nsan Haklarnn Kavramsal Temelleri

nsan Haklar Dernei

nsan Haklar Dernei Yaynlar nsan Haklarnn Kavramsal Temelleri nsan Haklar Eitimi Dizisi / 1 Birinci Bask: Austos 2000

ISBN 975-7090-01-8

Yayna Hazrlayan HD nsan Haklar in Basn Yayn Organizasyon ktisadi letmesi Tunalhilmi Cad. No: 104/4 Kavakldere / Ankara Tel: 466 49 13-14 466 37 51 e-mail: posta@ihd.org.tr Bask: Barcan Ofset

nsan Haklarnn Kavramsal Temelleri

(Ekim-Aralk 1999 ile Temmuz 2000 tarihlerinde gerekletirilen nsan Haklar Eitimi Seminerlerine sunulan tebliler ve uluslararas belgeler)

Bu yayn Avrupa Topluluu Komisyonunun maddi desteiyle hazrlanm ve bastrlmtr

NDEKLER

nsz ................................................................................................ 7 Giri Trkiyede nsan Haklar ve Demokratik Standartlar Sorunu ........................................................................ 8 I. Blm nsancl Hukuka Giri / Hsn ndl ........................................ 29 II. Blm nsan Haklarnn Korunmas ve Gelitirilmesi in BM Mekanizmalar / Mylne Bidault .................................. 49 Avrupa nsan Haklar Szlemesi: Sistem ve Prosedr / Philip Leach .............................................. 61 nsan Haklar Hareketi / Mustafa Yousry ................................... 72 Kentli Haklarnn Kavramsal Temelleri / Hsn ndl ............................................................ 81 Dnce zgrlnn Siyasal ve Hukuksal Temelleri/ Erol Anar................................................... 90 Zorunlu G / Blent Peker ........................................................ 122 Olaanst Rejimler ve DGMler Ender Bykulha...................................................................... 151 III. Blm Uluslararas Belgeler ve Szlemeler nsan Haklar Evrensel Bildirgesi................................................. 163 Kii Haklar ve Siyasal Haklar Uluslararas Szlemesi .............. 166 Ekonomik,Toplumsal ve Kltrel Haklar Uluslararas Szlemesi .................................................... 183 Avrupa nsan Haklar Szlemesi ................................................ 192 Avrupa nsan Haklar Mahkemesine Bavuru Formu ................. 207 Ulusal Aznlklarn Korunmasna likin ereve Szleme ............................................................. 219 Ulusal ya da Etnik, Dinsel ve Dilsel Aznlklara Mensup Kiilerin Haklar Bildirgesi ............................................ 228 nsan Haklar Savunucularnn Korunmas Bildirgesi.................. 231

NSZ
nsan haklar rgtlerinin ve insan haklar savunucularnn nemli roller stleneceinin giderek netletii 21.yzyln, insan haklar yzyl olacan imdiden sylemek erken bir ngr olmayacaktr. Bu srete insan haklar rgtlerinin dnyadaki gelimeleri yakndan izlemeleri ve bu dorultuda kendilerini yenilemeleri bir zorunluluktur; bu yenileme srecinin en etkin aralarndan biri de insan haklar eitimidir. Bugne kadar insan haklar eitimi konusunda avukatlar, retmenler gibi farkl meslek gruplarna ynelik seminerler dzenleyen HD, bu kez de kendi ye ve yneticilerine ynelik bir atlye almas ve eitim seminerleri dizisi gerekletirdi. 1999 ylnn Ekim ve Aralk aylar ile 5-6 Temmuz 2000 tarihlerinde gerekletirdiimiz bu seminerlere birok ubemizden krk kadar ye ve yneticimiz katld. Seminerlerin temel amac, ye ve yneticilerimizi Trk hukuk sistemi, mevcut uluslararas ve blgesel standartlar ve bu standartlarn yerel dzeyde uygulanma prosedr konularnda bilgilendirmek; ubeler arasnda daha etkin bir ibirlii ve koordinasyon salamak, zellikle ubelerimizin insan haklar alannda yaptklar almalarla ilgili olarak kapasitelerini artrmak idi. Byk lde baarl olduumuzu syleyebilirim. Tm bu etkinlikler HD Genel Merkezinin koordinasyonu ve planlamas erevesinde ve HD Genel Merkezi toplant salonunda gerekletirildi. Deiik konularda uzmanlam ye ve yneticilerimiz, insan haklar konusunda uzman akademisyenler eitim almalarmza dnsel katk saladlar. Kendilerine bu katkdan dolay teekkr bir bor biliyoruz. Eitim almalarmza katlan aktivistlerimize teekkr ediyoruz. Bu eitim almalarn olaanst abalaryla destekleyen HD Genel Merkez alanlarna ayrca teekkr ediyoruz. Bu kitap eitim almalarmz boyunca katlmclara datlan ders notlar, sunular, uluslararas, blgesel belge ve szlemelerin derlenmesinden olumaktadr. Bu almann dier insan haklar kurulularna yararl olacan umuyorum. Elinizdeki kitap, HDnin kurduu nsan Haklar iin Basn Yayn Organizasyon ktisadi letmesinin ilk yayn olmas asndan da nem tayor. nsan haklar, demokrasi ve zgrlkler iin yeni kitaplarda bulumak dilei ile. Ankara Austos 2000 Nazmi Gr HD Genel Sekreteri

TRKYE'DE NSAN HAKLARI VE DEMOKRATK STANDARTLAR SORUNU

HD, demokrasiyi, halkn kendi siyasal, sosyal, ekonomik ve kltrel sistemlerini belirlemek iin iradesinin zgrce ifade edildii ve yaamnn tm ynlerine tam katld rejim olarak tanmlamakta ve alglamaktadr. HD, insan haklarnn evrensellii tezini savunmaktadr. Irk, renk, cinsiyet, dil, din, siyasal ya da dier gr, uyrukluk ya da toplumsal kken, mlkiyet, doum ya da dier statye dayal ayrmclk olmakszn hak ve zgrlklere, herkes hangi siyasal sistemde olursa olsun, sahip olmaldr. Bu bak amzn doal sonucu olarak, insan haklar sorunlarn i sorun olarak grmyoruz. HD, insan haklarn, blnmez, birbirine bal ve birbiriyle ilikili olarak kavrar. Bu erevede, kiisel ve siyasal haklarla, ekonomik, toplumsal ve kltrel haklar ve dayanma haklarn bir btn olarak grr. nsan haklar ve demokrasiye bu genel yaklammz akladktan sonra, Trkiyede insan haklar ve demokratik standartlar sorununa ilikin dncelerimizi aklamaya geebiliriz artk. Anayasa Bir Defada ve Tmyle Deitirilmelidir HD, Trkiye Cumhuriyetinin Anayasal ve yasal yapsn anti-demokratik olarak nitelemektedir. 12 Eyll rn olan Anayasa ile izilen siyasal ve hukuksal ereve, otoriter ve baskc zellik tamaktadr. Belirtilen durumda, Trkiyenin asal sorunu, demokrasi sorunudur. Bu sorunun en nemli halkas da bize gre Krt sorunudur. Sistemin demokratikletirilmesi olanakldr. Bu olana salayan, demokratik kamuoyunun giderek artan lde sistemin btnne ynelttii eletiriler ve itirazlardr. Bu eletiri ve itirazlarla getirilen gl nerilerdir. Trkiyenin demokrasi asal sorununu zebilecek yetkinlikte yetimi insan potansiyelinin
8

varldr. kincisi, tm dnyada, insan haklar ve demokratik deerlerin ykseltilmesi iin oluan kamuoyudur. Bu durumun Trkiyeye etkileridir. Nihayet bir ncs, devletleraras ilikilerde de, dnya kamuoyunun duyarlna kout bir gelime ile, insan haklar alanndaki ilginin younlamasdr. Sistemin demokratikletirilmesinde atlmas gerekli ilk admn, ncelikle Anayasann tmyle ve bir defada deitirilmesi olduunu dnyoruz. Anayasann 1987, 1988, 1993, 1995 ve 1999 yllarnda muhtelif maddelerinde deiiklikler yapld bilinmektedir. Bu deiiklikler, sistemin zne ilikin deiiklikler deildir. Nitekim, yaplan deiikliklerden bu yana, haklar ve zgrlkler alannda rahatlama salanamamtr. u andaki gzlemimiz, Parlamentoda temsil edilen siyasal partilerin, Anayasann bir btn olarak deitirilmesi konusunda mutabakatlarnn bulunmad, daha ok kk paketler halinde deiiklikleri gndeme getirmek istedikleri ynndedir. Gerekte Anayasa deiiklikleri iin, deiiklii gerekletirecek yasama organnn da, adil ve demokratik bir seim sistemi ile seilmi olmas gerekir. Bugnk yasama organnda, adil olmayan seim sisteminin sonucu olarak, milyonlarca semenin oylarn alan eitli yelpazeden siyasal partiler yer alamamtr. Sorunlu alanlardan bir tanesi de bu alandr. Ancak bu durumun alabileceini dnyoruz. Belirtilen durumda, yeni bir anayasa iin, a) bugnk yasama organnn tmden bir deiiklik iin, bir irade beyannda bulunmas, bu irade beyanyla birlikte, b) toplumun tm kesimlerine arda bulunulmas; gr ve istemlerin iletilmesi iin olanaklar salanmas; konuyla ilgili olarak aklanan dnceler nedeniyle hi kimsenin basknn hibir tryle karlamamas gereklidir. Bylece toplumun tm kesimlerinin kendilerini ifade edebilecekleri bir mutabakat metni hazrlanabilir. HD, Anayasann ulusal st insan haklar belgelerine dayal olmasn istemektedir. Anayasa, insan haklar ve zgrlkleri gvenceye alan bir belge olmaldr. fade zgrl, rgtlenme zgrl ve inan zgrl koruma altna alnmaldr. Zorunlu din eitimi kaldrlmaldr. Anayasa dil ve kltr yasaklarndan arndrlmaldr. Yaam hakk gvenceye alnmal ve lm cezas kaldrlmaldr. Yeni Anayasada, Milli Gvenlik Kurulu, Diyanet leri Bakanl, YK, askeri yarg, skynetim gibi kurumlara yer verilmemelidir. Devlet Gvenlik Mahkemeleri kaldrlmaldr. Yarg bamszl ve yarg gvencesi salanmal, Hakimler ve Savclar Yksek Kurulu yrtmeden ve yasamadan bamsz olmaldr. niversite ve TRT'nin zerklii salanmaldr. Olaanst ynetim usul ile ilgili karlm tm kanun hkmnde kararnameler iptal edilmeli, olaanst ynetim ilan edilen yerler olaan rejim koullarna kavuturulmal, olaanst ynetimde, haklarn ve zgrlklerin srekli ve tmyle askya alnmas sonucunu douran hukuksal dzenlemeler retme politikasndan vazgeilmelidir. Zorunlu askerlik yerini gnllle brakmaldr. Anayasann kabul ile birlikte tm mevzuat taranarak hzla uyum yasalar yrrle girmelidir. Anayasann bir defada ve tmyle yeniden yaplanmas nerimizin koulunun politik iradeye bal olduunu biliyoruz. Byle bir iradenin olumamas
9

durumunda, aada ele aldmz konularda yasal mevzuatta ve uygulamada deiikliklerin yaplmas gereine inanyoruz. Ksmi deiiklikler konusunda, Profesr Dr. Blent Tanrn Trkiyede Demokratikleme Perspektiflerinde 40 kadar Anayasa maddesinde deiiklikler ve kaldrma neren almas sistemde kkl demokratik dnmlere yol aacak grleri iermektedir. O nedenle bir defada ve tmyle Anayasada deiiklikler yaplamayacaksa, anlan alma demokratiklemenin zne ilikin konular ele ald iin, nerilebilir. Trkiyede insan haklar sorunlar yalnzca Anayasal ve yasal yapnn hukuksal erevesi nedeniyle yaanmamaktadr. dari ve yargsal pratikler kimi kez de yasal erevenin dnda cereyan etmektedir. HD, ana balk altnda, kiisel ve siyasal haklar, ekonomik, toplumsal ve kltrel haklar ve dayanma haklar alannda, gr ve nerilerini sunmaktadr.

TRKYEDE KSEL VE SYASAL HAKLARIN DURUMU VE STEMLERMZ

Yaam Hakkna Sayg - lm Cezas Kaldrlmaldr Yaam hakk, nsan Haklar Evrensel Bildirgesinin (HEB) 3. maddesinde, BM Uluslararas Kiisel ve Siyasal Haklar Szlemesinin (BM: KSHS) 6. maddesinde, Avrupa nsan Haklar Szlemesinin (AHS) 2. maddesinde dzenlenmitir. Trkiyede lm cezas, toplam 4 ayr yasada, 41 maddede ngrlmektedir. Bunlar, Trk Ceza Yasas, Askeri Ceza Yasas, Kaakln Men ve Takibi Hakknda Yasa ve Orman Yasasdr. lm cezas hkm tayan yasalar ve maddeleri aadaki gibidir: Trk Ceza Yasas: 125, 126, 127,129, 131,133, 136,137, 146, 147, 149, 156,450 ( toplam 13 madde). Askeri Ceza Yasas: 54, 55, 56, 59,60, 62, 63,64, 69, 70,75, 79, 80, 89, 91, 94, 97, 101, 102, 126, 127, 136, 159, 160, ek 4 ve ek 5. maddeler ( toplam 26 madde). Kaakln Men ve Takibine Dair Yasa: 30, madde( toplam (1) bir madde). Orman Yasas: 110. madde (toplam (1) bir madde). HD, lm cezasnn yasalarda yer almasna ve uygulanmasna kardr. Hangi siyasal sistemde olursa olsun, kime uygulanrsa uygulansn, hangi su iin ngrlrse ngrlsn, lm cezasna kaytsz artsz karyz. Bu kar olu sava dnemi iin de geerlidir. Trkiye, Avrupa nsan Haklar Szlemesine ek 6 Nolu Protokol imzalamal ve onaylamaldr. Sava dnemi dahil lm cezas kaldrlmaldr. u anda TBMM Adalet Komisyonunda, haklarnda verilmi lm cezalarnn infazn bekleyen 57 mahkum bulunmaktadr. HD, 1987 ylnda yrtt lm cezasna hayr kampanyasn bu yl yeniden balatmtr. 1987 ylnda topladmz 150 bin imzadan sonra, imza kampanyamzda bu kez 500 bin imzaya ulatk.
10

Yaam Hakk Balamnda, Yargsz nfaz Sorunu Ev basknlar, gstericilere ate almas, sokakta ve cezaevinde infaz uygulamalar ve gzaltnda kayplar ok sk karlalan olgulardr. Bu olgulara her ay raporlarmzda yer vermekteyiz. HD, THV ve nsan Haklarndan Sorumlu Devlet Bakanl ile eitli dnemlerde TBMM bnyesinde oluturulmu komisyonlarn raporlar rktcdr. Bu ve benzeri olaylar iin, Birlemi Milletlerin Yasad ve Keyfi nfazlarn nlenmesi iin lkeler metnine uygun nlemlerin ve hukuksal srelerin iletilmesi gerekir. Yine Birlemi Milletler tarafndan kabul edilen, Yasa Uygulayan Grevlilerin Davran Kurallar karar dorultusunda, kamu grevlileri eitilmeli, uygulama denetlenmelidir. hlalleri, sonu almaya elverili olmayan adli soruturma usulleri ile nlemenin de olana bulunmamaktadr. Son olarak Ankara Merkez Kapal Cezaevinde meydana gelen ve 10 kiinin ldrlmesi ile sonulanan olayda ve Adanada iki kiinin ev basknnda ldrlmesi olaynda olduu gibi, yasa uygulayan grevliler, ldrerek sorun zme anlaynda olduklar srece yargsz infaz sorunu gndemi igal etmeye devam edecektir. kence Yasana Uyulmasn stiyoruz kence yasa, nsan Haklar Evrensel Bildirgesinin 5. maddesinde, BM Uluslararas Kiisel ve Siyasal Haklar Szlemesinin 7. maddesinde, Avrupa nsan Haklar Szlemesinin 3. maddesinde dzenlenmitir. Trk Anayasal ve yasal sisteminde ikence ve kt muamele yasaklanm olmasna karn, yaygn ve sistematik ikence olgusu yaanmaktadr. Trkiye, kencenin nlenmesi in Birlemi Milletler ve Avrupa Szlemelerini imzalamtr. HD, Babakan Sayn Blent Ecevitin 25 Haziran 1999 tarihli Genelgesini nemsemektedir. Ancak daha nceki yllarda da benzeri Genelgelerin yaymlanm olmasna karn ikencenin srm olmasnn verdii kayg ile ve Sayn Babakann Genelgesinin yaymlanmasnn ardndan Emniyet Mdrl birimlerinde 5 kiinin ikence ile ldrlm olmas nedeniyle, daha geni boyutta nlemlerin alnmas gereine inanmaktayz. Bu arada Trk Ceza Yasasnda 243 ve 245. maddelerde yaplan deiikliklerin de olumlu gelimeler arasnda saylmas gerektiini belirtmeliyiz. Ancak, 1913 tarihli Memurin Muhakemat Kanunu halen yrrlktedir. Anlan yasa, ikence yapan kamu grevlilerine bir ekilde dokunulmazlk salamaktadr. O nedenle, ikence suunun faillerine ceza ngren maddi ceza yasalarnda ceza miktarlarnn arttrlmas tek bana bir anlam ifade etmemektedir. nemli olan yargsal srelerin etkili, sonu almaya elverili ve hzl iletilebilmesidir. kencenin ortadan kaldrlmasnn yasal, eitsel ve idari nlemler yoluyla mmkn olaca kansndayz. O nedenle, gemite ok sylenen, gerekten cam gibi karakollara gereksinme var. Cam gibi karakol sznn ne yazk ki, bir dil oyunu olarak kaldn, camlarn, dardan bakldnda ierisinin grlemeyecek nitelikte olduunu ve duvar ilevi grdn vurgulamalyz. Biz insan haklar aktivistlerinin farknda olamayaca varsaymna dayal tasarmlardan vazgeilmelidir.
11

dare kendi i denetim mekanizmalarn oluturmaldr. Ayrca gzetim altna alnanlarn bulundurulduu yerler Cumhuriyet savclar tarafndan srekli denetlenmelidir. kenceye olanak salayan uzun gzetim sreleri ortadan kaldrlmaldr. Hazrlk soruturmas bizzat Cumhuriyet savclar tarafndan yaplmaldr. Bugnk sistemde Cumhuriyet savclar yalnzca hazrlk soruturmasndan sonu karma ilemini, yani iddianame yazma ilemini yapmaktadrlar. O da genellikle, yine polise hazrlanan fezleke esas alnarak hazrlanmaktadr. Cumhuriyet Savclar, hazrlk soruturmas srasnda gzetim altnda bulunan kiileri grmedikleri gibi, nlerinde o kii ile ilgili dosya da bulunmamaktadr. Tm evraklar emniyet birimindedir. Hazrlk soruturmasn yrten emniyet birimi, adli hizmet yapmasna karn, ileri bakanlna bal bir birimdir. Adli hizmetin, adli kolluk tarafndan verilmesi gerekir. O nedenle dorudan doruya savclara bal olacak bir rgtlenmeye gemek gerekir. Gzetim altna alnan herkes iin avukatn hukuksal yardmndan yararlanma olana salanmaldr. DGM kapsamndaki sular iin 4 gn boyunca avukatyla grtrmeme uygulamas kabul edilemez. snat edilen su ne olursa olsun herkes hukuksal yardm hakkna (savunma hakkna) sahiptir. Ayrca DGM kapsamndaki sular iin getirilen dzenleme, grme yapmak eklindedir. Oysa savunma hakknn kapsam grme yapma ile snrlandrlamaz. fade alma ve sorgu srasnda yannda bulunma ve yardm etme olarak dzenlenmelidir. Ayrca, 7 gn gzetim altna alnan ve srekli olarak sorgucularnn gzetiminde bulunan kiilere hukuksal yardm iin avukatlar 7 gn boyunca Emniyet birimlerinde bulunamayacana gre, ikence koullar yasa ile oluturulmu demektir. O nedenle ikence gerekten nlenmek isteniyorsa, kamu grevlilerinin tam denetimi iin ayrntl ve sivil inisiyatiflerin denetimine ak yollarn bulunmas gerekir. rnein, HD, THV, TTB ve Barolarn temsilcilerinden oluan bir rgtlenme modeli yaratlabilir ve bu inisiyatife bulunduklar her il ve ilede gzetim yerlerini inceleme yetkisi verilebilir. Ayrca belirtmek gerekir ki, Trkiyenin corafi alan olarak % 70den fazlas hala Jandarmann yetki alanndadr. Bu durum bal bana bir sorundur. Jandarmann ileri Bakanlna baz konular bakmndan bal oluu bir fiksiyondur. Askeri bir birimin hala sivil yurttalarn, sivil yaamlar ile ilgili konularda adli hizmette bulunuyor olmas kabul edilebilir bir uygulama deildir. ileri Bakanlna bal birimlerce adli hizmetlerin yrtlmesinin sakncalar grlmektedir. Ayn saknca, askeri kesimlerin adli hizmet alannda yetkili oluunda da vardr. Dolaysyla Trkiye corafyasnn %70i jandarmann yetkisinde ise (birka rnek: 300 bin nfuslu Ankara Batkent bir yl ncesine dein jandarmann yetki alannda idi. Bugn ODT, mitky ve benzeri blgeler ile stanbul Sultanbeyli, ki 250 bin nfuslu bir yerdir, jandarma yetkisi altndadr) ortada ciddi problem var demektir. Askeri birimleri sivil birimlerin pratikte denetleme olana bulunmadna gre, sivil yaamla ilgili her tr hizmetin ve yetkinin sivil iradeye devri esas olmal ve gerei yaplmaldr. Sivil irade, artk konuyu askeri iradeye devretme ve yetkilendirme kolayclndan vazgemelidir. Her
12

konu polisin ve askeriyenin yetki, grev ve sorumluluk alanna girdii srece demokrasi Trkiye iin hayaldir. O nedenle de en bata sivil yetkililer, politik kadrolar, zihniyetlerini deitirmelidir. kence suunda zaman amn kabul etmiyoruz. Ne zaman ilenirse ilensin bu suun failleri yarglanmal ve cezalandrlmaldr. Dolaysyla yasalarda, zamanamnn uygulanamazlna ilikin bir hkm olmaldr. kence iddialar karsnda, Adli Tp Kurumunun durumu da tartmaya ak hale gelmelidir. Adli Tp Kurumu yasa ile bilirkii kurumu olarak oluturulmutur. Adli hizmet retmesine karn, Adalet Bakanl, baka bir deyile yrtme organ karsnda bamszl ya da zerklii bulunmamaktadr. Yarg kararlar asndan, yalnzca adli tp kurumunca dzenlenen raporlar deil, Trk Tabipleri Birlii, Trkiye nsan Haklar Vakf, Adli Tp Dernei gibi hkmet d kurulularn raporlarnn da yarg kararlar asndan deer ifade edecei, gzetim altnda tutulan kiilerin gzetim sresince kendisi ya da seecei bir hekim tarafndan muayenesini isteme hakknn tannmas gereklidir. kencenin nlenmesi konusunda, insan haklar rgtleri ve uzmanlk rgtleri ile hkmetin ilgili birimleri biraraya gelmeli ve geni bir tartma ardndan yaplmas gerekenler konusunda giriimler yaplmaldr. kence iddialarnn Trkiyenin ierdeki ve dardaki dmanlar tarafndan ileri srld gibi anlaylardan vazgeilmelidir. Bu iddialar, lkesini, halkn ve tm insanl seven bizim gibi insanlar ve kurumlar tarafndan ileri srlmekte ve kantlanmaktadr. Biz yurt ve halk sevgimizi kimse ile tartmayz. O nedenle polemik yapmak, bu iddialar ileri srenleri sulamak yerine, olgularn gsterdii gibi yaygn ve sistematik ikence uygulamasn ortadan kaldracak nlemleri itenlikle aramak, bulmak ve uygulamaya sokmak gerekir. kenceyi yapmak da, bunu gizlemeye almak da, yargsal sreleri iletmemek de bu lkeye ve insanlara yaplacak en byk ktlktr. Cezaevleri Sorunu Cezaevleri sorununa, devletin ceza ve infaz politikalarndan bamsz olarak bakmamak gerekir. Bugn cezaevleri sorunlar salt kou sistemi sorununa indirgenmi durumdadr. Adalet Bakanl bnyesindeki Cezaevleri Genel Mdrlnn 1943 tarihli yasasnn 1997 ylnda iptali ile birlikte, Genel Mdrlk, Bakanlk Tekilat yasasnn ierisinde yer alm( 1992 sayl Adalet Bakanlnn Tekilat ve Grevleri hakknda Kanun Hkmnde Kararnamenin Deitirilerek Kabul Hakknda Kanun) ve anlan Yasann 2. ve 11. maddelerinde ceza infaz kurumlarn planlamak, kurmak, idari grevler ynnden gzetim ve denetimini yapmak, infaz ve slah ilerini dzenlemekle Ceza ve Tevkifevleri Genel Mdrl grevlendirilmitir. Hapishaneler ve Tevkifhanelerin daresi Hakknda Kanun ise, 1930 tarihlidir ve 2., 5. ve 8. maddeleri yrrlktedir. Cezaevleri genelgelerle ve ifahi ve yazl emirlerle ynetilmeye allmaktadr. Bakanlk, cezaevine konulan insana, insan ve onun haklar gzl ile bakmadan yalnzca gvenlik perspektifi ile ceza13

evlerinin fiziki planlamasn yapmaktadr. Bize gre, insan haklar olmadan gvenlik olmaz. Tutuklu ve hkmllere uygulanmas gerekli asgari kurallar, onlarn haklarn dzenlemektedir. Cezaevleri sorunlar tek bana kou sisteminden kaynaklanmamaktadr. HD, Bakanln yrrle koyduu oda sistemini, hcre olarak nitelemektedir. Zira Bakanlk, tutuklu ve hkml insana onun haklarn gzeterek, ona zel alan yaratma ve tek bana gecelerini geirme olana dncesiyle oda sistemini oluturmamaktadr. Bata gelen kayg gvenliktir ve zm tecritte grmektedir. Biz, hcre sistemine kar kyoruz. Hcre sistemine kar kmak, bugnk kou sistemini savunmak anlamna gelmemektedir. Her tutuklu ve hkmlnn kendisini gvende hissedecei, eitli olanaklar kullanabilecei ve geceleri rahat uyuyabilecei zel mekanlara gereksinmesi ve hakk vardr. Bu hak, gndzleri bakalaryla birlikte olamayaca, temiz hava alamayaca, eitli kltrel ve sanatsal etkinliklerde bulunamayaca anlamna gelmemektedir. Bakanlk ise, gnn 24 saatini geirecei bir yer olarak oda sistemini getirmektedir. Nitekim, oda sisteminin uyguland cezaevlerinde de yaanan sorunlar, darack odalarda tutuklu ve hkmllerin tutulduklarn ve baka hibir etkinlikte bulunmalarna olanak salanmadn, cezaevi idarelerinin tutuklu ve hkmllerin eitli etkinlikleri iin olanaklar yaratamadn gstermektedir. O nedenle biz, Avrupa Konseyi ve Birlemi Milletler standartlarn savunmakla birlikte, bu standartlarn eitli lke insanlarnn alkanlklar, gelenekleri ve kltrel yaplarn ve yaam biimlerini yadsmad gereinden hareketle, tutuklu insan eya-insan olarak gren ve onu yalnzca muhafaza etmekle grevli ve sorumlu bir anlaya kar kyoruz. lgili evrelerin ve bu arada tutuklu ve hkmllerin de grleri alnarak cezaevi sorunlarna zmler retilmelidir. Ayrca srekli olarak su ve sulu reten sistem sorgulanmaldr. eitli insan eylemleri ile ilgili olarak zgrlkten yoksun brakma cezalarnn says, sresi azaltlmaldr. Kii zgrl ve Gvenlii Hakk Bu hak, HEBnin 3., AHSnin 5., BM Kiisel ve Siyasal Haklar Szlemesinin 9. maddesinde dzenlenmitir. Keyfi yakalama, gzaltna alma uygulamasna ve buna olanak tanyan (polis ve jandarmaya snrsz yetkiler veren) yasal dzenlemeler kaldrlmaldr. Gzaltnda kaybedilen kiilerin (1991de 4, 1992de 8, 1993de 23, 1994te 328, 1995de 220, 1996da 194, 1997de 66, 1998de 29 kii) akbetleri aklanmal, sorumlular cezalandrlmal ve kaybolmalarn nlenmesi iin BM, Uluslararas Af rgt, HD, THVin nerileri dikkate alnmaldr. HD, gzalt kurumuna kardr. Bir su isnad ile yakalanan herkes hemen bir yarg huzuruna karlmaldr. Bu, ikencenin nlenmesinde de en etkili yoldur. Polis ya da jandarma, elinde yakalama iin yeterli kant olmad halde, kiileri zgrlnden yoksun brakabilmekte ve kant elde edebilmek iin ikence yntemine bavurabilmektedir. kencenin yaplmasnn
14

baka ve temel nedenleri bulunmakla birlikte, adli soruturma srecinde sorgulama yntemi olarak bavurulmasnn nedeni kant elde etme olmaktadr. Ceza Muhakemeleri Usul Kanunu (CMUK), Polis Vazife ve Selahiyetleri Yasas, DGM Yasasnda ngrlen sreler, hem AHSnin 5/3 maddesinde, hem de i hukuk bakmndan yasa nnde eitlik ilkesine aykrdr. Bugnk ulam ve teknolojik olanaklar dikkate alnarak, Trkiyenin bir ucundan dierine her koulda 24 saatte ulalabilecei dnlerek, bir su isnad ile yakalanan kiiler 24 saat iinde yarg huzuruna karlmaldr. Polise ifade alma yetkisi tanyan CMUKun ilgili maddesi (CMUKnun fade Alma ve Sorgu balkl 10. fasl, madde 132) iptal edilmelidir. kence bahsinde deindiimiz gibi adli kolluk rgt kurulmaldr. Emniyet birimleri ierisinde gzalt izleme birimi oluturulmas dncesi pozitif bir dnce olmakla birlikte pratik ileyi hi de kurulu amac dorultusunda deildir. HD Genel Merkezi ve ubelerinde gzalt izleme birimlerinin telefonlar bulunmaktadr. Gzetim altna alnan kiiler eer politik nedenlerle ya da toplumsal olaylar nedeniyle gzetim altna alnan kiiler ise adlar gzalt birimine bildirilmemekte ya da genellikle iki gn getikten sonra bildirilmektedir. Saysz kez tank olduumuz bu durum dnda gzalt izleme birimi yetkilileri, kendilerine bildirilen adlar konusunda bir de terrle mcadele birimini aramamz tavsiye etmektedirler. Yakalanan kiilerin yakaland derhal Cumhuriyet savclna gerekeleri ile birlikte bildirilmelidir. Uygulamada, politik nedenlerle gzaltna alnanlar, DGM savclklarna iki gn sonra bildirilmektedir. Dolaysyla ilk iki gn boyunca bu kiilerin kaytlar DGM savclklarnda bulunmamaktadr. Savclar ancak avukatlarn bavurusu zerine Emniyete telefon ederek, byle bir kiinin gzaltnda olup olmadn sorarak renmektedirler. Pratikte savclar bu uygulamay olaan ve yasal olarak deerlendirmektedirler. Polisin yakalama ve gzetim altnda tutma eylem ve ilemine kar yarg yolu kapaldr. Savcnn gzetim sresi veren ilemi iin de bu durum geerlidir. Yargcn srece mdahalesi, gzetim sresinin uzatlmas ya da tutuklama istei ile balamaktadr. Trk hukuk sisteminde polisin yakalama ve gzetim altnda tutma ve savcln verdii gzetim sresi iin de netlik yoktur. zgrlnden yoksun braklan kiilerin yaknlarna haber verilmesini snrlandran Anayasann 19. maddesi deitirilmelidir. Adil Yarglanma Hakk Bu hak, HEBnin 6., BM KSHS 14 ve AHSnin 6. maddesinde dzenlenmitir. Mahkemelerin bamszl ve tarafszl salanmaldr. Yurttalara etkili, sonu alc i hukuk yollar tannmaldr. Askeri yarg tmyle kaldrlmaldr. Sava dnemi dahil, asker-sivil ayrm yaplmakszn tm yarglamalar, yasama ve yrtme organndan bamsz ve tarafsz, gvencesi olan yarglar (mahkemeler) tarafndan yaplmaldr. Siyasal ve istisnai mahkeme niteliindeki DGMler kaldrlmaldr. zel ve
15

savunma hakkn kstlayan usul hkmleriyle, adil yarglama ilkesine uygun olmayan, ikili hukuk sisteminin tipik rnei olan anlan mahkemelerin Trkiyede demokratikleme abalarnn da nnde engel tekil ettii grlmektedir. Avrupa nsan Haklar Mahkemesine gtrlen hemen her olay, daha ok DGM kaynakl kararlar nedeniyledir ve byk ounluu Szlemenin ihlal edildii eklinde sonulanmaktadr. Bu durum adil yarglanma ilkesine uyulmadn gstermektedir. Konu yarglarn hukuk bilgisinin yetersizlii ile aklanamaz. Sorun yapsaldr. O nedenle, AHSnin 6. maddesinin gerektirdiklerinin yaplmas gerekir. Savunma makam ile iddia makam eit hak ve yetkilere sahip olmaldr. Su isnadnn balad anda savunma hakk da balar. Hazrlk soruturmasnn gizlilii kural kaldrlmaldr. Bu kuraln sulanan kiilerin aleyhine kullanld grlmtr. Sulanan ve vekilinden gizli yrtlecek soruturma, adalet ilkesine terstir. Barolar, Bakanlk vesayetinden kurtarlmaldr. Bu savunmann bamszl iin gereklidir. Yrtmenin glgesinde ve onun verdii izin lsnde mesleki alma yaplamaz. Barolarn yabanc meslektalarn Trkiyeye davetleri ya da davet olduunda yurtdna gitmeleri, Adalet Bakannn iznine baldr. Yarg ve savclarn meslee kabulleri, atanmalar, nakilleri, ykseltilmeleri, blge ve krs gvenceleri, Yrtme'den tam bamsz, yine yarglar tarafndan (Yarg ve Savclar st rgt) yerine getirilmelidir. st rgtn kendisine ait zerk bir btesi ve sekreteryas olmaldr. Trkiyede bamsz ve tarafsz mahkeme sorunu yalnzca DGMlerle ve yalnzca askeri yarg ve savclarn DGMlerde grev yapmas ile snrl bir konu deildir. Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin DGMlerde Askeri yarg ve savclarn grev yapmasn Szlemenin 6. maddesinin ihlali olarak deerlendirmesinden bir yl sonra devlet yetkililerinin, "askeri yarg ve savclarn grev yapmasnn bizim amzdan bir sakncas yoktur eklinde aklama yapm olmalar, bamsz ve tarafsz mahkeme ilkesine ne denli yabanc olduklarn gstermektedir. Bugn pek ok su nedeniyle siviller askeri mahkemelerde yarglanmakta ve cezalandrlmaktadr. Askeri mahkemeler bylece baz sular asndan, olaan saylan rejim koullarnda da grev yapmaktadrlar. rnein, Trk Ceza Yasasnn 155. maddesinde dzenlenen halk askerlikten soutmaya tevik suunu ileyen bir kii, Askeri Mahkemede yarglanmaktadr. Tiyatro ve roman yazar Bilgesu Erenus, Sava Kartlar Derneinin yneticileri, HD Ankara ubesi yneticileri, askeri mahkemelerde yarglanan sivil yurttalara rnektir. Ksa dnemde Askeri Mahkemeler kaldrlmasa bile, hi olmaz ise, Trk Ceza Yasas ve Askeri Ceza Yasasnda sivillerin Askeri Mahkemelerde yarglanmalarn ngren hkmler ayklanmaldr. fade zgrl fade zgrl, HEBnin 19., AHSnin 10. maddesinde dzenlenmitir. fade zgrl ana zgrlktr. Demokratik toplum olmann olmazsa olmaz kouludur.
16

Trkiyede ifade zgrln snrlandran ya da ceza yaptrmna balayan 152 yasada yzlerce yasa maddesi vardr. Trkiyede ifade zgrl koruma altnda deildir. HD, kfr, hakareti, rk kkrtmay, sava kkrtcln dnce aklamas olarak grmemektedir. Ulusalst insan haklar belgelerinde de bu ekilde aklanmaktadr. Propaganda suunu da kabul etmemekteyiz Bata, ifade zgrln genel snrlama olarak getiren Anayasann 13. maddesi (Anayasann tmyle deitirilmesini sylemitik) olmak zere, Trk Ceza Yasasnn 155, 158, 159, 311 ve 312. maddeleri, Terrle Mcadele Yasasnn 6, 7 ve 8. maddeleri (esasen Terrle Mcadele Kanununun tmyle kaldrlmasn istiyoruz) yrrlkten kaldrlmaldr. Hem ifade zgrln snrlandran yasaklara kaynaklk etmesi hem de dil ve kltr yasaklarnn kayna olan Anayasann 26, 28 ve 42. maddeleri yrrlkten kaldrlmaldr. nan zgrl Tannmaldr Diyoruz nan zgrl, HEBnin 18., AHSnin 9., BM Kiisel ve Siyasal Haklar Uluslararas Szlemesi (KSHS)nin 18. maddesinde dzenlemitir. Devlet, dini kendi tekeline almtr. Eitim kurumlarnda ve devlet televizyonlarnda tek bir dinin ve tek bir mezhebin tantm ya da o dine ilikin gerekler yerine getirilmektedir. Bylece devlet, dinler, mezhepler ve inan yollar arasnda taraf tutmakta ve tercihte bulunmaktadr. HD, laiklik ilkesini savunan bir kurumdur. Din, vicdan ve inan zgrln snrsz olarak savunuyoruz, bunun dokunulmaz bir hak olduunu dnyoruz ve ancak laik bir toplumda gerek anlamda inan zgrlnden sz edilebileceine inanyoruz. Ancak Trkiyede devlet, arptlm, szde laiklik anlayna sahiptir. Bu, dini kurumlar, hizmetleri kendi bnyesine almakla kendisini gstermektedir. Dini kullanmaya, ynlendirmeye dnk bir program batan beri srdrlmektedir. Diyanet leri Bakanl eliyle devlet, tercih ettii dini, mezhebi yayma, farkl ve aznlkta kalan inan sahiplerini sistem d brakma yoluna gitmitir. Trk-slm sentezi bugn ortaya km deildir. 20 milyon Alevi inanl insanmz, yalnzca bugn ve 12 Eyll den bu yana sistem dnda deildir. Biz, inan zgrln devletin karamayaca, yurttalarn zel bir alan olarak gryoruz. O nedenle devlet, din, vicdan ve inan zgrl alanndan tmyle ekilmelidir. Diyanet leri Bakanl anayasal bir kurum olmaktan karlmal ve kaldrlmaldr. Yurttalar, kendi inanlarn ifade etmeli, rgtlenmelidir. Devlete bal eitim kurumlarnn programlarnda zorunlu din dersleri yer almamaldr. Dinsel motifleri artryor gerekesiyle konulmu tm klk, kyafet yasaklarna ve snrlamalarna ilikin yasa, tzk ve ynetmelikler yrrlkten kaldrlmaldr. Klk kyafet dzenlemeleri bir bask unsuru olarak kullanlmaktadr. stelik bu ilericilik, laiklik adna yaplmaktadr. Trkiyede devlet
17

ve zel eitim ve retim kurumlar ayn hukuksal dzenlemelere ve snrlamalara tabidir. Dolaysyla, Trkiyede eitim ve retimin ieriinden bamsz olarak, klk ve kyafet snrlamalar asndan da zel okul devlet okulu ayrm bulunmamaktadr. Belirtilen durumda, zellikle renciler asndan, eitim ve retimini klk kyafet zorunluluu bulunmayan okullarda srdrme olana ve seenei de bulunmamaktadr. Ayrca kamu hizmeti verenlerin stats ile kamu hizmetinden yararlanma durumunda olanlarn stats arasndaki fark dikkatten karlmaktadr. Sonular itibariyle, trban ya da klk kyafet sorununda yaptrmlar kadn cinsiyeti zerine uygulanmaktadr. Bugn, niversitelerde yalnzca rencilere ynelik deil, retim yelerini de kapsar biimde klk kyafet dzenlemeleri mevcuttur. rnein, bayan retim yelerinin pantolonla niversitelere girileri yasaktr. Bu yasan bugn uygulanmamas yalnzca konjonktr ile ilgilidir. Yarn retim yelerinin bu tr yaptrm altnda fiilen de karlamayacaklarnn garantisi bulunmamaktadr. rgtlenme zgrl rgtlenme zgrl, HEBnin 20., AHSnin 11. ve BM KSHSnin 22. maddelerinde dzenlenmitir. rgtlenme zgrl, ifade zgrlnden ayr dnlemez. fade zgrlnn tannmad ya da snrland koullarda, dernek, vakf, kooperatif, sendika ya da siyasal parti rgtlenmelerinin formel yap olma, varolan sistemin otoriter-baskc zn gizleme arac olmaktan te bir ilevi olamaz. 1993te kapatlan parti says 4, kapatlan dernek says 48; 1994te kapatlan dernek ve sendika says 121, parti says 2, baslan dernek, sendika ve yayn organ says 119; 1995de kapatlan dernek ve sendika says 100, baslan dernek, sendika ve yayn organ says 173; 1996da kapatlan dernek ve sendika says 132, baslan dernek, sendika ve yayn organ says 134; 1997de kapatlan dernek, sendika ve yayn organ says 153, baslan dernek, sendika ve yayn organ says 213; 1998de kapatlan dernek, sendika ve yayn organ says 152, baslan dernek, sendika ve yayn organ says 307dir. Hangi demokratik lkede rgtlenme hakk byle bir uygulamaya maruz kalmaktadr?Bu dernek, sendika ve siyasal partilerin neredeyse tm dnce aklamas nedeniyle byle bir muameleye maruz kalmlardr. Trkiyede ifade zgrl ile birlikte rgtlenme zgrlnn nndeki engellerin de kaldrlmas gerekmektedir. Bunun iin de, Anayasadan balayarak, siyasal parti, dernek, sendika yasalar ulusalst belgelerdeki normlarla uyumlu hale getirilmelidir. Dernekler yasasndan hareketle baz sorun alanlarn ve zm nerilerini yle saptamaktayz: -Dernekler yasas tmyle yeniden ele alnmaldr. -Adalet Bakanl tarafndan hazrlanan Medeni Yasa hazrlamakla grevli komisyonun hazrlad Medeni Yasada derneklerle ilgili dzenleme tatmin edicidir. -ileri Bakanl tarafndan da Dernekler Yasas zerine alma yrtlmektedir.
18

-Dernekler Yasasnn tek bir ama iin dernek kurulabileceine dair 1. maddesi, -Dernek kurma hakkn geni toplum kesimleri iin srekli olarak yasaklayan 4. maddesi, -Farkl dil ve kltrleri korumak ve gelitirmek amacyla dernek kurulamayaca ve baz dillerin kullanlmasn yasaklayan 5. ve 6. maddeleri, -Derneklerin sivil savunma, baka bir ifade ile deprem ve yangn gibi konularda kurulamayacaklar, bu konularda eitim ve retim faaliyetinde bulunamayacaklar yolundaki 40. madde yeniden dzenlenmelidir. (zellikle Marmara depreminde sivil toplumun gsterdii inisiyatifin deerinden hareketle, arama ve kurtarma faaliyetinde bulunan ve dernek statsndeki kurulularn spor amal olarak kurulmu olmalar dikkate alnarak bu dzenleme yaplmaldr. ) -Derneklerin, yabanc dernek ve kurulularla ilikisini izin sistemine balayan 43. maddesi, -Derneklerin bildiri yaynlamasn n izne, baka bir anlatmla sansre tabi klan 44. maddesi, -Derneklerin yurtdndaki gerek veya tzel kiilerden yardm almasn engelleyen ve izne tabi klan, 60. maddesi kaldrlmaldr. -Derneklerin dnda ii ve iveren rgtlerini ve kamu kurumu niteliindeki kurulular da kapsam altnda tutan 92. maddesi kaldrlmaldr. Sendikal haklar asndan sorun alanlar, ana balklar ile yledir: -Sendika kurma ve sendikalara ye olma zgrl, -Sendikalarn ana tzk ve ynetmeliklerini serbeste dzenleme haklar, -Sendikalarn yneticilerini serbeste tam bir zgrlkle seebilme haklar, -Sendikalarn almalarn ve i programlarn serbeste belirleme haklar, -Toplu Szlemesi ve Grev Hakk, asndan LO ilkelerine ve standartlarna uyum salanmas ve yasalarda deiiklik yaplmas zorunludur. rgtlenme zgrl balamnda insan haklar rgtlerinin korunmas ve faaliyetlerinin kolaylatrlmas, 10 Aralk 1998 tarihli Birlemi Milletler Genel Kurulunun nsan Haklar Savunucularnn Korunmas Deklarasyonu ile kararlatrlmtr. Ancak Trkiye'de insan haklar aktivistlerinin ve rgtlerinin pek ok engellerle karlatklar ve gerek d sulamalar altnda almalarn srdrmek zorunda kaldklar bilinmektedir. Hkmetlerin ulusalst insan haklar belgelerindeki insan haklar aktivistlerinin ve rgtlerinin zel konumuna uygun politikalar ve pratik ierisinde olmasn beklemekteyiz. ocuk Haklar HEBnin 25., BM.KSHS 24. maddesinde ocuklarla ilgili dzenlemeler yer almakta ve ocuk Haklar Szlemesi, ocuklarn haklarn ayrntl olarak dzenlemektedir. Trkiye, ocuk Haklar Szlemesini, 17., 29. ve 30. maddelerine ekince koyarak imzalam ve onaylamtr. Konulan ekincelerin kaldrlmasn istiyoruz. Milyonlarca ocuk sokaklarda yaamaktadr. OHAL blgesinde yzbinlerce
19

ocuk eitim olanaklarndan yoksun tutulmaktadr. Krt ocuklar anadillerinde eitim olanandan yoksundur. Milyonlarca ocuk, uluslararas szlemelere ve i hukukun yasaklamasna karn ar ilerde altrlmaktadr. Devlet, ocuklar kaderine terketmi durumdadr. Bunun yannda ocuklar, su ilemeye yneltilmekte, ar cezalara arptrlabilmekte ve ikence grebilmektedirler. UNICEF raporlarnda Trkiye, ocuklarn barnma, beslenme, salk ve eitim olanaklar ve haklar bakmndan en ok ihlale maruz brakld lkelerden birisi olarak nitelendirilmektedir. Ve bu saptamalar gerei yanstmaktadr. Aile, toplum ve okul yaamnda da ocuun haklar konusunda yeterli bir insan haklar bilincinin olutuunu sylemek olanakl deildir. ocuklar, DGM kapsamndaki sular nedeniyle DGMlerde yarglanmakta, kendilerine zel cezaevlerinde tutulmamakta, ocuk tutuklu olarak hibir zel muameleye tabi tutulmamaktadr. HD esasen ocuklarn yarglanmalarna da ilkesel adan kar kmaktadr. ocuklarn tutuklanmalarna, cezaevlerinde yaamaya zorlanmalarna, polisin ve askeri kuvvetlerin muhatab olmalarna, hcrelere konulmalarna, ellerine kelepe ve zincire vurulmalarna kar kmaktadr. Sosyal Hizmetler ve ocuk Esirgeme kurumu yeniden ve sivil inisiyatiflerin de katlm ve denetimine ak hale getirilmeli, genel bteden anlan kuruma daha fazla pay ayrlmaldr. Sosyal devlet olmann gerei budur. ocuklarla ilgili kurulmu dernek ve vakflar desteklenmeli, faaliyetleri kolaylatrlmaldr. u anda cezaevlerinde tutuklu olarak bulunan binlerce ocuk, adli ya da siyasi su ayrm gzetmeksizin serbest braklmaldr.

EKONOMK, SOSYAL VE KLTREL HAKLAR (BM ESKHS) AISINDAN DURUM

HEBnin 22-29 maddelerinde, BM ESKHSnin ilk 15 maddesinde, ekonomik, sosyal ve kltrel haklar dzenlenmitir. Trkiyede alma yaamnn sorunlarn milyonlarca ii ve alan halk ok ac bir ekilde yaayarak renmektedir. alma hakk, gvenceye balanm deildir. Adil ve elverili alma koullar, uygun yaama koullar, gvenli ve salkl alma koullar, dinlenme ve makul alma saatlerinden sz etmek olanakszdr. Milyonlarca ak isiz, alanlar asndan bir tehdit unsuru olarak kullanlmaktadr. Trkiye sendikal haklar alannda, 12 Eyll militer rejiminin izdii hukuki ereveyi aabilmi deildir. Son yllarda, kamu alanlarnn ynsal mcadelesi ve sendikal istemleri ou kez zor, bask ve gzaltlarla durdurulmak istendi. Grevli -toplu szlemeli sendika haklar tannmad. Trkiye, sosyal gvenlik, beslenme, barnma haklar asndan da yurttalarnn gvenceden yoksun brakld bir lkedir. kenceler, yargsz infazlar, dncelerini aklad iin insanlarn hapsedilmeleri, zetle kiisel ve siyasal haklar alannda yaanlan olumsuzluklar aynen ve vahi bir ekilde ekonomik ve sosyal yaamda da yaand. Tm bun20

lar, haklarn birbiriyle ilikisini ve bir btn olduunu gstermektedir. Kii bana ulusal gelirden Mu ili 400 dolar, Kocaeli ise 11 bin dolar almaktadr. Hem blgeler arasnda hem de sosyal snf ve tabakalar arasnda byk bir gelir dalm adaletsizlii bulunmaktadr. Bu Trkiyeye zg bir durum deildir. Trkiye gibi, otoriter ve baskc sistemlerin genel zellii ekonomik ve sosyal haklar alannda da blm ilikilerinin eitsizliinin grlmesidir. Asya, Afrika ve Latin Amerikadaki otoriter sistemlerde de bu zellik aynen grlmektedir. Belirtilen durum, insan haklar ve demokrasi ile kalknma- gelime arasndaki koparlamaz baa iaret etmektedir. zellikle ifade ve rgtlenme zgrl alannda evrensel normlarla uyumlu yasal deiiklikler yapld takdirde, bu alanda da rahatlama grlebilecektir. Krt Sorunu Buraya kadarki gzlem ve saptamalarmz Trkiyede yaayan farkl snf, cinsiyet, siyasal gr, farkl inan ve etnik kkenden herkesi (Trk, Krt, Laz, erkes, Alevi, Sunni vb.) kapsyor. Krt sorunu HD asndan, insan haklar ve demokrasi sorunu olarak grlmektedir. Ancak bu sorun herhangi bir hak kategorisine indirgenemeyecek derecede girift bir sorundur. Krtlerin youn olarak yaad blge, 1978 ylndan bu yana Skynetim ve Olaanst Hal Ynetim Usul ile ynetilmektedir. Toplam 6 ilde Olaanst Hal yrrlktedir. Blgede resmi aklamalara gre 3655 ky boaltlmtr. 3 milyondan fazla Krt zorla yerinden edilmitir. 15 yldr sren savata 40.000 yurttamz yaamn yitirmitir. Asl ii iftilik ve hayvanclk olan 60 bin Krt kyls, korucu ad altnda, srdrlen savaa taraf durumuna getirilmitir. Saylar 20 milyonu bulan Krtler, Trk anayasal ve yasal sisteminin dnda tutulmulardr. Krt dilini ve kltrn yasaklayan 13 yasa bulunmaktadr. Bu yasalar ayn zamanda ifade zgrln de snrlandran ya da tanmayan yasalardr. Bu yasalar nedeniyle Krte adlar, kent, ky, da, ova adlar kullanlmamaktadr. Krt dilinin ve edebiyatnn geliimine engel olunmaktadr. Bunlar, Anayasa, 2820 Sayl Siyasi Partiler, 2908 Sayl Dernekler, Vakflar, 1587 Sayl Nfus, 5442 Sayl l dare Yasas, 2823 Sayl Yabanc Dil Eitimi ve retimi, 3713 Sayl Terrle Mcadele, 5680 Sayl Basn, 3257 Sayl Sinema, Video ve Mzik Eserleri, 2559 Sayl Polis Vazife ve Selahiyetleri, 3974 Sayl Radyo Televizyon Yasas ve Nfus Ynetmeliidir. Anadil yasan, kanunla yasaklanm dil yasan, ifade zgrl blmnde deindiimiz gibi, kaldrmak gerekiyor. Bylece, Krt sorununda dil ve kltre dair yasaklar kalkm olacaktr. Bylece hem genel olarak demokratik standartlar ykseltilmi olacak hem de dili ve kltr ile kendisini ifade olanana kavuacak olan Krt yurttalarmz, zgrl daha ok teneffs etmi olacaklardr. Krte'nin eitim ve retim kurumlar ile, radyo ve televizyon21

larda kullanmna da, fiili duruma da hukuksal gvence kazandrmak gerekiyor. O nedenle, Anayasann 26., 28., ve 42. maddelerinin kaldrlmas ve yukarda belirttiimiz yasalarda da uygun dzenlemelerin yaplmas gerekiyor. Boaltlan kylere gvenli dn yollarnn ak tutulmasn, kyllere tazminat verilmesini istiyoruz. OHAL, zel tim ve koruculuk sisteminin ve uygulamasnn kaldrlmasn istiyoruz. Olaanst ynetim usul ile Krt sorunu zlmedii gibi, insan haklar ihlallerindeki pratik sreklilemitir. Bugn itibariyle, hem Trkiye genelinde ve hem de Gneydouda srdrlen olaanst ynetim ve yarg pratiini terketmek ve olaan ve yksek standartl bir demokrasiye gei iin uygun ortam vardr ve bunu gerekletirmek olanakldr. O nedenle, insan haklar ve demokratik standartlarn ykseltilmesi giriimi ile birlikte, toplumsal bar iin adli ve siyasi ayrm gzetmeksizin bir genel af ilann zorunlu gryoruz. Bu genel af ile, tutuklu ve hkmller, ister politik dncelerini ifade iin ak tutulan demokratik kanallarda yrrler, isterse kendi zel yaamlarn srdrrler. O nedenle, yeni bir balang iin genel af nemli bir ara olarak deerlendirilmelidir. Aznlklar Sorunu Lozan Antlamasna gre aznlk stats tannan Rum, Ermeni ve Musevi yurttalarmzn sorunlarna ilgi gsterilmeli, zm iin aba gsterilmelidir. 1936 Beyannamesi kaldrlmaldr.

DAYANIMA HAKLARI- KENTL HAKLARININ YEREL YNETMLER BALAMINDA NEM

Dnyadaki gelimelere kout olarak Trkiyede de nfusun ounluu kentlerde yaamaya balamtr. Son nfus saymna gre nfusun yzde 70i kentlerde yaamaktadr. Anayasann 127. maddesinde mahalli idareler dzenlenmektedir Anayasa, mahalli idareden l zel daresini ve belediyeleri anlamaktadr. l zel dareleri merkezi ynetimin taradaki temsilcileridir. Bu dzenlemeye gre Trkiyede yerel ynetim alannda ikili bir ynetim uygulanmaktadr. Anayasada ve ileri Bakanl Kurulu Yasasnda merkezi ynetimin yerel ynetim zerinde aka vesayet yetkisinin bulunduu yazldr. Bunun anlam, merkezi ynetimin kentlerde yaayan halka ve onlarn setii yerel yneticilere gvenmemesidir. llerde Valiler, ilelerde ise kaymakamlar eliyle yerel yneticiler (Belediye Bakanlar ve meclisler) vesayet altnda tutulmaktadr. rnek olsun, Belediye Meclisinin kent iin hazrlad bte, kaymakam ya da Valinin onay olmadan yrrle giremez. nsan Haklar Dernei, her konuya insan haklar asndan yaklar. Nedir kentli haklar, insan haklar ile ilgisi nasl kurulabilir? Kentli haklar, kentte yaayan insanlara, dier insan haklarna ek olarak tannan haklardandr. Bu hak, bir ana balk altnda toplanan dayanma haklarndandr. Dayanma haklar, genelde kabul edildii gibi, bar, evre, insanln
22

ortak malvarlndan yararlanma, halklarn haklar, gelime haklar gibi haklardan oluur. Bu haklarn ortak temeli, dier insan haklarnda da olduu gibi insan onuruna yarar 'yaam hakkdr. Her insan hakk, bnyesinde drt unsuru barndrr. Bu unsurlar, hakkn konusu, hakkn znesi, hakkn muhatab, hakkn ihlali durumunda 'yaptrmdr. Dayanma haklar ve bu arada kentli haklar bu drt unsuru da tamaktadr. nsan Haklar Dernei, ulusalst insan haklar belgelerinde yer alan haklarn yaam bulmas iin alr. Bu balamda Birlemi Milletler Rio ve Habitat Belgeleri ile blgesel lekte kabul edilmi Avrupa zerklik art ve Avrupa Kentsel artnda yer alan ilkelere sahip kar. Bize gre insan yerleimlerinin oluturulmasnn temel amac, insan onuruna uygun yaamak, gezmek, grmek ve kltrel etkinliklerde bulunmaktr. Kent halk hibir ayrm gzetmeksizin kentli haklarna sahiptir. Kent halk, kenti ynetecek temsilcilerini zgrce seme, kent ynetimine tam katlma hakkna sahiptir. Baka bir ifade ile kent halk, Avrupa Kentli Haklar Deklerasyonunda belirlenmi haklarn tmne sahiptir. Bu haklar, kentte insan onuruna uygun yaamann olmazsa olmaz koullardr. Trkiyede kentli haklar ile ilgisi kurulabilecek 415 yasa vardr. Bu yasalardan 10 tanesi Osmanl dneminden kalmadr. Belirtilen durumda, Trkiyedeki mevzuatn kentli haklar asndan da yeniden gzden geirilmesine gereksinme vardr. Ayrca yrrlkteki mevzuat, hukuk srelerinin ileyii asndan etkisizdir. Etkisizlik birka noktada younlamaktadr. lki, yargsal srelerin kentli haklar ile ilgili problemlerde bavurucular asndan pahal oluudur. kincisi yargsal srelerin uzun zaman alndadr. ncs, yarg kararlarnn uygulamasnda glklerin bulunmasdr. zetle, Trkiyede dier insan haklar problemlerinde de grld gibi kentli haklar alannda da etkin i hukuk yollar bulunmamaktadr. Bu durum, haklarn hukuksal gvenceden yoksun olduunu gstermektedir. Bilindii gibi insan haklarnn yaam bulmasnda iki temel gce gereksinme vardr. Bunlardan ilki demokratik kamuoyunun gcdr. kincisi de hukukun gcdr. Trkiyenin Anayasal ve yasal yapsnn anti-demokratik oluu gibi bir saptamamzdan sz etmitik. Kentli haklar asndan da bu saptamamz geerlidir. Doal, tarihsel ve kltrel deerlerin korunmas ykmll ncelikle merkezi ve yerel ynetimdedir. Trkiyede hem merkezi hem de yerel ynetimlerin bu alanda yarattklar ya da neden olduklar tahribat gzler nndedir. Kentler plansz yaplamaya ak haldedir. Merkezi ve yerel ynetimler, plan d yaplamay nleme konusunda grevli ve yetkili olduklar halde, rantn her trlsn elde etme dncesiyle gecekondulamaya, kaak yaplamaya, yeil alanlarn yok edilmesine, doal dengenin bozulmasna, tarm alanlarnn yaplamaya almasna olanak salayan kararlar vermilerdir. ok arpc bir rnek Krkkale silah fabrikasdr. Eskiden kentin dnda yer alan, bugn ise kent merkezinde, Krkkale ve yakn evresinde yaayan insanlarn yaam haklarn tehdit eder halde bulunan bu cephanelik, yerel ve
23

merkezi ynetimlerin kararlar sonucu bir tehdit unsuru haline gelmitir. Gelmi gemi tm vali, kaymakam ve belediye yneticileri, fabrika evresini yaplamaya amak, kaak yaplamaya gz yummakla su ilemilerdir. Benzer trden rnekleri Trkiyenin ou il ve ilelerinden gsterebiliriz. Trakya, ukurova, Ege (Gediz, Menderes havzalar) tarm alanlarnn sanayi yatrmlarna almas, sanayi yatrmlarnn tarm alanlarna nehir ve denizlere zehirlerini boaltmalarna merkezi ve yerel ynetimler gz yummular, hatta bu bir politika haline getirilmitir. Ko Holdinge stanbul Saryer orman alannda niversite kamps tahsis edilmesi, Kocaelide SEKA arazisinin otomotiv fabrikalar yatrm iin tahsis edilmesi, Trkiyenin 600 noktasnda siyanrle altn arama ruhsat verilmesi, bu uygulamalarn genel uygulama olduunu gstermektedir. Kent iinde ulam ve dolam konusunda insan onuruna aykr uygulamalar da genel bir pratiktir. Bir rnekle konu aklanacak olursa, ulam ve dolam hakk kentlinin kentli hakkdr. Uygulama ise, kentlinin kent iinde ulam ve dolam hakknn kullanmnn zorlatrlmas dorultusundadr. Yerel ynetimler, kent iinde sokak ve caddelere st ve alt geitleri yapmay genel uygulama haline getirdiler. Alt ve st geitler insan onuruna saldrdr. Neden? Bu sorunun yantn verdiimizde konu aydnlanacaktr. Trkiyede nfus saymna gre, nfusun yzde l0u engellidir. rnein Ankarada yzbin engelli yaamaktadr. Yallar, hamile anne adaylarn, bebekli aileleri ve hastalar da dndmzde, ncelikle bu kesimlerin kent iinde dolamalarna, eitli aktiviteler iinde bulunmalar konusunda karlaacaklar glkleri anlamak olanakldr. Kzlay metrosunda tek bir ynde 61 basamak, Mithatpaa, Necatibey caddeleri zerindeki st geitlerde 26 basamak, Atatrk caddesi zerindeki st geitlerde ve Merutiyet caddesi giriinde de 36 basamak vardr. Bu st geitleri, -kiminin ad geicidir ve 7/8 yldr bu geiciliini korumaktadr- cunta dnemi belediye bakanlar ve 'normal' dnem eitli partilerden belediye bakanlar yaptrmlardr. Kardan karya geilerde bunu da yeterli grmeyerek metro alt geitlerini ve st geitleri kullanmalar yolunda levhalar aslmaktadr. Bununla da yetinilmemekte, trafik polisleri yerletirilmektedir. Yaam zorlatrmak iin merkezi ve yerel ynetimler ellerinden geleni yapmaktadr. O halde biz HD olarak u istemi yksek sesle dile getirmeliyiz: Ulam ve dolam hakk, kentlilerin hakkdr. Yaya haklarna sayg gsterilmelidir. Kent iinde, p, kaldrmlarn igali ve benzeri alanlarda da kentli haklarna aykr uygulamalardan rnekler vermemiz olanakldr. Merkezi ve yerel ynetimlerin salkl kent politikalarnn olmay, sosyal devlet ilkesinin bir tarafa braklmas sonucu konut sorunu, halkn temel sorunlarnn bana yerlemitir. Gecekondu olgusu, kapitalistleme srecinin somut bir gstergesidir. Birlemi Milletler raporlarna gre,dnyadaki 6 milyar insann 1 milyar 250 milyonu konut hakkndan yoksundur. Konut d yerlerde yaamaktadr. Trkiye rneine bakacak olursak, byk kentlerde (Ankara, stanbul ve zmir) gecekondulama oran ortalama yzde 50'dir. Baka bir anlatmla, byk kentlerde yaayan halkn yars salksz konut24

larda yaamak zorunda braklmtr. Gecekondularn zerine ina edildii topraklar ise kamu arazileridir. Bylece, merkezi ve yerel ynetimler, yurttalarn hem salkl konutlarda yaam hakkna olanak salamamakta, arazi tahsis etmemekte ve bylece onlarn maduriyetine yol amakta, hem de kentlerin plan d yaplamaya almasna neden olmaktadr. Dnemsel olarak da karlan imar aflar ve getirilen imar planlar ile etik ilkelere aykr ve fakat sistemin adaletsizliine temelde uygun bir yntemle, dnn ihtiya sahipleri, bugnn kamu arazilerinden rant elde edenleri haline getirilmektedir. Bylece dzen, etik ilkeleri deil, frsatl, yamay tevik etmektedir. Televizyonlarda gsterilen gecekondu ykm sahneleri, planl kentleme abalarnn duyarlklarnn sergilendii iyi rnekler olarak deil, yurttalarna salkl konut olana sunmayan ynetimlerin kendilerini aklama ve gz boyama uygulamalar olarak deerlendirilmelidir. HD, konut hakkn bir insan ve kentli hakk olarak savunmaktadr. Merkezi ve yerel ynetimleri halkn konut edinme ya da salkl konutlarda yaamak iin, ekonomik olanaklarnn arttrlmasna dnk politikalar ve uygulamalar retmeye armaktadr. HD arsa ve arazi mafyalamasna kardr. Gecekonduyu rant gelirine dntrmeyi amalayan imar uygulamalarna kardr. Gecekondu halkna siyasal karlar adna zenginleme, keyi dnme" arlarnda bulunulmasna kardr. Bu bir yama kltr anlaydr. HD, yerel ynetimler alannda da , tam demokrasiyi ve kentli haklarna dayal ilikiler sistemini savunmaktadr. Biz, genel siyasal erevenin antidemokratik olduu, yerel ynetimlerin merkezi ynetimin tam denetiminde olduu bir sistemde, yerel ynetimlerde demokrasinin uygulanamayacann bilincindeyiz. Trkiyenin genel siyasal erevesi yannda yerel ynetimler alannda da kkl dnmlere gereksinme vardr. Anayasal deiiklikler arttr. Anayasann 127. maddesi deitirilmeli, yerel ynetim olarak yalnzca belediyeler anlalmaldr. l zel darelerinin yasal varlna son verilmelidir. Merkezi ynetimin vesayet yetkisi kaldrlmal, merkezi ynetim, yalnzca egdm iin bir rgtlenmeye gitmelidir. Kent halk, kendi setii temsilcileri ve gnll kurulularn katlm ile yerel hizmetler bakmndan ynetilmelidir. Trkiyenin taraf bulunduu Avrupa zerklik art ve 1992 Avrupa Kentli Haklar art ilkelerine dayal bir ynetim sistemi, yerel ynetim alannda egemen olmaldr. HD, kentlilere, evrensel, blgesel ve ulusal lekte tannan haklardan, yerel ya da merkezi ynetimlerin uygulad politikalar nedeniyle yoksun braklan kent halkndan, tarihsel, kltrel, mimari, evre ve doa deerlerinden yana taraftr. Kentsel rant yaratma zel amacna dnk, merkezi ya da yerel ynetim politika ve uygulamalarna kardr. Bu politika ve uygulamalara kar kenti, kentliyi ve deerlerini savunmaktadr Yukardaki belirlemelerimiz asndan, Marmara depremine bakacak olursak, kapal devlet yaplanmas yerel ynetimler alannda da kendisini gstermitir. Bilimin gerektirdikleri deil, insanlarn kara dayal beklenti25

lerine yant verilmitir. Devlet rgtlenmesinde, deprem gibi afetler karsnda, yurttan yaamn kurtarmaya dnk bir rgtlenmenin olmad ya da ilevsiz kald grlmtr. O nedenle de, konu yalnzca yap sektr ile snrl erevede ele alnamaz. ehircilik ilkelerine ve planlama esaslarna aykr tasarruflar ve yaplamalar salt teknisyenlerin ilgi alannda deildir. Kent ynetimi, tpk lke ynetimine halk katlmnn seim dnemleriyle snrl katlm ve oy kullanma eylemiyle snrl olarak algland srece sorunlarn zm olanakl deildir. Bize gre, yerel ynetimler alanna ve genelde insan yerleimleri alanna, kentli haklar bak asyla yaklamak zorunludur. nsan Haklar Dernei

26

I. BLM
nsancl Hukuka Giri
Hsn ndl

27

28

NSANCIL HUKUKA GR
nsancl Hukuk, Sava Hukuku ve Silahl atma Hukuku, ayn anlama gelen1 ve insan haklar hukukundan farkl ve fakat onunla ilikisi bulunan bir hukuk daldr. Bu hukuk dalnn varolu nedeni, sava olgusudur. Genellikle insan haklar rgtleri ve insancl rgtler (Kzlha gibi ) nsancl Hukuk terimini kullanr. Trkiyede de nsan Haklar Dernei 24 Ekim l992 tarihli Olaan Genel Kurulundan bu yana ayn anlama gelmek zere Sava Hukuku ya da nsani Hukuk terimini kullanmtr.2 nsan Haklar Hukuku-nsancl Hukuk Ayrm nsan Haklar Hukuku ile nsancl Hukuk arasnda pek ok adan karlatrma yapmak olanakldr. Tanmlanmalarndan koruma alanlarna ve bu alanlarn saysna (koruma alan olarak nitelediim, korunan deer, baka bir ifade ile hakkn konusunu kastediyorum), iliki ve elikinin taraflar ile hangi koullarda uygulanacana ilikin farkllklar gzlemlemek, saymak olanakldr. nsan Haklar Hukuku devlet ile birey, grup, halk arasndaki iliki ve elimeyi dzenler. Bu hukuk dalnda her durumda elimenin bir tarafnda devlet vardr. nsan Haklar Hukuku esas olarak sava d koullarda geerli normlar ve kurumlar dzenler. Sava d koullar genelde olaan rejim koullardr. Olaanst rejim koullar da insan haklar hukukunun dzenledii bir alan olmakla birlikte, olaanst rejim nitelemesi, sava kapsamaz. Sava koullarnda bile askya alnamayacak haklar ve zgrlkler insan haklar hukukunda saylmakla birlikte, sava kapsamndaki eylemler bir baka hukuk dalnn, nsancl Hukukun ilgi alanndadr ve savatan kaynakl eylemlerle ilgili insancl huku1 2

Sabih ayc, Askeri Adalet Dergisi, Ocak l994, say 89, s.14 HD alma Raporu, 1992-1994, HD yayn

29

kun mekanizmalar alr. nsan Haklar Hukukunun sava kapsamayaca eklindeki deerlendirmemiz bu ekilde anlalmaldr. nk bir lkede sava cereyan eder ve fakat hukuk kurallar da varln srdrr. Sava eylemi dndaki eylemler asndan kukusuz sre insan haklar hukuku erevesinde ilemeye devam edecektir. nsan Haklar Hukukunda, bir durumun insan haklar hukukunun ilgi alan haline gelmesi; hak formunda dzenlenmesi, baka bir deyile norm haline gelmesi sreci eklinde gzlemlenir. O nedenle eitli yaama durumlar insan haklar hukukunun konusu olabilir. Gzlemlenen sre ya yargsal itihatlarla norm gibi deer tar, ya da sre ierisinde norm olarak karmza kar. Ulusal ya da ulusalst belgelerde-tarihsel bir gzlemde bulunduumuzda bunu grebiliriz. nsan haklar hukukunun dinamik ve evrimci karakteri ite bu eitli yaama durumlarndan kaynan almas ve bu durumlarn hak formuna kavuabilme olanak ve yeteneine sahip olma potansiyelidir. Szn ettiimiz dinamik ve evrimci sre nedeniyledir ki, insan haklarnn listesine nokta konulamaz. Bu hukuk dalnda, hakkn znesi ile, hakkn sahibinin kim olduunun yant verilir. Hakkn konusu ile, o hakla korunan deerin ne olduu kastedilir. Muhatap ile, sorumlu ve ykmlnn kim olduuna iaret edilir. Yaptrm ile de, haklarn korunma ve uygulanma srecinde ngrlen hukuk yollar ile bu srete yer alan idari ve yargsal tedbirler, para ve zgrlkten yoksun brakma cezalar kastedilir. Bylece hak olarak nitelemenin belli bal drt unsuru da saylm olmaktadr. nsan Haklar Hukukunda sava koullarnda da askya alnamayacak, dokunulamayacak, snrlanamayacak haklar vardr ve esasen nsancl Hukuk ile akt hak kategorileri bunlardr. Bu, sava dneminde de dokunulamayacak haklar Kiisel ve Siyasal Haklar Uluslararas Szlemesinin 4. maddesinde saylmaktadr. Uluslararas Hukuk Dernei sava dneminde de dokunulamayacak (dokunmay askya alnamazlk ve aykr nlem alnamazlk anlamnda kullanyorum) haklarn saysn l6 olarak saymaktadr. nsancl Hukukta liki ve elime nsancl Hukuk iliki ve elime asndan ve kapsad haklarn says ve snr asndan nsan Haklar Hukukundan ayrlr (ayrm ve karlatrmalarn tamamna bu yaznn erevesi dnlerek, deinilmeyecektir). nsancl Hukukta iliki ve elimenin bir tarafnda her zaman devlet bulunmaz. Bu hukuk dal zaman ve koullarla snrldr. Sava zamannda ve koullarnda ve snrl alanda geerlidir. liki ve elimeleri yle aklamak olanakldr: nsancl Hukuk, a) devletleraras savata (uluslararas nitelik tayan sava) ve b) devletleraras nitelik tamayan savata (uluslararas nitelik tamayan sava ) uyulmas gerekli kurallar ierir. Dolaysyla, iliki ve elimenin taraflar her iki durumda farkldr. lkinde-devletleraras savata-elime a) iki devlet arasnda, b) her bir devletin egemenlik alanndaki kiilerle o devlet arasndadr. (egemenlik alann o devletin kara deniz ve hava sahas olarak kullanmyorum. Fiili egemenlik alan anlamnda kullanyorum. gal, esir alma, etkisiz hale getirme anlamnda kullanyorum. Kii ile o devlete yurttalk ba ile bal olanlarla snrl
30

bir kii kastetmiyorum. Bu kii savan dier tarafndaki devletin uyruu olur veya olmaz, iliki ve elime her durumda sava hukuku kapsamndaki bir nedenden kaynaklanmaldr.) liki ve elimenin ikinci grnm, uluslararas nitelik tamayan savataki iliki ve elimedir ve burada ilkinden farkl durumlar vardr. nsancl hukukun en tartmal blmne bylece bir giri yapm oluyoruz. Tartma, nsancl Hukukun temel belgeleri olan drt Cenevre Szlemesinin drdnde de yer alan, Yksek Akid Taraflardan birinin topranda kacak fakat beynelmilel bir mahiyet arzetmiyecek olan silahl bir ihtilaf takdirinde, ihtilaf halinde bulunacak taraflardan her biri... diye balayan ortak 3. maddenin dzenleniinden kaynakldr. Maddede geen silahl ihtilaf, ihtilaf halindeki taraflar ve bu durumlarn Szleme tanmna uygunluuna kimin karar verecei konular tartmaldr. Bu tartmay sona erdirmek zere szleme ve protokollerde dzenlemeler bulunmakla birlikte, konu tartmal olmaya devam etmektedir. Denilebilir ki, 20. yzyln ikinci yars Sava Hukuku asndan bu tartma ile gemitir. Zira 20. yzyln ikinci yars tm dnyada, Dk Younluklu Sava olaylar ile doludur. te, uluslararas nitelik tamayan sava durumundaki elime farkll, Cenevre Szlemesindeki 3. maddenin analizi ile ortaya kmaktadr. Szlemeyi imzalayan bir devletin kendi toprandaki savatan bahsedilmektedir. Burada bir i sava sz konusudur. elime de ite bu noktada gndeme gelmektedir. Bu koullarn bulunduu bir lkede, elimeler, a) Devletin egemenlii altndaki kiilerle devlet arasnda, b) Devlet ile dier savaan taraf arasnda, c) Devletin dndaki dier tarafn egemenlik alannda, o taraf ile kiiler arasndaki elimeler eklindedir. Grld gibi, insan haklar hukukunda her durumda elimenin bir tarafnda devlet varken, insancl hukukta, savaan taraf diye nitelenen ve fakat devlet olmayan oluumlar elimenin bir tarafnda yer alrlar ve bu oluumlar tpk devletler gibi eylem ve ilemlerinden sorumlu tutulurlar. Bazen, (b) ve (c) maddelerinde tekil olarak saylan taraf, birden ok da olabilir. Daha ak bir anlatmla, bir devletin kendi topranda birden ok silahl oluum olabilir, bunlar birden ok blgede otorite tesis etmi olabilirler ve her birinin durumu da (birazdan Cenevre Szlemelerinin arad koullar aklayacaz) Szlemeye uygun olabilir. imdiden bir hatrlatma yapmak gerekirse, 1970li ve l980li yllar Lbnann ve u anda Kuzey Iraktaki durumu buna rnek gsterebiliriz. nsancl Hukukun Kaynaklar nsan haklar aktivistleri, terim olarak nsancl Hukuku, askeri evreler ise Sava Hukuku terimini kullanrlar. Kukusuz, nsancl Hukukun varolmasnn nedeni sava olgusudur. Savan ok eitli tanmlar yaplabilir. En ok bilineni, Prusyal General Carl Von Clausewitzin, Sava politikann baka aralarla devamndan baka bir ey deildir eklindeki tanm31

dr.1 Lenin, Sosyalizm ve Sava adl yaptnda, sava hakkndaki bu sz iin, Marksistler, ...her savan zelliini kavramada teorik temel olarak grmlerdir. demektedir.2 Marksistler iin teorik temel tekil eden bu sava tanmnn gerei yanstmadn ileri srenler de vardr. Bunlardan birisi de John Keegandr. Sava Sanat Tarihi adl yaptnda yazar, Sava nedir? sorusunu sorar ve Aslnda sava, politikann devamn salayan bir ara deildir der.3 Alvin ve Heidi Toffler ise, 21.Yzyln afanda Sava ve Sava Kart Mcadele adl yaptlarnda,4 savan politika ile ilikisini nemsemekle birlikte, ekonomi ile ilikisine dikkat ekmektedirler. Clausewitzin tanmn eksik bulmaktadrlar. kibin yl ncesinin Sun Tzunun Sava Sanat yapt da5 savan tanmna deil, sava stratejisi zerinedir. Savan, bu byk iddet hareketinin insanln binlerce yllk tarihinde zel yeri olduu bir gerektir. Yzlerce yldr da savan kurallarn oluturma abalarna tank olunmutur. nsanln byk aclar ekmesine neden olan savan, hem nlenmesi, hem gereklemesi durumunda ykclnn snrlandrlmas, savan balamas (ilan), hangi tr silahlarn kullanlamayaca, kimlerin ve nerelerin hedef haline getirilemeyecei, doann, kltrel mirasn nasl korunaca, sivil halkn nasl bir muamele grecei, esirlerin ne gibi haklara sahip olaca ve daha pek ok konunun kurala balanmas dncesi zellikle l863-l864 Amerikan i savandan sonra (Kuzey/Gney sava) somut sonularn verdi. Aslnda her ulusun, kendi sava hukukunu gelenek olarak srdrdn sylemek gerekir. Her ulus bu arada Trkler de, Ruslar da, inliler de, Araplar da, sivillere dnk eylemlerinde snrlamalarla geleneklerini oluturmulardr. En bata gelen bir gelenek, savata, ocuklara ve kadnlara, yallara dnk eylemlerde grlr. Dnyann hemen tm uluslar bu konuda pozitif bir sylemle en azndan insafl davranmann gerekliliini kabul etmilerdir. J.J. Rousseau, Toplum Anlamas adl nl yaptnda (1762) Romallarn sava hukukuna ballklarn vmtr. yle demitir Rousseau: Harb hukukunu, dnyann btn milletlerinden ok daha iyi anlayan ve ona uyan Romallar...6 Her ulus da sava hukukunu en iyi kendilerinin uyguladn ve hep dmanlarn ocuklara, yallara, kadnlara kt davrandn -bir propaganda olarak da- ileri srmlerdir. Amerikan i savann sava hukuku asndan dnm noktas tekil etmesi Kzlhan ilk kez kapsaml bir szleme hazrlamasna neden olmutur. svire Kzlha ulusal bir kurulu olmasna karn, sava hukukunun yerlemesi ve gelitirilmesi iin evrensel lekte en byk katky
1 2

Clausewitz, Carl Von, Sava stne, Spartaks Yaynlar,stanbul,1997,(.iar Yaln). Lenin V.I.,Sosyalizm ve Sava, Sol Yaynlar, Ankara,1992,(. N. Soluku) . 3 Keegan ohn, Sava Sanat Tarihi, Sabah Yaynlar, stanbul,1995, (. Fsun Doruker). 4 Toffler. Alvin ve Heidi, 21. Yzyln afanda Sava ve Sava Kart Mcadele,Sabah Yaynlar, stanbul,1994,(. Mehmet Hamamc). 5 Tzu Sun, Sava Sanat, Anahtar Kitabevi Yayn, stanbul, l992, (.Sibel zbudun, Zeynep Ataman) 6 Rousseau J.J. Toplum Anlamas, MEB Yaynlar,stanbul,1992, (. Vedat Gnyol)

32

yapm bir rgttr. nsancl hukuk, insan aclarnn en aza indirilmesini amalar. Bunun iin de, savan olabildiince insancl ve kurallara balanmas gerekir. te bu ama, yzyllarca sren bir almann rn olarak Cenevre Szlemelerinde ek protokollerinde somutlanmtr. Savalarn getirdii ac ve ykm, insanlar, doa ve kltrel miras zerinedir. Kzlha tarafndan hazrlanan ve Cenevre Szlemeleri diye de bilinen szlemeler, nsancl Hukukun en nemli kaynaklardr. Kzlhan nclnde srasyla, l864, l906, l929 ve l949 da olmak zere drt Szleme benimsenmi, l2 Austos l949 tarihinde de o tarihe kadar kabul edilmi szlemeler yeniden dzenlenmi ve sistemletirilerek drt ayr Cenevre Szlemeleri olarak kabul edilmitir. l2 Austos l949 tarihinde kabul edilen bu szlemeler, srasyla unlardr : a) 1. Szleme, 12 Austos 1949 tarihli, Harb Halindeki Silahl Kuvvetlerin Hasta ve Yarallarnn Vaziyetlerinin Islah in Szleme, b) 2. Szleme, 12 Austos 1949 tarihli, Denizdeki Silahl Kuvvetlerin Yaral, Hasta ve Kaza Geirmi Mensuplarnn yiletirilmesi Hakknda Cenevre Szlemesi, c) 3. Szleme, 12 Austos 1949 tarihli, Sava Tutsaklarna Uygulanacak lemlere likin Cenevre Szlemesi, d) 4. Szleme, 12 Austos 1949 tarihli Sava Zamannda Sivil Kiilerin Korunmasna likin Cenevre Szlemesi. Anlan szlemelere ek olarak iki protokol kabul edilmitir. 1977 tarihli bu protokollerden 1. Protokol, Uluslararas Silahl atmalarn Madurlarnn Korunmasna, 2. Protokol de, Uluslararas Nitelik Tamayan atmalarn Madurlarnn Korunmasna ilikindir. Szleme ve Protokolleri hazrlama grevi Birlemi Milletler tarafndan Kzlhaa verilmi ve Kzlha tarafndan hazrlanan szleme ve protokoller kabul edilmitir. Trkiye l2 Austos 1949 tarihli drt Szlemeyi de imzalam ve onaylamtr. Drt Szleme de, Resmi Gazetenin 30 Ocak l953 tarihli saylarnda yaynlanmtr. Trkiye, 1977 tarihli her iki protokol ise imzalamamtr. nsancl Hukukun kaynaklarna ilikin bu blme nokta koymadan nce, Trkiyenin de imza koyduu dier belgeleri anmak istiyorum. Yukarda, savan ac ve ykmndan, doa ve kltr miras zerindeki tahribatndan sz etmitik. Bu konu da dahil bakaca uluslararas szlemeler de yle sralanabilir ve Trkiye bunlarn hepsinin tarafdr. 1) Atmosferde, Uzayda ve Sualtnda Nkleer Silah Deneme Yasana likin Antlama, Resmi Gazete, l3 Mays 1965, 2) Ay ve teki Gkcisimleri Dahil Uzayn Kefi ve Kullanlmasnda Devletlerin Etkinliklerini Yneten lkeler Antlamas, Resmi Gazete, 1 Haziran 1968, 3) Denizyata, Okyanus Taban ve Altna Nkleer Silah ve Baka Ynsal Yoketme Aralar Yerletirme Yasa Antlamas, 25 Austos 1972. 4) Trkiyenin taraf bulunduu bir baka Szleme de, La Hayede 14 Mays 1954 tarihinde imzalanan, Silahl Bir atma Halinde Kltr Malla33

rnn Korunmasna Dair Szlemedir. Resmi Gazetenin 10.4.1965 tarihli saysnda yaynlanmtr. Bu arada 2. Dnya Savann yaratt tahribat nedeniyle daha sava dneminde oluturulmaya allan hukuk kurallar ileriki yllarda Szlemeler haline gelecekti. lerde deineceimiz sava suu, bara kar su gibi nitelemelerin yer ald bu szlemeleri de bu arada anmak gerekir. Bunlar, a) Sava Sularna ve nsanla Kar Sulara Zamanamnn Uygulanamazl Szlemesi (New York, 1968), b) Sava Sulularyla nsanla Kar Su leyenlerin Aranmas, Tutuklanmas, Geri Verilmesi ve Cezalandrlmas Konusunda Uluslararas birlii lkeleri (1973) Cenevre Szlemeleri Madde 3: iddete Snr nsancl Hukuk asndan, yukarda szn ettiimiz drt Cenevre Szlemesinin drdnde de ortak olan (drdnde de 3. madde olarak yer alan) 3. madde, zel nem tamaktadr. nk, savaan taraflarn sava tre ve geleneklerine ballklar, sava ve insanla kar su ileyip ilemediklerinin, rasgele silah kullanp kullanmadklarnn, amal ya da amasz topluluk olup olmadklarnn, sava hukuku kurallarnn kendilerine uygulanaca kii ya da taraf olup olmadklarnn test edilecei bir maddedir. nc maddeyi sistemli bir ekilde ihlal eden hibir rgt, parti ya da kendilerine ne ad verirlerse versinler bir topluluk, Cenevre Szlemelerine gre savaan taraf kabul edilemez. Olsa olsa sava sulusu olarak yarglanabilirler. Ya da terrist olarak nitelenebilirler. Cenevre Szlemelerinin ortak 3. maddesi yledir: Yksek Akid Taraflardan birinin topranda kacak fakat beynelmilel bir mahiyet arzetmeyecek olan silahl bir ihtilaf takdirinde, ihtilaf halinde bulunacak taraflardan her biri hi deilse aadaki hkmleri tadbik etmekle mkellef bulunacaktr : 1. Silahlarn teslim eden silahl kuvvetler mensuplaryle hastalk, mecruhiyet, mevkufiyet dolaysiyle veya dier herhangi bir sebeple harb d olan kimseler de dahil olmak zere, muhasamata dorudan doruya itirak etmeyen ahslara, bilcmle ahvalde, rk, renk, din veya itikat, cinsiyet, doum, servet veya bunlara mmasil dier herhangi bir kstasa dayanan gayrimsait fark gzetilmeksizin, insani muamele yaplacaktr. Bu bapta, yukarda zikredilen ahslara kar her ne zaman, her nerede olursa olsun, u muamelelerde bulunmak memnudur : a) Hayata veya beden btnlne kasitler, bilhassa her ekilde katil, tatili uzuv, zulm, azap ve ikenceler; b) Rehine almalar, c) ahslarn haysiyet ve erefine tecavzler, bilhassa tehzil ve terzil edici muameleler, d) Nizami ekilde teesss etmi bir mahkeme tarafndan ve medeni milletlerce zaruri addedilen adli teminat altnda verilmi hkmlere dayanmayan
34

mahkumiyetler ve idamlar, 2. Yarallar ve hastalar toplanacak ve tedavi olunacaktr. Beynelmilel Kzlha Komitesi gibi bitaraf insani bir tekilat, ihtilafa dahil Taraflara hizmetlerini arz ve teklif edebilecektir. htilafa dahil Taraflar, ibu Szlemenin dier hkmlerini de tamamen veya ksmen hususi anlamalarla meriyete koymaya alacaklardr. Yukarki hkmlerin tatbiki, ihtilafa dahil Taraflarn hukuki statlerine tesir etmeyecektir. Grld gibi Madde, iki ya da daha fazla devlet arasndaki bir atmadan deil, Szlemeyi imzalayan bir devletin topranda kacak silahl atmadan sz etmektedir. Ancak, maddede getirilen yasaklar, uluslararas nitelikteki silahl atmalar iin de geerlidir. Kimi hukukularn, Cenevre Szlemelerinin yalnzca devletleraras atmalarda uygulanaca ve geerli olabilecei savlar da yantlanmaktadr. Maddenin birinci paragrafnda geen, taraf szc, nitelik ieren bir szcktr. Bir silahl atmann taraf olmak Cenevre Szlemeleri balamnda her silahl atmay srdrene tannan bir nitelik deildir. Bunu birazdan amlamaya alacaz. Birinci paragrafn 1. maddesindeki, silah terketmek, silahl kuvvet mensubu olmak, harb d kalmak, herhangi bir sebeple harb d kalm kii, atmaya dorudan doruya katlmamak gibi nitelemeler nemlidir ve doru yorumlanmaldr. Bu maddenin yorumu konusunda Kzlha kaynaklar ve 1991 ylndan itibaren insancl hukukun en nemli kayna Cenevre Szlemelerine gndermede bulunan ve 3. maddeyi Yokohoma Bildirgesi ile ilgi alanna katan Uluslararas Af rgt kaynaklar Af rgtnn 1991, 1992 ve 1993 yl yllk raporlar 3. maddeye ilikin yorumlar da ieriyor. Af rgt, savaan taraf szc ile bir stat atfetmediinin altn iziyor. Af rgt, sk sk Kzlha yorumlarna gndermede bulunuyor. Af rgt insancl hukuku esas alan bir rgt deil. nsan haklar hukukunu esas alan ve faaliyetini bu hukuk dalnn belirli konular ile snrlayan bir rgt. Ancak 1991de faaliyet alannn snrn, daha yerinde bir niteleme ile ilgisini Cenevre Szlemesinin 3. madde dzenlemesine de yneltti. 1992 ylnda da HD Genel Kurulu, Cenevre Szlemelerine uyulmas arsn yapt ve HDnin Szleme erevesinde giriimlerde bulunmasn karar altna ald. nsan Haklar Yazlar1 adl kitabmza da aldmz HD Blteni Mays l993 tarihli saysnda yaymlanan, Yokohama Bildirgesi ve Keyfi ldrme (Direnme Hakk ve Sava Hukuku Asndan Bir Deerlendirme) balkl yazmzda, keyfi ldrme nitelemesinin sava hukuku asndan unsurlarn, daha ak bir anlatmla 3. maddeyi yorumlamtk. Yorumumuzda, savata taraf olmayanlarn ldrlmesini, savunmasz ve korumasz olanlarn ldrlmesi, silahn brakm ve teslim olmu olanlarn ldrlmesini, ocuk ve kadnlarn ldrlmesini, hasta, yaral tutuklu ya da herhangi bir nedenle sava d kalanlarn ldrlmesini sava hukukunun keyfi ldrme kapsamnda grdn -dolaysyla biz de grmz aklyorduk- savunuyor1

ndl Hsn, nsan Haklar Yazlar, Yaynlar, Ankara,1997

35

duk. Bizim yorumlamalarmzn da yorumlanmaya, aklanmaya muhta olduu ortada. Ancak o yazmzda baz rnekler de vermitik. Devlet d silahl politik rgtlerin mensuplar tarafndan rnein iinde ocuk ve kadnlarn bulunduu bir eve veya savunmasz ve korumasz bir mekana bomba atlmas, taranmas, kendi i hukuklarnda dvme, yaralama veya insan onuru ile badamayan cezalar ngrmesini kabul edilemez buluyorduk. nc madde bizim yorumlarmzdan daha geni alanlar kapsamaktadr. Savaan taraf olarak nitelenen gcn mensuplar, Szlemeye gre belirli sorumluluklar ve ykmllkleri olduu gibi belirli haklara da sahiptirler. Harb Esirleri Hakknda Tatbik Edilecek Muameleye Dair 12 Austos 1949 tarihli 3. szleme, kimlerin sava esiri statsnde kabul edileceini de saymtr. Anlan 3. Szlemenin 4. maddesinin 2. fkras, Tekilatl Mukavemet Hareketi mensuplarn sayar. Bu kiilerin, bu kiilerin iinde yer aldklar rgtlenmelerin savaan taraf statsnde kabul edilebilmesi, ayn anlama gelmek zere baka bir durumda esir stats tannabilmesi iin, maddeye gre, a) Sorumlu bir komutannn olmas, b) Sabit ve uzaktan seilebilir alamet, iaretlerinin olmas (bayrak, zel giysi vb), c) Aka silah tamalar, d) Sava hukukuna, tre ve geleneklerine uygun davran, eylemlilik ierisinde bulunmalar arttr. Ayrca bu rgtlenmelerin, 2 nolu Protokole (1977) gre, silahl atmann yaand lkede topran bir blmn kontrol etme durumunda olmas gerekir. te bu nitelikteki bir oluum, Cenevre Szlemeleri balamnda taraf olarak nitelenebilir. Yazl ve grntl basna oka yansyan baz eylemleri anmsayalm: ehirleraras kara ve demiryolu tamaclnda (yolcu ve yk) kimlik kontrol, egemen bir devletin yasal toprak parasna giri ve klar iin kendilerinden izin alnmas mecburiyetinin konulmas, her aileden bir ya da birden fazla kiinin kendi saflarna katlmas ars yaplmas ve bunun rgtlenmesi, her aileden vergi ad altnda para toplanmas, bunun karlnda makbuz verilmesi, sokaa ya da belirli blgelere giri k yasa konulmas, belirli gnlerde belirli eylemlerin yaplacann duyurulmas, bu dorultuda belirli bir kitleyi sevkedebilmesi, kar tarafn resmi grevlilerini alkoymalar, bunlarn kimliklerini aklamalar, bu kiilerin aileleri ile grebilecekleri, mektuplaabilecekleri, insancl rgtlerin bu kiileri ziyaret edebilecekleri, bu kiileri ancak bu tr rgtlere teslim edebilecekleri, bu kiilere bask ve ikence yaplmad, hekim raporlar ile kantlama uygulamas yaplmas, Kzlha ve uluslararas rgtlere Cenevre Szlemelerine uyulaca ve bu konudaki denetim mekanizmalarnn kabul edilecei taahhtleri, verilen yazl talimatlarn aklanmas, aykr davrananlarn yarglanmalar ve tutuklu olarak bulundurulmalar gibi uygulamalarn tm Cenevre Szlemelerine gre taraf kabul edilme giriimleri olarak da yorumlanabilir. kinci Dnya Savandan bugne, yirminci yzyln ikinci yarsnn dk younluklu atma yzyl
36

olduu biliniyor. Bu sre iersinde 1994 yl rakamlarna gre 7 milyondan fazla kii bu atmalarda yaamn yitirdi. Milyonlarca kii sakat kald. lenlerin says 1. Dnya Savanda lenlerden daha fazla. Dk younluklu atmada ise devletlerin tavr hi deimiyor. Semeli Caydrclk doktrininin bir paras olarak yrtlen dk younluklu savatan Yaln Kk l988de Toplumsal Kurtuluta sz ediyordu. Dk younluklu savalara, devletler, sava da demiyor, savatklar rgtlere dman da demiyor. Dman yerine hedef, sava yerine operasyon, ya da i gvenlik harekat veya terrizmle mcadele denmektedir. Dolaysyle Cenevre Szlemelerinin 50 yllk uygulamasnda egemen devletler asndan incelendiinde, nc maddenin ve 3 nolu Szlemenin 4. maddesinin uygulandna tank olunma durumu hemen hi yok. Oysa, 2. Dnya Savandan sonra ulusal kurtulu savalar sonucu onlarca devlet kuruldu. ou bamszlk hareketi devlet kuruluu ile sonuland. En son ve tipik rnek Yaser Arafatn nderliini yapt Filistin Kurtulu rgtdr ve yakn tarihe kadar terrist rgt ve terrist kii olarak niteleniyordu. Belirtilen durumda, savaan taraf nitelemesi, ya topraklarnda onun egemenliini tehdit eden oluuma o devletin savaan taraf nitelemesinde bulunmas ve kendisine kar mcadele edenlerle grmesi sonucu olmaktadr ya da bir nc devletin/devletlerin savaan taraf olarak kabul etmesi ile. nc olaslk ise pratikte en ok grlenidir: ok uzun, onlarca yl sonra fiilen egemenlik mcadelesi veren oluum ya da parti, rgt, istikrarl bir ekilde varln srdrr, sava tre ve geleneklerine uyar (bu noktada belirleyici lt, sivil halka kar tutumu, iddeti kime ve neye kar nasl kullanddr) bunun sonucunda da fiilen taraf olur. Tanma sonradan gerekleir. 3. madde, insani muamele gsterileceinden sz etmektedir. nsani muamele insan onuru ile ilgili bir kavramdr. nsan onuru, baka bir deyile insan deeri, insann bir muamele beklentisini ortaya koyar. Burada insann ne olduu, insann z, doas gibi kavramlar gndeme gelir. nsan, tr olarak insan, bilinli retim ve gzellikler yaratma olanak ve yetenei ile tanmlayabiliyoruz. O halde, insan doaya ve dier insanlara ve kendisine yabanclatran her uygulama insann deeri ile ilgili sorunlar tartmamz gerektirir. nsann yarattklar onun zelliini yanstr; resim gibi, heykel gibi... nc maddede, nsan Haklar Evrensel Bildirisinin 1. maddesindeki eitlik anlayn grrz. Orada vurgulanan eitlik, insanlarn nede eit olduklarna iaret etmekteydi. Yant da dzenlemede veriliyordu. Onur ve haklarda eitlik! nc madde, insanlarn insanca muamele grmede, belirli durumda bulunan insanlarn, rk, renk, cinsiyet ya da baka bir ayrm gzetilmeksizin insanca muamele grecekleri dzenlemesi getirilmektedir. Bu belirli durumlar da saylmaktadr. Silahn teslim etmi olanlar, herhangi bir nedenle sava d kalm olanlar, yarallar, hastalar, tutuklular ve silahl atmaya dorudan doruya katlmayanlar. Bu durumda olan insanlar, dikkat edilirse, sava dna herhangi bir nedenle dm ya da bunu semi insanlardr. Bunlar her durumda, sava srdrenler karsnda korumaszdr. Sava ara ve gerelerinden ya yoksundur ya
37

savamay reddetmekte ve silahn teslim etmektedir ya da savaacak gten ve olanaktan yoksundur. Kimi durumlarda ise (tutuklu olanlar gibi) kendisini tutuklayanlar tarafndan etkisiz hale getirilmi, kontrol altna alnm, silahszlatrlm insanlardr. nsani muamele yapma bir ykmllk ve sorumluluktur. nsani muamele yapma bir eylemdir. Yapma eylemi d dnyada sonu dourucu bir eylemdir. Ne yaparsam d dnyada deiiklie yol aarm? lki, nc maddede pozitif anlamyla vurgulanmtr. nsani muamele yaptmda, insan onuruna, o durumda bulunan insanlarn onurlarna saygl davranm olurum. Bylece kendi insan onuruma da saygl olurum. Bu insan olmann onuruna da sahip kmak anlamn tar. Maddede, nelerin yaplamayaca da, yasak olan muameleler saylmak suretiyle gsterilmitir. Demek ki, yasaklar inendiinde, rnek olsun, o durumda bulunan insanlar ldrldklerinde, ikenceye tabi tutulduklarnda, eref ve haysiyetlerine tecavz edildiinde, insani muamele yaplmam olmaktadr. Yapma eyleminin bu negatif yn dnda saylmayanlar da var kukusuz. nsan onuruna sayg dncesiyle, sava koullarnda da askya alnamayacak, dokunulamayacak haklar var kukusuz. Birlemi Milletler Kiisel ve Siyasal Haklar Uluslararas Szlemesi (l966) bu haklarn neler olduunu 4. maddesinde saymaktadr. Madde yledir :1. Ulusun yaamn tehdit eden ve varl resmen ilan edilen olaanst durumlarda, bu szlemeye Taraf Devletler, uluslararas hukuka gre stlendikleri teki ykmllkleriyle badamak ve rk, renk, cinsiyet, dil, din ya da toplumsal kken ayrm gzetmemek kouluyla ancak durumun gerektirdii lde bu szlemeye gre stlendikleri ykmllklere aykr nlem alabilir. 2. Bu hkme dayanlarak, 6, 7, 8 (1. ve 2. fkralar ), 11, 15, 16 ve 18. maddelere aykr davranlamaz. Szlemenin 4/2. maddesinde sz edilen maddelerden altnc madde, yaam hakkn (keyfi ldrme yasan), yedinci madde, ikence ve onur krc muamele yasan, sekizinci maddenin 1. fkras klelik yasan, 2. fkra, kulluk yasan, on birinci madde, szleme ykmllnn yerine getirilmemesi nedeniyle kimseye zgrlkten yoksun brakma cezas verilemeyecei kuraln, on beinci madde, su ve cezalarn yasalln, daha ak bir anlatmla, yasalar tarafndan su olarak nitelenmemi bir fiil nedeniyle kimsenin cezalandrlamayacan, on altnc madde, herkesin her yerde hukuksal bir kiilik olarak tannma hakkn, on sekizinci madde, herkesin dnce, vicdan ve din zgrlne hakk olduunu dzenlemektedir. nsan Haklar Hukukunun bir belgesi olan BM Uluslararas Kiisel ve Siyasal Haklar Szlemesi bu durumda sava koullarnda da dokunulmayacak haklar vurgulamaktadr. Bylece, insani muamele yapma eylemi, bu szlemede saylan haklarn tannmas ve uygulanmasn da iermektedir. Bu hak ve zgrlklerine sayg gsterirsem, haklar tanr ve uygularsam, insani muamele yapmann gereklerini yerine getirmi olurum. nsan onurunun korunmas bakmndan demek ki bu hak ve zgrlklere de hi bir koulda dokunulamaz. Semih Gemalmaz, dokunulmazlk konusunda yle ve pek yerinde deerlen38

dirmede bulunuyor: Dokunulmazl belirleyen e, her hangi bir zamanda ve yerde ve ne denli istisnai olursa olsun, her hangi bir koulda, o hakka mdahalenin insan onurunu ineyip inemediidir. Gemalmaz ayn sahifede, dipnotta da, Yaam hakk, kiinin fiziksel-biyolojik tml, haklar listesinde ne kadar temel ise, insan onuruna hak, entellektel tmlk, bir o kadar temel ve vazgeilmezdir.1 Dokunulmaz haklar konusunda, konumuz asndan Cenevre Szlemesinin 3. maddesindeki dzenlemeyi daha geni bir erevede ele alan bir almay da belirtmek istiyoruz. Sava koullarnda da insan onurunun daha geni bir alanda korunmasn hedefleyen bu alma Uluslararas Hukuk Dernei tarafndan yaplmtr. Gemalmaz, kitabnn 210. sahifesinde Uluslararas Hukuk Derneinin (International Law Association, ILA) almalarndan ve bu arada Paris Raporundan sz eder. Dernein Paris Raporuna gre, dokunulmaz haklar katalou l6 maddeden olumaktadr. Bu hak ve zgrlkler unlardr: 1. Hukuksal kiilie sahip olmak hakk, 2. Klelik ve kulluk yasa, 3. Ayrmclk yasa, 4. Yaam hakk, 5. zgrlk hakk, 6. kence yasa, 7. Adil yarglanma hakk, 8. Dnce, vicdan ve din zgrl, 9. Szlemesel ykmlln yerine getirilmemesinden tr hapis cezas verilmesi yasa, 10. Aznlk haklar, 11. Aile hakk, 12. sim hakk, 13. ocuk haklar, 14. Uyrukluk hakk, 15.Ynetime katlma hakk, 16. Hukuk yollarnn bulunmas hakkdr. Grld gibi, insan haklar hukuku ile insancl hukuk, insan onurunun korunmas, her koulda korunmas konusunda ortak kayglara sahiptir ve insani muamele yapma ya da grme hakk balamnda standartlar gelitirme dnce ve kararllndadr. Cenevre Szlemelerinin ortak 3. maddesi ile ilgili bu geni parantezden sonra u soruyu da sormamz gerekir diye dnyorum. Acaba, ortak 3. maddenin ihlali ne anlama gelir? nsancl Hukuk asndan bu sorunun yant bir ka adan verilebilir. lki ihlalin insanla kar ilenmi bir su olarak deerlendirilebilmesidir. nsanla kar ilenmi su, Sivil halka kar ilenen ldrme, yoketme, kleletirme, srgn etme ve benzeri insanlkd eylemlerle, rksal ya da dinsel gerekelerle zulm yapmaktr. kincisi, ihlalin, sava suu olarak deerlendirilebileceidir. Sava suu, Sava yasa ve geleneklerinin inenmesi anlamna gelen ve igal edilen lkenin sivil halknn ya da bu lkedeki sivil halkn ldrlmesi, kt davrana uratlmas ya da emeinden yararlanmak zere ya da baka amalarla yerinden edilmesi, sava tutsaklarnn ya da deniz yolcularnn ldrlmesi ya da kt davrana uratlmas, rehinelerin ldrlmesi, kamusal ya da zel bir mlkn yamalanmas, kent, kasaba ve kylerin amaszca ya da askeri gereke olmadan yaklp yklmas gibi eylemlerdir2 Sava sular ve insanla kar ilenmi sularda zamanam sz konusu deildir. Her zaman yarglanabilirler ve onlarn da adil yarglanma hakk vardr. Maddeye aykrln nc
1

Gemalmaz M.Semih, Ulusalst nsan Haklar Hukukunda ve Trk Hukukunda Olaanst Rejim Standartlar. Beta Yaynlar, stanbul,1994 2 Sencer Muzaffer, Belgelerle nsan Haklar, Beta Yaynlar, stanbul, 1988

39

sonucu, bu durumdaki kiiler devlet olmayan bir kuruluun, rgtn aykr muamelesine maruz kalmlarsa ya da kalyorlarsa, o kurulu ya da rgtn savaan taraf nitelii ile ilgili sonulardr. Zira, savaan taraf olarak nitelenebilmenin zorunlu koullarndan birisi, sava tre ve geleneklerine uymaktr. 3. maddeye aykr eylemler arasnda, 2 nolu Protokolde terrist eylemler de saylmaktadr. zetlersek, insanca muamele yapma devini yerine getirmeyen ve aykr eylemde bulunanlar hem uluslararas hukuk karsnda suludurlar, sava sulusu olarak yarglanrlar, hem de onlarn savaan taraf olarak nitelenebilmesi ve savaa taraf olmann salad olanak ve haklar kullanamazlar (esirlik stats gibi, sava koullarndan kaynakl silah bulundurma, 3. madde kapsamnda olmayan ldrme-atma srasnda- gibi ). nsancl Hukukta Sivil Halkn Korunmas nsancl Hukuk, sava koullarnda sivil halkn zarar grmemesi ve onlarn aclarnn en aza indirilmesi iin dzenlemeler getirmitir. Cenevre Szlemelerinin 4.s, sivil halkn haklarna zglenmitir. Harb Zamannda Sivillerin Korunmasna Dair 12 Austos 1949 tarihli Szlemeye gre, 3. maddede saylan haklara sahiptirler. Yasaklar da ayndr. Szlemenin 14. maddesine gre, silahl atmann taraflar, kendi topraklarnda (kendi egemenlik alanlarnda) yaral ve hastalar, mallleri, yal kimseleri, on be yandan aa ocuklar, gebe kadnlar ve yedi yandan kk ocuklarn annelerini savan etkisinden kurtaracak biimde gvenlik ve salk blgeleri kurabileceklerdir. Silahl atmann bir taraf, dier tarafa, yaral ve hastalar iin ve atmaya katlmayan ve askeri hi bir faaliyette bulunmayan sivil ahslar iin tarafszlatrlm blgeler kurulmasn teklif edebilirler. 15. maddedeki bu dzenlemenin ardndan 16. madde ile, yaral, hasta, mall ve gebe kadnlarn zel bir korunmaya ve saygya mazhar olaca vurgulanmaktadr. 17. maddede, silahl atmann taraflar, muhasara edilmi ya da evrilmi bir mntkadan, yarallarn, hastalarn, malllerin, ihtiyarlarn, ocuklarn ve lousa kadnlarn tahliyesi ve bu blgelere her dinden ruhani temsilcilerin, salk alanlarnn ve malzemesinin serbeste girii iin mahalli anlamalar yapmaya gayret edeceklerdir. 18. maddede, yarallar, hastalar, mallleri ve lousa kadnlar tedavi iin tekil edilen sivil hastaneler hibir zaman saldrya uramayacaktr. Bu hastaneler askeri amala kullanlamaz. 19. madde, Hastanelere kar gsterilmesi lazm gelen himaye, insani vazife haricinde ve dmana zararl hareketlerde bulunmak iin kullanldklar takdirde, sakt olur (der). 20. madde, sivil yaral ve hastalarn, malllerin ve lousa kadnlarn aratrlmasna, kaldrlmasna, naklolunmasna ve tedavi edilmelerine memur edilenler de dahil olmak zere hastanelerin ilemesi veya idaresine memur olanlar da ayn korumadan yararlanacaklardr. 23. maddede, mnhasran sivil halkn ihtiyacna dnk her trl ila ve shhi malzeme sevkyat ve dini ara gere iin taraflar izin vereceklerdir. Ayrca 15 yan altndaki ocuklar ve gebe ve lousa kadnlar iin zaruri olan yiyecek, giyecek ve kuvvet verici maddelerin serbest geiine engel olunmayacaktr. 24. maddede, sava yznden ksz kalan ocuklarn ve 15
40

yandan kk ocuklarn her art altnda bakmlarnn, talim ve terbiyelerinin (eitim ve retimlerinin) ve kendi dinlerinde ibadette bulunmalarnn kolaylatrlmas iin gereken nlemleri, savaan taraflar alacaklardr. 25. maddede, savaan taraflarn egemenlik alannda yaayan kiiler, aile efradna ailevi mahiyette haberler vermeye haklar vardr. gal edilen topraklarda yaayanlara veya savaan taraflarn egemenlik alannda yaayanlara, ahslarna, namuslarna, aile haklarna, dini akidelerine ve ibadetlerine, itiyat, rf ve adetlerine sayg gsterilmesi bu kiilerin hakkdr. Bu hkm 27. maddede yazldr ve hkm, kadnlarn namuslarna taarruzu, fuhua zorlanmalarn ve her trl mstehcen hareketlere maruz kalmalarn da yasaklamaktadr. 31. maddeye gre, sivil halka kar savaan taraflar hibir ekilde ikence ve kt muamelede bulunamazlar. zellikle kendilerinden bilgi almak iin maddi ve manevi cebir yaplamaz. 33. maddede kimseye ilemedii bir crmden ceza verilemeyecei ve kollektif cezalandrmann yasak olduu vurgulanmaktadr. Yama yasaktr. Sivil halka kar (ahslarna ve mallarna kar) misilleme yasaktr. Madde 56 da, igalci bir devletin, igal ettii topraklardaki tp messeselerini, servis ve hastanelerini ve salgn hastalklara kar koruyucu ve nleyici tedbirleri almak zorundadr. Her snftan tp personeline grevini yapma izni vermek zorundadr. galci bir devlet sivil bir hastaneyi acil zaruret halinde ve hastanede yatan hastalarn ve sivil halkn ihtiyalar iin tedbirleri almak ve geici olmak zere el koymak suretiyle kendi ihtiyac iin altrabilir. 57. maddede dzenlenen bu hkm, sivil hastanelerin malzeme ve depolarna sivil halkn ihtiyalar iin gerekli olduu takdirde el konulamayacana da amirdir. Cenevre Szlemelerine gre, Kzlha, Kzlaslan ve Gne, yardm kuruluu olarak resmen tannmaktadr. Yardmlar bu kurulular aracl ile yaplacaktr. Dier insancl amal yardm kurulular da eitli alanlarda yardm faaliyetlerinde bulunabileceklerdir. Madde 91de enterne edilen kiilerin salk ve tbbi tedavilerinde izlenecek yollar hkm altna alnmtr. Harb halindeki silahl kuvvetlerin hasta ve yarallarnn vaziyetlerinin slah iin dzenlenen 1 nolu Cenevre Szlemesinde de salk personelinin grev ve yetkileri ve hasta ve yarallarn haklarna ilikin dzenlemeler bulunmaktadr. Szlemenin 12. maddesine gre yaral ve hastalar kapsamna 13. maddede geen kiiler dahildir ve hasta ve yarallara eit muamele yaplacaktr. 13. maddede, yararlanacaklar arasnda, anlamazlk halindeki tarafn silahl kuvvetleri ve bu kuvvetlere bal milis ve gnll birliklerinin mensuplar ve tekilatl mukavemet hareketleri (direni hareketleri) mensuplar ve milis ve gnll birlik mensuplardr. Bu noktada madde, direni hareketleri ve bu hareketlere mensup milis ve gnll birlikler iin ltler getirmektedir. Bu ltler tpk 3 nolu Szlemede olduu gibi aynen saylmaktadr. Bu Szlemede getirilen ok nemli bir dzenleme, shhiye birliklerinin ve messeselerinin 19. maddeye gre hasm tarafa dm olsalar bile hasta ve yarallarnn tedavisine devam edebilecekleridir. Buna getirilebilecek tek istisna hasm tarafndan hasta ve yarallara kendisinin hizmet
41

sunmasdr. Hem 19. maddede, hem 20 ve 21. maddede, salk personelinin sayg ve hrmet grecei hem de insani vazifeleri haricinde dmana zarar verici faaliyette bulunmadklar srece hi bir ekilde tecavze maruz kalmayacaklar ifade edilmektedir. Cenevre Szlemelerine ek 2 Nolu Protokol, uluslararas nitelik tamayan silahl atmalarda atma kurbanlarnn korunmasyla ilgilidir. Protokol 1977 ylnda Cenevrede kabul edilmitir ve 28 maddedir. 2 numaral Protokol, Cenevre Szlemelerinin ortak nc maddesini deitirmemekte ve fakat gelitirmektedir. syanlar, izole ve mnferit iddet hareketlerinin cereyan ettii koullarda deil, bir lkenin yasal gleriyle onun toprann bir ksmn kontrol eden silahl politik gler arasndaki silahl atmalarda uygulanr. Kzlha, Silahl atmalarda Uygulanabilir Temel Uluslararas nsani Hukuk Kurallarn belirlemitir. Bu kurallar unlardr 1. Sava d kalm kiilere ve dmanlkta direkt taraf olmam kiilerin yaamlarna, fiziksel ve moral btnlklerine sayg gsterilecek ve bu kiiler dmanca bir ayrm yaplmakszn korunacaklar ve insanca davranlacaktr. 2. Teslim olan veya sava d kalm bir dman ldrmek veya yaralamak yasaktr. 3. Yaral ve hastalar atmada yetkisi dahilinde olduklar tarafa kurtarlp tedavi altna alnacak ve korunacaktr. Koruma tp personelini, tesisleri, ulam ve tbbi malzemeyi de ierir. Kzlha amblemi (Kzlay, Kzlaslan ve Gne) bu tip bir korumann iaretidir ve sayg gsterilmelidir. 4. Kart bir tarafn yetkisi dahilinde el altnda bulunan esir savalar ve sivillerin yaamlarna, onurlarna, kiisel hak ve kararlarna sayg gsterilecektir. Bunlar tm iddet ve misilleme hareketlerine kar korunacaklardr. 5. Herkese temel hukuki garantilerden yararlanma hakk tannacaktr. Hikimse ilemedii bir sutan dolay sorumlu tutulamaz. Hikimse fiziksel, psikolojik ikenceye, bedeni cezaya veya onur krc veya kk drc davrana tabi tutulamaz. 6. atma taraflar ve silahl glerinin sava yntemleri ve aralar konusunda snrsz seenee sahip deildirler. Snrsz, ar acya ve gereksiz kayplara yolaacak sava ara ve yntemlerini kullanmak yasaktr. 7. atma taraflar, sivil halk korumak amacyla, her zaman sivil halk ve savalar arasnda ayrm gzetecektir. Ne sivil nfus ne de sivil kiiler saldr hedefi olmayacaktr. Saldrlar sadece ve sadece askeri hedeflere yneltilecektir. Grld gibi Kzlha, Cenevre Szlemelerinin ortak 3. maddesi ile sivillerin korunmasna ynelik Cenevre Szlemesinin 4.snde yer alan kimi hkmleri sistemli hale getirmektedir. imdi, 2 nolu Protokoln hkmlerini inceleyelim: Protokoln nsznde, ortak 3. maddeye gndermede bulunulmakta, insan haklaryla ilgili kurulularn kiilere temel bir koru42

ma sunduu hatrlatlmakta, uluslararas olmayan silahl atma kurban kiilerin daha iyi koruma ihtiyac belirtilmekte ve u ok nemli yaklam getirmektedir. Yrrlkte olan kanunlarca ierilmeyen durumlarda da kiinin insani ilkelerin ve kamu vicdannn korumas altnda olduunu hatrlatarak... Kiiler gerekten insani ilkelerin ve kamu vicdannn korumas altnda mdr? Bu soruya, olumlu yant vermek gerekiyor. Ancak bu olumlu yant, ikencelerde, srgnlerle srdrlmekte olan yaantlarn (yaam hakk bir ilke, yaant ise bir durumdur. Zengin-fakir, hastalkl-salkl srdrlen yaantlar birer durumdur. O nedenle, onurlu bir yaam srd sz insann fizik varl ile yaamas, varolmas anlamnda deil, nasl yaad ile ilgili bir szdr.) insan onuruna yarar koullarda gemesi sonucunu, o anda bu yaznn yazld, dizildii, basld ve okunduu anda, dourmaz. Pratikte o durumdaki insann sorununu zmez. Ancak bunun bilincinde olmak, insana g verir. Bilirsiniz ki, milyonlarca insan insanlk onurunu korumak iin almaktadr. Ya da bilmemiz gerekir ki, yeryznde milyonlarca insan bu koullar altndadr, hemen davranmamz gerekir. Protokol 5 blmden ve 28 maddeden olumaktadr. Birinci blmde; protokoln uygulama alan, kiisel uygulama alan, devletin egemenlik hakkna mdahalede bulunulamayaca, kinci blmde; insanca muamele bal altnda atmalarda taraf olmayan veya taraf olmaktan vazgeen kiilerle ilgili ilkesel yaklamn ne olduu ve ardndan da bu durumdaki kiilere kar yaplmas yasaklanm eylemler saylmaktadr. Bu blmde zgrlkleri kstlanm kiiler ve onlarn sahip olduu haklar, su ve cezalarn ne ekilde ve nasl bir yarglama sonucu verilebilecei de dzenlenmektedir. nc blmde, yaral, hasta ve kazazedelerin durumu ile ilgili dzenlemeler yer almaktadr. Bu blm 7. maddeyle balamaktadr. Maddede, silahl atmaya katlsn ya da katlmasn tm yaral, hasta ve kazazedelerin sayg grecei ve korunacaklar, her durumda bu kiilere sayg gsterilecei, bu durumda bulunan kiiler arasnda tbbi temellere dayananlardan baka hibir ayrm yaplmayaca hkm altna alnmaktadr. 8. maddeyle koullar izin verdiinde, yaral, hasta ve kazazedelerin aranmas, toplanmas, yama ve kt muameleden korunacaklar, llerin aranaca ve bozulmalarnn nlenmesi iin mmkn olan nlemlerin alnaca hkm altna alnmaktadr. 9. maddede, tbbi ve dini personelin korunmas sayg gsterilmesi ve grevlerini yerine getirmede mmkn olan tm yardmn yaplaca ve insani grevleriyle badamayan ileri yapmaya zorlanamayacaklar hkm altna alnmaktadr. Tbbi personelden, grevlerini yerine getirirken tbbi nedenler haricinde, herhangi bir kimseye ncelik vermelerinin istenemeyecei de bu maddede dzenlenmektedir. Bu blmn ok nemli bir dzenlemesi de, 10. maddede yer almaktadr. Buna gre, yaralanan kim olursa olsun, herhangi bir kimse tp ahlakna uygun tbbi aktiviteleri yrtt iin hi bir art altnda cezalandrlamayacaktr. rnek olsun, silahl muhalif gcn bir mensubu yaralanmsa ve tbbi personel (ebe, hemi43

re, hekim) bu yaraly tedavi etmise, tbbi yardm yapmsa, tp personelini yarglayp mahkum edemezsiniz demek istiyor 10. madde. Yine 10. madde, tbbi personelin, tp ahlaknda yaral ve hastalarn yarar iin dzenlenmi dier kurallar ve protokole aykr eylemler ve ilerde bulunmaya ve bu kurallarn gerektirdii eylemlerden el ektirilmeye zorlanamaz hkmn de ieriyor. 10. madde, 3. ve 4. paragrafnda da mesleki srr dzenliyor. Tbbi personelin hasta ve yarallardan elde edecekleri bilgi asndan stlendikleri mesleki ykmlle sayg gsterilecek, hastas hakknda bilgi vermeyi reddettii veya verdii bilginin yetersiz olduu gereke gsterilerek hi bir tbbi personel cezalandrlamayacaktr. Blmde 11. madde ile tbbi tesis ve ulamn korunmas dzenleniyor. Tbbi tesis ve aralarn korunaca ve sayg gsterileceinin vurguland maddede, bu tesis ve aralarn insani ilevleri dnda dmanca eylemler yararna kullanlmadka korumann kaldrlamayaca dzenleniyor. 12. maddede tbbi ve dini personel iin ayrdedici amblem konusu dzenlenmektedir. Protokoln drdnc blmnde; sivil nfusun korunmas 13. maddede, sivil nfusun yaamas iin vazgeilmez olan nesnelerin korunmas 14. maddede, tehlikeli gler ieren fabrika ve tesislerin korunmas 15. maddede, kltrel deerlerin ve ibadet yerlerinin korunmas 16. maddede, sivillerin zorla tanmasnn yasaklanmas 17. maddede, yardm kurulular ve yardm faaliyetleri 18. maddede dzenlenmektedir. Bu blmde, sivillerin atmalarda dorudan taraf olana dein saldr nesnesi olmayaca ve korunaca, bir sava biimi olarak sivillerin a braklmasnn yasak olduu, ayrca sivil nfusun hayatta kalmas iin vazgeilmez olan gda maddeleri, tarm alanlar, hububat, iftlik hayvanlar, ime suyu tesisleri, su kaynaklar ve sulama tesislerinin yokedilmesi, tanmas ve bunlara saldrnn yasak olduu, baraj, set ve nkleer santral, tehlikeli gler ieren fabrika ve tesisler, askeri hedef dahi olsalar onlara ynelecek saldrnn denetlenememesi sonucu sivillerin zarar grecei ve ciddi kayplara yol aaca iin saldr hedefi yaplamayaca, sivillerin gvenlii ve askeri gereklerin kanlmaz klmas dnda sivillerin yerlerinden edilemeyecei, bir yer deitirme yrtlecekse, sivil nfusa tatmin edici snma, hijyen, salk, gvenlik ve beslenme koullarnda tanabilmesi iin tm nlemlerin alnaca dzenlenmektedir. Protokoln beinci blmnde; Protokoln datm, imzalanmas, onaylanmas, kabul ve yrrle girii, dzeltme ve ayrlmann usulleri, bildirimler, kayt ve orijinal metinlerin hangi dillerde olduuna ilikindir. nsancl Hukuk lkeleri ve Dnya Hekimler Birlii Bildirgeleri nsancl hukuk ilkelerinin sava koullar dnlerek olutuu ve amacnn insan aclarn en aza indirmek olduu biliniyor. nsancl hukuk, bu nedenle savata sava ilan dahil, hangi sava aralarnn kullanlamayaca, hangi yntemlerin yasak olduu, kimlerin ve nerelerin hedef haline getirilemeyecei, sivil halka nasl davranlaca, sava esirlerine nasl davranlaca ve ne gibi haklar olduu konularn ayrntl olarak dzenlemektedir. nsan44

cl hukukun oluturduu ilkelerle Dnya Hekimler Birlii ilkeleri ve Birliin Silahl atma dnemlerine ilikin kurallar uyumludur. Yukarda 2 nolu Protokoln kimi hkmleri anlmt. zellikle ayrmclk yasana Dnya Hekimler Birlii de dikkat ekiyor. Silahl atma Dnemlerine likin Ynergenin 4. maddesi ihtiyac olanlara ayrmsz salk bakm verilmesini ngryor. Mesleki uygulama srasnda tbbi gizliliin korunaca ynergenin 5. maddesinde dzenleniyor. Hekime salanan ayrcalklarn ve kolaylklarn mesleki amalar dnda kullanlamayaca 6. maddede vurgulanyor. Anlan maddelerin karlklar Cenevre Szlemelerine ek 2 nolu Protokoln, ayrmclk yasan dzenleyen 2. maddesi ile ve 7. maddesi ile, tbbi gizlilikle ilgili olarak Protokoln 10. maddesindeki dzenleme ile Hekimler Birliinin ynergesinin 5. maddesi, uyumludur. Ayn ekilde hasta ve yarallarn zellikle atma srasndaki bakmlarn dzenleyen kurallara ilikin ayn adl Hekimler Birlii Ynergesindeki dzenlemelerin karlklar yukarda szn ettiimiz protokol maddelerinde dzenlenmitir. Hekimler Birlii Ynergesinde, hekimin birincil ykmllnn mesleki grevi olduu ve bu grevi yrtrken en bata yol gstericisinin vicdan olduu belirtilmektedir. Tbbi personel asndan Hekimler Birlii Bildirgeleri ve tm insanlar iin Cenevre Szlemelerine ek 2 nolu Protokoln nsznn sonundaki insani ilkelere dnelim. Bu konuda, Kantn pratik buyruuna1 bavurmann gerekliliine inanyorum. Her defasnda insanla, kendi kiinde olduu kadar baka herkesin kiisinde de srf ara olarak deil, ayn zamanda ama olarak davranacak biimde eylemde bulun. Albert Camusn Dorularnda2 tartt ama-ara ilikisi, Kuuradinin Silinmi Yzler Karsnda yazsnda her ey yaplabilir anlaynn sorgulanmas biiminde srer. Dorularda 1905 Rus Devriminde, bombay arn yeenleri iki kk ocuk faytonda olduu iin atmayan devrimcinin dncesi ve tutumu doru muydu? Yoksa, milyonlarca a ve yoksul ocuun yaad koullar yannda, onlarn bombalamann sonucunda ldrlmelerinin hi bir deeri yok muydu? Kuuradinin sorduu soruyu soralm, ama iin her ey yaplabilir mi? Bu yaznn yazld sralarda, (ubat 1998 ortalar) Saddam tehlikesine kar ABDnin Saddamn saraylarnda gizlendiini aklad biyoloji ve kimyasal silahlar yok etmek iin saraylar bombalayaca ve bombalamann etkilerinden koruyucu nlemleri de ald basna yansyordu. Cenevre Szlemelerine ve protokollere gre, byle bir eylem yasaktr ve bana gre bir sava suudur. Saddam tehlikesinin bertaraf edilmesi gerektiine ilikin ama iin herey yaplabilir mi ? Camusn Veba adl romanndaki3 (14) Dr. Rieux, Vebaya kar sava aar. Salgnn veba olduu tansn koyar, bunu seslendirir, salk ve idari
Kuuradi oanna, Etik, Trkiye Felsefe Kurumu Yayn, Ankara, 1996 ve an Olaylar Arasnda, Ayra Yaynevi, Ankara l997 (Silinmi Yzler Karsnda yazs). 2 Camus Albert, Dorular, Ata Yaynlar, 1964, (.Ferit Edg) 3 Camus Albert, Veba, Sabah Yaynlar, stanbul, 1985, (. Oktay Akbal).
1

45

kurumlarn sorumlularna duyurur. Uygun nlemlerin neler olduu konusunda fikirler retir ve her olaya mdahale eder. Onun bu almasn bir gazeteci kahramanlk olarak niteler. Dr.Rieux, kahramanlkla ilgisinin olmadn syler, yaplann drstlkle ilikisi vardr ona gre. Drstln ne olduu sorusuna ise, genel olarak bilmediini ama kendi durumunda, iimi yapmaktr der. Olaan ve olaanst koullarda, hekimin ii, daha geni bir camia asndan tbbi personelin ii nedir acaba ? Grdk ki, her durumda insan saln korumak ve yaatmak. nsan haklar hukuku ve insancl hukuk bu konuda bir ayrm yapmyor. stelik iini, hibir ayrm yapmadan, tbbi gerekler dnda bir ayrm ve ncelik dnda bir ayrm ve ncelik tanmadan yapma grevi var. Belirtilen durumda, savaanlar tbbi personele ilerini yaptklar iin hibir sulama yneltemezler. Onlar, ilerine dair eylemlerinden sorumlu tutamazlar. Hi bir lkenin yasasnda ya da herhangi bir lkenin yasalarnda konuyla ilgili dzenleme olmasa bile, onlar, insani ilkelerin ve kamu vicdannn korumas altndadrlar . Hsn ndl HD Genel Bakan

46

II. BLM
nsan Haklarnn Korunmas ve Gelitirilmesi in BM Mekanizmalar Mylne Bidault Avrupa nsan Haklar Szlemesi: Sistem ve Prosedr Philip Leach nsan Haklar Hareketi Mustafa Yousry Kentli Haklarnn Kavramsal Temelleri Hsn ndl Dnce zgrlnn Siyasal ve Hukuksal Temelleri Erol Anar Zorunlu G Blent Peker Olaanst Rejimler ve DGMler Ender Bykulha

47

48

NSAN HAKLARININ KORUNMASI VE GELTRLMES N BM MEKANZMALARI

nsan haklarnn korunmas ve gelitirilmesi amacyla Birlemi Milletler (BM) bnyesinde oluturulan birok organ vardr. Bu organlarn grevleri: - Dnyada insan haklarnn etkin olarak hayata geirilmesi konusunda almalar yapmak, - nsan haklar ile ilgili standartlar ve normlar oluturmak, - Devletlerin bu alanda mevcut uluslararas belgelere uyup uymadklarn denetlemektir. nsan haklar ile ilgili iki tr BM prosedrnden sz edilebilir: 1-BM artna Bal Prosedr: BM art erevesinde iletilen bu prosedr belirli bir uluslararas anlama veya szlemenin uygulanmasna bal bir prosedr deildir. Bu prosedr uygulamakla grevli organlara BM artna bal organlar denmektedir. 2-Anlamalara Bal Prosedr: Belirli bir szlemeye dayanarak oluturulan prosedrdr. Bu prosedr uygulamakla grevli organlara Anlamaya Bal Organlar denmektedir. I. BM ARTINA BALI ORGANLAR BMnin insan haklarn koruma ve gelitirme grevinin temel dayana, BM Tekilat Yasasn oluturan BM artdr. BM art Madde 1de, BMnin amalarndan birinin herkesin insan haklar ve temel zgrlklerine saygnn gelitirilmesi ve tevik edilmesi, .... amacyla uluslararas ibirliinin baarlmas olduu ifade edilmektedir. Madde 55te BMnin, rk, cinsiyet, dil veya din ayrm yapmakszn herkesin insan haklarna ve temel zgrlklerine evrensel
49

dzeyde sayg gsterilmesinidestekleyecei ifade edilmektedir. Madde 56da ise, Tm yeler, Madde 55te belirtilen amalara ulamak iin, BM rgt ile ibirlii ierisinde gerek birlikte gerekse ayr ayr hareket edeceklerini taahht ederler denmektedir. BM artnn belirli maddeleri, baz BM organlarna insan haklar alannda zel grevler yklemektedir. rnein Madde 13, BM Genel Kuruluna, insan haklar alannda almalar yapma ve tavsiyelerde bulunma yetkisi tanmaktadr. Ayn ekilde Madde 62 ve 68, Ekonomik ve Sosyal Konsey (ECOSOC) asndan benzer hkmler iermekte ve Konsey'e insan haklarnn gelitirilmesi iin komisyonlar oluturma yetkisi tanmaktadr. nsan haklarnn gelitirilmesi ve korunmas iin BM artna dayal bir sistemden sz edilebilir. BM artna gre, insan haklar sorunlar, sadece devletlerin yetki alanlar dahilinde ele alnabilecek sorunlar deildir; insan haklarnn uluslararas bir boyutu vardr. A. BM nsan Haklar Komisyonu nsan Haklar Komisyonu, BM art Madde 68e gre, 1947 ylnda ECOSOC tarafndan oluturuldu. nsan Haklar Komisyonu 53 ye devletten oluan siyasi bir organdr; ye devletlerin hkmetlerinin yol gstericiliinde bir tutum sergileyen diplomatlar tarafndan temsil edilmektedir. BM nsan Haklar Komisyonu yesi devletler ECOSOC tarafndan seilirler. Dolaysyla nsan Haklar Komisyonunca alnan kararlar siyasi kararlardr. Komisyon her yl Mart-Nisan aylarnda Cenevrede 6 hafta sren toplantlar yapar. Grevi: 1)Standart oluturma faaliyetleri Komisyon ilk toplandnda tek grevi nsan Haklar Evrensel Bildirgesi taslan hazrlamakt. Komisyon bu grevini bir yl iinde tamamlad: nsan Haklar Evrensel Bildirgesi (HEB) 1948 ylnda kabul edildi. Komisyon, bu tarihten itibaren, HEByi temel alarak standart oluturma abalarn younlatrd. Uluslararas insan haklar hukukunun temelini oluturacak bir BM belgesi tasla hazrlad. Bu abalar, BM Genel Kurulunun Sivil ve Politik Haklar Szlemesi ile Ekonomik, Sosyal ve Kltrel Haklar Szlemesini kabul etmesiyle sonuland. Bu belge, BMnin insan haklarn koruma ve gelitirme faaliyetlerinin en temel unsurlardr. Bu belgeler Uluslararas nsan Haklar Belgeleri olarak anlmaktadr. 2) Devletlerin Uluslararas nsan haklar hukukuna ne derece uyduklarn denetleme BM Genel Sekreteri, BMnin kuruluundan bugne, her yl, kii veya hkmet d rgtlerden (NGO) insan haklar ihlalleri konusunda binlerce bavuru
50

almaktadr. nsan Haklar Komisyonunun nceleri insan haklar ihlalleri konusundaki bavurular deerlendirme yetkisi yoktu. Bundan ancak 20 yl sonra, 1967 ylnda, Komisyona, BM Genel Kurulunun da tevikiyle ECOSOC tarafndan bu tr bavurular deerlendirme iin zel yetki tannd. Komisyon, insan haklar alannda yaplan bavurular deerlendirmek zere BM Her Trl Ayrmcln nlenmesi ve Aznlklarn Korunmas Alt Komisyonu oluturmu ve devletlerin uluslararas hukuka ne derece uyduklarn denetleyen ayrntl bir mekanizma ve prosedr (zel prosedr) gelitirmitir. B. BM nsan Haklarnn Korunmas ve Gelitirilmesi Alt Komisyonu nsan Haklar Komisyonunun temel alt birimidir, Komisyonun 1947 ylnda yaplan ilk oturumunda oluturuldu ve resmi olarak Ayrmcln nlenmesi ve Aznlklarn Korunmas Alt Komisyonu adn ald. Ama grev alan bu spesifik konularla snrl deildi; uygulamada bu alan insan haklar ile ilgili dier tm konular iine alacak ekilde geniletilmitir. 1999 ylnda Alt-Komisyonun adnn deimesinin nedeni de buydu; Alt-Komisyon bugn, nsan Haklarnn Korunmas ve Gelitirilmesi Alt Komisyonu adn tamaktadr. Alt Komisyon, kiisel kapasiteleri erevesinde grev yapan, mensubu olduklar devletler tarafndan nerilen ve nsan Haklar Komisyonu tarafndan seilen 26 bamsz uzmandan olumaktadr. Bu yeler seilirken dengeli bir corafi dalma dikkat edilmektedir. nsan Haklar Komisyonu politik bir organ olduundan, Alt Komisyon uzman yelerinin seimi de politik niteliktedir. Dolaysyla, uzmanlarn ne derece bamsz olduklar zaman zaman sorgulanabilmektedir. Alt Komisyon her yln Austos aynda Cenevrede 4 hafta sren toplantlar yapar. Grevi: Grevi, HEB nda almalar yapmak ve nsan Haklar Komisyonuna insan haklarnn korunmas ve gelitirilmesi iin tavsiyelerde bulunmaktr. Alt Komisyon belirli norm ve prensiplerin oluturulmasnda ok yararl almalar yapmtr. Alt Komisyon zel raportr Mr. Leandro Despouyun nsan haklar ve olaanst hal konusundaki raporu (E/CN.4/Sub.2/1997/19) bu tr almalardan biridir. Alt-Komisyonun grevlerinden biri de, ECOSOC ya da nsan Haklar Komisyonunun istedii almalar yapmaktr. Alt Komisyonun grevi kapsaml almalar yapmakla snrl deildir; insan haklar asndan devletleri izleme grevi de tannarak grev alan geniletilmitir. C. nsan Haklar Komisyonunca Oluturulan zel Prosedrler nsan Haklar Komisyonu, zel prosedrler ad altnda, devletlerin uluslararas insan haklar hukukuna ne derece uyduklarn izleyebilmesine yardmc olacak eitli mekanizmalar oluturmutur. Bu grev, politik deerlendirmelerden uzak bamsz uzmanlar tarafndan yerine getirilmektedir.
51

Bu ekilde ileyen iki tr prosedrden sz edilebilir: 1)lkeler baznda iletilen prosedr: Belirli bir lkedeki insan haklar durumunu incelemek zere bir zel Raportr atanr ve raportrn yapt inceleme rapor halinde Komisyona sunulur (ak rapor). rnein 1997 ylnda Nijerya iin byle bir prosedr uygulanmtr. zel raportrn grevleri arasnda, devletin rzasyla sz konusu lkeye ziyaretlerde bulunmak da vardr. Devletlerin bu tr bir ziyareti kabul etmesi ynnde uluslararas bir baskdan sz edilebilir. Raportrn hazrlad rapor, hkmet ve hkmet d kaynaklardan elde edilmi bilgilere dayanr. Raporda hkmete bir dizi tavsiyelerde bulunulur. 2)Tematik Prosedr: Belirli bir konuda (eitim hakk, dnce ve ifade zgrl vb.) alma yapmak ve bu almay Komisyona rapor etmek (ak rapor) zere bir zel Raportr veya bir alma Grubu atanr. zel raportr ya da alma Grubunun, zerinde allan konuda btn lkeler hakknda hkmet veya hkmet d kaynaklardan her trl bilgiye ulamasna izin verilir. Bylece, zel raportrlerin ve alma gruplarnn, belirli bir hakkn kullanmndaki zorluklar analiz etmesi ve Komisyona ilkeler belirlemesini ve bir eylem program yapmasn nermesi mmkn olmaktadr. lgili devletin onay ile lkelere ziyaretlerde bulunmak da bu organlarn grevleri arasndadr. Her yl Komisyona sunulan raporlarda, elde edilen bilgilerin ve Raportr ya da alma Grubu tarafndan yrtlen faaliyetlerin bir zeti yer alr. Bu uygulama, NGOlarn kendi lkelerindeki hak ihlallerini knamalar iin nemli bir aratr. Tematik konuda alan zel raportr veya alma gruplarnn bir ksm kendilerine sunulan bilgi zerine harekete geerler. Bu, u anlama gelir: Hkmetlere acil bavuruda bulunurlar ve hkmetin ; - belirli bir vaka ile ilgili (belirli bir hak ihlali iddias) gr sunmasn ve, - Hak ihlalinin olduu kantlanmsa, bu ihlali durdurmasn isteyerek devlete uluslararas insan haklar hukukuna uymas iin tavsiyelerde bulunurlar. Ama, bir hak ihlalinin olup olmadn tespit etmek ve uluslararas insan haklar hukukunun ierii hatrlatlarak ve baz admlar atlmas tavsiyesinde bulunularak hkmetin hak ihlallerine son vermesine yardmc olmaktr. Bazen, hkmet ile bilgi kayna (rnein Kayplar alma Grubu) arasnda bir iliki kurulmas amalanabilir. Aldklar bilgi zerine harekete geen tematik prosedrlerin listesi -Keyfi Gzalt alma Grubu -Kayplar alma Grubu (1998de Trkiyeyi ziyaret etmitir) -Yargsz ve Keyfi nfazlar zel Raportr (1998 yl raporunda Trkiyeyi ziyaret etmek istediini belirtmitir). -Dnce ve fade zgrl zel Raportr (1996da Trkiyeyi ziyaret etmitir) -kence zel Raportr (1998de Trkiyeyi ziyaret etmitir)
52

-Yarglarn ve Avukatlarn Bamszl zel Raportr -Kadnlara Kar iddet, Nedenleri ve Sonular zel Raportr -lke inde Yerinden Edilen Kiilerle ilgili Genel Sekreter Temsilcisi D. Hkmet D rgtler BM artna bal sistemi nasl kullanabilir? nsan Haklar Komisyonunun iki tr izleme prosedr vardr: 1) Gizli Prosedr (1503 Nolu Prosedr) nsan Haklar Komisyonunca oluturulan bu prosedrde, bireylerin ve NGOlarn insan haklar ihlalleri konusundaki bavurular ele alnmaktadr. Bu uygulamada Alt Komisyon da yer almaktadr: Alt Komisyonun 5 ayr blge grubundan birer kiinin oluturduu bir alma Grubu, Alt Komisyon toplantsndan nce tm bavurular inceler ve bu bavurularn kabul edilebilir olup olmadna karar verir. Alt Komisyon, alma Grubunun kendisine ilettii her bir bavurunun incelenmesine devam edilip edilmeyeceine, Komisyona sunulup sunulmayacana ya da harekete geilip geilmeyeceine karar verir. Tm kararlar kapal bir oturumda gizli oy yntemiyle alnr. Alt Komisyonun ald kararn Komisyona gnderilmesi halinde, Komisyon harekete geip gemeyeceine, ve eer bir giriimde bulunacaksa ne tr bir giriimde bulunacana karar verir. Konuyu inceleyen Komisyon, bavuru iin yaplacak bir ey olmadna karar verebilir veya bavuruyu kamuya ak prosedre havale edebilir ya da dostane bir zme varlmas iin (ilgili devletin onayyla) bir ad hoc Uzlama Komitesi atayabilir. Komisyonun bunun dnda birtakm ara zm yollarna bavurmas da mmkndr: Komisyon sz konusu lke ile ilgili almalar yapacak bamsz bir uzman veya bir zel raportr atayabilir, hkmetin daha ayrntl bilgi vermesini isteyebilir veya konuyu incelemeye devam eder. Bu prosedrn gizli olmas etkinliini azaltmaktadr. Hkmet d rgtler (NGO) Komisyonun ak prosedrn kullanmay tercih etmelidirler. 2)Ak Prosedr (1235 Nolu Prosedr) 1967de ECOSOC, tm lkelerde insan haklar ihlalleri ve temel zgrlklerle ilgili olarak Komisyona yllk deerlendirmeler yapma yetkisi tanmtr. Bu prosedr ye bir devlet, bir grup ye devlet veya Alt Komisyon tarafndan balatlabilir. Bu prosedrn balatlmas durumunda Komisyon: -spesifik bir durumu knayan bir karar alabilir; -bir alma Grubu veya zel Raportrden (veya Genel Sekreter temsilcisinden) tematik veya blgesel dzeyde almalar yapmasn ve bu almalarn rapor halinde sunmasn isteyebilir; veya, -konuyu akla kavuturmas iin bir uzman atayabilir. Hkmet D rgtlerin Rol Hkmet d rgtlerin ulusal dzeydeki grevi, kendi lkelerinde demokratik kurallarn uygulanabilmesi iin gerekli bir kar g oluturmaktr. Bu
53

amala, uluslararas dzeyde konuyla ilgili temel bilgilere (insan haklar alannda uluslararas standartlar) ulaabilir ve uluslararas mekanizmalar kullanabilirler. Bilgiye ulama ve uluslararas mekanizmalarn kullanm, hkmet d rgtlerin, hak ihlalinde bulunan veya buna olanak tanyan kendi hkmetlerini eletirmelerini, knamalarn kolaylatrr. Dolaysyla hkmet d rgtlerin yapmas gerekenler unlardr: a) Komisyon zel prosedrlerini srekli bilgilendirmek. Bugne kadar Trkiye asndan lke baznda zel bir prosedr iletilmemitir. Tematik prosedrlerin kullanm her zaman mmkndr ve etkin olabilmektedir. Bu prosedrlere aktarlan bilgiler mutlaka kontrol edilmeli ve gvenilir olmaldr. ki ekilde bilgi aktarm mmkndr: - Genel bilgilendirme: zle Raportr ya da alma Grubu iin temel oluturacak bilgiler. Genel olarak bilgilendirme, yaanan hak ihlallerinin nedenlerini tespit etme olana salar. - Spesifik ihlal vakalar: zel raportrn hkmete sz konusu hak ihlali iddialar hakknda grlerini sorduu ve ihlali sona erdirecek ekilde kar harekete getii vakalar. Aktarlan bilgi, zel Raportrn veya alma Grubunun hazrlad kamuya ak yllk raporlarn ilgili blmnde -rnein Trkiye ile ilgili blmdeyer alr. Bu raporlar her yl Komisyona sunulur ve Komisyon toplantlar boyunca kamuya ak bir ekilde tartlr. Bu raporlar, NGOlar iin gerek ulusal (zel prosedr sonucunda yetkililere tavsiye edilen hususlar hatrlatmak nemlidir) gerek uluslararas dzeydeki lobi faaliyetlerinde nemli bir aratr. b) Komisyon ve Alt Komisyon toplantlarna katlm Hkmet d rgtlerin Komisyon ve Alt Komisyon toplantlarna dorudan katlmalar her zaman mmkndr: - ECOSOC nezdinde danmanlk stats olan bir NGOnun yazl metin halinde verdiiniz bilgileri Komisyon ve/veya Alt Komisyona gtrmeyi kabul etmesi sonucunda verdiiniz bilgiler bu birimlere ular. - Komisyon ve Alt Komisyonun Cenevredeki toplantlarna katlm, ECOSOC nezdinde danmanlk stats olan ve toplantlara katlabilmeniz iin sizin adnza akreditasyon talebinde bulunmay kabul eden bir NGO araclyla mmkndr. Bu durumda, lkenizdeki hak ihlallerine deinmek zere sz alabilirsiniz, burada da yine danmanlk stats olan bir NGOnun kabul gerekmektedir. Ayrca, Cenevreye gitmek, her tr BM mekanizmas (zel raportrler, alma gruplar, komiteler, uzmanlar), hkmet temsilcileri, ulusal ve uluslararas NGOlarla tanma ve lkenizin durumu hakknda bilgi verme olana salar. Tm bu prosedrlerin (Komisyon, Alt Komisyon, zel prosedr) bir btn olarak kullanlmas gerektii unutulmamaldr. zel bir prosedr sonucunda belirli bir lke hakknda varlan sonu ve o lke hkmetine tavsiyeler, Komis54

yon ve/veya Alt Komisyonun sz konusu lkeyi knayan bir karar almas veya bu lke iin zel bir izleme mekanizmas oluturmas ynndeki abalarda bir ara olarak kullanlabilir. Komisyon, zaman zaman da Alt Komisyon tarafndan alnan kararlarn -nasl bir karar olursa olsun- politik kararlar olduu unutulmamaldr. zel prosedrler ise tamamen bamszdr. II. SZLEME ORGANLARI A. Tanm BM sisteminde, ifade ettikleri haklar ve oluturduklar izleme mekanizmalar nedeniyle zel bir neme sahip 6 ok nemli uluslararas belge vardr. Bu belgelerin her biri, dengeli bir corafi dalm gzetilerek, ye lkelerce seilen bamsz uzmanlardan oluan szleme organ veya Komiteler oluturmaktadr. Tm Komiteler ayn alma yntemini benimsemilerdir. Bu uluslararas belge veya szlemeler unlardr: - Sivil ve Siyasal Haklar Uluslararas Szlemesi (ICCPR): Trkiyenin imzalamad bir szlemedir. Bu Szleme gereince nsan Haklar Komitesi oluturulmutur1.* Ekonomik, Sosyal ve Kltrel Haklar Uluslararas Szlemesi (ICESCR), Trkiyenin imzalamad bir Szlemedir. Ekonomik, Sosyal ve Kltrel Haklar Komitesi, taraf devletlerin ilgili Szlemeye uyup uymadn denetler2. - Her Trl Irk Ayrmclnn nlenmesi Uluslararas Szlemesi (ICERD), Trkiyenin imzalamad bir szlemedir. Bu Szleme erevesinde her Trl Ayrmcln nlenmesi Komitesi oluturulmutur. - kenceye Kar Szleme (CAT): Trkiye bu Szlemeyi 1988 ylnda imzalamtr. Bu Szleme erevesinde kenceye Kar Komite oluturulmutur. - ocuk Haklar Szlemesi: Trkiye bu Szlemeyi 1995 ylnda imzalamtr. Bu Szleme erevesinde ocuk Haklar Komitesi oluturulmutur. - Kadnlara Kar her Trl Ayrmcln nlenmesi Uluslararas Szlemesi: Trkiye bu Szlemeyi 1985te imzalamtr. Bu szleme erevesinde Kadnlara Kar her Trl Ayrmcln nlenmesi Komitesi oluturulmutur. Trkiye son iki szlemeyi onaylarken aznlk haklar (ocuk Haklar Szlemesi-CRC) ve kadn-erkek eitlii (Kadnlara Kar her Trl Ayrmcln nlenmesi Uluslararas Szlemesi-CEDAW) ile ilgili maddelere ekince koymutur. B. ki Farkl Prosedr Szlemelere dayal prosedr, BM artna dayal prosedrden olduka farkldr nk bu prosedrn kullanm, belirli bir szlemenin bir devlet tarafndan imzalanm olup olmamasna baldr.
Trkiye, Sivil ve Siyasal Haklar Uluslararas Szlemesini 15 Austos 2000 tarihinde imzalamtr. 2 Trkiye, Ekonomik, Sosyal ve Kltrel Haklar Uluslararas Szlemesini 15 Austos 2000 tarihinde imzalamtr. 55
1

ki tr Komite prosedr vardr: 1) Rapor Etme Prosedr Bu szlemelere taraf devletler, periyodik olarak, imzalam olduklar szlemedeki haklarn kullanm iin alnan tedbirleri ve bu haklarn kullanmnda ne lde bir ilerleme salandn belirten raporlar hazrlamak ve ilgili Komiteye sunmakla ykmldrler. Bu raporlarda konuyla ilgili tm anayasal, yasal tedbirlerin yansra idari, hukuki, uygulamaya ynelik ve eitim alannda alnm tm tedbirlere yer verilmelidir. Bu yasal ykmlle karn, birok devlet Komitelere zamannda rapor sunmamakta, hatta hi sunmayabilmektedir. rnein Trkiye, 1990 ylndan beri kenceye Kar Komiteye rapor sunmamtr. Uygulama Kamuya ak bir prosedrdr. lgili Szlemeye taraf devletler hazrlam olduklar raporu Komiteye sunar. Uzmanlardan oluan Komite yeleri, sunulan raporla ilgili devlet temsilcilerine sorular sorar. Devleti temsil eden kii bu sorulara cevap verir. Komite: - Szlemenin uygulanmasn etkileyen faktrler ve karlalan zorluklara, - Komitenin olumlu gelime olarak deerlendirdii noktalara ve, - Kayg verici temel sorunlara zellikle iaret ettii ve ilgili devlete neri ve tavsiyelerde bulunduu bir deerlendirme-sonu raporu hazrlar. Hkmet d rgtlerin Komite almalarna katlmalar mmkndr. Bu rgtler, Komiteye alternatif rapor sunabilir veya belge gnderebilirler. Ayrca, Komite yeleriyle Cenevre veya New Yorkta grmeler yapabilirler (Kadnlara Kar Her Trl Ayrmcln nlenmesi Komitesi (CEDAW) ile nsan Haklar Komitesi New Yorkta toplanrlar). Hkmet d rgtler, Komiteye lkeleriyle ilgili bilgi verirler. Ayrca Komite yelerinin, toplantlar ncesinde veya toplant srasnda devlet temsilcilerine baz spesifik sorular sormalarn ve Komitenin szkonusu lkede insan haklarnn gelitirilmesi ynnde devlete tavsiyelerde bulunmasn isteyebilirler. Prosedrn Amac Kesinlikle politik bir prosedr deildir. Bu prosedrn amac, Devletin kendi lke snrlar ierisindeki mevcut insan haklar sorunlarn tespit etmesini salamaktr. Devlet, -Kendi snrlar dahilindeki insan haklarna ilikin istatistiksel bilgi toplayarak (bu devletin yasal ykmlldr) ve, -sivil toplum ile yapc bir diyalog kurarak bunu salamaya alr. Devletin hazrlad raporun incelenmesi devlete bylesi bir diyalog kurma olana verir. rnein bazen hkmet d rgtler ile ulusal komisyonlar devlet raporunun incelenmesine katlrlar. Bylece, insan haklar ile ilgili temel sorunlarn toplumda tartlmas tevik edilmi olur. Devletin hazrlad raporlara lkedeki hkmet d rgtlerin ve halkn z56

grce ulaabilmeleri gerekir. Hkmet d rgtler, Komitenin kabul ettii ve zaman zaman ok sert olabilen neri ve tavsiyelerden; -NGOlarn konuyla ilgili tartmalarnda (basnda kan yaz-makale, konferanslar vs.) -ulusal otoritelerle lobi faaliyetlerinde, -uluslararas dzeydeki faaliyetlerini glendirmekte ve BM mekanizmalar (politik mekanizma: Komisyon, politik olmayan: zel prosedrler, Alt Komisyon) erevesindeki lobi faaliyetlerinde yararlanabilirler. 2) Bavuru Prosedr Sz edilen 6 Komiteden sadece nn, Szlemelerde belirtilen haklarn ihlali konusunda bireylerden gelen bavurular ele alma grevi vardr. Bu Komiteler unlardr: nsan Haklar Komitesi Irk Ayrmclnn nlenmesi Komitesi kenceye Kar Komite Komitelere bireysel bavuruda bulunabilmek iin, Szlemelere taraf devletlerin, Sivil ve Siyasal Haklar Szlemesi htiyari Protokol, Irk Ayrmclnn nlenmesi Szlemesinin 14. Maddesi veya kenceye Kar Szlemenin 22. Maddesine uygun olarak Komitenin yetkisini tandn zel olarak deklare etmesi gerekir. Uygulama Bireysel bavurularn ele alnmas karlkl diyaloglar temelinde olmaktadr: Devletten (6 ay iinde) ve madur olduunu iddia eden kiiden gzlemlerini sunmalar istenir. Komitelere bavurmu kii ile devlet eit muamele grr. Her iki tarafn, kar tarafn sylemleri hakknda kendi deerlendirmesini sunma olana vardr. Komite, Devletin sorunu zmlemek zere herhangi bir ey yapm olup olmadna zellikle bakar. -Komite, geici koruma (nsan Haklar Komitesinin Acil Bavuru yapmas yoluyla) isteyebilir. -Komite, bavuruyla ilgili gzlemlerini kamuya ak olarak ifade eder. Komitenin devletin Szlemeyi ihlal ettii sonucuna varmas halinde, devlete bu durumu dzeltme ynnde tedbirler alma ve yasalarn Szlemeye uygun hale getirerek bu dorultuda uygulamaya koyma tavsiyesinde bulunabilir. -Komitenin vard sonu hukuki karar (yarg karar) nitelii tamaz ama moral adan ve politik olarak byk bir nemi vardr. -Komite, bavuru ile ilgili varlan sonucun taraf devlete uygulanp uygulanmadn yakndan izlemeye alr. Bavurularn Kabul Edilebilirlik Koullar -Bavuru isimsiz olmamaldr.
57

-Bavurular, Komitenin yetkisini tandn resmi olarak onaylam bir devletin yetki snrlar dahilindeki kii veya kiilerce yaplabilir. -Bavurular, haklarnn devlet tarafndan ihlal edildiini iddia eden kiiler veya bu kiilerin yasal temsilcileri tarafndan yaplr. Irk Ayrmclnn nlenmesi Szlemesinin 14. maddesine gre, birden fazla kii, grup olarak Irk Ayrmclnn nlenmesi Komitesine bavuru yapabilirler. -Bavuru yaplabilmesi iin tm i hukuk yollarnn (etkin ve bavurulabilir i hukuk yollar) tketilmi olmas gerekmektedir. kenceye Kar Szlemenin 20. Maddesine gre, soruturma aamasnda elde edilen bilgiler sonucunda Komite, bir veya daha fazla yesini belirli bir lkedeki durumu incelemek zere gizli soruturma yapmakla (Devletin kabul etmesi halinde szkonusu lkeyi ziyaret etmek de dahil olmak zere) grevlendirebilir. kenceye Kar Komite, bu prosedr gereince Trkiye hakknda 1993 ylnda bir rapor yaynlamtr (A/48/44/Add.1). Birok BM belgesine BM nsan Haklar Yksek Komiserliinin http://www.unhchr.ch adresinden ulalabilir.

Mylne Bidault
Uluslararas nsan Haklar Federasyonu Temsilcisi eviren: Zeri nan

58

59

60

AVRUPA NSAN HAKLARI SZLEMES SSTEM VE PROSEDR

1- AVRUPA SZLEME SSTEMNE GENEL BAKI
Avrupa nsan Haklar Szlemesi (AHS), Avrupann kltrel, sosyal ve politik hayatn gelitirme amacyla II. Dnya Savandan hemen sonra kurulan Avrupa Konseyinin almalarnn bir rndr. Avrupa Konseyinin (Strazburgda) olumas ve ilk dnem almalar ksmen, II. Dnya Savanda Avrupada yaanan ciddi insan haklar ihlallerine bir tepki idi. Avrupa Konseyi, nceleri 10 ye devletten (Belika, ngiltere, Fransa, Hollanda, Danimarka, rlanda, sve, Norve, talya, Lksemburg) olumakta idi. Avrupa Konseyinin balca karar organlar Bakanlar Komitesi (yrtme organ) ve Parlamenterler Meclisidir. 1950de kabul edilen Avrupa nsan Haklar Szlemesi 1953te yrrle girmitir. Bu Szleme ile ekonomik, sosyal ve kltrel haklardan ok sivil ve siyasal haklarn korunmas amac gdlmtr. Szleme ile getirilen bireysel bavuru hakk, bireylere ve organizasyonlara, ikayetlerini Avrupa nsan Haklar Komisyonuna ve oradan Avrupa nsan Haklar Mahkemesine gtrerek kendi hkmetlerini dava etme hakk getirmitir. Mahkeme kararlar, Szlemeye taraf olan devletler asndan balaycdr. zellikle 1990l yllarda birok Orta ve Dou Avrupa lkesinin Szlemeyi kabul etmesiyle birlikte Szleme sisteminde byk lekte bir genileme olmutur. 1990l yllarda Szlemeyi kabul eden lkelerden bazlar unlardr: Bulgaristan, ek Cumhuriyeti ve Slovakya (1992), Polonya (1993), Romanya ve Slovenya (1994), Litvanya (1995) ve Andorra, Rusya ve Estonya (1996). Szlemeyi imzalayan lke says 41dir.
61

11. No.lu Protokol1 AHS kapsamnda ele alnan davalar, sistem ierisinde 5 yl srmektedir (her trl ulusal prosedre ek olarak). 1 Kasm 1998de yrrle giren 11. No.lu Protokol ile Komisyon ve Mahkeme ayrmna son verilerek, tam zamanl alan tek bir Mahkeme kurulmutur. 2- AVRUPA NSAN HAKLARI SZLEMESNDE TEMEL HAKLAR Madde 2- Yaam hakk Madde 3- kence yasa Madde 4- Klelik ve zorla altrma yasa Madde 5- Kii zgrl ve gvenlii hakk Madde 6- Adil yarglanma hakk Madde 7- Yasaya dayanmayan ceza verme yasa Madde 8- zel yaama ve aile yaamna sayg hakk Madde 9- Dnce, vicdan ve din zgrl Madde 10- fade zgrl Madde 11- Toplanma ve rgtlenme zgrl Madde 12-Evlenme hakk Madde 13-Etkin bir hukuk yoluna bavurma hakk Madde 14- Ayrmclk yasa Madde 15- Olaanst durumlarda askya alma Madde 16-Yabanclarn siyasi faaliyetlerini kstlama Madde 17- Haklarn ktye kullanm yasa Madde 18- Haklarn kstlanmasnn snrlar Szlemeye Ek Protokoller Temel haklar ek protokollerle geniletilmitir: 1. Protokol: 1952de kabul edilmi, 1954te yrrle girmitir. 1. Protokoln ilk maddesinde dzenlenen haklar unlardr: Madde1: Mlkiyet hakk, Madde 2: Eitim hakk, Madde 3: Makul aralklarla seim yapma hakk. 4. Protokol: 1963de kabul edilen 4. Protokol 1968de yrrle girmitir. 4. Protokolle dzenlenen haklar unlardr: Madde 1: Bir szlemeden doan ykmllklerin yerine getirilmemesi nedeniyle zgrlkten yoksun braklmama Madde 2: Seyahat etme hakk ve ikametgahn seme zgrl Madde 3: Vatandalarn snr d edilmemeleri Madde 4: Yabanclarn toplu snr d edilmeleri yasa Protocol No.11 to the Convention for the protection of Human Rights and Fundamental Freedoms, Restructuring the Control Machinery Thereby, Council of Europe, Doc. H(94) 5; 17 EHRR 501 (1994)
62
1

6. Protokol: 1983te kabul edilen 6. Protokol 1985te yrrle girmitir. 6. Protokoln 1. maddesinde lm cezasnn kaldrlmas (sava zaman ya da yakn sava tehdidi durumu dnda) ngrlmtr. 7. Protokol: 1984te kabul edilerek 1988de yrrle girmitir. 7. Protokol ile dzenlenen haklar unlardr: Madde 1: Yasal olarak ikamet eden yabanclarn snr d edilme koullar Madde 2: Bir mahkumiyet veya cezalandrmann temyiz hakk Madde 3: Adli hatalarda tazminat hakk Madde 4: kinci kez yarglanmama veya cezalandrlmama hakk Madde 5: Elerin haklar asndan eitlik. 3- 11. PROTOKOLE GRE YEN SSTEM Temel haklarda (Madde 1-18) deiiklik yaplmamtr. Szlemenin 19. maddesine gre, devaml alan yeni bir Mahkeme kurulmutur. Her taraf devleti temsilen Parlamenterler Meclisince seilen bir yarg vardr ve bu yarglarn grev sreleri 6 yldr; grev sresi dolan bir yargcn tekrar seilmesi mmkndr (Madde 23). Yarglara 70 yanda emekli olma zorunluluu getirilmitir. Yarglarn te iki ounluunun bir yargcn istenen koullar tamad sonucuna varmas halinde, bu durumdaki yarg grevden alnabilir (Madde 24). Mahkeme Genel Kurulu, Genel Kurul Bakann, Bakan Yardmclarn, Daire Bakanlarn, Katip ve Katip Yardmclarn seer ve Mahkeme kurallarn kabul eder (Madde 26), ama hukuki bir rol yoktur. Davalarn ou 7 yargtan oluan Daireler tarafndan ele alnr (Madde 27&29). Davann ilgili olduu devleti temsil eden yarg, Dairenin bir resen (ex officio) yesi olarak grev yapar. Mahkeme, davalarn kabul edilemezliine oybirlii ile karar verme yetkisi olan ve 3 yargtan oluan Komiteler kurabilir (Madde 28). Komitenin, bir davann kabul edilebilirlii konusunda verdii kararn temyiz edilmesi hakk yoktur, karar kesindir. YARGILAMA SREC Mevcut kabul edilebilirlik ltleri geerlidir (Madde 35). Mahkeme vakann incelemesini yapar ve gerekli grrse soruturma balatr. Devletler, soruturmann yrtlmesi iin gerekli tm kolaylklar salamakla ykmldrler. (Madde 38). Daire szl duruma (istisnai baz hallerde aksine bir karar verilmedike bu durumalar kamuya aktr-Madde 40) yapabilir. Dostane zm (Madde 38 ve 39): Mahkeme, insan haklarna sayg temelinde taraflar arasnda dostane bir zm salanmas iin taraflarn bu yndeki taleplerine tabidir. Taraflar arasnda anlamaya varlmas halinde, olgularn ve ulalan zmn ksaca anlatld bir karar dorultusunda dava kaytlardan karlr. Daire Kararlar: Yarglara aykr gr belirtme hakk tannmtr ve Dairenin verdii kararlar gerekelidir (Madde 45). Daire gerekli grrse zarar gren tarafn adil tatminine hkmeder (Madde 41). Bakanlar Komitesinin rol,
63

alnan kararlarn uygulanmasn denetlemekle snrlandrlmtr (Madde 46). 17 yargtan oluan Byk Daire (Madde 27(1)), dier daireler tarafndan kendisine havale edilen davalarda yarg yetkisine sahiptir. Bir Daire tarafndan grlen dava: - Szlemenin (veya Szleme Protokollerinin) yorumu konusunda ciddi sorunlar ieriyorsa veya; - Sorunun zm Mahkemenin daha nce verdii bir kararla elikili olacaksa Byk Daireye havale edilir (Madde 30). Bu tr davalar yarglarn en geni katlmyla deerlendirilir. Taraflardan herhangi biri davann Byk Dairede grlmesine itiraz edebilir (Madde 30). Davann Yeniden Ele Alnmas (Madde 43): Bir dairenin verdii karardan itibaren ay ierisinde, taraflardan biri, davann Byk Daireye gnderilmesini talep edebilir. Byk Daireden 5 yargcn oluturduu bir heyet davann: (i) Szlemenin yorumuna ilikin ciddi bir sorun, (ii) Szlemenin uygulanmasna ilikin ciddi bir sorun (rnein ulusal hukukun veya uygulanmasnn deitirilmesini gerektirip gerektirmediine); veya, (iii) davann genel nitelikli ciddi bir sorun (nemli bir siyasi mesele veya politikalarda ciddi bir sorun) dourup dourmadna (Madde 43(2)) karar verir. nc Tarafn Mdahalesi Mahkeme Bakan, herhangi bir Szlemeci tarafn veya ilgili herhangi bir kiinin yazl gr bildirmesine veya durumalarda bulunmasna izin verebilir (Madde 36(2)). Devletleraras Davalar Taraf bir devlet, dier bir taraf devletin Szlemeyi ihlal ettii iddiasyla Mahkemeye bavurabilir (Madde 33). Devletleraras davalarda davann kabuledilebilirlii ve esas hakknda Daireler karar verir (Madde 29(2)). Gei Dnemine likin Dzenlemeler 1 Kasm 1998 itibariyle, kabul edilebilir olduuna Komisyonda henz karar verilmemi tm davalar yeni Mahkemeye devredildi. Eski Komisyona, kabuledilebilir olduuna karar verilmi davalarn esas hakknda hkm vermesi iin 1 Kasm 1998den balayarak bir yl sre tannd. Taraf devlet veya Komisyonun bu sre ierisinde bir davay Mahkemeye gndermesine olanak tannd. Mahkemeye gnderilmeyen davalar hakknda Bakanlar Komitesi karar verdi. Mahkemenin Yeni Kurallar 4 Kasm 1998 tarihinde kabul edilen Usul Kurallar, Mahkeme prosedrn ve Mahkemenin i ileyiini ele almaktadr. 4- KABUL EDLEBLRLK KRTERLER Madde 34 [nceki Madde 25]: Mahkeme, Szleme veya Protokollerinde tannan haklarn Yksek Szlemeci Taraflardan birisince ihlal edilmesinden madur olduu iddiasnda bulunan herhangi bir kii, hkmet d kurulu veya kii grubundan gelen bavurular kabul edebilir. Yksek Szlemeci Ta64

raflar bu hakkn etkin bir ekilde kullanlmasna hibir biimde engel olmamay taahht ederler. (a) Kimler Bavurabilir? Kiiler, kii gruplar, hkmet d rgtler (NGO), irketler, aznlk mensuplar, trstler, meslek rgtleri, sendikalar, kiliseler vs. Eitim hakk (No. 11533/85, D.R. 51), yz kzartc muamele veya cezaya maruz kalmama (No. 11921/86, D.R. 57) gibi Szlemede yer alan haklarn bazlar kurulular kapsamaz ama rnein ifade zgrl kurulularn da talep edebilecei bir haktr.1 Hukuki ehliyeti olmamak bavuru hakkn etkilemez. Bavurucular bir yakn veya uygun bir kii tarafndan temsil edilebilir23Mahkeme, bu kiilerin bavurucuyu temsil etmeye yetkili olduklarn gsteren bir belge isteyebilirse de bu ok kat bir kural deildir. Bavurucular ocuk olabilir4. Bavurucu lrse dava, bavurucunun varisleri tarafndan (davadan hukuki anlamda bir yarar salayacaksa veya Mahkeme ikayetin genel bir nemi olduu inancn tayorsa) yrtlebilir. Milliyet ve ikamet edilen yerin bir nemi yoktur. (b) Kimler madur olduklar iddiasnda bulunabilir? Bavurucu bir hakkn ihlali sonucu madur olduunu ileri srmelidir-soyut iddialarda bulunulmamaldr (actio popularis). hlale ilikin varsaymlarda bulunulmamaldr; bavurucu hak ihlalinden kiisel olarak zarar grdn gstermek zorundadr5. Potansiyel madurlar, bir hak ihlali nedeniyle kiisel risk altnda olduklarn aklayarak Mahkemeye bavuru yapabilirler6. Snrd etme ile ilgili davalarda (4. Protokol, Madde 3), dava sonucunda snr d etme kararna varlmas potansiyel bir ihlal unsuru oluturacandan, Mahkemeye bavurulabilir7 Dolayl madurlar: Dorudan madur olan kiinin bavuruda bulunamamas halinde dolayl madurlar Mahkemeye bavurabilirler; bu durumda, dolayl madur olarak bavuru yapan kii, bir hak ihlalinin sonucunda zarar greceini veya bu bavuruyu yapmasnda meru bir kiisel yarar salayacan aklamakla ykmldr. Bu kiiler genellikle ailenin yakn yeleri olabilmektedir
Sunday Times v UK, April 26, 1979, Series A, No. 30; 2 E.H.R.R.245. Winterwerp v Netherlands, October 24, 1979, Series A, No. 33; 2 E.H.R.R. 387. 3 Van der Leer v Netherlands, September 27, 1990, Series A, No. 170; 12 E.H.R.R. 267 4 Marckx v Belgium, June 3, 1979, Series A, No.31; 2 E.H.R.R. 330 5 Klass v Germany, September 6, 1978, Series A, No.28; 2 E.H.R.R. 214 6 Open Door Counselling & Dublin Well Women v. Ireland, October 29, 1992, Series A, No.246; 15 E.H.R.R. 244. (Bu davada, ocuk dourma yandaki kadnlar, ngilterede krtaj konusunda bilgi yaymay engelleyen mahkeme kararndan dolay madur olduklar iddiasnda bulundular) 7 Soering v UK, July 7, 1989, Series A, No.161; 11 E.H.R.R. 439
2 1

65

ama nc bir tarafn da dolayl madur olarak bavuru yapmas mmkndr. Madde 35(1)(nceki Madde 26): Mahkeme bir konuyu sadece, uluslararas hukukun genelde tannan kurallar uyarnca, tm i hukuk yollar tketildikten sonra ve nihai kararn alnd tarihten itibaren alt ay iinde ele alabilir. (c) Hukuk Yollarnn Tketilmesi - Tm i hukuk yollarnn (ama sadece mevcut, etkin ve tatmin edici i hukuk yollar) tketilmesi gereklidir. Sadece adli i hukuk yollar deil ayn zamanda maduriyeti telafi edebilecek dier yollarn da tketilmesi gerekir1. - Bir bavurucunun AHMye gtrecei bir ihlal davas, z bakmndan i hukuk srelerinde ele alnm olmaldr2, 3. Bylece, yerel mahkemelere, AHMye yaplan bavurudaki ikayet konular zerinde bir hkm verme olana salanm olur. Mmknse, i hukuk srecinde Avrupa nsan Haklar Szlemesine deinilmesi tavsiye edilir ama mutlak gerekli deildir. - Temyiz srecinde veya dier potansiyel hak arama yollarnda baar perspektifi olmad ak ise i hukuk yolarnn tketilmesi zorunlu deildir. - hukuk yollarndan etkin sonu alabilirlik olasl varsa, bu hak arama yollarna bavurulmaldr. - Hkmetler her frsatta i hukuk yollarnn tketilmedii konusundaki itirazlarn dile getirirler. hukuk yollarnn tketilmesi ynnde atlan admlarn bavuruda belirtilmesi gerekir; bu durumda devletin i hukuk yollarnn tketilmesi gereini ileri srmemesi iin kantlar ortaya konmu olur; devlet eer hala bavurulabilecek yollar olduunu ileri srerse, bavurucu bu yollarn neden tketilmediini veya sz edilen hak arama yolunun neden etkin bir hak arama yolu olmadn aklamak zorundadr. Madde 35(1): Mahkeme bir konuyu sadece, uluslararas hukukun genelde tannan kurallar uyarnca, tm i hukuk yollar tketildikten sonra ve nihai kararn alnd tarihten itibaren alt ay iinde ele alabilir. (d) Zaman Snrlamas Gereke: Hukuki netlik ve davalarn makul bir srede ele alnmasn salar; yetkilileri vd. belirsizlikten kurtarr; unutulabilecek olgularn saptanmasn mmkn klar. Zaman snrlamas, i hukuk srecinde alnm nihai karardan itibaren ilemeye balar; bu, bavurucunun alnan son karardan haberdar olduunu gsterir. Bavurucu, etkin olmad kantlanan bir hak arama yoluna bavurmusa, 6 ay kural, etkin bir hak arama yolunun sonucunda verilen nihai karardan itibaren ilemeye balar. Belirsizlik hallerinde bavurunun kabul edilmemesi olasln ortadan kalAkdvar v Turkey, September 16, 1996, R.J.D. 1996-IV, No.15; (1997) 23 E.H.R.R. 143. 2 Guzzardi v Italy, November 6, 1980, Series A, No.39; 3 E.H.R.R. 333 3 Glasenapp v Germany, August 28, 1986, Series A, No.104; 9 E.H.R.R. 25 66
1

drmak iin, ulusal dzeyde potansiyel hak arama yollarna bavurulmas ile ayn zamanda Mahkemeye bavuruda bulunulmaldr. hukuk yollar mevcut deilse, bavuru konusu olayn yaand andan balamak zere 6 ay iinde Mahkemeye bavurulmaldr. Madde 35(2): Mahkeme, 34. Madde uyarnca sunulan herhangi bir bireysel bavuruyu aadaki hallerde kabul etmez: -Bavuru isimsiz ise veya; -Bavuru, Mahkeme tarafndan daha nce incelenmi veya uluslararas dier bir soruturma veya zm merciine sunulmu baka bir bavurunun konusuyla esas itibariyle ayn ise ve konuyla ilgili yeni bilgiler iermiyorsa (e) isimsiz bavurular Bavurularda bavurucu ad olmaldr; ama bavurucu gizlilik talep edebilir; bu durumda, bavurucu dava raporlarnda isminin ba harfleriyle anlr. (f) Mahkeme tarafndan daha nce incelenmi baka bir bavurunun konusuyla esas itibariyle ayn olan bavurular - Ayn bavurucu tarafndan ayn konuda yaplan bavurular - Daha nce, i hukuk yollarn tketmemi olduu iin bavurusunun kabuledilemez olduuna karar verilen bavurucu, etkin i hukuk yollarn tkettikten sonra Mahkemeye tekrar bavurabilir. (g) daha nce uluslararas dier bir soruturma veya zm merciine sunulmu bavurular - rnein, daha nce Sivil ve Siyasal Haklar Uluslararas Szlemesi uyarnca BM nsan Haklar Komitesine yaplan bavurular. - Daha nce uluslararas dier bir soruturma veya zm merciine ayn kii tarafndan ve tam olarak ayn ierikte yaplm bavurular Madde 35(3): Mahkeme, 34. Madde uyarnca sunulan herhangi bir bireysel bavuruyu, Szleme ve Protokollerinin hkmleri dnda kalm, aka dayanaktan yoksun veya bavuru hakknn ktye kullanld deerlendirmesi yapt takdirde, kabul edilemez bulur. (h) Szleme hkmleri dnda kalan bavurular - Ratione loci1-ddia edilen hak ihlalinin ilgili devletin yetki alan iinde gereklemesi gerekir. Devlet, Madde 56 kapsamnda Szlemenin baml blgede de uygulanacan kabul etmise devletin yetki alan sz konusu blgeyi de kapsar; yetki alan, devletin yetkisi ve sorumluluu altndaki herkesi kapsar. Bu nedenle Kbrstan Trkiyeye kar alm davalarda Trkiye, Kbrstaki silahl kuvvetlerinin eylemlerinden sorumlu tutulmaktadr. - Uluslararas bir kuruluun alm olduu bir karar hakknda ikayette bulunmak ou zaman mmkn deildir. - Ratione materiae2- Szlemece korunmayan haklara ilikin bavurular.
1 2

Mekana bal uyumazlk durumu Maddesel uyumazlk durumu 67

rnein, Szlemede hibir ekilde yer almayan haklara ilikin ya da Madde 8e gre zel yaamn bir paras olarak deerlendirilmeyen bir eylemden dolay yaplan bavurular. - Ratione temporis1- hlalin gerekletii tarihte, Szlemeyi onaylamam veya bireysel bavuru hakkn kabul etmemi olan devletlere kar yaplan bavurular. - Bavuruya konu edilen olaylarn Szlemenin yrrle girmesinden nce balad ve sonrasnda da devam etmekte olduu hallerde, Szlemenin yrrle girmesinden sonraki olaylar bavurusu konusu olabilir. Bununla birlikte Mahkemenin, Szlemenin yrrle girmesinden nceki olgular da dikkate almas mmkndr. - Devlete (veya devlete bal bir birime, rnein bir kamu grevlisine veya mahkemeye) kar olmayp zel kii veya kurululara kar alan davalar. Devlet iddia edilen hak ihlalinden sorumlu olmadka; rnein, kiiyi bakalarnn eylemlerine kar korumak iin gerekli tedbirleri almamaktan sorumlu tutulmadka byle bir bavuru yaplamaz2 3 (Ayrca baknz A v UK, Judgement of 23.9.1998-Bu davada Mahkeme, ngilterede yasalarn ocuu vey baba dayandan korumakta yetersiz olmas nedeniyle ngiliz devletini sorumlu tutmutur.) (i ) aka dayanaktan yoksun olma - Bavuruda, Szlemenin ihlal edildiine ilikin dayanaklar belirtilmez ise; rnein bavurucu iddiasn destekleyici hibir kant ileri srememise veya bavuru konusu olgular Szleme kapsamndaki haklarda yaplan snrlama veya kstlamalara ilikinse. (j) Bavuru hakknn ktye kullanlmas - Hibir hukuki temeli olmayan veya sulayc bir dille yazlm bavurular. - Hakk ktye kullanma niyeti tayan davran veya ifadeler. (5) AHM UYGULAMA VE PROSEDR (i ) Yazma Adresi: European Court Of Human Rights Council of Europe F-67075 Strasbourg Cedex France Tel: (0) 3 88 41 20 18 Fax: (0) 3 88 41 27 30 Website:http://www.coe.int (ii) Mahkemeye Bavuru Yapmak
1 2

Zamana bal uyumazlk durumu Young, James &Webster v UK, June 26, 1981, Series A, No.44; 4 E.H.R.R. 38. 3 X and Y v Netherlands, March 26, 1985, Series A, No.91; 8 E.H.R.R. 235. 68

lk bavuru mektubunda bavurucunun/bavurucularn ad olmal, ilgili olgulara ve bavurulan i hukuk yollarna ve bavurucunun ihlal edildiini iddia ettii Szleme maddelerine ksaca deinilmelidir. Bavurunun bir avukat tarafndan yaplmasna gerek yoktur. ikayetin ileme konduu tarih (6 ay snrlamasnn uygulanmas amacyla) ilk mektubun yazld tarihtir. Mektup faksla da gnderilebilir. (iii) Kabuledilebilirlik Deerlendirmesi Bavuru yapldktan sonra, Mahkeme geici bir dosya aacaktr. Mahkeme Sekreteryasndan bir avukat, bavuru formu ve yetki belgesini (mvekkil tarafndan imzalanmas ve bir avukata kendisi adna hareket etme yetkisi tanmas gerekir) bavurucuya gnderecektir. Bavuru formunun (ve yetki belgesinin) doldurulup 6 hafta (gerekli grldnde, yazl talep zerine bu sreyi uzatmak mmkndr) iinde Mahkemeye gnderilmesi gerekir. lgili tm belgelerin birer kopyas bavuru ile birlikte Mahkemeye sunulmaldr. Bu aamada hukuki yardm sz konusu deildir. Bavuru, doldurulmu bavuru formunun Mahkemeye ulamas zerine resmi olarak kaydedilir. Mahkeme, dava dosya numarasn ve bavurunun ileme girdii tarihi ve eer bavurunun kabuledilebilirlii asndan sorun oluturabilecek noktalar varsa bu konular bavurucuya bir mektupla bildirir. Bavurucunun sorun olabilecek konulara cevap vermesi gerekir. Bavurunun kayd yapldktan sonra, Mahkemeye sunulan tm belgelere herkese ulalabilir (Mahkeme aksi ynde bir karar vermemise). Kayttan sonra, bavuru, davann kabuledilebilir olup olmadna karar verilmesi iin bir raportr yargca (raportrn kimlii bavurucuya aklanmaz) havale edilir. Mahkeme (3 kiiden oluan Komiteler veya 7 kiiden oluan Daireler) bir bavurunun kabul edilemez olduu sonucuna varabilir veya bavuru konusunda ilgili devletle ilikiye geebilir. Devletten, bavuruyla ilgili baz spesifik sorulara 6 hafta ierisinde (bu sre uzatlabilir) cevap vermesi istenir (Devletle yazmalarn bir kopyas bavurucuya gnderilir). Bir dava hakknda ilgili hkmetle ilikiye geilmesi halinde bavurucu hukuki yardm talebinde bulunabilir. Mali anlamda hukuksal yardm konusundaki deerlendirme, uygun grlen bir ulusal kurum tarafndan yaplr. Mahkeme, hukuki yardm bavurusunu, bu konudaki grn almak zere Hkmete gnderir. Her yarglama sreci iin belirlenmi cretler vardr. Yarglamann her aamas iin belirlenen hukuki yardm miktar avukata yazl olarak bildirilir ve avukat tarafndan imzalanp geri gnderilmesi gerekir. Hukuki yardm miktar banka transferi yoluyla denir. Hkmetin yazl olarak sunduu deerlendirmelerinin birer kopyas bavurucuya gnderilir. Bavurucu, hkmetin gzlemleri hakkndaki grlerini belirlenen sre ierisinde yazl olarak sunar. 3 yargtan oluan Komite (oybirlii sz konusuysa) bavurunun kabul edilemez olduuna karar verebilir. Dier davalar ise 7 yargtan oluan bir Daire
69

tarafndan ele alnr. Mahkeme, nadiren bavurulan bir yntem de olsa, bavurunun kabuledilebilir olup olmadna karar vermek iin duruma yapabilir. Bir bavurunun, ksmi olarak kabuledilebilir/kabul edilemez olduuna karar verilebilir. (iv) Olgularn Saptanmas Mahkeme seyrek de olsa, tanklar aratrabilir ve ani soruturmalar yrtebilir. Geici Tedbirler (Kural 39): Bir Daire, taraflarn yarar ya da davann gerei gibi yrtlebilmesi iin kabul edilmesi gerektiini dnd bir geici tedbiri taraflara gsterebilir. Bunun iin aamal bir deerlendirme yaplr: - ok ciddi bir sorunun onarlamaz zararlar yaratma riski varsa; - ok yakn bir zamanda zarara grme olasl varsa ve zararn telafisi mmkn deilse; - ilk bakta hakl grnen bir dava sz konusu ise. rnein, bavurucu, ikence grme veya lm riskinin olduu bir lkeye snr d edilme tehdidi altnda ise Mahkeme geici bir tedbir alabilir. (v) Esasn ncelenmesi Raportr esasa ilikin bilgileri ayrntl olarak inceler. (vi) Dostane zm Devlete, hak ihlaline neden olan sorunu zme frsat salar. Mahkeme, taraflara bir zme ulalmas iin nerileri olup olmadn sorar. Dostane zme ulaldnda dava kaytlardan karlr. (vii) Duruma Taraflardan son kez yazl sunum yapmalar istenir (Hatrlatma). Her trl giderin karlanmas veya tazminat talebi, ya bu yazl sunuma dahil edilmeli ya da kabuledilebilirlik kararna varld tarihten itibaren iki ay ierisinde Mahkemeye sunulmaldr (aksi takdirde Mahkeme bu giderleri kendisi belirler). Durumalar aleni yaplr ve genellikle iki saatten fazla srmez. Bavuruculara genellikle szl sunum yapmalar iin 30 dakika tannr. Yarglarn taraflara soru sormas halinde durumaya 15-20 dakikalk bir ara verilebilir, bylece taraflardan her birinin sorular cevaplamas ve kar tarafa cevap vermesi iin 15-20 dakika tannm olur. Mahkeme, istisnai olarak durumadan vazgeebilir (Kural 59). (viii) Karar Mahkemenin karar durumadan birka ay sonra yaynlanr. Karar 41. Madde kapsamnda adil tatmin konusunda deme yaplmasna hkmedebilir (maddi ve manevi zarar ile hukuksal giderler iin tazminat denmesi)
70

(ix) Mahkeme Kararlarnn Uygulanmas Karar, kararn uygulanmasn denetleyecek olan Bakanlar Komitesine gnderilir (Madde 46(2)). Philip Leach Avukat, Krt nsan Haklar Projesi Hukuk Direktr, ngiltere

eviren: Zeri nan

71

NSAN HAKLARI HAREKET

Geleneksel nsan Haklar Hareketi (Sivil Haklar Hareketi)

Yeni nsan Haklar Hareketi (Yerel, Blgesel ve Uluslararas Hkmetd rgtler-NGOlar)

(Siyasi veya deolojik nsan Haklar Gruplar) -eitli siyasi veya dinsel ideolojiler erevesinde faaliyet gsterirler. -Entelektel, sosyal ve siyasi aktrlere dayanrlar. -Amalarna ulamak iin geleneksel siyasi ve sivil aralar kullanrlar. -Siyasi ve ideolojik glerle rgtsel ve ideolojik ilikileri vardr.

(Hukuksal Temelde Faaliyet Gsteren nsan Haklar Gruplar) -almalarnn temel erevesini Uluslararas nsan Haklar Standartlar oluturur. -zellikle avukatlara ve hukuk uzmanlarna bal olarak faaliyet yrtrler. -Kabul grm ulusal ve uluslararas mekanizmalar kullanrlar. -rgtsel ilikileri bir iletiim a stratejisine dayanr.

72

NSAN HAKLARI ALANINDA ALIAN HKMET DII RGTLERN YAPISI

GENEL KURUL Politika belirler

GENEL SEKRETER Yrtme Birimi

Uluslararas likiler 1. eviri 2. Uluslararas toplum ve uluslararas insan haklar kurulular ile ilikiler

Aratrma Birimi 1. Eldeki bilgilerin gzden geirilmesi gerekli dzenlemelerin yaplmas 2. Taslak raporlarn ve basn aklamalarnn hazrlanmas 3. Toplant, basn konferans, vs. dzenlenmesi

Alan almas Birimi 1. Bilgi toplama 2. Bavurular alma 3. Dokmantasyon ve bilgilerin doruluunu teyit etme 4. Yetkili otorite ile yazma

Basn Arivi Destekleyici bilgi

73

BLG TOPLAMA VE ELDEK BLGLER DOKMANTER HALE GETRME

Bilgi Kaynaklar -Madurlar -Aileler ve akrabalar -Avukatlar -Medya -Grg tanklar Pasif Olarak Aktif Olarak Olay tespit misyonlar araclyla Szl veya yazl bilgi aktarm ya da bavurular yoluyla

Alan almas

DOKMANTASYON -Madurlarn, madur yaknlarnn, grg tanklarnn, ilgili grevlilerin vs. dinlenmesi -lgili tm belge ve sertifikalarn toplanmas (salk raporlar, kimlik kart, yarg kararlar vs.) -Fotoraflar -lgili olabilecek dier bilgiler -Basn arivi

74

BLGLER DOKMANTER HALE GETRME

Kant Yok

Net olmayan bilgiler

Gl Kantlar

Aratrma Birimi

Yetkili Otoriteler

Uluslararas liki Birimi

Ulusal Toplum

Uluslararas nsan Haklar Toplumu

75

BR HAK HLAL LE LGL SPESFK BLG TOPLAMA

kence

Bilgi Kayna 1.Madurun kendisi 2.Avukat 3.Akrabalar 4.Grg tanklar 5.Basn

Belgeler 1.Yazl bavuru 2.Salk raporlar 3.Resmi aklamalar 4.Fotoraflar

Kayp

Bilgi Kayna 1.Avukat 2.Akrabalar 3.Basn

Belgeler 1.Yazl bavuru 2.Resmi belge 3.Madurun fotoraf

76

Aratrma Birimi

Mevcut belgelerin incelenmesi

Mevcut belgelerin hukuka uygun hale getirilmesi

Taslak Haline Getirme

Basn Aklamalar

Raporlar

Yllk Rapor

77

BASIN AIKLAMASI

Acil Eylem Tek Bir Hak hlali ile ilgili

Medya nsan Haklar Toplumu

Bask oluturma

Basn Aklamalar: 1-Ksa 2-Konuya odakl 3-Ak 4-Pratik tavsiyeler ierecek ekilde yazlmaldr.

78

RAPORLAR

Acil veya Planlanm Eylem (Belirli bir sre ile snrl ve spesifik bir ihlal alan ile ilgili)

Medya nsan Haklar Toplumu BM nsan Haklar Organlar

Bask oluturma

Raporlar: 1-Aklayc 2-Bilgi verici 3-Dzenli 4-Hukuki analizler ierecek 5-Geni bir okur kitlesini gznnde bulunduracak 6-Ayrntl ve pratik tavsiyeler ierecek ekilde hazrlanmaldr.

79

YILLIK RAPORLAR

Planlanm Eylem Hkmet d rgtn (NGOnun) faaliyetlerini belgeler

Medya nsan Haklar Toplumu BM nsan Haklar Organlar Aratrmaclar Aydnlar vs.

Bask oluturma

Yllk Raporlar: 1-Belgelere dayanan 2-Ak ve somut 3-Dzenli 4-Hukuki analizler ierecek 5-Geni bir okur kitlesini gznnde bulunduracak ekilde hazrlanmaldr.

Karlalan Engeller 1-Hkmetle ilgili (veya toplumsal) muhalif bir ortam 2-Ayn alanda faaliyet gsteren NGOlar arasndaki pasif rekabet 3-Bilgi eksiklii, zellikle resmi bilgi eksiklii 4-Ulusal ve uluslararas NGOlar aras koordinasyon eksiklii 5-Siyasal ve ideolojik basklarn etkisi 6-Kaynak eksiklii

Mustafa Yousry Msr nsan Haklar rgt Genel Sekreteri eviren: Zeri nan
80

KENTL HAKLARININ KAVRAMSAL TEMELLER

1. nsan haklar-nsan onuru nsan haklar, tm insanlarn doutan sahip olduu haklardr. Bu kabul, genelde paylalan bir dncedir. Fakat bunun akla kavuturulmas gereken ynleri var. nsan haklar dediimiz eyler nedir ki, bunlara bir sahiplikten stelik doutan sahip olmaklktan sz ediyoruz? nsan haklarnn her biri, birer deeri ifade eder. nsan onuru dediimizde de insann deerinden sz ediyoruz. nsann deeri ise onu dier canl trlerinden ayran zellikleridir. nsan dier canl trlerinden ayran temel zellii ise, insann bilinli retim yapmas ve gzellikler yaratmasdr. Dolaysyla, bilinli retim (buna dnebileceimiz tm retimleri, bata kendisini ve geim aralarn bilinli olarak yaratmak olmak zere) ve gzellik yaratma (estetik), insan dier canl trlerinden ayran temel zelliidir. Hak, genel olarak ya kiileraras yazl ya da szl szlemelerden ya da yasalardan doar. nsan haklarnn temel zellii, kaynan szleme ya da yasaya dayanmakszn aa vurmasdr. nsan haklar hayatn iinde, ihtiyatan, ihtiya sahiplerinin istemlerinden kaynan bulur. Tarihin tm dnemlerini kapsayacak ekilde, otorite karsnda ihtiya sahiplerinin taleplerini ekillendirmeleridir sz konusu olan. Kendisini ve kendi geim aralarn bilinli olarak reten ve gzellikler yaratan, bu olanaa canl trleri ierisinde sahip olan insann eylemidir, yaama durumlardr insan haklarnn kayna. O nedenle, insan haklar evrimcidir. Srekli geliir. O nedenle, yaama durumlarndan kaynakl olduu iin dinamiktir. Kaynakland yaam harekete dayand iin dinamik bir sretir insan haklar. Her tarihsel dnemde ihtiyalar ve her tarihsel dnemde istemler eitlenir, zenginleir, derinleir. nsan haklarnn evrimci ve dinamik karakteri buna yant verir. O nedenle de insan haklar listesine son nokta konulamaz.
81

nsann rettikleri ve yarattklaryla bir btn oluu, onun deerini oluturur. nsan onuru dediimiz ey, rettii ve yaratt ile bir btn olan canl trnn, tm biim ve eitleriyle ve her eylemde-ilemde, bir muamele beklentisini ortaya koyar. nsan Haklar Evrensel Bildirisinin tm insanlarn onurda ve haklarda eitliini vurgulayan 1. maddesinin insan onurunun altn izdiini belirtmeliyiz. Bildirinin anahtar kavram insan onurudur. Tm insanlar insan olma onuru bakmndan eittirler. Dolaysyla, insanlar, ii, memur, doktor, bilim insan, sanat, general, devlet bakan, avukat ve benzeri sfat ve kimlikleri ile deil, balbana insan olular itibariyle bir deer ifade ederler ve bu zellikleri nedeniyle de deer ya da onurlarna uygun muamele, ama her eylem ve ilem asndan uygun muamele beklentisi ierisindedirler. 2. nsan haklar kategorileri Burada insan haklar listesinin evrimindeki satrbalarna bir gz atalm. Her bir hak ile ilgili tarihsel kk aratrmas bu almann kapsamna girmiyor. O nedenle genel ve demet halinde bulunanlardan sz edeceiz. ok deil, 50 yl ncesine, nsan Haklar Evrensel Bildirisinin hazrlanmas srecine dnelim. Sovyetler Birlii ekonomik ve sosyal haklar ne karyordu, Amerika Birleik Devletleri de kiisel ve siyasal haklar... Aka ekmek ve hrriyet kar karya getiriliyordu bu tartmalarda. Tartmalar iki ayr bildiri hazrlanmas noktasna geldi. Sonra tek metinde anlald ve o bilinen nsan Haklar Evrensel Bildirisi, 10 Aralk 1948de Pariste toplanan Birlemi Milletler Genel Kurulunda kabul ve ilan edildi. Bildiri incelendiinde, 1-21. maddelerin kiisel ve siyasal haklar, 22-28. maddelerinin de ekonomik ve sosyal haklar dzenledii grlmektedir. Bu byk bir uzlamayd. Bu uzlama, 1966 ylnda, ikiz szlemeler olarak da bilinen ve Bildirinin iki ayr hak kategorisini szleme formunda dzenleyen, Birlemi Milletler Kiisel ve Siyasal Haklar Uluslararas Szlemesi ile BM Ekonomik, Toplumsal ve Kltrel Haklar Uluslararas Szlemesi nedeniyle bozuldu. Amerika Birleik Devletleri her iki szlemeyi de imzalamad. Szlemeler, 1960l yllardaki 3.Dnya ya da Balantszlar Hareketinin ve sosyalist sistemin Birlemi Milletlerdeki arl nedeniyle hazrland ve 10 yl sonra 1976 ylnda yrrle girdi. Hangi haklar kiisel ve siyasal nitelikte, hangi haklar ekonomik, toplumsal (sosyal) ve kltrel hak niteliindedir? kence yasa, kii zgrl ve gvenlii hakk, ifade zgrl, inan zgrl, adil yarglanma hakk gibi haklar kiisel ve siyasal haklar; konut, salk, alma ve sendikal haklar gibi haklar da ekonomik ve sosyal haklar olarak nitelenir. Bu iki hak grubu dnda, bir nc hak grubu son 20-30 ylda hzla gndeme geldi. nsan haklarnn kaynanda ihtiyalar ve talepler olduunu, yaamn iinden ktn, yaamn ise statik deil dinamik olduunu belirtmitik. Bu nedenle, byle bir gelime bekleniyordu ve bu sre devam ediyor. nc grup haklar, dayanma haklardr. Bu haklar arasnda, evre, bar, gelime, insanln ortak mal varlndan yararlanma haklar ve halklarn haklar saylabilir.
82

3. nsan haklar hukukunda hakkn unsurlar nsan hakk olarak nitelediimiz bir hakta, hukuksal olarak ne gibi zellikler, unsurlar vardr ki ona biz insan hakk diyoruz? Ya da insan haklarn yaamdan kaynakl olarak gsterdiimize gre, ne gibi yaama durumlar hak formunda dzenlenebilmektedir? nsan Haklar Hukuku, bir yaama durumunu hak formunda dzenlerken, ya da hak diye nitelenen yaama durumunun gerekten insan hakk olabilme, saylabilme potansiyelini deerlendirirken drt unsur arar. Bunlar, hak diye nitelenen eyin a) Konu, b) zne, c) Muhatap ve d) Yaptrm unsurlarn tamas gerektiidir. nsan haklar hukukunda, insan hakknn konusu ile kastedilen, o hakla hangi deerin korunduudur. nsan haklar savunuculuu, aktivistlii ya da insan haklarnn korunmas eylemi, kar savunuculuu, korumacl ya da aktivistlii deildir. Her biri birer deeri ifade eden insan haklarn, szleme ya da kanundan doan ya da o tr belgelerce dzenlenmi ya da yazl olmayan ilikilerin yaand durumlardaki hak sahiplii ya da dar anlamda ekonomik, sosyal ya da snf karlaryla kartrmamak gerekir. Tersi durumlar da grlebilir. cret istemi ya da dinlenme gnleri iin istemde bulunma bir bireyin kiisel iliki alanna giren ve dar anlamda kar gibi grnm kazanabilen durumlar, gerekte o ilikinin arkasndaki deerin kar gibi grnm kazanmasndan ibarettir. Byle bir eylem-ilem de (kar gibi grnm alan eylem- ilem de) gerekte bir deerin korunmas, kazanlmas ya da gelitirilmesine dnktr. Burada deerlendirmeye konu olan, deeri korumaya ya da kazanmaya ya da gelitirmeye dnk eylemle, kar, menfaat salamaya dnk eylem/ilem arasndaki ilikidir. kence yasa, baka bir anlatmla ikence grmeme hakkdr. kencenin nlenmesi, yaplmsa saptanmas ve hukuksal sonuca balanmas iin almak bir deeri korumaya (bu deer, onurlu yaam hakk ve fiziksel ve ruhsal vcut btnlnn, insan onurunun korunmasdr) dnk eylemilemde bulunmaktr. kencenin ve ikencecinin gizlenmesi, korunmasna dnk ilem-eylem de kar korumaya dnktr. Doaya, evreye zarar verdii kantlanm yntemlerle herhangi bir retim faaliyetini srdrmek, bunda srarl olmak kar korumaya dnk ilem-eylemdir. Oysa, doa, evre ve tarihsel, kltrel ve mimari miras korumaya dnk eylem/ilem deer korumaya dnk eylem-ilemdir. rnein, Bergama kyllerinin eylemi deer korumaya dnktr. Belki o kyllerin topraklar ve yaadklar corafya ilk ve direkt etkilenecektir, uygulanan zararl faaliyetten. Ancak, bu durum ve eylemlerinin z, karla aklanamaz. Oysa, Marmariste, sit alanna yaplm bir otel inaatnn yktrlmasna tepki gstererek direni gsteren kyllerin eylemi ise dar anlamda kar eylemidir. Eylemi yapana deil, eylemin zne bakmak gerekir. Demek ki, insan haklar hukuku, bir yaama durumunu hak formunda dzenleyebilmek iin ya da yaplm bir hukuksal dzenlemeyi insan hakk olarak niteleyebilmek iin, onunla hangi deerin korunmak istendiine bakar. nsan haklar hukuku, ikinci unsur olarak, hakkn znesini arar. Hak diye nitelenen ya da yle dzenlenen bir normda, o hakkn sahibinin kim olduunun belli olmas gerekir. Hakkn sahibi, kimi kez, madur olarak, eylem ya da i83

lemden birebir zarar gren olarak karmza kar. Ya da nceden hakkn sahibi bellidir. Eylem ya da ilemde bulunulmadan nce bellidir. Hakkn sahibinin her durumda tekil gerek kii olmas koulu da bulunmamaktadr. nsan haklar hukuku, temelde birey ile devlet arasndaki ilikiyi ve elimeyi esas almakla birlikte, giderek bireyin de iinde yer ald, bireylerden oluan topluluklar, gruplar da hak sahibi olarak nitelenir oldular. Ve nihayet, BM Kiisel ve Siyasal Haklar Szlemesi ve Ekonomik, Sosyal ve Kltrel Haklar Szlemesinde olduu gibi (her iki Szlemenin 1. maddeleri) uluslarn ya da halklarn haklarndan sz edebilme olana dodu. nsan haklar hukukunda nc unsur olarak muhatap unsuru saylmaktadr. Muhatap, insan haklar hukukunda genel olarak siyasal otoritedir. Siyasal otorite, devlet olanak ve yetkisini tar. Siyasal otorite ya da devlet, insan haklar olarak adlandrlan haklar tanyacak, uygulanmas iin koullar yaratacak, bu hak ve zgrlkleri kullanmak isteyenleri koruyacak ve bu hak ve zgrlkleri gelitirebilecek siyasal ve sosyal tedbirleri alacaktr. Belirtilen durumda, insan haklarnn ihlalinde hak sahiplerinin muhatab her durumda devlet organlardr. Eer kentli haklar sz konusu ise, o lkede, kentli haklar bakmndan yetkilendirilmi yerel ynetimler de hak sahipleri tarafndan muhatap alnacaktr. nsan haklar sorunlarnda, devletin muhatap alnmas, insan haklar hukukunun temel zelliklerinden birisidir. Bu, insan haklar hukukuna sanld gibi soldan deil, liberal bir yaklamdr. Dolaysyla, Trkiyede insan haklar aktivistlerinin genel olarak sol siyasal kimlikli oluundan hareketle, her insan hakk ihlali ile ilgili olarak, devletin muhatap alnmas fikri, sol siyasal kimlikli insan haklar aktivistlerinin uydurduklar bir anlay deil, tersine tarihsel olarak bireyin zgrlk alann devlet ya da genel olarak siyasal otorite karsnda geniletmeyi ilke edinmi liberal dnn rndr. Bugn iin, Trkiye rneinde, burjuvazinin byle bir ilevinin olmayndan hareketle, tarihsel arka plana ilikin gerei yadsyamayz. Ancak burjuvazinin dnya leinde, gerici bir snf haline gelii ve insanln gelimesinde sahip olduu aralar nedeniyle engeller karmas, zgrlk alanndaki bayran yere dmesine neden olmayacakt ve sre sol kimlikli insanlar, bir dnem burjuva snfnn savunduklarn, hem Trkiyede hem de dnya leinde, burjuvaziye ramen savunulmas greviyle kar karya brakt. Muhatap konusu da ite bu alanlardan birisidir. nsan haklar hukukunda drdnc unsur olarak yaptrm (meyyide) saylmaktadr. nsan hakk olarak nitelenen ey, ihlal edildiinde, hukuk dzeni, ihlalin karsnda nasl bir yaptrm ngrmektedir? ngrd yaptrmn trleri nelerdir? Bu yaptrmlarn neler olduu ve trlerinin belli olmas gerekir. Genel olarak hukukta, yaptrm trleri, hapis, ar hapis gibi zgrlkten yoksun brakma cezalar, ya da belirli bir sre ya da temelli olarak bir i ya da meslekten karma cezalar, ya da baka trden idari yaptrmlar olmak zere, ihtiyati tedbirler, yrtmenin durdurulmas ya da iyeri kapatma ya da para cezalar gibi yaptrmlardr. Hukuk dzeni, her bir hakkn niteliine ve olayn oluuna gre yaptrmlar ngrr. Bylece yaptrmlar idari yaptrmlar ve hukuksal (yargsal) yaptrmlar olarak iki ana gruba ayrabiliriz. Burada her iki ana grup da
84

nemli olmakla birlikte, yargsal sreler tayin edici role sahiptir. Zira, insan haklarnn ve bu arada kentli haklarnn korunmasnn gvencelerinden birisi hukuktur. Hukukun bu ilevini yerine getirebilmesi iin, hukuk dzeninin mekanizmalarnn, hzl, adil, ucuz ve etkin almas gerekir. Konu yalnzca normlardaki bir deiiklikle gvence altna alnm olmaz. 4.Bir insan hakk olarak dayanma haklarnn zellii Dayanma haklar bal altnda toplanabilen evre, bar, insanln ortak malvarlndan yararlanma ve gelime haklarna, kanmca bu ana balk altnda yer alabilecek bir hak grubunu, kentli haklarn ekleyebiliriz. Dayanma haklarnn ortak zellii, dier tm insan haklarnn ortak zellii olan yaam hakkn ortak payda olarak almasdr. Dayanma haklar, dier tm insan haklarnn da korunmas iin ortak gzetim, ibirlii ve dayanmay gerektirmesine karn, niteliinden kaynakl olarak ibirlii ve dayanma zellii belirgin bir biimde ortada olan haklardr. Bu grubun zel niteliini vurgulamak iin, yle bir rnek verilebilir: Amazon ormanlar oksijenimizin % 15ini salyorsa, devletlerin egemenlik haklar var diye Brezilya hkmeti bu ormanlarda diledii gibi tasarrufta bulunamaz. Ya da diyelim ki, Brezilya halk, devletin ormanlar yerine ikame etmek istedii bir projeye de destek verdi. Brezilya halk ve devleti yle uygun grd diye ormanlar yok edilemez. Tuna nehri Viyanann tam ortasndan geiyor ve gney dou istikametinde ilerliyor. Avusturya hkmeti, snra yakn bir yerde Tunay kirletecek bir tesisi, nasl olsa benim egemenlik alanmdaki topraklar ve doay zehirlemeyecek diye kuramaz. Byle diyoruz ama yllardr, Tunann yaratt kirlilik Karadenizin zellikle Romanya, Bulgaristan ve Trkiye kylarndaki, deniz bitki rtsn ve deniz rnlerinin pek ok trn yok etmedi mi? Uluslararas gnll kurulularn, kimi kez de Trkiyede, bizleri de uyarc eylemler yapmalarnn nedenini anlayabiliyor muyuz? Ayasofya ya da Sleymaniye bizim topraklarmzdadr diye, dilediimiz gibi tasarrufta bulunabilir miyiz? Dayanma haklar, insan haklar hukuku bakmndan, bir hakta bulunmas gereken temel unsurlar (konu, zne, muhatap ve yaptrm) bnyesinde bulundurmaktadr. 5.Kentli Haklar nsan onurunun bir muamele beklentisini ortaya koyduunu sylemitik. nsan onurunu, yalnzca siyasal otoritenin yasa uygulamakla grevli ajanlarnn insann fiziksel ve psiik varlna dnk saldr eylemleri sz konusu olduunda ve bununla snrl olarak alglamamak gerekir. rnein insanlk onurunun ikenceyi yenecei eklindeki slogan, insan onurunun ikence eylemi karsnda korunmasn ister. Ayrca bir inanc, insan onurunun deerini vurgular. Fakat insan onurunu yalnzca bu tr saldr ile snrl kavramak eksik bir yaklamdr. Konuya, dayanma haklar ve bu arada kentli haklar bakmndan da yaklaldnda, muamele beklentisine aykr her eylem ve ilemin insan onuruna aykr olduunu saptamak olanakldr. rnein, evre, doa, tarih, mimari ve kltrel mirasa her saldr ya da genel olarak insanlarn yaamlarn zorlatrc eylem85

ilemler, insan onuruna aykr eylem ve ilemlerdir. Kentli haklar, son yllarn rn bir hak kategorisidir. Burada, kent-li ile kastedilen, kentteki insan ve onun yaama durumudur. Kentte yaama, srekli ya da geici olabilir. Herhangi bir nedenle kentte bulunuu da ierir. Kentin sakini -kentte srekli olarak yerlemi insan- ile kente tiyatro izlemek iin gelmi ve bu etkinlii izleyip kentten ayrlacak olan insan arasnda, insan haklarnn anahtar kavram olan, insan onuru kavram asndan fark yoktur. Kentte hava, grlt kirlilii varsa, kentte ulam ve dolam sorunu varsa, kent gvenli bir kent deilse, retilen mal ve hizmetler salkl deilse ve benzeri insan onuruna aykr durumlar varsa, kente tiyatro izlemeye gelen insan, insan onuruna uygun muamele beklentisine yant alamyor demektir. Kentli haklar asndan da bu insan, insan onuruna aykr muameleye tabi tutuluyor demektir. Buradan kan birinci sonu, kentli haklarnn, kentlilere, dier insan haklarna ek olarak tannan haklardan olduudur. Bilindii gibi, insan haklar btnseldir, birbirine baldr ve arta bal tutulamaz. Kent, insan iin yaama ortamlarndan (habitat) birisidir. Bu yaama ortamnn, tarihsel gelimesi incelememizin kapsam dndadr. Ancak kentlerle ilgili bir gereklilikten sz edebiliriz. Kentlerin, insan onuruna uygun yaama, gezme, grme, elenme, kltrel aktivitelerde bulunma amac dorultusunda yaplandrlmas gerekliliidir bu. Nfusun srekli art gstermesi, ortalama yaam sresinin uzamas, bilimsel ve teknolojik gelimeler, retimin devasa boyutlarda art gstermesi, ou lkelerde nfusun byk leklerde sanayi blgelerine ynelmeleri kentleme olgusunu hzlandrmaktadr. Bugn Trkiyede nfusun %70i kentlerde yaar olmutur. Gelimi lkelerde bu oran ok daha yksektir. Kentli haklar alannda, Avrupa Konseyi tarafndan 1992 ylnda kabul ve ilan edilen Avrupa Kentsel art, kentli haklar alanndaki en nemli blgesel belgedir. Avrupa Kentsel art metni, 20 maddelik bir deklarasyon ve 13 maddelik art ilkelerinden olumaktadr. Deklarasyonun 20 maddelik balklar, 1. Gvenlik, 2. Kirletilmemi, salkl bir evre, 3. stihdam, 4. Konut, 5. Dolam, 6. Salk, 7. Spor ve dinlence, 8. Kltr, 9. Kltrleraras kaynama, 10. Kaliteli bir mimari ve fiziksel evre, 11. levlerin uyumu, 12. Katlm, 13. Ekonomik kalknma, 14. Srdrlebilir kalknma, 15. Mal ve hizmetler, 16. Doal zenginlikler ve kaynaklar, 17. Kiisel btnlk, 18. Belediyeleraras ibirlii, 19. Finansal yap ve mekanizmalar, 20. Eitlik eklindedir. Avrupa Kentsel art ilkelerinin ana balklar ise, 1. Ulam ve dolam, 2. Kentlerde evre ve doa 3. Kentlerin fiziki yaplar, 4. Tarihi kentsel yap miras, 5. Konut, 6. Kent gvenliinin salanmas ve sularn nlenmesi, 7. Kentlerdeki zrl ve sosyo ekonomik bakmdan engelliler,
86

8. Kentsel alanlarda spor ve bo zamanlar deerlendirme, 9. Yerleimlerde kltr, 10. Yerleimlerde kltrleraras kaynama, 11. Kentlerde salk, 12. Halk katlm, kent ynetimi ve kent planlamas, 13. Kentlerde ekonomik kalknma, eklindedir. Kentlilere, dier insan haklarna ek olarak tannan haklarn ortak zellii, bu haklarn dier insan haklar gibi, insan haklar hukukunun arad unsurlar tamasdr. Kentli haklar kategorisi iinde, birinci ve ikinci kuak haklar da, evre hakk gibi dayanma haklar ierisinde bulunan haklar da bulunmaktadr. Anlan haklarn bir dier temel zellii, ibirliini ve dayanmay zorunlu klmasdr. Bu haklar, kentlilerin insan onuruna uygun bir yaam srdrmesi iin zorunludur. Bu haklarn, tannmas, tanmlanmas, kazanlmas, korunmas, kullanlmas ve gelitirilmesi iin gerekli olan nedir? Tm insan haklar iin gerekli olanlar, bu haklar iin de gereklidir. Tm insan haklarnn yaam bulmas iin gerekli olan iki kouldan sz etmitik. Bunlardan ilki, demokratik kamuoyunun gcdr. kincisi ise hukukun gcdr. Demokratik kamuoyundan kastmz, kentli haklar zelinde, kentlerde yaayan insan topluluudur. Hukukla kastedilen, pozitif hukuk normlar-yrrlkteki yasalar deildir. nsan haklar hukukunun normlardr. Peki nasl bir siyasal hukuksal erevede, dier insan haklar gibi, kentli haklar da yaam bulur, korunur, geliir? Bunun iin gerekli olan demokrasidir. Demokrasiyi, 1993 ylnda Viyanada toplanan Dnya nsan Haklar Konferans, Konferans belgesinin 8. maddesinde tanmlamtr. Demokrasi, halkn, kendi ekonomik, siyasi, sosyal ve kltrel sistemini belirlemek iin iradesinin serbeste ifade edildii ve yaamn tm ynlerine tam katld rejimin addr. Belirtilen durumda, deer savunuculuu olarak nitelendirdiim insan haklar savunuculuu, bu arada kentli haklar ile ilgili savunu, a) demokratik kamuoyunun gc, b) hukukun gc haline gelmelidir. Tek tek yz milyonlarca drst insan (z sz bir olan insan) rgtl bir g olmadan ve demokrasi tanmndaki zgrlemeyi salayan siyasal ve hukuksal sistemi oluturmay ve gelitirerek srdrmeyi hedeflemeden haklarn yaam bulmas ve gelimesi olanakszdr. 6. Trkiyede Kentli Haklarnn Hukuksal Altyaps ile lgili Sorunlar Mimarlar Odas iin meslektam Av. Cengiz eki ile birlikte yaptmz, Trkiyede Kentli Haklar Mevzuat adl alma, kentli haklar bak asyla, yrrlkteki mevzuatn bir taramasyd. Buna gre, Trk Hukuk Mevzuatnda kentli haklar ile ilikisi kurulabilecek 415 yasa bulunmaktadr. Binlerce yasa maddesinde konular dzenlenmitir. 10 yasa Osmanl dneminden bu yana yrrlktedir. Yasalarda, Avrupa Kentsel art ilkelerine karlk gelecek ekilde tarama yaplm, zgrlkten yoksun brakma (hapis, ar hapis cezalar), iyeri kapatma, meslekten men, para cezas gibi yaptrm trleri ve yaptrm uygulamaya yetkili idari ve yargsal kurumlar saptanmtr. Ayrca bu tarama bize,
87

insan haklar hukuku bakmndan da veriler sunmutur. Yasalar ve ilgili mevzuat her ne kadar kentli haklar bak asyla dzenlenmemise de (art balamnda zaman asndan olanakl deil) insan haklar hukuku bakmndan haklarn konularn ve znelerini saptamakta ve genel olarak merkezi ve yerel ynetimler olarak muhatab belirlemede bir glk bulunmamaktadr. Ancak, bu aratrmada baz gerekler de ortaya kmtr. lki, mevzuatn genel olarak dayanma haklar zel olarak da kentli haklar bak asyla toplanmasdr. Bu balamda, Anayasada ya dayanma haklar bal altnda ya da kentli haklar bal altnda bir dzenlemeye gidilmesidir (Anayasann tmyle yeniden yaplandrlmas grndeyim. Bunun tek bir ilkesi vardr. Anayasa, ulusalst insan haklar belgelerine dayal olmaldr). kincisi, Mevzuat bu dzenlemenin ardndan Anayasaya uyumlu hale getirilmelidir. ncs, kentli haklar ile ilgili, yarg kurumlar oluturulmaldr. Bylece, yarglamada uzmanlama salanacak, hukuksal sreler hzl ve etkin ileyecektir. Drdncs kentli haklar ile ilgili yarg kurumlarna bavuru yarglama giderlerinden muaf olmaldr. Oysa bugn, idari yargya bavuru ve davay sonulandrmak avukatlk creti hari bilirkii incelemesini ve kefi gerektiren bir olayda, asgari cretin en az 6 kat bir harcamay gerektirmektedir. rnein, Ayasofya mzesi tam 14 yldr, mzenin tam ortasnda kurulmu pasl restorasyon demirlerinin igali altndadr. Restorasyon almalar durmu haldedir. Trkiyede turistlerin en ok ziyaret ettii yer de Ayasofyadr. Bu grnt, insanln ortak malvarlna verilen deer asndan bir yurtta olarak ve bir insan olarak hepimizin yzn kzartacak niteliktedir. Bu durum iin herhangi birimizin idareyi kusuru nedeniyle sorumlu tutup idari yargya bavurmamz halinde, yarglama giderlerini karlamamz olanakl deildir. Zira konunun uzmanlar keif yapacaklardr. Masraf davaclar karlayacaktr. Beincisi, yarg kararlarnn uygulanmas, zellikle yrtmenin durdurulmas, kararlarn etkin bir biimde uygulanmas salanmaldr. Bunun iin de, 1913 tarihli Memurin Muhakemat Kanunu yrrlkten kaldrlmaldr. Yarg kararlarn uygulamayan kamu grevlileri iin caydrc cezalar ngrlmelidir. Altncs, idari birimlerin ald her bir karar iin ayr ayr dava ama zorunluluu ortadan kaldrlmaldr. rnek, Kltr ve Tabiat Varlklar Kurulunun ald bir kararla ilgili olarak, hem o karar iin, hem Kltr Bakanl ve konusuna gre baka bakanlk iin ve bir ruhsat ilemi sz konusu ise Valilik iin ayr ayr dava ama zorunluluu doabilmektedir. Bu ise hak arama yollarnn kullanmnn zorlatrlmas anlamna gelmektedir. Yargsal srelerle ilgili nerileri gelitirmek olanakldr. Trkiyede kentli haklar alannda hem merkezi ynetim hem de yerel ynetimler grevli ve yetkili klnmtr. Anayasann 127. maddesinde yerel ynetim olarak, hem merkezi ynetimin taradaki temsilcisi konumundaki l zel dareleri hem de Belediyeler saylmaktadr. Belediyeler zerinde ise, ileri Bakanlnn kuruluu ve ileyii ile ilgili yasada aka vesayet yetkisinden sz edilmektedir. Belediye Meclisinin btesi ancak Vali onay ile yrrle girebilir durumdadr.
88

Trkiyede lke genelindeki siyasal ve hukuksal ereve ne ise (halkn iradesinin serbeste ifade edilmesi ve yaamnn tm ynlerine tam katlm ilkesini anmsayalm) kentli haklar asndan da yerel ynetimler alannda ayn ereve grlmektedir. Yapnn genel karakteri, merkezci, kapal ve brokrasinin egemenliine dayal olmasdr. Kentli haklarnn yaam bulmas, bu haklara birer deer olduunu bilerek sahip kmaktan geiyor. Bu ise, insan anlaymza gre ekilleniyor. nsann baka insanlarla ve doa ile ilikilerini deerlendiriimize bal olarak tutum alyoruz. Diyarbakrda yoksul insanlara ekmek datm ekline ynelttiimiz eletiride doruluk pay vardr. Yzlerce insann amurlar iinde kamyona hcum etmesini, birbirlerini iner durumda oluunu, iin rgtlenmesi asndan deerlendirebiliriz. Ancak ortada bir yoksulluk sorunu olduunu, yoksulluun insan haklarnn kullanmnn da nnde engel tekil ettiini nasl unutabiliriz? stelik bunun bir durum olduunu, bu durumun ise bir ilkenin ihlali olduunu atlayabilir miyiz? Bu ilkenin adnn da sosyal adalet ilkesi olduunu unutabilir miyiz? Bu ve benzeri sorunlar, televizyon, amar makinas, otomobil ve apartman dairesi veren yarma programlarna katlan bir kitleden, (evet her gece yaplan yarmaya gnde 375 bin telefon geliyorsa), byle eitilen, ynlendirilen insan topluluundan, yalvaran topluluklardan zmesini bekleyebilir miyiz? Parann ve karn insan ilikilerini belirleyen balca etken olduu bir dnyada, bunun bir deer olarak her gn ve yeniden retiminin ve sunumunun yapld bir dnyada, insan haklarna srekli vurgu kouldur. Bir baka koul, ayrks dnenlerin kuatmay (haklar kazanma, koruma, kullanma ve gelitirme iin) yarmalar ve bu ynde harcayacaklar srekli abalardr. Hsn ndl

89

DNCE ZGRLNN SYASAL VE HUKUKSAL TEMELLER

Bir insan ldren birisi, akll bir yarat, Tanrnn yeryzndeki suretini kaldrr ortadan. Ama akll bir kitab yok eden birisi, akln kendisini ldrr; bir bakma Tanrnn gzmzn nndeki tasvirini yok eder. Baz adamlar dnya iin bir fazlalktr, oysa iyi bir kitap ulu bir kiinin esiz kandr; mumyalanm, gml bir hazinedir, bir mr tketip, bir yenisine balar, lm nedir bilmez. John Milton 1644

Belge ve Szlemelerde Dnce zgrl Henri IV. tarafndan 13 Nisan 1598de imzalanan nl Nantes Ferman Fransa topraklar zerinde Katolikler ile Protestanlarn bar iinde bir arada yaayabilmesini gvence altna almakla kalmam, konjonktrel olarak dnce zgrlnn geliimine dorudan katkda bulunmu bir belgedir. 1689 ngiltere nsan Haklar Bildirisi (Bill of Rights)'nin 9. maddesi konuma zgrln parlamenterler iin tanmtr. 12 Haziran 1776 tarihli Virginia nsan Haklar Bildirisi, "zgrln en gl kalelerinden birisinin de basn zgrl olduu"nu belirtmitir (madde 12). 26 Austos 1789 tarihli Fransa nsan Haklar Bildirisi, "Dncelerin ve kanaatlerin bakalarna serbeste iletilmesi ve ulatrlmas insann en deerli haklarndan biridir; bylece her yurtta serbeste konuabilir, yazabilir ve basabilir" der (madde 11). 1945 ylnda kabul ve ilan edilen Birlemi Milletler nsan Haklar Evrensel
90

Bildirisi; "Her insann dncelerini serbeste ifade etmek hakk vardr; bu hak dncelerini rahatsz edilmeden bakalarna aktarmak, lkenin snrlarna baklmakszn haber ve dnceleri her trl iletiim aracyla aramak, elde etmek ve yaymak zgrln de kapsar." (madde 19) derken ayn bildirinin 20. maddesi barl amalarla toplanma zgrln tanr. 3 Eyll 1953 tarihinde yrrle giren Avrupa nsan Haklar Szlemesi, "herkesin dncesini serbeste ifade etmesi" hakkn tanr (madde 10). Szleme'nin 11. maddesi de barl toplanma hakkna vurgu yapar. BM Kiisel ve Siyasal Haklar Uluslararas Szlemesi (23 Mart 1966)'nin madde 18-19, Tahran Bildirisi (13 Mays 1968)'nin madde 5/c-d, Viyana Bildirisi (25 Haziran 1993)'nin madde 8/b-i, BM Din ya da nanca Dayal Her Trl Hogrszlk ve Ayrmcln Kaldrlmas Bildirisi (25 Kasm 1982), Amerikan Hak ve devleri Bildirisi (2 Mays 1948)'nin madde 4-a, 5/1-c, Avrupa Gvenlik birlii Konferans Helsinki Son Belgesi (1 Austos 1975)'nin madde 7/1; ayrca Yeni bir Avrupa iin Paris art, Afrika nsan ve Halklarn Haklar art (27 Haziran 1981) madde 8/a-b-c, 9, 10, 11; dnce zgrln insann en deerli, vazgeilmez haklarndan biri olarak tanr. Dnce, vicdan ve din zgrl ulusal st szlemelerle gvence altna alnmtr. BM nsan Haklar Evrensel Bildirisinin 18. maddesi Herkesin dnce, vicdan ve din zgrlne hakk vardr. Bu hak inancn deitirme zgrln ve din ya da inancn tek bana ya da topluca ve ak ya da zel olarak retme, uygulama, ibadet ve gzetim yoluyla aklama zgrln ierir. der. Avrupa nsan Haklar Szlemesinin 9. maddesi, BM Kiisel ve Siyasal haklar Uluslararas Szlemesinin Blm II. madde 18, Avrupa Gvenlik ve birlii Konferans hkmlerinin VII. blm, Din ya da nanca Dayal Her Trl Hogrszln Kaldrlmas Bildirisi dnce, inan ve vicdan zgrln gvence altna alr. 17 Eyll 1787 tarihli Birleik Devletler Anayasasnda 1791 ylnda yaplan 1. deiiklik ile Kongrenin yurttalarn sz ve basn zgrln kstlayacak hibir yasa yapmayaca belirtilmitir. 27 Aralk 1947 tarihli talyan Cumhuriyeti Anayasasnn 21. maddesinde dnce zgrl tannmasna karn rnein genel ahlk ve adaba aykr basl yaynlar, tiyatro ve btn dier gsteriler yasaklanmtr. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii Anayasas (5 Aralk 1936)nn 125. maddesi emekilerin yararna uygun olarak sz ve basn zgrln tanmtr. in Halk Cumhuriyeti Anayasas (17 Ocak 1975)nn 28. maddesi de ayn zgrl tanr. Sanat, eitli yntem ve aralarla kendisini ortaya koyan bir ifade biimidir. Sanatnn ifade zgrl, insan haklar literatrnde genel olarak dnce zgrl kapsamna girer. fade zgrl ulusal ve ulusal st belgelerle gvence altna alnmtr. ABD Anayasas'nn 1. Ek maddesi, 1689 ngiliz nsan Haklar Bildirgesi, 1789 Fransz nsan ve Yurtta Haklar Bildirgesi konuma ve basn zgrln, gvence altna almtr. 1948 tarihli Birlemi Milletler nsan Haklar Evrensel Bildirgesi 19. ve 27. maddeleri ifade zgrln gvence
91

altna almtr. Evrensel Bildirge'nin 27. maddesi bu zgrl yle gvence altna alyor: "1. Herkes, topluluun kltrel yaamna zgrce katlma ve sanattan yararlanma ve bilimsel gelimeye katlarak yararlarn paylama hakkna sahiptir. 2. Herkesin yaratcs olduu bilim, yazn ve sanat rnlerinden doan manevi ve maddi karlarnn korunmasna hakk vardr." 1950 tarihli Avrupa nsan Haklar Szlemesi'nin 10. maddesi de bu zgrl gvence altna alr. Trkiye, her iki bildirgeyi de onaylamtr. Avrupa Konseyi ye devletlerinin 1982 ylnda benimsedikleri "Anlatm ve Bilgi zgrl Bildirgesi, Birlemi Milletler "Uluslararas Kltrel birlii lkeleri Bildirgesi (1966)", Birlemi Milletler "Ekonomik, Toplumsal ve Kltrel Haklar Uluslararas Szlemesi (1976)" (15/1 a, c, 2., 3. ve 4. maddeleri) ile Trkiye'nin ksa bir sre nce imzalad, 1976'da yrrle giren Birlemi Milletler "Kiisel ve Siyasal Haklar Uluslararas Szlemesi" (madde 19/2) de sanatsal yaratcl, ifade zgrln gvence altna almtr. Yerel ve Evrensel nsan Haklar Belge ve Szlemelerinde Dnce zgrln Tanyan Maddeler Uyruklarmz arasnda huzursuzluk ve kargaa dourabilecek hibir nedenin kalmamas iin, szm ona slah edilmi ve o dinin yandalarna, krallmzn tm kent ve yerleim blgelerinde, egemenliimiz altndaki topraklarda, kovuturmaya uramadan, bask grmeden, huzurlar bozulmadan, kendi vicdanlarna aykr bir ey yapmaya zorlanmadan yaamalarna izin verdik, veriyoruz. (Madde 6) Nantes Ferman 13 Nisan 1598 Konuma zgrl vardr; Parlamentodaki tartmalar ve grmeler, Parlamentodan baka hibir yerde ya da mahkemede sulama ya da soruturma konusu yaplmamaldr. (Madde 5) ngiltere nsan Haklar Bildirisi (Bill of Rights) 1689 zgrln en gl kalelerinden birisi de basn zgrldr; despotik ynetimler dnda, asla snrlandrlamaz. (Madde 12) Virginia nsan Haklar Bildirisi 1776 Aklanmas, yasayla kurulan kamu dzenini bozmadka, hi kimse, dinsel olanlar da dahil olmak zere, dncelerinden dolay rahatsz edilmemelidir. (Madde 5) Fransa nsan ve Yurtta Haklar Bildirisi 1789
92

ster basn yoluyla, ister dier yollarla, dncesini ve seimlerini aklama hakk, bar bir ekilde toplanma hakk, inan zgrl yasaklanamaz. Bu haklarn kaldrlmas, despotizmin varln belirtir ya da yakn gemiten iz kald anlamna gelir. (Madde 7) Fransa nsan ve Yurtta Haklar Bildirisi 1793 Herkesin gr ve anlatm zgrlne hakk vardr. Bu hak, karmasz gr edinme ve hangi yoldan ve hangi lkede olursa olsun bilgi ve dnceleri arama, alma ve yayma zgrln ierir. (Madde 19) nsan Haklar Evrensel Bildirisi 1948 Herkesin dncesini serbeste ifade etme hakk vardr. Bu hak dnce zgrln, resmi makamlarn herhangi bir mdahalesi olmakszn, lkenin snrlarna baklmakszn, haber ya da dnceleri almak ya da aktarmak zgrln de kapsar. Bu madde, devletlerin radyo, sinema ya da televizyon iletmelerini bir izin sistemine tabi tutmalarna engel deildir. (Madde 10) Avrupa nsan Haklar Szlemesi 1950 Tarihsel Perspektifle Trkiyenin nsan Haklar Sorunu Trkiyenin insan haklar sorunu tarihsel kkenlere dayanan ve bu balamda deerlendirilmedii srece zmlenemeyecek ve aklanamayacak bir sorundur. lk Trk devletlerinden gnmze Trk toplumsal yapsn belirleyen en byk g militarizmdir. lk Trk devlet yaplanmalarndan merkezi devlet yaplanmasna -Seluklu mparatorluu ve Osmanl mparatorluu ve oradan da Trkiye Cumhuriyetine (TC) dein militarizmin belirleyici rol deimemitir. Trk devlet yaplanmalarnda insan haklar asndan temel mentalite devletin kutsall ve devlet insan iin deil, insan devlet iindir anlaynn egemenliidir. Trk devlet yaplanmalarnn dier bir zellii de fetihi ve yaylmac bir anlaya sahip olmalardr. Bu iki temel anlay bugne dein deimediinden ve dier bir takm etkenlerle -kapitalizmin arpk geliimi, sivil bir toplumun oluamamas, bir entelijansiyann oluamamas vb.- devletin baskc nitelii srekli daha da ne kmtr. Trk egemen snflarnn Anadoluda kurduu ilk askeri feodal devlet olan Seluklu devletinde toplumsal hiyerariyi biimlendiren g, siyasal ve askeri g idi. Bir dzine beylik arasndan syrlarak byk bir imparatorlua dnen Osmanl mparatorluu ise, Trk devlet yaplanmalarnn temel karakteristii olan fetihilik ve yaylmaclk politikalar zerinde ykselmiti. Tanzimat reformlar ve 1856 Islahat Ferman, yabanc devletlerin basklar sonucu yapl93

m, Mslman olmayan halka baz haklar getirmiti. Kanuni Esasi (1877) ile anayasal olarak kii zgrlklerine vurgu yaplm, 1908 II. Merutiyet ile de kii zgrlkleri dile getirilmiti. Ancak zaten de facto olarak yaama geirilmeyen bu haklar zaten clz olan insan haklar mcadelesine ivme kazandramamtr.1 Halklar ve etnik dini aznlklara ynelik tam bir kym politikas izleyen mmeti Osmanl yaplanmasndan, bir ulus-devlet olan Trkiye Cumhuriyetine gei ile devletin temel baskc nitelikleri deimemitir. Bu anlamda TC, Osmanl mparatorluundan bir kopu deildir. Rejim ilk dnemlerinde Tek ef, Tek parti oluturmu ve kendi iinde bir tasfiyeye girimitir. kinci olarak Krtler, slmclar ve Sosyalistler hedef alnmtr. nc aama ise bir resmi ideoloji ve oluturma aamasdr. Bu dnemde Kemalizm, iinde demokrasi ilkesinin yer almad Alt Ok formlasyonunun yapld 10 Mays 1931 kurultayndan sonra Halk Frkasnn 1935te toplanan IV. Kurultaynda resmi bir ideoloji olarak kemiklemitir. zellikle bu dnemden sonra yzyl balarnda ortaya atlan Trklk deimez bir st kimlik olarak halk ve aznlklara dayatlmtr. Ulusal haklar ve aznlk haklar yadsnm ve hak istemleri baskc uygulama ve yasalarla boulmaya allmtr. Trkiyede Dnce zgrl Tarihsel Bak Trklerde dnce zgrl, hibir zaman gereklememitir. Bunun temel nedeni, Trklerde otoritenin yani devletin "kutsal bir yap" olarak ekillenmesidir. lk Trk devletlerinden gnmze kadar, Trklerde "Devlet insan iin deil; insan devlet iindir" anlay kk salmtr. Seluklularda ordu halka yabancdr. "Hak mezheb"e inanmayanlarn kurumlar yklmtr. Byk dnr Gazali, akln desteklemedii din duygusunun dengesizlie gtreceini, kalc olann yrekle akln birlii olduunu dile getirmitir. Osmanllarda ise dnce alannda bir durgunluk ve tutuculuk egemendir. Osmanllarda tasavvuf ve tarikatlar da zgr dncenin gelimesini ve sivil toplumun olumasn engellemitir. Bat'da, Katolik dininin egemenliine kar, daha esnek Hristiyan mezhepler ortaya km ve dinsel zgrlk istemi, siyasal zgrlk mcadelesine dnmt. Bu mcadele sonucunda da, devletin birey iin var olduu anlayn savunan "doal haklar" kavram ortaya kmt. Osmanl toplumunda ise tutucu ve baskc devlet aygtnn yan sra cemaatler, mahalle ve tarikatlarn egemenlii altndaki toplumun da tutucu olmas, Osmanllarda zgr dncenin ve sivil toplumun geliememesinin temel nedenidir. Tanzimat reformlar ve 1856 Islahat Ferman, yabanc devletlerin basklar sonucu yaplm; Mslman olmayan aznlklar iin bir takm haklar getirmitir.
1

Anar Erol: nsan Haklar Tarihi, s. 120-121.

94

Kanun-i Esasi (1877) ile anayasada kii hak ve zgrlklerine vurgu yaplmtr. 1908 II. Merutiyet ile de kii zgrlkleri dile getirilmitir. Ancak, bu "haklar", Osmanl toplumunda zaten son derece clz olan insan haklar mcadelesine ivme kazandramamtr. Osmanl toplumunda, dini cemaat ve kurumlarn egemenlii, toplumun Mslman kesiminde insan haklar mcadelesinin geliimini engellemitir. Osmanllarda baka dinden olanlara ar vergiler uygulanyordu. Osmanl Dneminde Dnce zgrl XI. yzyldan itibaren slm dncesinde skolastik dnce anlay egemen olurken, XVI. yzyl balarnda Osmanl'da dnce alannda durgunluk ve tutuculuk sryordu. Osmanl'da gerek anlamda bir sivil toplum yoktu: Tasavvuf ve tarikatlar da bireyin zerklemesini-zgrlemesini engelliyordu. Toplumun kendisi de devlet kadar tutucu ve eziciydi. "Osmanl'da bir dinsel zgrlk mcadelesi Bat'daki biimiyle grlmedi. Bat'da dinsel zgrlk istemi, objektif olarak dier hak ve zgrlklerin nn de amt"1 Osmanl mparatorluu'nda, Tanzimat Ferman (Glhane Hatt- Humaynu, 3 Kasm 1839) ile balca u ilkeler ngrlyordu: can, mal ve rz gvenliinin salanmas: kanunsuz su ve ceza olmaz, yarglamasz kimseye ceza verilemez... Ferman ile Osmanl uyruklarna ve halklarna bir takm haklar tannyordu. "Glhane Hatt- Hmaynu, Padiah'n uyruuna bir takm vaatlerde bulunduu tamamyla tek tarafl bir tasarruftur. Gnll bir kendini snrlama belgesi olup, bir art, bir berattr. Ferman, idari, mali, askeri ve adli reformlar program veya yalnzca bir ilkeler bildirgesi olarak da nitelenmektedir."2 Tanzimat Ferman'nda yaama hakkn gvence altna alan herhangi bir dzenleme yoktu. dam cezalarnda, kimsenin yarglanmadan idam edilemeyecei ngrlmtr. Fermanda, ihlal yapan devlet yneticilerinin yarglanmas iin zel ceza yasas karlacandan sz ediliyordu. Ferman'n sonunda "Dost devletlerin de bu yntemin sonsuza dek uygulanmasna tank olmalar iin, stanbul'daki tm bykelilere resmen bildirilecei"nden sz edilmesi, Ferman'n Avrupal devletlerin zorlamasnn da etkisiyle gndeme getirildiini, kendi halk ve aznlklarn deil; Avrupal devletlerini tatmin iin ilan edildiinin bir argmandr. Tanzimat Ferman kii zgrlklerine vurgu yapyor, ancak ifade zgrlyle ilgili bir dzenleme getirmiyordu. 119 maddeden oluan Kanuni Esasi (1876) ile ngrlen baz haklar unlard: kence yasaklanm (madde 26), matbuat kanun erevesinde serbest braklm (madde 12), dileke hakk getirilmi, kii hrriyeti, kiinin hukuksal hrriyeti (madde 9) tannmt. Ancak Kanun-i Esasi yrtme faaliyeti ve yetkileri Hkmdara tabi klyordu; bu nedenle de bir erkler ayrlndan sz etmek olas deildir. Kanun-i Esasi ile ilk kez Anayasal olarak alnan bu haklar gvence
Morange . J.:Libertes publiques". p.25.37.38. akt. Tanr, Blent: Trkiye'nin nsan Haklar Sorunu", BDS Yaynlar, kinci Basm, s. 82. 2 Kapani Mnci: Kamu Hrriyetleri, s. 91.
1

95

altna alnmamtr. Kanuni Esasinin 12. maddesi matbuat serbest brakyor, 10. madde ise kii zgrln her trl saldrdan koruyordu. 1908 II. Merutiyet ile Kanuni Esasinin Baz Deiikliklerine likin Yasann 10. maddesi kii zgrlne vurgu yaparken, 12. maddesi matbuatn serbest olduunu ve sansr edilemeyeceini ngryordu. ttihat'n III. Kongresi'nde, ayrm gzetmeksizin Trk dilinin kabul edilmesinin yan sra, Trklk kart her dncenin cezalandrlmas tleniyordu. 1908'de Cemiyet Kanunu kartlyor ve "millet" ismi tayan politik dernek ve birliklerin kurulmas yasaklanyordu. Bu yasak erevesinde Rumeli'deki aznlk dernekleri de kapatlyordu. Her alanda bir Trkletirme politikas yrrle giriyordu. Osmanllarda dnce alanndaki tutuculuk ve ksrlk zgr dncenin geliimini de yavalatan etkenlerdi. Egemen dnceden bamsz bir entelijansiyann oluamamas, kapitalizmin arpk geliimi, batdaki anlamyla burjuva snfn oluamamas, dinsel dogmalarn dnce zerindeki basks, zgr bireyin ve sivil bir toplumun ortaya kamamas gibi etkenler dnce ve ifade zgrlnn gdk kalmasn beraberinde getirmitir. eitli yasal dzenlemelerle snrl olarak tannan haklar da yaama gememi ve baz aznlklar dnda bir aydnlanma yaanmam ve tek tek bireylerde hak arama bilinci oluamamtr. Trkiye Cumhuriyetinin Kurulu Dneminde Dnce zgrl Trkiye Cumhuriyeti (TC) kurulduu andan itibaren resmi ideoloji oluturma abas iine girilmi ve resmi ideoloji dnda kalan tm muhalif dnceler bask altna alnm, bu dnceleri savunanlar yok edilmeye allmtr. Rejim ilk dneminde Krtleri ve slmclar daha sonra da Sosyalistleri hedef almtr. lk yllarda muhalif dncenin de facto olarak tasfiyesi amalanmtr. Olaanst yasalar karlm -Takrir-i Skn Yasas vb..- ve bu yasalar uygulamak zere olaanst mahkemeler oluturulmutur -stiklal Mahkemeleri gibi. Tekilat Esasiye Yasas (1924)nn Beinci Blmnn 77. maddesi, matbuatn yasa erevesinde serbest olduu ve yaymlanmadan tefti edilemeyeceini ngryordu. 75. madde ise Hibir kimse mensup olduu felsefe, itihat, din ve mezhepten dolay muaheze edilemez diyor ve dini ayinleri serbest brakyordu. Ancak bu haklar pratie yansmyor, birok muhalif gazeteci rejimin ilk yllarnda dncelerinden tr yarglanyor ve cezalandrlyordu. Dini ayinlere ise hi hogr gsterilmiyordu. 88. madde ise lke topraklar stnde yaayan herkesi Trk olarak niteliyordu. Daha sonra rejim 1935lerde ekillenen bir resmi ideoloji oluturmu ve resmi ideoloji dndaki her dnceyi gerek de facto gerekse de jure olarak kontrol etmeye ve sindirmeye almtr. Bu dnemden sonra resmi ideolojinin yerlemesi esas alnmtr. Bu sreten sonra zellikle faist talyan mevzuatndan ihra edilen 141. ve 142. maddeler uygulamaya geirilmitir. Trk Ceza Yasasnn (TCY) 141. ve
96

142. maddeleri, zellikle sol dnceye ynelik olarak kullanlmtr. Bu maddeden birok parti, sendika, dernek yneticisi ve yazar yarglanm, ceza almtr. (TP, DSK, Bar Dernei yneticileri vb...) Bu maddelere gre baz dnceler sakncal olarak niteleniyor ve bu dnceler etrafnda toplanmak, propaganda yapmak, bu dnceleri savunmak su olarak deerlendiriliyordu. Cemiyetlere girmek de su olarak deerlendirilebiliyordu. Sakncal grlen her trl dnceyi seslendirmek propaganda olarak alglanyor ve propagandann bir dncenin ifade edilmesinin arac olduu da yadsnyordu. TCY 163. madde ise zellikle radikal slmi dnceyi bask altna almak amacyla uygulanyordu. 163. madde laiklie aykr dnceleri hedef alyordu. TCK 141, 142 ve 163 ile ilgili dava ve mahkmiyetlerin bilanosu, lkenin dnce zgrl konusundaki dzeyini yeterince yanstan bir ayna durumuna gelmitir. Adalet Bakanlnn verilerine gre 1982-1990 arasnda bu maddelerden 10.949 kii yarglanmtr. Adalet Bakannn 14.11.1990 tarihli aklamasna gre TCK 142 ve 163 uyarnca davas devam eden sank says 1269, tutuklu says 61dir.1 1961 Anayasasnn 19. maddesi herkesin vicdan ve dini inan ve kanaat zgrln gvenceye alyor, 20. madde ise Herkes, dnce ve kanaat hrriyetine sahiptir; dnce ve kanaatlerini sz, yaz, resim ile veya baka yollarla, tek bana veya toplu olarak aklayabilir ve yayabilir. Kimse, dnce ve kanaatlerini aklamaya zorlanamaz. der. Anayasann 21. maddesi bilim ve sanat zgrln, 23., 24., 25., 27. maddeleri gazete, kitap, bror, dergi karma hakk ve basmevlerinin korunmas ile basn d haberleme aralarndan faydalanma hakkn dzenler. 1961 Anayasasnn 136. maddesi ile Devlet Gvenlik Mahkemeleri oluturuluyordu. 136. madde ... Devletin lkesi ve milletiyle btnl, hr demokratik dzen ve nitelikleri Anayasada belirtilen Cumhuriyet aleyhine ilenen ve dorudan doruya devlet gvenliini ilgilendiren sulara bakmakla grevli Devlet Gvenlik Mahkemeleri oluturulmutur. diyor. Kemalist evreler tarafndan zgrlkler Anayasas olarak nitelenen 1961 Anayasasnn en nemli yan DGMlerin oluturulmasdr. Bu Mahkeme ile geerli olan resmi dnce dndaki her trl muhalif dnce Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnl adna kstlanmakta ve dnce sahipleri cezalandrlmaktadr. Bu o kadar mulak ve geni bir kavramdr ki, her trl dnceyi bu gereke adna kstlayabilirsiniz. DGMler dnce zgrln dorudan ortadan kaldrmak amacyla kurulmu, demokratik hukuk devletlerinde rneklerine rastlanmayan mahkemelerdir. Resmi ideolojinin biraz da olsa dna kan partilere yaam hakk tannmad. 1968 ylndan bu yana 15 parti "blclk" ve "laiklie aykrlk" gerekeleriyle Anayasa Mahkemesi'nce kapatld. 15 Eyll 1968'te i ifti Partisi, 24 Haziran 1971'de Trkiye leri lk Partisi, 20 Temmuz 1971'de Trkiye i Partisi, 8 Mays 1990'da Trkiye Emeki Partisi, 16 Temmuz 1991'de Trkiye Birleik Komnist Partisi, 24 Eyll 1991'de Cumhuriyet Halk Partisi (daha sonra bu
1

Tanr, Blent: Trkiyenin nsan Haklar Sorunu, BDS Yaynlar, s. 95.

97

karar ile ilgili kapatma nedeni olan gerekeler geerliliini yitirdi), 10 Temmuz 1992'de Sosyalist Parti, 1993'te Halkn Emek Partisi, 23 Kasm 1993'te zgrlk ve Demokrasi Partisi, 30 Kasm 1993'de Sosyalist Trkiye Partisi, 1994 yl balarnda Yeiller Partisi, 16 Haziran 1994'de Demokrasi Partisi ve 19 Temmuz 1995'te Sosyalist Birlik Partisi Anayasa Mahkemesi tarafndan kapatld. Kapatlan bu partilerin 7'si sosyalist, 3' ise Krt yanlsdr. Ulusal st Szlemeler ve Trkiye Dnceyi ifade zgrl birok ulusal st belge ve szlemeyle gvence altna alnmtr. BM nsan Haklar Evrensel Bildirgesi (madde 19 ve 27), BM Kiisel ve Siyasal Haklar Uluslararas Szlemesi (madde 18 ve 19), Avrupa nsan haklar Szlemesi (madde 10), Helsinki Son Senedi (madde 7) ve Avrupa Anlatm ve Bilgi zgrl Bildirgesi bu zgrl gvence altna almtr. Trkiye, bu szlemelerden ounu onaylamtr. Trkiye, dnce zgrln tanyan bu szlemelerden BM nsan Haklar Evrensel Bildirisi'ni (6 Nisan 1949), Avrupa nsan Haklar Szlemesi'ni (Mart 1954), Yeni bir Avrupa iin Paris art (21 Kasm 1990) ve Din ya da nanca Dayal Her Trl Hogrszlk ve Ayrmcln Kaldrlmas bildirgelerini imzalamtr. Trkiye'nin esas problemi, bu szlemelerin imzalanmas deil; pratikte uygulanmayndan kaynaklanmaktadr. Trkiye'de bu konudaki en byk problem, norm ile uygulama arasndaki fark ve elikidir. TC 1982 Anayasas'nn 25. maddesi "herkesin dnce ve kanaat hrriyetine sahip olduu"nu belirtir. 26 madde ise dnceleri aklama ve yayma hakkn getirir. 27 ve 28. maddeler serbeste renme-retme hakk ve basnn sansr edilemeyeceini ngrr. 26. ve 27. maddelerde ifade zgrl snrlandrlmtr. Ancak Anayasann 28. maddesinin 2. fkrasnda Kanunla yasaklanm herhangi bir dilde yayn yaplamaz denilerek, Trke dnda yasaklanm bir dilde yayn yaplamayaca ngrlmtr. Trkiyede farkl dilleri olan aznlklar vardr. Krtler dnda erkesler, Sryaniler, Grcler, Lazlar vb... kendi dilleri olan aznlklardr. Anayasann bu maddesiyle dnceyi baz dillerde ifade edilmesi engellenmitir. Bu da dnce zgrlnn ihlal edilmesidir. 5680 sayl Basn Yasasnn yurtdnda baslan yaynlarn yurda sokulmasn yasaklama yetkisini vermekte, Ek 1. maddesi basl eserlerin datmnn engellenebileceini, Ek 2. madde eitli sulardan dolay bir yayn organnn gnden bir aya kadar kapatlabilecei, -zgr lke gazetesinin yaynna Ek 2. madde gereke gsterilerek son verilmitir- Ek 4. madde ise datm engellenmi ve yaymlanmam da olsa bir su unsuru bulunan yazdan dolay yarglama yaplabileceini ngrmektedir. Basn Yasas, insanlarn dnceyi arama, ulama, alma ve ifade zgrl haklarn tmden ortadan kaldrmaktadr. Basn Yasas, tam anlamyla dnce ve ifade zgrln tanmlayan ulusal st insan haklar belge ve szlemelerine aykrdr. Yasann Ek 1. maddesi insanlarn bilgiye ulamalarn engellemekte, 2. maddesi, ifade zgrln engellemekte, Ek 4. madde ise daha ifade edilmemi ya da insanlara ulamam dn98

ceyi dahi cezalandrmaktadr. Bylece sadece dnceyi ifade deil, dnme zgrl de ihlal edilmektedir. Bu madde, dnceyi daha sua dnmeden cezalandrmaktadr. Trk Ceza Yasasnn 125., 127., 129., 132., 133., 134., 135., 136., 137., 138., 139., 140., 143., 145., 146., 147., 149., 153., 154., 155., 158., 159., 160., 161., 162., 175., 178., 311., ve 312., maddeleri dnceyi aklama, propaganda, devletin i ve d gvenlii, su ilemeye tahrik, devlet glerine kar sular, din zgrl ve devletin uluslararas kiiliine kar sular gibi konularda snrlama getirmektedir.1 Ayrca 430 Sayl Yasa Hkmnde Kararname, Kkleri Muzr Neriyattan Koruma Yasas, Polis Vazife ve Selhiyetleri Yasas, 195 Sayl Basn lan Kurumu Tekiline Dair Yasa, 657 sayl Devlet Memurlar Yasas, 2854 Sayl Trkiye Radyo ve Televizyon Yasas gibi yasa ve kararnameler de dnce zgrln snrlamakta ya da yok etmektedir. 1995 Haziran ay sonlarnda basna bir brifing veren Genelkurmay kinci Bakan Ahmet reki yle demiti: "Eer demokratik ve insan haklar dorultusunda mcadele devam edecekse bu i bizimle birlikte uzayp gidebilir. nk; bizim elimizi kolumuzu insan haklar ve demokrasi balyor"2 reki, TMY'nin 8. maddesinin kaldrlmasna da kar km ve TBMM'de bulunan siyasal partilerin tm -kk birka parti hari- askerlerle bu konularda gr birliinde olduklarn pe pee aklamlard. Hatta, baz partiler reki'nin aklamalarn dnce zgrl kapsamnda deerlendirmiti. 8. Madde tartmalar srasnda "Bir de askere soralm" diyen bir Cumhurbakan'nn olduu bu lkede, siyasi partilerin bu yaklam, Trkiye'de gerek otorite olan askeri iradenin "sivil" irade zerindeki egemenliini bir kez daha aka ortaya koymutur. Basn zgrlnden sz edilemez. Basn, resmi ideolojinin gdmndedir. Osmanl ynetimi zellikle II. Abdlhamid dneminden itibaren basn zerinde byk bask uygulamt. Cumhuriyet dneminde de rejim kuruluundan bugne dek basn denetimi ve kontrol altna almaya alm ve byk lde baarl olmutur. Kontrol d kalan muhalif basn ise yasal ve yasa d yntemlerle susturulmutur. Basna "tevik" ad altnda kredi ve ucuz kat verilmekte, bylece basn devlet denetimine alnmak istenmektedir. Bu politika byk lde baarl olmutur. Resmi ideolojiye "aykr" yayn yapan muhalif yayn organlar kapatlmakta, kitaplar toplatlmaktadr. Trkiye, uluslararas basn rgtlerine gre gazetecilik meslei asndan yaam gvenliinin olmad bir lke olarak tanmlanmaktadr. Trkiye'de sadece 1992 yl ierisinde 12 gazeteci "faili mehul" cinayetlerle ldrlmtr. Bu gazetecilerden 6's Krt haklarn savunan yayn organlarnn yazar ve muhabiridir. 1993 ylnda ise 7 gazeteci, 11 datc ve idari grevli ldrlmtr. 7 Austos 1993 tarihinden bu yana "kayp" olan zgr Gndem gazetesi muhabiri Aysel Malka'n stanbul Emniyet Mdrl'nde grld ok sayda tank tarafndan ifade edil1 2

fade zgrl Hapiste, GD Yaynlar, Ankara, s. 353. Yeni Politika gazetesi, 2 Temmuz 1995.

99

mi, ancak devlet yetkilileri her zamanki gibi olayn zerini rtme politikas izlemitir. Ayrca gazete brolar bombalanmakta, gazeteciler gzaltnda kaybedilmektedir. zellikle, zgr Gndem, zgr lke ve Yeni Politika gazetelerine byk bask uygulanm; bu gazetelerin brolar birok kez bombalanm, muhabir, datmc ve yazarlar ldrlm, saysz dava alm, birok yaz ileri mdr ve muhabir cezaevine atlmtr. Basn Yasas'nn Ek: 2. maddesi gereke gsterilerek zgr lke ve Yeni Politika gazetelerinin yayn durdurulmutur. Resmi ideolojinin tezlerine kar kan aydnlar mrlerini cezaevinde tketmektedir. Krt sorunu konusunda 18 kitab bulunan smail Beiki'ye alan 103 davada toplam 100 yl akn hapis ve milyarlarca TL. para cezas verilmitir. Para cezalarnn hapis cezasna evrilmesiyle Beiki'nin cezas 200 yl amaktadr. Mnir Ceylan, Haluk Gerger ve Fikret Bakaya da dnceleri nedeniyle cezaevinde yatmlardr. 11 Kasm 1983 tarihli 2954 Sayl Trkiye Radyo ve Televizyon Yasas da birok anti-demokratik hkm iermektedir. Radyo Televizyon st Kurulu Bakan Ali Baransel, bir demecinde, "baz zel radyo ve televizyon kurulularnn ciddiyetten uzak bir anlayla yayn yaptklar"n belirterek yle diyor: "lkemizde demokratik, ada, milli ve manevi deerlere saygl, hukukun stnln rehber edinmi, genel ahlak ve Trk aile yapsna uygun, her art ve ortamda lke menfaatlerini n planda tutan bir yaynclk anlayn hakim klmaya alyoruz."1 12 Eyll cuntasnn lideri Kenan Evren'in szcln yapm olan Baransel, grld gibi basn zgrl ve kiilerin zgrce haber edinebilme hakknn nne yasak bir anlayla, birok snr koyuyor. Zaten, RTK'n oluum nedeni devletin izdii dar erevenin dna kabilecek basn ve yayn organlarn "hizaya getirmek"tir. RTK tarafndan 12 televizyon kuruluuna "yayn ve reklam ilkelerini ihlal ettikleri" gerekesiyle toplam 48 uyar ve kapatma cezas verilmitir. Ayrca yaynlar devletin "houna gitmeyen" radyolara bask uygulanmakta, radyo merkezleri baslarak alanlar gzaltna alnmaktadr. Hkmetin verdii tevikler ile medyann denetim altnda tutulmas hedeflenmektedir. Birka istisna dnda bu politika baarl olmutur. Trk medyas genel olarak devlet gdml, zgr olmayan bir medyadr. Trk medyas sava kkrtcl yapmakta, tabu konularn zerine gitmemekte, ou kez yapt asparagas haberlerle bireylerin hakkn ihlal etmektedir. Kitlesel tutuklamalar, dernekler zerindeki bask ve yasaklamalar, toplant ve gsteri hakknn zgrce gerekletirilmesinin nndeki engeller rejimin genel karakteristiini zetlemektedir. 2 1983 ylnda karlm olan 2954 sayl Trkiye Radyo Televizyon Yasas ise halen yrrlktedir. Ancak, 1994te zel radyo ve televizyonlarn faaliyetine olanak veren 3984 sayl yeni Radyo ve Televizyon Yasas karlmtr. Bu iki yasada birbiriyle elien maddeler bulunmaktadr. rnein cevap dzeltme haklarnn nasl kullanlaca konusunda 2954 sayl yasann 29.
1 2

Zaman gazetesinin 12 Austos 1995 tarihli nshas Anar, Erol: nsan Haklar Tarihi.

100

maddesi ile 3984 sayl yasann 28. maddesi farkl usuller ngrmektedir.1 12 Nisan 1991'de yrrle giren Terrle Mcadele Yasas (TMY) ile dnce "terr" suu kapsamna alnm ve szl ya da yazl olarak dncelerini ileten aydnlar, "devletin siyasi, hukuki, sosyal, ekonomik dzenini deitirmek"ten "terrist" olarak nitelenerek, cezaevine konulmulardr. TMY'nin tm maddeleri rgtlenme hakk, direnme hakk, dnceyi zgrce ifade edebilme hakknn nnde bir duvar oluturmaktadr. TMY'nin 6/2-3-4 maddeleri gereince "terr rgtleri"nin aklamalarn basanlara ar para cezas getirilmektedir. Bu, TC Anayasas'nn 28. maddesi ile elimektedir. TMY'nin 7/5 ve 8/1-2 maddeleri dergiler iin ar para cezalar ve sorumlu yaz ileri mdrleri iin 6 aydan 2 yla kadar hapis cezas getirmektedir. TMY ile dnceye-dncesini szl ya da yazl olarak aklayan kiilere, dnceyi yayan aralara-basn yayn organlarna, dolaysyla dnce zgrlnn nne setler ekilmitir. TMYnin 8. maddesi deiiklik yaplarak bilimsellik lt getirildi, ak ve yakn tehlike erevesinde yaplan propagandalar su saylmaya devam edildi. Bu szde deiiklik dahi uygulanmad. Hemen her muhalif dnce yarglanmaya devam edildi. 8. madde deiikliinden sonra cezaevlerine atlan dnce sulularnn says hzla artt. Trk Hukuk Dzeninde dnceyi aklama zgrln dzenleyen ve snrlayan hkmlerde, Trkiye Cumhuriyeti Devletinin, onun kurumsallatrd rejimin niteliklerinin ve bunun korunmasna ilikin belirgin kayg ve abann izleri grlmektedir. Daha ak syleyile, Trkiyede bu ana zgrln dzenleniine damgasn vuran yaklam, anlay biimi, rejimin kabul edebilecei snrlar ierisinde dnmeye olanak veren bir ortamn yaratlmas ile bu erevede dncenin aklanmas olmutur.2 Trk Devletini kutsallatran 1982 Anayasasnn daha balang blmnde dnce zgrl, resmi dnceden farkl dncenin kendisini ifade etme olana yok edilmitir. Anayasann balang blmnde yle denilmektedir: Hibir dnce ve mlahaza Trk milli menfaatlerinin, Trk varlnn devleti ve lkesiyle blnmezlii esasnn, Trkln tarihi ve manevi deerlerinin, Atatrk milliyetilii, ilke ve inklplar ve medeniyetiliinin karsnda koruma gremeyecei hkme balanmtr. Anayasnn 13., 14., maddeleri ise baz dnceleri yasad olarak nitelemitir. Grld gibi 1982 Anayasas, dnce ifade zgrl denildiinde, yalnzca resmi dnce anlalmaktadr. Bu Anayasa ile her eit zgrl kstlayabilirsiniz. Her eit dnceyi devletin blnmezlii ve kutsall sylemi ile kstlayabilirsiniz. Ayrca insanlarn devleti de eletirme haklar dnce zgrl ierisindedir. Bugn uluslararas insan haklar belge ve szlemelerine gre devlet deil, insan kutsaldr. Anayasa daha balang ksmnda insanlarn devleti eletiremeyecei zerinde ekillenmitir. Bu Anayasaya gre muhalif ve resmi ideolojiden farkl dncelerin
Prof. Dr. Ertan Okyay: Yasak RTK yasas da deitirilmelidir, Radikal gazetesinin 19 Kasm 1996 tarihli nshas, s. 9. 2 Mehmet Semih Gemalmaz-Osman Doru: Trkiyede Basn zgrl Mevzuat, Basn Konseyi Yaynlar, 1990 stanbul, s. 12.
1

101

kendisini ifade etme hakk yoktur. Bu Anayasa, bu haliyle ulusal st insan haklar belge ve szlemelerine aykr bir anayasadr ve dnce ifade zgrln yok eden ve snrlayan bir metindir. Dnce zgrl yok edilerek, dncesini zgrce aklayan kiiler dncesi iddet iersin iermesin "terrist" olarak deerlendirilebilmektedir. TMY, dnce, rgtlenme ve direnme hakknn nnde bir engeldir. Dolaysyla, Yasa'nn yalnzca birka maddesinin deil; tamamnn iptali iin aba gstermek gerekmektedir. Trk Ceza Yasas (TCY)'nn 311 ve 312. maddeleri de dnce zgrln kstlamaktadr. TCY'nin 533, 534, 535 ve 536. maddeleri de yaynclara ve afi asanlara ceza hkmleri getirmektedir. Bu hkmlerin uygulannda da ifte standart gsterilmektedir. Muhalif olmayan yaynlar sokakta serbeste satlrken, muhalif yasal dergileri sokakta satanlar gzaltna alnmakta, ikence grmekte ve cinsel tacize urayabilmektedir. Ayrca baz dillerin yasaklanmas ve dil konusundaki snrlamalar da dnceyi ifade zgrlnn nnde set oluturmaktadr. Dnce zgrlnn snrlarn yalnzca yasalar deil, konjonktrel durum da belirleyebilir. BM Kiisel ve Siyasal Haklar Uluslararas Szlemesi, "Her trl sava propagandas yasayla yasaklanr" der (madde 20). Oysa bugn Trkiye'de sava propagandas, kkrtcl yapmak de facto olarak serbesttir. Tam tersine bar kkrtcl yapmak, "Akan kan dursun, silahlar sussun. Krt sorununa barl, demokratik zm aransn" demek su olabilmektedir. Devletleraras Topluluklar ve NGOlarn Trkiyenin Dnce zgrl Sorununa Yaklamlar Osmanl dneminden bu yana Avrupa devletleri, Trkiyenin insan haklar sorununa kendi ekonomik ve siyasal karlar asndan yaklam ve insan haklarn politik bir argman olarak kullanmlardr. Avrupa devletleri bir yandan Osmanl mparatorluu snrlar ierisinde yaayan halk ve aznlklar kendi karlar dorultusunda kullanmaya alm, ancak onlar katliama uradnda ses karmamtr. Trkiye Cumhuriyetinin kuruluu ile bu kez Krtlere ynelik bask ve katliamlar, Avrupa devletlerince grmezlikten gelinmitir. 1995 Aralk aynda Trkiyenin Gmrk Birliine alnm olmas insan haklarnn gelitirilmesi ynnde deil, Trkiye ile olan konjonktrel ve uzun vadeli karlar gvenceye alma istemidir. Avrupa Parlamentosu, 1997 ylnda Gmrk Birlii anlamas erevesinde Trkiyeye verilmesi gereken 53 milyon ECUlk (6.3 trilyon TL) yardm Kbrs, Krt sorunu, demokratikleme ve insan haklarn gereke gstererek askya ald. Ayrca 3.5 milyon ECUlk (420 milyar TL) AB zel yardmnn da askya alnmas kararlatrld. Avrupa Parlamentosunda imdiye dek sadece hibir yaptrm olmayan karar tasarlar karlyordu. Bu karar ilk kez Trkiyeye somut bir yaptrm olmas asndan nemlidir. AP szcleri Trkiyeden artk sz deil, uygulama beklediklerini de akladlar. Non Governmental Organizations (NGO=Hkmet d rgtler) asndan
102

ise, Trkiye uzun bir sredir dncenin bask altna alnd ve yargland bir lke olarak deerlendirilmektedir. Amnesty International, Human Rights Watch, Article 19, Committee to Protect Journalists, Reporters Sans Frontieres gibi uluslararas insan haklar rgtleri birok kez yaymladklar rapor ve aklamalarla Trkiyede dnce zerindeki basklar knadlar. Ak ve canl bir tartma ortamna ynelen bylesi bir toplum grntsn engelleyen olgu, devletin, kendi btnl iin yaamsal nem tadn dnerek u konularda dayatmay srdrd ve ifade zgrlne ynelik bir dizi sert kstlamalardr: ordu ve gvenlik glerinin itibarnn korunmas, askerlik hizmeti kurumunun srmesi ve her eyden de te, Krt blclnn stesinden gelinmesi. Devlet, bu konularla ilgili haber ve yorum yaplmasn, gerek yasal, gerekse yasad yollarla kontrol etmektedir (...) 1993 ylnn ikinci yarsnda ve 1994n ilk aylarnda 8. madde uyarnca yaplan tutuklama ve kovuturma saysnda dramatik bir art izlendi. Hapsedilenler arasnda avukatlar, siyasetle uraanlar, sendikaclar, retim yeleri, yazarlar, yaynclar ve gazeteciler yer ald.1 Birok uluslararas insan haklar rgt Trkiyede dnce zerindeki basklarn sistematik olduunu kabul ediyor ve bu basklarn kaldrlmas ynnde etkinliklerde bulunuyor. Son olarak Amnesty International, Trkiyedeki insan haklar ihlallerini bir yl sreyle gndeme getirecek ok nemli bir kampanyay 1 Ekim 1996da balatt. Trkiye'de tabu haline gelmi olan bir-iki konuya dokunmak, imekleri gazetecinin zerine ekiyor hemen. Krt sorunu, Atatrk, laiklik, ordu ve "lkenin blnmez btnl" bu tabularn en bata gelenleri. Krt sorunun zmnde otonomi, bamszlk, PKK'yla pazarlk gibi olaslklardan bahsetmek, bu sorunun askeri zm srasnda hkmetin insan haklarn ihlal ettiini savunmak, Krtlerin ezilmi bir toplum olduunu iddia etmek gazetecinin ban derde sokuyor. Atatrk'n herhangi bir konuda yanl yaptn ne srmek de hata.2 International PENde aratrmac olarak alan Mandy Garner ise yle diyor: Biz, ihlalleri uluslararas anlamalara ve bizim kendi artmza aykr buluyoruz. Hem yasalara, hem de bu yasalarn uygulanna bakyoruz. Bizce, rnein Terrle Mcadele Yasas'nn 8. maddesi insan haklar anlamalarna, Avrupa nsan Haklar Szlemesi'nin 10. maddesine ve nsan Haklar Evrensel Bildirgesi'nin 19. maddesine aykrdr. Bunun nedeni, bu maddenin lkenin btnln tehdit ettii dnlen her tartmay kstlamak iin kullanlabiliyor olmasdr.3 Ancak uluslararas insan haklar rgtleri ounlukla Terrle Mcadele Yasas (TMY)nin 8. maddesi zerinde younlayorlar. Oysa Trkiyede dnce zgrln engelleyen 152 yasa ve bu yasalarn binlerce hkm vardr. Trk Hukuk Mevzuatnn ulusal st belge ve yasalara uygun olarak kkten deimesi gerekmektedir. Yaplacak birka deiiklik, ya da revizyon Trkiyede dnce
Amnesty International: Trkiye: nsan Haklar Olmadan Gvenlik Olmaz, Ekim 1996, AI Index: EUR/44/84/96 Turkish. 2 William A. Orme, Jr. CPJ Genel Mdr, Ekim 1995 - New York; Aktaran: Erol Anar, nsan Haklar Tarihi, IX. Blm. 3 age
1

103

zgrlnn oluumunu salamayacaktr. kincisi ise sadece yasalar deil, mentaliteyi deitirmekten gemektedir. Spesifik Bir rnek Balamnda Trkiyede Dnce zgrl Trkiyede dnce zgrl hakkn kullanmaya alan bir kii u durumlarla karlaabilir: 1. Kii, gr edinme hakkn istedii anlamda kullanamaz. nk, resmi ideoloji dndaki eitli dncelerin bu kiiye ulamas eitli yasa ve fiili uygulamalarla engellenmektedir. Dolaysyla kiinin yalnzca resmi ideolojinin izdii snrlarda gr edinme hakk vardr. 2. Kii bilgi ve dnceleri arama hakkn kullanmak istediinde yine engellerle karlaacaktr. rnein Ermeni soykrmn aratrmak isteyen bu kiiye devlet arivleri kapal tutulacak, ayrca bu konularla ilgili kitaplar da toplatlacak -Belge Yaynlarnn Ermeni Tabusu ile Jenosid kitaplar rneinde grld gibive bylece bu kiinin bilgiye ulamas ve dnce aramas engellenecektir. Bu kii rnein bu konuda resmi tarihin aklamalaryla yetinmek durumunda kalacaktr. 3. Dncelerini yayma hakkn kullanmak isteyen bu kii grlerine katld -yasal da olsa muhalif- bir dernek ya da partinin afi, bildiri ya da yayn organn datrken engellenebilir hatta sk sk keyfi olarak gzaltna alnabilir. 4. Bu kii dncesini ifade ettiinde ise eer dnceleri sakncal ise yani muhalif grleri dile getiriyorsa bu kez yzlerce yasann emberinden gemek durumundadr. Eer kiinin grleri resmi ideoloji snrlar dnda ise bu kii muhtemelen dnceleri nedeniyle yarglanabilecek, hatta cezalandrlabilecektir. Kii eer bu dncelerini mahkeme nnde de savunmay srdrrse, ikinci bir kez cezalandrlabilir (smail Beikinin savunmalarndan da ayrca ceza almas rneinde olduu gibi). Bylece bu kii hem dncesini ifade ettiinden, hem de savunduundan dolay ayr ayr ceza alabilecektir. Bu durumda dnce zgrl bir olayda iki kez ihlal edilebilmektedir. 5. Sonu olarak Trkiye kiinin gr edinmesi, bilgi ve dnceleri arama, ulama ve alma, ifade ve propaganda zgrl yoktur. Kii bu haklarn ancak dnceleri resmi gr ile aktnda kullanabilir. Bu nedenle Trkiyede dnce zgrlnden sz edilemez. Dnceye Drt Koldan Denetim Devlet dnceyi daha ifade edildii andan itibaren kuatyor. Bir yazar dncesini bir kitapla ortaya koymak istediinde u durumlarla karlaabiliyor: 1. Yazar daha batan eitli antidemokratik yasalarla kuatldndan, otosansr uygulamas isteniyor. Trkiyede ou yazar da daha dncelerini olutururken oto-sansr uyguluyor. Kukusuz bu durum zgr dnceyi savunan biri tarafndan kabul edilemez. Kendi kafasnda dncenin zgr olmas gerektiini savunan bir yazar, bunu pratie de geirmek zorundadr. Bir de saknca104

l bir dnceyi yaymlayabilecek ok az yaynevi olmas, yazarlar otosansre gtren dier bir etken. 2. Yaynevleri de yazarlarn dncelerini sansrden geirerek eleyebiliyor ve yaptlardaki sakncal dnceleri karyor. Hatta ou yaynevi devletin gznde sakncal olarak grlen yazarlarn yaptlarn basmay reddediyor. Bylece denetim mekanizmasnn bir ayan da yaynevleri oluturuyor. 3. Yaynevinin denetiminden geerek matbaaya ulamay baarm bir kitap bu kez de matbaacnn denetimine taklabiliyor. ou matbaac da sakncal yazarlarn sakncal grlerini ieren yaptlarn basmay reddedebiliyor. Kimi zaman matbaaclar da byk boyutlara ulaan para cezalaryla karlaabiliyor. 4. Baslma ansna ulam bir kitap, yayncya teslim edilmeden nce yasayla belirtildii zere Derlemeye veriliyor. 48 saat iinde toplatma karar kmazsa, kitap yayncya nihayet ulaabiliyor. 5. Ancak kitap yine de zgrlemi olmuyor. Daha sonra savclar devreye giriyor. Kitap iin rnein 3 gn sonra da toplatma karar verilebiliyor. Kitap, devlet grevlilerince bu kez kitaplardan tek tek toplatlyor. Ve yazar ile yayncnn dncelerinden dolay yarglanma serveni balyor. eitli evrelerin Dnce zgrlne Bak Trkiyede dnce zgrl denildiinde bundan, ou kesim ve evre kendi dncelerinin zgrln anlyor ve dier dncelerin ifadesini, eitli gerekelerle dnce zgrl snrlar dnda dnyor. Kemalist evreler, dnce zgrl kavramndan resmi dncenin ifadesini anlyor ve resmi dnce dndaki dncenin ifadesini eitli gerekelerle savunmuyorlar. rnein laiklik gerekesiyle barts zgrlne, blnmez btnlk gerekesiyle ise Krt sorunu ve benzeri konulardaki farkl dncelere kar kyorlar. Kemalistler, anti-militarist dnceyi de, dnce zgrl snrlar ierisinde deerlendirmiyor. slmc kesimin nemli bir blm, dnce zgrl denildiinde barts yasa ve klk kyafet zgrln anlyor. Dnceleri dolaysyla cezaevlerinde yatan farkl dncedeki insanlara sahip kmyor. Bu kesim, rnein bir slmc yazara sahip kyor, onun ifade zgrln savunuyor da, Yaar Kemalin ifade zgrln savunmuyor. Kemalin ve benzeri aydnlarn grlerini resmi ideoloji gibi blnmez btnle aykr buluyor. Bu dncedeki slmc kesimle Kemalist evreler ayn yerde, yani resmi ideoloji snrlar ierisinde rtyor. Sol gruplarn bir kesiminde de dnce zgrl kavramna yaklam bundan farkl deildir. Baz sol kesimlerin deil farkl bir dnceye, kendi iinde oluan farkl dncelere dahi tahamml edemedii ve o dnce sahiplerini ortadan kaldrmaya yneldii bir gerektir. Ancak yine de 12 Eyll ncesine oranla, sol kesimde dnce ve ifade zgrlnn geliim yolunda olduu izlenmektedir.
105

Getiimiz yllar ierisinde Avrupa Birliinin Trkiyeye Gmrk Birliinden dolay verilmesi dnlen para yardmn bloke etmesi ve AInin bir yl srecek kampanyas Trkiyeyi zor durumda brakt. RefahYol Hkmeti ise bu kararlar karsnda bir demokrasi paketi hazrlad. Trkiyenin insan haklar sorunu ne zaman uluslararas platformlarda youn olarak tartlmaya balasa, o an ibanda bulunan hkmetler insan haklar paketlerinden sz etmeye balar. Ancak bir sre sonra paketler dolapta unutulur. Son paket de byle bir anlayn rn olarak gndeme geldi; Avrupaya ynelik bir mesaj verilmeye allyor. Pakete gre TCYnin 311 ve 312. maddeleri deitirilecek, TMYnin dnceyi su sayan blmleri yeniden dzenlenecek, gzalt sreleri ksaltlacak, TCY ile Polis Vazife ve Selhiyetleri Yasas deitirilecekmi. Avrupa ise bu kez daha temkinli davrand ve Trk hkmetlerinin szne gvenmediini u yaklamla ortaya koydu: Biz sz deil, uygulama bekliyoruz. Kukusuz bu hkmet, dnce zgrln gerek anlamda salayamayacak bu snrl deiiklikleri yapsa dahi bu olumlu bir admdr. Ancak rejimin niteliine baktmzda bu vaatlerin sz olmaktan ileri gidemeyeceini ok net olarak grebiliriz. Trkiyede dnce zgrl u ekillerde ihlal edilmektedir: 1. Dnce zgrln snrlayan ya da bask altna alan yasalar ile -TMY, TCY ile Askeri Ceza Yasas vb... Trk hukuk sisteminde dnce zgrln snrlayan 152 yasa ile: a) Bu yasalar ile ar para ve hapis cezas getirilerek. Zaten zorlukla yaptn yaymlatan ve ounlukla yeterli bir telif creti alamayan yazarlara astronomik para cezalar vererek ve onlarn zgrlne dorudan el koyarak; ikincisi yaynevlerine ynelik para ve hapis cezalaryla. zellikle baz yaynevleri hedef alnmakta, onlarn kartt yaynlar nyargl olarak deerlendirilmektedir. rnein Belge Uluslararas Yaynclk gibi... Bylece bir yazarn yaptn yaymlamas gletirilmekte ve bir yaynevinin toplatlmasn dnd bir yayn yaymlamamas salanmak istenmektedir. Yazar ve yaynclar bir nevi oto-sansr uygulamaya sevk etmek amalanmaktadr. b) Sosyalist, Krt yanls ve radikal slmc dnceyi dile getiren yaynlarn hemen tm toplatlmakta sorumlular hakknda davalar almaktadr. Bylece resmi ideoloji dndaki dnceler kontrol altna alnmakta ve sindirilmek istenmektedir. 2. Yasad yollarla belirli dnceleri yok etme ve bu dnce yanllarn sindirme amal keyfi eylemler. zgr lke gazetesinin bombalanmas, muhabirlerinin karlmas, ikence yaplmas, mahkeme karar olmakszn yaynlara el koyma, faili mehul cinayetler ile yok etme gibi uygulamalardr. Tm bunlar ak ve yakn tehlike lt alnarak gerekletirilmektedir. Ak ve yakn tehlike Amerikan Mahkemelerinin gemite uygulad bir lttr. Ak ve yakn tehlike ltyle her dnceyi vatann blnmez btnl adna yasaklayabilirsiniz -ki Trkiyede de u anda bu yaplmaktadr. HD raporlarna gre 1995 yl ierisinde dncelerinden dolay yazar, ya106

ync ve gazetecilere toplam 172 yl 8 ay hapis ve 17 milyar 688 milyon TL. para cezas verilmi. 1996nn ilk 9 aynda ise toplam 153 yl 1 ay hapis ve 9 milyar TL. para cezas verilmi. Spesifik rnekler Trkiyede egemen ideoloji, resmi dncenin dndaki her dnce zerinde sistematik bask uygulamakta ve bu dnceleri dile getirenleri cezalandrmaktadr. Dncelerini zgrce ifade edemeyen ve sistematik olarak baskya urayan eitli grup ve evreleri yle kategorize edebiliriz: Sosyalistler, Krtler ve onlarn haklarn savunanlar, baz slmi kesim ve evreler, insan haklar savunucular, anti-milatirist gruplar, aydnlar, Aleviler, aznlklar... TBMMde dahi dnceyi ifade zgrlklerini kullanamayan, ya da bu zgrlklerini kullanmaya kalktklarnda tutuklanan milletvekillerinin olduu bir lkede, yarg organlarnn bamszlndan sz etmek olanakszdr. Yarg, ounlukla siyasal iradenin istedii dorultuda kararlar retmektedir. Buna ok iyi bir rnek, eski milletvekili Mahmut Alnakn krsden zorla indirilmesini su sayan Ankara 6. Asliye Mahkemesinin kararn kaldran Yargtay Hukuk Genel Kurulunun karardr. Bylece Yargtay, Mecliste konuma zgrlnn iddet kullanarak yok edilmesine vize vermitir. Kurulun 43 yesinden 39u tarafndan onaylanmas Trkiyenin nnde dnce zgrl konusunda almas gereken uzun bir yol olduunu ortaya koymaktadr. Yargtay kararndan, Krtlerden yana gr getiren ya da resmi ideoloji dnda gr ifade eden herkes iddet ile bask altna alnabilir, kiinin zgrl engellenebilir yorumu karlabilir. te bu karar, Trkiyede hukuk sisteminin ne kadar insan haklarndan uzak olduunu ortaya koyan bir argmandr. Radyo Televizyon st Kurulu (RTK)'nun oluum nedeni devletin izdii dar erevenin dna kabilecek basn ve yayn organlarn "hizaya getirmek"tir. RTK tarafndan 12 televizyon kuruluuna "yayn ve reklam ilkelerini ihlal ettikleri" gerekesiyle toplam 48 uyar ve kapatma cezas verilmitir. (Mays 1996 itibaryla) Ayrca yaynlar devletin "houna gitmeyen" radyolara bask uygulanmakta, radyo merkezleri baslarak alanlar gzaltna alnmaktadr. Hkmetin verdii tevikler ile medyann denetim altnda tutulmas hedeflenmektedir. Dnce zgrln snrlayan 152 yasa vardr. Son krk ylda (1950-1960 aras dnem) toplam 4945 yayn yasaklanmtr. 1980-1989 yllar arasnda 2 binden fazla sayda basn davas almtr. Bu evrede 3 bin civarnda yaync, gazeteci, yazar, sanat sank olarak yarglanmtr. Gazete ve dergilerde yaymlanan yazlar nedeniyle yaz ileri mdrlerine toplam 5 bin yldan fazla hapis cezas verilmitir ve bu kiiler halen cezaevindedirler.1 Son gnlerde basn denetim altna almay amalayan yasa tasars ile birlikte basna ynelik basklar tekrar gndeme geldi. Refah-Yol hkmetinin son tasars, Abdlhamid ve Cumhuriyet dnemi hkmetlerinin dnce ve basn zgrln kstlamak mentalitesinin uzantsdr. Mentalite, pisliklerin zeri1

Mehmet Semih Gemalmaz: Demokrasi Raporu, Mart 1991, stanbul, s. 16.

107

nin rtlmesi ve buna kar ses ykseltenlerin -zellikle de basnn- sesinin kesilmesidir. Trkiyede basn zgrl gerek anlamda hibir zaman olumamtr. Bunun eitli tarihsel nedenleri vardr. Basn, birok evre ve kesim tarafndan srekli hedef gsterilmekte ve bylece zaten ok snrl olan basn zgrl tamamyla ortadan kaldrlmak istenmektedir. HD raporlarna gre u anda dncelerinden dolay cezaevlerinde bulunan 170 dnce sulusunun 104 gazetecilerden oluuyor. Bu gazetecilerin 2si TV muhabiri, 20si Krt yanls, 1si slmc, kalan 81 gazetecinin tm ise Sosyalist yayn organlarnn muhabirlerinden oluuyor. Yaync says 4, Krt politikac says ise 46 kii. Sanat says 7, yazar says 2, sendikac says ise 7. Eyll ay iinde bu sayya smail Beikinin kitaplarn yaymlayan YurtKitap-Yayn sahibi nsal ztrk eklendi ve cezaevinde bulunan dnce sulularnn says 171e ykseldi. 1980-1984 yllar arasnda gazeteci, yazar, evirmen ve sanatlara 316 yl 4 ay 20 gn mahkumiyet karar verildi. Ayn dnemde gazete ve dergiler 41 kez toplatld ve yayn durduruldu. Anlan dnemde yarya yakn Bakanlar Kurulunca olmak zere 927 yayn yasakland. Bilim ve Sosyalizm Yaynlarna ait 133 bin kitap, Ankara Skynetim Komutanlnn emriyle yakld. 118 bin kitap imha edildi. 1980den sonra stanbul Adliyesi mahkemelerinin verdii msadere karar gereince de 39 bin 28 kilo kitap, dergi, gnlk ve haftalk gazete SEKAda imha edildi. 937 film yasakland. Halit Refiin Yorgun Sava adl filmi dnemin Babakan Blent Ulusunun emriyle yakld. Cumhuriyet tarihinin son 35 yl ierisinde toplam 3 bin 427 yayn yasakland. Yalnzca 1980-1984 yllar arasnda gazete ve dergiler 41 kez toplatld. 1988 ylnda gazetecilere 263 dava alrken bu say 1990da 381e ulat.1 Son yasa tasars ite bu yasak mentalitenin rndr. Bu yasann yrrle girmesi halinde daha ok gazeteci cezaevine girecek ve basn zerindeki basklar katlanarak artacaktr. Basn zgrln ortadan kaldrmak ancak demokrasinin ve zgr dncenin geliimini istemeyen rant evrelerinin ve rm devleti anlay savunanlarn iine yarar. Bundan en ok zarar grecek olanlar ise dncelerini yaz, sz ya da resim yoluyla ortaya koyan gazeteci, yazar ve sanatlar olacaktr. Dolayl toplumsal etkisi ise, dncenin zgr dolamnn engellenmesi nedeniyle, toplumsal geliimin de n kesilmi olacaktr. Trkiyede basn ancak yle zgr olabilir: Rant evrelerinin karlarna dokunmadnda, kutsal devlet anlayn eletirmediinde, tabu konular gndeme getirmediinde, militarizme eletiri yneltmediinde, devlet ile i ie grnen mafyaya ynelmediinde vb... Bu durum da grld gibi hi de zgrlk deildir. Zaten basnn zgr olmad bir lkede, basn tmden hedef almak ve varolan dar ereveyi de ortadan kaldrmak, resmi ideolojinin dndaki dnce ve grleri dorudan ortadan kaldrmaya ynelik bir davrantr. Trkiyede brakn sradan insanlar, dncelerinden dolay insanlar yarglayan DGM savclarnn dahi ifade zgrl yoktur. Bu trajikomik bir durumdur.
1

Yl Yetmez mi?, HD Ankara ubesi Yaynlar 5, Eyll 1991, Veli zdemir: 12 Eyll Kskacnda Basn, s. 55-62.

108

Son olarak Adalet Bakan evket Kazan tarafndan gazete ve televizyonlara aklamalarda bulunan savclar hakknda soruturmalar atrld. Ali Krcann hazrlad Siyaset Meydan adl haber programnda aklamalarda bulunan stanbul DGM Savcs Mete Gksel hakknda soruturma ald. Sosyalistler Sosyalistler zerinde sistemli olarak bir bask uygulanmaktadr. Dnce zgrl asndan sosyalist dncenin kendisini ifade etmesine izin verilmemektedir. u anda sosyalist yayn organlarnn sorumlusu olan 81 gazeteci cezaevindedir. Sosyalist dnceleri ifade eden dergi ve gazeteler daha piyasaya kmadan toplatlmakta ve yaz ileri mdrlerine davalar almaktadr. Sosyalistlerin kendi dncelerini yaz ile iletme haklarn kullanmalar, resmi ideoloji tarafndan terr olarak deerlendirilmekte ve bu yayn organlarnn sorumlular terrist grlerek, rgt yeliinden yarglanmaktadr. ou zaman mahkemeler nyargl olarak karar vermektedir. Ayrca sosyalist mzisyen, tiyatrocu ve yazarlar da hedef alnmaktadr. rnein Can enlii Tiyatro grubu yeleri hakknda birok dava almtr. Yine mzik grubu olan Grup Yorum yeleri birok kez tutuklanm ve konserleri engellenmitir. Sosyalist dergi brolar sk sk polis tarafndan baslmakta dergi ve arivlere el konulmaktadr HD Eyll 1996 raporuna gre yalnzca 1 ay ierisinde sosyalist dergiler 16 kez polise baslmtr. TMYnin 8. maddesi uyarnca yarglanp cezalandrlan Demokrat Muhalefet Gazetesi Yaz leri Mdr mit Erdoann Avrupa nsan Haklar Komisyonuna yapt bavuru kabul edildi. Krtler ve Onlarn Haklarn Savunanlar Krt halk bugn kendi kltrn zgrce ifade etme hakkndan yoksundur. Krtlerin brakn dnce zgrln, yaam hakk dahi gvence altnda deildir. Krt olduunu ifade eden ve kendi kltrn yaamak isteyen her kii karsnda gerek yasalar gerekse de facto keyfi uygulamalar bulmaktadr. Bugn Trkiyede Krt sorunu ile ilgili resmi ideolojinin dnda gr getiren herkes Beikiden Sabancya dek yarglanabilmektedir. Sistematik olarak hedef alnan ve byk basklara urayan bir kesim de Krtlerin de insan haklarnn tannmas gerektiini savunan ve bu dorultuda dnce aklayan gazeteci, yazar ve aydnlardr. Resmi ideoloji, bu dncelere hibir ekilde tahamml edememekte ve snrsz, lsz bir bask uygulamaktadr. Krt sorunu konusunda resmi ideolojiden farkl dnce aklayan her kiiye davalar almakta ve cezalandrlmaktadr. Bu basklarn boyutu o denli byktr ki, seilmi DEP milletvekilleri TBMMdeki konumalarndan dolay hukuk d olarak tutuklanm ve halen cezaevinde tutulmaktadrlar. Ayrca son HADEP kongresinde bir provokasyonla yneticilerin tutuklanmas da evrensel hukuk normlarna aykrdr. Krt basnna ynelik ise olaanst bask ve saldrlar gerekletirilmitir.
109

zgr Gndem gazetesinin 12 muhabir ve yazar katledilmi, gazeteyi datan bayiler yaklm, gazete datmclar defalarca gzaltna alnm, ikence yaplm, ldrlmtr. zgr Gndemin merkez brosu 10 Aralk Dnya nsan Haklar Gnnde polis tarafndan baslm ve 200 alan gzaltna alnm, ikence grmtr. Merkez bro ile ayn anda Urfa, zmir, Ankara, Diyarbakr ve Elaz brolar da talan edilmi, alanlar gzaltna alnmtr. zgr Gndem kapatldktan sonra kan zgr lke gazetesine basklar ise byk boyutlara ulamtr. zgr lke zerinde tam bir sansr uygulanm, gazetenin birok says toplatlm, muhabir ve yazarlar tutuklanmtr. Btn bunlar da yetmemi, gazetenin merkez brosu ile Ankara ve Adana brolar ayn gn bombalarla havaya uurulmutur. Gazete muhabirleri gzaltnda kaybedilmi, ldrlmtr. Krt basnna ynelik tam bir devlet terr uygulanmtr. Basn Yasas'nn Ek: 2. maddesi gereke gsterilerek zgr lke ve Yeni Politika gazetelerinin yayn durdurulmutur. Yasal bir engel bulunmamasna karn halen Krte mzik kasetleri ve yaynlar toplatlmakta, Krt dnleri polis ve jandarma tarafndan baslmaktadr. slmi kesim ve evreler Devlet bir yandan dini krklerken ve Fethullah Glen gibi kimi slmi evrelerin szcleriyle son derece iyi ilikiler gelitirirken, radikal baz dnceleri seslendiren slmi gruplar bask altna alnmakta ve onlarn dnce zgrl ihlal edilmektedir. Bu gruba en iyi rnek Nurcu tarikatlardan birisi olan Aczimendilerdir. Aczimendiler, kendi dini inanlar dorultusunda bir kyafet giymekte, iddet eylemine bavurmamakta, yani demokratik bir mcadele yrtmektedir. nsan Haklar Evrensel Bildirgesinin 18. maddesi, Her insann dnce, vicdan ve din zgrlne hakk vardr. Bu hak, din ya da inan deitirme zgrln, din ya da inancn tek bana ya da topluca, ak veya zel biimde retme, uygulama, ibadet ve ayinlerle aa vurma zgrln de kapsar der. Bu hak, Avrupa nsan Haklar Szlemesi (1950), Din ya da nanca Dayal Her Trl Hogrszlk ve Ayrmcln Kaldrlmas Bildirisi (25 Kasm 1982), Kiisel ve Siyasal Haklar Uluslararas Szlemelerinde de tannmtr. Her insann klk kyafetini zgrce seme ve inanc dorultusunda giyinme hakk vardr. Aczimendiler de kendi dini inanlar dorultusunda giyinmektedir. Her insann topluca ibadetini yapma, retme zgrl olmasna karn Aczimendilerin dergahlar sk sk polis tarafndan baslmakta ve gzaltlar olmaktadr. Aczimendiler, 20 Ekim 1996 tarihinde dzenlenen bir mevlide katlmak zere Kocatepe Camiine gelmiler, ancak polis tarafndan camiye sokulmamlardr. Burada ilk olarak Aczimendilerin ibadet zgrl engellenmitir. kincisi 121 Aczimendi daha sonra yakapaa gzaltna alnm ve tutuklanarak cezaevine konulmutur. Ankara DGM Basavcs Nuh Mete Yksel, Aczimendilerin kyafetlerinin kendileri iin en byk su delili olduunu belirtmitir. kinci olarak Aczimendilerin dini inanlar dorultusunda giyinmeleri engellenmektedir. Yine Savc Yksel tarafndan Aczimendilerin bulunduu
110

Eskiehir Cezaevine resmi bir yaz yazlm ve Aczimendilerin sakal ve salarnn kesilmesi istenmitir. Ayrca resmi ideoloji dnda dnce reten baz slmc yazarlar da yarglanmakta ve tutuklanmaktadr. rnein Zaman Gazetesi yazar Hekimolu smail, dncelerinden dolay cezaevinde yatmtr. Selam gazetesi yazar Mehmet Pamak bir yazs nedeniyle 312. maddeden 1 yl 8 ay ar hapse arptrld, daha sonra ceza tecil edildi. Meczup olarak nitelendirilen Mahmut Kaar adl radikal slmcnn Antkabirde Cumhurbakannn nnde barl bir gsteri yaptktan sonra tutuklanmas ve 4 yl 6 ay ar hapis cezasna mahkum edilmesi de dnce zgrlnn ihlalidir. Daha sonra Amnesty International (Uluslararas Af rgt) bu karar, dnce zgrlne ynelik bir karar olarak niteledi ve Kaar dnce sulusu ilan etti. slmi evreler asndan bir nemli nokta da kimi devlet dairelerinde ve niversitelerde uygulanan trban yasadr. Derslere dini inanlar dorultusunda bart ile girmek isteyen rencilere engeller kartlmaktadr. Son olarak Dantay Genel Kurulu trban takan ve bu nedenle niversite ynetimince knama cezas verilen bir rencinin bavurusunda niversite ynetimini hakl bulmu ve ncelikle ve zellikle Atatrk ilke ve inklplarn benimsemi ve bu ilkeler dorultusunda davranan bir kii olmas gerektiine karar vermi ve bartsn dinsel kyafet olarak nitelemitir. Bu karar ile, Dantay Genel Kurulu, dnce ve inan zgrlnn ihlal edilmesini onaylamtr. Barts yasa da dnce zgrlnn ihlalidir. nk insanlar dini dnceleri ve inanlarndan dolay barts takabilme zgrlne sahip olmaldr. nsan haklar savunucular nsan haklarnn yerlemesi, korunmas, gelitirilmesi ve gzetilmesi mcadelesi yrten insan haklar savunucular da, resmi ideoloji tarafndan hedef alnan ve dnce zgrl sk sk ihlal edilen gruplardandr. nsan haklar ihlallerini rapor, belge, aratrma, inceleme ve etkinliklerle kamuoyuna duyuran insan haklar savunucular sk sk gzaltna alnmakta ve dncelerinden dolay yarglanmaktadr. Trkiyede insan haklar savunuculuunun rgtl nderliini yapan nsan Haklar Dernei yneticilerine son 10 yl ierisinde toplam 300 dava almtr. HD Blteni Yazileri Mdr Hsn ndle smail Beikinin Bltende yaymlanan bir yazs gereke gsterilerek 6 ay hapis cezas verildi, ceza daha sonra tecil edildi. HD stanbul ube eski Bakan Ercan Kanara bir yazs nedeniyle 10 ay hapis cezas verildi, ceza tecil edildi. HD Genel Bakan Akn Birdala bir konumas nedeniyle Konya DGMce 1 yl hapis cezas verildi. Son dnemde Birdala u davalar ald: 1995 Bar Haftasnda Mersinde yapt konuma gereke gsterilerek Konya DGMce 1 yl hapis cezas verildi. Ceza Yargtayda grlecek. 1995 Bar Haftas stanbul-Kadky konumas gereke gsterilerek 312. maddeden st. DGMce 1 yl hapis istemi, ubat 1996da Krt Enstitsnce dzenlenen sempozyumdaki konuma nedeniyle st.
111

DGMce 8/1. maddeden dava ald. 1996 ubat aynda Glkonak incelemesi sonras yapt aklamadan dolay st. DGMce TCK. 159. maddeden, 17 Haziran 1996da kayplarla ilgili bir toplant nedeniyle 2911 sayl yasa uyarnca, 1 Eyll 1996 tarihinde dzenlenen Bar mitinginde yapt konumadan dolay Ankara DGMce 312. maddeden, Habitat II-Alternatif Etkinliklerinde yapt konuma nedeniyle, bir basn aklamasndan dolay, Kuzey Iraka giderek esir askerleri almaya altndan dolay Ank. DGMce TCK 169. maddeden ve son olarak Sz dergisinde yaymlanan aznlklarla ilgili bir yazsndan dolay dava ve soruturmalar ald. Birdala dncelerini HD Genel Bakan olarak ifade ettiinden dolay toplam 40 yl hapis cezas istenmektedir. HD Genel Bakan eski Yardmcs Sedat Aslanta, HD Genel Kurulunda yapt bir konumadan dolay tutukland ve bir sre cezaevinde yatt. HD Balkesir ube Bakan Mahmut Akkurt ve HD Diyarbakr ube yneticileri konuma ve raporlarndan dolay tutuklanarak, cezaevlerinde kaldlar. Ayrca HDnin kard birok yayn da toplatld. Yaklan Kylerden Bir Kesit adl kitap, zm Barta balkl zel say, nsan Haklar Blteninin eitli saylar, HD Diyarbakr ubesi Blge Raporu, HD Ankara ubesinin yaymlad Trkiyenin nsan Haklar Panoramas adl kitaplar toplatld. Yine bir insan haklar kuruluu olan Trkiye nsan Haklar Vakf (THV) da bu basklardan payn ald. Akn Birdal dnceleri nedeniyle halen Ankara Ulucanlar Cezaevinde bulunuyor. THVin kard kence Dosyas adl kitap toplatld, yneticileri yargland. Ayrca THVin ikence rehabilitasyon merkezleri amas nedeniyle yneticileri yargland. THV, Dileri Bakanlnca Trkiyeyi zora sokuyor iddiasyla mahkemeye de verildi. Ayrca insan haklarn slmi adan yorumlayan Mazlum-Der yneticileri de yaymladklar raporlardan ve dzenledikleri etkinliklerden dolay yarglandlar. Grld gibi dnce zgrln savunan ve bu dorultuda mcadele yrten insan haklar savunucular dncelerinden dolay yarglanmakta, cezaevine atlmakta ve yaynlar toplatlmaktadr. Bir lkede tm insanlarn eitliini ve haklarn savunan insan haklar savunucular bu denli youn bir baskya uruyorsa, o lkede dnce zgrlnn krnts dahi yoktur. Anti-milatirist gruplar Trk devlet yaplanmalarnn tarihsel olarak militarist yaplanmas ve konjonktrel olarak kirli sava nedeniyle ovenizmin trmanmas bar ve antimilitarist kesimleri de hedef durumuna getirmitir. Bugne dek birok gazeteci ve yazar halk askerlikten souttuu iddiasyla askeri mahkemelerde TCK. 155. maddesinden yarglanm ve cezalandrlmtr. Gazeteci Mehmet Ali Birand hakknda 09.01.1994 tarihinde 32. Gn programnda askerliin uzatlmas ile ilgili yapt haberde Askeri Ceza Yasasnn 95/1. maddesi gereince 5 ay hapis cezas verilmiti. Televizyoncu Cemal Arman ayn maddeden 5 ay hapis cezas ald. Ayrca HBB adl TV kanalnda hazrladklar Anten balkl programda asker kaaklaryla grtkleri iddiasyla Ali Tevfik Berber ve Erhan Akyldz yarglandlar. zmir Sava Kartlar Dernei Bakan Osman
112

Murat lke Genelkurmay Mahkemesince 7 Ekim 1996 tarihinde tutukland ve Mamak Askeri Cezaevine gnderildi. lke daha sonra tahliye edilerek Bilecike zorla askere gnderildi. Sanat ve yazarlar Resmi ideolojiye ramen, evrensel lee ulam birka sanat ve yazarmz ise resmi ideoloji tarafndan "vatan haini" ilan edilerek dlanmtr. Dnyann en byk airlerinden Nazm Hikmet, bugn bile tabudur. Yine, byk sinemac Ylmaz Gney ayn gzle grlr. Byk ressam Abidin Dino, Trkiye'de kald yllarda grd basklar zerine, Paris'e yerleerek, yaamn burada srdrmek durumunda kalmtr. Evrensel lekteki bu sanatmzn yaptlar yasaklanm ve de yaamlarn, lke dnda noktalamak zorunda kalmlardr. Yine evrensel lekteki yazar Yaar Kemal, dnceleri nedeniyle cezaevine girme tehlikesiyle kar karya braklmtr. smail Beiki ad bu corafyada aydn tavrnn dnsz ve onurlu bir simgesi haline gelmitir. Dnce zgrln dnsz savunan ve dncenin zgrlemesi dorultusunda mcadele yreten Beiki, hakknda alan onlarca davadan toplam 100 yln zerinde hapis ve milyarlarca lira para cezasna arptrlmtr. smail Beikinin yaymcs Yurt Yaynlar Sahibi nsal ztrkn yaymlad kitaplar nedeniyle 62 ayr dava ald. Bu davalarn 32sinden mahkum edilen ztrkn 26 aylk hapis cezas Yargtayda beklerken, verilen para cezas ise 1 milyar 115 milyon 500 bin TL.ye ulat. Der Spiegel dergisine yazd "Yalanlar Seferi" balkl yaz nedeniyle stanbul 4 Nolu DGMde yarglanan Kemal, beraat etmiti. Ancak Yaar Kemal hakknda bir yazs nedeniyle st. 2 Nolu DGMce verilen 20 ay hapis ve 466 bin TL. para cezas Yargtay 8. Dairesi tarafndan onayland. Sz konusu yaz Dnceye zgrlk kitabnda yer alan Trkiyenin zerindeki Kara Gkyz adl yazyd. Mahkeme cezay 5 yl sreyle ertelemiti. Yazar etin Altan ise Milliyet gazetesinde yaymlanan bir syleisi nedeniyle TCK 159. maddeden yarglanyor. Altan daha nce kez tutuklanm, iki kez mahkum olmu ve iki yl cezaevinde yatmt. etin Altan hakknda bugne dein 50 ylda toplam 300 dava ald. Gazeteci-Yazar Ahmet Altan daha nce Milliyet gazetesinde yaymlanan Atakrt balkl yazs nedeniyle yarglanm, cezas tecil edilmiti. Altan hakknda 159. maddeden alan bir dava da sryor. Belge Yaynlar Ynetmeni Ayenur Zarakolu, daha nce smail Beikinin bir kitab nedeniyle 1994 ylnda be ay hapiste yatt. Zarakolu birok kez de kouturmaya urad. Yaymc halen yaymlad kitaplar nedeniyle cezaevinde bulunuyor. Human Rights Watchn Sava ve nsan-Trkiyede Silah Transferleri ve Sava Yasalar hlalleri raporunun Trke evirisini yaynlayan Belge Yaynclk Sorumlusu Ayenur Zarakolu ve evirmen Erturul Krk hakknda, TCKnn 159/1maddesince Devletin gvenlik glerine hakaret ettikleri iddiasyla stanbul 2. Ar Ceza Mahkemesince 1-6 yl aras hapis cezas isteniyor. Zarakolu hakknda u anda yaymlad eitli
113

kitaplardan dolay 6 dava ve soruturma srdrlyor. Zarakolunun sonulanan baz davalar ise Yargtayda bekliyor. Zarakolu, uluslararas 15 dergi ve gazete editr, ke yazar ve modacdan oluan Bunte dergisinin jrisi tarafndan dnyann en nemli 50 kadnnn yer ald listeye de girdi. Zarakolu, listeye Trkiyeden giren tek kadn oldu. Ocak Ik Yurtu, 28 Aralk 1994 ylndan bu yana cezaevinde bulunuyor. Yurtu, zgr Gndem gazetesinin yazileri mdr olarak toplam 26 davadan yarglanyor u ana kadar 10 yl hapis ve 1 milyar TL. para cezasna arptrld. Ocak Ik Yurtu, merkezi Amerikada bulanan Committe to Protect Journalists (Gazetecileri Koruma Komitesi) tarafndan basn zgrl dlne layk bulundu. Sanat ve insan haklar savunucusu anar Yurdatapann nclk ettii dncelerinden dolay yarglanan yazarlarn imzalarn ieren Dnceye zgrlk kitab 1080 yayncnn imzasyla yaymland. Kitapla ilgili dava halen stanbul DGMde sryor. Son olarak anar Yurdatapan, MED TVde yaymlanan bir belgeselde mziklerinin kullanld gerekesiyle Ankara DGMce tutuklanarak cezaevine konuldu. Yurdatapan TCK 169. maddeden tutukland. Yurdatapan, 11 Kasm 1996 tarihinde tutuklandktan 3 hafta sonra serbest brakld. Avrupa nsan Haklar Mahkemesine Yazar Bavurular Trkiyenin Avrupa nsan Haklar Mahkemesindeki Avukat Bakr alar, 1 Kasm 1996da Sabah gazetesinde yaymlanan yapt aklamada, u anda AHMde Trkiye aleyhine 457 dava bulunduunu, bu davalardan yalnzca 8 tanesinin dostane zm yoluyla Trkiyenin tazminat demeyi kabul etmesiyle sonulandrldn, dier davalarn gndemde olduunu belirtti. Reuteur Ajans ise 31 Ekim 1996da getii bir haberde alarn Trkiyenin savunulamayacak durumda olduunu sylediini iddia etmiti. Temmuz 1996da aklanan resmi rakamlara gre AHMye yaplan eitli insan haklar ihlalleriyle ilgili bavurulardan 111i Komisyonca kabul edilebilir bulunurken, 489u Trkiyeye tebli edilerek savunma istendi. 611 bavuru ise Komisyonda bekliyor. AHM, ayrca Anayasa Mahkemesince kapatlan Halkn Emek Partisi (HEP), Demokrasi Partisi (DEP) ve Halkn Demokrasi Partisi (HADEP) ile ilgili bavurular da gndemine ald. Dncelerinden dolay cezaevinde yatan Yazar Fikret Bakayann Avrupa nsan Haklar Mahkemesine (AHM) olan bavurusu kabul edilmitir. AHM, Yas Tutan Tarih, 33 Kurun adl kitab nedeniyle TMY 8. Maddeden ceza alan Gnay Aslann da bavurusunu kabul etti. Aslann avukat Hasip Kaplan, 8. maddenin lke mevzuatndan karlmasn talep edeceklerini belirtirken, taraflarn 6 Aralk 1996 tarihine kadar dostane zm konusunda neri iletmeleri istendi. Kitabn ilk basks 1989da yaplm ve kitap hakknda 22 Oak 1990 tarihinde stanbul DGMce TCKnn 142/3. maddesinden dava almt. 142. maddenin yrrlkten kaldrlmas zerine dava dm, ancak 1991 yln114

da kitap bu kez TMYnin 8. maddesine taklmt. Trkiye'de askeri darbeler dnemlerinde sanatlar zerindeki basklar katlanarak srd. 1980'de Uluslararas Nasreddin Hoca Karikatr Yarmas yasakland. 1982'de ise "Grgr" dergisi drt hafta sreyle kapatld; dergi izerlerine ynelik onlarca dava ald. Mizah yazar Aziz Nesin, defalarca tutukland, yaptlar yasakland, hapiste yatt. Cunta dneminde "Devr-i Sleyman" balkl oyun stanbul ve Ankara Valilikleri'nce yasakland. 12 Eyll 1980'den bugne kadar karikatr sanatlarna ynelik yaklak 400 dava ald. Sinema yaptlar zerinde de youn bir sansr uygulanmtr. "Filmlerin ve Film Senaryolarnn Kontrolne likin Dzenleme" dnceyi ifade zgrln engellemi ve tam bir sansr gndeme getirmitir. 3257 sayl Sinema ve Video Mzik Eserleri Yasasnn 6. maddesi sinema ve mzik yaptlarn sansr etmeyi salayan bir maddedir. Anayasa Mahkemesi'nin 8 Temmuz 1963 tarihli karar ile sansrn Anayasa'ya aykr olmad ve dnce rnlerinin sansr edilebilecei ngrlmtr. Sahne ve gsteri sanatlarnda sansr uygulanmakta; Film Denetleme Kurulu, TV st Kurulu gibi kurulular, siyasal iktidar temsil eden yelerin ounluu nedeniyle bask ve keyfilie yol amaktadr. Sanata uygulanan bu basklar, kaynan Anayasada (m. 13, 26, 27), Polis Vazife ve Selahiyetleri Kanununda, Tzk, Ynetmelik gibi mevzuatta bulmaktadr.1 Sadece 1995 yln baz aldmzda bile, Trkiye'de sanatlara ynelik basklarn boyutlar ortaya kyor. Eyll 1995 itibaryla 20 sanat, dnceleri nedeniyle hapiste bulunuyor. Sanatlarn isimleri yle: Metin Bakc ve brahim Polat: Halk Oyuncular Tiyatrosu (Bayrampaa Cezaevi), Yusuf Bigen, Ersin Bigen ve Meliha ahin:afak Mzik Grubu (Bayrampaa Cezaevi), Songl Yksel: Best Kltr Merkezi (Bayrampaa Cezaevi), Neslihan Karatay, Yaar Avc, Neslihan Gktepe, Metin Gktepe, zzettin Ko, Ali Haydar zdemir, Ali Kemal Yldz, Metin Yavuz ve Kadri Iss: Arya Kltr Merkezi (Buca Cezaevi), Ertan Aydn: Karikatrist (Salihli Cezaevi), lker Bozkurt: Mzisyen (Buca Cezaevi), Blent Abbasolu: ahmaran Mzik Grubu (Erzurum Cezaevi), kr Ayiek: Yunus Emre Tiyatrosu (Karaman Cezaevi). Mzisyen Gani Nar ise ksa sre nce tahliye olmutu. Ocak 1995'de 8 mzik yapmcs, yaymladklar Krte kasetlerde "blclk propagandas" yapld gerekesiyle 2'er yldan 5'er yla kadar hapis ve 100 milyon TL'ye kadar para cezas istemiyle stanbul DGM'de yargland. Ayn ay ierisinde 5 Krte kaset Van Valilii'nce yasakland. 19 Ocak'ta Arya Kltr Merkezi Dayanma leni stanbul Valilii'nce yasakland. Ayrca, Grup Yorum'a 6 yldr stanbul Valilii'nce konser izni verilmiyor. Ankara Bykehir Belediye Bakan Melih Gkek, Byle sanatn iine tkrrm" diyerek "mstehcen" bulduu baz heykelleri depolara kaldrtt. Kadky Belediyesi'nce "nce nsan" enlikleri iin, Almanya'da yaayan heykel sanats ahin nce'ye yaptrlan heykeller, bir depoya kaldrlarak, tahrip
nsan Haklar Sempozyumu: Prof. Dr. nal Emirolu, Sanat ve Sanatnn Yazgsnda nsan Haklarnn zdm, stanbul Bykehir belediyesi Yaynlar, stanbul 1995, s. 194.
1

115

edildi. Leman mizah dergisine ynelik davalar ald. Karikatrist Ahmet Aykanata Tavr dergisinde yaymlanan karikatrleri nedeniyle dava ald. Leman mizah dergisinin Yaz ileri Mdr Kutlu Esendemir, 7 Ocak 1996 tarihinde dergide yaymlanan Cezaevleri lm Kusuyor balkl yazs nedeniyle 10 ay hapis cezasna mahkum oldu. stanbul Beyolu 2. Ar Ceza Mahkemesinde 18 Ekim gn sonulanan davada, ceza be yl sreyle ertelendi. air kr Erba'n "Kylleri Niin ldrmeliyiz" balkl iirinin yerel bir gazetede yaymlanmasndan sonra, air hakknda su duyurusunda bulunuldu. Haziran aynda sanat Bilgesu Erenus, "halk askerlikten souttuu" gerekesiyle Genelkurmay Askeri Mahkemesi'nce 2 ay hapis cezasna arptrld. Pencere Yaynlar sahibi Muzaffer Erdodu, Nisan aynda, Kemal Yaln'n "Srgn Glleri" balkl iir kitabn yaymlad gerekesiyle stanbul 3. No'lu DGM'ce 6 ay hapis ve 50 milyon TL. para cezasna arptrld. Can enlii Oyuncular adl tiyatro grubuna Umut Oyunlar" balkl oyunlarnda blclk propagandas yaptklar" gerekesiyle stanbul Kartal 4. Ar Ceza Mahkemesi'nce dava ald. Tavr dergisi Malatya brosu (14 Ocak), Ortaky Kltr Merkezi (29 Haziran), stanbul Mezopotamya Kltr Merkezi (7 Haziran) Tavr dergisi Adana brosu (25 Mart, 4 Temmuz ve 12 Austos), Tavr dergisi Ankara brosu ve Ankara Ekin Sanat Merkezi (19 Temmuz) Mezopotamya Kltr Merkezi Adana ubesi (12 Austos), stanbul Halk Kltrevi (28 Mays), stanbul Yap Sanatevi (28 Mays) polislerce basld. Ortaky Kltr Merkezi (7 Temmuz), Gazi Halk Kltrevi (7 Haziran), Mezopotamya Kltr merkezi Tiyatrosu (25 Haziran), Tarsus Anadolu Kltr Merkezi (16 Austos) il valiliklerince mhrlendi. Ylmaz Gney hakknda Claude Weiss'in yazd "nsan, Militan ve Sanat Ylmaz Gney" balkl kitap toplatld; kitab yaymlayan Fato Gney hakknda stanbul DGM'ce dava alrken, Savc, Weiss'in tutuklanmasn istedi. Devlet Tiyatrolar Genel Mdrl'nce Kltr Sen Genel Bakan zzet Polat Ararat, stanbul Devlet Tiyatrolar eski Mdr Mustafa Avkran, Mdr Yardmcs Reha zcan ve stanbul Devlet Tiyatrolar sanatlarndan Orhan Kurtuldu ve Trabzon Devlet Tiyatrosu'nun 58 alanna Temmuz ay ierisinde eitli cezalar verildi. Ada Kltr dergisi (11.says), Tavr dergisi (Nisan ve 33. saylar) stanbul DGM'ce toplatld. Vardiya Mzik Grubu eleman 6 kii (ubat) Mersin'de, Tavr dergisi muhabiri Gnay Kan (Mart) Adana'da, Mezopotamya Kltr Merkezi Yneticisi Hseyin Yldrm (Mart) Adana'da, Tavr dergisi muhabiri Arzu Kuzey (Haziran) stanbul'da ve dergi alan 3 kii (Temmuz) Ankara'da, Ortaky Kltr merkezi alan 21 kii (6 Temmuz) stanbul'da, Grup Ekin elemanlarndan Aylin rkmez (20 Temmuz) Ankara'da, Grup Yorum yeleri, zerlerindeki konser yasaklarnn kaldrlmas iin balattklar kampanya erevesinde afi asarken (27 Eyll) stanbul'da polis tarafndan gzaltna alndlar. Yl ierisinde bombalama eylemleri de gerekleti. Malatya'da 9 Temmuz'da
116

Can Sinemas'na bomba konulmas sonucu 1 kii yaamn yitirdi. Alanya'da Baran Kitabevi, kimlii belirsiz kiilerce 11 Temmuz'da yakld. Gazeteleri arayan bir kii olay Hizbullah rgt adna stlendi. Aznlklar Trkiyede Trk kimlii dnda aznln kabul edilmemesi ve yasalarla tannm aznlklar dnda -Lozan Bar Antlamasna gre aznlk Ermeniler, Rumlar ve Yahudilerdir- herkesin Trk olduunun iddia edilmesi ve bu balamda Trk kimliinin bir st kimlik olarak sunulmas, aznlk halklara mensup insanlarn dncelerini zgrce ortaya koymalarn gletirmektedir. Hristyan, Yahudi ve Asuri aznlklar Osmanldan bu yana hedef alnm katliamlara uramtr. Aznlklarn kendilerini zgrce ifade etmeleri ou zaman de facto olarak engellenmitir. Halk 6-7 Eyll 1955 provokasyonunda olduu gibi hkmetlerce srekli aznlklara kkrtlmtr. Okul kitaplar ve bilimsel aratrmalar da, Trk rkl zerine kuruludur. rnein Trk Standartlar Enstits tarafndan 1994 ylnda yaymlanan ve mer Naci Bozkurt tarafndan kaleme alnan kitap da bu duruma tipik bir rnektir. Kitapta Ermeniler ve Rumlar aalanmakta, Trk rknn stardartlar da izilmekte ve Trklerin stn rk olduklar dile getirilmektedir. Kitapta ayrca Rumlar ve Ermeniler aldatc, Krtler ise jurnalci olarak niteleniyor. "Aznlk haklarn engelleyecek ynla madde, Trk yasal sisteminin iine ustalkla yedirilmitir. Bunlar arasnda Anayasa'nn 14, 26 ve 28. maddesi bata olmak zere Trkiye Radyo ve Televizyon Kanunu, Sinema ve Video ve Mzik Eserleri Kanunu, Dernekler Kanunu, Siyasi Partiler Kanunu, Nfus Kanunu zellikle belirtilmelidir."1 1982 Anayasasnn 24. maddesinin 4. fkras hkmnce din dersleri baka dinden olanlara dahi zorunlu klnmtr. Anayasa'nn 26. maddesinin bir blmnde yle deniliyor: "...Dncelerin aklanmas ve yaylmasnda kanunla yasaklanm olan herhangi bir dil kullanlamaz. Bu yasaa aykr yazl ve basl katlar, plaklar, ses ve grnt bantlar ile dier anlatm ara ve gereleri usulne gre verilmi hakim karar zerine veya gecikmeksizin saknca bulunan hallerde kanunla yetkili klnan merciin emriyle toplatlr..." Anayasa'nn 28. maddesinde ise "kanunla yasaklanm herhangi bir dilde yayn yaplmas" yasaklanyor. Dnce zgrlne aykr olan bu yasa maddeleri, ayn zamanda aznlk kltrlerine dmanca bakn da bir gstergesidir. Aleviler, Osmanldan bu yana youn basklara uram ve katledilmi bir dini aznlk grubudur. Alevi dernekleri polis tarafndan sk sk baslmakta, derneklerin yayn organlarna eitli cezalar verilmektedir. Pir Sultan Abdal dergisinde yaymlanan bir yaz nedeniyle dernek bakan ve sorumlu yaz ileri mdr ar cezalara arptrlmtr. Alevilerin kendi inanlarn zgrce ortaya koyma ve ibadetlerini yapmalar engellenmektedir. Alevi kylerine zorla camiiZarakolu, Ragp: Aznlk Haklar in almak, nsan Haklar Blteni,. Say:71-72, HD Yayn, Ocak-ubat 1995, s. 24-25
1

117

ler yaplmakta, Diyanet leri Bakanl yalnzca tek bir mezhebin szcln yapmaktadr. Oysa Trkiyede 20 milyonun zerinde Alevi yaamaktadr. Dier aznlk halklar, Sryaniler, erkesler, Grcler, Romanlar, Yezidiler, Lazlar da benzeri sorunlar yaamakta ve kltrlerini zgrce ifade edememektedir.

Beiki rnei
Entelektelin tek dayana dnsz dnce ve ifade zgrldr. Bu zgrl savunma hattn gevetmek veya dayand temellerden herhangi birinin kurcalanmasna gz yummak entelektelin iine ihanet etmesi demektir. Edward Said

Nisan 1991den itibaren smail Beiki Yarglamalar*

1. Ortadouda Devlet Terr (Ankara 1 Nolu DGM 1991/128-3713/8); 2. Ortadouda Devlet Terr (Red; Ankara 2. Ar Ceza 1991/194-TCK 159); 3. Krtlerin Mecburi skn (Ankara 1 Nolu DGM 1991/172-3713/8), 4. Trk Tarih Tezi Gne-Dil Teorisi ve Krt Sorunu (Ankara 1 Nolu DGM 1992/3-3713/8); 5. Devletleraras Smrge Krdistan (Ankara DGM 1992/4-3713/8); 6. UNESCOya Mektup (Ankara 1 Nolu DGM 1992/45-3713/8); 7. UNESCOya Mektup (Red; Ankara 2. Ar Ceza 1992/168-TCK 159); 8. Bilim-Resmi deoloji, Devlet-Demokrasi ve Krt Sorunu (Ankara 1. Nolu DGM 1992/46-3713/8); 9. Bilim-Resmi deoloji, Devlet-Demokrasi ve Krt Sorunu (Red; Ankara 2. Ar Ceza 1992/174-TCK 159); 10. Cumhuriyet Halk Frkasnn Tz (1927) ve Krt Sorunu (Ankara 1 Nolu DGM 1992/47-3713/8); 11. Cumhuriyet Halk Frkasnn Tz (1927) ve Krt Sorunu (Red; Ankara 2. Ar Ceza 1992/169-TCK 159); 12. Zihnimizdeki Karakollarn Yklmas (Ankara 1 Nolu DGM 1992/48-3713-8); 13. Zihnimizdeki Karakollarn Yklmas (Red; Ankara 2. Ar Ceza 1992/164-TCK 159); 14. Dou Anadolunun Dzeni, Sosyo-Ekonomik ve Etnik Temeller I (Ankara 1 Nolu DGM 1992/49-3713/8); 15. Dou Anadolunun Dzeni, SosyoEkonomik ve Etnik Temeller II (Ankara 1 Nolu DGM 1992/50-3713/8); 16. Krt Aydn zerine Dnceler (Ankara 1 Nolu DGM 1992/52- 3713/8); 17. Krt Aydn zerine Dnceler (Ankara 1 Nolu DGM 1992/105-TCK 312); 18. Bilim Yntemi (Ankara 1 Nolu DGM 1992/53-3713/8); 19. Bakaldrnn Koullar (Ankara 1 Nolu DGM 1992/55-3713/8); 20. Tunceli Kanunu (1935) ve Dersim Jenosidi (Ankara 1 Nolu DGM 1992/103-3713/8); 21. Krdistan zerinde Emperyalist Blm Mcadelesi 19151925-I (Ankara 1 Nolu DGM 1993/46-3713/8); 22. Cumhuriyet Halk Frkasnn Program (1931) ve Krt Sorunu (Belge Yaynlar, 1991; stanbul 2. Nolu DGM, 1992/3083713/8; 1.8 yl hapis ve 42 milyon TL. para cezas kesinleti.); 23. PKK zerine Dnceler (Melsa Yaynlar, 1991; stanbul 2. Nolu DGM, 1992/72-3713/8; 1.8 yl hapis ve 42 milyon TL. para cezas kesinleti.); 24. Devrimci Yurtsever Genlik Rportaj (Say: 1, Ocak 1992; stanbul 2 Nolu DGM 1992/281-3713/8; 2 yl hapis ve 100 milyon Tl. para cezas kesinleti.); 25. Trkiyenin Hissesi (zgr Gndem, 14.8.1992; 1 yl hapis, 100 milyon TL para cezas Yargtayda.); 26. Krt ovenizmi (zgr Gndem, 25.9.1992; stanbul 2 Nolu DGM 1992/434-3713/8; 1 yl 4 ay hapis 133 milyon TL. para cezas kesinleti.); 27. Anayasa Mahkemesi Bakanna Ak Mektup (Yeni lke, 2.8.1992; stanbul 1 Nolu DGM 1992/349-3713/8; 2 yl hapis, 100 milyon TL. para cezas kesinleti.); 28. Bin Yldr Beraberiz (Yeni lke, 1.1.1992; stanbul 2 Nolu 118

DGM 1993/28-3713/8; 2 yl hapis ve 250 milyon Tl. para cezas Yargtayda.); 29. rnak, Gle ve Krt ovenizmi (zgr Gndem, 2.10.1992; stanbul Basn Savcl hazrlk soruturmas.); 30. Edip Polatn Bilim Dilinde Krtler ve Krdistan kitabna nsz (teki Yaynlar, 1992; Ankara 1 Nolu DGM 1995/77-3713/8; 101 milyon TL.lik para cezas tecil edildi.); 31. smail Beiki Davas V (Yurt Kitap-Yayn, 1992; Ankara 2. Asliye Ceza, 1992/911-TCK 268; 9 ay hapis kesinleti.); 32. Uur Mumcuya Mektup (Yeni lke, 7.7.1991; stanbul 1 Nolu DGM 1991/315-3713/8; 2 yl hapis ve 50 milyon TL. para cezas kesinleti.); 33. Dersim Gecesinde Konuma (8 Mays 1991, stanbul; stanbul 1 Nolu DGM 1991/296-3713/8); 34. Devlet Gvenlik Mahkemeleri (Yeni lke, 29.12.1991; stanbul 1 Nolu DGM 1992/58-3713/8; 2 yl hapis ve 50 milyon TL. para cezas kesinleti.); 35. zgr Halk Dergisinde Rportaj (Say: 15, Ocak 1992; stanbul 1 Nolu DGM 1992/59-3713/8); 36. zgr Halk Dergisinde Rportaj (Say: 16, ubat 1992; stanbul 2 Nolu DGM 1992/65-3713/8); 37. Gl Operasyonu (28.4.1992 stanbul Basn Konseyine siyah elenk; stanbul 1. Asliye Ceza 1992/287-TCK 536; beraat.); 38. Krt Kadnnn Gerillaya Katlmasnn Anlam (Yeni lke, Say: 1, 1990; stanbul 2 Nolu Asliye Ceza 1991/39-TCK 312; 1 yl hapis ve 80 bin TL. para cezas kesinleti.); 39. Demokrat Dergisinde Rportaj (Krtler Ulusal Meclislerini Toplamal: Selami nce, Ocak 1992; Ankara 1 Nolu DGM 1994/85-3713/8; Zamanam,red.); 40. Ekya Devlet ster mi? (zgr Gndem, 18.9.1992; stanbul 3 Nolu DGM 1993/223713/8; 2 yl ar hapis ve 100 milyon TL para cezas Yargtayda.); 41. PKK ile likilerimiz (Toplumsal Kurtulu, 44-45; stanbul 1 Nolu DGM 1991/44-3713/8.); 42. PKK ile likilerimiz (Toplumsal Kurtulu, 44-45; stanbul 2. Asliye 1991/625-TCK 312); 43. HEPli Olmak (zgr Gndem, 25.9.1992; stanbul 3 Nolu DGM 1992/95-3713/8; Beraat, Yargtay bozdu.); 44. Birlemi Milletlere Bildiri (4.4.1992, 290 imza; Ankara 1 Nolu DGM 1993/132-3713/8); 45. Bilim Yntemi ve Mcadelem (zgr niversite A Dersi, 5.12.1992; Ankara 1 Nolu DGM 1993/86-3713/8; 2 yl hapis ve 100 milyon TL. para cezas Yargtayda.); 46. Krt Terr zerine (zgr Gndem, 22.7.1993; stanbul 2 Nolu DGM 1993/212-3713/8; 2 yl hapis ve 250 milyon TL. para cezas kesinleti.); 47. 28. mi? (Yeni lke, 25-31 Ekim 1992; stanbul 2 Nolu DGM 1993/1233713/7; 1 yl hapis ve 100 milyon TL. para cezas Yargtayda.); 48. Trkiye Bamsz Deil ki!... (Yeni nsan, Nisan 1993; stanbul 2 Nolu DGM 1993/106-3713/8; 2 yl ar hapis ve 250 milyon TL. para cezas Yargtayda.); 49. Mahkemelerin At Yol (Yurt Kitap-Yayn, Nisan 1993; stanbul 1 Nolu DGM 1993/268-3713/8; 2 yl ar hapis ve 250 milyon TL. para cezas kesinleti.); 50. Ulusal Uyann Grkemi (zgr Gndem, 6.8.1993; stanbul 1 Nolu DGM 1993/276-3713/8; 2 yl hapis ve 250 milyon TL. para cezas Yargtayda.); 51. Bilincin Ykselii (Yurt Kitap-Yayn, Mays 1993; stanbul 2 Nolu DGM 1993/233-3713/8; 1 yl 4 ay hapis ve 133 milyon TL. para cezas kesinleti.); 52. Terr rgt PKK (zgr Gndem, 5.8.1993; stanbul 1 Nolu DGM 1993/280-3713/8.); 53. Kendini Kefeden Ulus Krtler (Yurt Kitap-Yayn, Mays 1993; stanbul 1 Nolu DGM 1993/273-3713/8; 1 yl 4 ay hapis ve 133 milyon TL. para cezas kesinleti.); 54. nsani Moral Deerler (nsan Haklar Blteni, Say: 53, Temmuz 1993; Ankara 1 Nolu DGM 1995/122-3713/8; 2 yl ar hapis ve 250 milyon TL. para cezas Yargtayda.); 55. Temiz Toplum Kampanyas (zgr Gndem, 10.9.1993; stanbul 2 Nolu DGM 1993/270-3713/8; Beraat, Yargtay bozdu.); 56. Ben de Anneyim (zgr Gndem, 15.7.1993; stanbul DGM, Hz. Soruturmas 3713/8.); 57. Omeryan AiretiSincarlar (zgr Gndem, 23.9.1993; stanbul 2 Nolu DGM 1993/289-3713/8; 2 yl hapis ve 250 milyon TL. para cezas kesinleti.); 58. Ulusun Onuru (zgr Gndem, 19.8.1993; stanbul 3 Nolu DGM 1993/420-3713/8; 2 yl ar hapis ve 250 milyon TL. para cezas kesinleti.); 59. Babakann Hesab (zgr Gndem, 30.9.1993; stanbul 2 119

Nolu DGM 1993/334-3713/8); 60. zgr Gndemin levi (zgr Gndem, stanbul 1 Nolu DGM 1993/483-3713/7-2; 1 yl hapis 250 milyon TL. para cezas kesinleti.); 61. Kader-Gelecek (zgr Gndem, 18.6.1993; stanbul 1 Nolu DGM 1993/367-3713/8.); 62. Kendini Dnmyorsan Bari Bizi Dn (zgr Gndem, 18.6.1993; stanbul 2 Nolu DGM 1993/285-3713/8.); 63. 15 Yanda ocuklar (zgr Gndem, 17.6.1993; stanbul 1 Nolu DGM 1993/315-3713/8.); 64. Devletin Ulusal ve Toplumsal Mcadeleyi Bastrma Harekat ve PKKnin Nitelikleri (zgr Gndem, 19.6.1993; stanbul 2 Nolu DGM 1995/86-3713/8; 2 yl hapis ve 250 milyon TL. para cezas Yargtayda.); 65. Krtlerin Tarih Sahnesine k (zgr Gndem, 21.10.1993; stanbul 1 Nolu DGM 1993/366-3713/8; 2 yl hapis ve 250 milyon TL. para cezas Yargtayda.); 66. Kaderin Yenilii (zgr Gndem, 14.10.1993; stanbul 3 Nolu DGM 1993/489-3713/8; 2 yl hapis ve 250 milyon TL. para cezas Yargtayda.); 67. smail Beiki Davas IV (Yurt Kitap-Yayn, 1993; stanbul 4 Nolu DGM 1994/11-3713/8; Ankara ile birleti.); 68. smail Beiki Davas IV (Yurt Kitap-Yayn, 1993; Ankara 1 Nolu DGM 1994/33713/8; 1 yl ar hapis ve 100 milyon TL para cezas kesinleti.); 69. smail Beiki Davas I- Red (Yurt Kitap-Yayn, 1993; Ankara 1 Nolu DGM 1993/179-3713/8; Ankara 1 Nolu DGM 1993/180 ile birleti.); 70. smail Beiki Davas II (Yurt Kitap-Yayn, 1993; Ankara 1 Nolu DGM 1993/180-3713/8; 1 yl ar hapis ve 100 milyon TL. para cezas kesinleti.); 71. Lozan Kutlamalar (zgr Gndem, 12.8.1993 (stanbul 1 Nolu DGM 1993/410-3713/8; 1 yl ar hapis ve 100 milyon TL. para cezas kesinleti.); 72. Lice, Parlamento, Babakan (zgr Gndem, 18 Kasm 1993; stanbul 2. Ar Ceza 1994/14-TCK 159; 10 ay hapis, tecil edildi.); 73. Lice, Parlamento, Babakan (zgr Gndem, 18 Kasm 1993; stanbul 4 Nolu DGM 1994/143-3713/8.); 74. Krt Toplumu zerine (Yurt Kitap-Yayn, 1993; Ankara 1 Nolu DGM 1994/37-3713/8; 1 yl ar hapis ve 100 milyon TL. para cezas kesinleti.); 75. Orgeneral Mulal Olay Otuz Kurun (Yurt Kitap-Yayn, Mart 1992; Ankara 1 Nolu DGM Hazrlk Soruturmas3713/8.); 76. Bir Aydn, Bir rgt ve Krt Sorunu (Yurt Kitap-Yayn, Ekim 1993; Ankara 1 Nolu DGM 1994/36-3713/8; 1 yl ar hapis ve 100 milyon TL. para cezas kesinleti.); 77. Bir Aydn, Bir rgt ve Krt Sorunu, Red (Yurt Kitap-Yayn, Ekim 1993; Ankara 2. Ar Ceza 1994/51-TCK 159; Dava reddedildi.); 78. Bir Aydn, Bir rgt ve Krt Sorunu, (Yurt Kitap-Yayn, Ekim 1993; Ankara 2. Asliye Ceza 1994/219-5816; 1 yl 6 ay hapis, Yargtayda.); 79. Bireysel Bavurunun Smrgedeki Deeri (zgr Gndem, 6-8 Ocak 1994; stanbul 2. Ar Ceza 1994/78-TCK 159; 10 ay ar hapis, Yargtayda.); 80. Bireysel Bavurunun Smrgedeki Deeri (zgr Gndem, 6 Ocak 1994; stanbul 5 Nolu DGM 1994/49-3713/8.); 81. Bireysel Bavurunun Smrgedeki Deeri (zgr Gndem, 7 Ocak 1994; stanbul 5 Nolu DGM 1994/44-3713/8.); 82. Mezopotamya Kltr Merkezinde Konferans (stanbul 5 Nolu DGM 1994/10-3713/8; 2 yl hapis ve 250 milyon TL. para cezas Yargtayda.); 83. Devlet Basnna zgrlk (stanbul 2 Nolu DGM 1993/389-3713/8.); 84. Hayali Krdistann Dirilii (zgr lke, 23 Austos 1994; stanbul 5 Nolu DGM 1994/601-3713/8.); 85. Cemid Bender Eletirileri (zgr lke, 29 Eyll 1994; stanbul 5 Nolu DGM 1994/600-TCK 312.); 86. Cemid Bender Eletirileri (zgr lke, 28.9.1994; stanbul 1 Nolu DGM 1994/148-3713/8.); 87. Savan Galibi Krt Halkdr (zgr lke, 24.8.1994; stanbul 3 Nolu DGM 1994/100-3713/8.); 88. Smrgecilii Gizleyen Kavram: Eitlik (zgr lke, 20.9.1994; stanbul 4 Nolu DGM 1994/603-3713/8.); 89. Mahkeme Yalan Doru Yapamaz, Yarg Karar Yalanlar Doruya Dntremez (zgr lke, 19.9.1994; stanbul 1 Nolu DGM 1994/193-3713/8.); 90. Krdistanda Etnik Arndrma ve Soykrm (zgr lke, 14.11.1994; stanbul 1 Nolu DGM 1994/244-3713/8.); 91. Tuncelililer Dayanma lenine Mesaj (20.11.1994; Ankara 2 Nolu DGM 1995/1-3713/8; 1 120

yl hapis ve 100 milyon TL. para cezas Yargtayda.); 92. niversite, Dnce Sular Bilirkiilik Kurumu (zgr lke, 25.11.1994; stanbul 1. Nolu DGM 1994/2563713/8.); 93. Kirletilen Kavramlar-Bilim, Eitlik, Adalet (Yurt Kitap-Yayn, Eyll 1994; stanbul 4 Nolu DGM 1995/45-3713/8; 94. Kirletilen Deerler-Demokrasi, Bar, Kardelik (Yurt Kitap-Yayn, Ekim 1994; stanbul 5 Nolu DGM 1995/38-3713/8; 1 yl 8 ay ar hapis ve 333 milyon TL. para cezas Yargtayda.); 95. Kirletilen DeerlerDemokrasi, Bar, Kardelik (Bakrky 2 Ar ceza 1995/333-TCK 159.); 96. Hukuksuz Adalet (Yurt Kitap-Yayn, Eyll 1994; stanbul 5 Nolu DGM 1995/35-3713/8; 1 yl 8 ay ar hapis ve 333 milyon TL: para cezas Yargtayda.); 97. levsizleen YasaklarDnce Yasaklar, Dolandrclk Yasaklar (Yurt Kitap-Yayn, Kasm 1994; Ankara 2 Nolu DGM 1995/54-3713/8; 1 yl hapis ve 145 milyon TL. para cezas.); 98. Krt Sorunu Ortadou ve Dnya Sorunudur (zgr lke, 13.11.1994; stanbul 2. Ar Ceza 1995/107-TCK 159.); 99. niversite, Dnce Sular Bilirkiilik Kurumu (stanbul 2. Ar Ceza 1995/122-TCK 159.); 100. Hukuksuz Adalet (Yurt Kitap-Yayn, Eyll 1994; Bakrky 2 Ar Ceza 1995/318-TCK 159.); 101. Ulusal Hareketin Kitle Dinamii (zgr Gndem, 14.5.1993; stanbul 1 Nolu DGM 1993/164-3713/8.); 102. niversite, Dnce Sular Bilirkiilik Kurumu (stanbul 2. Nolu DGM 1994/248-3713/8.); 103. Krtlere Onurlu Soykrm (zgr lke, 15.11.1994; stanbul 5 Nolu DGM 1994/693-3713/8.); 104. Kirlenen Kavramlar (zgr lke, 22.9.1994; stanbul 5 Nolu DGM 1994/607-3713/8.); 105. nsan Haklar Panoramas (HD Ankara ubesi Yaynlar; Ankara DGM Savcl soruturma balatt.). * lk 21 kitap Yurt Kitap-Yayn arasnda kmtr. smail Beikinin Mahkm Olan Kitaplar 1. Ortadouda Devlet Terr. 2. Krtlerin Mecburi skn, 3. Trk Tarih Tezi Gne-Dil Teorisi ve Krt Sorunu. 4. Devletleraras Smrge Krdistan, 5. UNESCOya Mektup. 6. Bilim-Resmi deoloji, Devlet-Demokrasi ve Krt Sorunu. 7. Cumhuriyet Halk Frkasnn Tz (1927) ve Krt Sorunu. 8. Zihnimizdeki Karakollarn Yklmas. 9. Dou Anadolunun Dzeni, Sosyo-Ekonomik ve Etnik Temeller I. 10. Dou Anadolunun Dzeni, Sosyo-Ekonomik ve Etnik Temeller II. 11. Krt Aydn zerine Dnceler. 12. Bilim Yntemi. 13. Bakaldrnn Koullar. 14. Tunceli Kanunu (1935) ve Dersim Jenosidi. 15. Krt Aydn zerine Dnceler. 16. Krdistan zerinde Emperyalist Blm Mcadelesi 1915-1925-I. 17. smail Beiki Davas V. 18. Bilincin Ykselii. 19. Kendini Kefeden Ulus Krtler. 20. Mahkemelerin At Yol. 21. smail Beiki Davas II. 22. Krt Toplumu zerine. 23. Bir Aydn, Bir rgt ve Krt Sorunu. 24. smail Beiki Davas IV. 25. levsizleen Yasaklar. 26. Bir Aydn, Bir rgt ve Krt Sorunu. 27. Hukuksuz Adalet. 28. Kirletilen Deerler. smail Beikinin Davas Reddedilen Kitaplar 1. Ortadouda Devlet Terr (Ankara 2. Ar Ceza 1991/194-TCK 159.), 2. UNESCOya Mektup (Ankara 2. Ar Ceza 1992/168-TCK 159.), 3. Bilim-Resmi deoloji, Devlet-Demokrasi ve Krt Sorunu (Ankara 2. Ar Ceza 1992/174-TCK 159.), 4. Cumhuriyet Halk Frkasnn Tz (1927) ve Krt Sorunu (Ankara 2. Ar Ceza 1992/169-TCK 159.), 5. Zihnimizdeki Karakollarn Yklmas (Ankara 2. Ar ceza 1992/164-TCK 159.), 6. smail Beiki Davas I (Ankara 1 Nolu DGM 1993/1793713/8.).

Erol Anar

121

ZORUNLU G: HUKUKSAL NORMLAR VE DAYANIMA GREVLER

Bu sunuta, insan haklarnn, zorunlu g ve iltica eden kii ve topluluklarn durumlarnda getirdii baz ykmllk ve grevleri insan haklar hukukunun devletlerin hkmetlerine getirdii ykmllkleri ve insan haklar fikrinin herkes iin getirdii baz grevleri tartmaya alacam. Zorunlu gmenler, ayn zamanda ikence ve kt muamele, tecrit altnda tutulma, yaknlarnn ldrlmesine tank olma gibi travmaya neden olan baka bir dizi ihlalden de etkilenen bir grup oluturuyorlar. Ayrca, zellikle g edilen yerlerde dlayc ve tecrit edici bir ortamda yaama, mltecilik ve gelecee ilikin belirsizlikler gibi travma sonras psiik ve sosyal problemleri arlatran durumlar da, zorunlu g durumunu sklkla karmaklatrabiliyor. Zorunlu g, insan haklar bakmndan zincirleme ihlal, insanlk durumu bakmndan insanlktan srlme, psiik ve sosyal bakmdan uzatlmzincirleme travma olarak nitelenebilir. Zorunlu gn insanlk durumuyla en dorudan ilgisini, zorunlu gmenin terk ettii yeri, onun yaama ortam olarak ifade ederek kurabiliriz. Yaama ortam, zellikle krsal hayat tarzlarn srdrenler ve yoksullar asndan byk nem tayor. Kitlesel zorunlu g deneyimleri de, genellikle bu kesimler iin geerli oluyor. Yaama ortam, barnma gereksinimini karlayan yer olmann tesinde, alma ve dolaysyla beslenme, birincil dayanma, bunlarn yan sra, sreklilii ve btnl olan bir kimlie sahip olma ihtiyalarnn karland evredir. Bu bakmdan yaama ortam, zellikle kapal topluluklarda yaayan kiilerin insanlk durumu iin belirleyicidir. Kiinin yaama ortamndan kendi iradesinden ve denetiminden yoksun braklarak uzaklat122

rlmas, zellikle de bunun bir iddet yntemi olarak uygulanmas, kiiyi, baz insan olanaklarndan ve kapasitelerinden de1 geici ya da kalc olarak yoksun brakabilir. D koullarn zorlamasyla yaama ortamlarn terk eden herkes, zorla yerinden edilmi demektir. BM Genel Sekreteri Zorla Yerinden Edilenlerle lgili zel Uzman, zorla yerinden edilenleri yle tanmlamtr: "zellikle bir silahl atmann, yaygn iddet durumlarnn, insan haklar ihlllerinin ya da doal ya da insanlarn yol at felaketlerin sonucunda ya da bunlarn etkilerinden kanmak amacyla evlerini ya da yaama ortamlarn terk etmek zorunda kalan ya da terk etmek zorunda braklan fakat uluslararas olarak tannan bir Devlet snrn gememi olan kiiler ya da kii gruplar.2 Zorunlu g sorununa insan haklar bakmndan yaklamak, (i) zorla g ettirilen ya da yerinden edilen kiilerin durumunda hangi temel haklarn ihlal edilmi ve ihlal edilmekte olduunu ve (ii) sz konusu ihlallerin sonu ya da etkilerinin insan onurunun gerektirdii ekilde ve mmkn olduunca nasl giderilebileceini aratrmay kapsayacaktr. Byle bir aratrma, zorunlu g ve yerinden edilme olgularn, zorunlu gmenlerin sz konusu uygulama ncesinde, uygulama srasnda ve zellikle de uygulama sonrasnda iinde bulunduklar durumlar anlama abalarn gerektirir. Bu olgu ve durumlara bakarken, uluslararas insan haklar belgelerinde yer alan standartlar, insan haklar kavramna dayanarak yorumlandklarnda,3 balang olarak yararl olacaklardr. Ama ayrca, zorunlu gn sonu ya da etkilerinden giderilmesi mmkn olanlar giderme abalarnda, yani reentegrasyon ve rehabilitasyon abalarnda, oluturulacak yeni yaam ortamnda, rnein gndelik yaamda yaanabilecek olan baka ihlalleri olabildiince nleyebilecek seenekleri dnmek de, zorunlu g sorununa insan haklarndan bakmann kapsad gerekliliklerden olsa gerektir. Aada dayanma grevleri olarak tartlan seeneklerin gz nnde bulundurulmasnda, insan haklarnn bilgisi kadar, zorunlu gmenlerin deneyim ve durumlar konusunda doru bilgi oluturmak da nem tar. 1. Trkiyede Zorunlu G: 1984 Sonrasnda Krt Sorunu Burada, Trkiyede yaanan pek ok tarihsel zorunlu g durumlarn (Ermeni tehciri, Anadolu Elenlerinin zorla g ettirilmesi ve mbadele, Sryani, Alevi ve Krt tehcirleri, Marmara depremi) bir yana brakarak, Krt sorununun 1984 sonrasnda yaanan evresi kapsamndaki zorunlu g sorununu ele alacam.
nsan olanak ve kapasiteleri kavram iin bkz. oanna Kuuradi, Human Rights: The Idea, the Demands and the Instruments, The Idea and the Documents of Human Rights. Ankara: Trkiye Felsefe Kurumu, 1995. 2 Report of the Representative of the Secretary-General, Mr. Francis M. Deng, submitted pursuant to Commission on Human Rights resolution 1997/39, E/CN.4/1998/53, 11 February 1998. 3 nsan haklar belgelerindeki problemler ve pratik sonular iin bkz. oanna Kuuradi, Evrensel Bildirgenin 50. Ylnda nsan Haklar: Giri, . Kuuradi ve B. Peker (yay.haz.), 50 Yllk Deneyimlerin Inda Trkiyede ve Dnyada nsan Haklar iinde s. 16-30.
1

123

Krtlerin ve Dou Hristiyanlarnn (ve daha sonra Alevilerin) yaad atma blgelerinde 1980li yllarn sonlarnda hz kazanan zorunlu g, resmi rakamlara gre en az 3,500 yerleim blgesinin ksmen ya da tamamen boaltlmasna neden oldu ve halen tahminen 3 milyon kii zorunlu gmen konumundadr.1 3,500 says, Olaanst Hal Blge Valiliinin ve bu blge dndaki baz illerin valiliklerinin verdii dzensiz ve gvenilir olmayan rakamlara dayanmaktadr. Sz konusu rakamn, yalnzca kolluk grevlileri tarafndan dorudan boaltlan yerleim birimleriyle ilgili olarak sivil yetkililere verilen bilgileri kapsad tahmin edilebilir. zellikle gvenlik kayglar sonucunda (rnein iki ate arasnda kalarak ya da dorudan PKK ya da baka silahl gruplarn basks sonucunda) ksmen ya da tamamen boaltlan ky ve mezralarn bu sayya dahil olmas dk bir ihtimaldir. Oysa, rnein faili mehul siyasal cinayet ya da ikence gibi uygulamalardan kaynaklanan gvenlik kaygs nedeniyle, zellikle de kasabalardan, hatta Diyarbakr gibi merkezlerden g etmek zorunda kalanlarn saysnn yksek olduu dnlmelidir. Burada ele alnan zorunlu g, yasal erevede yaplan bir uygulama olmad gibi (Olaanst Hal Blge Valileri ve baz il valileri, kiilerin srgn edilmesi dnda, Olaanst Hal Mevzuatnn verdii zorla ky boaltma yetkilerini kullanmadklarn aklamlardr),2 zorunlu ge yol aan ya da ona elik eden uygulamalar, Trkiye hukukunda su tekil etmektedir; ancak bu uygulamalar durduracak ya da hak arama yolu salayacak idari ya da yargsal mercilerin var olmad grlmtr. Bu sulara ilikin cezai ilem yaplmam; ya da madurlarn zararlar tazmin edilmemitir. Zorunlu g, siyasal ya da idari otoriteler tarafndan inkr edilmi ya da bu uygulamalarla ilgili sorumluluk kabul edilmemitir. Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin zorunlu g (ky boaltma ve yakma) uygulamalarn tespit ettii nemli davann sonulanm olmasna karn (bu davalar aada zetlenmitir), bu davalara konu oluturan olgularla ilgili olarak, sz konusu olgulardan sorumlu olanlarn sorumluluunu tespit etmeye ynelik cezai ve idari yollar iletilmemitir. te yandan, Genel Kurmay Bakanl tarafndan 1997 ylnda verilen brifinglerde, Krt sorununa ilikin olarak, eletirilere karn, belli bir plan dahilinde boaltlan kylerin PKKyi lojistik imkanlardan mahrum brakt belirtilmiti. Bylece, zorunlu gn, Milli Gvenlik Kurulu tarafndan koordine edilen i gvenlik harekat kapsamnda alan hakimiyeti ve strateji-

TBMM G Komisyonu Raporunda (1998) belirtilen Olaanst Hal Blge Valilii verilerine gre, 1997 yl itibaryla OHAL Blgesinde ve mcavir illerde 3.165 ky ve mezra boaltlmt. Komisyon yesi Algan Hacalolu, TBMM Genel Kurulunda Raporla ilgili konumasnda, 3.428 saysn vermiti. Olaanst Hal Blge Valilii, 1997 ylnda 121 yerleim merkezinin boaltldn aklad. 1998 ylna ilikin genel bir resmi rakam olmamakla birlikte, Siirt Milletvekili A. Nurettin Aydnn soru nergesine verilen yantta Siirt Valilii, 1998 ylnda bu ilde 3 ky ve 5 mezrann boaltldn belirtti (bkz. THV, Trkiye nsan Haklar Raporu 1998, s. 100. Eski Devlet Bakanlarndan Salih Yldrm ise, 1999 ylnda TVde yapt bir konumada, 6000 yerleim merkezinin boaltldn sylemiti. 2 Bkz. TBMM G Komisyonu Raporu (1998).

124

sine ait bir uygulama olduu ifade edilmi oluyordu.1 Bu hatrlatmalar, zorunlu g uygulamalarnn sistematik olduunu belirtmek iin yapmak gerekiyor. Zorunlu g uygulamalar, tek tek bu durumlarn her biri nedeniyle sistematiktir. Zorla g ettirmenin sona erdii gnmz koullarnda da zorunlu g sistematiktir. nk sorumlular cezalandrlmamakta ve hkmet, temel haklarn ve yurttalk haklarnn gerekletirilmesi konusunda sorumluluk stlenmemektedir. Zorunlu g madurlarnn, yaam ortamlarna dnmelerine (stratejik olarak seilen baz kylerin durumunda, koruculuk koullarn kabul edenler dnda) izin verilmemektedir. Zorunlu gmenlerin, bulunduklar yerde ya da gnll olarak seebilecekleri bir yerde yeniden yerletirilmeleri de sz konusu deildir. Hkmetin gndeme getirdii yeni bir dzenleme ise, zorunlu gmenlerin, hkmet tarafndan stratejik ltlere gre seilecek olan baz yerleim yerlerine zorunlu olarak g ettirilmelerini ngrmektedir; yle anlalyor ki, bu dzenlemeyle, belirlenen yerlere yerlemeyi kabul etmeyenler (hatta baz haklar bakmndan kabul edenler de), onlara Trkiye Cumhuriyeti yasalarnn verdii haklardan (zellikle tazminat ve mlkiyet haklarndan) mahrum kalacaklardr.2 Dolaysyla, insan haklar standartlar bakmndan zorunlu g, kitlesel ve sistematik bir hak ihlli olarak srmektedir. 2. Zorunlu G ve Travma Yaama ortamlarn terk etmek zorunda braklan insanlarn durumlarn ve gereksinimlerini, yaadklar travmay tarif ederek anlamak mmkndr. Bu tarif, bize, onlarn gerek durumlarnda insan haklarn korumak iin getirilen normlar lmek ve dayanma grevlerini belirlemek iin bir lt salayabilir. Trkiyede Krt sorunu kapsamnda yaanan zorunlu g uygulamalarn yle zetleyebiliriz:3 a) Silahl rgtler tarafndan yaplan bask ve basknlar sonucunda g; b) ki ate arasnda kalma, yani silahl rgtler ile hkmet gleri arasndaki alan hakimiyeti atmalar ve buna bal basklardan dolay g; c) Yaygn ikence, kaybetme, faili mehul siyasal cinayetler gibi sistematik insan haklar ihlalleri nedeniyle gvenlik kayglarndan kaynaklanan g; d) Kolluk glerinin, pusuya drlerek ya da atmaya girerek kayp vermelerinin ardndan yaptklar intikam basknlar srasnda ky boaltma; e) Lojistik mcadeleyle ilgili bir plana uygun olarak ky boaltma; f) Sakncal kiilerin geici olarak srgn edilmesi; g) Korucu olmay kabul etmeyen aile ya da kylerin srgn edilmesi; h) Korucu olan aile ya da kylerle atma ya da onlarn basksndan kayTHV, Trkiye nsan Haklar Raporu 1997, Zorunlu G, s. 181. Bkz. THV, Trkiye nsan Haklar Raporu 1999. 3 Bu tiplemeye temel oluturan olgularn anlatm iin rnein bkz. HD ube ve Temsilcilikleri, Olaanst Hal Blge Raporu 1991; THV, Trkiye nsan Haklar Raporlar 1993-1998; Vedat etin (yay. haz.), Yaklan ve Boaltlan Kyler. 1999.
2
1

125

naklanan g; i) Gda ambargosu nedeniyle g. Bu durumlarda yaanan travmay, gruba indirgeyebiliriz: i. Zorunlu g ncesi ortama bal travma: Zorunlu g ncesi ortamda, silahl atmalar, etnik ayrmclk ve sistematik insan haklar ihllleri belirleyicidir. Kiiler ve topluluklar, silahl atmalarda taraf olmaya zorlanmakta; taraf olmamalar halinde yargsz infaz, katliam, kaybetme ve ikence ya da kt muamele gibi uygulamalara maruz kalmaktadrlar. Aile bireylerinin atmalarda ya da operasyonlarda kaybedilmesi, katliam ve ikenceye tanklk, operasyon ya da baskn korkusu, bu ortamda gnlk olaylardr. Baz durumlarda, aileler, zaten yetersiz olan temel salk ve eitim hizmetlerinden yoksun kalmakta, hatta tarlalar yaklmakta ve onlarn mallarna el konulmaktadr. Baz durumlarda, evlerinin ve tarlalarnn etrafna taraflardan birince mayn denmektedir. iddet, kiiler ve topluluklar aras ilikilerde de belirleyicidir. iddetin egemen olduu ve ne dneceklerinin ve hayatlarn etkileyen konularda hangi ynde yargda bulunacaklarnn iddet aygtlarna sahip olan taraflarca belirlendii, anadillerinin ve etnik kimliklerinin yasakland ya da yok sayld bir ortamda, hayatlarn zerk bir ekilde belirleyememekte, kendilerinin ve ocuklarnn geleceini gvence altna alamamaktadrlar. Silahl atmalar konusunda yargda bulunabilmeleri ve taraf belirleyebilmeleri halinde, kayplarnn ve aclarnn bir anlam olacak, kendilerini daha fazla kii olarak grebilecek ve travmann stesinden daha kolay gelebileceklerdir. ii. Zorunlu g deneyimine bal travma: Zorunlu g uygulamasnn kendisi de, yukarda saylan ihlllerle birlikte gerekletirilmitir. kence ve katliam tehdit ve uygulamalar, zorunlu g kararnn bir parasdr. Yaama ortamnn boaltlmasna ynelik zorlama, ou durumda evlerin, tarla ve bahelerin yaklmasn ya da tahrip edilmesini, hayvanlarn katledilmesini ve evrenin maynlanmasn da beraberinde getirmitir. Burada yeni olan, bizzat yaama ortamndan ve yaama olanaklarndan kopmann getirdii bask ve kayglardr. Bu deneyim, blgedeki daha kk aznlklarn durumunda daha sarscdr. Zorunlu g, Asuri ve Yezidi topluluklarn durumunda olduu gibi, grubun yok olmasna ve onlarn kimliklerin bir paras olan kltrel pratiklerin srdrlememesine ynelik kayglar da beraberinde getirecektir. iii. Zorunlu g gzerghndaki deneyimlere bal travma: Zorunlu g, tipik olarak u gzergh izlemitir: en yakn byk yerleim merkezi (rnein Cizre), en yakn metropol (rnein Diyarbakr), blge dndaki bir metropol (rnein Mersin), bir Avrupa lkesi (rnein Almanya). Bu gzerghn hangi duranda kalrsa kalsn, zorunlu gmen, tamamen yoksun126

latrlm olarak yeni bir hayat kurmak zorundadr ve ou zaman da, yeni hayatnda, insan haklarnn kendisi iin getirdii sonularn byk blmnden yoksun kalacaktr. Ama bu gzerghn nemli bir yn, nerede kalacann gmenin kendisine bal olmamasdr; bulunduu durakta kalp kalmamas, byk lde kendisinin dndadr. Bu gzergh boyunca artan uyum salama zorluunun getirdii travmann yan sra, gelecee ynelik belirsizliin getirdii bir travmadan da sz edilebilir. Bu belirsizlikte, gvenlik, beslenme, barnma, salk ve eitim haklarndan yoksun olmann pay byktr. Kadnlar iin ek bir yk, ocuklarnn bilinmeyen ve belirsizliklerle, tehlikelerle dolu bir ortamda sokaklarda almak zorunda kalmasdr. Ayrca, bu koullarda ev ii iddette de art olduunu tahmin etmek zor deildir. Blge dndaki yerleim yerlerinde, etnik ayrmcla dayal sivil iddet tehlikesi ya da aalayc muamele de travmay arttrmaktadr. Batdaki yerleim yerlerinde bu kiiler, hem kolluk grevlileri hem de komular tarafndan tehdit olarak alglanabilmektedir. Bu tehdit algs, resmi makamlar ve kitle iletiim aralar tarafndan srekli krklenmi ve canl tutulmutur.1 Mlteci olma durumunda ise, gvenlik ve yaam koullarna ilikin olumlu beklentilerin getirebilecei katklara karlk, yaanan deneyimin kantlanmas ykmll ve yeni evresel koullara uyum salama gerilimi sz konusudur. nsan haklar ihlalleriyle ilgili travmatik deneyimin nemli bir yn, gereklik duygusunun paralanmasdr. kence deneyiminde olduu gibi, zorunlu g madurunun da acil gereksinimlerinden biri, yaadklarn bakalarna kendi bak asndan ya da kendi tarih kurgusuna gre anlatabilmek olsa gerektir. nk kiinin deneyimsel gereklii, biyo-psiik btnlnn asli unsurlar arasndadr. Oysa zorunlu gmen, g ettii byk kentlerde dlanmakta; mlteci olmas durumunda ise, formel bir yaklamla karlamaktadr. Mltecinin deneyimsel gereklii, kantlama ykmlln de ieren formel ve insan yz olmayan hukuksal gereklilikler arasnda kaybolur. Bu, travmann etkilerini arttrabilir. 3. Uluslararas nsan Haklar Hukuku ve Zorunlu G Uluslararas insan haklar hukuku ve mekanizmalar bakmndan zorunlu g, baz zorluklar getirmektedir: (i) Bu ihll trnden etkilenen kiiler uluslararas snrlar gememekte, (ii) ihll, ounlukla silahl atma ortamlarnda yaanmakta; ve (iii) en az bir atan taraf asndan hasm olarak grlmekte ve tehdit edilmektedirler. Bu durumlarda, insancl hukukun formel gereklilikleri yerine getirilemedii srece, zorunlu gmenler korumasz kalabilir. Uluslararas mekanizmalarn bu durumlarda genellikle aresiz, hatta hareketsiz olduklar grlmtr. Oysa zorunlu g, Ruvanda rneinde olduu gibi, ok daha ciddi insan krizlerin ncl olarak da ortaya kabilmektedir. Birlemi Milletler nsan Haklar Komisyonunun zorunlu g sorununu ele
1

rnek uygulamalar iin bkz. Trkiye nsan Haklar Raporu 1998, s. 110-13.

127

almas ve BM Genel Sekreterinin bu konuda bir zel temsilci atamas, ilk kez 1992 ylnda olmutur. zel temsilcinin grevi, (i) zorla g ettirilenler iin etkin yardm ve koruma gereksinimlerine ilikin uygun bir normatif ereve gelitirmek; (ii) bu durumlarda sz konusu olan insan haklarn hayata geirebilmek iin etkin kurumsal dzenlemeleri nermek ve hzlandrmak; ve (iii) tek tek zorunlu g durumlar zerine eilerek, bu durumlarn zgnlklerinde ele alnabilmesi iin aba gstermek olarak belirlenmitir. 1 lkeleri iinde yerlerinden edilen (yaam ortamlarn terk etmek zorunda braklan) kii ve topluluklarn durumunda insan haklarnn gerektirdiklerini belirleyen ve bu kii ya da topluluklarn insan haklarnn nasl korunabileceini gsteren bir uluslararas enstrman, 1998 ylna kadar yoktu. Bu durumlarda hangi insan haklar normlarnn gndeme getirilmesi gerektiini grebilmek iin, ok farkl enstrmanlara bavurmak gerekiyordu. zel Temsilcinin 1998 ylnda son halini gndeme getirdii BM lke inde Yerinden Edilen Kiilerle lgili Yol Gsterici lkeleri, mevcut uluslararas insan haklar hukuku ve insan hukuk normlarnn yan sra, bata Evrensel Bildirge olmak zere uluslararas rf hukukunun geerli normlarnn, zorunlu g durumlarnda uygulanmasna yneliktir. lkelerin ounda, uluslararas hukukun bir normu belirtildikten sonra, bilinen zorunlu g rneklerine ilikin gzlemlere dayanarak, bu normun bu tr durumlar iin getirdii emplikasyonlar norm olarak belirtilmitir. Sz konusu normlarn silahl atma ya da olaanst durumlarda da uygulanabilmesi iin, bu ilkelerin uygulanmasnn, atmaya taraf olan silahl glerin uluslararas hukuk karsndaki statsn deitirmeyecei belirtilmitir. Uluslararas rf hukukunun bir paras olmaya istidat gsteren bu ilkeler, ncelikle lkelerdeki ilgili dzenleme ve pratiklere yol gstermeyi amalamaktadr; ama bunlar, uluslararas ya da ulusal hak arama yollarnda ileri srlebilecektir. i. nsan Haklar Hukuku Bakmndan Zorunlu G: Yerinden Edilmeme Hakk? nsan haklar hukukunda zorla g ettirme uygulamalaryla ilgili normlar, barnma hakknn emplikasyonlar olarak, seyahat zgrl hakk, ikametghn seme hakk ve kiilerin zel yaamna ve konutuna mdahale etme yasadr. Ancak insan haklaryla ilgili uluslararas hukuk dzenlemelerinde, hkmetlerin belirli durumlarda insan haklarn kstlama yetkileri tannmtr. Barnma hakknn temel bir hak olduunun akla kavuturulmamas, dahas hkmetlerin temel haklarn snrlarn izme yetkilerinin olmadnn aklkla belirlenmemesi nedeniyle, bu hakkn ihll edilmesi durumlarnda ileri srlebilecek normatif ereve de belirsiz kalmaktadr. Fakat insan hukuk bakmndan, gvenlik tekniklerinin bir paras olarak zorla g ettirme uygulamalarnn her halkrda olacan gz nnde bulundurarak, hem zorla g ettirme yasann hem de bu tr uygulamalar vuku bulduunda korunmas sz
1

Report of the Representative of the Secretary-General, Mr. Francis M. Deng, submitted pursuant to Commission on Human Rights resolution 1997/39, E/CN.4/1998/53, 11 February 1998.

128

konusu olan haklarn aka belirlenmesi gerekmektedir. Tpk ikence yasana karn, ikence grenlerin korunmas gereken haklaryla ilgili normlarn (tedavi ve tazminat haklar, ikencecilerin yarglanmas) aka belirlenmesinde olduu gibi. Kukusuz, insanlarn yaam ortamlarndan onlarn baka insan haklarn korumak sz konusu olmadka zorla kopartlmalar kabul edilemez ve bu nedenle de, insan haklar savunucular bakmndan, bu uygulama iin kurallar getirmek ya da bu uygulamaya maruz kalanlarn baka insan haklarnn korunmas iin nlemler getirmek rahatsz edici olabilir. Oysa, bu tr normlarn aka getirilmemesi, zorla g ettirme uygulamalarn, yer deitirmenin tesinde felaket haline getirmektedir. nsan haklar savunucular, gerek durumlar hesaba katarak deerlendirme yapmak zorundadr. lkeler, bu gerek durumlarda kiilerin insan haklarn koruyabildikleri lde, onlarn gerek gndelik hayatlarnda anlam tad lde savunulabilir. Zorla g ettirmeye ya da yerinden edilmeye genel olarak kar kan bir hakkn ileri srlmesi, bu tr bir uygulamann, maruz kalanlarn baka haklarnn korunmas amacyla da yaplabilecei muhtemel durumlar hesaba katmak zorundadr. Gerekten de, bir yerleim biriminin, doal ya da insan bir felaket karsnda insan yaamn koruma amacyla ve orada yaayanlarn rzas hilafna boaltlmas sz konusu olabilir. Byle bir durumu, ayn gerekenin keyfi (ya da gnmzdeki tabiriyle gvenlik amacyla ya da siyasal olarak) kullanld bildik ve muhtemel durumlardan ayran lt de, insan haklar standartlarnda bulunabilir: usule ilikin gvencelerde. Sz konusu uygulamadan etkilenen kiilerin btn insan haklarn koruyan ve uygulamaya ilikin belirli gvencelerle zellikle g ettirme yetkisinin keyfi ve insan haklarn ihlal edecek ekilde kullanmna kar gvencelerle glendirilen bir normatif ereveye ihtiya vardr. Bu, barnma hakknn temel haklardan olduu ve dolaysyla hibir koulda ihlal edilmesinin hakl ya da makul gerekesi olamayacana aykr bir sav deildir. Barnma hakk, devlet kurulularna, evini kendi elinde olmayan nedenlerle kaybeden bir kiiye baka bir ev salama grevini de getirir. Zorunlu gn gerekten de zorunlu olabilecei insan haklar ya da yurtta haklar bakmndan zorunlu olduunun gsterilebilecei durumlar muhtemeldir. Bu durumlarda devlet kurulularnn barnma hakk bakmndan yapmas gereken, zorunlu ge maruz kalan kii ya da gruba, onun ya da onlarn gerek koullarna uygun alternatif barnma olana salamaktr. Zorunlu gn sorumlusunun devletin bir kuruluu ya da grevlileri olmas durumunda ise, barnma hakknn devlete onun kurulu ya da grevlilerine getirecei ykmllkler durumun zelliklerine gre daha geni kapsaml olacak; yani temel haklarn tesinde ykmllkler getirecektir. Ayn ey, dier temel haklar iin de, rnein zorunlu g durumlaryla en sk ilgili olan beslenme, alma, salk ve eitim haklar iin de geerlidir. Baka bir deyile, zorunlu gn gerekten zorunlu olduu durumlarda, tpk yaam hakknda olduu gibi, sz konusu haklar hibir koulda ihlal edi129

lemez, ama uygulama srasnda ve sonrasnda temel haklarn ve baka haklarn korunduu zorunlu g uygulamalar yaplabilir. Dolaysyla, kimse rzas hilafna yerinden edilemez gibi ieriksiz bir norm yerine, kimse, ak rzas hilafna ya da keyf olarak ya da ayrmc bir ekilde ya da insan haklarna dayal bir devlette, devleti oluturan ilkeler bakmndan meru bir gereke olmakszn; uygulamann zorunluluunu hak arama yollarnda denetlemesini salayabilecek ve dier haklarn etkin olarak koruyabilecek yeterli gvenceler olmakszn yerinden edilemez gibi bir norm daha makul grnyor. Byle bir norm, yerinden etme uygulamalarnn varln grmezden gelmek yerine, a) bu tr uygulamalarn ancak istisna olarak yaplabilecei; b) bu istisnann, insan haklar bakmndan ve hukukun stnlne dayal bir siyasal ortamda merulatrlmak zorunda olduu ve c) byle bir uygulama yaplmsa, ondan etkilenen kiilerin insan haklarn korumak iin yeterli gvenceler olmas gerektii anlamna gelir. Byle bir norm, balayc bir ykmllk haline gelmesi halinde, zorunlu gn bir insan haklar ihlali olarak ortaya kt durumlarda da, hak aramak, uygulamay durdurmak ya da uygulamann sonularn gidermek amacyla yarg yollarna bavurmak iin yeterli bir dayanak oluturabilir. BM Temsilcisinin uluslararas hukuk analizine gre, zorla g ettirme uygulamalar, belirli formel snrlar iinde kabul edilmitir. Bu tr uygulamalar, ancak istisna olarak, zorunluluk ve zorunlulua uygunluk (proportionality: orantllk) ilkelerine uygun olarak ve ayrmclk yaplmakszn uygulanmas ve sz konusu durumun gerektirdiinden uzun srmemesi kouluyla mmkndr. Devlet organlar, zorla g ettirme uygulamasna bavurmadan nce, bu uygulamadan kanmak; kanlamyorsa, hi deilse en az sayda insan etkilemek iin, baka alternatifleri gz nnde bulundurmak durumundadr. Buna karn zorla g ettirmeye karar verdilerse, etkilenecek kiilerin uygulama ve sonular hakknda yeterli bilgileri ve tazminat haklar olmal; devlet kurulular, zorla g ettirilen kiilerin barnma, beslenme, salk, eitim ihtiyalarn karlamak ve alma olanaklar salamak iin nlemler alm olmaldrlar. Bu gvencelerin salanmad ya da nlemlerin alnmad koullarda, zorla g ettirme keyf bir mdahaledir ve insan haklar hukukuna aykrdr. Bu analizden yola karak, uygulamann keyfi olup olmadn test etmekte lt oluturabilecek baka baz gerekliler de ileri srlebilir: G ettirilenlerin g sonrasnda yaayacaklar yer, onlarn zelliklerine ya da koullarna uygun seilmi olmal ve gerekiyorsa, bu yerin koullarna uyum salamalar konusunda da onlara yardm edilmelidir. Uygulamay yapan ya da uygulamadan sorumlu olanlar, yeniden yerleim ya da geici yerleim iin seilecek yer konusunda g ettirilenleri doru bilgilendirmi ve onlara danm olmal; bunun mmkn olmad ya da bu yolla uygun bir sonuca varlamad gsterilebiliyorsa, seilen yerin g ettirilenlerin insan haklarn ve yurtta haklarn korumak iin en uygun yer olduunu gsterebilmelidir. alma alkanlklar ya da anadil gibi faktrler, uygun yerin seiminde ya da seilip seilmediinin
130

belirlenmesinde lt olarak kullanlmaldr. Ne var ki, uluslararas insan haklar hukuku, insan haklar ve yurtta haklar dndaki gerekelere de ak kap brakabiliyor. nsan haklar belgelerindeki standartlar her zaman insan haklarnn bilgisine dayanarak hazrlanmadndan ve bu arada mevcut hkmetlerin, insan haklarna aykrl ya da insan haklaryla badamazl aka belli olan pratiklerini hayatn gerekleri gibi nceden kabul ettiinden, bu kanlmaz bir sonu olarak karmza kyor. Elbette, insan haklar standartlarn yorumlamak ve durumlara uygulamakla sorumlu kurulularn olmas halinde (rnein Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin yetki alannda), insan haklarnn bilgisine dayal argman getirerek standartlarn anlalmas deitirilebilir. te yandan, mevcut insan haklar hukuku bakmndan da her hangi bir zorunlu g uygulamasnn snrlar; ya da byle bir uygulama srasnda ya da sonrasnda asla ihlal edilemeyecek normlar vardr. Zorunlu g, etnik temizlik, soykrm, sistematik ayrmclk ve ikence ve insanlkd muameleyi kapsamas halinde ya da bu tr amalarla ya da bu tr sonulara yol aacak ekilde uygulanmas halinde, mutlak olarak yasaktr ve bu uygulamaya katlanlarn kiisel sorumluluklar domaktadr; yani insanla kar su kapsamna girmi olmaktadr. Bu tr durumlarda devlet organlarnn ya da daha doru bir deyile, hkmetin yetkili makamlarnn aktif ya da pasif olarak rol oynamalar halinde, devlet (hkmet) sorumluluu da sz konusudur.1 Yol Gsterici lkeler, ncelikle kiilerin ya da gruplarn zorunlu olarak yaam ortamlarn terk etmelerine ya da zorla g etmelerine yol aan koullarn nlenmesini, btn yetkililer ve uluslararas aktrler iin bir grev olarak getirmektedir (lke 5). Silahl atma durumlarnda, zorunlu askeri gerekeler, keyf zorla yerinden etme uygulamalar olarak grlmemektedir (lke 6/2, para.b); ancak bu ekilde hakl gsterilen zorla g ettirme uygulamalar, cezalandrma olarak kullanlmamal (lke 6/2, para e) ve ne srlen koullarn geerli olduu sreyi gememelidir (lke 6/3). 6. lkede zorunlu askeri gerekeler kuralnn uygulanmas yeterince ak deildir. Ancak bu ilke, ilgili dier belgelerle birlikte yorumlanmaldr; Temsilcinin sunmu olduu dier analizler, olaanst hallere ve meru kstlama gerekeleri ile kstlamalarn snrlarna ilikin kurallar da aklamaktadr. Yine de, bylesine ucu ak bir formlasyon yerine, sz konusu kurallarn lkeye dahil edilmesi yerinde olurdu. te yandan, dier ilkelerde de zorunlu g uygulamalarnn keyf olmasna kar baka gvenceler getirilmitir. Bunlardan en nemlisi, hakl bir gereke olsa da olmasa da uygulanmas gereken usul gvenceleridir: rnein, kiilerin yerinden edilmesine ynelik bir karar verilmeden nce, ilgili makamlar, yerinden etme uygulamasndan btnyle kanmak amacyla, uygulanabilir btn alternatifleri aratracaktr. Alternatiflerin olmamas halinde, yerinden etme uygulamasnn kapsamn ve olumsuz etkilerini en aza indirmek iin
1

Report of the Representative of the Secretary-General, Mr. Francis M. Deng, submitted pursuant to Commission on Human Rights resolution 1997/39, E/CN.4/1998/53, 11 February 1998, blm A.

131

gerekli nlemler alnacaktr (lke 7/1). Yol Gsterici lkeler, usule ilikin dier gvenceleri, felaketlerde ya da silahl atmalarn aciliyet gsteren aamalarnda gerekli grmemektedir: Bu gvenceler arasnda, yetkili bir devlet organnn, bu uygulamaya ilikin emri belirli bir kararla vermi olmas; g etmek zorunda braklacaklarn, g etmelerinin nedenleri ve usulleri konusunda tam olarak bilgilendirilmeleri iin ve gerekirse, zararlarn tazmin edilmesi ve baka bir yere yerletirilmeleri iin yeterli nlemlerin alnmas; g ettirileceklerin zgr ve bilgiye dayal rzalarnn alnmas iin aba gsterilmesi; g ettirileceklerin, zellikle kadnlarn, yeniden yerletirme ilemlerine katlmlarna aba gsterilmesi; kolluk grevlerinin yetkin makamlar tarafndan yerine getirilmesi; ilgili kararlarn denetiminin uygun yarg makamlarnca yaplmas dahil olmak zere, etkin hak arama yollarnn ak olmas vardr. Keyfiyete kar asli nem tayan bu usul gvencelerinin, hkmetler tarafndan olaanst hal olarak tanmlanan durumlarda geersiz saylmas tehlikesi vardr. Oysa Temsilcinin normatif analizinde gstermi olduu gibi, usule ilikin bu gvenceler, zorunlu gn keyf olmamas iin, olaanst hallerde de geerlidir. Ancak, bu durumu akla kavuturan bir kuraln Yol Gsterici lkelerde belirtilmemesi, lkelerin doru uygulanmas karsnda nemli riskler tamaktadr. nsan haklar hukukuna dayal olan usule ilikin bu gvencelerin salanmas, zorunlu gn keyf olup olmamasnda asl ltler arasndadr ve hkmetler, bu gvencelerin salanmamasnn hakl gerekelerinin olduunu gstermek zorunda olmaldr. Yol Gsterici lkelerin balayc ulusal ya da uluslararas hukuk normlarna tercme edilmesinde, bu husus gz nnde bulundurulmaldr. ii. nsan Hukuk ve Zorunlu G nsan hukuk normlar, silahl atmalarda gvenlik adna yaplan uygulamalar hakknda olgusal bilgiyle oluturulduundan, zorla yerinden etme uygulamalar hesaba katlmtr. nsan hukukun, yalnzca atma taraflarnn uluslararas olarak tannmas halinde geerli olduu varsaylr. Oysa Cenevre Szlemeleri ortak 3. Maddesi, bir lkede silahl atma olmas halinde, otomatik olarak devreye girer. Bu madde, atmann taraflarna, atmaya aktif taraf olmayan ya da artk aktif taraf olmayan kiilerin korunmasna ilikin ykmllkler getirir. Bu maddenin getirdii asgar koruma standartlar yle ifade edilmitir: Yksek Akit Taraflardan birinin lkesinde uluslararas karakterde olmayan bir silahl atma durumunda, atmann btn Taraflar, asgar olarak, aadaki hkmleri uygulamakla bal olacaktr: 1. Dmanlklarda aktif olarak yer almayan kiilere, silahl glerin silahlarn brakan yeleri ve hastalk, yaralanma, tutuklanma ya da baka bir nedenle atmaya ara verenler de dahil olmak zere, rk, renk, din ya da inan, cinsiyet, doumla ya da zenginlikle ilgili ya da benzeri ltlere dayal herhangi bir olumsuz ayrmclk yaplmakszn, her koulda insanca muamele edilecektir. Bu amala, yukarda bahsi geen kiilerle ilgili olarak, aada belirtilen eylemler, her zaman ve
132

yerde yasaklanmtr ve yasaklanm olarak kalacaktr: (a) yaama ve kiiye kar iddet, zellikle her trl ldrme, sakatlama, zalimane muamele ve ikence; (b) rehin alma; (c) kii onuruna ynelik tacizler, zellikle aalayc muamele; (d) kurallara uygun olarak oluturulan ve uygar halklar tarafndan vazgeilmez olarak grlen btn yargsal gvenceleri salayan bir mahkemenin iln edilen karar olmakszn ceza verme ve infaz etme. Bu madde, atmaya taraf olanlar, Szlemelerin dier ksmlarn da uygulamaya sokmaya davet etmektedir. Bu maddenin getirdii mutlak gvencelerin taraflarndan birince uygulanmas iin, dier taraflarn da uygulamas gerekmez; maddenin getirdii hkmlerin uygulamas, taraflarn uluslararas hukuk bakmndan statlerini de etkilemez. Bu maddenin getirdii mutlak hkmler, BM Temsilcisinin de belirttii gibi, atma blgesinde yer alan taraflardan birinin kontrol altndaki sivil bir yerleim birimine saldrlarn yasaklanmasn da kapsyor.1 Bu hkmlerden kartlabilecek sonulardan biri, atma taraflarndan birine dolayl destek (yardm ve yataklk ya da muhbirlik) salamakla sulanan sivillerin durumuyla ilgilidir. Bu tr kiiler, atmalarda aktif taraf olarak kabul edilemez ve 3. Maddenin gvencelerine tabidirler.2 iii. Yerinden Edilenlerin nsan Haklarn Korumak Uluslararas insan haklar hukuku ve rf hukuku normlarna dayanarak, yerinden edilen kiilerin dier insan haklarnn korunmasna ynelik normlar tanmlamaya ya da insan haklarnn yerinden edilmi bulunan kiilerin gerek durumlarnda getirdii sonular ortaya koymaya ihtiya vardr. Kukusuz, yerinden edilmi bulunan kiiler, hukuk bakmndan, insan haklarndan dlanm olmamaktadr. Fakat yaanan durumlarda, onlarn yerinden edilmelerinin ncesinde ve yerinden edilmeleri srasnda yaadklar insan haklar ihlllerinin yan sra, baka haklarnn da yaama hakk, kii gvenlii ve zgrl hakk, beslenme, barnma, salk ve eitim hakk, insanca yaama standartlarna hak ve alma hakk ihll edildiini gryoruz. Bu haklarn onlarn durumunda talep edilebilmesi ve korunmas iin, sz konusu haklar bu durumlara uygun normlara tercme etmek gerekiyor. Yaadmz deneyimlerde, zorla g ettirilen kiilerin gvenlik asndan kukulu olarak grlmesinin sonucunda, bu kiiler, yaama hakk ve kii gvenlii ve zgrl hakk ihlllerine zellikle maruz kalmaktadr. Fakat bu ihlllere kar koruma, yaama hakk ve kii gvenlii ve zgrl haklarnn sz konusu lkede genel olarak gvence altna alnabilmesiyle salanabilecektir. Oysa, zorla g ettirilen kiilerin durumunda, beslenme, barnma, salk, eitim, alma ve insanca yaama standartlar haklar zel nem tayor. ZorCompilation and Analysis of Legal Norms (Part I), Report of the Representative of the Secretary-General, Mr. Francis M. Deng, submitted pursuant to Commission on Human Rights resolution 1995/57, E/CN.4/1996/52/Add.2, 5 December 1995, para. 40. 2 Compilation and Analysis of Legal Norms (Part I), para. 79. 133
1

la yerinden edilen kiiler, bu haklar yaama ortamlarnda dk dzeyde korunuyor ya da hi korunmuyor olsa bile, yerinden edilme koullarnda bu temel haklardan tamamen yoksun braklm olmaktadrlar. Bu anlamda yerinden edilme, insanlktan srlmeye varmaktadr. Yerinden edilme, en azndan asgar dzeyde barnma ve beslenme gereksinimlerini karlayabilen mlkiyetinden ve mallarndan yoksun braklmak anlamna gelir. Geimlik retiminden yoksun braklma, kendisinin ve ailesinin salk ve eitim olanaklarnn da elinden alnmas demektir. Pek ok durumda, akrabalarn ve komularn da ayn koullarda olmas nedeniyle, bu haklarn asgari dzeylerde gerekleebilecei birincil dayanma alarnn da ilevsiz kalmas sz konusudur. Yol Gsterici lkeler, zorunlu g durumlarnda yaanan temel haklar zorla g ettirilenlerin durumu iin de formle ediyor. lke 18 yledir: 1. Btn yerinden edilen kiiler, yeterli yaama standard hakkna sahiptir. 2. Asgari olarak, koullar ne olursa olsun ve hibir ayrm yaplmakszn, yetkin makamlar, yerinden edilen kiilere (a) temel besin ve iilebilir su; (b) temel barnma ve konut; (c) uygun giysiler; ve (d) temel salk hizmetleri ve salk bakm salayacak ve bu olanaklara gvenlik iinde eriebilmelerini gvence altna alacaklardr. Salk hakk, psikolojik ve sosyal hizmetleri de kapsar (lke 19/1) ve kadnlarn salk gereksinimleri de temel salk hizmetlerinde kapsanmaldr (lke 19/2). Eitim hakk ise, yle ifade edilmitir: 1. Her insann, eitim hakk vardr. 2. Yerinden edilen kiilerin durumunda bu hakk etkili klmak iin, ilgili yetkililer, bu durumdaki kiilerin, zellikle de yerinden edilen ocuklarn, temel eitim dzeyinde cretsiz ve zorunlu olmak zere, eitim almalarn temin etmelidirler. Eitimde, onlarn kltrel kimlikleri, dilleri ve dinlerine sayg gsterilmelidir.1 3. Kadnlarn ve kz ocuklarnn eitim programlarna tam ve eit katlmlarnn temin edilmesi iin zel aba gsterilmelidir (lke 23). Yerinden edilen kiilerin mlkiyet ve mallarna ynelik haklar da korunmaldr. Yol Gsterici lkeler, Kimse keyf olarak mlkiyetinden ve mallarndan yoksun braklmaz ilkesini tekrarladktan sonra, yerinden edilen kiilerin mlkiyet ve mallarnn talan, saldr, askeri operasyonlarda kalkan olarak kullanma, misillemeye maruz braklma, cezalandrma amacyla tahrip etme gibi uygulamalardan ve bakalarnn gaspndan korunmas kuraln getirmektedir (lke 21). Zorunlu g uygulamasndan sorumlu olan devlet organlar olsa da olmasa da, bu haklarn gerekletirilmesi ykmll, insan haklarnn korunmasnda asli sorumluluu olan (ve aslnda varlk sebebi bu olan)2 devletin kurulularna aittir. Ancak, gnmzde insan yardm ve sosyal yardm alanlarnda
Temel haklardan biri olan eitim hakknn zorunlu gmenlerin durumunda uygulanmasna ilikin bir norm getiren bu cmle, yle ifade edilirse insan haklar fikrine uygun olur: Eitimde etnik ve dinsel ayrmclk yaplmamal; anadilde eitim yaplmaldr. 2 Bkz. oanna Kuuradi, nsan Haklarndan Devlet Kavramna, THV Eitim Programnda kullanlan makale.
1

134

alan uluslararas kurulular ve uluslararas ya da lke iinde faaliyet gsteren hkmetd kurulularn da, acil durumlarda ya da genel olarak bu haklarn gerekletirilmesinde faaliyetleri sz konusudur. Bu haklarn gerekletirilmesinde hkmetlerin bu tr kurululara mdahale etmemesi, kolaylk salamas ya da onlarla ibirlii yapmas, ilgili faaliyetlerin daha etkin, daha effaf ve daha yaratc bir tarzda srdrlmesine elverili bir zemin oluturabilmektedir. zellikle sistematik insan haklar ihlllerinin olduu ve zorunlu gn de bu durumun sonucu olduu durumlarda, rnein Trkiyede, devlet kurulularnn bu grevlerden kanmalar durumunda, sz konusu dier kurulularn geici mdahalesine ihtiya olmaktadr. Ancak Trkiyede olduu gibi, bu insan yardm faaliyetlerinin engellenmesi, zorla g ettirilen kiilerin durumunu daha da vahim bir hale getirmitir. Dolaysyla, uluslararas ya da hkmetd kurulularn faaliyetlerine ilikin normlara da gereksinim domutur. Bu yzden Yol Gsterici lkelerde, yerinden edilenlere insan yardm salamada birincil sorumluluk hkmetlerde olmakla birlikte (lke 25/1), uluslararas kurulularn ve hkmetd kurulularn insan yardm salayabilmesi de bir hak olarak tanmlanm (lke 25/2) ve bu kurulularn insan yardm salamas iin hkmetlerin mdahale etmeme ve onlara olanak salama grevleri belirlenmitir (lke 25/3, lke 26). Yol Gsterici lkelerden biri de, zorunlu gmenlerin, (a) lkenin baka bir parasnda gvenliini salama hakk; (b) lkelerini terk etme hakk; (c) baka bir lkeye snma bavurusu yapma hakk; ve (d) yaamlarnn, gvenliklerinin, zgrlklerinin ve/veya salklarnn risk altnda olduu herhangi bir yere dnmeye ya da yeniden yerletirilmeye kar koruma hakkn tanmlamaktadr (lke 15). Bylece lkeler, zorla gettirilenlerin uluslararas koruma grmesini de dzenlemektedir. Bu ilke, iltica hukukundaki nemli bir eksii gidermeyi amalamaktadr. iv. Geri Dn, Yerleim ve Entegrasyon Hakk Uluslararas insan haklar hukukunun zorunlu g ya da zorla yerinden etme uygulamalar konusundaki zorluklarndan biri, g ettirilenlerin geri dnne ya da baka bir yerde yerlemelerine ilikindir. Yol Gsterici lkeler ncesinde, bu konuda standartlar yoktu. Yine de, uluslararas insan haklar hukukunun ve uluslararas rf hukukunun ilke ve normlarndan karsamalar yapmak mmkndr. Ayrca, BM Mlteciler Yksek Komiserliinin, Kzl Ha Komitelerinin ya da Snr Tanmayan Hekimler Birliinin ve uluslararas hkmetleraras kurulularn alan misyonlar balamnda uluslararas insani yardm kurulularnn uygulamalar, bu alanda rf haline gelen ncller tekil etmektedir. nsan haklar bakmndan, ncelikle, kii ya da topluluklarn yaam ortamlarna geri dnmeleri ya da baka bir yerde yerlemelerinde gnlllk ya da rza esas tekil etse gerektir. Kiilerin yaam ortamlarn semeleri ve bu arada zorla yerlerinden edilmeden nceki yaam ortamlarna dnmeleri, balangta
135

deinilen temel haklarnn zorunlu bir sonucudur. Uygulama ncesi yaam ortamna dnmemeleri, dier temel haklarnn (zellikle yaam haklarnn ve ona bal olarak gvenlik haklarnn) korunmasyla ilgili kayglardan baka kayglar temelinde belirlenemez. te yandan, yeni bir ortamda yaam kurma abalar da gz nnde bulundurulmaldr; yani, zorunlu g sonrasnda bulunduklar bir yerde yeni bir yaam ortam oluturmu ya da oluturmaya girimi olabilirler. Dolaysyla geri dnmeye zorlanmalar da, ayn ekilde bir zorunlu g olacaktr. Zorunlu gn ardndan gndeme gelen restorasyon ya da onarma uygulamalarnn nemli bir vehesi, geri dnen ya da yeniden yerleen kii ve topluluklarn, eski ya da yeni yaam ortamlarn oluturmalar ve bu ortamdaki d koullara uyum salamalar, yani sosyal ve psiik entegrasyonlardr. Bu srete, kaybedilen ya da zarar gren mal ve mlkiyetin tazmin edilmesi ve/veya iade edilmesi, entegrasyon sorununun asgari koullarndandr. Fakat entegrasyon kavramn, daha genel olarak, temel haklarn ve yurtta haklarnn korunmasnn ve gerekletirilmesinin koullar olarak grebiliriz. Dolaysyla entegrasyon, sz konusu yaam ortamnn insan haklar standartlarna gre oluturulmasn, rnein salk, eitim ve alma haklarnn korunmas iin gerekli dzenlemelerin yaplmasnn yan sra, sosyal yardm ve psiik yardm anlamnda rehabilitasyon hizmetlerinin salanmasn da kapsamaktadr. Bu anlamda entegrasyonun en nemli hedefleri, zorunlu gten zellikle ar bir ekilde etkilenen ocuk ve kadnlara ynelik faaliyetlere arlk vermelidir. Yol Gsterici lkeler, yerinden edilenlerin geri dn, baka yerlere yerletirilmesi ve yeniden entegrasyonu ile ilgili sorunlara ynelik ilkeleri de belirlemektedir. Bu ilkeleri btnyle alntlamakta yarar var: lke 28: 1. lke iinde yerinden edilen kiilerin, evlerine ya da yaamaya altklar yerlere gvenlik iinde ve onurlu bir ekilde gnll olarak dnmelerini, ya da gnll olarak lkenin baka bir blmnde yeniden yerlemelerini salayacak koullar oluturmada birincil sorumluluk ve grev, yetkin makamlara aittir. Bu makamlar, geri dnen ya da baka bir yere yerleen yerinden edilmi kiilerin yeniden entegrasyonunu kolaylatrmak iin aba gstereceklerdir. 2. Yerinden edilenlerin, geri dnmeleriyle ya da baka bir yerde yerlemeleriyle ve yeniden entegrasyonlaryla ilgili ilerin planlanmasna ve ynetilmesine tam katlmn temin etmek iin zel aba gsterilecektir. lke 29: 2. Geri dnen ve/veya baka bir yere yerleen yerinden edilmi kiilere, geride braktklar ya da yerinden edilirken ellerinden alnan mlkiyet ve mallarna mmkn olduu lde geri kazanmalarnda yardmc olma grev ve sorumluluu, yetkin makamlara aittir. Bu tr mlkiyet ya da mallarn geri kazanm mmkn deilse, yetkin otoriteler, bu kiilere, uygun tazminat ya da adil onarmn baka bir biimini salayacak ya da buna yardmc olacaklardr. Zorunlu olarak g eden kii ya da topluluklarn geriye dn ya da yeniden yerleim konusundaki tercihlerinin uygulanmasnda devlet kurulular,
136

bata zorunlu ge maruz kalanlarn dernekleri olmak zere, insan kurulularla ve insan haklar kurulularyla ibirlii yapmaldr. Bu gereklilik, uluslararas hukukun getirdii objektif bir ykmllk olduu kadar, hem uygulamalardan etkilenenlerin subjektif gereksinimlerine (rnein gven duygusunun tesis edilmesine ve yaamlarn yeniden kurmaya katlma gereksinimlerine) hem de ulusal ve uluslararas kurulularn dayanma grevlerine dayaldr. Yol Gsterici lkeler, bu konuda da yle bir standart getirmektedir: Btn ilgili makamlar, uluslararas insan kurululara ya da dier uygun aktrlere, kendi grev alanlarndaki ilevleri yerine getirmede, lke iinde yerinden edilen kiilerin geri dnmelerine ya da baka bir yere yerlemelerine yardmc olabilmek iin hzl ve engelsiz eriim olana salayacak ve bunu kolaylatracaklardr (lke 30). 4. nsan Haklar Hukuku ve Trkiyede Zorunlu G Trk hkmeti, Krt sorunu ile ilgili silahl atmalar, PKK ile yaplan silahl atmalar olarak deil, hukuksal bakmdan olaanst hal hukukunu ilgilendiren yaygn iddet olaylar, siyasal bakmdan da terrizm olarak nitelemi ve bu tanmlar uluslararas ortamda da yaygn olarak kabul ettirmitir. Dolaysyla, insan haklar hukukunun mutlak gvenceleri, bu durumda geerlidir; ancak uluslararas hukukun temel haklar olarak kabul ettii haklar dndaki baz haklar askya alnabilir ya da kstlanabilir. Bu tr ilemler, uluslararas hukukun, daha balayc ve uygulanabilir olarak da, Avrupa nsan Haklar Szlemesi altnda blgesel hukukun denetimine tabi olmak durumundadr. Askya alma ve kstlama ilemleri de belirli snrlar iinde geerlidir; en nemlisi, bu tr ilemler yargsal denetime tabi olmak ve ilemlerden etkilenenlere tazminat verilmek zorunluluu vardr. Hkmetler, sz konusu ilemleri hukuka uygun bir ekilde yaptklarn ve bu ilemlerin durumun gereklerine uygun olduunu kantlamakla ykmldrler. Zorla g ettirmenin yukarda belirtilen normatif erevesi, olaanst hallerde geerli olan mutlak ykmllkler temelinde gelitirilmitir. Zorla g ettirilen kiilerin insan haklarnn korunmas alannda alabilecek uluslararas kurulular her bakmdan snrldr. BM Mlteciler Yksek Komiserlii ve (BM Genel Sekreterinin Reform Programnda zorla g olgularnda grev verdii) Olaanst Yardm Koordinatr, hkmetlerin ibirlii olmad hallerde ancak snrl alma olanaklarna sahiptir. Aslnda uluslararas kurulularn, hkmet bu tr bir problemi uluslararas topluluunun meru bir kayg alan olarak grmedike ya da silahl atmalarn taraflar uluslararas olarak tannmadka, o hkmetin lkesinde bu problemin varln tanmalar bile her zaman mmkn olmuyor. rnein, BM ya da AGT Krt sorununa mdahil olmadklarndan, Trkiyedeki zorunlu g problemi de, Trk hkmeti ile insan haklar rgtleri arasndaki bir problem olarak kalm ve hkmet ya da daha spesifik olarak MGK, insan haklar rgtlerini de kendi kurulularn da devreden kartmtr. BM Temsilcisi, Burundi, Kolombiya, El Salvador, eski Yugoslavya, Mozambik, Peru, Rus Federasyonu,
137

Ruanda, Somali, Sri Lanka, Sudan ve Tacikistana misyon gezileri yaparak bu lkelerdeki durumu BM nsan Haklar Komisyonuna rapor etmi, ancak Trkiye ve Irak ele almamtr. Trkiyedeki zorla g ettirme uygulamalarnn ele alnd tek uluslararas mekanizma, Avrupa nsan Haklar Komisyonu ve Mahkemesi olmutur. Komisyon ve Mahkemenin ele ald bavurular, HD Diyarbakr ubesi araclyla yaplmtr. Ancak Mahkeme, zorunlu g uygulamalaryla ilgili ikayetleri, mlkiyet ve mala zarar verilmesine indirgeyerek ele almtr. Trkiye hukukunda idarenin eylem ve nlemlerinden doan zararlar tazmin etmekle ykmldr (Anayasa Madde 125). Tazminat hakknn domas iin, idarenin kusurlu olduunun kantlanmas gerekmez. darenin sorumluluu, mutlak niteliktedir.1 Tazminat ykmll ile ilgili kural, Olaanst Hal Blgesinde de geerlidir (Madde 1). Fakat, 430 sayl Kanun Hkmnde Kararname, Olaanst Hal Blge Valisi ve bu blgedeki valilerin karar ve uygulamalarndan sorumluluklar konusunda cezai, mali ya da yasal sorumluluklarn tesis etmeye ynelik dava alamayaca hkmn getirmitir. Ayrca, tazminat hakk da, yaplan uygulamann haksz olmasyla snrlanmtr; bylece, terrle mcadele gerekesiyle verilen zararlar, hakl gerekelere dayanan uygulamalar olarak gsterilebilir. darenin uygulamalaryla ilgili cezai sorumluluk konusunda ise, Trk Ceza Yasas, kiilerin kanuna aykr olarak zgrlnden yoksun braklmasn (Madde 179), zor kullanarak bir kiiyi bir fiile zorlamay ya da fiili engellemeyi (Madde 188), tehdit etmeyi (Madde 191), kiilerin evlerinde kanunsuz arama yapmay (Madde 193 ve 194), yangn karmay (Madde 369, 370, 371, 372) ve yangn kararak kiilerin hayatn tehlikeye sokmay (Madde 382), kastsz olarak yangn karmay (Madde 383) ve kastl olarak mlkiyete zarar vermeyi (Madde 526-27) su olarak tanmlamaktadr. Bu sularla ilgili olarak, savclklara ya da idari yetkililere bavuru yaplabilir (CMUK Madde 151 ve 153). Askeri kolluk grevlileri bu sular emre itaatsizlik suretiyle (Askeri Ceza Kanunu Madde 86 ve 87) ilediklerinde, CMUK uyarnca savclklara ya da sulanan kiilerin stlerine (Askeri Mahkemeler Usul Kanunu Madde 93 ve 95) ikayet bavurusu yaplabilir. Sulanann devlet memuru olmas halinde, ele alnan davalara konu olan olaylarn gerekletii dnemde, savclklarn kovuturma amak iin il ve ile idare kurullarna bavurmas gerekiyordu. 1. Akdvar Davas2 Dava, Diyarbakr Dicle ilesi Keleki kynden alt kiinin bavurusu zerine ald. Bavurucular, kylerine 10 Kasm 1992 tarihinde jandarmalar tarafndan bir saldr yapldn, 9 evin yakldn ve kyn keyf olarak boaltldn ileri srdler. Bavurucular, Avrupa nsan Haklar Szlemesinin zel yaamn ve aile hayatnn korunmasna ilikin 8. Maddesi ile mal ve mlkiyet1 2

European Court of Human Rights, Judgment of 24 April 1998 (12/1997/796/998-999), para. 34. European Court of Human Rights, Decision of 16 September 1996 (99/1995/605/693).

138

ten bar iinde yararlanma hakkn gvence altna alan 1. Protokoln 1. Maddesine dayanyorlard.1 Hkmet, ilkin kolluk glerinin yalnzca kyde arama yapm olduklarn, ancak PKKnin daha sonra evleri yaktn ileri srd. Daha sonra ise, hkmet, kolluk glerinin 10 Kasm 1992 tarihinde kye girmemi olduklarn ileri srd. Komisyon, yapt bamsz aratrma sonucunda, ulusal makamlar tarafndan bavuru konusu olaya ilikin hibir soruturma yaplmam olduunu ve 9 evin yaklmasyla ilgili jandarma tutananda ya da tutanak sonrasnda, faillerin belirlenmesi ynnde hibir abann grlmediini belirledi. Ayrca, kyllerin eitli dzeylerdeki makamlara evlerini kaybetmelerinden kaynaklanan problemleriyle ilgili dileke yazarak bavurmu olmalarna karn, hibir makam, onlara tazminat ya da mali yardm konusunda yardmc olmam, yol gstermemiti. Hkmet, kyllerin evlerin yaklmasndan PKKyi sorumlu tuttuklar ifadelerini Mahkemeye sunmakla birlikte, bu ifadeler Eyll 1994te, Komisyonun bavuruyu hkmete iletmesinden sonra alnmt. Komisyon ve Mahkeme, bu ifadelerin jandarma tarafndan hazrland kansna vard. Komisyon, bamsz olarak bavuruculardan ald ifadelere dayanarak, evlerin kolluk glerince yakld sonucuna vard. Dostane bir zme varlamamas zerine Komisyon ve hkmet, davay Aralk 1995te Mahkemeye gtrdler. Hkmet, prosesin suistimal edildii ve i hak arama yollarnn tketilmedii gerekesiyle, iki itiraz getirdi. Hkmete gre, bavurucularn Trkiyenin Gneydousunda mevcut bulunan hak arama yollarn kullanmamlardr; bu, ... PKKnin Trkiyeyi ve onun yarg kurulularn kt gsterme ve terrist faaliyetlerinin meru olduu fikrini gelitirme genel politikasnn bir parasdr. Bu stratejinin bir paras olarak, Trk yarg sisteminin genel olarak etkin olmadn ve bu tr ikayetleri ele alamayacak durumda olduunu kantlamak ve Trkiyenin Gneydousundaki halk, Cumhuriyetin kurumlarndan ve zellikle de onun mahkemelerinden uzaklatrmak gerekiyordu. Dolaysyla bu davada bavurucularn i hukuk yollarn tketmemesi, siyasal bir gaye tamaktadr.2 Fakat Mahkeme, Komisyonun bulgularnn bavurucularn iddialarna temel salamas nedeniyle bu itiraz reddetti; prosesin suistimal edildiine dair bir kant yoktu. Hkmet, i hukuk yollarnn tketilmemesine ilikin itiraz konusunda ise, mlkiyete ynelik zararlarn, bu zararlar PKK tarafndan verilmi bile olsa tazmin edildiini gstermek amacyla, idari mahkemeler tarafndan alnm baz kararlar mahkemeye sundu. Komisyon ve Mahkeme, hkmet tarafndan sunulan mahkeme kararlarnda, ilenen sula ilgili sorumluluun tesis edilmediine iaret etti. Komisyon aratrmasnda, devlet grevlilerinin, kolluk glerine ynelik hibir sulamay kabul etmeme eiliminde olduklarn belirledi.3 Komisyon, hkmetin, kolluk grevlilerinin kasti olarak
Mahkeme aamasnda ileri srlmeyen dier ikayetler iin bkz. Application No. 21893/93, Decision of Admissibility, 19 October 1994, Gemalmaz, ed., vol. I (1995). 2 Decision of 16 September 1996, para. 51. 3 Ibid., para. 62.
1

139

mlkiyete zarar vermeleri nedeniyle kovuturulduklarna ya da cezalandrldklarna dair hibir kant gsteremediine de iaret etti. Mahkeme ise, i hukuk yollarnn yalnzca varolmasnn yeterli olmad; i hukuk yollarnn tketilmesi kuralnn geerli olmas iin, bu yollarn etkin olarak kullanlabilmesi ve yeterli sonular vermesi gerektii ynndeki itihat ilkesini tekrarlad. Mahkemeye gre, sz konusu hak arama yollarnn yalnzca teoride deil, pratikte de varlnn yeterince kesin olmas gerekir.1 Mahkeme, bu bakmdan ispat yknn blm kuraln vurgulad: hukuk yollarnn tketilmediini ileri sren hkmet, sz konusu hak arama yolunun davayla ilgili dnemde teoride ve pratikte ak ve etkin bir yol olduunu, bavurucularn ikayetlerine zm getirebilecek nitelikte olduunu ve makul lde baarl sonu alnabileceini gstermek durumundadr. Fakat, bir kez ispat yk karlandnda, bu kez de bavurucular, hkmetin sunduu hak arama yolunun gerekten de tketildiini ya da eldeki davann koullarnda bir nedenle yetersiz ve etkisiz olduunu ya da onlar, bu yollar tketmekten alkoyan zel koullar olduunu gstermek zorundadr.2 Mahkemeye gre, bir ikayetiyi i hukuk yollarna bavurmaktan hakl olarak alkoyabilecek nedenlerden biri, ulusal makamlarn, devlet grevlerinin yanl muamele yaptklar ya da zarar verdikleri ynndeki ciddi iddialara kar tamamen pasif kalmalar, rnein soruturma amamalar ya da yardm nermemeleri olabilir.3 Dolaysyla, i hukuk yollarn tketme kural, bu yollarn yalnzca formel olarak varolup olmamasna deil, ayn zamanda bunlarn iinde iledii genel hukuksal ve siyasal balama ve bavurucularn kiisel koullarna da bakarak gereki bir ekilde yorumlanmaldr.4 Bu nedenle, Mahkeme, davann koullarnda bavurucularn i hukuk yollarn tketme ykmllnden muaf olduklar kararna vard. Mahkeme, Komisyonun bulgularna dayanarak, evlerin yaklmasndan kolluk glerinin sorumlu olduu konusunda hibir kuku olmad, buna karn kolluk glerinin bavurucular g etmeye zorladklar konusunda kant olmad kansna vard. Hkmet, kolluk glerinin bu eylemini hakl gsterme yoluna gitmeyerek, basite Mahkemenin vard sonucu reddetmekle yetindi.5 te yandan bu sonula dava, yalnzca mlkiyete zarar ve haneye mdahale davas olarak kalm; bu ynde bir emirin varl kantlanamasa bile (ki bu bakmdan da ispat yknn paylam kural uygulanmalyd) objektif bir zorunluluk olan bavurucularn zorla yerlerinden edilmesi ele alnmamtr. Tazminat belirlenmemesinde de, mlkiyete verilen zararlarn ve manevi tazminatn yan sra, yalnzca baka bir yerde ikamet etmeleriyle ilgili zararlar tazmin edilmitir.6
1 2

Ibid., para. 66. Ibid., para. 68. 3 Ibid. 4 Ibid., para. 69. 5 Ayrca bkz. agrga v. Turkey, Application 21895/93, Decision of Admissibility, 19 October 1994; Demir v. Turkey, Application 22280/93, Decision of 9 January 1995. 6 Bkz. Akdvar v. Turkey (Tazminat), Judgment of 1 April 1998.

140

2. Mente Davas Azize Mente, Mahile Turhall, Sulhiye Turhall ve Sariye Uvat, Bingl Gen ilesi Sagz (Riz) Kyndeki evlerinin kolluk gleri tarafndan yakld gerekesiyle 20 Aralk 1993te Avrupa nsan Haklar Komisyonuna bavurdular. Evlerinin yaklmas sonrasnda Diyarbakra g eden ikayetiler, evlerinin, Haziran 1993te operasyon yapan kolluk gleri tarafndan kylerine yaplan bir basknda yakldn belirttiler. Madurlarn belirttiine gre, 23 Haziran 1993te PKK militanlarnn damlar Jandarma Karakoluna saldrmasnn ardndan jandarma, karakolun nnden geen bir minibs durdurarak yakm, ardndan balattklar operasyonda da, Gldiken (Pecar) ve Sagz kylerindeki baz evleri yakmlard. Jandarmalar, evlerinden zorla kartlan Sagz kyllerine, PKKye yardm etmenin cezas olarak evlerini yaktklarn sylemilerdi. Daha sonra kye gelen bir jandarma komutan, kyn tamamen yaklmasn engellemiti. Madurlar, ayrca kylerini terk etmek zorunda brakldlar. Ky, Mart 1994te tamamen boaltlarak yakld. Madurlar, evlerinin yaklmasnn, sistematik olarak yaplan ky boaltma ve yakma uygulamasnn bir paras olduunu da ifade ettiler. Hkmet temsilcisi, ncelikle, Komisyona bavuruyu yapan kiilerin, i hukuk yollarn tketmediklerini belirterek, bavurunun kabul edilmesine itiraz etti. Komisyon ve Mahkeme, Akdvar davasna da referans yaparak, u noktalara iaret ettiler: Kylerin tahrip edilmesi probleminin yaygnlna karn, zel mlkiyetin kolluk gleri tarafndan kastl olarak tahrip edildii iddialar konusunda adli soruturma yapld ya da zararlarn tazmin edildii ynnde hibir rnek getirilmemekte; yetkililer, genel olarak, bu tr pratiklerin varln kabul etmeye isteksizlik gstermekte ve bu konuda aratrma da yapmamaktadrlar. Bavuru yapan kiiler, Akdvar davasndan farkl olarak, ikayetleri konusunda yerel makamlara bavurmam, ancak sz konusu makamlar da, bu ikayetleri rendikten sonra anlaml bir soruturma ya da aratrma yapmamlardr. ikayetilerin, evleri yakldktan sonra gvenliksiz bir durumda olmalar ve maduriyetleri de hesaba katlmaldr. Bavuruyu yapanlarn durumunda, idar ve medeni hukuk mahkemelerinin, yeterli ve tatmin edici tazminat olana sunabilecekleri de gsterilememitir. Hkmet, olgusal iddialara kar u iddialar getirdi: PKK militanlar, 1983ten itibaren sz konusu ky bir barnak ve s olarak kullanmaktaydlar; daha sonra kylleri, bu kyden g etmek zorunda braktlar. Evlere yerleen militanlar, kolluk glerinin baskn zerine, evleri atee vererek ky terk etmek zorunda kalmlard. te yandan, 25 Haziran 1993 tarihinde blgede operasyon yaplmamt. Dahas, hkmet temsilcisi, bavuruyu yapanlarn, o tarihten 6-7 yl nce ky terk etmi olduklarn ileri srd. Bavuranlarn baz yaknlarnn PKKye katldklarndan kukulanlyordu ve baz yaknlar da ayn sulamayla gzaltna alnmt. Hkmete gre, bavuranlar, PKKye katlan yaknlarnn basksyla bavuru yapmlard. Komisyonun yapt aratrmalarda, u sonulara varld: Komisyonun
141

bavuruyu hkmete iletmesinin ardndan, ilgili savclk, ikayetlerle ilgili bir soruturma yapm; evlerin PKK militanlar tarafndan yakld ve ikayetilerin baz yaknlarnn PKK yesi olduu sonucuna vararak, soruturmaya yer olmadna karar vermiti. Evlerin PKK militanlar tarafndan yakld sonucuna varmak iin yeterli bir soruturma yaplmam; ikayetilerin ifadeleri bile alnmamt. Hkmet ise, ikayet konusu olay ya da daha sonra yaplan soruturma hakknda belge sunmam ve olay tarihindeki jandarma komutan yerine daha sonra grevli olan bir komutan tank olarak gstermiti. Komisyon, raporunda, hkmetin, ikayet konusu olay aratrmak yerine ikayetilerin PKK ile balantlar konusundaki iddialar zerinde durmas hakkndaki kayglarn da ifade etti. Komisyon, savclk tarafndan yaplan soruturmada seilen ve kolluk glerinin asla ky yakmayacan ileri sren tanklarn (kyden uzak mezralarda yaayan ve ikayetilerle atma halinde olduu ileri srlen tanklarn) ifadelerine, baka kantlar olmakszn gvenilemeyecei kansna vard. Ayrca, savcln Sagz muhtarndan gvenilir tanklar getirmesini istemesi de, Komisyon tarafndan kuku verici bulundu. Komisyon, te yandan, bavurucularn baka ifadelerle de desteklenen ifadelerini, gvenilir ve tutarl buldu. Komisyon, hastal nedeniyle ifade veremeyen drdnc bavurucu Sariye Uvat dndaki ikayetilerin belirttii olgularn doruluunu tespit ederek, Szlemenin zel yaam ve aile yaamn koruyan 8. Maddesinin ihlal edildiine karar verdi. Mahkeme de, Komisyonun bulgularn kabul ederek, Szlemenin 8. Maddesinin ihlal edildiine karar verdi. Mahkeme, ayrca, bavurucularn etkin hukuk yollarnn olmamasyla ilgili ikayetlerini de ele ald. Mahkeme, bir kiinin, mlkiyetinin devlet grevlileri tarafndan kastl olarak tahrip edildiini ileri srmesi halinde, etkin hukuk yollar nosyonunun, tazminat denmesinin yan sra, sorumlularn belirlenmesini ve cezalandrlmasn salayabilecek ayrntl ve etkin bir soruturmay ve ikayetinin soruturma prosedrne etkin bir ekilde ulaabilmesini gerektirdiini belirtti. ikayetilerin ulusal hukuk yollarna bavurmam olduklarn gz nnde bulunduran Mahkeme, bavurucularn Komisyona yaptklar bavurunun ardndan Gen Savclnca yaplan soruturmann yapl tarznn ve sonucunun, etkin hukuk yollarnn olmad ikayetini deerlendirirken hesaba katlmas gerektiini belirtti. Bylece Mahkeme, gerekten de etkin hukuk yollarnn olmad sonucuna vararak, Szlemenin 13. Maddesi gvence altna alnan haklarnn da ihlal edildiine karar verdi. 3. Seluk ve Asker Davas Keje Seluk ve smet Asker tarafndan 15 Aralk 1993te yaplan bu bavuru, Avrupa nsan Haklar Komisyonu tarafndan 22 Ocak 1997de Mahkemeye sunuldu. Bavuru konusu, bavurucularn Kulp slamkydeki evlerinin 16 Haziran 1993te kolluk glerince kasten yaklmasyd; jandarmalar, 10 gn sonra tekrar gelerek Askerin deirmenini de yaktlar. Jandarmalar, birka ay
142

nce de kye baskn yapm, PKK tarafndan kullanldn iddia ettikleri kyn boaltlmamas halinde, kydeki baz evleri yakmakla tehdit etmilerdi. Bavurucular, bu ihllin sorumlusu olarak Kulp Jandarma Komutan Recep Cmerti belirttiler. 16 Haziran 1993 sabah kye gelen askerler, Asker ailesinin evinde arama yapm, ardndan da, Asker ailesi eyalarn toplamaya alrken, evi atee vermilerdi. Asker ailesi, kendi anlatmlarna gre, ahra alan bir kapdan kmay zorlukla baarm ve yangn sndrmeye alan kyller, jandarma erleri tarafndan engellenmiti.1Asker ailesinin evi, ahr, mallar, erzak ve aalar bu ekilde tahrip edilmiti. Ardndan Keje Selukun evine baskn yapan askerler, Keje Hanm ve onunla birlikte kalan ocuklar evden dar atm, gaz dktkten sonra evi atee vermilerdi. Kyllerin yardm etmesi engellenmi, Komutan Cmert, Keje Hanmn ifadesine gre, onu iterek kyden gitmesi gerektiini ima etmi ve Keje Hanm Diyarbakra gmt. 25 Haziranda kye yaplan bir basknda, Keje Hanmn deirmeni ile ev yaklm; Asker ailesi de ky terketmiti. Kulpa gen Asker ailesi, Kaymakamla bir dileke vererek, maruz kaldklar hasar ve Komutan Cmertin olaydaki sorumluluunu bildirdi. Asker ailesi, bu dilekeye hibir yant almad. Ky muhtar, on gn sonra olay Kaymakamla bildirmi, ancak sorumluluu PKKye atfetmiti.2 Komisyona ifade veren Komutan, Haziran 1993te slamkye hi gitmediini, burada evlerin yakld konusunda bir rapor da almadn ileri srd. Cmert, kendisine kar bu tr iddialarn gazetelerde zaman zaman yapldn syledi.3 Hkmete gre ise, bavurucularn iddialar bakalarnca uydurulmutu; bavuru, PKKnin etkisi altnda ya da para iin yaplmt. Bavurucularn evleri, blgede Devletin yerini almaya alan PKK tarafndan, kyller genellikle kolluk gleriyle iyi ilikiler iinde olduklarndan, onlar cezalandrmak ya da uyarmak amacyla yaklmt. Aslnda bavurucular, kanuna itaat eden vatandalard ve hkmete kar faaliyetleri konusunda kayt yoktu. Asker ailesinin bir olu askerdeydi; Keje Hanmn bir olu askerde ve bir olu de memurdu. Cezalandrlmalarnn sebebi bu olabilirdi.4 Hkmet, sz konusu deirmenin yakld konusundaki kukularn belirterek, deirmen yakldysa bile bunu kolluk glerinin yapmadn ileri srd. Ayrca, Asker ailesinin dilekesi konusunda da kukular vard, nk bavuruculara bir belge verilmemiti. Komisyonun bavuruyu Hkmete iletmesinin ardndan, Diyarbakr Cumhuriyet Savcl, 4 Mays 1994te, Kulp Savclndan bavurucularn herhangi bir ikayette bulunup bulunmadnn soruturulmasn ve byle bir ikayet yaplmamsa, olayla ilgili bir aratrma yaplmasn istedi. Savcln
1 2

European Court of Human Rights, Judgment of 24 April 1998 (12/1997/796/998-999), para. 13. Ibid., para. 16. 3 Ibid., para. 17. 4 Ibid., para. 18.

143

bavurusu zerine, Kulp Kaymakamlna vekalet eden Jandarma Komutan Erglmez, sz konusu dilekenin kaydnn olmadn bildirdi. Bunun zerine, Savclk bir soruturma balatt. Komisyon, dosyann incelenmesinde, olayla ilgili Kulp Jandarma Komutanlna yazlan yazya yant alnmad gibi, olaydan sorumlu tutulan jandarmalarn ve tanklarn ifadelerinin de alnmadn saptad.1 Kulp Savcl, bavuru konusunun 1993 k aylarnda PKK ile kolluk gleri arasnda gerekleen youn atmalar srasnda mlkiyete zarar verilmesiyle ilgili olduunu ve kolluk glerinin sorumluluunun idar grevleri srasnda domas nedeniyle, davann idari hukuk konusu olduu gerekesiyle, takipsizlik karar vererek dosyay 30 Kasm 1994te Kulp Kaymakamlna gnderdi. Komisyon, bavurucularn ve tanklarn szl ifadesini ald ve ilgili dosyalar inceledi. Hkmetten kolluk glerinin 1993 Hazirannda Kulptaki faaliyetleriyle ilgili belgeler srarla istendiyse de, bu belgeler tam olarak sunulmad. Komisyonun bulgular, bavurucularn anlatmlaryla uyuuyordu. Komisyon, kyn 1994 sonunda PKK faaliyetlerinin younlamas sonucunda tamamen terk edildii kararna vard.2 Mahkeme, hkmetin Komisyonun bulgularna kar itirazlarn ele aldktan sonra, Komisyonun bulgularn, makul bir kukunun tesinde kantlandklar iin kabul etti.3 Hkmet, dier davalarda olduu gibi bu bavurunun da, i hukuk yollar tketilmeden yaplmas nedeniyle reddedilmesi gerektii itirazn getirdi. Hkmet, Van dare Mahkemesinin, evi askerler tarafndan yaklm olan Nizamettin Artma tazminat verilmesine 1996 ylnda hkmettii bir davay da rnek gsterdi (Karar No. 1996/771, dosya no. 1993/427, karar tarihi 27.12.1996). Mahkeme, i hukuk yollarnn tketilmesi konusunda Akdvar davasnda da uygulam olduu yeterli ve etkin i hukuk yollarnn tketilmesi kuraln ve bavurucular bu yollara bavurmaktan alkoyan hakl gerekeler kuraln uygulad. Daha nemlisi, i hukuk yollarnn tketilmesi kuralnn, hak arayn nleyecek ekilde ve formalist bir anlayla uygulanmamas gerektii ynndeki itihadn vurgulad.4 Mahkeme, kylerin tahrip edilmesi probleminin yaygnlna karn, kolluk glerinin kast olarak mlkiyeti tahrip etmesiyle ilgili ikayetlerin durumunda tazminata hkmedildiine ve sorumlu grevliler hakknda soruturma aldna dair tek bir karar bile gsterilmediini belirtti. Hkmetin rnek olarak gsterdii dava, davaya benzerlii bakmndan ak deildi. Asker ailesinin ikayetiyle ilgili olarak, bavurunun hkmete iletilmesinin ardndan balatlan hukuksal ilemler de snrlyd ve sonucu belirsizdi. Kald ki, bavurucularn evlerinin tahrip edilmesinin ardndan altst olma ve gvensizlik duygular da hesaba

1 2

Ibid., para. 24. Ibid., para. 32. 3 Ibid., para. 57. 4 Ibid., para. 65-67, zellikle para. 65.

144

katlmak zorundadr. 1 Bavurunun ieriine gelince: Bavurucular, evlerinin tahrip edilmesi ve zorunlu olarak g etmelerinin gerekletii koullar itibaryla ikence ve kt muamele yasann (AHS, Madde 3) ihll edildiini ileri srdler. Komisyon raporunda, bavurucularn evlerinin onlarn gzleri nnde yaklmasnn, iddet eylemi olduuna ve kasten tahrip edilmesinin de, onlarn gvenlik ve refahnn pervaszca gzard edilmesi olduuna ve onlar kiisel eyalarnn oundan ve barnma ve yardm olanaklarndan yoksun braktna karar vermiti. Asker ailesinin evlerinin yaklmas srasnda evin iinde olmalar sonucunda yaadklar travmatik deneyim ve Keje Selukun Jandarma Komutan tarafndan tartaklanmasnn da, bavurucularn gayri insani ve aalayc muameleye maruz brakld anlamna geldii sonucuna varmt.2 Mahkeme ise, bavurucularn olay srasndaki yalarn (54 ve 60) ve btn hayatlar boyunca slamkyde yaam olduklarn hesaba katarak, 3. Maddenin ihll edildiine karar verdi: Bavurucularn evleri ve mlkiyetlerinin byk bir ksm, kolluk glerince tahrip edilmi; onlar, yaam kaynaklarndan yoksun braklm ve kylerini terketmek zorunda braklmlardr. Uygulama, kastla, taciz edercesine ve onlarn duygular hesaba katlmakszn yaplm grnmektedir. Bu duruma, hazrlksz yakalanm, orada durarak evlerinin yaklmasn izlemek zorunda braklmlardr; Bay ve Bayan Askerin gvenlii iin nlem alnmam, Bayan Selukun protestosu grmezden gelinmi ve olay sonrasnda onlara hibir yardm salanmamtr.3 Bu bulgular, Mahkemenin gayri insani muamele yapld kararna varmasna yol amtr, ama daha nemlisi, zorla g ettirmenin bamsz bir insan haklar ihlali oluturduunu belirleyen ilk karardr bu ve zorunlu gle ilgili standartlara referans yaplmtr. Bavurucular, ayrca kiisel ve ailevi yaamn ve evin dokunulmazl normunun (AHS, Madde 8) ve mlkiyet ve mallardan bar iinde yararlanma hakknn (1. Protokol, 1. Madde) ihll edildiini de ileri srmlerdi. Mahkeme, sunulan olgusal bilgilerin, sz konusu normlarn zellikle vahim bir ihllini oluturduu kararna vard. Bavurucularn ileri srdkleri bir ihll de, evlerinin ve mallarnn tahrip edilmesi konusunda, medeni hak ve ykmllklerinin belirlenmesinde dzgn yarg olanandan (AHS, Madde 61) ve etkin bir hak arama yolundan (AHS, Madde 13) yoksun braklmalaryla ilgiliydi. Hkmetin itirazyla ilgili tartmada belirtildii gibi, Mahkeme, her iki normun da ihll edildiine karar verdi. Bavurucular, ayrca sz konusu ihlllere, Krt kkenli olmalarna dayal bir ayrmclk nedeniyle maruz kaldklarn da (AHS, Madde 14) ileri srdler. Bavurucularn konumuz asndan nemli bir sav da, bavuruyla ilgili
1 2

Ibid. para. 68-71, zellikle para. 70. Ibid. Para. 74. 3 Ibid., para. 77.

145

olarak sunduklar kantlarn sistematik, pervasz ve zalimane bir zorla yerinden etme politikasna iaret ettii ve bu nedenle de, Szlemenin 18. Maddesinin de (Szlemede, sralanan hak ve zgrlklere ilikin olarak izin verilen kstlamalar, ngrldkleri amalar dnda hibir amala uygulanamaz) ihll edilmi olduuna karar verilmesi gerektii ynndeydi. Komisyon raporunda, bu savlarn bavurucular tarafndan temellendirilmemi olduu sonucuna varlmt. Mahkeme de, Komisyon tarafndan sunulan olgularn nda bu maddelerin ihll edildii sonucuna varmadn aklad. Bu karar, Komisyon ve Mahkemenin, ikence davalarndan farkl olarak,1 mlkiyetin tahrip edilmesine bal zorunlu gle ilgili bavurular, Trkiyede bu uygulamann sistematik olduunu gsteren dier olgularla ilikilendirerek ele almam olmasndan kaynaklanmtr. Aslnda Strasbourg organlar, Trkiyeden kaynaklanan btn ihll davalarnda, ileri srlen olgular, bu olgularn sistematik karakterini incelemeden, yani sz konusu ihlllerin sistematik bir uygulamann paras olup olmadn hesaba katmakszn inceleme eilimindedir. Ancak bu eilim de, Szlemenin, sistematik zorunlu g ve dier sistematik ihlller bakmndan ve ayn zamanda Szlemede korunmas amalanan deerlerin korunmas bakmndan byk nem tayan 14. ve 18. maddelerin iletilmesini engellemektedir. Bu da, Mahkemenin Szlemenin amalarna ynelik yorum ilkesine aykr bir durum tekil eder. 4. Gndem Davas smet Gndem tarafndan 7 Temmuz 1993te yaplan bu bavuru, Avrupa nsan Haklar Komisyonu tarafndan 28 Ekim 1996da Mahkemeye sunuldu. Bavuruya ilikin olarak smet Gndemin iddialar yleydi: Diyarbakr Hazro ilesi Sarerik ky Kaniye Meheme mahallesinde 11 haneye sahip olan Gndem ailesi, ky korucusu olmay reddetmiti. 7 Ocak 1993te sz konusu mahalleye baskn yapan jandarma ve korucular, mahalledeki evlerde arama yaptlar, evlerdeki eyalar ve klk erzak tahrip ettiler, evlere rasgele ate atlar ve bu mahallede yaayanlar da dverek bir meydanda topladlar. 13 ubat 1993te yaptklar basknda ise, ky ve mahalleyi kuatarak yaklak 20 dakika ate atlar; bu srada evlerde kadn ve ocuklar vard, erkekler darda saklandlar. smet Gndemin evi, zellikle hedef alnmt ve ar hasara urad. Gndem ailesi, bu olay zerine, ky terkederek Diyarbakra yerleti. Sarerik kynde kalan ailelerin koruculuu kabul etmesinin ardndan, bir PKK baskn srasnda Kaniye Meheme mahallesindeki baz evler yand; smet Gndemin evi ise yanmad. Bavurucuya gre, evler hedef alnarak ate almas, kyllerin koruculuu kabul etmedii ky ve mezralarn sistematik

1 ki devlet bavurusunda 12 Eyll dnemiyle ilgili ikence iddialar, ikencenin Trkiyede sistematik olduu bulgusu nda deerlendirilmiti. Ancak ikencenin sistematik karakterinin hesaba katlmas, 1990 sonras bireysel bavurularda ele alnmamtr. Bu, bireysel bavurularn bireysel olgular temelinde ele alnmas ynndeki bir itihattan kaynaklanyor olabilir.

146

olarak boaltlmas ynndeki devlet politikasyla tutarllk iindeydi.1 Hkmete gre ise, kolluk glerinin Sarerik kynde sz konusu tarihlerde yapt basknlarn amac, PKK faaliyetlerini engellemek ve kyllerin mlkiyetini korumakt. Daha sonra evlerin yaklmasndan da PKK sorumluydu.2 Komisyon, dosyalardan ve tanklarla grerek aratrma yapt, ancak korktuu belirtilen smet Gndem, Komisyon tarafndan dinlenemedi. Sarerik kynden baz tanklarn ifadeleri ise, Gndemin ifadesiyle tutarszd. Bu tanklarn ky korucusu olup olmadklarnn aratrldna ilikin bir bilgi yoktur. Komisyon, bu ifadelere dayanarak, Gndemin ihll iddialarnn kantlanamad kansna vard. Mahkeme ise, Gndemin iddialarn akla kavuturmakta kendisinin en nemli tank olduunu, ancak ifadesinin dorudan alnamadn belirterek, ihllin tespit edilemedii kansna vard.3 Hkmetin, sz konusu bavurunun HD Diyarbakr ubesi Bakan tarafndan propaganda amacyla hazrlanm bir senaryo olduu ya da bavurucunun davadan vazgetii ynndeki iddialar ise, Komisyon tarafndan kabul edilmedi ve Mahkeme ise, bu iddialara dayal itirazn, Mahkeme ncesinde ayn ekilde getirilmedii ve bu nedenle olgusal bakmdan incelenemedii gerekesiyle, ileri srlemeyeceine karar verdi.4 Bavurucunun Komisyon tarafndan yaplan durumaya katlmamas, ky boaltma uygulamalar konusundaki nemli bir davann sonulanmamasna yol at. Bu davann nemli ynlerinden biri, bavurucunun, dorudan g etmeye zorlanmad ve evi tahrip edilmedii halde, koruculua zorlanmas ve iddete maruz kalmas nedeniyle g etmek zorunda kalm olmasyd. Dolaysyla, zorunlu gn subjektif koullarnn yan sra objektif koullarnn da incelenmesi sz konusu olabilirdi. 5. Zorunlu G ve nsan Haklar Savunucularnn Grevleri nsan haklar savunucularnn, zorunlu g durumlarnda insan haklarnn korunmasna ilikin grevleri neler olabilir? Ben bu grevleri, dayanma kavramnn farkl durumlarda kapsayabilecei ilevlerle ilgilerinde almaya eilimliyim. Dayanma, insan deerlerini korumak ve gelitirmek iin insanlar arasnda oluturulan bir iliki biimidir. Bakalarnn karlat sorunlara ya da maruz kaldklar ihll ve adaletsizliklere fke duymaktan, bunlara kar sesini ykseltmekten, bakalarn bu tr durumlara kar korumaktan ya da onlar himaye altna, vesayet altna almaktan ve onlar iin hayr ilemekten farkl bir iliki biimidir. Dayanma, belirli durumlara ya da belirli kiilere kar alnan tutumlardan ve bu tutumlar zerinden kurbanlarla ya da muhtalarla kurulan ilikilerEuropean Court of Human Rights, Judgment of 25 May 1998 (139/1996/758/957), para. 11-16. Ibid., para. 17. 3 Ibid., para. 76, 77, 78. 4 Hkmetin iddialar, ibid., para. 18, 52; Komisyonun itiraz, ibid., para. 53; Mahkemenin deerlendirmesi, ibid., para. 54.
2 1

147

den farkl olarak, btn insanlarla, insan onurunu korumak iin kurulan kalc bir iliki biimidir. Bu kalcl vurgulamak gerekiyor; nk belirli durumlara, uygulamalara ya da kiilere kar gelitirilen tutumlar ve onlara dayal iliki biimleri, kar olunann ortadan kalkmasyla ortadan kalkmak durumundadr. Dolaysyla, insan haklar ihlllerine ya da faizm gibi bir ideolojiye ya da belirli bir snfa kar dayanmadan sz etmek, kavramn ieriini boaltmak ve dayanma szcn, geici bir ibirlii ya da hn veya fke birliini belirtebilecek baka szcklerin yerine kullanmak olur. nsan tr varolduka, insan deerlerini koruma ve her insanda gerekletirme-gelitirme amac da varolmak durumundadr. Bu amaca otomatik olarak varlamyor ya da kimse bu amaca tek bana varamyor. nsan haklar savunucular, ihlllere dikkat ekme ve ihlllerin durdurulmas ya da nlenmesi konularnda faaliyet gstermeye eilimlidirler. Bu faaliyetler, genellikle ihlllere ilikin bilgi toplama, bu bilgileri rapor etme ve ihlllere kar duyarllk oluturma grevleriyle snrl kalyor genellikle. zellikle hkmetd uluslararas insan haklar kurulular, insan haklar standartlarnn oluturulmasnda da etkin rol oynamaktadrlar. Trkiyede de standartlarn oluturulmas ya da uluslararas standartlarn Trkiye koullarna uyarlanmas konusundaki abalar son dnemde gelimeye balamtr. Bu faaliyetler, insan haklarn korumak ve gerekletirmek bakmndan asli nem tamakla birlikte, ihlllerin maduru olan kiilerle dsal bir iliki biimine dnme tehlikesi tayor. Belki pratik olarak daha nemlisi, ihllleri olmadan nce ya da bir daha olmadan nce nlemenin koullarn oluturma grevlerini ihmal etme ve grnen ihlllerin ortadan kalkmasyla birlikte geri ekilme tehlikelerini tayor. Bu tehlikeleri nlemenin yolu da, ihlllerin madurlarnn en dikkat ekici ekilde ihll edilen haklarna odaklanmann tesinde, yaanan koullarda insan haklarnn ihll edilemeyecei ya da bir daha ihll edilemeyecei koullar hep birlikte kurmann yollar zerinde dnmek olsa gerektir. nsan haklar aktivistlerinin faaliyetlerindeki bu ifade edilmemi yne dikkat ekerken, onlarn yrtmeye ve gelitirmeye altklar faaliyetlerin neminin de farkndaym. Burada, Trkiyedeki zorunlu gle ilgili olarak bu faaliyetlerin (dayanma kavramn gznnde bulundurarak) durumu ve gelitirilmesi zerinde duracam. Krt sorunuyla ilgili hkmet (zellikle Milli Gvenlik Kurulu) tarafndan gelitirilen politikalarnn hedeflerinden biri, genel olarak atma blgelerinde insan haklar ihlllerinin hepsinde olduu gibi, madurlara (sosyal, hukuksal ya da tbbi) yardm salama, aratrma ve raporlama faaliyetlerini engellemekti. Bu, insan haklar kurulularnn zorunlu g alanndaki problemlerini anlamakta nemli bir veridir. zellikle 1993 yl sonlarndan itibaren, atma blgelerinde bilgi toplamak ve madurlara ulamak neredeyse olanaksz hale geldi. Bu sorunda bilginin nemli bir konumu vardr. nsan haklar sorunlarna dikkat ekme ve ihllleri durdurmaya ynelik faaliyetlerde, kesin bilgi sun148

mak ve bu arada bilgiyi sunanlarn gvenilirliini korumak, amacn gereklemesi bakmndan kritik bir nem tayor. Oysa ikence ve yargsz infazlarn yan sra zorunlu g uygulamalarnn sistematik zelliini ve pervaszln, ayn zamanda da madurlarn iinde bulunduu durumu ortaya koyabilmek, Krt sorunu konusundaki MGKnin devlet politikasna ynelik en ciddi tehditlerden biriydi. Dahas, 1993 sonras devlet politikasnn doasnn anlalmasnda ve sergilenmesinde, zorunlu g uygulamalarnn zel bir konumu vardr.1 Bunun sonucunda oluan koullarda, zorunlu g uygulamalarnn ve bu uygulamalarn getirdii dier ihlllerin tehir edilmesi ve nlenmesi bakmndan ciddi sorunlar dourduunu hatrlatmak isterim. Bu durumda, Trkiye insan haklar kurulularnn byle kitlesel bir felaketle uraacak ekilde rgtlenmemi olmasnn da etkisiyle, zorunlu ge maruz kalan aile ve kiiler tek tek belirlenememi; onlarn iinde bulunduu koullar ve bu koullardaki ihtiyalar da tam ve kesin olarak belirlenememitir. Zorunlu gn dourduu temel hak yoksunluklar ve travmalar dnldnde, ihtiyalarn onlarla birlikte belirlenmesi, ok nemli bir adm olabilirdi. Dahas, zorunlu gmenlerin bir aratrma yapmaya gerek olmadan da belirlenebilecek olan temel ihtiyalarnn acil yardmlarla karlanmasna ve onlarn yeni yaam koullarnda birincil dayanma alarn korumas ya da yeniden oluturmasna ynelik olarak rgtlenmesi konularnda da, onlarla birlikte alma olana ok snrl olmutur. inde bulunduumuz dnemde, zorunlu ge ilikin olarak en nemli grevler, zorunlu gmenlerin geri dn ya da yeniden yerlemesi ve entegrasyonuna ilikindir. Bu srete insan haklar savunucularnn zorunlu gmenlerin geri dnne izin verilmelidir demesinin yeterli olmad ak olsa gerektir. Bu srece ilikin olarak, zorunlu gmenlerin gerek ihtiya ve istemlerini, onlarla birlikte tartmak ve gelitirmek nem tayor. nsan haklar savunucularnn bu alandaki temel dayanma grevlerinden biri, zorunlu gmenlerin ihtiyalarn ve temel haklarn tartmalarnn koullarn salamak ve onlarn rgtlenmesine katlmak olabilir. En azndan, bu gerein aa kartlmas ve gndeme getirilmesi gerekiyor. Bu bakmdan entegrasyon, zorunlu g ncesi sosyal durumun yeniden kurulmas olarak anlalmamaldr her zaman. Entegrasyon faaliyetlerinde, zellikle insan haklar savunucularnn oynamas gereken rol, yeni(den) oluturulacak yaam ortamlarnn, insan haklarnn daha iyi korunabilecei ve gerekletirilebilecei ortamlar olmasna katlmaktr. Bu almalarda, zellikle zoBu konuda bkz. Blent Peker, nsan Haklar Bakmndan Olaanst Hal Uygulamalar, nsan Haklar Blteni, Ocak-ubat 2000 S.3-5. nsan haklar ihllleri, insanlarn belirli bir tarihsel ve corafi birlii olarak devletin, yani onun hkmet organlarndan farkl olarak devletin niin oluturulduunu ve niin devam ettirildiini sorunlu bir hale getiriyor. Devlet, insan haklarn korumak ve gerekletirmek-gelitirmek iin var deilse, niin var olsun? Burada, bu soruyu akta brakyorum, ama bu sorunun, dayanma kavramnn iaret ettii kurucu grevleri gndeme getirdiini dnyorum.
1

149

runlu gn travmasn en ok yaam olan kadnlarn ve ocuklarn insan haklar vurgulanmaldr. Reentegrasyon srecinde karlalacak ciddi sorunlardan biri, zorunlu gle ilgili fiziksel, psiik ve sosyal travmann etkilerinin bu srece tanmas olacaktr. Zorunlu gmenler, zorunlu gn yan sra, kara maynlarnn, ikencenin, atmalarn, yaknlarn kaybetmenin izlerini, reentegrasyon ortamna tayacaktr. Yetkililerin bu alanlarda sorumluluk stlenmeye eilimleri olmad grnyor. Bu bakmdan, tedavi ve rehabilitasyon almalarnn rgtlenmesi ve ayn zamanda hkmet kurulularnn bu alanda sorumluluk stlenmeye ikna edilmesi de, insan haklar kurulularnn zerine kalacak gibi grnyor. nsan haklar kurulular ve insan haklaryla ilgili meslek gruplar, bu alanda en azndan standart oluturucu bir grev stlenmek zorunda kalacaklardr. Blent Peker

150

OLAANST REJMLER VE DGMLER

DGMlerin Tarihesi Bir hukuk normunun, bir yarg kurumunun douunun ardnda bir ok siyasi-sosyal etken yer alr ve aslnda btn hukuksal olgular, bu etkenler tarafndan biimlenen -bata snfsal- kimi ihtiyalarn karlanmasna hizmet eder. Halkn insanca yaama zlemi, iktidarlarn karlaryla atr, lkenin bu gnne ve yarnna dair dler bakalar. htiya; susturmaktr, sindirmektir, umutlar ve o umutlar gerek klacak her trl eylemi yok etmektir, varolan korumak, egemenlii ve iktidar pekitirmektir. htiya; bunu salayacak aralar yaratmak ve kurumsallatrmaktr. Silahl gler oluturmak, baskc yasalar karmak ve o yasalar uygulayacak zel mahkemeler kurmaktr. DGMler bu ihtiyac karlayan siyasal bir ara olarak domutur ve tarihi de bunu anlatr. lkemizde, olaand baskc yasa ve kurumlarla ynetim anlay, bir ynetme gelenei olarak tarihin eski dnemlerine dein uzanyor. Osmanl mparatorluunun son yllarnda karlan ve bugn hala geerli olan Memurun Muhakemat Hakknda Yasa, Kurtulu Savann ilk yllarnda kurulan ve daha uzun yllar faaliyet gsteren stiklal Mahkemeleri, rfi dare ve beraberinde Skynetim Mahkemeleri bunun bildik rnekleridir. lkemizde DGMlerin ilk kez kurulmas 1970li yllara dayanyor ve yine olaand bir ynetim dneminin imzasn, 12 Mart darbecilerinin zihniyetini yanstyor. O yllarda lkede gn getike byyen siyasal-ekonomik kriz, derinleen sosyal adaletsizlik, toplumun geni kesimlerinde giderek ykselen bir tepkiyi dourdu. 1961 Anayasasnn getirdii ksmi demokratik haklarn kolaylatrd sosyal-siyasal uyan, egemen snflarda tedirginlik yaratmaya balad. 1970
151

ylnn 15-16 Hazirannda ii snfnn sendikal haklar iin verdii savam bu tedirginlii byk boyutlara ulatrd ve iktidarlar, nce aydn evrelerden balayan ve gittike emeki snflara, yoksul halk ynlarna, toplumun sosyal adaletsizlikten madur olan dier kesimlerine yaylan bu uyan durdurmann arelerini aramaya baladlar. Bulunan arelerin banda, grnrde parlamentoyu koruyarak 1961 Anayasasnn salad demokratik haklar rafa kaldrp, sol dnce ve eylemleri bask ve terrle sindirmek, olaand bir ynetim dnemini balatmak gelmekteydi. Bu plan yaama geirmek iin 12 Mart darbesi yapld ve 1961 Anayasasnda yeralan ve topluma fazla geldii iddia edilen hak ve zgrlkler birer birer budand; anayasann kii ve kurululara tand btn dnce ve eylem kaplar kapatld. lke skynetim rejimine sokuldu. Ama mevcut rejim toplumsal muhalefet karsnda daha fazla tutunamayp, 1973 seimlerine gidilmesi zorunluluu ortaya knca skynetim rejimini, seimlerden sonra da skynetimsiz bir skynetim biiminde srdrmenin yollar aranlmaya baland. te DGMler, iktidarlar bu yollardan balcas olarak grnd. Siyasi iktidar, yargy kendi karlar dorultusunda ileyen bir ara olarak kullanabilmek iin, olaan yarg kurumlarndan ve yarg ilkelerinden farkl, siyasi iktidara baml olaand yarg mercilerinin kurulmasn gndemine ald. 1961 Anayasasnn Mahkemelerin Kurulu, Grev ve Yetkileri ile leyi ve Yarglama Usullerinin Kanunla Dzenleneceini ngren 136. maddesi; 15 Mart 1973 tarih ve 1699 Sayl Yasa ile deitirildi ve DGMlerin kurulaca hkm getirildi. Ardndan bu dorultuda hazrlanan ve 11 Temmuz 1973 tarihinde yrrle giren 1773 Sayl Yasa ile DGMler ilk kez kuruldu. zel-olaand mahkemelerle toplumsal muhalefeti dizginlemek, sindirmek; aslnda farkl tarihlerde farkl corafyalarda da denenmi bir yntemdi. Benzer ihtiyalar duyan talyadaki faist Musolini hkmeti, faizme kar ykselen muhalefeti bastrmak iin Devleti Koruma zel Mahkemelerini kurmutu. II. Dnya Sava yllarnda, igal altndaki Fransada Nazilerle ibirlii yapan Mareal Petain destekli Vichy hkmeti de benzer mahkemeleri faaliyete geirmiti. Yine Fransada De Gaulle hkmeti Cezayir Sava yllarnda, sava ekonomisini uygulayabilmek ve bu nedenle gelir dzeyi den halkn ykselen tepkisini dizginleyebilmek iin Fransa Devlet Gvenlik Mahkemelerini kurmutu. 12 Mart sonras Trkiyede DGMleri icad edenler bir anlamda ayn mantkla, Skynetim Mahkemelerinden esinlenerek, Skynetim Mahkemelerini sivil kimlikte srdrmeyi amalamaktayd. lkede stiklal Mahkemeleri ve Skynetim Mahkemeleri sonras dier bir olaand mahkemeler dnemi balyordu. stelik yeni kurulan bu olaand mahkemeler, anayasal dzenlemelerle srekli hale getiriliyor, kurumsallatrlyordu. DGMlerin ilemeye balamas gerekleri btn plaklyla gzler nne serdi. Toplumsal muhalefet iinde yer alan lkenin bir ok aydn, ilerici insan; birer birer bu olaand mahkemelerin sank sandalyesine oturmaya balad ve
152

fahi cezalar birbiri ardna verildi. Birok iddet olayna karan faist ve eriat yanls militanlar ise, nedense srekli bu mahkemelerin gznden kamaktayd. leyiinin tesinde bu mahkemeler, kurumsal yaps ve yarglama usul esaslaryla da dnemin hukuk sistemine ve anayasasna aykrlklar iermekte, mevcut hukuk devleti ve demokrasi anlayna uymamaktayd. Beraberinde toplumun bir ok kesiminden DGMlere kar tepkiler ykselmeye balad. Bu mahkemelerin kapatlmas iin bir ok eylemlilikler gelitirildi. DGMlerin kuruluunu dzenleyen 1773 Sayl Yasann usul ve esas ynnden anayasaya aykr olduu iddias ile Anayasa Mahkemesine bavuruldu. Anayasa Mahkemesi, 6 Mays 1975 tarihinde 1773 Sayl Yasay usul asndan anayasaya aykr bularak iptal etti. Bu iptal karar yaymlandktan tam bir yl sonra yrrle gireceinden DGMler varln bu srede de korudu. Ancak DGMler hkmetler iin son derece faydal ve o lde de vazgeilmez bir arat. Bu nedenle hkmetler, iptal kararnn yrrle girecei tarih yaklatka yeni formller arayna girdi. Bu dorultuda 1976 ylnda Milliyeti Cephe (MC) hkmeti tarafndan yeni bir yasa teklifi hazrland. Amalanan; Anayasa Mahkemesi tarafndan iptal edilen yasa yerine yeni bir yasa kararak, DGMlerin varln srdrmesini salamakt. Toplumsal muhalefet gleri, ksa sreli ileyiinde DGMlerin nasl bir mahkeme olduunu ve neye hizmet ettiini grm, temel insan haklar ve hukuk ilkelerine aykr olan bu olaand mahkemelerin; toplumun temel hak ve zgrlklerine kar byk bir tehdit oluturduunu kavramt. Bata Devrimci i Sendikalar Konfederasyonu (DSK) olmak zere bir ok sivil toplum kuruluu, hukuk rgtleri, sendikalar, dernekler, siyasi partiler; tek bir slogan, tek bir talebi lkenin her yerinden; okullardan, fabrikalardan, tarlalardan, sokaklardan, alanlardan birlikte ykselttiler ve DGMlere Hayr ! dediler. Ykselen muhalefet, yrtlen etkin mcadele; yeni yasa teklifinin yasallamasn ve DGMlerin tekrar kurulmasn engelledi. Hkmet bu mahkemeleri tekrar kurmak iin daha gl olduu, halkn ise daha zayf ve sindirilmi olduu bir dnemi beklemeye balad. Ve bu dnem ksa bir sre sonra geldi; 12 Eyll Darbesi ! Yzbinlerce insan gzaltna alnd, ikence grd, cezaevlerine konuldu, skynetim mahkemeleri tarafndan adil olmayan yarglamalarla cezalandrld, bir ok dernek, sendika, siyasi parti kapatld, dergi ve gazete yasakland, basna sansr getirildi, onbinlerce kitap toplatld, yaklarak imha edildi, birbiri ardna idamlar gerekletirildi, demokrasi, temel siyasal-sosyal hak ve zgrlkler btn ilke ve kurumlaryla askya alnd, inkar edildi. ktidarlar elde ettikleri bu zaferi kalclatrmann, skynetimi kurumsallatrmann yollarn yeniden aramaya baladlar. Gndemlerinde yine yarg, zel-olaand mahkemeler kurmak vard. Darbenin daha ilk gnlerinde DGMlerin tekrar kurulacann mesajlar verilmeye baland. Milli Gvenlik Konseyi Bakan Kenan Evren, 1982 ylnda; Skynetimin sona ermesi halinde, Skynetim Mahkemelerinin grevlerine devam etmesi salanmaldr diyor; Bu hukukla olmuyor netekim ... eklinde
153

aklamalarda bulunuyordu. O gnlerde CIA yetkilileri darbecilere; Adli sistemin fevkalade durumlara tatbikini iddetle tavsiye ediyordu. Milli Gvenlik Konseyi, hazrlad 1982 Anayasasna yine DGMleri koydu. Ardndan Konsey; 2845 Sayl DGMlerin Kurulu ve Yarglama Usulleri Hakknda Yasay kard. Ve DGMler, son derece ilgin bir tarihte; emekilerin birlik, dayanma ve mcadele gn olarak kutlanan bir gnde, 1 Mays 1984 tarihinde tekrar faaliyete balad. Ve bu sefer hi kimse ses karamad, etkin ve gl bir kar duru oluturulamad. DGMler bu tepkisizlik, suskunluk ortamnda gn getike daha da fazla kurumsallat, bir ok kente yayld, says artt, faaliyet alan srekli geniledi; bu olaand mahkemeler, zaman iinde olaanlat ve kanksand. DGMler Nedir ? Kimi hukukular ve siyasetiler DGMleri belli sularn kovuturulmas iin kurulmu olan birer ihtisas mahkemesi olarak tanmlyor. Bunlara gre DGMler; yasalarda belirtilmi baz zel sularn kovuturulmasnda ve sulularn yarglanmasnda uzmanlam olan ve ar ceza mahkemesi statsndeki yarg mercileri dir. Bu gr DGMlerle ilgili yasal dzenlemelerin gerekelerinde de yeralyor ve resmiyet kazanyor. Buna gre; Dnyada olduu gibi lkemizde de son yllarda yeni su ve sululuk kavramlarnn ortaya km olmas dolaysyla sulularn ve sularn kovuturulmas iin yeni usuller aranlmas art olmutur deniliyor ve ...zellikle devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnl, hr demokratik dzen ve nitelikleri anayasada belirtilen Cumhuriyet aleyhine ilenen ve dorudan doruya devletin i ve d gvenliini ilgilendiren sularn kovuturma ve yarglamasnda ceza messiriyetini arttrmak, sratli yarglamay salamak, zellik arz eden bu sularn ihtisaslam mahkemelerde grlmesini mmkn klmak iin... DGMler kuruluyor (DGMlerin kuruluunu ngren 1982 Anayasasnn 143 nc maddesine ilikin gerekeden). Bozuk, paral eitim sistemine kar kan renciler, hak alma ve rgtlenme mcadelesi veren iiler, kamu emekileri, lkemiz gerekliini ve halkn yaad sorunlar dile getiren gazeteciler, yazarlar, aydnlar, insan haklar savunucular, bilim insanlar, siyasetiler; bu yeni su ve sululuk kavramlarnn altn dolduruyor ve bunlar, kendilerini yarglamak iin kurulmu ve uzmanlam DGMlerde sratle yarglanp, cezaevlerine konuluyorlar. DGM bir ilk derece mahkemesi olduu ve btn ilk derece mahkemeleri anayasa ile deil yasa ile dzenlendii halde; DGMler ncelikle, dorudan 1982 Anayasasnda dzenleniyor. Bylece DGMler anayasal gvenceye kavuturulmak isteniyor, anayasa zrhyla kuatlyor. Anayasann 143 nc maddesi DGMlerin genel yapsn tanmlyor. Anayasann 143. maddesi dorultusunda karlan 2845 Sayl DGMlerin Kurulu ve Yarglama Usulleri Hakknda Yasa; DGMlerin kurumsal yaps ve
154

yarglama usuln ayrntl biimde dzenliyor. Gerek 1982 Anayasas, gerekse 2845 Sayl Yasa; 12 Eylln Milli Gvenlik Konseyinin imzasn tayor. Bu gn sekiz ilde; Adana, Ankara, Diyarbakr, Erzurum, stanbul, zmir, Malatya ve Van il merkezlerinde kurulmu bulunan DGMler; zel yaps, tekilat ve yarglama usul olan ceza mahkemeleridir. Kurumsal yaps ve ileyii ile olaan yarg kurumlarndan ve yarglama usullerinden ayrlm, siyasallam, zel ve olaand mahkemelerdir. Esas olarak DGMler; gzaltna almadan cezaevine dein uzanan, ikenceden gzaltnda kayplara kadar bir ok zgn hak ihlalini besleyen, btnsel bir sreci ifade eder. DGM Kolluu DGM sistemine damgasn vuran asli unsur kolluktur. DGM kapsamndaki soruturmalar; yine DGM gibi olaand kolluk birimleri, belki de en ok tannan Terrle Mcadele ubesi yrtyor. DGM maduru olmann yks ounlukla keyfi olarak gzaltna alnmayla balyor. Ancak zanlnn ve avukatn kolluk aamasnda sahip olduu temel haklar, DGM kapsamndaki soruturmalarda rafa kaldrlyor. Gzaltnda isnadn balad anda ve sonraki her aamada avukat yardmndan yararlanma hakk, isnad yani sulamay bilme hakk, susma hakk, yaknlarna haber verme hakk, gzaltnda tutulmaya itiraz hakk, sank ve avukatn hazrlk evrakn inceleme ve suret alma hakk gibi CMUKda yeralan kimi temel haklar DGM kapsamnda tannmyor. Her ey gizlilik iinde yrtlyor. Gizlilik keyfiyeti, ikenceyi, kayplar, yargsz infazlar douruyor. Gzalt sreleri 48 saatten 7 gne kadar uzayabiliyor, OHAL blgesinde bu sre 10 gn buluyor. DGM sisteminde; polis mi mahkemenin yoksa mahkeme mi polisin emrinde belli deil. Kim sulu kim deil, kolluk karar veriyor, her hangi bir olayn, soruturmann DGM kapsamnda olup olmadnn tespitini dahi kolluk yapyor. kenceyle, baskyla elde edilen ifadeler, kolluk birimlerinin olay ve kiiler hakknda sbjektif grlerini ieren fezlekeler, kolluk birimlerince yasad yollarla yaratlan sahte kantlar; ounlukla verilen ceza kararlarna dayanak yaplyor. Bu her eyden nce kolluun keyfi ve hukuk d eylemlerini, bata gzaltnda ikence ve kt muamele uygulamalarn cesaretlendiriyor, besliyor. DGM Savclk Tekilat DGM savclk tekilat, DGM sisteminin bir dier nemli aya olarak karmza kyor. DGMlerde olaan Cumhuriyet Basavcl tekilatndan ayr ve DGMye zg bir DGM Cumhuriyet Basavcl tekilat bulunuyor. Devletin gvenlii denince akan sular duruyor, olaan yargdaki savclara dahi gvenilmiyor. DGM savclarnn bir blm dorudan askeri savclardan oluuyor. Her isteyen DGMde savc olamyor, savclarn atanmalarnda siyasi iktidarn sz geiyor ve giderek DGM savclarnn iddianameleri resmi siyasi
155

grn basn aklamalar ekline brnyor. DGM savclk tekilat olaand, stn yetkilerle donatlyor. DGM savclarnn suun ilendii yerdeki adli ya da askeri savclardan talepleri ncelikle ve ivedilikle yerine getiriliyor. DGM savcsnn talebi olunca, o yerdeki adli ya da askeri savcnn nndeki iler birdenbire ikinci derece nemli hale geliveriyor. Ayn mantkla yasalarda btn kolluk glerinin DGM savclarnn emirlerini ncelikle ve ivedilikle yerine getirmek zorunda olduu belirtiliyor. DGM savclar soruturma srecinde btn kamu kurumlarna, belediyelere, kamu iktisadi kurulularna, il zel idarelerine, resmi ve zel bankalara ait bina, ara, gere ve personelden yararlanabiliyor. Bu dorultudaki istemler gecikmeksizin yerine getiriliyor, istemeden de olsa gecikenler hakknda hapis ve para cezas verilebiliyor. Mahkeme DGM mahkeme kurulu; bir bakan, iki ye olmak zere yargtan oluuyor. Ayrca her DGMde iki yedek ye yarg bulunuyor. DGM yarglarndan bir blm askeri yarglardan oluuyor. niformalarn giymi askerler DGMlerde sivilleri yarglyor ve akla ister istemez Skynetim Mahkemeleri geliyor. Askeri yarg, bakann yokluu halinde mahkeme bakanln dahi yrtebiliyor. Yine her isteyen DGMde yarg olamyor, yarglarn atanmasnda yine dorudan siyasi iktidar ie karyor; sivil yarglar siyasi iktidar adna Adalet Bakan ve mstearnn yerald Hakimler ve Savclar Yksek Kurulu tarafndan; askeri yarglar ise dorudan Milli Savunma Bakan ve Babakann mterek kararnamesi, Cumhurbakan onay ile atanyor. DGMde alan dier personel dahi olaan usuller dnda, DGMlerde kurulan adli yarg komisyonlar tarafndan belirleniyor. DGM sistemini icad edenler adli yargya gvenmiyor. Mahkeme kurulu kimi yarglarn yokluu nedeniyle oluamyorsa, adli yargda grev yapmakta olan yarglar tarafndan deil, o yerdeki ya da baka yerdeki DGM yarglar tarafndan bu boluk dolduruluyor. DGMde mahkeme kararlarna yaplan itirazlar eit derecedeki adli yarg mahkemeleri tarafndan deil, o yerdeki ya da en yakn yerdeki DGMler tarafndan incelenip karara balanyor. DGM heyetindeki yarglarn reddi talepleri, red edilen yargcn da katld ayn heyet tarafndan incelenip karara balanyor. stelik verilen karara baka bir yarg merciinde itiraz edilemiyor. DGMdeki davalarn sratle grlmesi isteniyor. Davalara adli tatilde de baklyor, iddianameler zetlenerek okunabiliyor, savunma iin avukatlara verilen sre 15 gn geemiyor. Avukat ve sanklarn yokluunda dahi yarglama yaplabiliyor hatta karar verilebiliyor. DGMde ou zaman sanklar deil, durumay izlemeye gelenler, avukatlar da yarglanyor. DGM; duruma dzenini bozan izleyicilere 6 aya kadar hapis cezas verebiliyor, stelik bu cezaya itiraz edilemiyor ya da bu ceza temyiz edilemiyor. Durumay izlemeye gelenler kendilerini bir anda sank olarak ve cezaevinde bulabiliyor. Basna davalarla ilgili yayn yasa konulabiliyor. Basn
156

ve izleyiciler sudan bahanelerle duruma salonundan kartlabiliyor. Hatta avukatlar dahi duruma dzenini bozduklar gerekesiyle salondan kartlp, yokluklarnda dava grlebiliyor. Btn bunlarn sonucu olarak DGMlerde savunma makam, bu makam temsil eden avukatlar; iler acs bir durumda yarglamalarda yeralmak zorunda kalyor. Savunma makam bir figrandan teye geemiyor. 2845 Sayl DGM Yasasnn 38. maddesi; DGM gereini en ak biimde gzler nne seriyor. Buna gre; skynetim ilan halinde DGMlerin Skynetim Mahkemesine dntrlecei, bu sfatla yarglama yapacaklar dzenleniyor. Bu konuda yetki; Genelkurmay Bakanl ile Milli Savunma ve Adalet Bakanlklarna veriliyor. DGMlerin Skynetim Mahkemelerinin devam olduu dorudan yasa tarafndan itiraf ediliyor. Yargtay DGMlerin verdii kararlarn temyiz incelemesi Yargtay tarafndan yaplyor. Ancak ounlukla Yargtay iinde DGM kararlarn inceleyen ayr bir daire; Yargtay 9. Ceza Dairesi grev yapyor. DGM ne kadar uzmansa, bu daire de ayn derecede uzman bir yarg mercii olarak alyor. Adil yarglanma ve savunma hakknn bu olaand sistemde ihlal edildiine ilikin hakl eletiriler, DGMnin Yargtaydaki uzants olarak grnen Yargtay 9. Ceza Dairesine dein uzanyor. Cezaevi DGM sistemi, hukuksuzluunu ve adaletsizliini infaz sisteminde de srdryor. lgili yasalar gerei DGM kapsamnda yarglanp cezalandrlanlar ile dier hkmler arasnda bata artl tahliye konusunda eitlik ilkesine aykr bir ayrmclk yaplyor. Olaan yargda ceza alm bir hkml idam cezasnda 30 yl, mr boyu hapis cezasnda 20 yl, dier hapis cezalarnda cezann %40 n yatp zgrlne kavuurken; cezaevine konan DGM madurlar idam cezasnda 36 yl, mr boyu hapis cezasnda 30 yl, dier hapis cezalarnda cezann %75 ini yattktan sonra artl tahliyeden yararlanyor. Somut anlatmla adam ldrmeden 24 yl hapis cezas alan bir adli hkml, 9 yl 6 ay yatp zgrlne kavuurken; duvara yaz yazan ocuklar, mecliste pankart aan renciler, bir yrye katlan genler, DGMde yarglanp rnein 15 yl hapis cezas aldnda, zgrle kavumak iin tam 11 yl 6 ay cezaevinde yatmak zorunda. DGM madurlar hapis cezalarn olaand, sk gvenlik rejimine tabi zel Tip cezaevlerinde ekiyor. Ak gr yapamyorlar, istedikleri yerlerdeki cezaevlerine sevk olamyorlar, kendilerine son dnemde gndemde olan hcre sistemi dayatlyor. Siyasi, muhalif kimlikteki insanlara ynelik ayrmclk dorudan 1982 Anayasasnda da yer alyor. Anayasasnn 17. ve 84. maddelerine gre siyasi hkmlleri kapsayacak bir af yasas karlmas yasaklanyor. Oysa bu kapsamdaki insanlar DGMlerde adil olmayan biimde yarglanp cezalandrlm
157

DGM madurlar olarak, belki de hukuk ve insan haklar asndan bir af yasasn en fazla hak eden insanlardr. Bata da sylendii gibi; gzaltna almadan cezaevine dein uzanan, ikenceden gzaltnda kayplara kadar bir ok zgn hak ihlalini besleyen, btnsel bir hak ihlalleri srecini ifade eden DGM sistemi; bir ok anti-demokratik yasa, tzk ve ynetmelikle destekleniyor. Bunlarn banda belki de en ok bilinen ve tartlan 3713 Sayl Terrle Mcadele Yasasdr. Bu yasaya gre DGM kapsamnda verilen cezalar yar orannda arttrlyor. DGM kapsamnda grev yapan yarg ve kolluk mensuplar, hukuk d eylemleri nedeniyle yarglanmaktan, tehir edilmekten korunuyor. Yasann ilgili dzenlemeleri ile bata dnce ve rgtlenme zgrlne DGM tarafndan ar darbeler vuruluyor. DGMler yalnz insanlar deil, gazeteleri, dergileri, kitaplar da yarglyor, cezalandryor. ocuklarn yetikinlerden ayr ve daha korunakl olduklar ayr bir ceza yarg sistemine tabi tutulmasn ngren anlay gerei, lkemizde yrrlkte olan 2253 Sayl ocuk Mahkemeleri Yasas, yine DGM engeline taklyor, DGM tarafndan deliniyor. Yalnzca 1997 ylnda 4 bin 727 ocuk DGMlerde yarglanarak DGM madurlar arasna katld. Varolan yasal ve kurumsal dzenlemelerin hukuksuzluu ve adaletsizlii; DGMlerin 14 yllk pratik ileyii ile birletiinde ortaya ok daha ac bir tablo kyor. Tarih, arivler; toplumun zgrlk ve hak arama mcadelesinin; aydnlarn, insan haklar savunucularnn, rencilerin, kamu alanlarnn, iilerin karsna hep DGM kolluunun, savclarnn, mahkemelerinin ktn gsteriyor. Ve karar durumalar; haklarnda verilen adil bulmadklar karara ve mahkemenin siyasallam olaand yapsna isyan eden sanklar ve yaknlar; duruma salonlarnda ou zaman DGM yarg ya da savclarnn emriyle coplanyor, dvlyor, yerlerde srkleniyor. Bu manzaray bir kez grmek, sayfalarca kelam gereksiz klyor, DGM gereini btn plaklyla anlatyor. DGMler Kaldrlmaldr ! nk; *DGMler Bamsz ve Tarafsz Deildir ! Temel ve evrensel bir hukuk ilkesi olan Bamszlk ve Tarafszlk tan anlalmas gereken; yarg organlarnn siyasi iktidarn, devlet erkinin etki ve mdahale alan dnda olmas, yarglamann taraflar nezdinde bir nyarg, duygu ve kar sahibi olmamasdr. DGMler kurumsal yaps ve ileyii ile bu temel ilkenin ak ihlalidir. Ad bile bunu anlatmaya yeter; Devletin gvenlii adna kurulan bir mahkeme ne derece bamsz ve tarafsz olabilir ? Oysa yarg, yeri geldiinde devlet erkine kar bireyin, toplumun haklarn korumakla da ykmldr. *DGMler Siyasallam Mahkemelerdir ! DGMlerin 14 yllk ileyii gstermektedir ki, DGMler, muhalif kimlikteki kii ve kurumlara kar, esas olarak da sol muhalefete kar konumlandrlmtr.
158

Siyasi konularda yarglama yapan bu organ; eyann doas gerei siyasi bir baka grn ak taraf durumundadr. Bu durum; DGMlerin bamsz ve tarafsz olmad gereini de destekler. *DGMler Olaand Mahkemelerdir ! DGMlerin kurumsal yaps ve yarglama usul, lkede mevcut olaan yarg kurumlarndan, yargnn olaan ileyiinden tamamen fakldr. DGMler skynetimsiz bir skynetimin mahkemeleridir. *DGMler Yarg Birlii lkesine Aykrdr ! Bu ayn zamanda, DGMlerin olaand mahkemeler oluu gereinin en doal sonucudur. Bir lkede ayn usul ilke ve kurallarnn geerli olduu, ayn sistematik iinde rgtlenmi ve tekilatlandrlm, bir yarg sistemi olmaldr. Kiiye ya da olaya gre bu sistemden ayrlan ve farkllaan yarg mercilerinin varl, yarg siteminin birliini yok eder. *DGMler Doal Yarg ve Mahkeme lkesine Aykrdr ! Doal yarg ilkesi; siyasi iktidarn yargy kendi karlarna alet etmesini nlemek iin; sua ve sana gre mahkemeler kurulmamasn ngren bir gvence sistemidir. DGMler egemenlerin karlarn korumak iin bu karlar tehdit ettiine inanlan muhalif kesimlere kar, 12 Eyll 1980 darbesi sonras kurulmutur. *DGMler Savunma Hakkn hlal Eden Mahkemelerdir. Yarglama faaliyeti ayan zerinde durur. Bunlar; Yarglama makam (Yarg), ddia makam (Savc) ve Savunma makam (Sank/Avukat)dr. Bunlardan birinin yokluu, yarglama faaliyetini kertir ve o faaliyet sonucu verilen kararlar gayr meru klar. DGMler, savunma makamnn (sann ve avukatn) sahip olmas gereken temel hak ve yetkileri yok sayan, kstlayan yap ve usul kurallar ile donatlmtr ve bu kurallar ileyite, yarglama ve iddia makam tarafndan savunma makamna kar cmerte kullanlmaktadr. *DGMler Keyfi Gzalt, Gzaltnda kence ve Kt Muamele, Gzaltnda Kaybetme, Yargsz nfaz gibi Bir ok Hak hlalini Beslemekte, Yeniden retmektedir. Bu olaand mahkemelerde bata kolluk glerine tannan olaand yetkiler, bunun karsnda sann haklarnn yok derecesinde kstlanmas, keza bu mahkemelerin ve doal olarak bu mahkemeler kapsamnda alan resmi grevlilerin siyasi konumlan; keyfiyeti, beraberinde keyfi gzaltndan ikenceye, gzaltnda kaybetmelerden, yargsz infazlara dein bir ok zgn hak ihlalini besler, yeniden retir. te yandan bu mahkemeler ounlukla dnce ve rgtlenme hakkn cezalandrarak, bu adan da bir hak ihlalini dorudan gerekletirmektedir. DGMlerin ileyii bu hak ihlallerini rasyonel bir ara olarak n plana karr.
159

*DGMler Adil Yarglanma Hakkna Aykrdr ! Belki de yukarda saylan btn olumsuzluklarn en temel sonucu budur. Adil yarglanma hakk hem zgn bir insan hakk olarak, hem de dier btn haklarn kullanmnn gvencesi olarak, uluslarst bir insan haklar ve hukuk normudur. DGMler adil yarglanma hakkn ihlal etmekte, bu nedenle DGMler tarafndan verilen ceza kararlar adil bulunmamakta, toplum vicdannda kabul grmemektedir. DGMler kaldrlmaldr, nk; DGMler iktidarlarn elinde etkin bir zor aygt olarak; lkenin zgrlk, eitlik, demokrasi ve bar mcadelesinin nnde dorudan bir engeldir ! SONU 12 Eyll sonras 1984 ylndan bu yana faaliyette olan DGMlerin; 14 yllk ileyii ile ne olduu ve neye hizmet ettii artk btn plaklyla ortadadr. Gzaltndan cezaevine; ikenceden gzaltnda kayplara dein btnsel bir hak ihlalleri sistemi olan, iktidarlarn elinde halka kar bir zor aygt olarak ileyen DGMler; lkenin zgrlk, eitlik, demokrasi ve bar mcadelesinin nnde dorudan bir engeldir. zgr, bamsz, demokratik bir lkede insanca yaamak istiyorsak; DGMlerin kaldrlmas gerekiyor. DGMlerin kaldrlmas; yalnzca bu mahkemelerde yarglananlarn, bu mahkemelerde davaya giren avukatlarn, kimi hukuk ya da insan haklar rgtlerinin sorunu deildir. nsanca yaama zlemi sren herkes DGMlerin potansiyel madurudur. Adalet ve zgrlk isteyen herkes DGMlerde sren hukuksuzlua kar durmaldr. DGMlerin kaldrlmas; btn kesimleriyle bir btn olarak dorudan toplumsal muhalefetin sorunudur. 1975li yllarda yaplan budur, o yllarda DGMlerin kapatlmas baars da bu anlayn sonucudur. Av. Ender Bykulha

160

III. BLM

ULUSLARARASI BELGELER VE SZLEMELER nsan Haklar Evrensel Bildirgesi Kii Haklar ve Siyasal Haklar Uluslararas Szlemesi Ekonomik,Toplumsal ve Kltrel Haklar Uluslararas Szlemesi Avrupa nsan Haklar Szlemesi Avrupa nsan Haklar Mahkemesine Bavuru Formu Ulusal Aznlklarn Korunmasna likin ereve Szleme Ulusal ya da Etnik, Dinsel ve Dilsel Aznlklara Mensup Kiilerin Haklar Bildirgesi nsan Haklar Savunucularnn Korunmas Bildirgesi

161

162

NSAN HAKLARI EVRENSEL BLDRGES

1- Btn insanlar haklar ve onurlar eit ve zgr olarak doarlar. Akl ve vicdana sahiptirler ve birbirlerine kar kardelik duygular ile davranmaldrlar. 2- Herkes, rk, renk, cins, dil, din, siyasal veya dier bir inan, ulusal ya da toplumsal kken, servet, dou ya da herhangi baka bir durumdan dolay ayrma uramadan, bu bildiride ilan olunan hak ve zgrlklerden yararlanma hakkna sahiptir. Dahas, insanlar arasnda, uyruu bulunduklar lkenin ya da blgenin, bamsz veya baml, zerk ya da herhangi bir biimde kstl oluuna baklarak; o lkeye ya da blgenin siyasal, hukuki veya uluslararas konumundan dolay ayrm yaplamaz. 3- Yaam, zgrlk ve kiisel gvenlik her insann hakkdr. 4- Hi kimse klelik ya da kulluk altnda bulundurulamaz; klelik ve kle ticareti her trl biimi ile yasaktr. 5- Hi kimseye ikence ve zulm uygulanamaz, insanlk d ya da onur krc biimde davranlamaz, ceza verilemez. 6- Herkes, nerede olursa olsun, hukuki kiiliinin tannmas hakkna sahiptir. 7- Yasalar nnde herkes eittir ve yasalarn koruyuculuundan eit olarak faydalanma hakkna sahiptir. Btn insanlarn bu bildiriye aykr her trl ayrmc uygulamaya ve byle bir ayrma zendirici her trl kkrtmaya kar eit korunma hakk vardr. 8- Her insann, kendisine yasalarla tannan temel haklara aykr uygulamalar karsnda, hak ve hukukunun fiilen korunmas iin, bu ile grevli ulusal mahkemelere bavurma hakk vardr. 9- Hi kimse keyfi olarak yakalanamaz, alkonamaz veya srgn edilemez. 10- Herkes, haklarnn, sorumluluklarnn ya da kendisine ynelik, cezay gerektirir herhangi bir sulamann akla kavuturulmasnda, davasnn, bamsz ve tarafsz bir mahkeme nnde hakkaniyetle ve ak olarak grlmesi hakkna sahiptir. 11- Bir su ilemekten sank her insan, savunulmas iin kendisine gerekli btn koullarn salanm bulunduu ak bir yarglama ile, yasalar uyarnca sulu olduu kantlanmadka susuz saylr. Hi kimse, ilendikleri srada ulusal ya da uluslararas hukuka gre su oluturmayan fiillerden veya ihmallerden tr mahkum edilemez. Bunun gibi, suun ilendii srada uygulanan cezadan daha iddetli bir cezaya arptrlamaz. 12- Hi kimsenin zel hayatna, ailesine, konutuna ya da haberleme ve yazmalarna keyfi olarak karlamaz, eref ve nne satalamaz. Herkesin bu tr satama ve karmalara kar yasalarla korunmaya hakk vardr.
163

13- Herkesin herhangi bir devletin topraklar zerinde serbeste yolculuk etmek ve yerleecei yeri semek hakk vardr. Her insann kendi lkesi de iinde olmak zere, herhangi bir lkeyi terketmeye ve yeniden dnmeye hakk vardr. 14- Her insann zulm karsnda, baka lkelere snmaya ve bu lkelerde snmac ilemi grmeye hakk vardr. Bu hak, siyasal olmayan sular veya Birlemi Milletler ilke ve amalarna aykr faaliyetlerden dolay alan kovuturmalar halinde ileri srlemez. 15- Her insann bir lkenin vatanda olma hakk vardr. Hi kimse keyfi olarak vatandalndan ya da vatandal deitirmek hakkndan yoksun braklamaz. 16- Evlilik ana varan her erkek ve kadn, rk, vatandalk ya da din bakmndan hibir snrlama ile karlamakszn, evlenmek ve yuva kurmak hakkna sahiptir. Kadn ve erkek, evliliin kuruluu, devam ve sona erdiriliinde eit haklara sahiptirler. Evlilik ancak evlenecek kiilerin zgr ve kesin istekleri ile kurulabilir. Aile toplumun temel unsurudur; toplum ve devlet tarafndan korunmak hakkna sahiptir. 17- Her insann tek bana ya da bakalar ile birlikte mal ve mlk edinme hakk vardr. Hi kimse keyfi olarak mal ve mlknden yoksun braklamaz. 18- Her insann dnce, vicdan ve din zgrlne hakk vardr. Bu hak, din ya da inan deitirme zgrln, din ya da inancn tek bana ya da topluca, ak veya zel biimde, retme, uygulama, ibadet ve ayinlerle aa vurma zgrln de kapsar. 19- Her insann, dncelerini zgrce aklamaya hakk vardr. Bu hak, dncelerinden tr rahatsz edilmemek, lke snrlar sz konusu olmadan bilgi ve dnceleri, her trl ara ve yollarla aramak, elde etmek ve yaymak hakkn gerektirir. 20- Her insan barcl amalarla toplanma ve dernek kurma ve bir dernee katlma hakkna sahiptir. Hi kimse bir dernee katlmaya zorlanamaz. 21- Her insann dorudan doruya ya da serbeste setii temsilcileri aracl ile lkesinin ynetimine katlma hakk vardr. Herkesin, lkesinin kamu hizmetlerinden eit olarak yararlanma hakk vardr. ktidarn gcnn tek kayna halk iradesidir. Bu irade, genel ve eit oy hakkna dayal, belli aralklarla tekrarlanan, gizli oylama ya da serbestlii salayacak benzer bir yntemle yaplan drst seimlerle ortaya konur. 22- Her insann, toplumun bir yesi olarak, sosyal gvencesi, ahsiyetinin serbeste gelimesi ve onuru iin zorunlu olan ekonomik, sosyal ve kltrel haklar vardr. Bireyler, her devletin, kurulular ve kaynaklar gznne alnarak ortay konacak ulusal abalar ve uluslararas ibirlii yoluyla bu haklarndan yararlanrlar.
164

23- Her insann almaya, mesleini serbeste semeye, adil ve elverili alma artlarna ve isizlie kar korunmaya hakk vardr. Herkesin, hibir ayrm yaplmakszn eit i karlnda eit cret hakk vardr. alan her insann kendisine ve ailesine insan onuruna yakr bir yaam salayacak ve gerekirse sosyal gvencelerle de tamamlanacak adil ve yeterli bir crete hakk vardr. Herkesin karlarnn korunmas amacyla sendikalar kurmaya ve bunlara katlmaya hakk vardr. 24- Her insann dinlenmeye, elenmeye, zellikle alma sresini akla uygun snrlar iinde tutmaya ve belli aralklarla cretli tatillere hakk vardr. 25- Her insann, yiyecek, giyecek, konut, salk hizmetleri ve gerekli toplumsal hizmetler de iinde olmak zere; kendisinin ve ailesinin salk ve refahn salayacak uygun bir yaam dzeyine hakk vardr. sizlik, hastalk, dulluk, ihtiyarlk ya da geim olanaklarndan iradesi dnda yoksun kald dier hallerde sosyal gvence hakkna sahiptir. Anneler ve ocuklar ncelikle zen ve yardm grmek hakkna sahiptirler. Btn ocuklar evlilik iinde ya da dnda dosunlar, ayn toplumsal gvenceden yararlanrlar. 26- Her insann eitim grme hakk vardr. Eitim paraszdr, hi olmazsa ilk ve temel eitim evresinde byle olmaldr. lk retim zorunludur. Teknik ve mesleki eitimden herkes yararlanabilmelidir. Yksek renim herkese, yeteneklerinin ve baarlarnn elverdii lde tam bir eitlikle ak olmaldr. Eitim, insan ahsiyetinin tam gelimesini ve insan haklar ile temel zgrlklere saygnn glenmesini amalamaldr. Btn uluslar rk ve dinler arasnda anlay, hogr ve dostluu zendirmeli ve Birlemi Milletler'in barn korunmas yolundaki almalarn gelitirmelidir. Anne ve babalar, ocuklarna verilecek eitimin trn semek hakkna sahiptirler. 27- Her insann toplumun kltrel yaamna serbeste katlmaya, gzel sanatlardan zevk almaya, bilimsel ilerlemeden ve bunun nimetlerinden pay almaya hakk vardr. Her insann, sahibi bulunduu her trl bilimsel, edebi ve sanatsal yapttan doan manevi ve maddi karlarnn korunmas hakk vardr. 28- Her insann, ibu Bildiride aklanan hak ve zgrlklerin tam anlamyla uygulanmasn salayacak bir toplumsal ve uluslararas dzene hakk vardr. 29- Her insann, ahsiyetinin serbest ve tam gelimesinin ancak iinde yaamas ile mmkn olduu topluma kar devleri vardr. Her insan, haklar ve zgrlklerinden yararlanrken, sadece, bakalarnn da hak ve zgrlklerinin tannmas ve korunmas amacyla; ahlak, kamu dzeni ve genel refahn, demokratik bir toplum yapsndaki hakl gereklerini karlamak iin, ancak yasann koyduu kstlamalara tabidir. Bu hak ve zgrlkler hibir surette Birlemi Milletler'in ama ve ilkelerine aykr olarak kullanlamaz. 30- Bu Bildirinin hibir hkm, iinde ilan edilen hak ve zgrlklerin, bir devlet, zmre ya da kii tarafndan yok edilmesini savunmaya, veya bunu fiilen gerekletirmeye hak verdirir biimde yorumlanamaz.

165

K HAKLARI VE SYASAL HAKLAR ULUSLARARASI SZLEMES

-International Covenant on Civil and Political Rights New-York 23 Mart 1976

BALANGI Bu Szlemeye Taraf Devletler; Birlemi Milletler Antlamasnda ilen edilen ilkeler uyarnca insanlk ailesinin tm yelerinin niteliinden gelen onurunu ve eit ve ayrlmaz haklarn tanmann dnyada zgrlk, adalet ve barn temeli olduunu gznnde bulundurarak, Bu haklarn insan kiiliinin niteliindeki onurdan kaynaklandn bilerek nsan Haklar Evrensel Bildirgesi uyarnca korkudan ve yoksulluktan arnm zgr insan lksne ancak kiisel ve siyasal haklarn yansra, herkesin ekonomik, toplumsal ve kltrel haklardan yararlanabilecei koullar yarattnda ulaabileceinin bilincinde olarak, Birlemi Milletler Antlamasna gre Devletlerin insan hak ve zgrlklerine kar evrensel saygy gelitirme ykmll stlendiklerini gznne alarak, Bakalarna ve yesi olduu toplulua kar devleri olan bireyin, bu szlemede tannan haklarn gelitirilip gzetilmesi yolunda aba gsterme sorumluluu bulunduunun bilincinde olarak, Aadaki hkmlerde anlamlardr:

BLM I Madde 1 1. Tm halklarn kendi geleceklerini belirleme haklar vardr. Bu haktan tr, siyasal durumlarn zgrce belirleyerek ekonomik, toplumsal ve kltrel gelimelerini zgrce dzenleyebilirler. 2. Tm halklar, karlkl yarar ilkesine dayal uluslararas ekonomik ibirlii ve uluslararas hukuktan doan herhangi bir ykmll zedelemeksizin kendi doal zenginlik ve kaynaklarn, kendi amalar iin zgrce kullanabilir. Bir halk, hibir durumda kendi geim kaynaklarndan yoksun braklamaz. 3. Bu Szlemeye Taraf Devletler, kendini ynetmeyen ve vesayet altnda bulunan lkelerin ynetiminden sorumlu olanlar da dahil, halklarn kendi geleceklerini belirleme hakknn gereklemesini zendirir ve Birlemi Milletler Antlamasnn hkmleri uyarnca bu hakka sayg gsterir.
166

BLM II Madde 2 1. Bu Szlemeye Taraf her Devlet, kendi lkesinde ve yarg yetkisi iinde bulunan tm bireylere rk, renk, cinsiyet, din, siyasal ya da baka bir gr, ulusal ya da toplumsal kken, dou ya da baka bir yap gibi herhangi bir ayrm gzetmeksizin bu Szlemede tannan haklar salamay ve bu haklara sayg gstermeyi stlenir. 2. Bu Szlemeye Taraf her Devlet, yrrlkteki yasal ya da baka nlemlerle salanmam olmas durumunda kendi anayasal ve bu Szlemenin hkmleri uyarnca, bu Szlemede tannan haklarn ilerlik kazanmasnda gerekli olabilecek yasal ve baka nlemleri benimsemek zere giriimlerde bulunmay stlenir. 3. Bu Szlemeye Taraf her Devlet; a- Burada tannan hak ve zgrlkleri inenen bir kiiye, bu uygulama resmi grevliler tarafndan yaplm olsa bile, etkin bir yarg yolu olana salamay; b- Byle bir yarg yolu isteinde bulunan bir kiinin yetkili yarg, ynetim ve yasama organlarnca ya da Devletin yasal sistemine gre yetkili baka makamlarca karara balanmak zere bu hakkn gvence altna almay ve yarg yolu olanaklarn gelitirmeyi; c- Bu yoldan bir hak alndnda bunun yetkili makamlarca yerine getirilmesini salamay; stlenir. Madde 3 Bu Szlemeye Taraf Devletler, erkeklerle kadnlara bu Szlemede ileri srlen tm kiisel ve siyasal haklardan eit yararlanma hakk tanmay stlenir. Madde 4 1. Ulusun geleceini tehlikeye sokan ve varl resmen ilan edilen olaanst durumlarda, bu Szlemeye Taraf Devletler, uluslararas hukuka gre stlendikleri teki ykmllkleriyle badamak ve rk, renk, cinsiyet, dil, din ya da toplumsal kken ayrm gzetmemek kouluyla, ancak durumun gerektirdii lde bu Szlemeye gre stlendikleri ykmllklere aykr nlemler alabilir. 2. Bu hkme dayanlarak, 6, 7, 8, (1. ve 2. fkralar), 11, 15, 16 ve 18. maddelere aykr davranlamaz. 3. Bu Szlemeye Taraf herhangi bir Devlet, aykr davranma hakkn kullandnda Birlemi Milletler Genel Sekreteri araclyla bu Szlemeye Taraf teki Devletlere, aykr davrand hkmlerle aykr davranma gerekesini bildirir. Bu aykrlk sona erdiinde de ayn yoldan duyuruda bulunur.
167

Madde 5 1.Bu Szlemenin hibir hkm, herhangi bir devlet, grup ya da kiiye burada tannan hak ve zgrlklerinden herhangi birini ortadan kaldrmay ya da bu Szlemede ngrlenden daha kapsaml olarak snrlamay amalayan herhangi bir eylem ya da edimde bulunma hakkn verir biiminde yorumlanamaz. 2.Bu Szlemenin kimi haklar tanmad ya da daha snrl olarak tand gerekesiyle herhangi bir lkede yasalar, szlemeler, dzenlemeler ya da gelenekler uyarnca tannm ya da yrrlkte olan temel insan haklarndan herhangi biri kstlanma ve aykr davran konusu olamaz.

BLM III Madde 6 1. Her insann niteliinden gelen yaama hakk vardr. Bu hak, yasayla korunur. Kimse keyfi olarak yaamndan yoksun braklamaz. 2. lm cezasn kaldrmam olan lkelerde, bu ceza, suun ilendii tarihte yrrlkte olan ve bu Szlemeyle Soykrm Suunun nlenmesi ve Cezalandrlmas Szlemesinin hkmlerine aykr olmayan yasalar uyarnca en ar sular iin konabilir. Bu ceza, ancak yetkili bir mahkeme tarafndan verilmi bir kesin hkm zerine yerine getirilebilir. 3. Yaamdan yoksun brakma bir soykrm suu oluturduunda, bu maddenin hibir hkm bu Szlemeye Taraf herhangi bir Devlet, Soykrm Suunun nlenmesi ve Cezalandrlmas Szlemesinin hkmlerine gre stlenilen ykmllklere herhangi bir biimde aykr davranma yetkisi verdii biimde anlalamaz. 4. lm cezasna hkm giyen bir kimse bu cezann balanmasn ya da hkmn deitirilerek hafifletilmesini isteme hakkna sahiptir. lm cezasnn aff, balanmas ya da hafifletilmesi karar her durumda verilebilir. 5. lm cezas, onsekiz yan altndaki kimseler tarafndan ilenen sular iin verilemez ve gebe kadnlar iin yerine getirilemez. 6. Bu maddenin hibir hkm, bu Szlemeye Taraf herhangi bir Devlet tarafndan lm cezasnn kaldrlmasn geciktirmek ya da engellemek amacyla dayanak olarak kullanlmaz. Madde 7 Hi kimseye ikence ya da zalimce, insanlk d ya da onur krc davran ya da ceza uygulanamaz. zellikle, hi kimse, kendi zgr oluru olmadan tbbi ya da bilimsel deney konusu olamaz. Madde 8 1. Kimse klelik durumunda tutulamaz, klelik ve kle ticareti her tr ile yasaktr.
168

2. Kimse kulluk durumunda tutulamaz. 3. a- Kimse zorla ya da zorunlu olarak altrlamaz. b- 3. (a) fkras, bir suun ar almayla cezalandrlabildii lkelerde yetkili bir mahkeme tarafndan verilen byle bir ceza hkm uyarna ar alma uygulanmasn engelledii biimde anlalamaz. c- Zorla ya da zorunlu altrma deyimi bu fkrann amac bakmndan; i- Bir mahkemenin yasal hkm uyarnca tutuklu bulunan ya da tutukluyken koullu salverilmi olan bir kiiden bu srada normal olarak istenen ve (b) bendinde anlmayan herhangi bir i ya da hizmeti; ii- Askeri nitelikte herhangi bir hizmetle askerlik hizmetine kar vicdani itirazn tannd lkelerde bu tutumda olanlardan yasayla istenen herhangi bir ulusal hizmeti; iii- Toplumun yaam ve esenliini tehdit eden olaanst durum ya da ykm koulunda konulan bir hizmeti; iv- Normal kamusal ykmllklerin bir blmn oluturan herhangi bir i ya da hizmeti; iermez. Madde 9 1. Herkesin kii zgrl ve gvenliine hakk vardr. Hi kimse keyfi olarak yakalanamaz ya da tutuklanamaz. Kimse, yasayla konulmu gerekeler ve ilemlere uygun durumlar dnda zgrlnden yoksun braklamaz. 2. Tutuklanan bir kimseye, tutuklama srasnda, tutuklanma nedenleri ve ne ile suland hemen bildirilir. 3. Bir su iledii gerekesiyle yakalanan ya da tutuklanan bir kimse, hemen bir yarg ya da yarg gcn kullanmaya yetkili bir baka resmi grevli nne karlr ve makul bir sre iinde yarglanmasn ya da salverilmesini isteme hakk vardr. Yarglanmay bekleyen kiinin gzaltnda tutulmas genel kural deildir, ancak salverilme, sann yarglama srecinin herhangi bir aamasnda durumada ve -gereinde- hkmn yerine getirilmesinde hazr bulunmas gvencesine balanabilir. 4. Yakalanarak ya da tutuklanarak zgrlnden yoksun braklm olan bir kimsenin tutuklanmasnn yasall konusunda gecikmeksizin karar verilmesini ya da yasal deilse salverilmesi iin mahkeme nne karlmasn isteme hakk vardr. 5. Yasad yakalanan ya da tutuklanan kimse, tazminat isteme hakkna sahiptir. Madde 10 1. zgrlnden yoksun braklm olan herkese insanca ve insan kiiliinin niteliinden gelen onuruna sayg gsterilerek davranlr. 2. a- Sank kimseler, ayrk koullar dnda, hkm giymi olanlardan ayr tutulur ve hkm giymemi kii konumuna uygun olarak ayr davran grr.
169

b- Ergin olmayan sanklar yetikinlerden ayr tutulur ve durumlar karara balanmak zere elden geldiince abuk yarg nne karlr. 3. Cezaevi sistemi, temel amac hkmllerin iyiletirilmesi ve topluma yeniden kazandrlmas olan bir uygulamay da ierir. Ergin olmayan sulular, yetikinlerden ayr tutulur ve yalarna ve hukuksal konumlarna uygun bir davran grr. Madde 11 Hi kimse, sadece bir szleme ykmlln yerine getirmedii gerekesiyle zgrlnden yoksun braklamaz. Madde 12 1. Bir Devletin lkesinde yasal olarak bulunan herkesin bu lke iinde zgrce yer deitirme hakk ve oturaca yeri seme zgrl vardr. 2. Herkes, kendi lkesi dahil herhangi bir lkeden ayrlmakta zgrdr. 3. Yukarda anlan haklara, yasayla ngrlmek kouluyla, ulusal gvenlii kamu dzenini, kamu saln ya da genel ahlak ya da bakalarnn hak ve zgrlklerini korumak iin gerekli olanlar ve bu Szlemede tannan teki haklarla badaanlar dnda herhangi bir kstlama konamaz. 4. Hi kimse kendi lkesine girme hakkndan keyfi olarak yoksun braklamaz. Madde 13 Bu Szlemeye Taraf bir Devletin lkesinde yasal olarak bulunan bir yabanc, ancak yasa uyarnca alnm bir karar sonucu snr d edilebilir. Zorlayc ulusal gvenlik gerekelerinin tersini gerektirdii durumlar dnda, snr d edilmeye kar kmasna ve durumunun yeniden incelenmek zere yetkili bir makam ya da bu makam tarafndan zel olarak grevlendirilmi kii ya da kiiler nne getirilmesine ve bu amala temsil edilmesine izin verilir. Madde 14 1. Herkes mahkeme ve yarg nnde eittir. Aleyhine bir sua hkmedilirken ya da bir hukuk davasnda hak ve ykmllkleri karara balanrken, herkesin yasayla kurulmu, yetkili, bamsz ve yansz bir mahkeme tarafndan adil ve ak olarak yarglanmaya hakk vardr. Demokratik bir toplumda genel ahlak, kamu dzeni ya da ulusal gvenlik gerekeleriyle ya da taraflarn zel yaamlarnn karlar gerektirdiinde ya da akln adaletin karlarn zedeledii zel koullarda mahkemece kesinlikle gerekli grldnde bir durumann tm ya da bir blm basna ve izleyicilere kapal olabilir. Ancak bir ceza davas ya da bir hukuk davasnda varlan herhangi bir hkm, ergin olmayanlarn karlarnn tersini gerektirdii durumlarla evlilik anlamazlklar ya da ocuklarn vesayeti konular dnda, ak verilir. 2. Kendisine bir su yklenen herkes, yasaya gre sululuu kantlanana
170

kadar susuz saylma hakkna sahiptir. 3. Aleyhine bir sua hkmedilirken herkesin tam bir eitlikle, en azndan; a- Hakkndaki sulamann nitelii ve gerekesi konusunda hemen anlad bir dilde ve ayrntl olarak bilgi edinmek; b- Savunmasn hazrlamas iin ve setii bir avukatla iliki kurmak zere yeterli zaman ve kolayla sahip olmak; c- Gereinden ok gecikmeksizin yarglanmak; d- Hazr bulunduu bir durumada yarglanmak ve kendisini dorudan ya da setii yasal yardmcyla savunmak, yasal yardmcs yoksa buna hakk olduunu renmek, adaletin karlar gerektirdiinde kendisine verilmi yasal yardmcdan yararlanmak ve bu yardm iin deme gc yoksa bu yardmcdan cretsiz yararlanmak; e- Aleyhindeki tanklar sorgulamak ya da sorgulatmak ve aleyhindeki tanklarla ayn koullarda kendi tanklarnn hazr bulunmasn ve sorgulamasn salamak f- Mahkemede konuulan dili konuup anlayamad durumda bir evirmenin cretsiz yardmndan yararlanmak; g- Kendi aleyhine tanklk etmeye ya da sululuunu itirafa zorlanmamak; gvencelerine hakk vardr. 4. Ergin olmayan kiiler szkonusu olduunda, yarglama, onlarn yalarn gznne alarak topluma yeniden kazandrlmalarn salayacak biimde olur. 5. Bir sutan hkm giyen herkes, mahkumiyetinin ve hkmn yasalar uyarnca daha yksek bir mahkeme tarafndan incelenmesi hakkna sahiptir. 6. Kesin bir kararla bir sutan hkm giymekle birlikte, sonradan mahkumiyeti bozulduunda ya da yeni ya da daha sonra ortaya kan bulgularla adaletin yanl yargya vard kesin olarak anlald iin temize ktnda, byle bir mahkumiyet sonucu cezalandrlmaktan tr zarar grm olan kimsenin, bilinmeyen bulgularn zamannda aklanmam olmasnn tmyle ya da bir blmyle kendisinden doduu kantlanmadka yasaya gre zarar giderilir. 7. Hi kimse, lkenin hukuk ve ceza ilemleri uyarnca sonu olarak hkm giymi ya da aklanm olduu bir sutan tr yeniden yarglanp cezalandrlamaz. Madde 15 1. Hi kimse, ilendii srada ulusal ya da uluslararas hukuka gre su oluturmayan bir eylem ya da kusurdan tr sulanamaz. Bir su eylemine, ilendii srada uygulanabilecek cezadan daha ar ceza verilemez. Suun ilenmesinden sonra yasada daha hafif bir ceza verilmesi ngrlmse, sulu bundan yararlanr. 2. Bu maddenin hibir hkm, bir kimsenin ilendii srada uluslar topluluu tarafndan tannm genel hukuk ilkelerine gre su oluturan herhangi
171

bir eylem ya da kusurundan tr yarglanp cezalandrlmasn nlemez. Madde 16 Herkes, heryerde hukuksal bir kiilik olarak tannma hakkna sahiptir. Madde 17 1. Hi kimsenin zel yaam, ailesi, konutu ya da haberlemesine keyfi ya da yasad olarak dokunulamaz, adna ve erefine yasad saldrda bulunulmaz. 2. Herkes, bu tr karmalara ya da saldrlara kar yasa tarafndan korunma hakkna sahiptir. Madde 18 1. Herkesin, dnce, vicdan ve din zgrlne hakk vardr. Bu hak, herkesin bir dine sahip olma ya da kendi setii bir inanc benimseme zgrlyle din ya da inancn tek bana ya da topluca, ak ya da zel olarak, ibadet, gzetme, uygulama ve retme yoluyla aklama zgrln de ierir. 2. Hi kimseye bir din ya da inanca sahip olma ya da setii bir din ya da inanc benimseme zgrln zedeleyici baskda bulunulamaz. 3. Din ya da inan aklama zgrlne ancak, yasayla konulan ve kamu gvenliini, kamu dzenini ve saln ya da genel ahlak ya da bakalarnn temel hak ve zgrlklerini korumak iin gerekli olan snrlamalar getirebilir. 4. Bu Szlemeye Taraf Devletler, anababann ve kimi durumlarda yasal vasilerin, ocuklarnn kendi inanlar dorultusunda din ve ahlak eitimi grmelerini salama zgrlne sayg gstermeyi stlenir. Madde 19 1. Herkesin karmasz gr edinme hakk vardr. 2. Herkesin anlatm zgrlne hakk vardr. Bu hak, ister szl, yazl ya da basl sanat biiminde, ister seilen baka iletiim yoluyla olsun, snr tanmakszn, her trl bilgi ve dnceyi aratrma, alma ve verme zgrln de ierir. 3. Bu maddenin 2. fkrasnda ngrlen haklarn kullanlmas, dev ve sorumluluklar da ierir. Bu nedenle belli kstlamalara bal olabilir. Ancak, bunlar yasayla ngrlen ve a- Bakalarnn haklarna ve adna sayg gstermek b- Ulusal gvenlii ya da kamu dzenini ya da kamu saln ya da genel ahlak korumak; iin gerekli olan kstlamalar olabilir.

172

Madde 20 1. Her trl sava propagandas yasayla yasaklanr. 2. Ayrmcla, dmanlk ve iddete yolaan, ulus, rk ya da din kartl yasayla yasaklanr. Madde 21 Herkese, bar toplanma hakk tannr. Bu hakkn kullanlmasna, demokratik bir toplumda ulusal gvenlik ya da kamu gvenlii, kamu dzeni, kamu sal ve genel ahlakn ya da bakalarnn hak ve zgrlklerinin korunmas bakmndan gerekli olan ve yasayla belirlenenler dnda hibir kstlama konamaz. Madde 22 1. Herkes bakalaryla birlikte dernek kurma hak ve zgrlne sahiptir. Bu hak, herkesin karlarn korumak iin sendika kurma ve sendikaya ye olma hakkn da ierir. 2. Bu hakkn kullanlmasna, demokratik bir toplumda ulusal gvenlik ya da kamu gvenlii, kamu dzeni, kamu sal ve genel ahlakn ya da bakalarnn hak ve zgrlklerinin korunmas bakmndan gerekli olan ve yasayla belirlenenler dnda hibir kstlama konulamaz. Bu madde, silahl kuvvetler ve gvenlik gleri yelerinin bu hakk kullanmalarna yasal kstlamalar konmasn nlemez. 3. Bu maddenin hibir hkm, Dernek Kurma zgrl ve rgtlenme Hakknn Korunmasna ilikin ve 1948 tarihli Uluslararas alma rgt Szlemesine Taraf Devletlere bu Szlemede ngrlen gvenceleri zedeleyecek yasal nlemler alma ya da yasalar bu gvenceleri zedeleyecek biimde uygulama yetkisi vermez. Madde 23 1. Aile toplumun doal ve temel birimidir. Ailenin, toplum ve Devlet tarafndan korunma hakk vardr. 2. Evlenme andaki erkeklerle kadnlarn evlenme ve aile kurma haklar tannr. 3. stekli elerin zgr ve tam oluru olmadan hibir evlilik ba kurulamaz. 4. Bu Szlemeye Taraf Devletler, elerin evlenirken, evlilik srasnda ve evliliin bozulmasnda hak ve sorumluluklarnn eitliini gvenceye balayacak uygun nlemler alr. Madde 24 1. Her ocuun; rk, renk, cinsiyet, dil, din, ulusal ya da toplumsal kken, mlkiyet ya da doua herhangi bir ayrm yaplmakszn ailesi, toplum ve Devlet tarafndan erginlememi konumunda olmann gerektirdii koruma nlemlerine hakk vardr.
173

2. Her ocuk doumdan hemen sonra kte geirilir ve bir ad tar. 3. Her ocuun bir vatandalk edinme hakk vardr. Madde 25 Her yurtta, 2. Maddede belirtilen ayrmlar ve haksz kstlamalar yaplmakszn, a- Dorudan doruya ya da zgrce seilmi temsilciler araclyla kamu ynetimine katlma; b- Genel ve eit oya dayal ve semenlerin zgr isteminin yansmasn salayacak biimde gizli oyla yaplan gerek ve dnemsel seimlerde oy verme ve seilme; c- Genel eitlik koullarna gre lkesinin kamu hizmetlerine girme hak ve frsatna sahiptir. Madde 26 Herkes, yasa nnde eittir ve ayrm gzetilmeksizin yasa tarafndan eit olarak korunma hakkna sahiptir. Bu konuda, yasa herhangi bir ayrm yaplmasn yasaklar ve herkesin, rk, renk, cinsiyet, dil, din, siyasal ya da baka bir gr, ulusal ya da toplumsal kken, mlkiyet ya da doua herhangi bir ayrma kar eit ve etkin biimde korunmasn gvenciye balar. Madde 27 Etnik ve dinsel aznlklarla dil aznlklarnn bulunduu devletlerde bu aznlklardan olan kiilerin, guruplarndaki teki yelerle birlikte topluluk olarak kendi kltrlerinden yararlanmak, kendi dinlerini aklamak ve uygulamak ya da kendi dillerini kullanmak haklar ellerinden alnmaz.

BLM IV Madde 28 1. (Bu Szlemede bundan byle Komite olarak anlacak olan) bir nsan Haklar Komitesi kurulur. Bu Komite, onsekiz yeden oluur ve aada ngrlen grevleri yerine getirir. 2. Komite, hukuk deneyimi olan kimselerin katlmasndaki yarar gz nnde bulundurularak bu Szlemeye Taraf Devletlerin, ahlak nitelikleri yksek ve insan haklar alannda yetki ve yeterliliiyle tannm uyruklarndan oluur. Madde 29 1. Komite yeleri 28. Maddede belirtilen nitelikleri tayan ve bu Szlemeye Taraf devletlerce bu amala aday gsterilen kiiler listesinden gizli oyla seilir.
174

2. Bu Szlemeye Taraf her Devlet, en ok iki aday gsterir. Bu kiiler, aday gsteren Devletin vatandalardr. 3. Ayn kii yeniden aday gsterilebilir. Madde 30 1. lk Seim, bu Szlemenin yrrle giri tarihinden sonraki alt ay gememek zere yaplr. 2. 34. Madde uyarnca duyurulan bir bo yeliin doldurulmas iin yaplacak seimler dnda, her seim tarihinden en az drt ay nce, Birlemi Milletler Genel Sekreteri, bu Szlemeye Taraf Devletlere Komite yelii iin gsterecekleri adaylar ay iinde bildirmelerini isteyen bir yazl arda bulunur. 3. Birlemi Milletler Genel Sekreteri bylesine gsterilen tm adaylarn, kendilerini aday gsteren Taraf Devletleri de belirterek alfabetik bir listesini hazrlar ve bu listeyi, her seim tarihinden en ge bir ay ncesine kadar bu Szlemeye Taraf Devletlere sunar. 4.Komite yelerinin seimi, bu Szlemeye Taraf Devletlerin Birlemi Milletler Genel Sekreterinin arsyla Birlemi Milletler Merkezinde yapacaklar bir toplantda olur. Bu Szlemeye Taraf Devletlerden te ikisinin yeter sayy oluturacaklar bu toplantda, hazr bulunan ve oy veren Taraf Devlet temsilcilerinden en ok oyu alan ve salt ounluu salayan adaylar komiteye seilmi olur. Madde 31 1. Ayn Devletin birden ok uyruu Komitede yer alamaz. 2. Komitenin oluturulmasnda, yelerin eit corafi dalmnn salanmas ve deiik uygarlklarla temel hukuk sistemlerinin temsil edilmesi ilkesi gz nnde bulundurulur. Madde 32 1. Komite yeleri drt yllk bir sre iin seilir. Aday gsterilmeleri durumunda yeniden seilebilirler. Bununla birlikte, ilk seimde seilen yelerden dokuzunun grev sresi iki yln sonunda biter; ilk seimden hemen sonra bu dokuz yenin adlar 30. Maddenin 4. fkrasnda deinilen toplantnn Bakan tarafndan ad ekmeyle saptanr. 2. Grev sresinin sona ermesi zerine seimler, bu Szlemenin bu blmnn yukardaki maddeleri uyarnca yaplr. Madde 33 1. teki yelerin oybirliiyle bir komite yesinin geici nitelikteki bir devamszlk dnda herhangi bir nedenle grevini yapamaz bir durumda olduu kansna varldnda, Komite Bakan durumu Birlemi Milletler Genel Sekreterine bildirir. Bu durumda Genel Sekreter, szkonusu yenin yerinin boaldn ilan eder.
175

2. Komite yelerinden birinin lm ya da grevden ekilmesi durumunda Bakan, Birlemi Milletler Genel Sekreterine hemen durumu bildirir. Genel Sekreter, lm tarihinde ya da ekilmenin geerlik kazand tarihte yeliin baladn ilan eder. Madde 34 1. 33. Maddeye gre bir yeliin boald ilan edildiinde, yeri boalan yenin grev sresi ilan tarihinden sonraki alt ay iinde sona ermiyorsa, Birlemi Milletler Genel Sekreteri bu Szlemeye Taraf Devletlerin herbirine durumu bildirir. Taraf Devletler, boalan yeliin doldurulmas amacyla 29. Madde uyarnca iki ay iinde aday gsterilebilir. 2. Birlemi Milletler Genel Sekreteri, bylesine aday gsterilenlerin alfabetik bir listesini hazrlar ve bu Szlemeye Taraf Devletlere sunar. Bundan sonra boalacak bir yelii doldurmak zere, bu Szlemenin bu blmnn ilgili hkmleri uyarnca seim yaplr. 3. 33.Madde uyarnca ilan edilen bir bo yelii doldurmak zere seilmi bir Komite yesi, bu madde hkmlerine gre yeri boalan yenin sresini tamamlar. Madde 35 Komite yeleri, Birlemi Milletler Genel Kurulunun onayyla, Komitenin sorumluluklarnn nemi gznne alnarak yine genel Kurulca kararlatrlacak koullara gre Birlemi Milletler kaynaklarndan denek alr. Madde 36 Birlemi Milletler Genel Sekreteri, Komitenin bu Szleme uyarnca grevlerini etkin bir biimde yerine getirmesi iin gerekli eleman ve kolaylklar salar. Madde 37 1. Birlemi Milletler Genel Sekreteri, Komiteyi Birlemi Milletler Merkezinde ilk toplantsn yapmaya arr. 2. Komite, ilk toplantsndan sonra, kendi saptayaca alma kurallarna gre ngrd sklkta toplanr. 3. Komite, normal olarak Birlemi Milletler Merkezinde ya da Cenevredeki Birlemi Milletler Brosunda toplanr. Madde 38 Komitenin her yesi, grevine balamadan nce, ak bir toplantda grevlerini yan tutmadan ve vicdanna gre yerine getirecei yolunda resmi bir bildirimde bulunur. Madde 39 1. Komite, grevlilerini iki yllk bir sre iin kendisi seer. Bunlar yeni176

den seilebilir. 2. Komite, kendi alma kurallarn koyar, ancak bu kurallar, tekilerin yansra; a- Toplant yeter saysnn oniki yeden olumasn; b- Komite kararlarnn hazr bulunan yelerin ounluunun oyuyla alnmasn; ngrr. Madde 40 1. Bu Szlemeye Taraf Devletler, burada tannan haklara ilerlik kazandrmak zere benimsedikleri nlemlere ve bu haklarn kullanlmas konusunda saladklar gelimelere ilikin olarak; a- Bu Szlemenin ilgili Taraf Devletler iin yrrle girmesinden sonraki bir yl iinde; b- Bundan sonra da Komitenin istei zerine; raporlar sunmay stlenir. 2. Tm raporlar Birlemi Milletler Genel Sekreterine sunulur. Genel Sekreter, bunlarn incelenmesi iin Komiteye iletir. Raporlar, bu Szlemenin uygulanmasn etkileyen geleri ve -varsa- glkleri belirtir. 3. Birlemi Milletler Genel Sekreteri, Komiteye dantktan sonra, bu raporlarn ilgili uzmanlk kurulularnn yetki alanlarna giren blmlerinin birer rneini bu kurululara iletebilir. 4. Komite, bu Szlemeye gre Taraf Devletlerce sunulan raporlar inceler. Taraf Devletlere, kendi raporlarn ve uygun grd genel grleri iletir. Komite, bu Szlemeye Taraf Devletlerden ald raporlarn rnekleriyle bu grleri, Ekonomik ve Toplumsal Konseye de iletebilir. 5. Bu Szlemeye Taraf Devletler, bu maddenin 4. fkras uyarnca belirtilen grler zerindeki kendi grlerini Komiteye sunabilir. Madde 41 1. Bu Szlemeye Taraf bir Devlet, herhangi bir anda taraf bir Devletin bir baka Taraf Devlet hakknda bu Szlemedeki ykmllklerini yerine getirmedii yolundaki sulamasn ieren duyurular kabul edip inceleme yetkisini bu madde uyarnca Komiteye tanyan bir bildirimde bulunabilir. Bu maddede sz geen duyurular, ancak Komitenin kendisi bakmndan bu yetkisini tanyan bir bildirimde bulunmu bir Taraf Devlete sunulmas durumunda kabul edilip incelenebilir. Byle bir bildirimde bulunmam bir Taraf Devletle ilgili olan duyurular Komitece kabul edilmez. Bu maddeye gre kabul edilen duyurular aadaki ilem kurallar uyarnca ele alnr: a- Bu Szlemeye Taraf bir Devlet, bir baka Taraf Devletin bu Szlemenin hkmlerine ilerlik kazandrmad grne varrsa, yazl bir duyuruyla durumu bu Taraf Devletin dikkatine sunabilir. Duyuruyu alan Devlet al tarihinden sonraki ay iinde duyuruyu gnderen Devlete Konuyu aa kavuturan yazl bir aklamada ya da bir baka bildirimde bulunur. Bu aklama, olabildii ve uygun grld lde, bu konudaki i ilemleri
177

ve bavurulan, bavurulabilecek olan ya da yrrlkte bulunan yarg yollarn da ierir. b- lk duyurunun alc Devlet tarafndan alnmasndan sonraki alt ay iinde konu ilgili Taraf Devletlerin her ikisini de yeterli klacak bir sonuca balanamazsa, Devletlerden herbiri, Komiteye ve teki Devlete bildirimde bulunarak konuyu komiteye iletme hakkna sahiptir. c- Komite, kendisine iletilen bir konuyu ancak uluslararas hukukun genel olarak benimsenmi ilkelerine gre, bu konuya ilikin tm i yarg yollarnn kullanld baka bir yolun kalmad kansna vardktan sonra ele alr. Yarg yollarn uygulamann makul olmayan bir lde geciktirildii durumlarda bu bir kural deildir. d- Komite, bu madde uyarnca alnan duyurular incelerken kapal toplantlar yapar. e- Komite, bu maddenin (c) bendi hkmleriyle bal olarak, konunun bu Szlemede tannan insan haklar ve temel zgrlklere sayg temeli zerinde dosta bir zme kavuturulmas amacyla ilgili taraf Devletler arasnda arabulucu giriimlerde bulunur. f- Kendisine iletilen herhangi bir konuda Komite, (b) bendinde deinilen Taraf Devletlere ilgili bilgileri salama arsnda bulunabilir. g- Konu Komitece incelenirken (b) bendinde anlan ilgili Taraf Devletlerin, Komitede temsil edilmek ve szl ve/ya da yazl bilgi sunma hakk vardr. h- Komite, (b) bendinde belirtilen bildirimin alnmasndan sonraki oniki ay iinde aadaki koullara uygun bir rapor sunar: i- (e) bendinde ngrld biimde bir zme ulaldnda, Komitenin raporu, olgularn ve varlan sonucun ksaca belirtilmesiyle yetinir. ii- (e) bendinde ngrld biimde bir zme ulalamadnda, Komite rapor bulgularnn ksaca belirtilmesiyle yetinirken, bu rapora ilgili Taraf Devletlerce yaplan yazl bavurularla szl bavurularn tutanaklar eklenir. Her durumda, dzenlenen rapor ilgili Taraf Devletlere duyurulur. 2. Bu maddenin hkmleri, bu Szlemeye Taraf olan on Devletin bu maddenin 1. Fkrasna gre bildirimde bulunmas zerine yrrle girer. Bu bildirimler, Taraf Devletlerce Birlemi Milletler Genel Sekreterine verilir. Genel Sekreter, bunlarn birer rneini teki Taraf Devletlere gnderir. Byle bir bildirim, Genel Sekretere bildirilerek herhangi bir anda geri alnabilir. Bildirimin geri alnmas, bu maddeye gre iletilmi olan bir duyurunun ieriini oluturan herhangi bir konunun incelenmesini nlemez. Bildirimin geri alnd yolundaki bilgi Genel Sekretere ulatktan sonra, ilgili Taraf Devlet yeni bir bildirimde bulunmadka herhangi bir Devletten baka bir duyuru alnamaz.

178

Madde 42 1. a- 41. Madde uyarnca Komiteye iletilen bir konu, ilgili Taraf Devletlerin yeterli grecei biimde sonulanmazsa, Komite, ilgili Taraf Devletlerin n oluruyla sadece bu amala (bundan byle Komisyon olarak anlacak olan) bir Uzlatrma Komisyonu oluturur. Bu Komisyon, konunun bu Szlemeye sayg temeli zerinde dosta bir zme kavuturulmas amacyla ilgili Taraf Devletlere arabuluculuk yapar. b- Komisyon, ilgili Taraf Devletlerce kabul edilebilecek be kiiden oluur. lgili Taraf Devletler, Komisyon yelerinin tm ya da bir blm zerinde uzlamaya varamazlarsa, zerinde anlamaya varlamam Komisyon yeleri yerine, Komite tarafndan ve kendi iinden gizli oyla ve te iki ounlukla ye seilir. 2. Komisyon yeleri kendi adlarna grev yapar. lgili Taraf Devletlerin ya da bu Szlemeye Taraf olmayan bir Devletin ya da 41. Maddeye gre bir bildirimde bulunmam olan bir Taraf Devletin vatanda olamazlar. 3. Komisyon, kendi Bakann seer ve kendi alma kurallarn belirler. 4. Komisyonun toplantlar normal olarak Birlemi Milletler Merkezinde ya da Cenevredeki Birlemi Milletler Brosunda yaplr. Bununla birlikte, Komisyon, Birlemi Milletler Genel Sekreteri ve ilgili Taraf Devletlere danarak belirleyecei baka uygun yerlerde de toplant yaplabilir. 5. 36.Maddeye gre kurulan Sekreterlik, bu madde uyarnca oluturulan komisyonlara da hizmet verir. 6. Komite tarafndan alnan ve derlenen bilgiler, Komisyonun hizmetine sunulur. Komisyon, ilgili Taraf Devletlerden baka ilgili bilgileri vermelerini isteyebilir. 7. Komisyon konuyu enine boyuna inceledikten sonra, ancak her durumda konuyu ele alndan sonra en ge oniki ay iinde ilgili Taraf Devletlere bildirilmek zere Komite Bakanna bir rapor sunar. a- Komisyon, konunun incelenmesini oniki ayda bitiremezse, raporunu almalarnn durumuna ilikin ksa bir aklamayla snrlar. b- Bu Szlemede tannan insan haklarna sayg temeli zerinde konu dosta bir zme kavuturulduunda, Komisyon, raporunda olgularn ve varlan zmn ksa bir anlatmna yer verir. c- (b) bendinde ngrlen koullara gre bir zme ulalamadnda, Komisyon raporu, ilgili Taraf Devletler arasndaki konunun tm ierimlerine ilikin bulgularyla konunun dosta zmlenmesi olanana ilikin grlerini kapsar. Bu rapor, ilgili Taraf Devletlerce yaplm yazl bavurularla szl bavurularn tutanaklarn da ierir. d- Komisyon raporu, (c) bendine gre sunulduunda, ilgili Taraf Devletler, raporun alnmasndan sonraki ay iinde Komite Bakanna Komisyon raporunun ieriini kabul edip etmediklerini bildirir.
179

8. Bu maddenin hkmleri, Komitenin 41. Maddeye gre stlendii sorumluluklar kaldrmaz. 9. lgili Taraf Devletler, Birlemi Milletler Genel Sekreterince yaplacak tahminlere gre Komisyon yelerinin tm giderlerini eit olarak paylar. 10.Birlemi Milletler Genel Sekreteri, bu maddenin 9. fkras uyarnca ilgili Taraf Devletlerce denmesinden nce, gerektiinde, Komisyon yelerinin giderlerini karlamaya yetkilidir. Madde 43 Komite yeleriyle, 42. Maddeye gre kurulabilecek olan zel amal uzlatrma komisyonu yeleri, Birlemi Milletlerin ayrcalklar ve Dokunulmazlklar Szlemesinin ilgili blmlerinde konmu olan ve Birlemi Milletler adna grevli uzmanlara tannan kolaylk, ayrcalk ve dokunulmazlklardan yararlanr. Madde 44 Bu Szlemenin uygulanmasyla ilgili hkmler, Birlemi Milletler ve uzmanlk kurulularnn kurulu belgeleri ve szlemelerinde ngrlen insanlk haklarna ilikin ilemleri zedelemez ve bu Szlemeye Taraf Devletleri bir anlamazl zmek zere aralarnda yrrlkte olan genel ya da zel uluslararas szlemeler uyarnca baka ilemlere bavurmaktan alkoymaz. Komite, Ekonomik ve Toplumsal Konsey araclyla Birlemi Milletler Genel Kuruluna etkinlikleri konusunda yllk bir rapor sunar. Madde 46 Bu Szlemeye Taraf Devletler bu Szlemede tannan haklarn gerekletirilmesi yolundaki uluslararas etkinliin; szlemelerin yaplmas, tavsiyelerin benimsenmesi, teknik yardm salanmas ve ilgili hkmetlerle birlikte inceleme ve danma amal blgesel toplantlarla teknik toplantlarn yaplmas gibi yntemleri ierdiini kabul eder. Madde 47 Bu Szlemenin hibir hkm Birlemi Milletler Antlamasnda ve uzmanlk kurulularnn kurulu belgelerinde, eitli Birlemi Milletler organlarnn ve uzmanlk kurulularnn bu Szlemede ele alnan konulara ilikin sorumluluklarn tanmlayan hkmleri zedeleyici biimde yorumlanamaz. Madde 48 Bu Szlemenin hibir hkm, tm halklarn doal zenginlik ve kaynaklarn tam olarak ve zgrce kullanmak ve bunlardan yararlanmak konusundaki kendiliinden hakkn zedeleyici biimde yorumlanamaz. BLM V
180

Madde 49 1. Bu Szleme, Birlemi Milletlerin ya da Uzmanlk kurulularnn yesi herhangi bir Devletin, Uluslararas Adalet Divan Statsne Taraf herhangi bir Devletin ve Birlemi Milletler Genel Kurulunca bu Szlemeye Taraf olmaya arlm olan herhangi bir baka Devletin imzasna aktr. 2. Bu Szleme onaya baldr. Onay belgeleri Birlemi Milletler Genel Sekreterine verilir. 3. Bu Szleme, bu maddenin 1. fkrasnda anlan herhangi bir Devletin katlmasna aktr. 4. Katlma, Birlemi Milletler Genel Sekreterine bir katlma belgesinin verilmesiyle olur. 5. Birlemi Milletler Genel Sekreteri, bu Szlemeyi imzalam ya da ona katlm olan tm Devletlere her onay belgesi ya da katlma belgesinin veriliini bildirir. Madde 50 1. Bu Szleme, otuzbeinci onay belgesi ya da katlma belgesinin Birlemi Milletler Genel Sekreterine verili tarihinden ay sonra yrrle girer. 2. Otuzbeinci onay belgesi ya da katlma belgesinin veriliinden sonra bu Szlemeyi onaylayan ya da ona katlan her Devlet iin bu Szleme, kendi onay belgesi ya da katlma belgesini verdii tarihten ay sonra yrrlk kazanr. Madde 51 Bu Szlemenin hkmleri, federal Devletlerin her kesiminde, herhangi bir snrlama ya da ayrm yaplmakszn yrrle girer. Madde 52 1. Bu Szlemeye Taraf herhangi bir Devlet, bir deiiklik nerisinde bulunabilir ve bu amala Birlemi Milletler Genel Sekreterine bavurabilir. Bunun zerine Genel Sekreter, deiiklik nerilerini bu Szlemeye Taraf Devletlere, szkonusu nerileri grmek ve oylamak zere Taraf Devletlerce yaplacak bir Konferansa raz olup olmadklarn bildirmelerini isteyerek duyurur. Taraf Devletlerin en az te birinin byle bir Konferans desteklemesi durumunda, Genel Sekreter Birlemi Milletlerin giriimiyle bir Konferans toplar. Bu Konferansta hazr bulunan ve oy verenlerin ounluu tarafndan benimsenen bir deiiklik onanmak zere Birlemi Milletler Genel Kuruluna sunulur. 2. Szleme deiiklikleri Genel Kurulca onanarak bu Szlemeye Taraf devletlerin te ikisi tarafndan kendi anayasal ilemleri uyarnca kabul edildiinde yrrlk kazanr. 3. Deiiklikler yrrle girdiinde bunlar kabul eden taraf Devletler iin balayc olur. teki Taraf Devletlerse, bu Szlemenin hkmleriyle
181

ve kabul ettikleri daha nceki deiikliklerle baldr. Madde 53 Birlemi Milletler Genel Sekreteri, 48. Maddenin 5. fkrasna gre yaplan bildirimlerden ayr olarak, ayn Maddenin 1. fkrasnda deinilen tm Devletlere, a- 48. Maddeye gre yaplan imzalama, onaylama ve katlmalar; b- 49. Maddeye gre bu Szlemenin yrrle giri tarihiyle, 51. Maddeye gre herhangi bir deiikliin yrrle giri tarihini; bildirir. Madde 54 1. ince, Franszca, ngilizce, spanyolca ve Rusa metinleri ayn lde geerli olan bu Szleme Birlemi Milletler arivine konur. 2. Birlemi Milletler Genel Sekreteri 48. Maddede anlan tm Devletlere bu Szlemenin onayl rneklerini gnderir.

nsan Haklar ve zgrlkleri, Petrol Sendikas Yaynlar, stanbul 1992, s. 365-393

182

EKONOMK, TOPLUMSAL VE KLTREL HAKLAR ULUSLARARASI SZLEMES

-International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights New York 3 Ocak 1966

BALANGI Bu Szlemeye Taraf Devletler, Birlemi Milletler Antlamasnda ilan edilen ilkeler uyarnca insanlk ailesinin tm yelerinin niteliinde bulunan onurunu ve eit ve ayrlmaz haklarn tanmann dnyada zgrlk, adalet ve barn temeli olduunu gznnde bulundurarak, Bu haklarn insan kiiliinin niteliindeki onurdan kaynaklandn bilerek, nsan Haklar Evrensel Bildirgesi uyarnca korkudan ve yokluktan arnm zgr insan lksne ancak kiisel ve siyasal haklarn yan sra herkesin ekonomik, toplumsal ve kltrel haklardan yararlanabilecei koullar yaratldnda ulalabileceinin bilincinde olarak, Birlemi Milletler Antlamasna gre Devletlerin insan hak ve zgrlklerine kar evrensel saygy gelitirme ykmll stlendiklerini dikkate alarak, Bakalarna ve yesi olduu toplulua kar devleri olan bireyin, bu Szlemede tannan haklarn gelitirilip gzetilmesi yolunda aba gsterme sorumluluu bulunduunu kavrayarak, Aadaki hkmlerde uzlamtr; BLM I Madde 1 1. Tm halklarn kendi yazglarn belirleme haklar vardr. Bu haktan tr, siyasal statlerini zgrce saptayarak ekonomik, toplumsal ve kltrel gelimelerini zgrce gzetebilirler. 2. Tm halklar, karlkl yarar ilkesine dayal uluslararas ekonomik ibirlii ve uluslararas hukuktan doan herhangi bir ykmll zedelemeksizin kendi doal zenginlik ve kaynaklarn, kendi amalar iin zgrce kullanabilir. Bir halk, hibir koulda kendi geim kaynaklarndan yoksun braklamaz. 3. Bu Szlemeye Taraf Devletler, kendini ynetmeyen ve vesayet altnda bulunan lkelerin ynetiminden sorumlu olanlar da dahil, halklarn kendi yazglarn belirleme hakknn gereklemesini zendirir ve Birlemi Milletler Antlamasnn hkmleri uyarnca bu hakka sayg gsterir.
183

BLM II Madde 2 1. Bu Szlemeye Taraf her Devlet kaynaklarnn olanca tek tek ve zellikle ekonomik ve teknik uluslararas yardm ve ibirliiyle bu Szlemede tannan haklarn giderek tam anlamyla ve zellikle yasal nlemlerin benimsenmesi de dahil tm uygun yollarla gereklemesini salama amacyla giriimlerde bulunmay stlenir. 2. Bu Szlemeye Taraf olan Devletler, bu Szlemede ne srlen haklarn rk, renk, cinsiyet, dil, din, siyasal ya da baka bir gr, ulusal ya da toplumsal kken, mlkiyet, dou ya da baka bir stat gibi herhangi bir ayrm gzetmeksizin uygulanacan gvenceye balamay stlenir. 3. Gelimekte olan lkeler, insan haklarna ve ulusal ekonomilerine gereken zeni gstererek bu Szlemede tannan ekonomik haklar kendi vatandalnda olmayanlara ne lde salayacan belirleyebilir. Madde 3 Bu Szlemeye Taraf Devletler, bu Szlemede ne srlen tm ekonomik, toplumsal ve kltrel haklardan erkeklerle kadnlarn eit olarak yararlanma hakkn tanr. Madde 4 Bu Szlemeye Taraf Devletler, bu Szleme uyarnca Devlet tarafndan salanan haklardan yararlanma konusunda Devletin bu haklara ancak zyle badar olmak ve demokratik bir toplumda genel refah ykseltmek zere yasayla belirlenen snrlamalar getirilebileceini kabul eder. Madde 5 1. Bu Szlemenin hibir hkm, herhangi bir Devlet, grup ya da kiiye, burada tannan hak ve zgrlklerden herhangi birini ortadan kaldrmay ya da Szlemede ngrlenden daha kapsaml olarak snrlamay amalayan herhangi bir eylem ya da edimde bulunma hakkn verir biiminde yorumlanamaz. 2. Bu Szlemenin kimi haklar tanmad ya da daha snrl bir lde tand gerekesiyle herhangi bir lkede yasalar, szlemeler, dzenlemeler ve trelerle tannm ya da yrrlkte olan temel insan haklarndan herhangi biri kstlama ya da aykr davran konusu olamaz.

BLM III Madde 6 1. Bu Szlemeye Taraf Devletler, herkesin zgrce setii ya da benimsedii bir ite alarak yaamn kazanma frsatna sahip olma hakkn ie184

ren alma hakkn tanr ve bu hakk korumak iin uygun giriimlerde bulunur. 2. Bu Szlemeye Taraf bir Devletin bu hakkn tam olarak gereklemesi amacyla yapaca giriimler; bireye temel siyasal ve ekonomik zgrlkleri salayacak koullar altnda kararl ekonomik, toplumsal ve kltrel gelimeyi ve tam ve verimli bir almay gerekletirmek zere, politikalar ve tekniklerle mesleki ve teknik ynlendirme ve yetitirme programlar uygulamasn da ierir. Madde 7 Bu Szlemeye Taraf Devletler, zellikle; a- Tm iilere, en azndan; -Adil bir cretle herhangi bir ayrm gzetmeksizin, zellikle kadnlarn erkeklerden daha dk olmayan bir i koulunda eit ie eit cret ilkesiyle altrlmalarn gvenceye balayacak biimde, edeerde iler iin eit cretlendirme; -Bu Szlemenin hkmlerine uygun olarak kendileri ve aileleri iin insanca bir yaam dzeyi; salayacak bir cret dzeni; b- Gvenli ve salkl alma koullar; c- Herkese kdem ve yeterlik dnda hibir koula bal olmakszn iinde uygun bir dzeye ykselmek zere eit ilerleme frsat; d- Dinlenme, bo zaman ve makul alma sresi ve cretli dnemsel tatillerle resmi tatillerde cret verilmesini; salayacak adil ve elverili alma koullarndan herkesin yararlanma hakkn tanr. Madde 8 1. Bu Szlemeye Taraf Devletler, a- Herkese ekonomik ve toplumsal karlarnn korunup gelitirilmesi iin sendika kurma ve ancak ilgili rgtn kurallarna bal olmak kouluyla istedii sendikaya ye olma hakkn ve bu hakkn kullanlmasnda demokratik bir toplumda ulusal gvenlik ya da kamu dzeni ya da bakalarnn hak ve zgrlklerinin korunmas bakmndan zorunlu bulunan ve ancak yasayla konulmu olanlar dnda bir kstlama uygulamamay; b- Sendikalarn, ulusal federasyon ya da konfederasyonlar kurma ve konfederasyonlarn uluslararas sendika rgtleri oluturma ya da bu rgtlere katlma hakkn; c- Sendikalarn, demokratik bir toplumda korunmas bakmndan zorunlu bulunan ve ancak yasayla konulmu olanlar dnda baka snrlamalara bal olmakszn zgrce alma hakkn; d- lgili lkenin yasalarna uygun olarak kullanlmak kouluyla grev hakkn salamay; stlenir.
185

2. Bu madde, silahl kuvvetler ve gvenlik gleri yeleriyle Devlet grevlilerinin bu haklar kullanmalarna yasal snrlamalar koymaya engel deildir. 3. Bu maddenin hibir hkm, Dernek Kurma zgrl ve rgtlenme Hakknn Korunmasna ilikin ve 1948 tarihli Uluslararas alma rgt Szlemesine taraf Devletlere bu Szlemede ngrlen gvenceleri zedeleyecek yasal nlemler alma ya da yasalar bu gvenceleri zedeleyecek biimde uygulama yetkisi vermez. Madde 9 Bu Szlemeye Taraf Devletler, herkese sosyal sigorta dahil, toplumsal gvenlik hakk tanr. Madde 10 Bu Szlemeye Taraf Devletler: 1. Toplumun doal ve temel birimi olan aileye, zellikle kuruluunda ve baml ocuklarn bakm ve eitiminden sorumlu olduu durumda en geni olanakl koruma ve yardm salamay, evliliin istekli elerin zgr oluruyla kurulmasn; 2. Annenin doumundan nce ve sonra makul bir sre zel olarak korunmasn ve bu dnemlerde alan anneye cretli izin ya da yeterli toplumsal gvenlik yardmn kapsayan izin olana salanmasn; 3. Tm ocuklar ve genler iin, anababalar ya da baka koullar nedeniyle ayrm gzetilmeksizin, zel koruma ve yardm nlemlerinin alnmasn, ocuk ve genlerin ekonomik ve toplumsal smrden korunmasn, ahlak ya da salklarna zararl, yaamlar iin tehlikeli ya da normal gelimelerini nleyecek ilerde almalarnn yasayla ceza yaptrmna balanmasn, ayn zamanda saptanacak bir ya snrnn altnda cretli ocuk emei kullanmann yasayla engellenip cezalandrlmas gerektiini; kabul eder. Madde 11 1. Bu Szlemeye Taraf Devletler, herkese, kendisi ve ailesi iin beslenme, giyim ve konut dahil, yeterli bir yaam dzeyi ve yaama koullarn srekli olarak gelitirme hakk tanr. Taraf Devletler, zgr istee dayal uluslararas ibirliinin bu alandaki temel nemini tanyarak bu hakkn gerekletirilmesini salama yolunda gerekli giriimlerde bulunur. 2. Bu Szlemeye Taraf Devletler, herkesin alktan korunma temel hakkn tanyarak tek tek ve uluslararas ibirlii yoluyla nlemler alr. Bu nlemler; a- Teknik ve bilimsel bilgiden tam yararlanarak, beslenme ilkeleri bilgisini yaygnlatrarak ve doal kaynaklarn en etkin biimde gelitirilip kullanlmasn salamak zere tarm sistemini gelitirip iyiletirerek besin retim, koruma ve datm yntemlerini gelitirmek iin;
186

b- Gerek dtan yiyecek maddesi alan, gerekse da yiyecek maddesi satan lkelerin sorunlar gznne alnarak, dnya yiyecek maddesi stoklarnn gereksinmeye gre dengeli dalmn salamak iin; gerekli zel programlar da kapsar. Madde 12 1. Bu Szlemeye Taraf Devletler, herkesin eriilebilir en yksek bedensel ve ruhsal salk standardndan yararlanma hakkn tanr. 2. Bu Szlemeye Taraf Devletlerce bu hakk tam olarak gerekletirmek zere yaplacak giriimler; a- l doum oran ve ocuk lmlerinin azaltlmas ve ocuun salkl gelimesi iin nlemler alnmas; b- evre ve endstri salnn her bakmdan iyiletirilmesi; c- Salgn ve yresel hastalklarla, meslek hastalklar ve teki hastalklarn nlenmesi, bakm ve denetlenmesi; d- Hastalk durumunda herkese tbbi hizmet ve bakm salayacak koullarn yaratlmas; iin gerekli olan nlemleri ierir. Madde 13 1. Bu Szlemeye Taraf Devletler, herkese eitim hakk tanr. Eitimin insan kiiliinin ve onur duygusunun tam gelimesine ynelik olmasn ve insan haklar ve temel zgrlklere olan saygy glendirmesini salar. Ayrca eitimin herkesin zgr bir topluma etkin olarak katlmasna olanak saladn, tm uluslararasnda olduu gibi, rksal, etnik ve dinsel gruplar arasnda anlay, hogr ve dostluu gelitirdiini ve Birlemi Milletlerin bar koruma etkinliklerini zendirdiini de kabul eder. 2. Bu Szlemeye Taraf Devletler bu hakk tam olarak gerekletirmek amacyla; a- lkretimin zorunlu olmasn ve herkese cretsiz salanmasn; b- Orta retimin, teknik ve mesleksel eitim dahil, eitli biimlerinin, her nlem alnarak, zellikle cretsiz eitimin giderek yaygnlatrlmas yoluyla herkese ak ve herkese grlebilir olmasn; c- Yksek renimin, her uygun yolla ve zellikle cretsiz eitimin giderek yaygnlatrlmasyla herkese becerisine gre eit olarak almasn; d- lk renimini tamamlayamam ya da hi grmemi kiiler iin temel eitimin olabildiince zendirilmesi ya da glendirilmesini; e- Her dzeyde, bir okul sisteminin gelitirilmesini, yeterli bir burs sisteminin kurulmasn ve eitim personelinin maddi koullarnn giderek iyiletirilmesini; kabul eder. 3. Bu Szlemeye Taraf Devletler, anababalarn ya da kimi durumlarda187

yasal vasilerin, Devlet tarafndan kurulanlarn dnda Devlete konmu ya da onanm belli eitim llerine uyan okullar seme zgrlklerine sayg gstermeyi ve ocuklarnn kendi inanlar dorultusunda ahlak ve din eitimi grmelerini salamay stlenir. 4. Bu maddenin hibir hkm, her durumda bu maddenin 1. fkrasnda ne srlen ilkelerin gzetilmesi ve verilen eitimin Devlet tarafndan konacak belli llere uygun dmesi kouluyla, birey ve kurulularn eitim kurumlar kurma ve ynetme zgrln zedeleyici biimde yorumlanamaz. Madde 14 Bu Szlemeye Taraf her Devlet, taraf olduu srada, ana lkesi ya da yarg yetkisi iinde bulunan teki lkelerde cretsiz ve zorunlu ilk retim verme gcnde deilse, herkes iin cretsiz ve zorunlu eitim ilkesinin belirtilecek makul bir sre iinde- giderek uygulanmasna ilikin ayrntl bir uygulama plann iki yl iinde benimsemeyi stlenir. Madde 15 1. Bu Szlemeye Taraf Devletler, herkese; a- Kltrel yaama katlma; b- Bilimin gelime ve uygulanmasnn salad olanaklardan yararlanma; c- Sahibi olduu bilimsel, edebi ve sanatsal herhangi bir rnden doan manevi ve maddi karlarnn korunmas; hakkn tanr. 2. Bu Szlemeye Taraf Devletlerce bu hakkn tam olarak gereklemesi iin yaplacak giriimler, bilim ve kltrn korunmas ve gelitirilmesi iin gerekli olan nlemleri ierir. 3. Bu Szlemeye Taraf Devletler, bilimsel aratrma ve yaratc etkinlikler iin kanlmaz olan zgrle sayg gstermeyi stlenir. 4. Bu Szlemeye Taraf Devletler, bilimsel ve kltrel alanda uluslararas iliki ve ibirliinin zendirilip gelitirilmesinden doacak yararlar tanr.

BLM IV Madde 16 1. Bu Szlemeye Taraf Devletler, Szlemenin bu blm uyarnca, bu belgede tannan haklarn gzetilmesi konusunda benimsedikleri nlemler ve gsterdikleri gelimelere ilikin raporlar sunmay stlenir. 2. a- Tm raporlar, Birlemi Milletler Genel Sekreterine sunulur. Genel Sekreter, bu szlemenin hkmleri uyarnca raporlarn rneklerini incelemesi iin Ekonomik ve Toplumsal Konseye iletir. b- Birlemi Milletler Genel Sekreteri, bu szlemeye Taraf Devletlerin ayn zamanda uzmanlk kurulularna ye olanlarndan gelen raporlarn ya
188

da ilgili blmlerinin birer rneini kurulu amalar uyarnca ad geen kurulularn sorumluluu iine giren bir konuyla ilgili olduunda bu uzmanlk kurulularna da gnderir. Madde 17 1. Bu Szlemeye Taraf Devletler, Ekonomik ve Toplumsal Konsey tarafndan bu Szlemenin yrrle girdii bir yl iinde Taraf Devletlere ve ilgili uzmanlk kurulularna danarak belirlenecek bir program uyarnca aamal olarak raporlarn verir. 2. Bu raporlar, bu Szlemeyle stlenilen ykmllklerin yerine getirilme dzeyini etkileyen etken ve glkleri gsterebilir. 3. Bu Szlemeye Taraf Devletlerce ilgili bilgilerin daha nce Birlemi Milletler ya da herhangi bir uzmanlk kuruluuna verilmi olmas durumunda, bu bilginin yenilenmesine gerek yoktur; sunulmu olan bu bilgiye aka deinmek yeterlidir. Madde 18 Ekonomik ve Toplumsal Konsey, Birlemi Milletler Antlamas gereince insan haklar ve temel zgrlkler alanndaki sorumluluklarn yerine getirirken, uzmanlk kurulularyla, etkinlik alanlar iine giren ve bu Szleme hkmlerinin gzetilmesinde gsterilen gelimeler konusunda kendisine verecekleri raporlara ilikin dzenlemeler yapabilir. Bu raporlar, ilgili kurulularn yetkili organlarnca benimsenen uygulamalara ilikin karar ve tavsiyeleri ierebilir. Madde 19 Ekonomik ve Toplumsal Konsey, insan haklarna ilikin olarak 16 ve 17. Maddeler uyarnca Devletler tarafndan ya da 18. Madde uyarnca uzmanlk kurulular tarafndan sunulan raporlar, incelemesi ve genel tavsiyesinin alnmas ya da gereinde bilgi iin nsan Haklar Komisyonuna iletebilir. Madde 20 Bu Szlemeye Taraf Devletler ve ilgili uzmanlk kurulular, Ekonomik ve Toplumsal Konseye, 19. Madde uyarnca yaplacak herhangi bir genel tavsiye zerine ya da nsan Haklar Komisyonunun herhangi bir raporunda ya da bu raporda anlan herhangi bir belgede bu genel tavsiyeye ilikin deinmeler zerinde gr bildirebilir. Madde 21 Ekonomik ve Toplumsal Konsey, Genel Kurula zaman zaman, genel nitelikteki tavsiyelerle bu Szlemeye Taraf Devletlerden ve uzmanlk kurulularnda bu Szlemede tannan haklarn genel gzetiminde gsterilen gelimeler ve alnan nlemlere ilikin olarak verilen bilgilerin bir zetini ieren raporlar sunabilir.

189

Madde 22 Ekonomik ve Toplumsal Konsey, bu Szlemenin bu blmnde anlan raporlardan doan ve bu Szlemenin etkin biimde uygulanmas iin alnabilecek uluslararas nlemler konusunda kendi yetki alanlar iinde karar vermelerinde yardmc olabilecek konular, Birlemi Milletlerin teki organlar, yardmc organlar ve teknik yardm salamakla grevli uzmanlk kurulularnn dikkatine sunabilir. Madde 23 Bu Szlemeye Taraf Devletler, bu Szlemede tannan haklarn gerekletirilmesi yolundaki uluslararas etkinliin; szlemelerin yaplmas, tavsiyelerin benimsenmesi, teknik yardm salanmas ve ilgili hkmetlerle birlikte inceleme ve danma amal blgesel toplantlarla teknik toplantlarn yaplmas gibi yntemleri ierdiini kabul eder. Madde 24 Bu Szlemenin hibir hkm Birlemi Milletler Antlamasnda ve uzmanlk kurulularnn kurulu belgelerinde, eitli Birlemi Milletler organlarnn ve uzmanlk kurulularnn bu Szlemede ele alnan konulara ilikin sorumluluklarn tanmlayan hkmleri zedeleyici biimde yorumlanamaz. Madde 25 Bu Szlemenin hibir hkm, tm halklarn doal zenginlik ve kaynaklarn tam olarak ve zgrce kullanmak ve bunlardan yararlanmak konusundaki doal hakkn zedeleyici biimde yorumlanamaz.

BLM V Madde 26 1. Bu Szleme, Birlemi Milletler yesi herhangi bir Devletin ya da Birlemi Milletlerin herhangi bir uzmanlk kuruluu yesinin, Uluslararas Adalet Divan Statsne Taraf herhangi bir Devletin ve Birlemi Milletler Genel Kurulunca bu Szlemeye taraf olmaya arlm olan herhangi bir baka Devletin imzasna aktr. 2. Bu Szleme onaya baldr. Onay belgeleri Birlemi Milletler Genel Sekreterine verilir. 3. Bu Szleme, bu maddenin, 1. fkrasnda anlan herhangi bir Devletin katlmasna aktr. 4. Katlma, Birlemi Milletler Genel Sekreterine bir katlma belgesinin verilmesiyle olur. 5. Birlemi Milletler Genel Sekreteri, bu Szlemeyi imzalam ya da ona katlm olan tm Devletlere, her onay ya da katlma belgesinin veriliini bildirir.
190

Madde 27 1. Bu Szleme, otuzbeinci onay ya da katlma belgesinin Birlemi Milletler Genel Sekreterine verildii tarihten ay sonra yrrle girer. 2. Otuzbeinci onay belgesi ya da katlma belgesinin veriliinden sonra bu Szlemeyi onaylayan ya da ona katlan her Devlet iin bu Szleme, kendi onay belgesi ya da katlma belgesini verdii tarihten ay sonra yrrlk kazanr. Madde 28 Bu Szlemenin hkmleri, federal Devletlerin her kesiminde, herhangi bir snrlama ya da ayrm yaplmakszn yrrle girer. Madde 29 1. Bu Szlemeye Taraf herhangi bir Devlet, bir deiiklik nerisinde bulunabilir ve bu amala Birlemi Milletler Genel Sekreterine bavurabilir. Bunun zerine Genel Sekreter, deiiklik nerisini bu Szlemeye Taraf Devletlere, szkonusu nerileri grmek ve oylamak zere Taraf Devletlerce yaplacak bir Konferansa taraftar olup olmadklarn bildirmelerini isteyerek duyurur. Taraf Devletlerin en az te birinin byle bir Konferans desteklemesi durumunda, Genel Sekreter Birlemi Milletlerin giriimiyle bir Konferans toplar. Bu Konferansta hazr bulunan ve oy verenlerin ounluu tarafndan benimsenen bir deiiklik onamak zere Birlemi Milletler Genel Kuruluna sunulur. 2. Szleme deiiklikleri Genel Kurulca onanarak bu Szlemeye Taraf Devletlerce te ikisi tarafndan kendi anayasal ilemleri uyarnca kabul edildiinde yrrlk kazanr. 3. Deiiklikler yrrle girdiinde bunlar kabul eden taraf devletler iin balayc olur. teki Taraf Devletlerse, bu Szlemenin hkmleriyle ve kabul ettikleri daha nceki deiikliklerle baldr. Madde 30 Birlemi Milletler Genel Sekreteri, 26. Maddenin 5. fkrasna gre yaplan bildirimlerden ayr olarak ayn maddenin 1. fkrasnda anlan tm Devletlere; a- 26. Maddeye gre yaplan imzalama, onaylama ve katlmalar; b- 27. Maddeye gre bu Szlemenin yrrle giri tarihiyle, 29. Maddeye gre herhangi bir deiikliin yrrle giri tarihini bildirir. Madde 31 1. ince, Franszca, ngilizce, spanyolca ve Rusa metinleri ayn lde geerli olan bu Szleme Birlemi Milletler arivine konur. 2. Birlemi Milletler Genel Sekreteri 26. Maddede anlan tm Devletlere bu Szlemenin onayl rneklerini gnderir.
nsan Haklar ve zgrlkleri, Petrol Sendikas Yaynlar, stanbul 1992, s. 345-363

191

AVRUPA NSAN HAKLARI SZLEMES

(11 Numaral Protokol sonrasnda AHSnin yrrlkteki son metni)

NSAN HAKLARINI VE TEMEL ZGRLKLER KORUMA SZLEMES1 Avrupa Konseyi yesi imzac hkmetler, Birlemi Milletler Genel Kurulu tarafndan 10 Aralk 1948 tarihinde ilan edilen Evrensel nsan Haklar Bildirisini; Bu Bildirinin, ilan ettii haklarn evrensel dzlemde ve etkin biimde tannmasn ve bunlara uyulmasn temin etmeyi amaladn; Avrupa Konseyinin amacnn, yeler arasnda daha geni bir birlii baarmak ve bu amaca ulamak iin izlenecek yntemlerden birisinin insan haklarn ve temel zgrlkleri korumak ve gerekletirmek olduunu, dikkate alarak; Dnyada adalet ve barn temeli olan ve bir yandan etkin siyasal demokrasinin, te yandan bir ortak anlayn salanmas ve bunlarn dayand insan haklarna uyulmasyla en yetkin biimde korunacak bu temel zgrlklere ilikin derin inanlarn yeniden vurgulayarak; Siyasal geleneklerin, ideallerin, zgrlk ve hukukun stnlnn getirdii bir ortak mirasa ve benzeri anlaya sahip bulunan Avrupa lkeleri hkmetleri olarak, Evrensel Bildiride belirtilen belli haklarn ilerliini hep birlikte salamak zere ilk admlar atmay kararlatrarak; Aadaki hkmlerde anlamlardr: Madde 1- nsan haklarna sayg ykmll Yksek Szlemeci Taraflar, bu Szleme Blm Ide tanmlanan haklar ve zgrlkleri, kendi yarg yetki alannda bulunan herkes iin gvence altna alacaklardr. BLM I HAKLAR VE ZGRLKLER Madde 2- Yaam hakk 1. Herkesin yaam hakk, yasa tarafndan korunacaktr. Hi kimse, yasann lm cezas ile cezalandrd bir sutan tr hakknda bir mahkeme tarafndan verilen mahkumiyet hkmnn ardndan bu yaptrmn infaz edilmesi dnda, yaamndan kastl olarak yoksun braklmayacaktr. 2. Yaamdan yoksun brakma, kesin biimde gerekli olann tesine geConvention for the Protection of Human Rights ant Fundamental Freedoms; adopted at Rome on 4 November 1950; entry into force: 3 September 1953. 192
1

meyen kuvvet kullanm sonucunda ortaya ktnda, bu Maddeye aykr biimde uygulanm saylmayacaktr: (a) herhangi bir kimsenin hukuka aykr iddete kar savunulmas; (b) hukuka uygun bir yakalama/gzaltna alma ya da hukuka uygun olarak gzaltnda tutulan bir kimsenin kamasn nleme; (c) bir ayaklanma ya da isyan bastrma amacyla hukuka uygun olarak yaplan tasarruf. Madde 3- kence yasa Hi kimse, ikenceye ya da insanlkd yahut aalayc muamele ya da cezaya tabi tutulmayacaktr. Madde 4- Klelik ve zorla altrma yasa 1. Hi kimse, kle ya da kul olarak tutulmayacaktr. 2. Hi kimseden, zorla ya da zorunlu olarak almas istenmeyecektir. 3. Bu Maddenin amalar bakmndan, zorla ya da zorunlu olarak alma terimleri aadaki halleri kapsamayacaktr: (a) Szleme Madde 5 hkmlerine uygun olarak uygulanan gzaltnda tutulma srasnda ya da byle bir zgrlkten yoksun braklma halinden koullu olarak salverilmi olduu srede kendisinden yerine getirilmesi istenecek olaan nitelikteki alma; (b) askeri nitelikteki herhangi bir hizmet ya da, askeri hizmetleri vicdani ret temelinde yerine getirmemenin tannm bulunduu lkelerde zorunlu askerlik hizmeti yerine ngrlen bir baka hizmet; (c) topluluun yaamn ya da refahn tehdit eden olaanst bir durum ya da doal afet hallerinde istenecek olan herhangi bir hizmet; (d) olaan medeni/yurttalk ykmllklerinin bir parasn oluturan nitelikteki herhangi bir alma ya da hizmet. Madde 5- zgrlk ve gvenlik hakk 1. Herkes kii zgrl ve gvenlii hakkna sahiptir. Hi kimse, aadaki haller dnda ve yasayla ngrlen bir usule uygun olmas durumu hari zgrlnden yoksun braklmayacaktr. (a) bir kimsenin, yetkili bir mahkeme tarafndan verilen bir mahkumiyet kararndan sonra, hukuka uygun olarak alkonmas/tutulmas; (b) bir kimsenin, bir mahkemenin hukuka uyun olarak verdii bir karara uyulmamasndan tr ya da yasa tarafndan ngrlen herhangi bir ykmlln yerine getirilmesini salamak zere, hukuka uygun olarak yakalanmas/(gzaltna alnmas) ya da gzaltnda/(tutuklu olarak) tutulmas; (c) bir kimsenin, bir su iledii hususunda makul bir kuku bulunmas zerine ya da bir su ilenmesini yahut su iledikten sonra kamasn nlemek iin makul olarak gerekli bulunduu dnlen hallerde, o kiiyi yetkili yasal makam nne kartmak amacyla, hukuka uygun olarak gzaltna alnmas/(yakalanmas) ya da gzaltnda/(tutuklu olarak) tutulmas;
193

(d) bir kn eitiminin izlenmesi/gzetimi amacyla verilen hukuka uygun bir emirle/kararla gzetim altnda tutulmas ya da yetkili yasal mercii nne karlmas amacyla hukuka uygun olarak alkonmas; (e) bulac hastalklarn yaylmasnn nlenmesi amacyla bu tr hastalk tayan kiilerin, akl hastas olanlarn, alkoliklerin ya da uyuturucu bamls olanlarn yahut serserilerin hukuka uygun olarak alkonmas; (f) bir kii hakknda bir lkeye izinsiz ekilde girmesini nlemek zere ya da snrd etmek yahut geri vermek amacyla bir ilem yaplmas halinde, bu kiinin hukuka uygun olarak gzaltna alnmas/(yakalanmas) ya da alkonmas; 2. Gzaltna alnan bir kii, derhal, gzaltna alnmasnn nedenleri ve kendisine isnat edilen sular hakknda, anlad dilde olacak ekilde bilgilendirilecektir. 3. Bu Madde paragraf 1/c hkmleri uyarnca gzaltna alnan ya da gzaltnda/(tutuklu olarak) alkonan herkes, derhal, bir yargcn ya da yasa tarafndan kendisine yargsal yetkiler kullanma erki verilen bir baka grevlinin nne kartlacaktr ve bu kii makul sre iinde yarglanma ya da yarglamas srerken salverilme hakkna sahip olacaktr. Salverme, bu kiinin durumada hazr bulunmasn gvence altna alan koullara balanabilir. 4. Gzaltna alnma ya da gzaltnda/(tutuklu olarak) alkonma yoluyla zgrlnden yoksun braklan herkes, alkonmasnn hukuka uygunluu hakknda ve bu alkoyma hukuka aykr ise salverilmesi hususunda hzla karar verebilecek bir mahkemede dava amak hakkna sahip olacaktr. 5. Bu Maddenin hkmlerine aykr olarak gzaltna alnmann ya da gzaltnda/(tutuklu olarak) alkonmann maduru olan her kii, icra edilebilir bir tazminat alma hakkna sahip olacaktr. Madde 6- Adil yarglanma hakk 1. Medeni hak ve ykmllklerinin ya da kendisine isnat edilen herhangi bir suun belirlenmesinde, herkes, yasayla kurulmu bamsz ve tarafsz bir yarg yeri tarafndan, makul sre ierisinde, adil yarglanma ve aleni duruma hakkna sahiptir. Hkm aleni olarak aklanr; ancak basn ve kamu durumann tamamndan ya da bir ksmndan, bir demokratik toplumda, ahlak, kamu dzeni yahut milli gvenlik yararna, genlerin karlarnn ya da taraflarn zel yaamnn korunmasnn bunu gerektirmesi hallerinde, ya da aleniyetin, adaletin gereklerine zarar verebilecei zel koullar bulunmas halinde, mahkemenin grne gre kesin biimde gerekli olduu lde, kartlabilir. 2. Bir su isnat edilen herkes, hukuka uygun olarak sululuu kantlanana dek masum saylacaktr. 3.Bir su isnat edilen herkes, en azndan aadaki haklara sahiptir: (a) kendisine yneltilen sulamann mahiyeti ve nedeni hakknda, derhal, anlayabilecei dilde ve ayrntl olarak bilgilendirilmi olmak;
194

(b) savunmasn hazrlamak iin yeterli zamana ve olanaklara sahip olmak; (c) bizzat ya da kendi setii bir yasal yardmc/(savunman) yoluyla savunmasn yapmak ya da, yasal yardm almak iin yeterli deme gcne sahip deil ise, bu yardmn, adaletin yararnn gerektirmesi halinde, kendisine cretsiz olarak salanmas; (d) aleyhine olan tanklar sorguya ekmek ya da ektirmek ve kendi lehine olan tanklarn, aleyhine olan tanklarla ayn koullar erevesinde, hazr bulunmalarn ve sorgulanmalarn salamak; (e) mahkemede kullanlan dili anlamyor ya da konuamyor ise, bir evirmenin yardmndan cretsiz olarak yararlanmak. Madde 7- Yasaya dayanmayan ceza verilmezlik 1. Hi kimse, ilendii zaman ulusal ve uluslararas hukuk erevesinde bir su oluturmayan herhangi bir eylem ya da ihmalden tr sulu bulunmayacaktr. Hi kimseye, su iledii zaman verilebilecek olan cezadan daha ar bir ceza verilmeyecektir. 2. Bu Madde, ilendii zaman, uygar uluslar tarafndan tannm hukukun genel ilkeleri uyarnca su saylan herhangi bir eylemden ya da ihmalden tr herhangi bir kiinin yarglanmasna ve cezalandrlmasna engel olmayacaktr. Madde 8- zel yaama ve aile yaamna sayg hakk 1.Herkes, zel yaamna ve aile yaamna, konutuna ve haberlemesine sayg gsterilmesi hakkna sahiptir. 2. Bu hakkn kullanlmasna bir kamu makam tarafndan, ulusal gvenliin, kamu emniyetinin ya da lkenin ekonomik refahnn yarar, suun ya da dzensizliin nlenmesi, saln ya da ahlakn korunmas iin, yahut bakalarnn haklarnn ve zgrlklerinin korunmas iin, hukuka uygun olarak yaplan ve bir demokratik toplumda gerekli bulunanlar hari, hibir mdahale olmayacaktr. Madde 9 Dnce, vicdan ve din zgrl 1. Herkes, dnce, vicdan ve din zgrl hakkna sahiptir; bu hak, dinini ya da inancn deitirme zgrln ve ister tek bana isterse de bakalaryla birlikte topluluk iinde, aleni ya da gizli olarak, ibadet etmek, retmek, uygulamak ve bunlara uymak eklinde dinini ya da inancn aklama zgrln ierir. 2. Bir kimsenin dinini ya da inancn aklama zgrl ancak, kamu emniyeti yarar, kamu dzeninin, saln ya da ahlakn korunmas iin, yahut bakalarnn haklarnn ve zgrlklerinin korunmas iin, hukukun ngrd ve bir demokratik toplumda gerekli olan snrlamalara tabi tutulacaktr.

195

Madde 10 fade zgrl 1. Herkes ifade zgrl hakkna sahiptir. Bu hak, kamu makamlar tarafndan mdahale olmakszn ve ulusal snrlar dikkate alnmakszn, grlere sahip olma ve bilgi ve dnceleri edinme ve bunlar yayma zgrln ierecektir. Bu Madde, Devletlerin, radyo televizyon ya da sinema iletmeciliinin izne/ruhsata balanmas isteminde bulunmalarn engellemeyecektir. 2. Bu zgrlklerin kullanm, devler ve sorumluluklar ile yrtleceinden, ulusal gvenliin, lke btnlnn ya da kamu emniyetinin yarar, dzensizliin ya da suun nlenmesi iin, saln ya da ahlakn korunmas iin, bakalarnn hret ve haklarnn korunmas iin, gizli bilginin edinilerek aa kmasnn nlenmesi iin, yahut yarglama organlarnn yetke ve tarafszlnn muhafaza edilmesi iin, hukukun ngrd ve demokratik bir toplumda gerekli bulunan trdeki formalitelere, koullara, kaytlamalara ya da cezalara tabi tutulabilir. Madde 11- Toplanma ve rgtlenme zgrl 1. Herkes, barl nitelikli toplanma zgrl ve karlarn korumak iin sendika kurma ve sendikaya girme hakk dahil, bakalaryla birlikte rgtlenme zgrl hakkna sahiptir. 2. Bu haklarn kullanmna, ulusal gvenliin ya da kamu emniyetinin yarar, dzensizliin ya da suun nlenmesi iin, saln ya da ahlakn korunmas iin yahut bakalarnn haklarnn ve zgrlklerinin korunmas iin, hukukun ngrd ve bir demokratik toplumda gerekli olanlardan baka hibir kaytlama getirilmeyecektir. Bu Madde, silahl kuvvetler, polis rgt ya da Devlet idaresi mensuplar tarafndan bu haklarn kullanlmasna hukuka uygun kaytlamalar getirilmesini engellemeyecektir. Madde 12- Evlenme hakk Evlenme yana gelen erkekler ve kadnlar, bu hakkn kullanmn dzenleyen ulusal yasalara uygun olarak, evlenmek ve bir aile kurmak hakkna sahiptir. Madde 13- Etkin hukuksal bavuru yollarna hak Bu Szlemede dzenlenen haklar ve zgrlkleri ihlal edilen herkes, ihlalin bir resmi sfatla tasarrufta bulunan kiiler tarafndan gerekletirilmi olmas dikkate alnmakszn, ulusal bir makam nnde etkili bir hukuk yoluna bavurma hakkna sahip olacaktr. Madde 14 Ayrmclk yasa Bu Szlemede dzenlenen haklardan ve zgrlklerden yararlanma, cinsiyet, rk, renk, dil, din, siyasal ya da baka gr, ulusal ya da toplumsal kken, bir ulusal aznla mensup olma, mlkiyet, doum ya da dier statler gibi herhangi bir temelde ayrmclk yaplmakszn, gvence altna alnacaktr.
196

Madde 15 Olaanst durumlarda sapma 1. Sava ya da ulusun yaamn tehdit eden dier kamusal tehlike zamannda, herhangi bir Yksek Szlemeci Taraf, bu Szleme erevesindeki ykmllklerden sapma tekil eden nlemleri, bunlarn kesin biimde durumun gerektirdii lde ve uluslararas hukuktan doan dier ykmllklere aykr olmayacak trde nlemler olmas kouluyla, alabilir. 2. Bu hkm erevesinde, savata hukuka uygun tasarruflar sonucu gerekleen lmler hari, Madde 2den, ya da Madde 3den, Madde 42 paragraf 1den ve Madde 7den hibir sapma yaplmayacaktr. 3. Sapma yapmaya ilikin bu hakkn kullanan herhangi bir Yksek Szlemeci Taraf, alm bulunduu nlemler ve bunlarn gerekeleri konularnda Avrupa Konseyi Genel Sekreterini tam olarak bilgilendirecektir. Yksek Szlemeci Taraf ayrca, bu tr nlemlerin yrrlnn sona erdii ve Szleme hkmlerinin yeniden tamamen uygulamaya konduu tarih hakknda da Avrupa Konseyi Genel Sekreterini bilgilendirecektir. Madde 16- Yabanclarn siyasal faaliyetleri zerinde kaytlamalar 10., 11. ve 14. Maddelerdeki hibir hkm, Yksek Szlemeci Taraflarn, yabanclarn siyasal faaliyetleri zerine kaytlamalar getirmelerine engel tekil eder saylmayacaktr. Madde 17 Haklarn ktye kullanm yasa Bu Szlemenin hibir hkm, herhangi bir Devlete, gruba ya da kiiye, bu Szlemede dzenlenen herhangi bir hakk ve zgrl tahrip etmeye yahut bu Szlemede ngrlenden daha geni kapsaml snrlamalar getirilmesini amalayan herhangi bir faaliyette bulunmaya ya da eylemi/tasarrufu gerekletirmeye ynelik herhangi bir hak salar olarak yorumlanamaz. Madde 18 Haklar zerindeki kaytlamalarn kullanmnn snrlanmas Bu Szleme erevesinde sz konusu haklara ve zgrlklere getirilmesine izin verilen kaytlamalar, ngrldklerinden baka herhangi bir amala uygulanmayacaktr.

BLM II AVRUPA NSAN HAKLARI MAHKEMES Madde 19- Mahkemenin kuruluu Yksek Szlemeci Taraflarca bu Szleme ve onun protokolleri ile stlenilen szverimlere/(taahhtlere) uyulmasnn temini iin, bundan byle Mahkeme olarak anlan bir Avrupa nsan Haklar Mahkemesi kurulacaktr. Mahkeme sreklilik esasna gre alacaktr.
197

Madde 20 Yarglarn says Mahkeme, Yksek Szlemeci Taraflarn saysna eit sayda yargtan oluacaktr. Madde 21 Grev alma ltleri 1. Yarglar, stn ahlaki nitelikte ve, ya yksek yargsal bir greve atanabilmek iin aranan niteliklere sahip ya da yetkinlii tannan hukukular olmaldr. 2. Yarglar Mahkemede kiisel sfatlaryla yer alacaklardr. 3. Yarglar grevleri sresince, bamszlklaryla, tarafszlklaryla ya da srekli bir grevin gerekleriyle badamayan herhangi bir faaliyetle megul olamazlar; bu paragrafn uygulanmasndan doan btn sorunlar Mahkeme tarafndan karara balanacaktr. Madde 22 Yarglarn seimi 1. Yarglar, Yksek Szlemeci Tarafa gsterilen adayl bir listeden, her bir Yksek Szlemeci Taraf iin, Parlamenterler Meclisi tarafndan oy okluu ile seilecektir. 2. Ayn usul, yeni Szlemeci Taraflarn Szlemeye katlmas halinde ve herhangi bir nedenle boalan Mahkeme yeliklerini tamamlamak zere izlenecektir. Madde 23 Grev sreleri 1. Yarglar alt yllk bir sre iin seileceklerdir. Bunlar yeniden seilebilirler. Bununla birlikte, ilk seimde seilen yarglardan yarsnn grev sresi, yln bitiminde sona erecektir. 2. lk yllk dnemin sonunda grev sreleri bitecek olan yarglar, seilmelerinin hemen ardndan, Avrupa Konseyi Genel Sekreteri tarafndan kura yoluyla saptanacaktr. 3. Yarglarn yarasnn grev sresinin her ylda bir mmkn olduu lde yenilenmesini salamak iin, Parlamenterler Meclisi, herhangi bir mteakip seime gemeden nce, seilecek olan bir ya da daha ok yargcn grev sresinin yahut srelerinin, dokuz yldan ok ve yldan az olamamak kouluyla, alt yldan baka bir sre olmasna karar verebilir. 4. Birden ok yenin grev sresi sz konusu olduu ve Parlamenterler Meclisinin yukardaki paragraf uygulad durumlarda, grev srelerinin dalm, Avrupa Konseyi Genel Sekreteri tarafndan seimden hemen sonra yaplacak kura yoluyla gerekletirilecektir. 5. Grev sresi sona ermemi bir yargcn yerini almak zere seilen bir yarg, yerine seildii yargcn sresinin kalan ksm iin grev alacaktr. 6. Yarglarn grev sreleri, 70 yana ulatklarnda sona erecektir. 7. Yarglar, yerine yenileri geene dek grevde kalacaklardr. Bununla birlikte, yarglar, halihazrda incelemeleri altnda olan vakalar ele almay srdreceklerdir.
198

Madde 24- Grevden alma Hibir yarg, gerekli koullar tamadna dier yarglarn te ikisi tarafndan karar verilmedike, grevinden alnamaz. Madde 25 Kalem ve adli sekreterler Mahkemenin, faaliyetleri ve rgtlenmesi Mahkeme kurallar ile dzenlenecek bir Kalemi olacaktr. Mahkemeye adli sekreterler tarafndan yardmc olunacaktr. Madde 26- Mahkeme Genel Kurulu Mahkeme Genel Kurulu, (a) yl iin, Bakann ve bir ya da iki Bakan Yardmcsn seecektir; bunlar yeniden seilebilirler; (b) belirli bir sre iin oluturulan Daireler kuracaktr; (c) Mahkemenin Dairelerinin Bakanlarn seecektir; bunlar yeniden seilebilir; (d) Mahkeme kurallarn kabul edecektir; ve (e) Katibi ve bir ya da daha ok Katip Yardmclarn seecektir. Madde 27 Komiteler, Daireler ve Byk Daire 1. Mahkeme, nne getirilen vakalar deerlendirirken, yargtan oluan komiteler, yedi yargtan oluan Daireler ve on yedi yargtan oluan Byk Daire halinde toplanacaktr. Mahkemenin Daireleri, belirli sreler iin komiteler kuracaktr. 2. lgili Taraf Devlet namna seilen yarg ya da, byle birisi yoksa yahut bu yarg yer alamyor ise, bu Devletin setii bir kii, Dairenin ve Byk Dairenin resen/(ex officio) bir yesi olarak yarg sfatyla yer alacaktr. 3. Byk Daire, Mahkeme Bakann, Bakan Yardmclarn, Dairelerin Bakanlarn ve Mahkeme kurallar uyarnca seilen dier yarglar da kapsayacaktr. Bir vaka Madde 43 erevesinde Byk Daireye gtrld zaman, hkm veren Daireden hibir yarg, o Dairenin Bakan ve ilgili Taraf Devlet iin yer alm olan yarg hari, Byk Dairede yer alamaz. Madde 28 Komiteler tarafndan yaplan kabuledilemezlik aklamalar Bir komite, daha ileri inceleme yapmakszn byle bir karar alnabildii yerde, Madde 34 erevesinde sunulmu bir bireysel bavuruyu, oybirliiyle, kabuledilemez olarak aklayabilir ya da vakalar listesinden kartabilir. Madde 29 Daireler tarafndan verilen kabuledilebilirlik ve davann esas hakkndaki kararlar 1. Madde 28 erevesinde bir karar alnamadysa, bir Daire, Madde 34 erevesinde sunulmu olan bireysel bavurularn kabuledilebilirlii ve esas zerinde karar verecektir.
199

2. Bir Daire, madde 33 erevesinde sunulmu Devletleraras bavurularn kabuledilebilirlii ve esas zerinde karar verecektir. 3. Mahkeme, istisnai hallerde aksine karar almadka, kabuledilebilirlik hakkndaki karar ayr olarak verilecektir. Madde 30 Yarglama yetkisinin Byk Daireye braklmas Bir Dairenin nnde grlmekte olan bir vaka Szlemenin ya da onun Protokollerinin yorumlanmasna ilikin ciddi bir sorun dourduu ya da nnde bulunan bir sorunun zm Mahkeme tarafndan daha nce verilen bir hkmle uyumayacak bir sonu yaratt hallerde, Daire, vakann taraflarndan herhangi biri itiraz etmedike, hkmn vermeden nce herhangi bir anda, yarglama yetkisini Byk Daire lehine brakabilir. Madde 31 Byk Dairenin yetkileri Byk Daire, (a) Madde 33 ya da Madde 34 erevesinde sunulan bavurular, bir Daire yarglama yetkisini Madde 30 erevesinde brakt zaman ya da bir vaka Madde 43 erevesinde nne getirildii zaman, karara balayacaktr; ve (b) Madde 47 erevesinde sunulan tavsiye gr istemlerini deerlendirecektir. Madde 32 Mahkemenin yarglama yetkisi 1. Mahkemenin yarglama yetkisi, Szleme ve onun Protokollerinin yorumlanmas ve uygulanmasna ilikin olup Madde 33, Madde 34 ve Madde 47de ngrld biimde kendisine gnderilen tm meseleleri kapsayacaktr. 2. Mahkemenin yarg yetkisinin olup olmadna ilikin uzlamazlk halinde, Mahkeme bu hususta karar verecektir. Madde 33 Devletleraras davalar Herhangi bir Yksek Szlemeci Taraf, Szleme ve onun Protokollerindeki hkmlerin baka bir Yksek Szlemeci Tarafa ihlal edildiine ilikin herhangi bir sav Mahkeme nne gtrebilir. Madde 34- Bireysel Bavurular Mahkeme, Szleme ya da onun Protokollerinde dzenlenen haklarn Yksek Szlemeci Taraflardan birisince ihlal edilmesinin maduru olduunu iddia eden herhangi bir kiiden, hkmet-d rgtten ya da birey grubundan gelen bavurular kabul edebilir. Yksek Szlemeci Taraflar, bu hakkn etkin biiminde kullanmn herhangi bir biimde engellememeyi stlenirler. Madde 35- Kabuledilebilirlik ltleri 1. Mahkeme bir meseleyi sadece, uluslararas hukukun genelde tannan
200

kurallar uyarnca, tm i hukuk yollar tketildikten sonra, ve nihai kararn alnd tarihten itibaren alt ay iinde ele alabilir. 2. Mahkeme, Madde 34 erevesinde sunulan herhangi bir bireysel bavuruyu aadaki hallerde ele almayacaktr: (a) simsiz olan; ya da (b) Mahkeme taraflarndan evvelce incelenmi ya da bakaca bir uluslararas soruturma ya da zme kavuturma usulne sunulmu bulunan bir meseleyle esas bakmndan ayn olan ve ilintili yeni bilgi iermeyen. 3. Mahkeme, Madde 34 erevesinde sunulan herhangi bir bireysel bavuru hakknda, Szleme ve onun Protokollerindeki hkmler ile badamaz, aka temelsiz ya da bavuru hakknn bir ktye kullanm olduu deerlendirmesini yaptnda, kabuledilemez olduunu aklayacaktr. 4. Mahkeme, bu Madde erevesinde kabuledilemez olarak deerlendirdii bir bavuruyu reddedecektir. Mahkeme bunu, yarglama ilemlerinin/srecinin herhangi bir aamasnda yapabilir. Madde 36 nc tarafn mdahalesi 1. Bir Dairenin ya da Byk Dairenin nndeki tm vakalarda, vatandalarndan birisi bir bavurucu durumunda bulunan bir Yksek Szlemeci Taraf, yazl yorumlarn sunma ve durumalarda yer alma hakkna sahip olacaktr. 2. Mahkeme Bakan, adaletin uygun biimde yerine getirilmesi yarar iin, yarglama srecinde taraf olmayan bir Yksek Szlemeci Taraf ya da bavurucu dnda ilgili herhangi bir kimseyi, yazl yorumlarn sunmaya ve durumalarda yer almaya davet edebilir. Madde 37- Bavurular listeden kartma 1. Mahkeme, bir bavuruyu, yarglama srecinin herhangi bir aamasnda, koullarn aadaki sonulardan birine yol amas durumunda, vaka listesinden kartmaya karar verebilir: (a) bavurucunun kendi bavurusunu izlemek niyetinde olmamas; ya da (b) meselenin zme balanm olmas; ya da (c) bavuruyu incelemeyi srdrmenin daha fazla hakl klnamadn gsteren, Mahkeme tarafndan belirlenen herhangi baka bir nedenin bulunmas. Bununla birlikte, Szlemede ve onun Protokollerinde tanmland zere insan haklarna sayg gsterilmesi iin gerektiriyorsa, Mahkeme bir bavuruyu incelemeyi srdrecektir. 2. Mehkeme, koullarn bu tr bir ilemi hakl kldn deerlendirirse, bir bavurunun vakalar listesinde yeniden yer almasna karar verebilir. Madde 38- Vakann incelenmesi ve dosta zm sreci 1. Mahkeme, bavurunun kabuledilebilir olduunu aklarsa, (a) taraflarn temsilcileriyle birlikte vakann incelenmesini srdrecektir,
201

ve gereksinim varsa, ilgili Devletlerin etkin biimde yrtlmesi iin gerekli tm olanaklarn salayaca bir soruturmay stlenecektir; (b) Szleme ve onun Protokollerinde tanmland zere insan haklarna sayg gsterilmesi temelinde, meselenin bir dosta zme kavuturulmas amacyla, ilgili taraflarn hizmetine kendisini amade klacaktr. 2. Paragraf 1.b erevesinde yrtlen yarglama ilemleri/sreci gizli tutulacaktr. Madde 39- Dosta zme ulalmas Bir dosta zm gerekletirilirse, Mahkeme, olgularn ve ulalan sonucun belirtildii bir zetle snrlandrlacak olan bir karar ile vakay listesinden kartacaktr. Madde 40- Durumalarn alenilii ve belgelere ulama 1. Mahkeme, istisnai hallerde aksine karar vermedike, durumalar aleni olacaktr. 2. Mahkemenin Bakan aksine karar vermedike, Kaleme depo edilen belgeler kamu bakmndan ulalabilir/edinilebilir olacaktr. Madde 41 Hakkaniyete uygun tatmin Szleme ya da onun Protokollerinin bir ihlali bulunduunu bulgularsa, ve ilgili Yksek Szlemeci Tarafn i hukuku ancak ksmi bir giderime elveriyorsa, Mahkeme, gerekli olduunda, zarar gren tarafn hakkaniyete uygun biimde tatmin edilmesini temin edecektir. Madde 42 Dairelerin hkmleri Dairelerin hkmleri, Madde 44, paragraf 2 hkmleri uyarnca nihai/kesin olacaktr. Madde 43- Byk Daireye gnderme 1. Dairenin hkmn vermesi tarihinden itibaren ay ierisinde, taraflardan herhangi birisi, istisnai durumlarda, vakann Byk Daireye gnderilmesini isteyebilir. 2. Vaka, Szlemenin ve onun Protokollerinin yorumlanmasn ya da uygulanmasn etkileyen bir ciddi sorun, ya da genel nemi bulunan bir ciddi mesele douruyorsa, Byk Dairenin be yargtan oluan bir heyeti, bu istemi kabul edecektir. 3. Bu heyet sz konusu istemi kabil ederse, Byk Daire bir hkm vermek yoluyla vakay karara balayacaktr. Madde 44 Kesin/Nihai hkmler 1. Byk Dairenin hkm kesindir/nihaidir. 2. Bir Dairenin hkm aadaki hallerde kesin/nihai olacaktr: (a) taraflar, vakann Byk Daireye gnderilmesi isteminde bulunmaya202

caklarn akladklar zaman; ya da (b) vakann Byk Daireye gnderilmesi isteminde bulunulmam ise, hkm tarihinden ay sonra; (c) Byk Dairenin heyeti Madde 43 erevesinde gnderilen istemi reddettii zaman. 3.Kesin/nihai hkm yaymlanacaktr. Madde 45- Hkmlerin ve kararlarn gerekeli olmas 1. Bavurularn kabuledilebilir ya da kabuledilemez olduunu aklayan kararlarn yan sra, verilen hkmler iin de gerekeler gsterilecektir. 2. Bir hkm tamamen ya da ksmen, yarglarn oybirliini yanstmyorsa, herhangi bir yargcn bir ayrk gr verme hakk olacaktr. Madde 46 Hkmlerin balaycl ve icras 1. Yksek Szlemeci Taraflar, taraf bulunduklar herhangi bir vakada Mahkemenin kesin/nihai hkm ile bal olmay stlenirler. 2. Mahkemenin kesin/nihai hkm, bunun icrasn denetleyecek olan Bakanlar Komitesine iletilecektir. Madde 47- Tavsiye grleri 1. Mahkeme, Bakanlar Komitesinin istemi zerine, Szlemenin ve onun Protokollerinin yorumlanmasna ilikin hukuksal sorunlar hakknda tavsiye gr verebilir. 2. Bu tr grler, Szleme Blm Ide ve onun Protokollerinde tanmlanan haklarn ya da zgrlklerin ierii ya da kapsamna ilikin herhangi bir sorunu, yahut Szleme uyarnca alm/balatlm herhangi bir yarglama ileminin sunucu olarak Mahkemenin ya da Bakanlar Komitesinin deerlendirmek durumunda olduu baka herhangi bir sorunu, ele alamayacaktr. 3. Bakanlar Komitesinin, Mahkemeden bir tavsiye gr isteminde bulunmas kararlar, Komitede yer alma hakkna sahip temsilcilerin bir ounluk oyunu gerektirecektir. Madde 48- Mahkemenin tavsiye gr verme yetkisi Mahkeme, Bakanlar Komitesi tarafndan sunulan bir tavsiye gr isteminin, Madde 47de tanmlanan yetkisi ierisinde olup olmadna karar verecektir. Madde 49- Tavsiye grlerinin gerekeli olmas 1. Mahkemenin tavsiye grleri iin gerekeler gsterilecektir. 2. Bir tavsiye grnn btn ya da bir blm yarglarn oybirlii ile aldklar gr yanstmyorsa, herhangi bir yargcn bir ayrk gr verme hakk olacaktr. 3. Mahkemenin verdii tavsiye grleri Bakanlar Komitesine iletilecektir.
203

Madde 50- Mahkemenin giderleri Mahkemenin giderleri, Avrupa Konseyi tarafndan karlanacaktr. Madde 51- Yarglarn ayrcalk ve baklklar Yarglar, grevlerinin ifas srasnda, Avrupa Konseyi Stats Madde 40ta ve bu erevede yaplan anlamalarda belirtilen ayrcalklara ve baklklara hak sahibi olacaklardr. BLM III ETL HKMLER Madde 52- Genel Sekreter tarafndan yaplan soruturmalar Herhangi bir Yksek Szlemeci Taraf, Avrupa Konseyi Genel Sekreterinden gelen bir istemi almas zerine, kendi i hukukunun bu Szlemenin herhangi bir hkmne nasl bir etkin ilerlik saladna ilikin olarak aklama getirecektir. Madde 53- Mevcut insan haklarnn korunmas Bu Szlemenin hibir hkm, herhangi bir Yksek Szlemeci Tarafn yasalar ya da bu Devletin taraf olduu herhangi bir baka anlama erevesinde gvence altna alnm olan insan haklarn ve temel zgrlkleri snrlar ya da aykr dlmesine/(sapmaya) yol aar ekilde yorumlanmayacaktr. Madde 54- Bakanlar Komitesinin yetkileri Bu Szlemenin hibir hkm, Avrupa Konseyi Stats ile Bakanlar Komitesine tannan yetkilere halel getirmeyecektir. Madde 55- Dier uyumazlk zm yollarnn dlanmas Yksek Szlemeci Taraflar, zel anlama yaplmas hali istisna, bu Szlemenin yorumlanmasndan ya da uygulanmasndan doan bir uzlamazl, bu Szlemede ngrlenden baka bir zm usulne dileke vermek yoluyla sunmak amacyla aralarnda yrrlkte bulunan andlamalar, szlemeler ya da bildirilerden yararlanmamak hususunda anlamlardr. Madde 56- Yer bakmndan uygulama 1. Herhangi bir Devlet, Szlemeyi onaylama zamannda ya da bundan sonraki herhangi bir zamanda Avrupa Konseyi Genel Sekreterine ulatraca bir bildirimle, bu Madde, paragraf 4e tabi olarak, uluslararas ilikilerinden sorumlu bulunduu lkelerin hepsinin ya da bazlarnn, bu Szlemenin kapsamna gireceini aklayabilir. 2. Szleme, bildirimde ad geen lke ya da lkelerde, Avrupa Konseyi Genel Sekreterinin bu bildirimi almasndan sonraki otuzuncu gnde yrrle girecektir.
204

3. Bu Szlemenin hkmleri bu tr lkelerde, yerel gerekler, her ynyle gz nnde tutularak uygulanacaktr. 4. Bu Madde paragraf 1 uyarnca, bir beyanda bulunmu olan herhangi bir Devlet, bunun ardndan herhangi bir zamanda, bu beyann ilikin bulunduu bir ya da daha ok lke bakmndan, Szleme Madde 34te ngrld biimde Mahkemenin bireylerden, hkmet-d rgtlerden ya da birey gruplarndan gelecek bavurular kabul etme yetkisini kabul ettiini aklayabilir. Madde 57- ekinceler 1. Herhangi bir Devlet, bu Szlemenin imzalanmas ya da onaylama belgesinin depo edilmesi zamannda, Szlemenin belirli bir hkmne, o esnada lkesinde yrrlkte olan herhangi bir yasann bu hkme uygun bulunmamas lsnde, bir ekince koyabilir. Bu Madde erevesinde genel nitelikli ekinceler konmasna izin verilmeyecektir. 2. Bu Madde erevesinde konulan herhangi bir ekince, ilgili yasann bir zet aklamasn ierecektir. Madde 58-Fesih 1. Bir Yksek Szlemeci Taraf, bu Szlemeyi sadece, Szlemeye taraf olduu tarihten itibaren be yl sona erdikten sonra ve dier Yksek Szlemeci Taraflar bilgilendirecek olan Avrupa Konseyi Genel Sekreterine gnderilen bir bildirimde yar alan alt aylk ihbar sresinden sonra, feshedebilir. 2. Byle bir feshin, ilgili Yksek Szlemeci Tarafn bu Szleme erevesindeki ykmllklerinden syrlmasna bir etkisi, feshin yrrle girdii tarihten nce ifa edilmi olup Szlemeden doan ykmllklerinin bir ihlalini oluturmaya elverebilecek herhangi bir tasarrufu balamnda sz konusu olmayacaktr. 3. Avrupa Konseyi yelii sona eren herhangi bir Yksek Szlemeci Tarafn, ayn koullar altnda bu Szlemenin bir Taraf olmas hali de sona erecektir. 4. Madde 56 hkmleri erevesinde Szlemenin kapsayaca bildirilen herhangi bir lke bakmndan, bu Szleme yukardaki paragraflarn hkmleri uyarnca feshedilebilir. Madde 59- mza ve onay 1. Bu Szleme, Avrupa Konseyi yelerinin imzasna ak olacaktr. Bu Szleme onaylanacaktr. Onay belgeleri, Avrupa Konseyi Genel Sekreterine depo edilecektir. 2. Bu Szleme, on onaylama belgesinin depo edilmesinden sonra yrrle girecektir. 3. Bu Szleme, sonradan onaylayan bir imzac Devlet bakmndan, onaylama belgesini depo ettii tarihte yrrle girecektir. 4. Avrupa Konseyi Genel Sekreteri, Szlemenin yrrle giriini,
205

onaylayan Yksek Szlemeci Taraflarn adlarn, ve etkisini daha sonra douracak olan tm onay belgelerinin depo edilmesi ilemlerini, Avrupa Konseyinin btn yelerine bildirilecektir. Avrupa Konseyinin arivlerinde depo edilmek, her iki metin de eit olarak geerli olmak zere, ngilizce ve Franszca bir tek kopya halinde Kasm 1950nin 4. gnnde Romada dzenlenmitir. Genel Sekreter, onayl kopyalar her bir imzac Devlete iletecektir.

*nsan Haklar Belgeleri (Blgesel Sistemler), Prof Dr. Mehmet Semih Gemalmaz, Alkm Yaynlar, 1999, s. 36-63

206

AVRUPA NSAN HAKLARI MAHKEMES EUROPEAN COURT OF HUMAN RIGHTS

Avrupa Konseyi-Council of Europe Strasbourg, France

BAVURU APPLICATION

Avrupa nsan Haklar Szlemesinin 34. ve Mahkeme Tznn 45 ve 47. maddeleri uyarnca sunulmutur. Under Article 34 of the European Convention on Human Rights and Rules 45 and 47 of the Rules of Court

IMPORTANT : Bu bavuru hukuki bir belgedir ve hak ykmllklerinizi etkileyebilir. This application is a formal legal document and may affect your rights and obligations.

207

I-

TARAFLAR THE PARTIES

A. BAVURUCU THE APPLICANT (Bavurucu ve varsa temsilcisi hakknda verilmesi gereken bilgiler) (Fill in the following details of the applicant and the representative, if any) 1. Soyad Surname Cinsiyeti: erkek/kadn Sex: male/female 3. Milliyeti Nationality Doum tarihi ve yeri Date and place of birth kametgah Permanent address Tel No: 4. Meslei Occupation 2. Ad First name(s)

5.

6.

7.

8.

u anki adresi (6da belirtilen ikametghndan farkl ise) Present address (if different from 6) Temsilcinin ad* Name of representative

9.

10. Temsilcinin meslei Occupation of representative 11. Temsilcinin adresi Address of representative 12. Tel No:
*

Fax No:

Eer bavurucu temsil ediliyorsa, temsilciyi vekil atayan ve bavurucunun imzasn tayan bir yetki belgesi ekleyiniz. A form of authority signed by the applicant should be submitted if a representative is appointed. 208

B.

YKSEK SZLEMEC TARAF-THE HIGH CONTRACTING PARTY (Aada bavurunun hangi devlet aleyhine yneltildiini belirtiniz) (Fill in the name of the State(s) against which the application is directed) 13............................................................................................................

II- OLAYLARA LKN AIKLAMALAR STATEMENT OF THE FACTS 14.

Eer gerekli gryorsanz ayr bir sayfaya devam edebilirsiniz. Continue on a separate sheet if necessary.
209

III- BAVURUCU TARAFINDAN NE SRLEN SZLEME VE PROTOKOL HLALLER LE DDALARIN DAYANAKLARINA LKN AIKLAMA STATEMENT OF ALLEGED VIOLATION(S) OF THE CONVENTION AND/OR PROTOCOLS AND OF RELEVANT ARGUMENTS 15.

210

IV- SZLEMENN 35. MADDESNN 1. FIKRASINA LKN AIKLAMA STATEMENT RELATIVE TO ARTICLE 35&1 OF THE CONVENTION (Her ikayet iin, gerektiinde ayr bir sayfa kullanarak, aada 16dan 18e kadar numaralanm alt blmlerde istenen bilgileri veriniz) (If necessary, give the details mentioned below under points 16 to 18 on a separate sheet for each separate complaint) 16. Nihai karar (kararn tarihi, nitelii, karar veren merci -adli veya dier-) Final decision (date, court or authority and nature of decision)

17. Dier kararlar (tarih srasna gre her kararn tarihi, nitelii ve karar veren merci -adli veya dier- belirtilmelidir. Other decisions (list in chronological order, giving date, court or authority and nature of decision for each of them)

18. Bavurmadnz baka bir zm yolu var m? Eer varsa, nedir ve neden bu yola bavurulmad? Is there or was there any other appeal or other remedy available to you which you have not used? If so, explain why you have not used it.

Eer gerekli gryorsanz ayr bir sayfaya devam edebilirsiniz. Continue on a separate sheet if necessary.
211

V- BAVURUNUN AMACINA VE HAKKANYETE UYGUN TATMN TALEPLERNE LKN AIKLAMA STATEMENT OF THE OBJECT OF THE APPLICATION AND PROVISIONAL CLAIMS FOR JUST SATISFACTION 19.

VI- DER ULUSLARARASI MAKAMLAR NNDEK USULLERE LKN AIKLAMA STATEMENT CONCERNING OTHER INTERNATIONAL PROCEEDINGS 20. Bu bavurunuzdaki ikayetlerinizi baka bir uluslararas makama sundunuz mu? Eer sunduysanz, bu konuda ayrntl bilgi veriniz. Have you submitted the above complaints to any other procedure of international investigation or settlement? If so, give full details.

212

VII- BELGELERN LSTES LIST OF DOCUMENTS

BELGELERN ASLI DEL SADECE RNEKLER NO ORIGINAL DOCUMENTS, ONLY PHOTOCOPIES

(Yukardaki IV ve VI. Alt blmlerde belirtilen btn kararlarn rneini ekleyiniz. Eer bu belgeler elinizde yoksa temin ediniz. Eer temin edemiyorsanz bunun nedenini aklaynz. Gnderdiiniz belgeler size geri verilmeyecektir.) (Include copies of all decisions referred to in Parts IV and VI above. If you do not have copies, you should obtain them. If you cannot obtain them, explain why not. No documents will be returned to you.)

21. a) b) c)

213

VIII-

BLDRM VE MZA DECLARATION AND SIGNATURE

22. Bu bavuru formunda vermi olduum bilgilerin doru olduunu bilgim ve inancm dahilinde beyan ederim. I hereby declare that, to the best of my knowledge and belief, the information I have given in the present application form is correct.

Yer/Place: Tarih/Date:

(Bavurucunun veya temsilcinin imzas) (Signature of the applicant or of the representative)

214

AVRUPA NSAN HAKLARI MAHKEMES YETK BELGES EUROPEAN COURT OF HUMAN RIGHTS AUTHORITY I, ....................................................................................................... Aada imzas olan ben, .......................................................................................................... (bavurann ad ve adresi) (name and address of applicant) bu belge ile aada ad belirtilen kii ya da kiilere yetki veriyorum: (hereby authorise) .......................................................................................................... .......................................................................................................... (temsilcinin ad soyad) (name and address of representative) Bu kii beni Avrupa nsan Haklar Mahkemesi nnde ve Avrupa nsan Haklar Szlemesine gre yaplabilecek her trl usul ileminde Szlemenin 25. maddesine gre (to represent me in the proceedings before the European Court of Human Rights, and in any subsequent proceedings under the European Convention on Human Rights, concerning my application introduced under Article 34 of the Convention against) .................................................................................................................. ..........................................................................................................ye kar (savunmac hkmetin ad) (respondent State) on........................................................................................................... .........................................................................................................tarihinde (ilk mektup tarihi) (date of letter of introduction) yaptm bavuruda temsil edecektir. ........................................................... (yer ve tarih) (place and date) ....................................... (imza/signature)

215

GELR BEYANNAMES 1.Bavuru sahibinin ad ve bavuru dosya numaras Name of applicant and case number ...................................................................................................................... ...................................................................................................................... 2.Medeni durumunuz nedir? (Evli, boanm, bekar) (Are you married, divorced or single?) ...................................................................................................................... 3.inizin nitelii, ivereninizin ad (almyorsanz, son altnz iinizle ilgili bilgi) Nature of your employment, name of employer: (if not at present employed, give details of your last employment) ...................................................................................................................... ...................................................................................................................... ...................................................................................................................... 4.Maanz ya da varsa baka gelirinizin vergi kesildikten sonra net tutar (rnein faiz gelirleri, yardmlar, sigorta gelirleri vb) Details of net salary and other net income (e.g. interest from loans and investments, allowances, pensions, insurance benefits, etc.) ...................................................................................................................... ...................................................................................................................... ...................................................................................................................... 5. (a) Tanmaz mallar (rnein arazi, ev iyeri) Immovable property (e.g. land, house, business premises) ...................................................................................................................... ...................................................................................................................... ...................................................................................................................... (b)Tanr mallar ve nitelikleri (rnein banka ekstresi, mevduat hesab, ara, deerli eya) Movable property and nature thereof (e.g. bank balance, savings account, motor-car, valuables) ...................................................................................................................... ...................................................................................................................... ......................................................................................................................

216

6.Mali ykmllkleriniz List your financial commitments (a)Kira, ipotek ve dier demeler Rent, mortgage and other charges ...................................................................................................................... ...................................................................................................................... (b)Kredi ve faizler Loans and interest payable thereon ...................................................................................................................... ...................................................................................................................... (c)Bakmndan sorumlu olduunuz kiiler Maintenance of dependants ...................................................................................................................... ...................................................................................................................... (d)Baka mali ykmllkler Any other financial obligations ...................................................................................................................... ...................................................................................................................... 7.nsan Haklar Mahkemesi nndeki bavurunuz ile ilgili olarak temsilinize nasl bir katkda bulunabilirsiniz? What contribution can you make towards your legal representation before the Court of Human Rights? 8.Sizi temsil edecek kiinin ad (baknz Tzk, Madde 94) The name of the person whom you propose to assist you (see Rule 94 of these Rules of Court) ...................................................................................................................... ...................................................................................................................... Yukarda verdiim bilgilerin doruluunu tasdik ederim. I certify that the above information is correct. mza Signed Tarih Dated

217

218

ULUSAL AZINLIKLARIN KORUNMASINA LKN EREVE SZLEME1

(1 ubat 1995 tarihinde Strasbourgda kabul edilmitir) Avrupa Konseyi yesi Devletler ve mevcut ereve Szlemenin imzacs olan dier Devletler, Avrupa Konseyinin amacnn, ortak miraslarn oluturan ideallerin ve ilkelerin gvence altna alnmas ve gerekletirilmesi iin yeleri arasnda daha byk bir birlii baarmak olduunu deerlendirerek; Sz konusu amacn gerekletirilmesi yntemlerinden birisinin, insan haklarn ve temel zgrlkleri muhafaza etmek ve daha da gerekletirmek yoluyla takip edilebileceini deerlendirerek; Avrupa Konseyi yesi Devletler, Devlet ve Hkmet Bakanlarnn 9 Ekim 1993 tarihinde Viyanada kabul ettii Bildirinin izlenmesini dileyerek; Kendi lkelerinde bulunan aznlklar korumay karara balayarak; Avrupa tarihindeki ayaklanmalarn, bu ktada istikrar, demokratik gvenlik ve bar iin ulusal aznlklarn korunmasnn zorunlu olduunu gsterdiini deerlendirerek; oulcu ve hakiki bir demokratik toplumun, her bir kiinin yesi bulunduu ulusal aznln etnik, kltrel, dilsel ve dinsel kimliine sayg gsterilmesini deil, ama bunun yansra onlarn bu kimliklerini ifade etmelerine, sakl tutmalarna ve gelitirmelerine elveren uygun koullarn yaratlmasn gerektirdiini deerlendirerek; Hogr ve diyalog ikliminin yaratlmasnn, blnmesi deil ve fakat her bir toplumun zenginlemesi iin, bir kaynak ve etken olarak kltrel eitliliin salanmasn gerekli kldn deerlendirerek; Hogrl ve mreffeh bir Avrupann gerekletirilmesinin, yalnzca Devletler arasnda ibirliine dayal olmayp ayn zamanda her bir Devletin anayasal dzenine ve lke btnlne halel gelmeksizin yerel ve blgesel makamlar arasnda snr-tesi ibirliini de gerektirdiini deerlendirerek; nsan Haklarn ve Temel zgrlkleri Koruma Szlemesini ve onun Protokollerini dikkate alarak; Ulusal aznlklarn korunmasna ilikin Birlemi Milletler szlemeleri ve bildirilerindeki ve zellikle 29 Haziran 1990 tarihli Kopenhag Belgesi olmak zere Avrupa Gvenlik ve birlii Konferans belgelerindeki szverimleri dikkate alarak; ye Devletlerde ve bu belgeye taraf olabilecek dier Devletlerde, hukuk devleti iinde, devletlerin lke btnlne ve ulusal egemenliine sayg gsterilerek, ulusal aznlklarn ve ulusal aznlklara mensup kiilerin haklarnn ve zgrlklerinin etkili biimde korunmasn temin etmek amacyla;
Framework Convention for the Protection of National Minorities; adopted at Strasbourg on 1 February 1995. 219
1

sayg gsterilecek olan ilkeleri ve onlardan kaynaklanan ykmllkleri tanmlamay karara balayarak; Ulusal mevzuat ve uygun ynetim siyasalar yoluyla bu ereve Szlemede dzenlenen ilkeleri uygulamaya kararl olarak; Aadaki hkmlerde anlamlardr: BLM I Madde 1 Ulusal aznlklarn ve bu aznlklara mensup kiilerin hak ve zgrlklerinin korunmas insan haklarnn uluslararas korunmasnn ayrlmaz bir parasn oluturur ve bu ynyle uluslararas ibirlii alan iindedir. Madde 2 Bu ereve Szleme hkmleri, iyiniyetle, anlay ve hogr ruhu iinde ve Devletler arasnda iyi komuluk, dosta ilikiler ve ibirlii ilkelerine uygun olarak uygulanr. Madde 3 1. Ulusal aznla mensup her kii, kendisine bu aznln yesi olarak muamele yaplmasn ya da yaplmamasn serbeste seme hakkna sahiptir ve bu seimi veya bu seimiyle balantl haklarn kullanm herhangi bir olumsuzlua neden olmaz. 2. Ulusal aznlklara mensup kiiler, hem bireysel olarak hem bakalaryla birlikte topluca, bu ereve Szlemede yer alan ilkelerden kaynaklanan haklar kullanabilir ve zgrlklerden yararlanabilirler. BLM II Madde 4 1. Taraflar, ulusal aznlklara mensup kiilerin yasa nnde eitlii ve yasa ile eit korunma hakkn gvence altna almay taahht ederler. Bu konuda, ulusal aznla mensubiyete dayal herhangi bir ayrmclk yasaklanmtr. 2. Taraflar, gerektiinde, ekonomik, sosyal, siyasal ve kltrel yaamn her alannda, ulusal aznla mensup kiilerle ounlua mensup olanlar arasnda tam ve etkin eitlii gelitirmek iin yeterli nlemleri almay taahht ederler. Bu konuda, ulusal aznlklara mensup kiilerin zgl koullarn dikkate alrlar. 3. Paragraf 2 uyarnca alnan nlemler ayrmclk oluturan bir ilem saylmaz. Madde 5 1. Taraflar, ulusal aznlklara mensup kiilerin kendi kltrlerini yaat220

malar ve gelitirmeleri ve kimliklerinin asli eleri, yani dinlerini, dillerini, geleneklerini ve kltrel miraslarn korumalar iin gerekli koullar salamay taahht ederler. 2. Genel btnleme politikalar dorultusunda alnan nlemler sakl kalmak kaydyla, Taraflar, ulusal aznlklara mensup kiilerin kendi istenlerine karn asimilasyonu amalayan politika ve uygulamalardan kanrlar ve bu kiileri byle bir asimilasyonu amalayan herhangi bir eyleme kar korurlar. Madde 6 1. Taraflar, kltrler aras diyalog ve hogr ruhunu tevik eder ve lkeleri zerinde yaayan btn kiilerin arasnda, bu kiilerin etnik, kltrel, dilsel ve dinsel kimliinden bamsz olarak, zellikle de eitim, kltr ve kitle iletiimi alanlarnda, karlkl sayg ve anlay ve ibirliinin gelitirilmesi iin etkili nlemleri alrlar. 2. Taraflar, etnik, kltrel, dilsel ya da dinsel kimlikleri nedeniyle ayrmclk, dmanlk ya da yldr tehdidi ya da eylemine urayabilecek olan kiileri korumak iin uygun nlemleri almay taahht ederler. Madde 7 Taraflar, ulusal aznla mensup her kiinin barl amala toplanma zgrl, rgtlenme zgrl, ifade zgrl ve dnce, vicdan ve din zgrl hakkna sayg gsterilmesini salarlar. Madde 8 Taraflar, ulusal aznla mensup her kiinin dinini ya da inancn aklama ve dini kurumlar, rgtler ve dernekler kurma hakkna sahip olduunu tanmay taahht ederler. Madde 9 1. Taraflar; ulusal aznla mensup kiinin ifade hrriyetine hakknn, kamu makamlarnn mdahalesi olmakszn ve lke snrlaryla kaytsz, aznlk dilinde gr edinme ve haber ve fikir alma ve verme hrriyetini ierdiini tanmay taahht ederler. Taraflar, yasal dzenleri erevesinde, ulusal aznla mensup kiilerin kitle iletiim aralarna ulamalarnda ayrmcla tabi tutulmamalarn salarlar. 2. Paragraf 1, Taraflarn, radyo ve televizyon yayncln ya da sinema iletmeciliini, ayrmclk gzetmeden ve nesnel ltlere dayanan bir izin sistemine bal klmalarna engel deildir. 3. Taraflar, ulusal aznlklara mensup kiilerin yazl kitle iletiim aralarn kurmalarn ve kullanmalarn engelleyemezler. Radyo ve televizyon yaynclnn yasal erevesi iinde, mmkn olduu lde ve 1. paragraf hkmlerini dikkate alarak, ulusal aznlklara mensup kiilerin kendi iletiim aralarn kurma ve kullanabilme imkanlarn salarlar.
221

4. Kendi yasal dzenleri erevesinde Taraflar, ulusal aznlklara mensup kiilerin kitle iletiim aralarna ulamasn kolaylatrmak iin ve hogrnn gelitirilmesi ve kltrel oulculua imkan salanmas iin yeterli nlemleri alrlar. Madde 10 1. Taraflar, ulusal aznla mensup her kiinin, kendi dilini, zel ve kamusal alanlarda, szl ve yazl olarak serbeste ve mdahale edilmeksizin kullanma hakkna sahip olduunu tanmay taahht ederler. 2. Ulusal aznlklara mensup kiilerin geleneksel olarak ya da nemli sayda yaadklar blgelerde, bu kiilerin talep ederlerse ve byle bir talebin gerek bir ihtiyaca karlk dt durumlarda, Taraflar, bu kiilerle idari makamlar arasndaki ilikilerde aznlk dilinin kullanlmasna imkan verecek koullar, mmkn olduu lde salamaya gayret ederler. 3. Taraflar, ulusal aznla mensup her kiinin, yakalanma nedenlerinin, hakkndaki sulamann nitelii ve gerekesinin anlad dilde en ksa srede kendisine bildirilme ve kendisini bu dilde, gerekirse bir evirmenin parasz yardmyla savunma hakkn gvence altna almay taahht ederler. Madde 11 1. Taraflar, ulusal aznla mensup her kiinin aznlk dilindeki adn ve soyadn kullanma hakkna ve bunlarn resmi olarak tannmas hakkna sahip olduunu, kendi yasal dzenlerinin ngrd usuller uyarnca tanmay taahht ederler. 2. Taraflar, ulusal aznla mensup her kiinin tabela, yaz ve kamuya ak zel nitelikli dier aklamalarnda aznlk dilini kullanma hakkna sahip olduunu tanmay taahht ederler. 3. Ulusal aznla mensup nemli sayda kiinin geleneksel olarak yaad blgelerde, Taraflar, gerektiinde dier Devletlerle yaptklar anlamalar da dahil olmak zere kendi yasal dzenleri erevesinde ve zgl koullar dikkate alarak, bu tr iaretler iin yeterli talep olmas durumunda, geleneksel yerel adlar, sokak adlar ve kamuya ynelik dier topografik iaretlerde aznlk dilinin de kullanlmasna gayret ederler. Madde 12 1. Taraflar, gerektiinde, ulusal aznlklarn ve ounluun kltr, tarih, dil ve din bilgisini gelitirmek iin eitim ve aratrma alanlarnda nlem alrlar. 2. Bu erevede Taraflar, dierlerinin yan sra, retmen eitimi ve ders kitaplarna ulamada yeterli frsatlar salar ve farkl topluluklarn renci ve retmenleri arasnda ilikileri kolaylatrrlar. 3.Taraflar, ulusal aznlklara mensup kiilerin her dzeyde eitime ulamasnda frsat eitliini gelitirmeyi taahht ederler.

222

Madde 13 1. Taraflar, eitim dzenleri erevesinde, ulusal aznla mensup kiilerin kendi zel eitim ve retim kurumlarn kurma ve ynetme hakkna sahip olduunu tanrlar. 2. Bu hakkn kullanm Taraflara herhangi bir mali ykmllk getirmez. Madde 14 1. Taraflar, ulusal aznla mensup her kiinin kendi dilini renme hakkna sahip olduunu tanmay taahht ederler. 2. Ulusal aznlklara mensup kiilerin geleneksel olarak ya da nemli sayda yaadklar blgelerde, yeterli talep varsa, Taraflar, mmkn olduu lde ve kendi eitim dzenleri erevesinde, bu aznlklara mensup kiilerin aznlk dilinin retilmesi ya da bu dilde eitim grmeleri iin yeterli frsatlara sahip olmasn salamaya gayret ederler. 3. Bu maddenin 2. paragraf, resmi dilin renilmesi ya da bu dilde eitim yaplmas sakl tutularak uygulanr. Madde 15 Taraflar, ulusal aznlklara mensup kiilerin kltrel, sosyal ve ekonomik yaama ve zellikle de onlar ilgilendiren kamusal ilere etkin katlm iin gerekli koullar yaratrlar. Madde 16 Taraflar, ulusal aznlklara mensup kiilerin yaadklar blgelerde nfus oranlarn deitiren ve bu ereve Szlemede yer alan ilkelerden kaynaklanan hak ve zgrlkleri kaytlamay amalayan nlemlerden kanrlar. Madde 17 1. Taraflar, ulusal aznlklara mensup kiilerin, dier Devletlerde yasal olarak yaayan kiilerle, zellikle de etnik, kltrel, dilsel ya da dinsel kimlik ya da ortak bir kltrel miras paylatklar kiilerle snr tesi serbest ve barl ilikiler kurma ve yaatma hakkna mdahale etmemeyi taahht ederler. 2. Taraflar, ulusal aznlklara mensup kiilerin hem ulusal hem de uluslararas dzeyde hkmet-d kurulularn faaliyetlerine katlma hakkna mdahale etmemeyi taahht ederler. Madde 18 1. Taraflar, gerektiinde, dier Devletlerle, zellikle de komu Devletlerle, ilgili ulusal aznlklara mensup kiilerin korunmasn salamak iin iki tarafl ve ok tarafl anlamalar yapmaya gayret ederler. 2. Gerektiinde, Taraflar snr tesi ibirliini tevik edici nlemleri alrlar.

223

Madde 19 Taraflar, bu ereve Szlemede yer alan ilkeleri, bu ilkelerden kaynaklanan hak ve zgrlkler iin geerli olduklar lde, gerektiinde, sadece uluslararas hukuk belgelerinde, zellikle de nsan Haklar ve Temel zgrlklerin Korunmasna likin Szlemede ngrlen kaytlamalar, snrlamalar ve aykr nlemleri kullanarak, uygulamay ve sayg gstermeyi taahht ederler. BLM III Madde 20 Bu ereve Szlemede yer alan ilkelerden kaynaklanan hak ve zgrlklerini kullanrken, ulusal aznla mensup her kii, ulusal mevzuata ve bakalarnn haklarna, zellikle de ounlua ya da dier ulusal aznlklara mensup kiilerin haklarna sayg gsterir. Madde 21 Bu ereve Szlemenin hibir hkm, uluslararas hukukun temel ilkelerine ve zellikle de Devletlerin egemen eitliine, lke btnlne ve siyasal bamszlna aykr herhangi bir faaliyette bulunma ya da herhangi bir eylem yapma hakkn tanyacak ekilde yorumlanamaz. Madde 22 Bu ereve Szlemenin hibir hkm, bir Szlemeci Tarafn yasalar ya da Taraf olduu baka bir anlama ile tannan insan haklarndan ve temel zgrlklerinden hibirini kaytlar ya da onlara aykr der ekilde yorumlanamaz. Madde 23 Bu ereve Szlemede yer alan ilkelerden kaynaklanan hak ve zgrlkler, nsan Haklar ve Temel zgrlklerin Korunmasna likin Szleme ve Ek Protokollerindeki benzer bir hkmn konusu olduu lde, bu hkmlere uygun olacak ekilde anlalr. BLM IV Madde 24 1. Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi, bu ereve Szlemenin Szlemeci Taraflarca uygulanmasn gzetecektir. 2. Avrupa Konseyi yesi olmayan Taraflar, belirlenecek olan usuller uyarnca, uygulama mekanizmasna katlacaklardr. Madde 25 1. Bu ereve Szlemenin bir Szlemeci Taraf bakmndan yrrle
224

girmesini izleyen bir yllk bir sre ierisinde, o Szlemeci Taraf, bu ereve Szlemede dzenlenen ilkelere etkinlik kazandrmak zere ald yasal ve dier nlemler hakknda tam bir bilgiyi Avrupa Konseyi Genel Sekreterine iletecektir. 2. Bundan sonra, her bir Taraf, bu ereve Szlemenin uygulanmasna ilikin herhangi bir dier bilgiyi dzenli aralklarla ve Bakanlar Komitesi byle bir istemde bulunduu her zaman Genel Sekretere iletecektir. 3. Genel Sekreter, bu Madde hkmleri erevesinde kendisine iletilen bilgiyi, Bakanlar Komitesine ulatracaktr. Madde 26 1. Bu ereve Szlemede dzenlenen ilkelere etkinlik kazandrmak zere Taraflarca alnan nlemlerin uygunluunu deerlendirmek zere Bakanlar Komitesi, ulusal aznlklarn korunmas konusunda uzmanlklar tannm yelerden oluan bir danma komitesinin yardmn alacaktr. 2. Bu danma komitesinin kompozisyonu ve usulleri, bu ereve Szlemenin yrrl giriini izleyen bir yllk bir sre ierisinde Bakanlar Komitesi tarafndan belirlenecektir. BLM V Madde 27 Bu ereve Szleme, Avrupa Konseyi yesi Devletlerin imzasna alacaktr. Szlemenin yrrle girdii gne kadar, Szleme ayrca, Bakanlar Komitesi tarafndan davet edilecek herhangi bir baka Devletin de imzalamasna ak olacaktr. Szleme, onaylama, kabul ya da onamaya tabidir. Onaylama, kabul ya da onama belgeleri Avrupa Konseyi Genel Sekreterine depo edilecektir. Madde 28 1. Bu ereve Szleme, Avrupa Konseyi yesi oniki Devletin, Madde 27 hkmleri uyarnca bu Szleme ile bal olma rzasn ifade ettikleri tarihten sonraki aylk bir srenin bitimini izleyen ayn ilk gn yrrle girecektir. 2. Onunla bal olma rzasn bilahare ifade eden herhangi bir ye Devlet bakmndan bu ereve Szleme, onaylama, kabul ya da onama belgesinin depo edildii tarihten sonraki aylk bir srenin bitimini izleyen ayn ilk gn yrrle girecektir. Madde 29 1. Bu ereve Szlemenin yrrle girmesinden ve Szlemeci Taraflarla gr al-veriinde bulunulmasndan sonra, Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi, Avrupa Konseyi Stats Madde 20 (d)de dzenlenen ounluk ile ald bir kararla, henz bu ilemi yapmam ve Madde 27 hkmleri
225

uyarnca Szlemeye imza koymaya davet edilmi bulunan Avrupa Konseyi yesi olmayan herhangi bir Devleti ve herhangi bir baka ye olmayan Devleti, Szlemeye katlmaya davet edebilir. 2. Szlemeye katlan herhangi bir Devlet bakmndan ereve Szleme, katlm belgesinin Avrupa Konseyi Genel Sekreterine depo edildii tarihten sonraki aylk bir srenin bitimini izleyen ayn ilk gn yrrle girecektir. Madde 30 1. Herhangi bir Devlet imza koyma tarihinde ya da onaylama, kabul, onama ya da katlm belgesini depo ettii tarihte, bu ereve Szlemenin uygulanaca, uluslararas ilikilerinden sorumlu bulunduu lke ya da lkeleri belirtebilir. 2. Herhangi bir devlet, daha sonraki herhangi bir tarihte, bu ereve Szlemesinin uygulanma alann, Avrupa Konseyi Genel Sekreterine yneltilecek bir beyan ile, nceki beyanda gsterilenden baka bir lkeyi de kapsayacak ekilde geniletebilir. Bu lke bakmndan ereve Szleme, Genel Sekreter tarafndan sz konusu beyann alnd tarihten sonraki aylk bir srenin bitimini izleyen ayn ilk gn yrrle girecektir. 3. stteki her iki paragraf erevesinde yaplan herhangi bir beyan, sz konusu beyanda belirtilen lke bakmndan, Avrupa Konseyi Genel Sekreterine yneltilecek bir bildirim ile geri ekilebilir. Bu geri ekme, byle bir bildirimin Genel Sekreter tarafndan alnd tarihten sonraki aylk bir srenin bitimini izleyen ayn ilk gn ilerlik kazanacaktr. Madde 31 1. Herhangi bir Taraf, Avrupa Konseyi Genel Sekreterine yneltilecek bir bildirim yoluyla herhangi bir tarihte bu ereve Szleme ile bal oluunu feshedebilir. 2. Byle bir fesih, Genel Sekreter tarafndan bu bildirimin alnd tarihten sonra alt aylk bir srenin bitimini izleyen ayn ilk gn ilerlik kazanacaktr. Madde 32 Avrupa Konseyi Genel Sekreteri, Konsey yesi Devletlere, dier imzac Devletlere ve bu ereve Szlemeye katlm olan herhangi bir Devlete aadaki hususlarn bildirimini yapacaktr: a) Herhangi bir imza; b) Herhangi bir onaylama, kabul, onama ya da katlma belgesinin depo edilmesi; c) Madde 28, 29 ve 30 uyarnca bu ereve Szlemenin yrrle girdii herhangi bir tarih; d) Bu ereve Szlemeye ilikin herhangi bir baka tasarruf, bildirim ya da ileti.
226

Bu ereve Szleme, imza koymaya usulnce yetkilendirilmi kiiler tarafndan aada imzas bulunan kiilerin TANIKLIINDA imzalanmtr. Her iki metin de eit olarak geerli olmak, Avrupa Konseyi arivlerinde tek bir kopya halinde depo edilmek zere, ubat 1995in 1inci gnnde Strasbourgda ngilizce ve Franszca olarak dzenlenmitir. Genel Sekreter, onayl kopyalarn Avrupa Konseyi yesi her bir Devlet ve bu ereve Szlemeyi imzalamaya ya da ona katlmaya davet edilen herhangi bir Devlete iletecektir.

*nsan Haklar Belgeleri (Blgesel Sistemler), Prof Dr. Mehmet Semih Gemalmaz, Alkm Yaynlar, 1999, s. 401-415

227

ULUSAL YA DA ETNK, DNSEL VE DLSEL AZINLIKLARA MENSUP KLERN HAKLARI BLDRGES

(BM Genel Kurulunun 18 Aralk 1992 tarihli ve 47/135 Sayl Karar) Madde 1 1. Devletler aznlklarn varlklarn, ulusal ya da etnik, kltrel, dinsel ve dilsel kimliklerini bulunduklar blgeler iinde koruyup bu kimliklerin gelimesini destekleyici koullar tevik ederler. 2. Devletler bu sonulara ulamak iin uygun yasal ve dier tedbirleri alrlar. Madde 2 1. Ulusal ya da etnik, dinsel ve dilsel aznlklara mensup kiiler (buradan sonra aznlk mensubu kiiler olarak tanmlanacaklardr) kendi kltrlerini srdrme, kendi dinlerini aka ifade etme ve uygulama, kendi dillerini zel yaamlarnda ve kamu alannda zgrce ve hibir mdahaleye veya ayrmcla maruz kalmakszn kullanma hakkna sahiptirler. 2. Aznlk mensubu kiilerin kltrel, dinsel, toplumsal, ekonomik ve kamusal hayata etkin bir ekilde katlma haklar vardr. 3. Aznlk mensubu kiilerin ulusal dzeyde ve gerektiinde bal bulunduklar aznlkla ilgili veya yaadklar blgeler hakknda alnan kararlara, blgesel dzeyde ve ulusal yasalara ters dmeyecek bir biimde etkin olarak katlma haklar vardr. 4. Aznlk mensubu kiilerin kendi kurumlarn kurma ve bu kurumlar srdrme haklar vardr. 5. Aznlk mensubu kiiler, mensubu olduklar grubun dier yeleriyle ve baka bir aznla mensup kiilerle olduu kadar ulusal ya da etnik, dinsel ya da dilsel balarla bal olduklar baka devletlerin vatanda olan kiilerle de, herhangi bir ayrmcla maruz kalmakszn, snrlar tesi, zgr ve barl ilikiler kurmak ve bu ilikileri srdrmek hakkna sahiptirler. Madde 3 1. Aznlk mensubu kiiler, bu Bildirgede yer alan haklar da dahil olmak zere, dier btn haklarndan bireysel olarak veya mensubu olduklar grubun dier yeleriyle birlikte, herhangi bir ayrmcla maruz kalmakszn yararlanabilirler. 2. Aznlk mensubu hibir kii iin, bu Bildirgede yer alan haklar kullanma veya kullanmama nedeniyle hibir dezavantaj sz konusu olamaz.
228

Madde 4 1. Devletler gerektiinde, aznlk mensubu kiilerin, hibir ayrmcla maruz kalmakszn ve yasalar nnde tam bir eitlik iinde, insan haklarndan ve temel zgrlklerden tam ve etkin bir ekilde yararlanmalarn gvence altna alacak tedbirler almakla ykmldrler. 2. Devletler, ulusal hukuku ihlal eden ve uluslararas standartlara aykr olan baz zel durumlar hari, aznlk mensubu kiilerin kendi zelliklerini ifade etmeleri ve kendi kltrlerini, dillerini, dinlerini, gelenek ve greneklerini gelitirebilmeleri iin uygun koullar yaratacak tedbirler alacaklardr. 3. Devletler, aznlk mensubu kiilerin, uygun durumlarda, anadillerini renmeleri veya ana dillerinde renim grmeleri iin yeterli olanaklar yaratacak uygun tedbirleri almaldrlar. 4. Devletler, uygun durumlarda, kendi snrlar ierisindeki aznlklarn tarih, gelenek, dil ve kltrleri konusundaki bilgilerini tevik amacyla, eitim alannda uygun tedbirler almaldrlar. Aznlk mensubu kiiler, topluma ait tm bilgilere ulaabilecek yeterli olanaklara sahip olmaldrlar. 5. Devletler, aznlk mensubu kiilerin, lkenin ekonomik gelime ve kalknma srecine tam katlmn salayc nitelikte uygun tedbirler dnmelidirler. Madde 5 1. Ulusal politika ve programlarn planlanmas ve uygulanmasnda aznlk mensubu kiilerin meru haklar gzetilecektir. 2. Devletleraras ibirlii ve yardm programlar, aznlk mensubu kiilerin meru karlar gzetilerek planlanmal ve uygulanmaldr. Madde 6 Devletler, aznlk mensubu kiilerle ilgili sorunlarda, karlkl anlay ve gveni gelitirmek amacyla, bilgi ve deneyimlerin alverii dahil olmak zere, her konuda ibirlii yapmaldrlar. Madde 7 Devletler bu Bildirgede yer alan haklara saygy gelitirmek amacyla ibirlii yapmaldrlar. Madde 8 1. Bu Bildirgedeki hibir ey, devletlerin, aznlk mensubu kiilerle ilgili uluslararas ykmllklerini yerine getirmelerini engelleyemez. Devletler, zellikle, taraf olduklar uluslararas szlemeler ve anlamalarla stlenmi olduklar ykmllkleri ve taahhtleri iyi niyetle yerine getireceklerdir. 2. Bu Bildirgede yer alan haklarn kullanlmas hi kimsenin, evrensel
229

olarak kabul edilmi insan haklarndan ve temel zgrlklerden yararlanmasn engelleyemez. 3. Devletlerin, bu Bildirgede yer alan haklarn etkin bir ekilde kullanlmasn salamak zere aldklar tedbirler, nsan Haklar Evrensel Bildirgesi'nde yer alan eitlik ilkesine hibir biimde aykrlk tayamaz. 4. Bu Bildirgedeki hibir ey, devletlerin egemen eitlii, toprak btnl ve siyasi bamszl da dahil olmak zere, Birlemi Milletlerin ama ve ilkelerine aykr hibir faaliyete izin verecek biimde yorumlanamaz. Madde 9 Birlemi Milletler sisteminin uzman kurulular ve dier organizasyonlar, kendi ilgi alanlar ierisinde, bu Bildirgede belirtilen haklarn ve prensiplerin tam olarak gereklemesine katkda bulunacaktr. eviren: Zeri nan

230

Evrensel Olarak Tannan nsan Haklar ve Temel zgrlklerin Korunmas ve Gelitirilmesinde Toplumsal Kurulularn (Organlarn), Gruplarn ve Bireylerin Haklar ve Sorumluluklar zerine Bildirgesi Projesi (nsan Haklar Savunucularnn Korunmas Bildirgesi)* GR Genel Kurul Dnyann btn lkelerinde herkes iin tm insan haklar ve temel zgrlklerin korunmas ve gelitirilmesi dorultusunda Birlemi Milletler artnn ama ve ilkelerine saygnn nemini yeniden vurgulayarak, nsan haklarna ve temel zgrlklere evrensel saygy gelitirmeyi amalayan uluslararas abalarn temel unsurlar olarak nsan Haklar Evrensel Bildirgesi ve insan haklarna ilikin dier antlamalar ile Birlemi Milletler sistemi erevesinde ve blgesel dzeyde kabul edilen insan haklarna ilikin dier belgelerin nemini yeniden vurgulayarak, Hibir ayrm gzetmeksizin, zellikle rk, renk, cins, dil, din, politik ve dier dnce, ulusal ve sosyal kken, mlkiyet, soy ve tm dier durumlara dayanan ayrmlar gzetmeksizin, uluslararas toplumun tm yelerinin, birlikte ve tek tek, herkes iin insan haklarna ve temel zgrlklere saygy gelitirme ve tevik etme ynndeki nemli ykmllklerini yerine getirme gereinin altn izerek ve zellikle Birlemi Milletler artna uygun olarak bu ykmllklerin yerine getirilmesi iin uluslararas ibirlii yapmann nemini vurgulayarak, Tm insan haklar ihlallerinin, halklarn ve kiilerin temel zgrlklerinin, Apartheid, her eit rk ayrmcl, smrgecilik, yabanc hakimiyeti veya igali, ulusal egemenlik, ulusal birlik veya toprak btnlne ynelik saldr ve tehditten, ayn zamanda halklarn kendi geleceini belirleme hakk ile her halkn kendi zenginlikleri ve doal kaynaklar zerinde tam ve eksiksiz olarak egemenlik hakknn reddedilmesinden kaynaklanan haklar gibi youn, ak veya sistematik ihlallerin fiili olarak ortadan kaldrlmasnda uluslararas ibirliinin oynad nemli rol ve bunlara katkda bulunan birey, grup ve derneklerin yerine getirdikleri son derece yararl almalar tanyarak, Bar ve uluslararas gvenlik yokluunun bu hak ve zgrlkleri tanmamann mazereti olmayaca bilinciyle bar ve uluslararas gvenlik ile insan haklar ve temel zgrlklerden yararlanma arasnda varolan ilikiyi kabul ederek, Tm insan haklar ve temel zgrlklerin evrensel, blnmez, karlkl olarak birbirine baml ve birbirine bal olduunu ve aralarndan hibirinin uygulamaya konulmasna zarar vermeden tam hakkaniyet iinde tmn gelitirmek gerektiini yineleyerek, nsan haklar ve temel zgrlkleri koruma ve gelitirme temel sorumlu231

luu ve devinin devlete dtnn altn izerek, Birey, grup ve derneklerin insan haklar ve temel zgrlklere saygy gelitirme ve bu haklar ulusal ve uluslararas dzeyde tantma hak ve sorumluluklar bulunduunu kabul ederek, lan eder: Madde 1 Herkesin bireysel olarak veya bakalaryla birlikte ulusal ve uluslararas dzeyde insan haklarnn ve temel zgrlklerin korunmasn ve gerekletirilmesini gelitirme hakk vardr. Madde 2 a) zellikle kendi yarg alanndaki herkesin, bireysel olarak ve bakalaryla birlikte, uygulamada tm hak ve zgrlkleri kullanabilmesi amacyla btn sosyal, ekonomik ve dier artlar ve gereken yasal gvenceleri kabul etmek suretiyle, her devletin tm insan haklarnn ve temel zgrlklerin korunmas, gelitirilmesi ve gerekletirilebilir klnmas temel sorumluluu ve devi vardr. b) Her devlet, bu Bildirgede amalanan haklar ve zgrlklerin somut olarak kullanlabilmelerini salamak iin yasamaya, ynetime ve gerekli dier alanlara ilikin tedbirleri alr. Madde 3 nsan haklar ve temel zgrlkler alannda Birlemi Milletler art ve devletin dier uluslararas ykmllklerine uygun olarak kabul edilen i hukuk kurallar, insan haklar ve temel zgrlkler ve bu hak ve zgrlklerin gelitirilmesi, korunmas ve somut olarak gerekletirilmesi konusunda bu Bildirgede amalanan tm etkinliklerin uygulamaya konulmas ve yerine getirilmesinin hukuki erevesini oluturur. Madde 4 Bu Bildirgenin hibir maddesi, ne Birlemi Milletler artnn ama ve ilkeleri aleyhine veya tersine, ne de nsan Haklar Evrensel Bildirgesi, nsan haklarna ilikin uluslararas antlamalar ile bu alanda uygulanmakta olan dier uluslararas belge ve anlama hkmlerinin bir snrlamas veya ilgas olarak yorumlanamaz. Madde 5 nsan haklarn ve temel zgrlkleri gelitirmek ve korumak amacyla herkesin, bireysel olarak ve bakalaryla birlikte, ulusal ve uluslararas dzeyde;
232

a) Barl biimde biraraya gelmek veya toplant yapmak; b) Hkmet d kurulular, dernekler veya gruplar kurmak, bunlara ye olarak girmek ve katlmak; c) Hkmet d veya hkmetleraras kurulularla iliki kurmak hakk vardr.

Madde 6 Herkesin, bireysel olarak ve bakalaryla birlikte, a) Yasamaya, yargya ve ynetime ilikin ulusal sistemler iinde, haklarn ve zgrlklerin gerekletirilmesine olanak verecek tarzda bunlara ulama dahil tm insan haklar ve temel zgrlklere ilikin bilgileri elde etmek, aratrmak, almak kabul etmek ve muhafaza etmek; b) nsan haklarna ilikin belgeler ile uygulanabilir uluslararas dier belgelere uygun olarak tm insan haklarna ve temel zgrlklere ilikin dnceleri, haberleri ve bilgileri yaynlamak, bakalarna iletmek veya zgrce yaymak; c) nsan haklarna ve temel zgrlklere hem hukuksal olarak hem de pratikte uyulmas ynnde inceleme, aratrma, saptama, deerlendirme, bu yollar ve dier uygun yollarla kamunun dikkatini bu sorun zerine ekme hakk vardr. Madde 7 Herkesin, bireysel olarak veya bakalaryla birlikte, insan haklar alannda yeni prensip ve dnceleri tasarlama ayn zamanda onlar tartma ve kabul grmesini salama hakk vardr. Madde 8 1- Herkesin, bireysel olarak ve bakalaryla birlikte, ayrmc olmayan bir temel zerinde, lkesinin ynetimine ve kamusal ilerin yrtlmesine etkin bir biimde katlmaya hakk vardr. 2- Bu hak zellikle, bireysel olarak veya bakalaryla birlikte, hareket eden herkes iin devletin organ ve kurumlarna, ayn zamanda kamusal ilerle uraan kurululara, ileyilerin iyiletirilmesine ilikin eletiri ve nerileri sunma ve almalarnn insan haklar ve temel zgrlklerin gelitirilmesi, korunmas ve gerekletirilmesini engelleme ve nleme tehlikesi tayan tm ynlerini bildirme hakkn ierir. Madde 9 1-nsan haklar ve temel zgrlklerin kullanlmasnda, bu Bildirgede amalanan insan haklarnn korunmas ve gelitirilmesinde bireysel olarak
233

ve bakalaryla birlikte herkesin, bu haklarn ihlal edildii durumlarda bavuru yapma olanandan etkin bir biimde faydalanmaya ve korumadan yararlanmaya hakk vardr. 2- Bu amala, haklar ve zgrlkleri ihlal edilen herkesin, kiisel olarak veya yasa tarafndan izin verilen temsilcileri araclyla ikayette bulunma ve hukuksal bir otorite nnde veya yasayla kurulan bamsz, yansz ya da yetkili tm dier otoriteler nnde kamuya ak mahkemede ikayetini inceletme ve bu haklar ve zgrlkleri ihlal edildiinde, yasalar uyarnca bu otoritelerden tazminat dahil olmak zere zarar-ziyann telafisini ngren bir karar alma ve ayn zamanda makul bir srede kararn ve yarg kararnn uygulamasna hakk vardr. 3- Yine bu amala herkesin, bireysel olarak ve bakalaryla birlikte, zellikle: a) nsan haklarnn ve temel zgrlklerin ihlali konusunda, ikayet zerine makul srede karar vermesi gereken, ulusal olarak yetkili klnan adli, idari veya yasama otoritelerine veya Devletin hukuksal sistemine uygun olarak kurulan yetkili tm dier otoritelere dileke veya dier uygun yntemlerle bavurarak devlet grevlileri ve organlarnn politika ve eylemlerini ikayet etme; b) Ulusal yasalar ile uygulanabilir uluslararas ykmllk ve taahhtlerin uygunluu zerine kanaat oluturma amacyla, durumalarda, kovuturmalarda ve kamu davalarnda hazr bulunma. c) nsan haklar ve temel zgrlklerin savunulmas iin nitelikli ve profesyonel bir hukuksal yardm veya uygun olan tm dier tavsiye ve yardmlar sunma ve salama hakk vardr. 4- Yine bu amala ve uygulanabilir uluslararas prosedr ve belgelere uygun olarak herkesin, bireysel olarak ve bakalaryla birlikte, insan haklar ve temel zgrlklerle ilgili raporlar almak ve incelemek iin, genel veya zel yetkisi olan uluslararas organlara ulama ve bu organlarla hibir snrlama olmakszn iletiim kurma hakk vardr. 5- Kendi yarg alannda bulunan tm topraklarda, insan haklar ve temel zgrlkler ihlalinin varolduuna inanmak iin nedenler bulunduunda devletin sratli ve yansz bir soruturma srdrmesi veya olayn aydnla kavumas iin dava almasn dikkatle izlemesi gerekir. Madde 10 Hi kimse edimde bulunarak veya gerektii durumlarda mdahaleden kanarak insan haklarnn ve temel zgrlklerin ihlaline katlamaz; kimse bu hak ve zgrlklerin ihlalini reddettii iin cezalandrlamaz ve tedirgin edilemez.

234

Madde 11 Herkesin, bireysel olarak ve bakalaryla birlikte, yasaya uygun olarak i ve mesleini yapma hakk vardr. Meslek ve ii erevesinde, bakasnn insanlk onuruna, insan haklarna ve temel zgrlklerine zarar verme riski bulunan herkes bu hak ve zgrlklere saygl olmaya ve, i ve meslek davran ve etiine uygun ulusal ve uluslararas normlara uymaya mecburdur. Madde 12 1- Herkesin, bireysel olarak ve bakalaryla birlikte, insan haklar ve temel zgrlklerin ihlaline kar mcadele etmek iin barl etkinliklere katlmaya hakk vardr. 2- Devlet, bu Bildirgede amalanan haklarn meru kullanm erevesinde iddet, tehdit, misilleme eylemi, fiili veya hukuksal ayrmclk, bask veya dier keyfi hareketlere kar, bireysel olarak ve bakalaryla birlikte hareket eden tm kiilerin yetkili otoritelerce korunmas iin gerekli tm nlemlerin alnmasn dikkatle izler. Bu bakmdan, herkes, bireysel olarak ve bakalaryla birlikte, bar yollarla, insan haklarnn ve temel zgrlklerin ihlaline neden olan, ve devletin ihmali olan durumlar da dahil olmak zere, devlete isnat edilebilen etkinlik ve eylemlerle birlikte baka grup ve bireylerce ilenmi insan haklar ve temel zgrlklerin kullanlmasyla ilgili iddet eylemlerine kar tepki gsterdiinde, ulusal yasalarca etkin biimde korunmaya hakk vardr. Madde 13 Herkesin, bireysel olarak ve bakalaryla birlikte, bu Bildirgenin 3. maddesine uygun olarak, bar yollarla, salt insan haklarn ve temel zgrlkleri koruma ve gelitirme amacyla kaynaklar isteme, alma ve kullanma hakk vardr. Madde 14 1- Devletin, kendi yarg alannda bulunan tm kiilere sivil, politik, ekonomik, sosyal ve kltrel haklarnn anlalmasn kolaylatrmak iin yasamaya ilikin, tzel, ynetsel ve dier alanlarda gerekli tedbirleri alma zorunluluu vardr. 2- Bu tedbirler zellikle: a) Ulusal yasa ve ynetmelik metinlerinin ve insan haklarna ilikin uygulanabilir uluslararas temel belgelerin yaynna ve bunlardan geni bir ekilde yararlanabilmeye, b) Taraf olduu insan haklarna ilikin uluslararas belgeler uyarnca kurulan organlara devlet tarafndan sunulan periyodik raporlar dahil olmak zere insan haklar alanndaki uluslararas dokmanlara, ayn zamanda incelenen raporlarn analitik zetleri ile bu organlarn resmi raporlarna, eitlik
235

temeli zerinde, tam ulaabilmeye ilikin olacaktr. 3- Devlet, kendi yarg alanna giren tm topraklarda, insan haklarnn korunmas ve gelitirilmesi iin, bir arabulucu, bir insan haklar komisyonu veya baka bir ulusal kurum gibi dier bamsz ulusal kurumlarn kurulmas veya atanmas ve gelitirilmesini gerektiinde gvence altna alr ve destekler. Madde 15 Devletin, tm renim dzeylerinde, insan haklar ve temel zgrlklerin eitimini kolaylatrma ve gelitirme ve avukatlarn, kolluk glerinin, silahl kuvvetler personeli ile devlet grevlilerinin eitimlerinden sorumlu olanlarn renim programlarnda insan haklar retimine uygun elere yer verilmesini dikkatle izleme sorumluluu vardr. Madde 16 Bireyler, hkmet d kurulular ve uzman kurumlarn; ierisinde etkinliklerini srdrdkleri topluluk ve toplumlarn farkllklarn gznnde bulundurarak, uluslar ve tm rksal ve dinsel gruplar arasnda zellikle anlay, hogr, bar ve dostluk ilikilerini daha ok pekitirmek amacyla bu alanda srdrlen, yetitirme, aratrma gibi etkinlikler erevesinde tm insan haklar ve temel zgrlklere ilikin sorunlarda halk daha duyarl klmaya katkda bulunmada oynadklar nemli bir rol vardr. Madde 17 Bu Bildirgede amalanan haklar ve zgrlklerin kullanlmasnda, bireysel olarak ve bakalaryla birlikte hareket eden herkes, srf bakalarnn insan haklarn ve zgrlklerini tanma ve sayg gsterme amacyla, ayn zamanda demokratik bir toplumda ahlak, kamu dzeni ve toplumun genel refahnn adil gereklerinin salanmas amacyla belli uluslararas ykmllklere uygun olarak belirlenen ve yasaca ngrlen snrlamalara tabidir. Madde 18 1- Her insann, kiiliinin tam ve zgr geliimini ancak ierisinde gerekletirme olana bulduu toplulua kar devleri vardr. 2- Bireyler, gruplar, kurumlar ve hkmet d kurulularn demokrasinin korunmas ve insan haklarnn ve temel zgrlklerin gelitirilmesi ve korunmasnda toplumun, kurulularn ve demokratik srecin ilerletilmesi ve gelitirilmesine katkda nemli bir rol ve sorumluluklar vardr. 3- Ayn ekilde, bunlarn kiinin nsan Haklar Evrensel Beyannamesi ve dier insan haklar belgelerinde belirtilen hak ve zgrlklerin tam olarak gerekletirilebildii bir sosyal ve ekonomik dzeni ilerletme hakkna katkda bulunmada nemli bir rol ve sorumluluu vardr.
236

Madde 19 Bu Bildirgenin hibir maddesi, bir birey, grup veya toplum organ, veya devletin, Bildirgede belirtilen haklar ve zgrlklerin ortadan kaldrlmasn amalayan bir etkinlie girime veya bu trden bir eylemde bulunmaya hakk olduu biiminde yorumlanamaz. Madde 20 Ayn ekilde, bu Bildirgenin hibir maddesi, birey, grup, kurum veya hkmet d kurulularn Birlemi Milletler artnn hkmlerine ters den etkinliklerini destekleme veya tevik etmeye devletlerin izin verecei biiminde yorumlanamaz. eviren: Selahattin Esmer

*. BM Genel Kurul kabul tarihi: 9 Aralk 1998.

237