tmmob makina mhendisleri odas

III. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES ve SERGS

BLDRLER KTABI R

mmo yayn no : E/2003/342-1

ZMR ARALIK 2003

tmmob makina mhendisleri odas

Smer Sok. No: 36/1-A Demirtepe, 06440 - ANKARA Tel: (0 312) 231 31 59 - 231 31 64 - 231 80 23 - 231 80 98 Faks: (0 312) 231 31 65

ODA YAYIN NO: E/2003/342-1 ISBN 975 - 395 - 658 - 4

BU YAPITIN YAYIN HAKKI MMO' NA ATTR.

KAPAK TASARIMI: rn Tantm - ZMR Tel / Faks : (0232) 441 02 53 DZG : TMMOB MAKNA MHENDSLER ODASI ZMR UBES Atatrk Cad. No:422 / 5 Tel: (0232) 463 41 98 Pbx 35220 Alsancak / ZMR Faks : (0232) 422 60 39

BASKI: ALTINDA MATBAACILIK - ZMR Tel: (0232) 457 58 33

HDROLK PNMATK KONGRES PROGRAM BLDRLER /HD - 16

Bu bir MMO yayndr

MMO, bu makaledeki ifadelerden, fikirlerden, toplantda kan sonulardan ve basm hatalarndan sorumlu deildir.

evre Dostu Hidrolik Yalar

Erturul DURAK
SLEYMAN DEMREL NVERSTES MHENDSLK MMARLIK FAKLTES MAKNA MHENDSL BLM VVilfried J. Bartz

MAKNA MHENDSLER ODASI BLDR

ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

177

EVRE DOSTU HDROLK YALAR

Erturul DURAK VVilfried J. BARTZ

ZET Gnmzdeki teknolojik aratrma ve almalar, snrl enerji kaynaklarmzn daha verimli kullanlmas ile beraber ayn zamanda evreyi kirletmeyen veya daha az kirleten malzeme ve proseslerin gelitirilmesi konularnda younlamtr. Bu konulardan bir tanesi de evre dostu hidrolik yalar ve hidrolik akkanlara ilave zellikleri kazandrmak iin kullanlan evre dostu katk maddeleridir. Bu almada, evre dostu hidrolik yalayclarn genel bir tantm yaplarak gnmzdeki konumlarnn ortaya konulmas ve evre uyumlu katk maddelerinin incelenmesi hedeflenmitir. Hidrolik sistemlerde kullanlan hidrolik akkanlarn kullanlmas srasnda, bakm ve/veya arza srasnda ve kullanldktan sonra atlmalar srasndaki evre ile ilikilerinin ele alnmas amalanmtr.

1. GR Yalayclarn retimi, uygulamas ve atlmas gibi her aama, doann ve evrenin en iyi ekilde korunmasn gerektirecek ekilde olmas gerekir. Bunlar genellikle insanolunun saln dorudan tehlikeye atmamakta, genellikle dolayl yoldan evremizi tehdit etmektedirler. Her adan insan varlyla yalayc maddelerin ve doann uyumluluu kontrol edilmelidir. evreyle uyumluluk testlerinde elde edilmesi gereken neticeler, yalayclarn retilmesi, uygulamas ve atlmas gibi konularda, alanlarca iyi anlalmaldr[1]. Yalayc maddelerin byk bir ksm farkl birok uygulamada kullanldktan sonra az veya ok ekilde deierek evreye geri dner. ekil 1,'de Almanya'daki yalayc maddelerin durumu gsterilmektedir.

Motor ve makine iinde yanma ~\ 6%

Yalama kayb 8%
X
\ /

)
I

. -

Firma ierisinde / ^ toplanan atklar 11%

Sirklasyon sistemindeki kayplar 28%

^ ^ ^ ^

Kullanlm yalarn toplanmas 47%

ekil 1. Almanya'da kullanlan yalayc maddelerin durumu Genellikle yalayclarla evre ilikisinin neden olduu problemleri tamamen ortadan kaldrma veya en aza indirme ve evrenin bozulmasn azaltan yntem ve metotlar yle sralanabilmektedir;

III. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

178

evresel gerekler ve ekolojik gereksinimler, Halkn duyarll, Hkmetlerin kardklar ynetmelikler ve dzenlemeler, Pazarlarn globalizasyonu, Ekonomik tevikler.

evre dostu yalama yalarnn balca uygulama alanlarn da yle sralamak mmkndr; ki stroklu tekne (deniz ve gl) motor yalan, Motorlu zincirli testere yalar, Rayl tekerlekli sistem yalar, Kalp paralarnda kullanlan kalp yalar, Tel halat yalar, Yk aralarndaki merkezi yalamal sistemlerde kullanlan yalar, Bina ve kpr inaat, yer alt almalarndaki makinelerde kullanlan hidrolik yalar, Ziraat ve orman ekipmanlar iin hidrolik yalar, Artk su, kanalizasyon artma niteleri ve kap kilit mekanizmalar iin yalar, Gda makinalarnda kullanlan yalar, Kar aralar ve kayak bakm ekipmanlarnda kullanlan yalar, Takm tezgahlarnda kullanlan kesme ve metal ekillendirme yalar, ten yanmal motor ve hidrolik sistemler iin genel yalar.

2. EVRESEL PERSPEKTFLER Yalayc maddelerin evresel meseleleri u noktalarda odaklanmaktadr; Salkla ilgili tehlikeler, Su kirlilii ile ilgili tehlikeler.

Genellikle yalayc maddeler, aadaki zelliklere sahip ise, evre dostu (evre ile uyumlu) olarak tanmlanmaktadr. Bunlar; Hzl bir ekilde doaya zarar vermeden yok olabilmesi, nsan bnyesine kar zehir zellii gstermemesi, Balklara kar zehir etkisi zellii gstermemesi, Bakterilere kar zehir etkisi gstermemesi.

Yalayclarn evreye etkilerinin deerlendirilmesi, doaya zarar vermeden biyolojik bozunma testleri ve ekozehirlilik testleri ile yaplmaktadr[21. 2.1. Su Tehlikesinin Snflandrlmas Basite yalayc maddelerin evreyle uyumluluu tanmlandnda, Su tehlikesi snflandrmas <1 Hzla yok olabilme (biyolojik bozunma) anlamna gelmektedir.

Su kirlilii kontrol ynetmelii suda tehlikeli ve zararl maddeler teblii Madde 3.'de " Suda tehlikeli ve zararl maddeler; ksa srede solunum, sindirim veya deri absorbsiyonu yoluyla akut toksisite (zehirlilik) ve uzun srede kronik toksisiteye yol aan, kanserojen veya teratojen etki yapan, sularn biyolojik yntemlerle artmna kar diren gsteren veya biyolojik artmay inhibe eden, yer alt ve

II. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

179

yzeysel sular kirletmemeleri iin zel muamele ve bertaraf ilemleri gerektiren, evrede tehlike yaratan maddelerdir" olarak tanmlamaktadr. Tabii kkenli veya sentetik olarak elde edilen bu tr maddelerin retimi, depolanmas, tanmas ve kullanlmas srasnda olabilecek kazalar, kaaklar veya retim ve kullanm atklarnn su ortamlar iin zararllk ve tehlikelilik durumlarna; sz konusu maddelerin miktarna; fiziksel, kimyasal zelliklerine ve evredeki biyolojik etkilerine gre karar verilir. Bu maddelerin alc su ortamlar iin tehlike yaratma durumu, yerel koullara, maddenin konsantrasyonuna ve zelliklerine baldr. Herhangi bir maddenin alc su ortamndaki ve beslenme zincirindeki canllar iin tehlikeli olup olmadna; Memeli hayvanlar iin akut-oral toksisite, Bakteriler iin akut-toksisite, Balklar iin akut-toksisite Biyolojik ayrabilirlik

testleri yapldktan sonra karar verilebilir. Su ortamlar iin tehlikeli ve zararl maddeler, tehlike seviyelerine gre gruplandrlm ve drt "su tehlike snffna (STS) ayrlmtr: Alc Alc Alc Alc su su su su ortam ortam ortam ortam iin "ok tehlikeli ve zararl" maddeler snf (STS 4) iin "tehlikeli ve zararl" maddeler snf (STS 3) iin "az tehlikeli ve zararl" maddeler snf (STS 2) iin "tehlikesiz ve zararsz" maddeler snf (STS 1 )[3]

Bu almada Almanya'nn su kirlilik tehlikesi snflandrmas esas alnmtr(WKG standartlar, VVasser-Gerfhrdungs-Klasse). Tehlikeli maddelerin yeni snflandrlmas aadaki gibidir; WGK3 Kirlilik ynnden ok tehlikeli su WGK2 Kirlilik ynnden tehlikeli su WGK1 Kirlilik ynnden az tehlikeli su nceki WGK 0 ihmal edilmektedir. Genellikle suyun iindeki tehlikeli olmayan maddeler artk kategorize edilmemektedir. Hidrolik yalarn dahil olduu yalayclar iin su tehlike snfnn hesaplamas, aadaki faktrlere dayandrlmaktadr; Sudaki tehlikeli maddelerin listesi ' j Avrupa tehlikeli maddeler ynetmeliindeki R risk terimleri olarak adlandrlan su kirlilik kategorileri ile balants. En nemli risk terimleri Tablo 1,'de verilmektedir.

Tablo 1. En nemli risk terimleri R21 R22 R24 R25 R27 R28 R50 R53 R 50/53 R 51/53 R 52/53 Solunum yoluyla bulaan salk tehlikesi Oral yolla bulamayla salk tehlikesi Dermal yoldan bulama tehlikesi Oral yoldan zehirli Dermal temasla ok zehirli Oral yoldan ok toksisite Sudaki organizmalar iin ok zehirli Suda uzun srede etkiler ortaya kabilir ok zehirli su organizmalar. Suda uzun srede etkiler ortaya kabilir Zehirli su organizmalar. Suda uzun srede etkiler ortaya kabilir Zararl su organizmalar. Suda uzun srede etkiler ortaya kabilir

Artan rakamlar, salk tehlikesinin arttn simgelemektedir. ift saylar, organizmalarn uzun dnemde zayfladn gstermektedir. Bir maddenin tehlikeli su davrann karakterize eden deerlendirme puanlarnn risk terimleri Tablo 2.'de verilmitir. Daha yksek puanlar suyun tehlikesinin arttn temsil etmektedir. Bir maddenin toplam deerlendirme puan, bio-zehirlilik verilerine gre,

II. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

180

balang puanlar ile risk terimlerine (salk tehlikesi) gre deerlendirme puanlarnn toplamdr. Avrupa yasalarna gre deerlendirme puanlaryla su tehlikesinin snflandrlmas (WGK) arasnda bir iliki vardr. 0-4 puan: 5-8 puan: >9puan: WGK1 WGK2 WGK3

Tablo 2. Deerlendirme puanlaryla risk ibarelerinin balants Risk Terimleri

R21 R22 R24 R25 R27 R28 R29 R33 R40 R45 R46 R50 R52 R53 R60 R61 R62

Puan
1 1 3 3 5 5 2 2 2 9 9 6 3 3 4 4 2

Risk Terimleri
R63 R65

Puan
2 1 2 1 1 1 1 3 3 3 3 5 5 5 5 4 4

Risk Terimleri R39/23/24 R39/23/245 R39/24/25 R39/23/24/25 R39/27 R39/28 R39/26/27 R39/26/28 R39/27/28 R39/26/27/28 R40/21 R40/22 R40/20/21 R40/20/22 R40/21/22 R40/20/21/22 R48/21/

Puan
4 4 4 4 6 6 6 6 6 6 6 2 2 2 2 2 2

Risk Terimleri R48/22 R48/20/21 R48/20/22 R48/21/22 R48/20/21/22 R48/24 R48/25 R48/23/24 R48/23/25 R48/24/25 R48/23/24/25 R50/53 R51/53 R52/53

Puan
2 2 2 2 2 4 4 4 4 4 4 8 6 4

R15/29 R20/21 R20/22 R20/21/22 R21/22 R23/24 R23/25 R23/24/25 R24/25 R26/27 R26/28 R26/27/28 R27/28/ R39/24 R39/25

Suda zehirli maddeler olmad hkme varmak iin aadaki kriterleri karlamas gerekmektedir; Toplam deerlendirme puan =0 Belirlenmi dk su znrl Balk, su organizmalar veya yosun bymesini geciktiren belirtileri gsteren testlerde bilinmeyen maddeler, Hzlca znp doaya zarar vermeden topraa karabilirle

Tablo 3.'de yalayclar ve hidrolik akkanlar iin baz yalar olarak kullanlan baz mineral ve sentetik yalarn tehlikeli su snflandrmas iin baz rnekleri verilmitir[4]. Tablo 3. Baz temel akkanlarn su tehlikesinin snflandrlmasnda^ rnekleri Mineral Yalar Beyaz yalar Mineral yalar(<%5 aromatik) Mineral yalar(>%5 aromatik) Mineral yalar(kanserojen) Katkl mineral yalar(Su ile karamaz) Katkl mineral yalar(Su ile karabilir) WGK
1 1 2 3 2 3

Sentetik Akkanlar Polyalkylaneglycols Doal esterler Sentetik esterler

WGK
1 -

ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

181

2.2. Hidrolik Akkanlar in Uygun Baz Yalar Yalayc maddelerin ve kullanma hazr akkanlarn doada zarar vermeden znmelerinde iki farkl baz ya snflandrmas vardr. Bunlar; Su ile karabilen baz yalar Su ile karamayan baz yalar Su ile karabilen baz yalar poliglikolleri kapsamaktadr. Polietilenglikoller (PEG), sadece ekotoksolojik olarak zararsz olmakla kalmayp, ayn zamanda hzl toprakta doaya zarar vermeden, molekler arlklarnn 21 gn iinde % 90 dan fazlasn da kaybederek znrler(ekil 2). Su ile karabilenlerin avantajlar, iyi oksidasyon stabilitesi, iyi yksek scaklk davran, iyi dk scaklkta akkanlk davran ve zellikle iyi kark filmli yalama blgesinde yalayclk zelliidir. Dezavantajlar ise, su karabilen ve karamayan veya mineral yalarla uyumlu deillerdir. Buna ilaveten baz szdrmazlk malzemeleri ile uyum gstermezler. 100 i
CD C N O

80
60
40-

5-

20

200

400

600

800 1000 1200 1400 1600 Molekler arlk

ekil 2. Poliglikollerin bozunabilirlii (21 gn) Su ile karmayan baz yalar ise; Sentetik esterler Doymam esterler Doymu esterler Trigliseritlerin doal esterleri

Sentetik esterler, ok geni molekler yap ile karakterize edilmi akkanlarn byk ksmn temsil etmektedirler. Be ana grupta tanmlanabilmektedirler; Mono esterler, Dibastik asit esterleri(Yani Dikarboksilik Asit Esterleri), Polyol Ester, Kompleks Esterler, Gliserin Esterler.

Esterlerin avantajlar, Mineral yalarla snrsz oranda karabilirlik, iyi souk akkan ak zellii ve iyi oksidasyon stabilitesi. Dezavantajlar ise, limitli hidrolik stabilite ve dk korozyon korumasdr. Sentetik Ester yalarn retimi iin, retimlerinde esas hammadde olarak ester yalar kullanlabilmektedir. Doal yalar veya doal esterler, doal kat yalarn, balca palmitik, stearik, oleik veya linoelik asitlerin trigliseritleridir. Hindistancevizi ya, zeytinya, ayicek ya, soya ya ve kolza ya tipik yalardr. Asitlerin bazlar, doymam doal yalar aa karttndan dolay snrl oksidasyon stabilitesine sahiptirler. Oysaki yksek miktarlarda doymam bileikler, oksidasyon stabilitesini azaltr ve souk akkan davran gelitirirler. Kolza ya, souk akclk davran ve

. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

182

oksidasyon stabilitesi arasnda iyi bir bileim gsterir(ekil 3.)- ekil 3.'te artan iyot numaras, doymam bileik miktarnn artmasn, fakat souk akclk zelliinin de daha iyi olmasn temsil etmektedirler. Ayrca doal ester yalar gibi sentetik ester yalarn retilmesinde hammadde olarak da kullanlabilirler.
25 T7 Cevizi ya 15
Hindistan

10

Zeytin ya Kolza ya

145

-15 -25 J~

Ayiek ya Soya ya

iyot says (mgj/g)

ekil 3. yot numarasyla souk akkan davran arasndaki iliki 2.3. Doada Kolay ve abuk Bozunabilme ekil 4.'de farkl ierikli yalarn doada kolay ve abuk bozunabilme lmleri CEC-L-33-A-94 testi ile yaplmtr. Akas polietilenglikoller, baz sentetik esterler ve baz doal esterler mineral yalarn davranndan stndr. Fakat gz nnde bulundurulmas gereken sadece bunlarn kimyasal yaplar deil, ayn zamanda viskozite gibi dier parametreleridir. Dk viskoziteli mineral yalar ve polyalphaolefinler, CEC testi kullanlarak, yaklak %80 kadarnn hzlca bozunabildii grlebilmektedir. Molekler arln, poliglikoller zerinde bozunabilmeye etkisi ekil 2.'de gsterilmiti. Bu farkl bozunabilirlik testleri, farkl test sonular gstermektedir(Tablo 4). En eski CEC testi esasen iki zamanl motor yalar deerlendirmek iin gelitirilmitir. Dier yalayc maddeler iin OECD 301 testi de gelecekte daha da nem kazanacaktr.
itkisel alar

100
bili rlik

re n
N O

60 40 20

4
0)

_Q)

Biy loj

PAO
XI

Poly

C O

late and trimellitate ester er

Minerai Ya

Beyaz Ya

ekil 4. Farkl ierikli yalarn bozunabilirlikleri(FLC-L-33-A94-test)

2.4. Salk Ynnden Yalayclar Baz baz akkanlar iin eko-zehirlilik(ekotoksinlik) datalarm bir kyaslamas Tablo 5.'te verilmektedir[2] Uyumlu akkanlarn ortaya kard avantajlar mineral yalarn zellikleriyle kyaslanmtr.

PEG
O
Q_

80

m ?-

Polyol er ve Diest erler

III. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

183

Uygulamalar zellikle bakteriler, balklar, memeliler ve yosunlarda zehir miktar, PNA ve PCB verileriyle dikkatle baklmtr. Fakat gz nnde bulundurulmas gereken ekozehirlilik zelliklerinin kullanm esnasnda bozunma olmasdr(Tablo 6). Bitkisel yalar iin bu etki daha az belirgindir. Sentetik esterler ve zellikle mineral yalayclar, kullanm esnasnda az veya ok dikkate alnacak ekilde zehir aa kartrlar. Tablo 4. Farkl bozunabilirlik testleri Mineral ya 20-80 20-85 PAO Diester Polyoester Bitkisel PIO (Polyalphaolefin) (Polyintemalolefin) Yalar 4-6-8 4-6-8 35-30-25 60-30-20 50-80 85-95 >95 70-35-30 65-30-30 >95 50-85 90-95

Viskozite CEC L 33-A-metot % OECD 301 B metot %

Tablo 5. Ekozehirlilik verilerinin karlatrlmas Tekrar Pharma Saf baz Rafine Beyaz (100SN) Edilmi Ya (150SN) Memeli hay. zehirlilii Bakteri zehirlilii Balk zehirlilii Kk su organizma zehirlilii Yosun zehirlilii Biyolojik bozunma Bio-toplanma Hidro-znrlk WGK(1999)
PNA PCB

PAO4 >5000 >100 >1000

Diester

Bitkisel Ya

OECD 401 ISO 10712 OECD 203 OECD 202 OECD 201 OECD 301 B OECD 117 OECD 105 P 346 HPLC

LD50 m g/kg ECO mg/l LC50 mg/l EC50 mg/l EC50 mg/l % mg/l % mg/l

>5000
20

>5000
20

>10000 >100 >1000

>10000 Zehirsiz >200 >1000

500

500

>10000 >10000

5000 2500 30.2 Evet 5-10

2

5000 2500 35.2 Evet 5-10

2

> 10000 >10000 >10000 >10000 5000 36.0 Evet

2-5

5000 68.5 Evet

1 0.0 0.0

5000 85.5 Evet 10-20

0 0.0 0.0

5000 98.2 Evet 10-20

0 0.0 0.0

1.75 <1.0

1.80 <1.0

0 0.0 0.0

Tablo 6. Ekozehirlilik zelliklerinin kullanmdaki deiimleri Mineral ya PAO/PIO Diester Yeni Kulla- Yeni Kulla- Yeni Kullanlm nlm nlm Yosun zehirlilii EC50 mg/l Balk zehirlilii LC50 mg/l Kk su org. zehirlilii EC50 mg/l Bozunabilirlik, %,OECD 301B 1300 790
390 380

Polyester Yeni Kullanlm 2800 1800

Bitkisel Yeni Kullanlm 4800 4800

5400

5000

>10000 >10000 >100000 >10000 > 10000 >10000 >10000 5900

96 79

5400 2450
30 28

>100000 10000
60 55

>10000 8500
85 70

2.5. evre Dostu Yalarn Etiketlendirilmesi Uluslar aras aktiviteler evre dostu rnleri karakterize etmek ve etiketlendirmek iin farkl lkelerdeki enstitler tarafndan evre emalar ve zel iaret veya etiketler gelitirmilerdir. Bu emalarn amac yalayc madde kullananlarn dikkatlerini evreyle uyumlu yalayclara ekmektir. Baz ekiller ve iaretler ekil 5.'te gsterilmitir.

III. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

184

ekil 5. Farkl lkelerin evresel etiketlendirmeleri

3. TRBOLOJK ELEMENT OLARAK HDROLK AKIKANLAR 3.1. Hidrolik Pompalarn Gereksinimleri Yaygn kullanlan hidrolik pompalar; Dili pompalar Paletli pompalar Eksenel pistonlu pompalardr.

Genellikle paletli pompalarda, hidrolik akkanlarn anma koruma zelliklerine yksek gereksinim duyarlar. Anmaya hassas srtnme temaslar rotorun kanalndaki ve statorun i yzeyi ile paletlerin u yzeyleridir. 3.2. Hidrolik Akkanlarn Gereksinimleri Hidrolik akkanlar aadaki zelliklere sahip olmaldr; Dk kayplarla g iletimi Yzeylerin birbirlerine gre yalanmas Metal yzeylerin korozyona kar korunmas

Hidrolik akkann nemli zelliklerini yle sralamak mmkndr, Srtnme, anma ve yenme anmasn azaltarak iyi bir yalama zellii, Kabul edilebilir viskozitelerle geni alma scaklk aralnda yksek viskozite indeksi, Tm boyalarla, tribolojik materyallerle, szdrmazlk malzemeleri ile uyumluluk, Uzun sreli almalarda yksek oksidasyon stabilitesi, Viskozite indeksi gelitirici kat ieren ok dereceli yalar iin yksek kayma stabilitesi,

II. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

185

Sktrlamazlk, yi hava tahliyesi, dk kprme davran, Dk buhar basnc, yksek kaynama noktas, Yksek zgl s, dk genleme katsays, yi di-elektriklik ve izolasyon zellikleri, Nem tutmama veya ok dk nem tutuculuk, Tm gerekli viskozitelerde bulunabilirlik, Dk yamalk zellii, evreyle uyumluluk, o Dk miktarda su ve sal tehlikeye atmak o Non-toksitlik, Uygun ve ekonomik fiyat

3.3. Hidrolik Akkann nemli zellikleri DN 51524 standardna gre yksek performansl hidrolik yalar(HLP), bir ok zellikleriyle karmza kar. rnein, anma ve srtnmeye kar koruma davran ve oksidasyon stabilitesi gibi. HLP'nin anlam; oksidasyon ve korozyon inhibitrleri(L) ve anma nleyici, yksek basn (P) katk maddesi ieren hidrolik ya (H)'dr. HLP hidrolik yalarnda dikkate alnan anma ve yenme anma davrannda minimum gereksinimler Tablo 7.'de gsterilmektedir. Aka grlmektedir ki evreyle uyumlu yalar, en azndan bu zellikleri tamaldr. Tablo 7.'den da grld zere sentetik esterlerin, doal esterler ve Poliglikollerin FZG testi ve paletli pompa testi ile llen tribolojik zelliklerin mineral esasl hidrolik yalardan daha iyi olduu aktr. Oksidasyon stabilitesi gz nne alnp baz snrl faktrlerle deerlendirildiinde; yi bilinen oksidasyon stabilitesi testi, DN 51587, mineral yalar iin gelitirilmitir ve dier tm baz akkanlar iin kullanlamazlar. Sadece poliglikol esasl hidrolik akkanlar bu test ile deerlendirilebilirler. Doal esterlerin oksidasyon stabilitesi mineral yalarnkiyle daha az kyaslandnda ok daha dktr. Bu yzden doal ester esasl hidrolik yalar sadece daha dk alma scaklklarnda kullanlrlar. Sonu olarak oksidasyon testi daha dk scaklkta yaplmaldr. Sentetik esterlerin daha yksek oksidasyon testi yksek oksidasyon stabilitesine gre, daha yksek scaklklarda daha yksek alma scaklklarnda kullanlabilir. Bu yzden, sadece mineral yalar ve poliglikol esasl hidrolik yalarn deerlendirilmesinde ayn oksidasyon testlerinin kullanldna dikkat edilmelidir. Doal ve sentetik esterler iin dier testler kullanlr, ancak farkl scaklklarda uygulanmaldr.

Tablo 7. HLP hidrolik yalarnda dikkate alnan srtnme ve andrma davrannda minimum gereksinimler HLP Mineral ya FZG Makinasndaki mekanik test (DN 51354) Hasar yk Paletli pompa testi (anma, mg) (DN 51389) Ring Palet 10 <120 <30 HEES Sentetik ester >10 <120 <30 HETG Doal ester (Kolza ya) >12 10 5 HEPG Poliglikol 11->12 10 5

Tablo 8 farkl esasl hidrolik yalar iin minimum oksidasyon stabilitesi gereksinimlerini gstermektedir. Dnlmesi gereken, oksidasyon stabilitesi bilgilerinin farkl yalarla direkt olarak kyaslanamayaca gereidir. Farkl yalarn ayrntl kyaslamas Tablo 9.'da gsterilmitir. evreyle uyumlu akkanlarn baz nemli zellikleri dikkate alndnda, mineral yalardan stn davran gsterdikleri grlmektedir. Bu zellikle uygulamada, ekozehirlilik davrannda, bozunabilirlikte, yalayclk ve

II. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

186

uuculuk zelliklerinde daha iyidir. Ayrca baz durumlarda viskozite indeksi ve katk madde znrl de mineral yalarn davranndan stndr. Tablo 8. Farkl ierikli yalar iin minimum oksidasyon stabilitesi gereksinimleri HLP Mineral ya
2

HEES Sentetik ester

-

HETG Doal ester (Kolza ya)

-

HEPG Poliglikol
2

Oksidasyon stabilitesi (DN 51587, max. 95C de 1000 saatten sonra ntrleme saysnn art) Oksidasyon stabilitesi (DN 51554) -110C de 72 saatten sonra viskozitedeki art, % max.) -95C de 72 saatten sonra viskozitedeki art, % max.)

20

20

Tablo 9. Farkl akkanlarn bal performanslar (2 zayf, 4 vasat, 6 iyi, 8 ok iyi, 10 mkemmel, PAO Polyaolefin, PIO Polinterolefin) Mineral Ya Parafanik ok yksek VI PAO/PIO Diester Polyol ester Bitkisel Yalar Dk scaklk zellikleri Yksek scaklk zellikleri Viskozite indeksi(VI) Uuculuk Yalayclk Katk madde znrl Biyolojik bozunma Ekotoksitlik
4 2 4 2 4 8 2 2 4 4 6 4 4 8 2 2 6
10

6 8 6 6 2 4 2 4

6 8
10

10

2 4 8 6 8 8
10 10

6 8
10

6 6 2 4 2 4

6 8
10

8
10 10

8 8

3.4. Snflandrma Hzl bozunabilen doal ve sentetik ester esasl hidrolik yalar iin standartlar sadece Avusturya'da vardr[5]. Almanya'da yksek performansl hidrolik yalar standardize etmek iin eilim aadaki gibidir; HEPG: Polietilen esasl glikol, HETG: Doal ya esasl, rnein kolza ekirdei ya, HEES: Sentetik ester esasl, HEPR: Polyafaolein esasl

Tablo 10. doal ve sentetik esasl yksek performansl yalar iin baz minimum gereksinimleri gstermektedir. Sentetik ester esasl yksek performansl hidrolik yalar, genellikle inaat makinelerinde, orman makinelerinde, kayak bakm arac ve dier ekipmanlar da kullanlr. Tm bu makineler evresel duyarllk gerektiren makinelerdir. Tarmda, ormanclkta, inaat mhendislii ve endstride, kolza ekirdei ya esasl hidrolik yalar kullanlmaktadr. Bu tip yalarla 55-70C gibi dk scaklklarda yksek performansl hidrolik performanslar sadece snrl ykleme artlaryla ve/veya byk ya depolar ile gerekletirilebilir.

III. ULUSAL HDROLK PNOMATK KONGRES VE SERGS

187

3.5. Ya Katk Maddeleri ve evre Genelde ya katk maddeleri ok az da olsa fiziksel tehlike sergilemektedirler. Dk memeli hayvan zehir potansiyelinden dolay, yalayc katk maddelerinin ounluu tehlikeli olarak snflandrlmaktadr. Katk maddelerinin en nemlileri, inko dialkilfosfat ve baz dz zincirli kalsiyum alkaril sulfonat tahri edicileri olarak snflandrlrlar. Avrupa dzenlemelerine gre bunlar tehlikeli olarak snflandrlmaldr. Ancak sulfonatlarn tm laboratuar testlerinde dermal hassasiyette rastlanmamtr. Katk maddelerin zehirlilikleri Tablo 11 .'de verilmitir. Tablo 10. Trigliserid esasl (HETG) ve Sentetik ester esasl hidrolik yalar (HEES) iin minimum gereksinimler HETG 22 ISOVG 22 300 24.2 19.8 4.1 165 20 Trigliserit esasl HETG HETG 32 46 ISOVG ISOVG 32 46 420 35.2 28.8 5.0 175 20 10 780 50.6 41.4 6.1 185 20 10 HETG 68 ISOVG 68 1400 74.8 61.2 7.8 195 20 10 HEES 22 ISOVG 22 300 24.2 19.8 4.1 -21 165 20 Sentetik esasl HEES HEES 32 46 ISOVG ISOVG 32 46 420 35.2 28.8 5.0 -18 175 20 10 780 50.6 41.4 6.1 -15 185 20 10 HEES 68 ISOVG 68 1400 74.8 61.2 7.8 -12 195 20 10

ISO Viskozite derecesi Kin. Viskozite, mm^/s, 0C, max. 40C, max. min. 100C, min. Akma noktas, C Alevlenme noktas, C, min. Oksidasyon stabilitesi, 110C, 72 saat Viskozite art, C, % max. FZG test, Hasar yk, min. Paletli pompa testi, anma, mg. max. Ring Palet

120 30

120 30

120 30

120 30

120 30

120 30

120 30

120 30

Tablo 11. Petrol katk maddelerinin zehirlilii Tipik LD50 Tipik tahri etme snflandrlmas

Katk maddeleri inko alkil dithifosfat inko alkaril dithifosfat Uzun zincirli kalsiyum alkaril sulfonat Uzun zincirli kalsiyum alkilfenat Uzun zincirli kalsiyum alkilfenat sulfit Polyolefin amit alkeneamine Polyolefin amit alkeneamine borat Olefin/alkil ester co-polimer Poli alkil methyacrylate Polyolefin

A z( Fare) Dermal(Tavan) Gz Deri m g/kg mg/kg Tahri edici >2000 Tahri edici >2000 Tahri etmeyen Tahri etmeyen >2000 >5000 >5000 >10 000 >5000 >10 000 >2000 >10 000 >15 000 >2000 >3000 >2000 > 2000(fare) >2000 >3000 >3000 >3000 >3000 Tahri etmeyen Tahri etmeyen Tahri etmeyen Tahri etmeyen Tahri etmeyen Tahri etmeyen Tahri Tahri Tahri Tahri Tahri etmeyen etmeyen etmeyen etmeyen etmeyen Tahri Tahri Tahri Tahri Tahri etmeyen etmeyen etmeyen etmeyen etmeyen

III. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

188

SONU Byk miktarda yalayc maddeler, kullanlp servis mrlerini tamamladktan sonra, hzl bir ekilde evreye geri dnerler. evreyi en az ekilde bozmak, etkilemek iin, belirli yalayc akkanlar kullanlr. Sentetik esterler ve doal esterler en nemli akkanlardr. Oysaki poliglikoller en az nemi olan role sahiptirler. Bu akkanlarn baz ekotribolojik zellikleri belirlenip ve kyaslanmaldr. Hidrolik akkann baarl bir ekilde uygulamasnda, akkann evreyle uyumluluuyla ekotribolojik davran arasnda bir denge kurulmal, akkann teknik veya toksolojik zellikleri kefedilmelidir. Gelecekteki Durum; evreyi korumak adna, evre dostu yalayclar daha fazla nem kazanacaktr. Artan halkn bilinlenmesi ve kat ynetmeliklerin uygulanmas bunu zorunlu klacaktr. Yalayc maddelere evresel perspektiften bakldnda, salk ve su tehlikesi zerine odaklanmaktadr. Teknik gereksinimlerin, toksolojik perspektifin ve sanayi ilalarnn yalayc maddelerin formlasyonunda da nemli etkileri olacaktr. Ekonomik imkanlarla ekolojik gereksinimler arasndaki dengeyi kurmak daha da zor olacaktr. Yalayc maddeler uygulamada herhangi bir salk tehlikesi ieriyorsa, toksolojik ve ekolojik olarak pheli olan bu rnler kullanmn dnda braklmaldr. Kolza ekirdei ya gibi doal esterlerin snrl yksek ve dk scaklk zelliklerinden dolay bu yalarn uygulama alanlarnda kaypl yalama yntemi ile yalanan yzeyleri ile temsil edilirken, poliglikoller sirklasyon sistemli yalamalarda kullanlacaktr. Sentetik Esterlerin kullanm alanlar yksek performansl hidrolik sistemler olurken, doal ester tipi yalar orta iletme koullarna sahip sistemlerde kullanlabilmektedir. Hidrolik yalar olarak Poliglikoller daha az nemli role sahip olacaklardr.

i .

KAYNAKLAR [1] BARTZ.E.J, "Lubricants and the Environment.Nevv Directions in Tribology", 103-119, Mech. Eng. Publ. Limited, 1997, [2] VAN DEVOET.F., "Comparision of base oils and fluids from an Ecological of View", Proc.7 th Internatinal LFE Congress, Brusslels 2001. [3] BARTZ,W.J., "Regulations Regarding VVater Endangering Lubricants comparing Old and New Water Hazard Classes", Proc.7 th intemational LFE Congress, Brussles, 2001. [4] T.C. evre Bakanl, "Su kirlilii Kontrol Ynetmelii Suda Tehlikeli Ve Zararl Maddeler Teblii Madde 3-4", Resmi Gazete, 20 106 sayl ve 12.03.1989 tarihli teblii, 1989. [5] NORRBY.T.AND KOPP, M., "Environmentally Adapted Lubricants in the Nordic MarketplaceRecent Developments", Proc.13 th ntemational Colloquium Tribology, Technische Akademie Esslingen, 2002. [6] BARTZ, W.J., "Environmentally Acceptable Hydraulic Fluids, Part I. Environmental Appects and Acceptable Base Fluids, . Technische Akademie Esslingen. [7] VVENDORFF, J. L, "Long-Time Tests with Rape Seed Based Hydraulic Oils in Agricultural Machineries (in German)", Course Material, Fast Biodegradable Hydralic Oils, Technische Akademie Esslingen, 1994. [8] SCHLERT, G., et al., "HEES Hydraulic Fluids-Testing and Experinces in Practical Applications", Proc. 10 th International Colloquium Tribology, Technische Akademie Esslingen, 1996. [9] BARTZ, W.J., "Lubricants and the Environment, Tribology", International, Vol. 31, 1-3, 35-47, 1998.

i .

i f

III. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

189

ZGEMLER Erturul DURAK 06.12.1968 tarihinde Erzincan'da dodu. lk, orta ve lise renimini Erzincan'da tamamlad. 1986-1990 tarihleri arasnda Akdeniz niversitesi sparta Mh. Fak. Makine Mh. Blmnde Lisans, 1990-1993 tarihlerinde A.. Fen Bilimleri Enst. Yksek Lisans, 1993-1998 yllar arasnda S.D.. Fen Bilimleri Enst. Doktorasn tamamlad. Austos 1999'dan itibaren Makine Mhendislii Blmnde Yrd.Do.Dr. olarak almaktadr. Triboloji (Yalama, ya katk maddeleri, evre dostu yalar, anma, srtnme ) ve makine elemanlar tasarm zerine almaktadr. ngilizce ve Franszca bilmektedir. Evli ve bir ocuk babasdr.
VVilfried J. BARTZ

Profesr W. Bariz Zerbst'te (Almanya) dodu. 1961 Hanover niverstitesi Makine Mhendislii Fakltesinde yksek makine mhendisi unvan, 1968 ylnda da ayn niversiteden doktora (PhD) unvann ald. Madeni ya endstrisinde yalama mhendislii birim bakanl ve Hanover Petrol Aratrma Enstitis blm bakanln yrtmtr. 1976 da Esslingen Teknik Akademisi direktrlne atanmtr. Viyana ve Stuttgart niversitelerinde profesr olarak almtr. Birok lkede (Rusya, in, Msr, Kba, vb.) kurslar dznlemitir. 300 den fazla triboloji, madeni ve sentetik yalar, non-newtonyen yalar, hidrolik yalar, yataklar ve yalama, evre dostu ya lar zerine makaleleri vardr. 20'den fazla kitap editrl yapmtr. Uluslararas Teknoloji Transferi 2001 Triboloji Altn Madalya dln kazanmtr.

III. HDROLK PNMATK KONGRES PROGRAM BLDRLER /HD - 17

MMO, bu makaledeki ifadelerden, fikirlerden, toplantda kan sonulardan ve basm hatalarndan sorumlu deildir.

Servo Valfler - zellikleri ve Bakm

aban YAZICI ERDEMRA..

MAKNA MHENDSLER ODASI BLDR

. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

193

SERVO VALFLER - ZELLKLER VE BAKIMI

aban YAZICI

ZET Servo Valflerin sahip olduu baz karakteristikleri vardr. Bunlar valfin servo hidrolik sistem iindeki performansn belirler. Servo valflerin karakteristikleri statik ve dinamik olarak iki ksma ayrlmaktadr. Servo valflerin karakteristikleri bilinmeden ve karlmadan bu valflerin kullanld servo sistemleri dizayn etmek, bakm ve iyiletirme faaliyetlerinde bulunmak tamamen hatal sonularn kmasna sebep olur. zellikle, sistemde arza yapan veya arza yapt zannedilerek sklen valflerin tekrar kullanlp kullanlmayaca, her kullanc iin hzla cevap verilmesi gereken bir sorudur. Bu sorularn cevab iin servo valfin statik ve dinamik karakteristikleri, test istasyonunda incelenmi ve yaplan bakm faaliyeti sonucunda karar verilecek verilere ulalmtr.

1. GR "Servo" kelime manas ile amplifikasyon demektir.Yani kuvvetin (hidrolik, pnomatik, elektrik vb. gibi) amplifiye edilmesidir. ok kk kuvvetler ile byk g gerektiren ileri yapmaktr. Servo mekanizmalar, kopya tezgahlarnda, elik endstrisinde, imalat sanayinde ok yaygn olarak kullanlmaktadr. Servo sistemlerin, hidrolik ile tanmas 2. Dnya Savanda uak ve gemilerde askeri amalar iin balamtr. Servo sistemin kalbi olan servo valfler, ar ykleri; hzl, fakat darbesiz, yksek hassasiyette, iyi zamanlama ile ve istenildii gibi hareket ettirme ihtiyalarna cevap verebilme kabiliyetleri ile nem kazanmtr. Tabi olarak bu fonksiyonlar, yalnz servo valf ile halletmek imkanszdr. Servo sistemin vazgeilmez elemanlar olan, Elektronik (Servo Controler), Kapal evrim Kontrol (Closed Loop Control), lme Teknolojisi, bu fonksiyonlarn elde edilmesinde servo valf ve hidrolik sistem kadar nemlidir. Servo hidrolik sistemlerin endstriye uygulamalar geen 10 yl ierisinde balamtr. Endstrideki genel uygulamalara baktmzda; Byk imalat tezgahlarnda- Ana tahrik mili ve pozisyon kontrolnde, Endstriyel Robotlarda- Genel de ar malzemeler iin, elik malat Endstrisinde- AGC, AWC, AJC gibi, Gemi Endstrisinde- Yn tahrik sistemi, Motor Kontrol sistemi, Test ekipmanlarnda- Deprem test makinalar, Malzeme test makinalar, Byk preslerde, Bir ok eitim amal simlatr'de ve zellikle elence amal makinalarda kullanld grlmektedir.

ekil 1'deki servo valf uygulamalar matrisi, servo valflerin frekans responsuna gre kullanm alanlarn belirtmektedir.

III. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

194

SERVOVALVE APPLICATION MATRIX

700 500 400 300 200

500 400 300 200

CRA VLEH VEMCLES LU UlBfcRI UHL ry CONSTflUCTlON ROL JNG ML LS

ME CA TNG

O1L EXPL ORATIO N INJECTION M0LDIN6

O
100 _ 70

a. a. O
I i

100

70 50 40 30 20

FUGHT SIMULATOBS (mot on bases) FATKSUE TEST NB

1 s
O

e a. soo
30 20 LU

QC

O
_l >

CRA IES& MATEflIA HO STS HANDUNC AGf 1ICULTURAL E 0UIPMENT C >NVEYORS BLOW BOB )TS MAC HNE TO OLS

r~

. .

I o o

O >

10 7
5

Ui

O a.

10

c UJ w

a.

ORADE * SL 3PP

"T '
P noc ess ONT ROL-

CONTROL ~1 IOA0ERS ht smuatofsi"" ~f--TUfiB N COHTf OL

_. 4

et O

x
1

^4. TENSILE TgSTINO

I
e CTE R S
9RAT

ON

o
0.7 0.6 0.4

0.7 0.5 0.4 0.3 0.2

7 10 20 30 40 50 70 100 200 300 400 500 700
-INSTHUB SERVC

u.

j j

1000

FREUENCY OF SERVOVALVE 90 PHASE LAG Hz

DYNAMtC RESPONSE ekil 1. Servo Valf Uygulamalar Matrisi 1.1. Kapal evrim Kontrol Kapal evrim Kontrol sistemini temel olarak incelemek, konuya daha da aklk getirecektir. Kapal evrim sistemlerde, ekil 2'de grld gibi be ana eleman vardr. NPUT : Kontrol ettiimiz aktatrn uymasn isteimiz set parametresi sistemin inputudur. Kapal evrim sistemde, amacmz bu parametrenin salanmasdr. Bu input, potansiyometre, klavye, PC, PLC, veya sensr vb. tarafndan servo kontrollre verilebilir. SERVO KONTROLR : lm deeri ile input deerini karlatrr ve oluan hata deerine gre servo valf input deerini deitirir.kontrol edilecek parametreye gre, P,PID, Digital, Analog kontroller kullanlabilir. Sistemin stabilesi ve istenilen deere gitmesinde, kullanlacak kontrolrn ve kontrol edilecek sistemin karakteristiklerinin bilinmesinin nemi byktr. SERVO VALF : Kapal evrim sisteminin nemli elemanlarndan olan servo valf, servo kontrolrden ald elektronik sinyalini hidrolik olarak debi yada basnca evirir. Karakteristiklerine gre 2 aamal, 3 aamal, mekanik geri beslemeli, elektronik geri beslemeli, nozul flapper tipli, direkt src tipli gibi bir ok eitleri vardr. Kapal evrim sisteminde servo valf, statik ve dinamik zellikleri ile verilen elektronik sinyaline kar istenilen hassasiyet ve cevap verme sresinde tepki gsterebilir.

"p

III. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

195

1
XlNPUT " t * O

SERVO KONTROt NTES

SERVO VALF

AKTATR

3
r

Ue

Ua

sv
LM

XLM

K
KAPALI KVRJM KONTROL

AKTATR
HDROLK SLNDR HDROLK MOTOR

M
P2

-L
LM

SERVO_ KONTROL !i

(DORUSAL : i LVDT POTAN SYOMETRE : TEMPOSONK AISAL : ENCODER TAKOGENBRATOR ! RESOLVER KUVVET: [ LOADCELL s STRAIN GAUGE

3AAMALI i MEK.4N1K GER BESLEMEL -; ELEKTRONK GER BESLM. NOJULFLAPPERTP DREKTAHRKL TP JETNOIULTP

POTAN S YOMETRE 'i KLAVYE PLC ;SENSR

P1

+x

T
ekil 2. Kapal evrim Kontrol AKTATR : Hidrolik sistemlerde aktatrler, silindirler ve motorlardr. Esas ama aktatre bal olan mekanizmalar kontrol etmektir. LM : Kapal evrimde konrol ettiimiz sistemleri, geri besleme olarak lmek zorundayz. nk geri besleme olarak llen bu bilgi, servo kontrolr tarafndan input ile karlatrlacak ve aktatrmzn istediimiz deere gitmesi iin servo valfe dzeltme sinyali verilmesini salayacaktr. lmler, dorusal pozisyonda; LVDT (Lineer Variable Differentional Transducer), potansiyometre, temposonik vb gibi, asal pozisyonda ; enkoder, tako generatr, resolver, kuvvette; laod celi, strain gauge gibi lm elemanlardr. lm elemanlarnn da cevap verme sreleri sen/o valfler gibi ok nemlidir. nk buda kontrol edilen toplam sistemin gecikme sresini yada reponsunu etkileyecektir. Ksaca, Kapal evrim kontrol sisteminin temel mantn izah edildi. Servo valfler bu kontrol sayesinde hidrolik sistemlere esneklik getirmitir.Bir ok mekanik ve elektrik motor kontroll sistemin, servo hidrolik sistemlere yerini brakmasna sebep olmutur. Bu durumu rneklemek gerekirse AGC (Otomatik Kalnlk Kontrol) sistemini incelemek yerinde olacaktr.

III. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

196

1.1.1.

AGC (Automatic Gauge Control)

Scak ve souk haddehanelerde malzeme kalnln kontrol etmek iin elektrik motor tahrikli sonsuz vida grubu kullanlmakta idi. Servo hidroliin avantajlarn dnenler, malzeme kalnlnda daha dar toleranslarda alabilmek iin otomatik kalnlk kontrol sistemini gelitirdiler. Bu sistemin avantajlarn gerek rnekleme ile sunmak daha faydal olacaktr. ekil 3'de Nippon Steel de uygulanan AGC sisteminin avantajlar listelenmitir. Haddeleme gc 6000 ton dan, 8000 tona, hadde aklk ayar hz 1,5 mm/s den, 40 mm/s ye, cevap verme sresi ise, 1 Hz den, 20 Hz ye kmtr. Bunlarn yannda kalnlk dalmna baktmzda 0.65 mm sapma, 0.15 mm e kadar dm olduunu gryoruz. Mekanik vidalamadaki enerji kayplar ve vida elastisitesinden gelen hata paylarnn elimine edilmesi AGC sisteminin avantajlar arasndadr.
A G C SSTEM
VDALAMA SENSR0

AGC KONTROL NTES

AIKLIKAYAR SNYAL

POZSYON SENSRG

AGTStSI.

ELEKTRO MEKANK 300* Mt Ton i S

HDROLK ' G SSTKM

HADDELEME

ucum
VDALAMA HIZI

4SM . M U T
I 40 uun - S

RESPONSE

10

MHj

0,1

H2

HDROLK VE ELEKTROMEKANK VDALAMA DA KALINLIK DAILIMI

24.75 h

24.50

24.00

10

15
(m)

LEVHA UZUNLUU

ekil 3. Otomatik Kalnlk Kontrol Sistemi

III. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

197

2. SERVO VALFLER VE ALIMA PRENSPLER Servo valfleri yapsna gre tipe ayrmak mmkndr ; 1-Nozzle Flapper (Nozul +Yaprak), 2-Jet Pipe, 3-Direct Drive (Direkt Tahrikli). Bunlardan nozzle flapper ile Direct Drive tipleri endstride yaygn olarak kullanlmaktadr. Bu iki tip hakknda, alma prensipleri avantajlar ve dezavantajlar hakknda gelecek paragraflarda bilgiler verilecektir. 2.1. Nozzle-Flapper Servo Valf Bu tip servo valflerin ilk aamasnda tork motor ve nozullar vardr. Endstride genel olarak yaygn kullanlan tip budur. Bu ksm srg ile beraber kullanlr ve valfin ikinci aamasn oluturur. Ksaca alma prensibini incelediimizde; TORK MOTOR : ekil 4'te gsterilen tork motor, ok ufak akm sinyallerini, mekanik harekete oransal olarak evirir. Ana eleman olarak, iki adet sabit mknats, bobin,nve, nveye bal elastik (flex) tp ve alt, st kutup plakalarndan olumaktadr. Bobinlerden geen akm, nvenin mknatslanmasna, dolays ile hava boluu iinde, akma orantl olarak, nveye bal tp ile beraber dnmesine sebep olur. Nveye bal olan bu tp elastisitesi sayesinde, akm sfrlandnda, nvenin tekrar eski pozisyona dnmesini salar. Bu tip tork motorun avantajlar; srtnmenin az olmas, histerisis dk olmas ve hidrolik ortamla manyetik ortamn ayr olmasdr.
TORK MOTOR

TORK MOTOR
ST KUTUP

ARASI

NVE (ARMATRE)

SABT MIKNATIS

ALT KUTUP PARASI

ekil 4. Tork Motor

ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

198

HDROLK AMPLFKATR : Bu sistemde, tork motora ilave olarak iki adet giri orifisi ve nozul ve nveye bal olan esnek tpn iindeki yaprak yani flapper da eklenir. Fonksiyon olarak; giri orifislerden geen basnl hidrolik nozullardan geerek ve flaper'a arparak dne gider. Ayn apta olan nozullar ve orifisler ve ortada duran flapper A ve B kanalndaki hidrolik basncn eit olmasn salar. Tork motorun bobinlere uygulanan akmla orantl olarak flapper hareket ettirmesi, A ve B kanalndaki basn farknnda orantl olarak deimesini salar. Bylece akmla, iki kanal arasndaki basn farknn lineer olarak deitii grlr. ekil 5'de ematik olarak hidrolik amplifikatr gsterilmitir.

SERVOVALF LK AAMA
ARMATRE

GR ORFS P

FLEXTP.

HATTI

HATTI

ekil 5. Hidrolik Amplifikatr VALF SRGS : ekil 6'da grld gibi,bu aamada bir tanma daha ihtiyacmz var ; Geri Besleme yay: bu ksm yalnzca mekanik geri beslemeli servo valflerde vardr, fakat bu valfler ok yaygn kullanm olduundan ve valfin cevap verme sresini iyiletirdiinden bu tip valf kullanld varsaylacaktr. Srg, gmlein ierisinde belirli bir tolerans ile serbest gezebilir. Gmlekteki yuvarlak veya dikdrtgen kanallar, basn hattn, dn hattn ve i hatlarn birbirinden ayrr. Srgnn saa veya sola hareketi, i hattnn birini basn hattna balarken dierini dn hattna balar.
SERVO VALF KNC AAMA SRG SIHR (NLL) POZSYONUNDA
GER BESLEME UBUU

77777A

SRG SOL POZSYONDA

ekil 6. Servo Valf Srgs

0-

III. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

199

2.2. alma Prensibi te bu aamay birletirdiimizde iki aamal Nozzle Fiapper servo valf oluturulmu olur. ekil 7' nin nda bu valfin alma prensibini anlamaya alalm: Bobinlere verilecek elektrik akm, tork motorun zerinde manyetik kuvvetler oluturur, Nve ve Fiapper, nve tp ekseni etrafnda, verilen akm deerine orantl olarak dner, Fiapper, nozulun bir tanesine yakn, dierine uzak olduundan ; yakn nozulun arkasndaki basn artar ve dierininki azalr, Valfin srgs bu basn fark ile i kanallarnn bir tanesini basn hattna, dierini dn hattna balar, Valfin srgs geri besleme yay ile flapper'a bal olduundan, flapper'a dengeleme kuvveti uygular, Bu dengeleme kuvveti, tork motordaki manyetik kuvvete denk geldiinde, fiapper orta pozisyonu alr ve nozullar arkasndaki basn fark da sfr olur, Valf nvesi, basn farklar sfr olduundan, bu pozisyonda durur, Bylece tork motora verilen akm ile orantl olarak, valf srgs pozisyonu elde edilmi olunur, Valfden geen debi miktar, basn fark ayn kald srece, srg pozisyonuna bal olduundan, tork motordaki akmla da doru orantldr. SERVO VALF ALIMA PRENSB j i
~1 i:;i'' { T" ~1 I "\ ~TT\-THH~1

GR AKIMINA GRE VALF

GR AKIMINA GRE VALFTEKSON DURUM

AKTATRE DEB AKII

ekil 7. Servo Valf alma Prensibi

->

III. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

200

2.3. Baz Mekanik ller Servo valflerin ne kadar hassas toleranslarla ilendiini kavrayabilmek iin, baz mekanik paralardaki l toleranslarn bilmek faydal olacaktr. Flapper - Nozul aras mesafe Giri Orifis ap Valf nve stroku Valf Nvesi ile Gmlek aras boluk 0.060 - 0.070 mm 0.125 - 0.250 mm 0.250 - 0.500 mm 0.7-1.5 mikron

Verilen llerden anlalaca gibi, ok hassas bir imalat teknolojisi, servo valf retiminde kullanlmaktadr. 2.4. Baz Paralarn Malzemeleri Servo valfler yksek imalat teknolojisi yannda, kullanlan paralarn malzemeleri de zeldir. Baz paralarn malzemeleri aada belirtilmitir. Valf nvesi ve Gmlei Tork motor nve tp Mknatslar Filitre (35-40 mikron absolute) 440-C Paslanmaz Berylium bakr Alnico VI Sinterlenmi paslanmaz tel \

2.5. Avantaj ve Dezavantajlar Nozul - flapper tip servo valfler, mekanik yapsndan dolay baz dezavantajlara sahiptir. Cevap verme karakteristikleri valfin byklne, tork motor verimliliine baldr ve genelde tatmin edici karakteristikte valf bulmak mmkndr. Valfin en byk dezavantaj, hassas llerden dolay yadaki kirlilie izin vermemesidir. Valf arzalarnn % 80 nin kirlilikten dolay olduu tesbit edilmitir. Bu valfler NAS CLASS 6-7 mertebesinde kirlilikte alabilir. Yine kirlilie baml olarak, nozul ve orifislerdeki tkanma valfin almasn engelleyebilir. Geri besleme telinin ucundaki kre, valf nvesine boluksuz getiinden valf nvesi hareketi esnasnda burada ki anmalar, yine valf karakteristiini etkiler. Valf nvesi keskin kelere sahip olduu iin, yine yadaki kirlilik bu kelerin anmasna ve karakteristiklerin bozulmasna sebep olmaktadr. Devaml olarak nozullardan tank hattna hidrolik aktndan, hidrolik yada snma olmaktadr ve iyi bir soutma sistemine ihtiya vardr. Trk motor nvesinin hava boluunda manyetik alanda olmas, srtnmeden dolay oluabilecek kayplar ortadan kaldrr, histerisis'i azaltr. Fiapper'n arlnn birka gram mertebesinde ve anti manyetik malzeme olmasndan dolay yksek rezonas frekansa sahiptir, buda valfin yksek frekanslarda problemsiz olarak almasn salar. Nozzle flapper tip ok zel servo valflerle 150-200 Hz frekanslara klabilmitir. Servo valfin karakteristikleri, sistem basncna ve kullanlan debi miktarna da baldr. Servo valfllerin genel karakteristii olarak, basn ve debiyi kontrol etmek mmkndr. \ f

f /

Grld gibi yadaki kirlilik bu valflerin en byk dezavantajdr. Bu dezavantaj ortadan kaldrmak iin baz tedbirleri hidrolik devrelerde almak gerekir. Genelde servo valflerde daha nce bahsettiimiz gibi, bir yada iki adet i filtre bulunmaktadr. Bu filtreler absolute filtrelerdir, yani bahsedilen oran % 99 tutarlar. ekil 8'deki gibi hidrolik devrede Nozzle - Flapper servo valfin basn hattna 3 mikronluk bir filtre ilave etmek veya bu valfi besleyen ayr bir nite kurmak kirlilik problemini azaltacaktr. nk sistem tank ok byk ve kirlilii bu tankta kontrol etmek ok zor olduundan, ayrca genelde ana valfler daha az hassas olduundan, ayr 15-20 t civarnda bir nite hazrlamak problemin kirlilik tarafn ortadan byk lde kaldracaktr.

, i [:

ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

201

KRLLE KARI ETKN BR YNTEM

DK KAPASTEL FILITRh DK KAPASTE G NTES lOLt/Dak. >15MPa

YKSEK KAPASTEL FLTRE

ekil 8. Kirlilie Kar Etkin Bir Yntem 2.6. Direct Drive Servo Valf (Direkt Tahrikli) ekil 9'da grld gibi, yap olarak oransal veya normal on-off hidrolik valfleri andran bu valfler, selonoid bobini ve srg yaps ile deiiklik arz etmektedir. Bu valflerin ortaya kmasnn asl sebebi yukarda nozzle - flapper tip servo valflerin dezavantajlarn ortadan kaldrmaktr. Force motor olarak adlandrlan selonoid, neodimiyum dan yaplm mknats stator ve Voice coil olarak adlandrlan ok ince sarml rotordan oluur. Ayrca selonoid ksmnda valf nvesinin pozisyonunu lmek iin LVDT mevcuttur. Bu yap selonoide, kk akmlar ile yksek g elde etme imkann salamtr. Valf, dier servo valfler gibi servo amplifier tarafndan srlr. Valfin karakteristiklerini iyiletirmek iin valf nvesi pozisyonu llr ve servo amplifier kapal evrim sayesinde valf input akmn hata sfr oluncaya kadar azaltr veya arttrr. Ksaca alma prensibini aada aklanmtr. Servo amplifier giri sinyaline gre Voice coil'e giri akmn uygular, Voice coil giri akmna orantl olarak valf nvesini hareket ettirir, Valf srgs hareketi LVDT tarafndan llr ve servo amplifier tarafndan bu deer giri sinyali ile karlatrlr, Bu karlatrmaya gre servo valf giri akm fark sfr oluncaya kadar azalr. Giri sinyali, valf srg pozisyonuna eit olduunda, valf giri akm sfrlanr ve valf srgs durur, Sonu olarak, valf srg pozisyonu ile orantl olan debi, giri sinyali ile de orantl olur.

. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

202

DREK TAHRKL SERVO VALF

SIFIR AYAR CIVATASI

MANYETK

YAY NVE GMLEK

ekil 9. Direkt Tahrikli Servo Valf Direk tahrikli servo valflerin k amacnn, Nozzle - flapper servo valflerinin dezavantajlarn ortadan kaldrmak olduu belirtilmiti. Aada bu zellikleri listelenmitir. Bu tip servo valfin stroku +/- 1,5 mm ve nve ile gmlek arasndaki boluk, ayn tip on-off valf kadar olduundan, yksek oranda yadaki kirlilie kar karakteristiklerini kaybetmemektedir. Yani NAS CLASS 10-11 kirlilik seviyesine kadar bu tip valfle almak mmkndr. Pilot olarak herhangi bir hidrolik basnca ihtiyac yoktur, dolays ile yada ekstradan bir s kayna ortadan kaldrlmaktadr. Valfin dinamik zellikleri, sistem basncna bal deildir. Voice coil zelliinden ve LVDT ile valf srg pozisyonu, kapal evrim ile kontrol edildiinden, yksek cevap verme ve dk hysterisis zellii vardr. 600 Hz maksimum.

Bu valfler genelde 80 It/dak kadar debi verebilen valflerdir. Bu durum Nozzle - flapper tipleri iinde geerlidir. Daha fazla debi iin daha byk valflere ihtiya vardr. Bu da yukarda bahsettiimiz valfler pilot valf olarak kullanlr ve ana valfin nvesinin pozisyonunu kontrol ederler. Bu durumda ortaya kan ekil 10'daki yeni konfigrasyona 3 aamal valf diyoruz. Pratikte 4 aamal valfe kadar uygulamalar vardr. En byk servo valf ise deprem test ekipmannda kullanlmak zere 40 000 It/dak olarak imal edilmitir, tamamen zel bir uygulamadr.

III. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

. .4AMALI SERVO VALF

ekil 10. Aamal Servo Valf 2.7. Servo Amplifier Servo valflerin kapal evrim ile kontrol edildikleri daha nce belirtilmiti. Bu kontrol sistemi, servo valf ile giri sinyali arasndaki ilikiyi kuran, servo amplifier valfin karakteristiklerini dzeltmek iin baz fonksiyonlar ile donatlmtr. Bilindii gibi servo valf te kullanabileceiniz amplifier firmalar tarafndan belirtilmitir. Servo amplifier (ekilli), temel olarak operational amplifierler ve kta g transistorlardan oluur.Tipik devre grnm aadaki gibidir.
SERVO AMPLFER KARTI

KONTROL NPUT ^ \
GER BESLEME V

LEMCr^>

N AMPLF.

:>

N AMPLF. J>

*N*_

~ ^ > 1 SERVO VALF

DITHER OSILATOR

ekil 11. Servo Amplifier Kart Hesaplama Fonksiyonu : Input, hata ve geri besleme sinyallerini karr yada toplar. Maksimum stabil seviyeye kadar hata sinyallerini amplifiye eder. Fakat bu amplifikasyon sistemin elverdii kadardr, bu deer alr ise, sistem stabilitesi kaybolabilir. Tork motoru ve Voice coil'i srmek iin gerekli oian akm salar. Bu deer tork motorda 10-1000 ma, voice coilde ise 1- 2 Amp (PWM) arasndadr. Dither Fonksiyonu: k akmnn zerine yksek frekansta AC akm bindirilerek valfin karakteristikleri arttrmaya allr.Genel de 200- 500 Hz frekans kullanlr ve valf nominal akmnn genlik olarak %10'u geilmez. Dither akmnn (ekil 12) bir ok faydas vardr.

0-

III. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

204

DtTHER AKIMI

f T

DTHER GENLK

ZAMAN

ekil 12. Dither Akm Srtnme etkisini azaltarak histerisisi azaltr Valf srgsnn yapmasn engeller, Srgye hidrolikten gelen pisliin yapmasn engeller.

Servo valf bobinini ar akmdan korur. Baz servo valf amplifier kartlarnda, valf cevap verme sresi karakteristiini arttrmak iin, faz kayma kompansasyon fonksiyonlar da vardr.

3. SERVO VALFLERN KARAKTERSTKLER Servo Vaiflerin daha nceki metinlerde belirtildii gibi baz karakteristikleri vardr. Bunlar valfin servo hidrolik sistem iindeki performansn belirler. Servo vaiflerin karakteristikleri statik ve dinamik olarak iki ksma ayrlmaktadr. Servo vaiflerin karakteristikleri bilinmeden ve karlmadan bu vaiflerin kullanld servo sistemleri dizayn etmek, bakm ve iyiletirme faaliyetlerinde bulunmak tamamen hatal sonularn kmasna sebep olur. 3.1. Statik Karakteristikler 3.1.1. Yksz Debi Kazan Erisi Servo valfin giri akm, yksz olarak k portlarmdan elde edilen debi ile doru orantldr. ekil 13'de bu iliki gsterilmitir. Bu grafii elde edebilmek iin, valfin i portlar birbirine, araya debi ler konarak balanr ve giri akm sfrdan, valf nominal akmna kadar kademeli olarak karlr, ve debi bu deerlerde llr. Bu durumda valf yksz olarak debi erisi elde edilmi olunur. Bu grafik, histerisis ve Null bias hatalarn iermemektedir. Genelde % 100'nominal akmda verilen debi deerleri, maksimum deildir, maksimum deerler % 120 - 140 nominal akm deerlerinde elde edilir. Bunun sebebi ise nominal akmdan sonra debi erisinde doru orant, debi doyumundan dolay lineerliini kaybeder. Asl lineerliin kaybolduu nokta ise sfr noktasdr (Null Region) Bu da nve geii ile direkt alakaldr. Valf srg geii, seimi yaplacak olan kontrol ile dorudan alakaldr.

III. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

205

YKSZ DEB KAZAN ERS

i 00

ekil 13. Yksz Debi Kazan Erisi Valf srgs, durumda da olabilir bu durumlar incelediimizde, baz avantaj ve dezavantajlar yakalanabilinir. Bu durum ekil 14'de verilmitir. Srg geii sfr (+0 0.5 %) : Pratik olarak sfr gei mmkn deildir, o yzden srg ve strokunu % 0.5'ine kadar gei sfr olarak adlandrlr. Genel olarak, hz, pozisyon ve basn kontrolleri iin kullanlabilir. Teorik olarak sfr pozisyonunda, akm- debi erisi lineerdir. Sfr pozisyonunda i kaak, pozitif nve geiine gre fazladr. Srg geii pozitif (0.5....5 %) : Pozitif srg geiinde sfr noktasnda, bir l band oluur, akma karlk debi kazanc ok dktr. % 3 den sonraki geiler, ak evrim kontrollerde kullanlr. Genelde hz kontrollerinde kullanmak daha yaygndr. Sfr pozisyonunda i kaak dier geilere gre daha azdr. Srg geii negatif (-0.5 -1.5 %) : Negatif srg geiinde, sfr noktas civarnda, akma karlk debi kazanc fazladr, bu yzden negatif geili valfleri pozisyon ve basn kontrollerinde kullanmak daha mantkldr. Tabi olarak sfr noktasndaki i kaak dier geilere gre daha fazladr.

ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS SRG GELER

206

SOL

+ Q # Qc = 100 /o

SIFIR GE

Q = 100 % - Q
SOL SAG

Yo = 0

- Y

POZTF GE

-Q Yo +Q
SA

NEGATF GE

" -O
- Yo ekil 14. Srg Geileri

III. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

207

Sonu olarak valfin debi kazancn (t/ma) gsteren bu grafii, valfin mekanik yapsna gre irdelediimizde arzal olan valf hakknda baz sonular elde edebiliriz. ekil 15'de bir servo varfin, gerek yksz debi - akm grafii gsterilmektedir.Bu eride sfr noktasnda, ar bir srama gzkmektedir, valf aldnda geri besleme ubuunun ucundaki krenin and gzlenmitir. Bu sonu tahmin edilebilir, nk sfr pozisyonunda kredeki anmadan dolay valf belirli bir akma kadar cevap vermeyecektir, taki bu boluk bitinceye kadar. Tabi ki bu bir rnektir, bu grafie bakarak elde edebileceimiz birok sonular vardr, bu konulara daha sonra deineceiz.

STATIC
MODKL. 4 01F " 2 4 1

CHARACTERISTICS OF SERVO VALVE

HKRIAL No.

NO UOA.U OUTPUT t'jOW

TEST

PLPIP Ol i. ISO 3t

T BMP. o r;
0 OtTHEft

GURHEBT tmA

3U

O t)

_J

< IHp.p]

97.

9.0E

-(S)
ekil 15. Kre anmas 3.1.2. Yk - Basn Kayp Erisi Bu eri servo valfin yke kar alma karakteristik erisidir. Valf bir pompa veya g reten bir mekanik ekipman gibi bu eri dorultusunda hareket eder.

^^ _

"

" 1

' , 1

' -

ao

L BASN KAYB ^ ^ BASN KAYB F

lOO

ekil 16. Yk-Basn Kayp Erisi

0-

III. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

208

ekil 16'daki eri incelendiinde yatay eksende basn kayb, dey eksende debi ve nc bir faktr olarak bu iki deikenin akma gre deiimini verir. Servo valf reticileri bu erileri valf tiplerine gre karmlardr. Bu eride deikenleri formlize etmek mmkndr. Yke kar nominal Debi : Qv = K IVAP K: Valf byklk faktr I: Uygulanan giri akm AP:Valf basn kayb Ap = (Ps-R)-AP1

Ps : Sistem Basnc R : Dn basnc AP1 : Yk basn kayb

Eriden anlalaca gibi, valf basn kayb maksimum olduunda debide maksimum deerine ular ve akmn artmas ile nve stroku artacandan debi yine artar.Bu eriyi elde etmek iin ilk nce bir giri akmnda, k portunu bir tanesinin vanas kademeli olarak kapatlr ve bu deerlere karlk gelen debi deerleri alnr, bu ilem dier akm deerlerinde de yaplr ve grafiin tamam oluturulur. Kontrol portunun bir adedini kapatmak ile sisteme yk verilmi olunur. Arzal valflerde bu erileri karmak, valfin alma karakteristiinin ne derece bozulduunu ve bunun sebeplen asndan baz ip ular verebilir. Srgnn kontrol port kenarlarndaki anmalar, bu erinin durumunu deitirecektir. Fakat genelde bu gibi arzalar, servo valfin i kaak ve debi veya basn kazan erilerine baklarak daha iyi netice alnabilir. 3.1.3. Basn Kazan Erisi Servo valfin, kontrol portlarn kapatp, verilen akm karlnda bu portlarda meydana gelen basn farkn gsteren eri basn kazan erisidir (ekil 17). Erinin yatay ekseni akm, dey ekseni basn farkn gsterir. Aada tipik bir basn kazan erisi gsterilmektedir. Grafikte dikkat edilecek husus, nominal akmn % 2-3 uygulandnda kontrol portlarnda sistem basncn grmek mmkndr. Bu da valfin sfr noktasndaki karakteristiinin basn fark erisini ne kadar etkilediini gsterir. Bunun yannda aadaki hususlarda bu grafikten anlalabilir.
BASIN KAZAN ERS

MNMUM BASIN KAZAMCI

GR AKIMI
HSTERISS

100% P s

ekil 17. Basn Kazan Erisi

III. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

209

Bu eri, akm ile basn farknn orantl olarak deitiini gsterir. Bu orant standard servo valflerde minimum, 0.4*Ps (sistem basnc) / 0.012 * r (nominal akm) ve maksimum bu deerin katdr. Histerisis : Bu grafikte, erinin bir band ierisinde hareket ettii grlr, bu da histerisis kavramn ortaya karmaktadr. Eri elde edilirken akm deeri.sfrdan balayp, nominal akma, pozitif nominal akmdan, negatif nominal akma ve buradan da sfra getirilir. Eride basn kazancnn bir band ierisinde hareket etmesi, yani ayn akm deerine karlk iki yada daha fazla nokta olmasna histerisis denir. Bu grafikte histerisis (yzde olarak) (lb-la)/lr*100 dir. Histerisis, valf srgsnn yapmasndan, valfin mekanik zelliinden, hidrolik yan scakl, yadaki kirliliin valf srgsne yapmasndan oluabilir. Mekanik sistemlerde histerisisi sfr yapmak imkanszdr. Bu durum servo valfler iinde byledir, %3-5 deen servo valfler iin alma scaklna gre kabul edilebilir. Threshold (Eik): Threshold (ekil 18), servo valf k deerinin deiimi iin gerekli olan, giri akmndaki deiik miktarna denir. Genelde servo valf giri akm bir deere set edilir, k debisi veya basn fark not edilir. Daha sonra bu deer sfra doru azaltlr, ve debi veya basn fark deiimindeki ilk deer not edilir. Bu iki deer arasndaki fark valfin threshold' unu bize verir. Genelde bu deer yzde olarak verilir, % 0.5 - 1 arasnda deiir. Bu deerler alnrken valfin lineer karakterisk blgeleri gz nne alnmaldr.

THKESHOtD
O
1

I*

1%
1

ekil 18. Threshould (Eik) Servo valfin histerisis ve threshold deerleri sistem basnc, ya scakl ile de alakaldr. Daha ncede belirttiimiz gibi nozzle - flapper tip servo valflerin karakteristikleri, sistem basnc ya scakl ve kirlilii gibi parametrelerden etkilenmektedir. Null Bias (Sfr Dzeltme Akm): Null Bias, srgy orta pozisyonda tutmak iin, yani kontrol portlarndaki basn farknn sfr olmas iin gerekli olan kontrol akmdr. Basn kazan erisi veya debi kazan erisi her zaman sfr noktas etrafnda olumaz, ite bu kakl sfr noktasna getirmek iin gerekli olacak akma sfr dzeltme akmdr. Genelde servo valflerin bias akmlar valf nominal akmnn % 2' si mertebesindedir. Valfin bu karakteristii servo valf giri basnc ile direk alakaldr. Bu yzden tavsiye edilen nozzle - flapper tip servo valfleri 140 bar'n zerinde kullanlmasdr. Aslnda null bias akm nominal akmn % 1 0 - 1 5 'ini gemedii srece, valfin cevap verme sresini ve dinamik karakteristiklerini etkilemez. Zaten baz sistemler kastl olarak null bias ta altrlr, bunun sebebi de sistemde enerji kesilmesi olduu zaman, mekanik sistemin istenilen pozisyonda kalmas salanr.

3.1.4.

Kaak Erisi

Servo valfin ilk aamasndaki, nozullardan tanka akan debiyi ve Valf nvesinin sfr noktasnda basn hattndan, kontrol portlarna kaan hidrolii gsteren i kaak erisidir. Valfin i kaan lmek iin zel bir dzenek hazrlamak gerekir. Bu dzenek ekil 19'da verilmitir.

III. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

210

ekil 19. Kaak Dzenei Servo valf nozullarmdan tanka boalan kaaa Tare Flow (ekil 20, dara debisi) adda verilir. Servo valfin nvesindeki ve nozullardaki anmalar ve tkanmalar bu eride grmek mmkndr. Servo valf srg gmleindeki O'ring patlamalarndan dolay meydana gelebilecek kaaklarda tespit etmek mmkndr. i
KAAK ERS

S
SIFIR (NULL ) KAAK ,,.,'"''*

DARA (TARE)
1r DEBS

''"*".,,,*,

SIFIR (NULLJ

GR AKIMI

ekil 20. Kaak Erisi

0-

III. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

211

Ayrca servo valf nozul debisinin azalmas, giri filtresinin tkal olabileceinin yada pislik tkanmasnn bir iareti olacandan, servo valf cevap verme sresini azaltr. kaan valf nve geii ile direkt alakal olduunu da hatrlatmak yerinde olur. Genelde servo valf nozullarndan dolay meydana gelen kaak 1.90 - 7.30 It/dak seviyesindedir. Bu deerlerinde sistem basnc ile direk alakal olduunu tekrar hatrlatmakta yarar vardr. Servo valflerin statik karakteristiklerinden, u ana kadar incelenen, yksz debi kazan erisi, basn kazan erisi ve i kaak erileri ile arzal olarak sklen valf iin ilk tespitler yaplabilir. Bu tespitler iinde; valf srgs anmasn, nozl anmasn, i filtre tkankln (ekil 21), i kaak erisinden, geri besleme ubuu kresinin anmasn, srg yapkln, srgdeki ufak izilmeleri, tork motor arzalarn, Null Bias akmn, sfr kakln, debi yada basn kazan erilerinden karmak mmkndr. Bu erileri karmak iin bir test dzeneine ihtiyacmz vardr. Bu test dzenekleri ISO 6404 (ekil 22) standardnda belirtilmitir. Valfin statik karakteristiklerini tespit etmek iin gerekli dzenek aada verilmitir. Verilen bu dzenek standardlarn ngrd bir dzenektir. Tork motor bobin karakteristiklerini tespit iin ve zel valfler iin, zel test standlar mevcuttur. nk zellikle 100 Hz in zerinde alan servo valflerde tork motor bobin empedansnn, dinamik karakteristiklere etkisi vardr. STATIC CHARACTERSTICS OF SERVO VALVE

SKR1A1. No.

<_;, J\J

INTKKNVI. I KAKAO'. s r n ' i Y j'RfiM'Ki. (>..

mi'

INPUT CURRKNT (<nA; im: IKAL

+.?> DATE

ekil 21. Filtresi Tkank Servo Valf

. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

212

ISO

6404

STATK T E S T STANDI

BASIN TRANSDUSER

SNYAL RETC OTOMATK

ekil 22. Statik Test Stand 3.2. Dinamik Karakteristikler Servo valflerin statik karakteristikleri yannda, kontrol sistemini etkileyen dinamik karakteristiklerinin de ayr bir nemi vardr. Bu karakteristikler, frekans respon.se ve step response dur. Bu karakteristikler kontrol edilen hidrolik sistemin stabil hareket edebilmesi iin ok nemlidir. Ayn zamanda sistemden istediimiz cevap verme sresi yada response sresi bu karakteristiklere baldr. Daha nce de belirtildii gibi, kapal evrim sistemlerde eer sistemin cevap verme sresi bir birim ise servo valf en az 4 yada 5 birim hzl olmaldr. Ayrca genelde input olarak step input, servo sistemlerde kullanldndan, sistemin bu input'a kar stabil ve hzl hareket etmesi gerekmektedir. Bu da sistemin ve de servo valfin damping ratio (snmleme oran), doal frekans (Natural Frequency) ile dorudan alakaldr. Bu iki faktr servo valfin dinamik karakteristiklerini ortaya koymaktadr. 3.2.1. Frekans Response

Bir sistemin veya ekipmann frekans response zellikleri, sisteme deiik frekanslarda sins dalgas formunda inputlar gnderilerek, k genlik ve faz kaymas llr. ekil 23'de gsterildii gibi, k dalgas genliinin giri dalgas genliine orannn logaritmasnn, 20 ile arplmas frekans response (ekil 24) erisinin dey eksenini ve uygulanan dalgann frekans da yatay ekseni oluturur. Ayrca erinin dier dey eksenini, faz kaymas oluturur.

ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

213

ekil 23. Genlik - Faz Kaymas Kontrol uzmanlar frekans responsu - 3 dB genlikte ki frekans olarak tanmlarlar. Yada faz kayma as 90 ye karlk gelen frekans deeridir. Servo valfin frekans response karakteristii, nozullardaki debi miktar arttrlarak veya daha ksa stroklu valfler imal edilerek artrlabilir. Tabi olarak bir optimum nokta vardr, bu zellikleri elde etmek, imalat ve malzeme teknolojisindeki gelimelere baldr. Servo valflerin, frekans response erilerini karmak iin ekil 25'deki dzenee ihtiyacmz vardr. Input olarak deiik frekanslarda verilen akm, output olarak debi ile orantl olarak valf srg pozisyonu llebilir. Frekans response karakterinin tespiti, valfin dinamii hakknda bize bilgiler verir. Statik karakteristiklerde test edemediimiz tork motorunun, flapper elastisitesinin etkilerini bu erilerde grebiliriz. Tabi statik karakteristiklerde olduu gibi, kullandmz valfin orijinal karakteristik erilerinin daha nce bilinmesi gerekmektedir.
FREKANS RESPONSE ERS (GENLK- FAZ KAYMASI) A(dB}

10

30 40 50 60 80100 Frekans f (Hz)

200 300

Q N ' 4 5 - '5 L rn-n. zK QN: 30 L m m . 7 N QN 45 7b L n-r, 25 % 7,N Q N : 30 L mm. 25 \- z N

QN : Nominal debi ZJN : Nominal akm

ekil 24. Frekans Response Erisi

III. ULUSAL HDROLK PNOMATK KONGRES VE SERGS

214

ISO / DIS 6404 FREKANS RESPONSE TEST STAND

BASIN HATTI

I I HATTI A HATTI B

SERVO VALF

DN HATTI

POZSYON TRAIMSDUSER DUUK SRTNMEL SLNDR

HIZ TRANSDUSER

TRANSFER FONKSYON ANALZR

AMPLIFIER AMPLFER

OSILOSKOP

SNS DALGA RETCS

ekil 25. Frekans Response Test Stand

III. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

215

3.2.2.

Step Response

Servo valf step response karakteristii, valfe step input olarak verilen akmn, srg pozisyonu olarak llmesi ile elde edilir. Bu da servo valfin gecikme sresini verir. ekil 26'da rnek te bir step response grafii gsterilmitir.

SERVO VALF DNAMK KARAKTERSTKLER

FREKANS RESPONSE

FREKANS (Hz)

GR SNYAL. ( STEP)

IKI SNYAL

i/

STEP RESPONSE

LL
ekil 26. Servo Valf Dinamik Karakteristikleri

III. ULUSAL HDROLK PNOMATIK KONGRES VE SERGS

216

3.2.3. Erdemir ve Servo Valfler Erdemir gerek manada servo valf ve teknolojisi ile tanmas, 1992 ylnda Kapasite Arttrma Projelerinin devreye alnmas ile balamtr ve devam etmektedir. Bir ok yeni kurulan tesislerde servo ve oransal hidrolik sistemler baskn olarak kullanlmaktadr. Erdemir de kurulu servo valf sabit kymeti yaklak olarak 1 milyon Alman Markdr. Bu sabit kymete 1992 ylndan bu yana kabaca 300 000 Alman Mark yedek para ve bakm hizmeti maliyeti eklenmitir. Bakm olarak, servo valfler genelde retici firmalara geri gnderilmektedir, dnyada ki uygulamalarda byledir. Burada iki faktr birbirinden ayrmak gerekir, arzal valf ve kullanla birlii pheli valf. Bu faktrleri tespit edebilmek iinde valfleri test etmek gerekir yada valf maliyetinin % 70 olan bakm maliyetlerine katlanmak gerekir. Valfleri test etmek iin yukarda belirtilen ISO normunda test standlar kullanlmas gerekmektedir. 2. Scak Haddehane de bu amaca ynelik ekil 27-28'deki test stand kurulmutur. Bu stand da pilot dediimiz 2 aamal servo valflern statik karakteristiklerini tespit etmek mmkndr.
| X-Y RECORDER

" =4*.-*
ta J B O S B ' V ^ -" / "

w ^

ekil 27. Valf Test Stand

ekil 28. X -Y Yazc

Bu dzenek kullanlarak, Statik karakteristikleri ekil 29'daki gibi olan iki aamal servo valf, i ve d filtre deiiminden sonra, sfr ayar yaplarak, histerisis ve sfr kakl gibi problemleri giderilmitir. Bu grafik ekil 30'da gsterilmitir. Servo valflerin temizlik ve filtre deiimi gibi basit bakmlar ile tekrar kullanlabilirlii, servo valf statik karakteristikleri test standnda elde edilerek, salanabilir. Dikkate alnacak nemli husus, testteki servo valfin, orijinal statik ve dinamik karakteristiklerinin bilinmesidir. Ayrca, test ortam servo valf kullanm ortam ile ayn olmaldr, scaklk, pilot basnc ve temizlik gibi.

III. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

217

; 188 bar

I i ! !

i
1

SSTEMDEN ARIZALI OLARAK AYRILMI SERVO VALF

V \

' , '

i
i

i
'
* *

5.8 mA

7 3 -^^ 1 m A i .- , /

''^-

GR KIMI mf,

'

, %10r

t- .

+ 10 -10 mA

I
; ' y

// i
!

s -

>

^/L

"i I
/J , ; . | . !.
, f

i
i
;' j ;

; .
,
:

,""|
I

. '

ekil 29. Arzal rnek Servo Valf Karakteristik Erileri

ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

218

AP (bar) Q(lt/d)
VE DI SERVO VALF FLTRELER DETRLD. SERVO VALF SIFIR AYARI YAPILDI.

187 bar

NEGATF GEL SRG

0.7 mA
(+10mA -10mA)

GR AKIMI (mA)

f
~

0.38 mA

m n

,,u

,..,.,, ,

% 3.8 r

y '

187 bar

ekil 30. Bakmdan Sonra rnek Servo Valf Karakteristik Erileri

III. ULUSAL HDROLK PNOMATIK KONGRES VE SERGS

219

SONU Servo valflerin, dier btn mekanik sistemler gibi, dikkatlice incelenip, irdelenmesi lazmdr. Bu da ancak bu valflerin statik ve dinamik karakteristik erilerinin karlmas ile mmkndr. Servo valflerin mekanik yaplar derinlemesine incelendiinde, ve bu karakteristik erileri karldnda, valftaki arzann kayna tespit edilebilir. Daha ncede belirttiimiz gibi arzal ve kullanlmas pheli valflerdeki problemler, bazen bir filtre ve temizlik ilemi ile giderilebilir. Eer problem giderilemiyor ise, muhakkak ki baz ana elemanlarn fonksiyonlar normal deildir. Buradaki arza tespitindeki doru kararlar, ancak zamanla oluacak veri taban ile mmkn olacaktr. Karakteristik eriler, nozul-flapper valfler iin, sistem basncndan, ya scaklndan ve kirliliinden etkilendii belirtilmiti. Bu yzden test, sistem artlarna en yakn ortamda yaplmaldr. Her eyden nce, orijinal valfin karakteristik erileri, retici firmadan temin edilmi veya sisteme taklmadan nce karlm olmaldr.

KAYNAKLAR [1] [2] [3] [4] [5] [6] [7] [8] Moog Servo and Proportonal System Catolog, Moog Gmbh. TSS Servo Valf Catolog, TSS Japan. The Hydraulic Trainer, Volume 2, Rexroth Gmbh. Contamination Control m Steel Plant, S.Okomato Application of Computational Fluid Dynamics to Fluid Mechanics, K.Tanaka. Electro-Hydraulics Servo System, H. Tamura Servo Mechanism, S. Ohyagi. Proportional Valves, S.Shimoo.

ZGEM aban YAZICI 1965 ylnda Zonguldak'ta dodu. Orta Dou Teknik niversitesi Makine Mhendislii Blmnden 1987 ylnda "Makine Mhendisi", Ayn niversitenin Makine Mhendislii Blmnden 1990 ylnda "Yksek Lisans", derecelerini ald. 1988-1989 yllarnda TCDD Loko Bakm Atlyesinde imalat mhendisi olarak alt. 1989 ylndan beri ERDEMR' de almaktadr. 1991 ylnda ODT letme blmnde hzlandrlm letmecilik master eitimi ve 1997 ylnda Japonya'da Hidrolik ve Mekatronik kursu ald. Halen ERDEMR 2.Scak Haddehane Mekanik Bakm Bamhendislii grevini yrtmektedir.

III. HDROLK PNMATK KONGRES PROGRAM BLDRLER /HD - 18

MMO, bu makaledeki ifadelerden, fikirlerden, toplantda kan sonulardan ve basm hatalarndan sorumlu deildir.

Ktk tmede Senkronizasyon Problemi ve zm

Mustafa ZENEN
ZMR DEMR ELK A..

V. Levent CEYHAN ZMR DEMR ELK A..

MAKNA MHENDSLER ODASI BLDR

II. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

223

KTK TMEDE SENKRONZASYON PROBLEM VE

ZM
Mustafa ZENEN V. Levent CEYHAN

ZET Gelimi ve gelimekte olan lkelerde sanayinin lokomotifi grevini srdren Demir elik sektrnde ar artlarda alan makinalar ypranmalar ve alma mrlerini tamamlamalar nedeniyle veya retimi, verimlilii, kaliteyi, i gvenliini artrma, evre koullarn iyiletirme, enerji i gc ve dier girdilerde tasarruf salamak amacyla yenilenmekte ve deitirilmektedir. Elektromekanik sistemlerin yansra arlkl hidrolik ve pnmatik sistemlerden oluan bu makinalar, ncekine gre teknolojik stnlklere sahip olmalarna ramen devreye alnmalarnda, retim bandna sokulmalarnda bir dizi problemler yaanmaktadr. retim esnasnda yeni devreye alnan makinalardaki bu problemlerin en ksa srede zmlenmesi iin tadilatlar, ilave ekipmanlar, deiiklikler yaplmakta sorunlar giderilmeye allmaktadr. Sektrmzde retim kayplarna ve ilave maliyetlere neden olan ve her yeni makinann devreye alnmasnda yaanan bu olgu makinalarn tasarmnda izlenecek yntemle asgari kayplara indirilebilir mi? Fabrikamzda Kasm 2002 tarihinde devreye alnan 130 ton / saat ktk tav frn ktk besleme nitesinin devreye alnmasnda yaanan problemleri, yaplan deiikleri rnekleyerek bu sorunun cevabn irdelemeye alacaz.

GR 130 ton / saat ktk tav frn ktk besleme nitesi ekil 1 'deki st yerleim plannda grld gibi elikhenede retilen 130x130 mm ktklerin lk (500 C) veya souk olarak tav frnna beslenmesi amacyla yaplmtr.

ekil 1. 130 ton/saat ktk tav frn yerleim plan st grn Ktk besleme nitesi 3 grup hareketli mekanizmadan olumaktadr.

III. ULUSAL HDROLK PNOMATK KONGRES VE SERGS

224

Ktk tici 15 ton kaldrma kapasiteli magnetli tavan vinci tarafndan 6'ar ktk elikhane srekli dkm makinas evirmeli tip soutma platformundan veya istiften alnarak bu nitenin sabit kzaklar zerine braklr. 6'arl 6 grup ktk alabilen kzaklar 2'erli 4 gruptur. Her grubun 2 kza arasna yerletirilmi her biri 0125 x 090 x 1550 mm stroklu hidrolik silindir tarafndan tahrik edilen ve zerinde 6 adet hacyatmaz plate bulunan 4 grup ktk itme mekanizmas mevcuttur. (ekil 2.) Bu hareketli mekanizmalar ekil 2 'de grld gibi n ve arka ksmlarndan birbirlerine H profillerle baldr.

ekil 2. Ktk besleme nitesi yan ve st grn

II. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

225

Ktk evirme Mekanizmas Ktk itme mekanizmas tarafndan itilen ktklerden en ndeki ktk, ktk alma pozisyonunda bekleyen ve 4 adet olan ktk evirme mekanizmalarnn L eklindeki yataklar zerine oturur. 0100 x 070 x 400 mm stroklu hidrolik silindir tahrikli ktk evirme mekanizmalarnn grevi ittirilen ktklerden bir adetini zerine alp 90 evirerek dierlerinden ayrp ktk transfer mekanizmasnn tek kt alabilecei pozisyona getirebilmektir. (ekil 3.)

ekil 3. Ktk evirme mekanizmas

Ktk Transfer Mekanizmas Ktk evirme mekanizmasndaki kt kantara, kantardaki kt rulolu yola tranafer eden ktk transfer mekanizmas yine 4 adet olup ayr ayr 0125 x 090 x 100 mm stroklu hidrolik silindir tahrii ile aa yukar ve 080 x 056 x 650 mm stroklu silindirler ile ileri geri hareketleri yapmaktadr. (ekil 4.) Rulolu yola gelen ktk bu rulolar ve frn ii rulolar vastas ile frn iine srlmektedir.

ekil 4. Ktk transfer mekanizmas nite lokal kumanda masasndan operatr tarafndan kumanda butonlar vastasyla tekli altrlabildii gibi operatrsz otomatik alacak ekilde tasarlanmtr . Otomatikte start ile birlikte ktk evirici ktk alma pozisyonunda ise ktk itici, ktkleri ileri ittirir, ktk eviricilere ktklerin bask yapmas ile silindirin millerine ksalma ynnde bask geldii iin kar hattaki hidrolik basncn ykselmesi ile basn svvileri (iki adet) (ekil 5 hidrolik devre tek hat emas) eviricilere 90 dnme komutu verir. Ktk eviricinin hareketini tamamlamasnn ardndan mekanizmaya bal kontak playtli swi ktk transfer sistemini harekete geirir. Ktk transfer sistemi eer rulolu yolda ktk yok ise (fotosei tarafndan alglanr) yukar, ileri ve aa hareketlerini yaparak eviriciden ald kt ktk tartm kantarna, kantardan ald kt rulolu yola brakr. Frn ii ktk itici geri pozisyonda ve frn ii end stoper kt karlama pozisyonunda ise, rulolu yoldaki ktk frn iine girer. Rulolu yolun alnndaki fotosei ktk yok konumunu alglar ise ktk evirici ktk alma pozisyonuna dner, ktk transfer mekanizmas geri pozisyona giderken ktk itici tekrar sabit kzaklardaki ktkleri ittirir ve evrim ardk devam eder.

II. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

226

KTK SRMf 0125/90 STROKl J550

KTK EVRME 0100/70 SIROKE 100

K1K AKTARMA TR

KTK AKTARMA 0125/90 SIROKE. i 00

ekil 5. Hidrolik devre tek hat emas

NTEY DEVREYE ALMA ALIMALARI VE ORTAYA IKAN PROBLEMLER nite malzeme olmadan (ktksz) tekli altrlarak testlere baland ve tm gruplarda e altrlamama (senkronizasyon) problemi grld. Ktk iticideki ve ktk eviricideki birbirine balant kirilerini burkarak kiri balantlar bozuldu. E almay salamak iin silindirlerin A ve B hatlarna hat tipi ak ayar valfleri ilave edildi. Ktk iticinin i kzaklarnda srtnme direnlerinin farkl olmas nedeniyle 4 silindirin e almas tam olarak salanamad. Ara kiri balantlarndan ortadaki sklp ikierli birbirine baland ve apraz atklarla takviye edildi. Ktk eviricilerdeki ara balant kirileri skld. Her mekanizmaya ayr ayr swi kondu. PLC programnda deiiklikler yapld. E alma tam olarak salanamamasma ramen lokal panodan operatrn mdehalesi (gerektiinde) ile sistemin altrlabilecei bir konuma getirildi. Hz ayarlarnn sk sk bozulmasna ramen mdahalelerle retime ve sistemin altrlmasna devam edildi. Ancak lk ktk yklenmeye balannca bu kez silindirlerin scak ktklere yaknl nedeniyle piston ba ve boaz keelerinin bozulmas problemleri grld. Omega keelerin bozulmas ile birlikte pistonbalarnn gmlekleri izdii grld. Gmlekler tekrar honlanp viton malzemeden nutring kullanlmasda zm salamad.

III. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

227

NTEDE YAPILAN DEKLKLER Ktk itme ve ktk evirme mekanizmalarnn silindirlerinde scakln getirdii problemin zlememesi zerine sistem deiikleri kanlmaz oldu. Ktk itme mekanizmalar sabit kzaklarn iinden karlarak hareketli bir sehpa zerine kaynatld. 300'lk H profillerden imal edilen sehpa 8 adet tayc rulo zerinde ileri geri hareket edebilecek ekilde monte edildi.Dorusal hareketi salamak iin (Ktklerin iki ucunun eit ilerlemesini salamak) sehpann i kenarlara 4 adet dikey yan klavuz rulolar konuldu. (ekil 6) Tahrik silindirleri lk ktklerden uzaklatrlarak sehpay arkadan ittirecek konumda yerletirildi. Ktk transfer mekanizmasnn tek kt alabilmesi iin (en ndeki kt ayrmak iin) sabit kzaklarn n ksmna bir V yatak ilave edilerek ktk evirici sitem iptal edildi. Ak ayar valfieri sklerek ktk itme mekanizmasnn strok ba ve strok sonunu alglamak iin tek bir yere contak playt swi, ktn V yataa girdiini alglamak iin yine mandall bir mekanizmaya sahip 1 adet kontak playt swi kullanld. Yeni sistem 9 aydr almakta olup nemli herhangi bir problem yaanmamtr.

ekil 6. Yeni sistem ktk besleme nitesi

III. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

228

Tasarm Yntemi Teknolojinin yeni makina veya sistem oluturma srecine bakldnda tm sektrlere olduu gibi demir elik sektrnede tasarlanan rnn geirdii aamalar benzerdir. Mevcut makina veya sistemin kullanclarndan istatistiki bilgiler, aksaklklar, cevap vermedii durumlar tasarmc ekibe geri beslenir. Tasmc ekip teknolojik gelimelerden yararlanarak ve kendi hayal glerini kullanarak yeni makinay veya sistemi tasarlarlar. (ekil 7) Bu yntemle oklu ve srml imalat yaplacak bir makina tasarm yaplabilir; nk rnek imalat yaplp altrlabilir aksaklklar giderilebilir, gelitirilip rn piyasaya kt zamana gre mkemmel bir rn hale getirilebilir. Demir elik sektrnde ise durum farkldr. Kulland makina ve sistemlerin ounluunun ne rnei ne de protatipini yapp gerek alma artlarnda altrp, alma performansn grmek, aksaklklarn nceden tespit edip gidermek genellikle mmkn deildir. malat, montaj, devreye alma maliyetleri olduka yksek olan bu makinalarn bir kez yapldktan sonra sistem deiikliine gidilmesi ilave imalat ve montaj maliyetleri getirdii gibi uzun sreli retim kayplarna neden olmaktadr.

i KULLANIMDAK ' MAKNA ; BAKIM ONARIM BLGLER AKSAKLIKLAR KULLANICI BELGLER YEN HTYALAR

i i. TEKNOLOJK j | ! GELMELER * I ! TASARIM MHENDSL P : (I)TJN(TE GC) i YEN MAKNA TASARIMI

ekil 7. Klasik makina tasarm yntemi.

SONU Sektrmzde retimin sreklilii tm makina ve sistemlerin almasna baldr. retim hatt zerindeki herhangi bir makinadaki veya transfer sistemindeki en kk bir silindirin deiimi retimin tamamen durmasna neden olabilmektedir. 130 ton / saat ktk tav frn ktk besleme nitesi tasarland haliyle altrmak iin 3 ay ura verilmi sk sk retimin ara verilmesine neden olmutur. Kukusuz devreye alma almalarnda sistemi salkl alr hale getirmek iin baz ayarlarn yaplaca ngrlmelidir. Ancak altrlamayp sistem deiikliine gidilmesi tasarmda atlanlan ve alma artlarnn tam olarak deerlendirilememesinden kaynaklanan olgulardr. Bu nedenle demir

i f

^^

III. ULUSAL HDROLK PNMATK KONGRES VE SERGS

229

elik fabrikalar iin tasarlanacak hidrolik ve pnmatik sistem ieren makina tasarmnda tasarm ekibi

oluturularak bu ekipte iletmelerden kopmam ve halen alan kullanc, bakmc vb. Personel dorudan grev almaldr. (ekil 8) Ayrca yine sektr ok iyi bilen hidrolik ve pnmatik konularnda alan mhendislerin ticari kayglardan uzak, ekibin personeli gibi dorudan ekipte almalar ile ok daha iyi sonularn elde edileceine inanmaktayz.

MAKNA TASARIM
ekil 8. Demir elik sektrndeki makinalarn tasarm yntemi ZGEMLER Mustafa ZENEN 1956 yl Glhisar / BURDUR doumludur. 1984 ylnda Ortadou Teknik niversitesi Gaziantep Mhendislik Fakltesi Makina Blmnden mezun olmutur. zmir Senkrome Sanayiinde balad meslek hayatna 1987 ylnda elikhane Mekanik Bakm Mhendisi olarak ie balad ZMR DEMR ELK SANAY A FOA ELK FABRKASINDA, halen Mekanik Bakm Mdr olarak devam etmektedir. V. Levent CEYHAN 1969 yl KIRIKKALE doumludur. 1994 ylnda Gaziantep niversitesi Mhendislik Fakltesi Makina Mhendislii Blmnden mezun olmutur. 1995 - 1997 yllar arasnda AFYON Jeotermal Enerji ile Istma, ANKARA doalgaz anahat ve tali hatlarn denmesinde saha mhendisi olarak grev yapmtr. 1997 yl Nisan aynda ZMR DEMR ELK SANAY A FOA ELK FABRKASINDA Haddehane Mekanik Bakm Mhendisi olarak almaya balayp, u an Haddehane Mekanik Bakm efi olarak alma hayatna devam etmektedir.