yaparken, bal koullardan birinin; turistin bulunduu yerde kazan elde etmesi ve geldii yerde yapm olduu tasarrufunu harcamas gerekliliine deinmitik. Demek oluyor ki, turist, srekli yaad yerde potansiyel turist evresinde alarak elde ettii kazancndan yapt tasarrufu turizm amacyla harcar. Bu husus, turizm olaynn ekonomik yndr. Turizm olaynn bir de zamana bal esi vardr. Turistin, turizm olayna katlabilmesi iin alma dnemi d zamana ihtiyac vardr. te, kiinin iten arta kalan ve yapaca ii olmad dneme Leisure Time bo zaman veya Serbest Zaman ad verilir. (Ece, 1987:10-11). Sosyologlarca; Mller ve Robinsonun i ve yaamla ilgili zorunlu sorumluluk ve grevler yerine getirildikten sonra, kiinin zgrce kullanabilecei arta kalan zaman kesiti olarak tanmladklar serbest zaman tanm genel kabul grm bir tanmdr.Bu tanmda iki temel e vardr. Kiinin bir ite alyor olmas ve serbest zamann bitiminden sonra kiinin tekrar iine dnmesi ya da urada bulunmas gereklidir. (Ece,1987:11-12). Bylece toplumlarda yeni yaam biimleri ve anlaylar gelierek alma saatlerini, koullarn, tatilleri ve dier sosyal hak ve yardmlar ieren bir dizi dzenlemeler getirilmektedir. zellikle rekreasyon (yeniden sala kavumak iin dinlenme) kavramlarnn benimsenmesiyle alma hayatna yeni bir boyut kazandrlmtr. Bu yaklam, turizmin gelimesinin balca nedeni olmutur.

Sosyal Deime Katalizr Olarak Turizm ve Etkileri

219

Sosyal Snflar Etkileyen Faktr Olarak Turizm Gelirin ve sosyal snf statsnn seyahat zerinde nemli bir etkisi bulunmaktadr. Zengin kiiler ve daha yksek sosyal snflara mensup kiiler daha sk seyahat etmektedirler. Dk gelir sahibi olan insanlar ok az seyahat etme eilimi gstermektedir. Bireylerin hayat standartlar ykselip ve bo zamanlar arttka, seyahat etme eilimlerinin nemli lde ykselmesi ngrlmektedir. Turistlerin yabanc bir lkeye gelmesiyle doan etkileim ve sosyal deimeyi, turizm olaynn douunda ve oluumunda etken olan sosyolojik faktrleri ve turizmin yol at sosyal tesirleri gz ard etmek pek fazla tutarl deildir. Turist kabul eden lke veya yre, objektiflik kural gerei, kendi bnyesinde daha baka turist gruplar da bulunur. Bir turizm merkezinde yerel topluluk btn turist gruplaryla ve dier turist gruplar da birbirine kar karyadr. Turizm olgusu turizm biimine bal olarak ayr kltrlerin, ahlak deerlerinin ve sosyal yaplarn kar karya gelmesidir. Turizm etkinlii ve ilerlii bu gruplar arasndaki olumlu ilikilere bal olarak yrtr. zellikle, turizme hizmet sunan birinci nemli grup; deiik biim, yap ve karakterdeki ikinci nemli grup iindeki bir ok turist ve turist gruplaryla uyumlu, hogrl olmak ve karlkl etkileime ak olmak zorundadr. nk dierlerinin yan sra ekonomik etken bunu zorunlu klmaktadr. Turizm hizmetini ayr ayr herkese sunmaktan daha ok onlar gruplandrarak turizmin fert bana den maliyeti ucuzlatmak ve turizm olaynn znesini oluturmak asndan nemlidir. Bu gruplandrmak ii oklukla pazarlamaclar tarafndan oluturulur. Bu gruptaki kiiler balangta heterojen yapdadr. Pazarlamaclarn, ynlendiricilerin abalaryla ve daha ok grup bireylerinin ortak amalarnn etkisiyle giderek homojenleir. Toplum iin ngrlen nemli bir zellik de uyumdur. Kendi iinde bir denge ve uyum oluturamayan toplumlarn kalcl sz konusu olamaz. Toplum byk lde ynlardan olusa da bu ynlar bir arada tutan balar (temel karlar, ortak amalar, dil, tarih ya da kltr birlii) vardr. Btn bu etkenler toplumda denge ve uyumu salayc nemli niteliklerdir. Turizmde iki taraf vardr. Bunlardan biri hizmet bekleyen dieri de hizmet sunanlardr. Hizmet bekleyenler; srekli yaad yre ve lkelerde o yre ve lke iin bile olsa en azndan fiziki yapda uyum salamaya mecbur olan kiidir, yani yabancdr. Hem gelen hem de kabul eden gruba gre yabanc; bir gruba veya topluma yeni gelen demektir. Toplumun ya da grubun dnda olduu halde iinde bulunduu grubun ortak kltrne ve bilincine katlmayan ama bu deerlere hogrl ve saygl olan kiidir. Bir dier deyile yabanc; grup yeliine kabul edilmemi olunmasna karn grup iinde bulunmas kabul edilen kiidir. Toplumlarn, yabanc dediimiz ve grup yeliine kabul edilmemi olmasna karn, kii veya kiilerin grup iinde bulunmasnn kabul de koullara baldr. Bu koullar genel bir balk altnda toplamak olanakszdr. Zira bu kabullenme

220

Sosyal Bilimler Enstits Dergisi / akir Berber

toplumun kltr yapsna baldr. Bylece gruplarn ve toplumlarn turiste dier bir deyile yabancya kar tutum ve davranlar deiecektir. Kresellemenin Tetikleyicisi Olarak Turizm Baz sembolik ve ekonomik kartlklar turizmi bir sistem olarak grr ve etkileimleri turizm ve kltre indirger. Bu blmde turizmin bir endstri olarak toplumlar nasl etkiledii tartlmtr. Turizmin kresel-yerel ilikilerinin iki kutuplu olduu dnlrse; kresel odakta ekonomik gelime, turizmin endstri olarak grlmesi, kreselleme ile olan ilikisi, merkezde olmas ve modernleme kts olarak turizmin varl aklanyor. Yerel odakta ise; srdrlebilir kalknma, sistem olarak turizm, yerelleme ile olan ilgi, evrede var olmas ve az gelimilik deikeni irdeleniyor. Kresel odakta rnn tannmas ile piyasay geniletmek, merkeze bal homojen, farksz bir rn karmak, turizm endstrisi tarafndan tanmlanan turizm hedeflerine bireysel bir bak asyla ulamak amalanrken; yerel odakta, merkeze balln en aza indirgendii, bamsz farkl yola, toplum tarafndan tanmlanan kalknma hedeflerine, yerel sosyal kurumlarn rollerinin tanmlanmasna btncl bir bak asyla ulamak amalanr(Burns, 1999: 114). Turizmin paket olarak pazarland, ok fazla kaynak ierdii ve kresel poli-ekonominin paras olarak grld sylenebilir. Bu karakteristiktir ki; kalknma olarak turizm probleminin yapsal doasna yardmc olur ve kresel-yerel almalarda bu konuyu ilgi ekici klar. Gzlemlenemeyen sosyal ve ekonomik yaplar ieren turizm sistemleri turizm endstrisinde potansiyel katlmclar marjinalize eder ve bylece, kalknma olmadan byme salanr. Bu durum kresel odak bak asyla tanmlanabilir. Sonu ve neriler Turizm, kreselleme, uluslar aras politikalar ve sosyal deime arasndaki balar en az iki dzeyde kltreldir. Bir yanda bariz kltrel deimeler ve uluslar aras dzeyin sonucunda ortaya kan ilikiler mevcutken, dier bir yanda devletlerin kendi kontrol dnda oluan kreselleme srecine bal olarak var olmu artan bir farkndalk ve bunu da: Biz kresel kltrel politikalarn olutuu bir dnemdeyiz diyerek aklayan hkmetler var. Sonu olarak; 3. Dnyada yer alan uluslar aras turizmin paras, bu lkelerin doal ekonomik srecinin farknda deildir. ou 3. Dnya lkesi, uluslar aras turizmlerini oluturan yerel turizme sahiptirler. Turizmin herhangi anlaml ekline talep potansiyel turistlerden gelmemektedir. Turizm alanlar deiik kltrlerin bir araya gelmesiyle sosyo-kltrel deimelere ve deer mbadelesine sahne olur. Deien sosyo-kltrel ilikiler ve davran kaynak kullanmnda yeniden yaplanmaya yol aar. Dier sosyal ve evresel gler kaynak ilikilerini deitirir, bunun sonucunda kaynak kullanm olumsuz etkilere sebep olur. Sonu olarak turizm gnmzn nemli bir olgusu olarak ada toplumlarn yaplarn ve toplumsal kurumlarn etkileyen ve deitiren bir zellie sahiptir. Turizm sadece eylemin gerekletii yerde deil ayn zamanda kreselleen dnyada

Sosyal Deime Katalizr Olarak Turizm ve Etkileri

221

her tarafta etkin bir role sahiptir. Turizm ekonomik farkllamay yarattndan ok daha fazla toplumsal farkllamay da yaratmaktadr. Kltrlerin ve deer yarglarnn deimesine neden olmaktadr.

KAYNAKLAR BARUTUGL, Sabit, ., (1989). Turizm letmecilii, stanbul: Beta Basm Yayn. BOTTOMORE, T. B., (1998). Toplum Bilim, stanbul: Der Yaynlar, (ev; nsal Oskay). BRAYLEY, R. ve T., Var, (1992). CanadianPerceptions of Tourisms Influence on Economic and social Conditions, Annals of Tourism Research, Vol. 16, Nu. 4, NewYork: Pergamon Press Ltd. BURNS, Peter, M., (1999). Tourism & Anthropology, London: Routledge. COOPER, C. ve P. zdil, (1992). From Mass to Responsible Tourism: The Turkish Experience, New York: Pergamon Mc Millan plc. DOAN, smail, (1998). Sosyoloji, stanbul: Sistem Yaynclk. ECE, E. Erdem, (1987). Turizm Sosyolojisi, Akdeniz niversitesi Rehberlik Kursu Ders Notlar, Antalya. ERALP, Z., (1974). Turizmin Toplumsal Deiimi Sosyo-Ekonomik Etkisi, Ankara: Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar. ERKAL, M., (1999). Sosyoloji, stanbul: Der Yaynlar. ERKAN, H., (2000). Ekonomi Sosyolojisi, zmir: Bar Yaynlar. KAYA, ., (1997). Srdrlebilir Turizm Kalknmas ve lkemiz asndan Bir Deerlendirme, Balkesir: Yaynlanmam Doktora Tezi. LANQUAR, R., (1991). Turizm-Seyahat Sosyolojisi, ev: G. ztunal Kayr, stanbul: letiim Yaynlar. LEA, J., (!988). Tourism and Development in The Third World, London and New York: Routledge. MATHIESON, A. ve G. Wall, (1993). Tourism Economic, Physical and Social Impacts, New York: Longman Scientifics&Technical. OKTAY, M., (1996). Davran Bilimlerine Giri, stanbul: Der Yaynlar. OLALI, H., (1988). Turizm Ekonomisi, zmir: Ofis Ticaret Matbaaclk San. Ltd. ti. OLALI, H., (1990). Turizm Politikas ve Planlamas, stanbul: Yn Ajans. ZDEMR, M., (1992). Turizmin Trkiyenin Sosyo-Ekonomik Yapsna Etkileri, Ankara: TC Turizm Bankas A Yaynlar. TUN, Azize ve SA, Firuzan, (1998). Genel Turizm, Detay Yaynevi, Ankara. RGER, Sava, (1993). Genel Turizm, Antalya: Akdeniz niversitesi Basmevi.