Koray Pehlivanolu

Kiisel Websitesi
18 Temmuz 2011 Pazartesi

Din Metaforu ve Marksizm;

Din Nedir, nasl domutur; Din nedir sorusuna pek ok yant vermek mmkn. En bilenen yant dinin bir inan olduu ynnde. Bir fikre bir 'ey'e, gnlden balanmak ve sarslmaz bir biimde gvenmek anlamn tayor. Dinin o ok farkl tanmlarndan hangisini seersek seelim, din her zaman insanlarn ve toplumlarn hayatnda bir inantan ok daha te, derin ve gl bir yere sahip oldu. Din ayn zamanda bir sosyal rgtlenme biimi, kurallar dizisi, ahlak anlay, yaam biimi ksaca insana ve topluma ait ne varsa onun bir ifadesiydi. Din hangi toplumda domusa o toplumun retim ilikilerine uygun olarak ekillenen gl bir st yap esi, hatta kimi zaman st yapnn tamam olarak bulunuyordu. retim ilikilerindeki her deiim, ortaya yeni bir din yada eski dinin yeni bir mezhebi olarak kyor ve st yapdaki mstesna yerini alyordu. Dinler tarihi ayn zamanda toplumlar ve devrimler/evrimler tarihiydi. Bu anlamyla din; retici glerin, retim ilikilerinin, mistik bir sosa bulanm olarak kendini bir felsefe/ideoloji, hukuk vb. biimlerde styap da yanstmasdr.

lk dinin ne zaman doduu bilinmiyor. Ama bunu yine de bir antropolojik veriyle sunmak istersek llerini ilk gmen neanderthallere kadar bu sreyi uzatmak mmkn. Buda aa yukar 80.000 yllk bir tarih demek. nsann bilinen toplumsal evriminde bunun anlam, somut olarak dinsiz bir toplum biiminin olmad anlamna gelir. lksel toplumlardan modern kapitalizme kadar din kimi zaman st yapnn tamam, kimi zamanda bir esi olarak varln hep srdrd. Neredeyse insanlkla yat olan dinin nasl doduu zerine pek ok teori sunuluyor. Eldeki mevcut antropolojik veriler yada halen gnmzde de varln srdren ilksel kabile dinlerinden yola karak kesin bir yargya varmak bu gn iin imkansz. Dinin douuna ilikin teoriler olduka eitli, biz ana dala ayrarak bu teorilere ksaca bakacaz. Bunlar; ihtiya teorileri, sosyo-psikolojik yanstma teorileri, yoksunluk ve telafi teorileri olmak zere incelenecektir. htiya teorileri; Bu teorilere gre din insan ihtiyalar gidermek amacyla yine insanlar tarafndan dinin retildiini savlanr. Aklanamayan ve ounlukla korkutan doa olaylar, lm korkusunu giderme, zorluklara dayanma gc kazanma, umut ihtiyac, yantsz sorulara yant bulmak vb. gibi insan gereksinimlerini kendisinin dnda bir nesne ile aklama ihtiyac dinin douunun da aklamas olarak sunulur. zellikle lm korkusunun btn canl trleri asndan bir igdsel bir korku olarak bulunmas ve insann lm bir gereklik olarak grp bundan bir tr kurtulma yolu olarak dini yaratmas olduka aklcdr. Bilinen btn dinlerde ya ldkten sonra yaam ya ruhun lmezlii yada reenkarnasyonun oluu bu sav destekler ampirik gzlemdir. Yine pek ok aratrmada insanlarn lme yaklatka yada lmcl korkular sonras dine olan inanlarnn artt gzlenmitir. Bronislaw Malinovskinin Sihir, Bilim ve Din adl kitabnda (1948) lm korkusu ve din arasndaki korelasyon ayrntl olarak ilenir. lm korkusunun ve lmle yitirdiklerimizin yaratt o byk travma din yoluyla ve olduka aklc, zararsz ve etkili bir biimde giderilmi olur. Yalanma ile dine inanma ve dinsel ibadetlerin art arasnda bir doru orant mevcuttur. 2. dnya sava srasnda lm tehlikesi atlatan, yada arkadalarnn trajik lmlerine, sakatlanmalarna tanklk

eden askerlerinde nceki yaamlarna gre dini inanlarnn ve dinsel ainlere katlma oranlarnn artt tespit edilmitir. Sosyo-psikolojik yanstma teorileri; Bu teorilerin en bilineni Sigmund Freud'un Totem ve Tabu (1913) kitabnda inceledii 'Baba Tanr' imajdr; "tanr her bir durumda baba imajnn modellendirilmesi ile oluturulur ve bizim tanr ile olan kiisel ilikimiz biyolojik babamzla olan ilikimize bamldr. Baba ile ilgili deiim ve dnmler, tanr ile olan ilikide de vardr ve sonuta tanr yceltilmi babadan baka bir ey deildir." (s. 244) Freud aslnda bir tr oedipus kompleksi tarifler. Kiisel bazda tanmlanm biyolojik baba kavram toplumsal lekte bir kutsal babaya dnr. Ataerkil toplumlardaki baba, anaerkil toplumlarda ana yada benzer bir otoriteyi temsil eden bir baka birine de dnebilir. Pek ok dindeki Kutsal Baba, Kutsal Ana, Kutsal Aileye dini ritellerde yaplan gndermeler bu teze bir dayanak olarak sunulur. Babann hem sevilen hem korkulan imgesi ve ilevi toplumsal lekte yaratc ve din zerinden karlanr. Toplumsal yap deitike, cemaatler, aileler ve bunla bantl olarak baba rolleri de deiime urar, bu deiimin yanss yeni dinler ve mezhepler olarak kendini ifade eder. Benzer olguyu 'Baba Devlet'te de gzleriz ve ou zaman dinler devletle btnleir, teslim olur yada atr. Sosyo-psikolojik yaklamlarn hemen ayn temelden beslenen olduka eitli versiyonlar bulunmaktadr. ngiliz psikoanelist John Carl Flgel'in sper egonun tanrda yanstlmas sav buna rnek verilebilir; ocuklarn bilincinde cezalandran, seven, koruyan, yol gsteren, korkutan ve kendisinden beklentileri olan aile, erikin dnyasnda tanr ve din olarak geri dner. Bu isteklerin yaratt ceza ve dl, sevgi ve nefret bir sper ego olarak kendini yeniden yaratr. Olduka fazla olan sosyo-psikolojik kuramlarn hepsine burada girmeyeceiz. Son olarak bizi daha yakndan ilgilendiren Yoksunluk ve telafi teorilerine gz atalm. Yoksunluk ve telafi teorileri; Bu teoriye gre din insann bu dnyada ulaamad eylere erime yntemi, yada ekilen aclarn, skntlarn giderilecei/telafi edilecei bir nosyon olarak domutur. Bu ihtiyacn karlanmasnn bir aracdr. Bu ihtiyac giderme istei dinin douunun da gerekesidir. Bunun somut rnei Marks'n 'Hegelin hukuk felsefesinin eletirisine katk'nn giriindeki szleridir; "Dinsel znt, bir lde gerek zntnn davurumu ve bir baka lde de gerek zntye kar protesto oluyor. Din ezilen insann ili ezgisini, kalpsiz bir dnyann kalbi, ruhsuz koullarn ruhu, Din, halkn afyonudur." (Daha sonra buraya tekrar dneceiz) Benzer bir yaklam Yapsalc levselciliin nemli temsilcilerinden olan Kingsley Davis'de grrz. Human Society (1948) adl kitabnda bu kuram yle ifade eder; nsann bu dnyadaki hayal krkl ne kadar bykse lmden sonraki hayata olan inanc da o kadar byk olur. Bylece bu dnyann tesinde bir dnyann amalarnn varl sosyal beklentilere ve sosyal deerlere ulamadaki abalarda kanlmaz bir ekilde tecrbe edilen engellenmeleri telafi etme hizmeti grmektedir. Bu konuda yaplm almalar da mevcuttur. Dlanan/ezilen kltrler, cemaatler, yoksullar vb. gibi zor bir hayatn iinde yer alan toplumsal tabakalarda dini inanlarn hem oran hem belirleyicilii, toplumsal olarak ekonomik ve sosyal pramitte yukarda olanlara gre belirgin biimde fazladr. Ancak bu tez; ilksel komnal toplumlarda yani dnyann ezilen-ezen insanlar iermedii o toplumlarda yada bir dier deyile "dnyann kalbini ve ruhunu" yitirmedii o alarda dinin nasl olupta doduunu ve insanlarn yaamnda bu denli byk bir yer tuttuunu aklamaktan uzaktr. Btn toplumsal olaylar tek bir mutlak tezle aklama abas bize felsefi geleneklerden miras kalm bir alegoridir. Toplumsal olaylar tek bir teoremle aklanamayacak kadar karmaktr. Dinin nasl doduu sorusunun yant da tek bir kuramla (en azndan u ana kadar retilenler iin) aklanmayacak kadar grift bir srecin rn olsa gerek. Belki yeni bilimsel bulular bu soruya btn bu teoremlerden daha kapsayc bir yant retebilecektir. Ancak eldeki veriler tek bana hi bir kuramn olguyu aklamaya btnyle yetmediini, bylesi bir srar bizi indirgemecilik (reductionism) ile babaa brakacaktr. Yukardaki btn tezler, dini ortaya karan karmak sosyal olaylarn yada kiisel insan gdlenmelerinin byk ihtimal tek bir parasna yaplan ar bir vurgudan te olmayabilir. Btn bu tezler ve daha fazlas bir ekilde dinin douunda etkili olmas beklenir bir durumdur. Din diyince sadece tanr inanc da anlalmaz. Dnyada bu gn dahi en yaygn dinlerin bir ksmnda tanr inanc yoktur. rnein intoizm, budizm, taoizm gibi dinlerin tanrs yoktur. Hangi sava yada savlara yaslanrsak yaslanalm, dinin douunu yaratan olgu toplumun ve tekil insann dnyasndaki varln ve etkisini srdrd srece din hep varolmaya devam edecektir. nk dini ortaya karan temeller son derece sahici bir zeminden treyen aklc savlardr. Dini; akl dlk, insann yanlgs, egemen snflarn ezilenler iin tasarlad bir komplo ile aklamann hi bir dayanana bulunmamaktadr. Dini koullayan maddi yada psikolojik olgunun grnr gelecekte ortadan kalkacana dair somut veriler de elimizde yoktur. Din yada dinsel nitelik kazanan inanlar insanla birlikte sresi kestirilemeyen bir gelecekte de birlikte olacaktr. Marksizm dine dman m?

Aslnda byle bir baln almas dahi teorik olarak anlamszdr. Ancak yaanan reel sosyalizm deneyimleri ve Trkiye zglnde 87 yllk cumhuriyet dnemi pratiinde solun tavr byle bir soru sorulmasn gerekli klyor. Verilerin doruluklar iin kesin kantlar ve belgeler sunmann zorluunu nceden kabul ediyor olsakta, reel sosyalizm pratikleri ibadethanelerin ykld, imamlar, papazlar, hamamlar gibi dinsel grevlilerin tutuklanmas, ldrlmesi, cemaatlerin yeraltna itilmesi gibi uygulamalar sk sk kulland. zellikle Sovyetler'in Afganistan igali srasnda sovyet ordularnn ve bu ordularn afganl destekilerinin kyma varan uygulamalar akla hemen gelen rneklerdir. Enver Hoca'l Arnavutluk'ta din insanlarnn ldrld yine Arnavutluk devletinin resmi gazetesinin verilerine gre "327'si Katolik mabet olmak zere, toplam 2 bin 169 cami ve kilisenin kapatld" gibi pek ok bilgiye sahibiz. Kamboya'da Kzl Kmerler dnemi, in'de Uygur Blgesi'nde din kart pek ok uygulama hemen akla gelen dier rnekler. 1918 ve 1936 Sovyet anayasalarnda dini propaganda zgrl farkl ele alnd. 1918 anayasasnda dini propagandaya izin verilirken 1936 anayasasnn 24. maddesi dini propaganda zgrl ifadesi kaldrld yerine dini ibadet zgrl getirildi. 1918 anayasndan; "ilere gerek vicdan zgrlnn salanmas maksadyla din ile devlet ileri birbirinden ayrlm, buna paralel olarak eitim de kiliseden ayrlmtr. Din ve din kart propaganda yapma hakk tm vatandalarn en doal hakkdr" (13. madde) 1936 anayasndan; "Yurttalarn vicdan zgrln gvence altna almak iin, SSCB'de kilise devletten ve okuldan ayrlmtr. Dini ibadet zgrl ve dinsizlik propagandas zgrl tm yurttalara tannmtr."(24. madde) Yine tm reel sosyalizmlerde ibadet eden insanlarn filenmesi, ibadetlerin zorlatrlmas hatta engellenmesi bilinen uygulamalardand. Devlet din alanndan tamamen ekilmekle birlikte dinin cemaatler tarafndan finanse edilmesinin olanaklarn da engellemilerdi. Pek ok ibadethane amalar dnda kullanlm, yenilerinin almas ve onarm engellenmitir. Dini eitim devlete verilmiyor ancak cematlerinde dini eitim vermesinin nne zorluklar karlyor hatta kimi uygulamalarda aktan yasaklanyordu. Aslnda burjuva ideolojisi olan aydnlanmann dine ve inanan insana bak reel sosyalizmler eliyle katksz bir biimde uygulanr olmutu. Reel sosyalizmler dine dmanl kabul etmeselerde, inanan insanlarn algsnda 70 yllk reel sosyalizm pratikleri dine dmand. Genel olarak marksizmin ve solun dine baknda 26 yandaki gen Marks'n "din halkn afyonudur" retorii merkeze oturur. Gen Marks bu szleri 'Hegel'in hukuk felsefesinin eletirisine katk'nn giriinde syler. Ve bu szler yazldnda daha henz Marks, Marks olmamtr. Marks, bu metni yazdnda (1843 sonu-1844 Ocak) henz daha Sol-Hegelcidir ve Feuerbach'n etkisi altndadr. Aydnlanmann sol zerindeki etkisiyle bu szler kendi gerekliinden de koparlp bayraklatrlmtr. Afyon ile kastedilen metafor bir tr uyuturucu gibi kavramlatrlm. Din egemenlerin halk uyutmak iin kulland, ezilenlere din zerinden komplo kurduu bir ara olarak tanmlanmtr. Dini ortadan kaldrarak uyuyan insan, tpk kendileri gibi uyandracaklarn dnmler. Ancak afyon, Marks dneminde eroinin hammaddesi olarak kullanlmyordu, iimi ve sat yasak deildi. Gnmz insann afyona ykledii o olumsuz anlam henz ortaya kmamt. Afyon (haha) kullanm ok eskiye uzanan bir bitkiydi. Esas olarak keyif veren, kullanldnda insan mutlu eden yine tpta byk aclar dindirmek, ksr kesmek vb. faydalar iin kullanlan bir ilat. alar boyu afyon iin keyf otu denilmitir. Yapt etkiler bakmndan alkoll ikilerden ok da farkl deildir. Marks 'din halkn afyonudur' derken insanlar uyuturan bir nesneden bahsetmeyip tam tersine insan mutlu eden, aclardan kurtaran bir metaforu kullanm olmas da ihtimaldir. imdi Marks'n o nl pasajna hemde ne anlatld anlamak iin o pasajn hemen ncesindeki ve sonrasndaki vurgulara tekrar bakalm; " Din-d eletirinin temelini u oluturuyor: nsan yapan din deil, dini yapan insandr. Yani din, henz kendini bulamam ya da oktan yitirmi insann benlik bilinci, kendi kendisinin ayrdna varmasdr. Ama insan, dnyann dnda herhangi bir yere ekilmi soyut bir z deil. nsan, insann dnyas, devlet, toplum anlamna geliyor. Bu devlet, bu toplum, dnyann tersine evrilmi bilinci olan dini retiyor, nk kendileri alt st olmu bir dnya oluturuyor. Din bu dnyann genel teorisini, onun ansiklopedik zetleme kitabn, onun halksal biimdeki mantn, onun tinselci point d'honneur'n [onur sorununu], kendinden gemesini, ahlaksal onaylanmasn, grkemli tamamlaycsn, teselli ve aklanmasnn evrensel temelini oluturuyor. Din insanal zn doast gereklemesini oluturuyor, nk insanal z gerek gereklie sahip bulunmuyor. yleyse dine kar savam vermek, dolayl olarak dinin tinsel aromasn oluturduu dnyaya kar savam vermek anlamna geliyor." (vba)

Marks'n bizim vurgulayarak gsterdiimiz yerde; "Bu devlet, bu toplum, dnyann tersine evrilmi bilinci olan dini retiyor" diyerek din iin bir ideoloji tanm yapar. deoloji esas olarak gerekliin yanlsamal kavranmas, grntnn kameradaki ters evrilmi hali olarak yine Marks tarafndan anlatlmaktadr. Dnyann tersine evrilmesi olarak din tanm da dinin ideoloji olarak aklanmasndan baka bir ey deildir. stelik bu ters evrilme toplum ve devlet tarafndan yaplmaktadr. Ama bu tanmlama bal bana bir sorun ierir. nk ideoloji denen olgunun ortaya kmas bizzat i blm ve uzmanlama ile mmkndr. blmnn ve uzmanlamann olumad, toplumun snflara blnmedii insanlk evresi btn insanlk tarihinin en uzun dilimini kapsar. Toplumsal yaamn i blm, snflar ve keza devlet retmedii o uzun evrede bir ideoloji retimi de yoktur. 'yleyse bu toplumlarda din nasl ortaya kt, nasl insanlarn ve toplumlarn yaamnda bu denli belirleyici oldu' sorunun yant ideoloji olarak dinin tanmlanmas zerinden verilemez. Gen Marks dinin snfl toplumlardaki grnm zerinden, evet bir grnm zerinden dini aklama ve anlama gayretine girimi grnmektedir. Dini bir ideoloji olarak tanmlamann kendisi aslnda bal bana bir ideolojidir. Kavramn o ana ilikin grngleri, btn kavram ve o kavramn tarihsel srekliliini aklamaya yetmez. O nedenle Marks belki bir mecaz olarak dinle savamdan szeder. Verili dnyaya kar savam vererek dini bir ideoloji olarak var eden toplumu, devleti yok ederek dinin de yok olmasn bekler. Ama din devletten, i blmnden bizzat ideolojilerden de eskidir. nsanlkla yattr. Devlet, iblm ve ideolojiler ortada yokken var olan dinin; devletin, iblmnnn ortadan kalmasyla yok olacana dair elimizde hi bir somut veri yoktur. Kaldmz yerden Marks' tekrar okumaya devam edelim; "Dinsel znt, bir lde gerek zntnn davurumu ve bir baka lde de gerek zntye kar protesto oluyor. Din ezilen insann ili ezgisini, kalpsiz bir dnyann kalbi, ruhsuz koullarn ruhu, Din, halkn afyonudur." Mars dini nnde cereyan eden olgulardan yola karak aklamaya alr. Evet Marks'n anda din ezilen insanlarn ili ezgisi, kalpsiz bir dnyann kalbi, ruhsuz koullarn ruhu gibi grnyor olabilir. Ancak dnyann henz kalbini yitirmedii koullarn ruhsuz olmad, insanln ezen ve ezilenler olarak blnmedii o uzun insanlk alarnda da din hep vard. Hatta din insanlarn yaamnda imdikiyle kyas kabul edilmez bir biimde byk bir belirleyendi. Hemen ardndan okumaya devam edelim; "Halkn aldatc mutluluu olarak dinin ortadan kaldrlmas, gerek mutluluun istenmesi anlamna gelir. Onlardan, kendileriyle ilgili yanlsamalardan vazgemelerini istemek, yanlsama gerektiren bir durumdan vazgemelerini istemek anlamna gelir. yleyse dinin eletrisi, dinin haleyi temsil ettii gzyalar vadisinin embriyo halindeki eletirisidir." Dinin aldatc bir mutluluk sunduu iddiasnn da dayanaklar bize pek salam grnmyor. Eer dini sadece bir inan yada gereklii arptan bir ideoloji olarak kavrama hatasna dmyorsak. Yani din; retici glerin, retim ilikilerinin, mistik bir sosa bulanm olarak kendini bir felsefe/ideoloji, hukuk, ahlak vb. biimlerde styap da yanstmas olarak kabul ediyorsak. Byle bir realitede din mutluluk yaratyorsa bu mutluluk hayali yada aldatc deil, tam tersine varolan dnyann aynadaki yansmasdr. Dinin bir mutluluk yaratmas dinin kendi zsellii deil, gelecekteki bir umudun sonucu olarak yani umudun varl/devam olarak mutluluk yaratyor olmasdr. Byle bir mutluluk iin yani umuttan/beklentiden kaynakl bir mutluluk iin aldatc demenin bir dayana yoktur. Aksi durumda gelecekte insanlarn daha mutlu olacan varsayan, bu beklentiyi savunan/daim klan her fikir yada toplum tasavvuru iin aldatc demek zorunda kalrz. Ki aslnda aldatc olan umut deil, umutsuzluktur. Din bir inan deildir. Dinin sunduu umut, sadece teki dnyaya ait bir tasavvur da deildir. Din, sanlann aksine teki dnyadan ok bu gnn dnyasna dair bir eyler sunar ve bu dnyayla ok daha fazla ilgilenir. Bu dnyada yani gerek dnyada; insanlarn nasl davranacana, neyi yiyip neyi yemeyeceine, nasl giyineceine, nasl evleneceine, miras nasl paylaacana, birbirleriyle olan ilikilerinin nasl olacana, adalet, ahlak, vb. neredeyse insan yaamnn tmne dair bir eyler nerir. Yada zaten bu tm olan biteni yeniden bize geri dndrr. Din bu nerilerini yada bizzat bize geri dnn bir tanrdan, ilahtan yada kutsallktan alyor gibi grnsede aslnda verili retici gleri, retim ilikilerini st yapya yanstmak o dinamii hukuk, felsefe, ahlak, devlet vb. biimlere dntrmekten baka bir ey yapmaz. Evet din bu yanstmay yaparken buna mistik bir klf giydirir. Ancak bu klfn altnda kalan ey, bir aldatma, uyuturma yada komplo deil plak hakikatin kendisidir. Dinin yaratt umutta teki dnyaya ait deil aslnda bu dnyann yaratt umudun dile gelmi halidir. Tamamiyle hakikidir. Her dinde olmasada kimi dinlerdeki cennet inanc insanlarn lnce varacaklar bir mutluluk diyar deil, somut hakiki dnyadaki insan beklentisinin, umudunun, ereinin bir ifadesidir. Ayn yanstmay dnyevi pek ok akmda yapar. topyalar olarak kaleme alnan,

tasavur edilen sylencelerde ayn ilevi stlenmitir. Cennet beklentisi yada topya umudu aslnda bu gne dairdir. Tarih boyunca retici gler ve retim ilikileri deiime uradka dinde deiime uramtr. Ya kendi iinde bir dnm yaam yada yeni bir din domutur. Kleci romada klelerin dini olarak doan hiristiyanlk yada soya dayal kabilelerin retimin ve ticaretin nnde bir engel olarak dikildii ve her kabilenin kendi putlarndan mteekkil ayr birer din yaratt ve srekli sava halinde olduu Arap toplumunda, Peygamber Muhammed'de cisimleen islam; kabilelerin putlarn krarak, soya dayanan ekonomiyi, Allah'a inanan insanlar gibi byk bir emberin iine alp evrenselletirerek, ekonomininticaretin nndeki duvarlar ykarak, kabile savalarn sonlandrarak sosyal bir devrimi salar. Bu anlamyla her din bir uyuuturucu olarak deil, bir devrim ve her peygamber uyuturan deil, uyandran bir devrimci olarak tarih sahnesine kar. Ne dinler bir kandrmacadr ne yarattklar umut aldatcdr. Din bylesi bir hakikat olduu iin insanlk tarihi kadar uzun bir sredir ayaktadr. Tm insanlk tarihi boyunca insanlarn aldatc mutluluun peinde kotuunu, kendini uyuturduunu sylemek hem insanln rettii onca birikimi ve insan akln hafife almak olur hemde bir tarih aklamas yntemi olarak bizi bilimin dna drr. Marks'tan tekrar okuyalm; "Eletiri, zincirin zerinde duran hayali iekleri, insanlar hayal ve teselli olmadan zincire katlanmaya devam etsin diye deil, bu zinciri atsn ve canl iei alsn iin toplad. Dinin eletirisi insann yanlsamalarn, yanlsamalarndan kurtulmu ve alglarn yeniden kazanm birisi gibi dnme, davranma ve gerekliini biimlendirmesi iin, kendi gerek gnei evresinde dnmesi iin ortadan kaldryor. Din, insan kendi evresinde dnmedike, sadece insann etrafnda dnen aldatc gnetir." Dinin zerini kaplayan bir mistik klf olduunu syledik. Eskinin kl ustalar klc deriden yaplma bir klfa koyar tard. Ancak bir klc nasl ki deriden yaplma o klftan ibaret sanma hatasna dmyorsak. O deri klf, klc nasl kl olmaktan karmyorsa ayn gerek din iinde geerlidir. O mistik klfn altnda tamamiyle canl, etten kemikten yaplma hakiki insanlarn retim ilikileri vardr. O mistik klf, hakikati alp st yapdaki yerine tarken kullanlan bundan da te anlam olmayan bir klftr sadece. Kl ustasnn elimi kesmesin diye klc deri klfta tamasdr o. Bu anlamyla din insann etrafnda dnen aldatc bir gne deildir. Belki gnee bakan insann gne gzlerimi kavurmasn diye gzlerini ksmasdr o kadar. phesiz aydnlamann dodudu alar Avrupada dinsel simgeler tayan toplumsal gericiliin tanklklarn, onun rkten yzn, engezisyon tecrbesini, cad avlarnn izlerini vb. zerinde tayordu. Bu anlamyla dinin grnm son derece vahi, gerici ve rktcyd. Ama bu bak bile aslnda dini, aydnlanmann inan olarak tanmlad dinin tesine tarmaktadr. Bir olguyu nce hayali ve inan olarak tanmlayp sonra ona bir et kemik ve can verme abasdr. Bir hayalden bir canl yaratp sonra btn ktl bu canl ve gerek varln eseri gibi grme abasdr. nsan ilikilerinin kendisi ve onun st yapda bir yanss olmak dnda bir din yoktur. Engizisyonlar yada din vaheti aslnda o an kendi snf savalarnda en gerici snfn direinin ve vahetinin din klna brnerek srmesidir. Dini bir inan olarak grmekten vazgetiiniz anda din adna yaplan iddetin kymn gericiliin ve direncin altnda yatan snf mcadelesini ve en geri snfn plak vahetini grrsnz. Din bazen iddetin, gericiliin bir rts olmu bazende hristiyanln douunda olduu gibi ezilenlerin bir silah ve bayra olmutur. Snflar mcadelesinde, toplumsal devinimde ne varsa dinde de bulacamz odur. Engizisyonda ikenceyi yapan, Giordano Brunoyu Romada diri diri yakan o egemen snflar dinsel bir klf kullanyordu. Yine ayn ekilde Thomas Mnzer ya da anabaptisler rneinde olduu gibi din, ezilen snflarn bayra ve teorisyeni olarak da ortaya kyordu. Tm Avrupay etkisi alan Luthercilik ile papalk arasndaki mcadele snf mcadelesinden baka bir anlam tamaz. Luther ve onun retisi protestan mezhebinin douu feodalizme kar yeni domakta olan snfn bir bakaldrsdr. Luther Wittenberg Kilisesinin kapsna 95 maddelik o meshur protesto yazsn asarak, papalkla btnleen eski retim tarzna ve retim tarznn dini grnm olan katoliklie bakaldryordu. Bu yeni mezhep siyasal iktidarn papalk zerinden din biimini alan bu statkoya aktan saldrarak, ykselen yeni snfa siyasal bir zgrlk alan amtr. zellikle ngilterede prten devrimin teorisyeni bu yeni dindir. 17. yzyl ingilteresinde Cromwell'in burjuva devrimi bu yeni mezhep zerinden ykselerek feodalizmin sonunu getirir. Tarih boyunca din hi bir zaman gerici yada devrimci diyebileceimiz tek ve deimez bir formda olmad. Din hep farkl klklarda kt karmza; kimi kez devletin, en geri snflarnn sylemine

dnt, kimi kez ezilen snflarn umudu, bayra ve sz olarak karmza kt. Toplumsal devrimlerin, yeniyle eskinin savann yanss din biimini alarak yeni dinler yeni mezhepler eklinde srd. Din hi bir zaman ne bir inan ne de cahil insanlarn bir yanlgs olarak kalmad. O her ada snf mcadelesinin bir grnm, retim ilikilerinin styapya yanss olarak var oldu. Marksn dine baknn tersine ou kere Marks ile ayn sesten alamam olsada Engels daha salam bir yerde durur. Fransada Snf Savalarna nszde Engels Hristiyanlk tarihinin zetini bir devrim tarihi eklinde sunar, dini bir ideoloji, dnyann ters evrilmesi, savalmas gereken bir ey olarak kavrayan Markstan bu esiz pasajda kopar. Bu son derece arpc satrlar okurun sabrna snarak sunmam gerek; "Bundan hemen hemen tam 1.600 yl nce Roma mparatorluunda da tehlikeli bir devrimci parti ortal kasp kavuruyordu. Bu parti, dini ve devletin btn temellerini baltalyordu. mparatorun iradesinin en yce yasa olduunu aka reddediyordu. Vatanszd, enternasyonaldi, Galya'dan Asya'ya kadar btn imparatorluk yzeyinde yaylyor, imparatorluun snrlarndan telere tayordu. Bu parti, uzun zaman yeraltnda gizli baltalama eyleminde bulunmutu. Ama uzunca bir sreden beri gn na kacak kadar gl olduuna inanyordu. Hristiyan ad altnda tannan bu devrimci parti orduda da gl bir biimde temsil ediliyordu. Koskoca lejyonlar hristiyand. Puta tapc ulusal dinin resmi trenlerine katlmalar emredildiinde, devrimci askerler kstahlklarn, zrhl balklarna protesto ettiklerini belirten zel iaretler halar takmaya kadar vardryorlard. stlerinin klalarda adet halini alan hr karmalar da bir ie yaramyordu. Ordusunda dzenin, emre uymann ve disiplinin nasl baltalandn gren imparator Dioeltien artk daha fazla kendini tutamad. Enerjik bir biimde ie el koydu. nk henz vakit vard. Sosyalistlere kar bir yasa kard, yani hristiyanlara kar bir yasa demek istiyorum. Devrimcilerin toplantlar yasakland. Lokalleri kapatld ya da ykld, hristiyan iaretleri, ha, vb., Saksonya'da krmz mendillerin yasakland gibi yasakland. Hristiyanlar devlet grevlerinde alamaz oldular, askerlikte onba olma haklar bile yoktu. O dnemde, Bay Von Kller'in devrime kar yasa tasarsnn varsayd biimde "bireyin saygsn" uyandran bugnk kadar iyi eitilmi yarglar olmadna gre, hristiyanlarn mahkemelerden adalet arama haklar dpedz yasaklanmt. Hristiyanlar ayr tutan bu zel yasa da etkisiz kald. Hristiyanlar, yazl yasay, duvarlardan alay ederek skp attlar. Dahas var, sylendiine gre, Nicomedie'de hristiyanlar, imparatorun oturduu saray atee verdiler. Bunun zerine imparator, cn, MS 303 ylnda hristiyanlara kar byk kyma girierek ald. Bu bu cins kymlarn sonuncusu idi. Ve o kadar etkili oldu ki, onyedi yl sonra ordunun byk ounluu hristiyanlardan oluuyordu ve Diocltien'den sonra gelen ve papazlarn Byk adn taktklar Roma mparatorluunun yeni hkmdar Konstantin, hristiyanl devlet dini iln ediyordu." Engels o yllarn romasnda hristiyanln yaratt etkiyi, 19 yzyln sosyalizmine bir gnderme yaparak anlatr. O yllarn dnyasnda iki snf iki din halinde savayordu. lerici din (snf), dinin en geri haliyle (snfyla) savayor. Yeni bir toplumun temellerini hazrlyordu. Romann o anda eski din iin yanlsama, gericilik, afyon vb. ne derseniz doru olarak grnrken ayn ada bir baka din umudun, deiimin, ezilenlerin ve devrimin ad oluyordu. Grnglerin tesine tatmzda bilimin baladn yine biz ayn Marks'tan renmedik mi? Hristiyanlk tarihinde grdmz dinin ezinlenlerin bayra, devrimlerin-dnmlerin itici gcne dnmesi olgusunun benzeri islam tarihinde de yaanr. zellikle anadolu corafyasndaki kyl ayaklanmalarnn tm dinsel bir nitelik kazanmtr. 13. yzylda ortaya kan Babai syanlar bunun tipik bir tezahrdr. Babailik anadolu gerlerinin yerleik iktidar dini islama kar, kendi eski dinleriyle islamn bir sentezi olarak ortaya km ve yeni bir mezhep olarak domutur. Bu gnk anadolu aleviliinin kkenlerinden saylan babailik 13. yzyln anadolu corafyasndaki en byk kyl ayaklanmas olarak ortaya kar. Osmanl dneminde tipik bir ky komn nitelii tayan, retim aralarnn zel mlkiyetinin kaldrlmasn savunan eyh Bedreddin isyan dinin nasl biimlere dnp, nasl dnmlerin bayra olacana dair ok somut bir rnektir. Yine Osmanlnn biraz daha ge dneminde 16. yzyl sonlarndan 17. yzyl balarna kadar sren Celali Ayaklanmalar dinsel itilimin toplumsal yapyla olan ilikisi andan son derece arpcdr. Osmanlnn sava ve talandan beslenen ekonomisinin sekteye uramas osmanl toprak sistemininde iflasn gndeme getirdi. Osmanl toprak sisteminde tmar olarak kiralanan devasa toprak alanlarndan alnan vergilerin artrlmas bu vergilerin kiraclar tarafndan karlanamaz hale geliiyle tmar sistemi kmeye balar. Bu durum kyden kente bir g dalgas ve isiz topraksz kalan kyllerin ayaklanmas ile sonuland. Topraksz kyller kendileri iin gereken ideoloji ve bayra dinden ekip aldlar. eyh Celal ve onun alevilie dayanan dinsel sylemi ksa srede osmanl krlarn ve yoksul kyllerini kendine balad. Bu yeni din ezilen kyllerin bayrana dnt. Osmanl toprak sisteminin temeli olan tmar sistemi tamamen ortadan kaldrlmasna yol aacak bir dizi gelimeyi balatt.

Sultann mlk olan toprak sisteminden kylnn zilliyet yoluyla elde ettii zel mlk toprak sistemine geildi (1854 Arazi Kanunnamesi). Ki bu topraa dayal ekonomi asndan bir devrime denk der. Dinin kapitalizm ncesi toplum biimlerindeki hem stakkoyu koruyucu gerici rnekleri kadar toplumsal devrimlerin, dnmlerin ayaklanmalarn temel itici gc oluu tarihsel bir gerek olarak nmzde durmaktadr. Peki din burjuva aydnlanmasnn syledii gibi kapitalizmle birlikte dntrc gcn, ezilenlerin sesi olma yeteneini gerekten kaybetti mi? O Marksn betimledii gibi bir yanlmasa ve afyon niteliinde midir artk? Kapitalizm Sonras din; Kapitalizmi yaratan iki ana ideoloji aydnlanma ve ulusuluktur. Aydnlanma nedir diye bir soru sorsak bunun iine pek ok ey yazmak mmkn olur. Ama sanrm bu cevabn en yaln halini aydnlanmann byk teorisyenlerinden Kant'ta buluruz. Kant diyor ki; "Aydnlanma insann kendi suu ile dm olduu bir ergin olmama durumundan kurtulmasdr. Bu ergin olmay durumu ise, insann kendi akln bir bakasnn klavuzluuna bavurmakszn kullanamaydr. te bu ergin olmaya insan kendi suu ile dmtr; bunun nedenini de akln kendisinde deil, fakat akln bakasnn klavuzluu ve yardm olmakszn kullanmak kararlln ve yrekliliini gsteremeyen insanda aramaldr." (Kant, 1984: 213) Aydnlanma ancak bir grup seilmi insann sahip olaca mutlak akl vastasyla bu mutlak akla sahip olmayanlar 'aydnlataca' onlara mutluluk ve bilimin srrn verecei bir sistemi savunmaktr. Ulus ise yeni bir aidiyet yaratmak eski dinlerin karsna yeni bir din sunmak yada eski dinleri bu yeni dinin snrlar iine almaktr. Bu anlamyla dinler tanr-kutsallk zerinden insanlarn eitliini savunarak bu ideolojinin karsna dikilirler. Btn dinler aslnda bir dayanma, eitlik ve ortak yaam savuna gelirler. Her din kendi inananlar iin bir tr enternasyonali (transnasyonalizmi) savunur bu anlamyla ulus ideolojisi dinlere sonradan bulam ve ereti duran dinin dokusuyla uyumsuz bir eklentidir. Kapitalizm; kendi ulus dinini etkin klmak, sadece kendinde bulunan mutlak akl insanln kurtarcs olarak sunmak iin ilahi ve kutsal dinlerle bir atma yaamtr. Mevcut dinleri bir ekilde ehliletirip, ulus dininin bir eklentisi haline getirmitir. Kapitalizm anda gerici olan din ite bu yeni ve kendi zn yitiren yapay dindir. Aydnlanma ile bulak sol bu yapay dini, dinin tek ve mutlak grnm sanm bu dine kar sava kendine bir tr ilke edinmitir. Aydnlanma iin din, aydnlanmann kendi dini olan ulus dininin bir tr rakibidir. rnein tm hristiyanlarn kardelii savunan bir din iin, izilmi bir ulusal snrn dnda kalan dier hristiyanlar dman kabul etmek, yaanm iki dnya savana dinin iinde gereke retmek olanakszdr. Dinler kapitalizmin bireyciliiyle de uyumsuzdur. nsann insann kurdu olduu fikrini dinin iine alamazsnz. Bu nedenle aydnlanma iin laiklik, dinin devletten ayrlmas deil aslnda dinin toplumsal-siyasal yaamdan ayrlp kiiye ait bir inanca dntrlmesi ihtiyacdr. Kapitalizm mevcut dini, kiiye ait bir inanca indirgeyip onu devletten ve toplumdan kovarak kendi dinini/ulusuluu devletin dini ve toplumun dini haline getirmeye alr. nsana baml eski dnyay nesnelere baml bir yeni dnya haline getirmeye alr. Bireyi nesnesin organik bir eklentisine evirmek isterken makinelerin, meta tutkusunun insan mutlu etmesini bekler. Nesneler dnyasnda yabanclam insann yalnzlk korkusunu, ulus dini ile yenmeye abalar. Onu ehliletirip, kendi dini ulusuluu ona alayp eski dini, ulus dininin iinde eritmeye alr. Ancak bunu yapmaya gc yetmez, nk kadim din, kendi ulus dini gibi dnk ocuk deildir. Din ortak umut yaratr. Ayn saatte ayn yerde insanlar bir araya getirerek, ayn duay bir azdan syleterek onlar sosyalletirir, ortak bir aidiyet duygusu yaratr. Dayanmay, yoksullara destek olmay, bencililii yenmeyi, paylamay aslnda kapitalizme ait ne varsa onun tersini savunup durur. Batnn gelikin kapitalizminde burjuvann yeni ulus dini eski dinin zerinde egemenlik kurmutur. Bu belki bir dnem baarl olur ama dinamiklerin batnn gelimiliini yakalayamad islam corafyasnda yada hem benzer hem de farkl nedenlerle latin toplumlarnda eski din bu abaya direnir. slam ve latin corafyasnda din kapitalizmin yaratt yoksullarn ve ezilenlerin bayra olarak ve stelik kendisinden beklenmeyen bir biimde yeniden ykselir. O eski slogan yine diline pelesenk eder "herkes eittir". Dine kar dinsizlii savunanlar yada eski dine kapitalizmin ulus dinini alamaya alanlar kapitalizmin ykt yalnzlatrd, yoksullatrd kitlelerden iyice uzaklarlar. Onlarla aralarna yklmaz setler ekerler. Dine saldrmak ona dman olmak burjuva ideolojisinin deirmenine galon galon su tamaktan baka bir sonu dourmamtr. Ama tersini yapmakta mmkndr. Latin Amerika ve Kurtulu Teolojisi; Bu dinsel hareketin tarihi 1960'l yllara kadar uzanyor. Peru, ili, Brezilya, Uruguay, El Salvador, Arjantin'den Meksikaya kadar olan tm corafyada etkili olmu bir akmdan bahsediyoruz. yleki bu akmn adn anmadan, onun ii snf, kyllk, etnik aznlklar zerindeki etkilerini konumadan latin amerikann anlalmas olanaksz olur. Michael Lwy bu hareketin etkilerini yle tanmlam;

"Bu hareket, kilisenin nde gelen kesimlerini (rahipler, din tarikatlar ve piskoposlar), kilised din hareketleri (Katolik Eylem, Hristiyan renci hareketi ve Hristiyan gen iiler), halk desteine sahip piskopos komitelerini, emek, toprak ve ehirle ilgili piskopos komitelerini ve kilise cemaatlerini ierir. Kurtulu Hristiyanl olarak anlabilecek bu toplumsal hareket olmakszn, Orta Amerikadaki devrimin ykselii (Nikaragua ve El Salvador) ya da Brezilyadaki yeni doan ii ve kyl hareketleri (i Partisi, Topraksz Kyller Hareketi vb.) gibi, Latin Amerikada son otuz yl boyunca yaanan toplumsal ve tarihsel olgularn nemini anlamak imknszdr." (The War of Gods: Religion and Politics in Latin America, Londra: Verso, 1996) Bu hareket uzun yllar smrge statsnde ve derin bir yoksulluun iinde yaam bir halkn kilise gelenei iinde entelektel geliimini srdren bir grup papazn, yine kendisi gibi bu smrye kar direni gsteren sosyalist hareketi tanmas onunla bulumas srecinin bir rndr. Smrgecilerinin dinini tayan latin halklar, kendi koullarnn bir yansmas olarak yeni bir dinsel yorum-mezhep biiminde Kurtulu Teolojisi denilen bu yeni dini yaratr. Bu yeni din kendi zorunluluun bir sonucudur, bu papazlar onu bu hakikatn iinden ekip alrlar. Bu din aslnda ezilenlerin mcadelesinin bir sentezi gibidir. O pek oumuzun duyduu sz Brezilyal kardinal Dom Helder Cmara'ya aittir; nsanlara fakirlere yardm etmelerini rica ettiimde bana aziz diyorlar. Ama onlara neden bu kadar sefalet var? diye sorduumda bana bir komnistmiim gibi yaklayorlar. Kurtulu teolojisi tek bir forma indirgenemeyecek, tek bir tanma smayacak kadar geni bir klliyattr ve farkl akmlar ierir. Ama marksizmle kurduklar iliki marksizme bir gnderme yada ondan kimi kavramlar, retorii dn almaktan ok daha fazlasdr. zelikle kba devriminin etkisi bu akmda youn olarak hissedilir. Reel sosyalizmin ve stalinizmin etkilerinden kendilerini de korumulardr. Bize gerekten zerinde dnmeye deer bir sentez sunarlar. Marksizmin proleter kavramnn yanna proleter olmayan yada kendini onunla tanmlamayan kitleler iin "yoksullar" belki yoksunlar gibi yeni bir kavram ekleyip, mcadalenin boyutlarn ii snfnn nicel olarak temel snf olamad bu corafyada bir st noktaya karmlardr. Bu yoksul/yoksun kavram aslnda erken hristiyanln iinden zaten bulunan bir kavramn tekrar gn yzne karlmas, marksizmin ezilen snflarnn iine dahil edilmesidir. Ancak bu yeni akm kendini yoksullara yardmla snrlayan erken hristiyanlktan ayrlr ve iinde zaten yoksul olan iilerinde bulunduu bu yeni kitleye bir iktidar ve devrim hedefi de koyarlar. Zaten bu akm yeni bir din yada mezhep yapan da bu hedefi tayor oluudur. Geri kimi ortodosks marksistler snf vurgusunun bu yoksul/yoksun kavram iinde primer zelliini yitirdii iin eletiriyor olsada bu yeni akm kitlelerle ba kurmak ve kendini siyasal bir akma dntrmekte ortodoks marksizmi oktan amtr. 1968 ylnda Medellinde (Kolombiya) gerekletirilen 2. Latin Amerika Piskoposlar Konferansnda (CELAM) bir araya gelen Katolik piskoposlar bir bildiri yaynlayp adaletsizlie ve kurumsal iddete, kar bakaldry meru ilan ettiler. Bu bakaldrnn temelinide eski ahit ve yeni ahitten alrlar; Eski ahitte msrda insanlarn ektii aclarn gren tanr yeni ahitte insanlara ac ektirenlere meydan okur. O, iktidar sahiplerini tahttan indirir ve sradan insanlar ykseltir. A olanlar iyilikle doyurur ve zenginleri elleri bo evirir. (Yeni Ahit, Luka (1:52, 53) 1973 ylnda pek ok rahip ve piskoposun imzalad "Kilisenin l" ald belgede (The Cry of the Church) ak bir sosyalizm ars yaparlar; Kapitalizm almaldr. O en byk ktlk, birikmi gnah ve rm kk, o, verdii her meyveyi -sefalet, alk, hastalk ve lm- ok iyi bildiimiz bir aatr. Kapitalizmin almas iin retim aralar (fabrikalar, toprak, ticaret ve bankalar) zerindeki zel mlkiyet kaldrlmaldr. (aktaran Michael Lwy) Bu yeni dinin nde gelen pek ok temsilcisi devlet eliyle ldrlm, ar ikencelerden geirilmitir. Vatikan gibi pek ok dini kurumunda bu hareketin karsnda yer aldn belirtmek gerekiyor. Kolombiya'da Rahip Torres rneinde olduu gibi bu yeni dinin pek ok temsilci gerilla mcadalesinin aktif bir militan da olmutur. Latin amerika dinamiinde dinin devrimci yorumunu, marksizme kurduu ilikiyi grerek "din egemenlerin insanlar uyutmak iin kulland bir afyon" ya da "din yanl bilintir" demenin olana yoktur. Michael Lwy bu sreci deerlendirirken yle diyordu; "Latin Amerika deneyimleri balamnda, Marksistler Hristiyanlar insanlarn alk, smr ve baskdan kurtulu mcadelesinde gvenilir ortaklar olarak tanrken, Hristiyanlar da Marksist analizin stratejik ve teorik yararn takdir etmeyi rendiler. Kurtulu teolojisi, bu iliki iinde teorik cephaneliini donatrken Marksistler de buna mukabil din eletirisinde gelime gsterdiler." (Marksizm ve Din. 'Kurtulu Teolojisi Meydan Okuyor', M. Lwy )

Bu yeni din komnizmle kendi sentezini yapacak doneleri erken hritiyanlktan o dnemin azizlerinin retilerinden (Aziz Ambrose, Aziz Gregory gibi) ve incilden almtr. ncilde geen Yakup'un mektubundaki satrlara bakalm; "Dinleyin, sevgili kardelerim: Tanr, bu dnyada yoksul olanlar imanda zenginlemek ve kendisini sevenlere vaat ettii egemenliin miraslar olmak zere semedi mi? Ama siz yoksulun onurunu krdnz. Sizi smren zenginler deil mi? Sizi mahkemelere srkleyen onlar deil mi? Ait olduunuz Kii'nin yce adna kfreden onlar deil mi?" (Yakup'un Mektubu. 2. Blm) "Dinleyin imdi ey zenginler, banza gelecek felaketlerden tr feryat ederek alayn. Servetiniz rm, giysinizi gve yemitir. 3Altnlarnz, gmleriniz pas tutmutur. Bunlarn pas size kar tanklk edecek, etinizi ate gibi yiyecektir. Son gnlerde servetinize servet kattnz. Bakn, ekinlerinizi bimi olan iilerin hakszca alkoyduunuz cretleri size kar haykryor. Oraklarn feryad, tm glere egemen olan Rab'bin kulana eriti. Yeryznde zevk ve bolluk iinde yaadnz. Boazlanacanz gn iin kendinizi besiye ektiniz. Size kar koymayan doru kiiyi yarglayp ldrdnz." (Yakup'un Mektubu. 3. Blm) Yine incilden "Resullerin leri" adl blm; "Ve onlar Resullerin retisine ve kardelie [koinonia, yani komnal] ve ekmei blmeye ve dualara sadk bir ekilde devam ettiler.... Ve tm inananlar bir aradaydlar, ve her eyi ortaklatrdlar; ve kendi mlkiyetlerini ve mallarn sattlar ve onlar tm insanlara her kiinin ihtiyacn karlayacak ekilde bltrdler." (ler, 2:42)."nananlarn cemaati tek yrek ve tek ruhtu: hibiri kendisinin olan eyler iin benimdir demiyordu; fakat her ey onlar iin mterekti. Aralarnda yoksul kimse yoktu: zira tarlalar ya da evleri olanlar bunlar sattlar ve bedellerini resullerin ayaklar nne koydular, ve herkese ihtiyacna gre blm yapld." (ler, 4:32) slam ve Ezilenler; Kapitalizm nceki retim biimlerinde tpk dier dinler gibi islamnda ezilenlerin bayrana dnebildiini, retici gleri yeni dinsel yorumlar ve mezhepler halinde bir fikre dntrdn grmtk. Kapitalizm sonras islamn devlet dini haline geldii, ezilenlerin sesi olmaktan kt, yeni yorumlara ve gelimelere kendini kapatt bu nedenle Latin Amerikada'ki gibi bir kurtulu teolojisinin islam yorumlarnn doamayaca, islamn ezilenlerin ve ii snfnn mcadelesine bir katk sunamad gibi terzine islamn ezilenlerin dine eklemlenmesi ilevini grmekten baka anlamnn olmadn pek ok sol entelektel bize vaaz ediyor. stelik bu ylesine etkili ki, adnda mslmanl artran isimleri okumak, islami bir sylemin dorular barndrabilecei sylemek bile bizleri gerici olarak damgalamak iin yeterli oluyor. Marksistlerin pek ou iin islam corafyasnda olan bitenler, orada yazlp izilenler, hatta devrimler iktidara gelen partiler ve bu partilere oy veren milyonlar (ki ou yoksullar ve iilerdir) bir ilgi oluturmuyor. Aydnlamann syleminin dna taarak islama bakmay becerenler iin iki ismi dikkate almamak mmkn deil. Bu isimler Mahmut Muhammed Taha ve Ali eriati'dir. Al Risala Al Tania Min El Islam ve Mahmut Muhammed Taha (1910-1985); slam corafyas suudi petrol zengini uluslar saymaksak insanlarn en byk yoksulluk ve yoksunluk iinde yaad bir corafyay meydana getiriyor. Bu corafyann afrika aya ise dnyann en yoksullarnn yaad koca bir kta ve bu ktadaki insanlarn hayatnda, siyasi faliyetinde en belirleyici olan fikir islam. Nedendir bilinmez ama ezilenlerin temsilcisi olmaya soyunan ve 100 yldr bunu tekrarlayan marksizm, ezilenlerin en ezilenlerini oluturan mslmanlara bir ba kurmak iin bir aba sarfetmedi. Tersinden ise mslmanlar marksizmle bir ortaklk kurabilmek iin byk abalar harcayp, son derece byk bir literatr yarattlar. stelik bu abay harcayanlarn pek ou kendi devletleri tarafndan katledildiler. Mahmut Muhammed Taha (Mahmoud Mohamed Taha) Kara afrikann en byk lkesi Sudan'da domu (1909) kara derili bir eyh, Hartum niversitesi mezunu bir mhendis. Taha kendisinden nce ei grlmedik bir biimde islam iin farkl bir okuma biimi gelitirdi. slamn ilk kaynaklarndan yeni yorumlar ekip ald. "Yine sana neyi infak (vermek/paylamak) edeceklerini soruyorlar. De ki: htiyatan fazlasn infak (paylan) edin." (Bakara suresi) "Bunlar zor zamanlarnda ya da Seyahat ederlerken ortaya bir Kuma Serer veellerindeki tm yiyecei zerine yarlar Bylece tm gday aralarnda Eit olarakblrler ite bunlar, benim ait olduum halktr ve onlar da bendendir." (Hadis, HzMuhammed'in Al-Aariyyun (18) kabilesini verken syledii szler)

slama bir baka gzle bakp, islamn eitlikii savunduunu ilan etti. Hz. Muhammet ve Kuran'n sosyalizmi (arapa tiriakiya szn kulland) emrettiini ancak o dnem bunun ertelenmek zorunda kalndn zaman iinde bu znde dejene olup unutulduunu savunuyordu. Taha, geneleksel islam anlayn da sk bir eletiriden geiriyor; tek elilii, smrnn ortadan kaldrlmasn, kadn erkek eitliini, retim aralarnn zel mlkiyetinin islama uygun olmadn, demokrasinin islamn temeli olduunu aktan savunuyor, farkl yaam tarzlarnnda meru olduunu ilan ediyordu. Pek ok yorumcuya gre daha sonra Jacgues Derrida'nn mehur edecei fikirlerin ve yntem olarak yapskmn (diconstruction) etkili kulanclarndan biriydi. Taha dneminde etkili olan reel sosyalizm ve stalinizmin etkisinden de kendini uzak tutabilmi reel sosyalizm ve stalinizme ciddi eletiriler getirebilmiti; "Sosyalizm demokratik olmad srece ya da Tahann szleriyle aktarmak gerekirse, bireylerin mutlak zgrlklerine dayanmad srece anlamszdr. nk bu zgrlk sorumluluun kayna ve bireylerin belirli durumlarda, ilikilerinde kendilerini Tanrya yaklatrabilecek seimleri yapmalarnn garantisidir. Taha, slam adna savunduu projeyi modern an tarihsel sosyalizminden ayrt etmektedir. zellikle Sovyet modeli, ona gre, bireylerin benmerkezci tutkularyla kuatlmtr; Sovyet toplumunun modern kapitalist toplumlarla ayn karakteristii tamas. Tahaya gre Sovyetler Birliinde demokrasinin hor grlmesi anlay; rejimin ngrd sonla (adaletsizliin yok edilecei) materyalist felsefesi arasndaki elikiden domutur." (Aktaran, Samir Amin; slamn kinci Mesaj Mahmud Muhammed Taha) Taha sadece bir teorisyende deildi. Cumhuriyeti Partinin'de kurucusuydu. Yeni oluturulan Sudan Anayasas'na dair nerilerden oluan "Esas- Dsturu's-Sudan" (Sudan Anayasas'nn Esaslar, 1955) adl kitabnda aktan federal, demokratik ve sosyalist bir cumhuriyeti savundu. Sudann bamszl mcadelesine aktif destek verirken milliyeti akmlar iinde eletiriler getirdi. Sudan'n gneyinde hristiyan aznlklarn haklar iinde nemli destekler verdi. "Mkilatu'-arku'l-Evsat" (Orta Dou Problemi) adl kitabnda srail'le bar yaplmasn nerdiinde, Mslman Kardeler bata olmak zere pek ok islamc grubun tepkisini kazand. 1983 ylnda Sudan'da Numeyri eriat ilan eder. Taha eriatn ilanna kar kar. eri kanunlarn yrrlkten kaldrlmasn sivil haklarn verilmesini savunan "Ya bu Ya Tufan" bildirisini kaleme alr. Dinden kma sulamasyla uydurma bir mahkemece idama mahkum edilir. 18 ocak 1985 te bir cuma sabah idam izlemeye gelen insan kalabalklarnn nnde 76 yanda idam edilerek ldrlmtr. Mahmud Muhammed Taha'nn na bir helikopterle lde bilinmeyen bir yere gtrlp cenaze namaz klnmadan gmlmtr. Ali eraiti (1933-1977); ran slam devriminin nemli dnrlerinden biri kabul edilir. eraiti dncelerinin olumasnda babasna sklkla vurgu yapsada Fransada Sorbonneda ald eitim ve bu eitim srasnda tand Cocteau, Luper, Gurwitch, Berque, Lefebvre, Bergson, Sartre, Camus gibi isimlerle tanp Masignon, Masse gibi oryantalistler zerinden batnn dnya grne ve batnn gznden grnen dounun fikrine hakim olmutur. eraiti hem batl bakn iinde gizli bat merkezcili-aydnlanmacl eletirirken bir dier yandanda dounun teslimiyeti, kaderci, stabil dinsel baknn karnda yer almay baarmtr. Yazlarnda bat merkezciliin eletirisinden daha ok bu gerekten ve insandan kopuk dinsel tutuculua da byk eletiriler getirmitir. O'na gre nc Dnya lkelerini emperyalizm, smrgecilik, gerilik ve cehaletten kurtaracak ara, Bat toplumlarnn koullarnda yeermi ideolojiler deil, tersine ezilen lkelerin kendi kkenlerinden doacak yeni bir ideoloji olacaktr. (r, Serpil; "Din Siyaset Devrim"; Alan yay.; s. 73) eraiti bu yeni fikrin kklerinin hem islamn kklerinde gizli olduunu dile getirirken hemde bir yandan batnn dnyay kavramakta kulland yntemi btnyle reddetmez. Ancak savunduu ey bu islam ve bat ynteminin eklektik bir birlii yada sentezi deildir. O islam yeniden tanmlamay savunur. eaitinin bu abalar iranda kimi akmlarca mnafklk, islam dlk, kafirlik olarak tanmlanm hatta cami hoprlerlerinden eriatinin eserlerinin okunmamas ynnde duyurular yaplmtr. eraiti islamn tarihsel gemiinden ald Cebriye ve Mrciye kavramlarn islama szm birer virs olarak tanmlar. Emevi dneminde bir islam kavray olarak parlatlan btn hayat Tadiri-ilah olarak tanmlayan, iktidar allah adna kullananlarn tm hakszlklarn, halkn yoksulluu ve yoksunluu tanrsal bir kaderin tecellisi olarak gren anlay mahkum eder. Bu tr bir dinin Marksn tanmlad afyon olduunu, emeviliin gnmzde de iktidarlar tarafndan kullanldn syler.

eraiti devrimlerin yozlamasn engellemek amacyla srekli devrim adn verdii btn bir topumun durmakszn siyasetin iinde yer alaca, kendini durmayan devrimlerle yenileyecei bir formu savunmutur. Marksizme ynelttii eletiriciler son derece derinlikli sahici temellere dayanr. Sovyet devrimini ve stalinizmi resmi devlet marksizmi olarak mahkum ettii satrlar, brokratizm eletirisi, srekli devrimin unutlmasnn devrimi yozlatrd eletirileri o dnem marksizmi iin son derece nemli metinlerdi. Marksizmin bat merkezli dnya alglamasna dair de eletirelerde bulunmutu. Bu eletirilerin yannda seraiti marksizmin kimi yntem kavramlarna eserlerinde yer vermekten bu kavramlar islamiletirmektende ekinmemitir. kendisinden nce grlmeyen bir biimde hide yabancs olmad marks bir baka trde yeniden okuyup yeni bir ierik kazandrr. Gen Marks, olgun marks ayrmlarna vurgu yapp gen marksn materyalizmine kar karkan tarihsel materyalizmi kuran marks ver. Habil ve kabil efsanesi ve onlarn meslekleri dolaymyla toplumsal durumlar zerinden snf mcadelesini anlatt pasaj esizdir; eriati bunu Habil ile Kabilin mesleklerinden veya snflarndan karr. Habil obandr, retim aralarnn toplum mlkiyetinde olduu a temsil etmektedir. Kabil ise bir toprak sahibi olarak zel mlkiyet sisteminin ve tarmn var olduu an temsilcisidir. Ona gre ikisi arasndaki mcadele, ailev ya da evresel arka planlara balanamaz; nk ayn anne-babann ocuklar ve ayn rkn mensubudurlar. Eitsel faktrler de sorumlu tutulamaz; nk hem ayn terbiyeyi almlar hem de bu ilkel aamada sosyal hayat eitsel alanda bu kadar farklla neden olacak ekilde gelimemitir. Geriye ekonomik hayat ve snfsal stat kalmaktadr. (Aktaran; NAYET, Hamid; ada slami Siyasi Dnce) eiat iin islam sosyal bilimlerin gzyle okuyan ender dnrlerdendi. O Sartrein; Benim bir dinim yok ama olsayd eriatinin dini olurdu. dedii insandr. erati 10 Haziran 1977de SAVAK ajanlar tarafndan ldrlmtr. Din ile barmak yada ezilenlerin ittifak; Latin amerika rneinde oktan gereklemi olan ve yine gzmzn nnde cereyan eden arap devrimlerinde, Tahrirde olduu gibi alanlar dolduran insanlarn eitliinde, Msrda, Tunusda, Yemende, Suriyede, Libyada kendi katastrofik toplumlarna, diktalarna kar savam veren ynlar aslnda bu ittifak fiili olarak gerekletirmi bulunuyor. Bismillahirrahmanirrahim diyen ynlar, iilerle, genler, solcular hep birlikte zgrlk ve demokrasi sloganlar atyor. Ayn biimde Trkiye znelinde 87 yllk vesayete kar mcadeleyi, sivillemeyi AKP gibi dinsel referanslar olan bir parti yrtyor. Ve bu partinin mcadelesi lke sosyalistlerinin ve aydnlarnn ezici ounluu kemalizm ve aydnlanma ile bulak olsa dahi yine de bir ksm sosyalistin desteini almay baaryor. Bir marksistin ble bir realite karsnda din halkn afyonudur iarna sarlmas, dini bir gericilik olarak tanmlamas, ateizmin savunusunu yapmas pek akllca olmasa gerek. Ezilenlerin kurtuluunu savunanlarn ezilen dedikleri insanlarn bir dininin olduunu ve grnr bir gelecektede ynlarn dinlerinin hep olacan kabul etmeleri gerekiyor. Yukarda anlattmz gibi insandan, retim ilikilerinden ve kendi tarihsel gerekliinden kopuk bir din hi olmad. Din inananlara bilimi, akl sunup vazgeireceimiz bir inan deil. Evet din bir inan deil. Din; retici glerin, retim ilikilerinin, mistik bir sosa bulanm olarak kendini bir felsefe/ideoloji, hukuk vb. biimlerde styap da yanstmasdr. Din gerekliin farkl bir klkla karmza kmasdr. Deimez, stabil ve kendinde bir din hi olmad. Deimez kitaplar bile insan ihtiyalar dorusunda yeniden yorumlanp hayatn isterlerine uygun yeni anlamlar kazanabilir. stelik din Tarih boyunca bunu defalarca baard. Karlat her insan ateist yapmaya alan solcu tipini, burjuva aydnlanmasnn kalntlaryla birlikte tarihin mezarlna gmme zaman geldi. Dini; akl dlk, insan yanlgs, egemen snflarn komplosu gibi tezler ile aklamann hi bir dayana bulunmamaktadr. insanlarn bir dine ihtiya duymayaca bir dnyann grnr gelecekte var olacana dair inancn, dindarn cennet inancndan pek bir fark olmasa gerek. Din yada dinsel nitelik kazanan inanlar insanla sresi kestirilemeyen bir gelecekte de birlikte olacaktr. Marksistlerin bir tr cennet olacan umduklar komnist toplum topyas ile mminlerin vadedilmi cenneti birbirine sanldndan daha ok benzemektedir aslnda. Dini karsna her alm her siyasal hareket farknda olsun yada olmasn kitlelerle ban yitirmekte, dini var eden toplumsal gerekliinde dna kendini savurmaktadr. Snfsz bir toplumun emareleri, onun irade dndaki zorunluluklar btn bir toplumu dnme srklediinde, din bir ekilde kendini bu yeri dnyaya uyduracak belki yeni bir mezhep, yeni bir yorumla ya da tamamen yeni bir din biiminde bu toplumdaki mstesna yerini yeniden alacaktr.

Bilim ile dinin sava/uzlamazln politik mcadelenin bir alan/kendisi sanmann ve buradan yola karak ateizmi bir siyasal slogan haline getirmenin, var olan egemenlik sistemini daha dayankl klmaktan baka bir anlam yoktur. Latin Amerikada Kurtulu Teolojisinin snf mcadelesine yapt katklar, yine Taha ve earitinin yolundan islamn snfla tanmasnn bir benzerini bu kez tersinden marksistler yapmak durumundadr. Kapitalizm koullarnda kendisi gibi bir ezilen olan dinle/dindarla, snf mcadelesinin yollarn kesitirmek iin marksistlerde yeni sylemler yeni rgtlenme biimleri bulmak zorundadr artk.