1.

ÜRÜN TANIMI ve KAPSAMI

Et, yüksek biyolojik değeri, doyuruculuğu ve tat maddeleri açısından insan

beslenmesinde ön sırada yer alan önemli bir besin maddesidir. Et, esansiyel
aminoasitler ve bazı mineraller bakımından oldukça zengindir. Buna karşılık
vitaminler ve esansiyel yağ asitleri bakımından fakirdir. Etin yapısı türlerine göre
farklılık gösterir. Hatta bir türün ırkları ve de aynı hayvanın farklı kastan olanlar
arasında bile yapısal farklılıklar söz konusudur. Çeşitli türlerin etlerinin bileşimine
ilişkin bilgiler Tablo 1 de verilmiştir.

Tablo 1: Sınıflandırılmış Sığır ve Dana Etlerinin Kimyasal Kompozisyonu

% Bağdoku
Etin Cinsi % Nem % Yağ % Et Proteini % Kül % BEFFE
Proteini
SIĞIR
Yağsız,
75,9 2,0 19,2 0,9 0,9 18,3
tendonsuz,sıfaksız
Tendosuz, max
75,0 4,1 20,7 3,0 1,2 17,7
%5 yağ
Max. Tendo, sıfak,
69,4 9,2 21,0 4,8 1,3 16,2
%5 yağ
Az triminmingli*,
68,2 11,3 19,7 3,1 0,8 16,6
%15 yağ
%5 Tendo, sıfak,
66,0 14,3 19,3 3,3 0,5 15,9
max %20 yağ
Kaba trimmingli,
60,3 20,9 18,1 3,2 0,7 14,9
%30 yağ
Et üstü yağ veya
21,3 69,1 9,0 4,3 0,6 4,7
eritilmiş yağ
Bağ doku orta
65,1 3,7 30,5 21,6 0,7 8,9
yağlı
DANA
Yağsız, tendosuz,
77,3 2,1 20,0 0,9 0,6 19,1
sıfaksız
Trimmingli %5 yağ 70,4 7,5 19,3 3,1 0,8 16,2
Tendo, sıfak max.,
74,7 4,3 19,1 3,3 1,9 15,8
%5 yağ
Kaba trimmingli,
65,8 13,9 10,0 3,0 1,8 16,0
%15 yağ
Tendo, sıfak %5,
63,8 18,4 17,5 2,3 0,8 15,2
%20 yağ
Kaba trimmingli,
61,8 20,7 17,1 2,4 1,4 14,7
%30 yağ
Kaynak: Aydın Öztan, Et Bilimi ve Teknolojisi, s: 16-17, 2. Baskı, Hacettepe
Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Yayınları, Yayın no: 19, Ankara 1995

*:Trimming (Etteki tendo, sıfak, fazla yağlar, deri ve üst zarların temizlenme işlemi)

1
 Tabloda görüldüğü gibi değişik grup etler arasında protein bakımından farklılık
çok büyük değildir. Fakat yağ söz konusu olduğunda farklılık iyice
artmaktadır.Özellikle protein içeriği ve protein kalitesi göz önüne alındığında etin
önemli bir besin maddesi olduğu anlaşılmaktadır. Bunun yanında özellikle son
yıllarda kırmızı et ve et ürünlerinin tüketimine karşı çıkan görüşler de
yaygınlaşmaktadır. Burada kırmızı et ve ürünlerindeki yağın kolesterol içermesi, etin
ürik asit yönünden zenginliği ve bazı et ürünlerinin içerdiği biyojenik maddeler nedeni
ile kansorojen nitelik kazandıkları yönünde görüşlerin payı vardır. Bu yaygın kanıya
özellikle koyun etinin sığır etine göre kolesterol bakımından çok daha zengin olduğu
imajı da eklenince koyun eti tüketiminden kaçma eğilimi güçlenmiştir. Oysa yapılan
çalışmalarda kolesterol bakımından sadece sığır ve koyun değil, genelde çeşitli
türlerin etleri arasında önemli farklılık olmadığı ortaya konulmuştur1.

ISIC Uluslararası Standart Endüstriyel Sınıflandırma-International Standard

Industrial Classification’un 3. Değişikliğinin 1511 kod no’lu sınıflandırmasına göre; et
ve et ürünlerinin muhafazası, işlemesi ve üretimi; sığır, domuz, koyun, keçi, at,
kanatlı, tavşan, av hayvanları ile karada veya bu iş için yapılmış gemilerde işlenen
balinalar ile diğer hayvanların mezbahadaki kesim ve takip eden işlemleri ile
paketlenmesini kapsamaktadır.

Taze soğutulmuş ve dondurulmuş et ve kanatlı eti üretimi,

Et ve et ürünlerinin kurutma, dumanlama, tuzlama, tuzlu suda veya konserve
olarak hazırlanması ve muhafaza edilmesi,
Sosis üretimi,
Domuz yağı ve yenilebilir diğer hayvansal yağların rendering ve rafinasyonu,
Et ve sakatatın yem ve un olarak üretimi,
Kesim; ham post ve deri, yapağı,tüy, dişler ve kemik gibi yan ürünlerin
üretimini de içerir.2

2. DÜNYADA KIRMIZI ET SEKTÖRÜ

2.1.Üretim

2.1.1.Manda Eti Üretimi

Dünya manda eti üretiminde Hindistan 1.471.080 ton (%46,26) ile ilk sırayı
alırken bunu Pakistan ve Çin izlemektedir. Türkiye 5.100 ton (%0,07) ile 18. sırada
yer almaktadır. Kesilen hayvan sayısında Hindistan 10.660.000 baş (%46,96) ile yine
ilk sırada yer alırken bunu Çin ve Pakistan izlemektedir. Türkiye ise 28.000 baş
(%0,06) ile 19. sırada yer almaktadır. Karkas veriminde ise Tayland 253,0 kg/baş ile
dünyada ilk sırayı alırken bunu Nepal ve Bulgaristan izlemektedir. Türkiye 182,1
kg/baş ile dünya ortalamasının (140,1 kg/baş) üzerinde bir verime sahiptir.3

1
Yrd. Doç. Dr. Aşkın Kor, Koyun yetiştiriciliği ve Kırmızı Et Üretimi, www.tarim.gov.tr, sanal kütüphane,
makaleler.
2
DPT Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı, Gıda Sanayi Özel İhtisas Komisyon Raporu, Et ve Et Ürünleri
Sanayi Alt Komisyon Raporu, s:2, Ankara, 2001
3
www.tzob.org.tr, Yayınlar, Ürün Raporları, Büyük Baş Hayvan Yetiştiriciliği
2
Tablo 2: Dünyada Manda Eti Üretiminde Önde Gelen Ülkeler ve Türkiye’nin Yeri

Ülkeler Üretim(ton) %
Hindistan 1.471.080 46,26
Pakistan 509.000 16,01
Çin 396.250 12,46
Mısır 306.500 9,64
Nepal 130.000 4,09
Vietnam 98.900 3,11
Filipinler 81.000 2,55
Tayland 53.130 1,67
Endonezya 45.128 1,42
Myanmar 22.440 0,71
Türkiye 5.100 0,16
Dünya 3.179.887 100
Kaynak: FAO

Tablo 3: Dünyada Kesilen Manda Sayısında Önde Gelen Ülkeler ve Türkiye’nin

Yeri

Ülkeler Kesilen Hayvan %

(Baş)
Hindistan 10.660.000 46,96
Çin 3.955.700 17,43
Pakistan 3.800.000 16,74
Mısır 1.750.000 7,71
Nepal 595.000 2,62
Vietnam 460.000 2,03
Filipinler 425.000 1,87
Tayland 210.000 0,93
Endonezya 209.000 0,92
Laos 166.360 0,73
Türkiye 28.000 0,12
Dünya 22.701.140 100
Kaynak: FAO

3
Tablo 4: Dünyada Manda Karkas Ağırlığında Önde Gelen Ülkeler ve Türkiye’nin
Yeri

Ülkeler Ortalama Karkas

Ağırlığı (kg/baş)
Tayland 253,0
Nepal 218,5
Bulgaristan 216,7
Endonezya 215,9
Vietnam 215,0
İtalya 200,0
Filipinler 190,6
Türkiye 182,1
Malezya 181,4
Brunei Darussalam 180,0
Dünya 140,1
Kaynak: FAO

2.1.2.Sığır ve Dana Eti Üretimi

Dünya sığır ve dana eti üretiminde A.B.D. 12.226.000 ton (%20,81) ile ilk
sırayı alırken bunu Brezilya ve Çin izlemektedir. Türkiye 381.000 ton (%0,65) ile 28.
sırada yer almaktadır. Kesilen hayvan sayısında Çin 40.571.400 baş (%14,08) ile ilk
sırada yer alırken Bunu A.B.D. ve Brezilya izlemektedir. Türkiye ise 2.400.000 baş
(%0,83) ile 23. sırada yer almaktadır. Verimde Japonya 435,3 kg/baş ile ilk sırada yer
alırken bu ülkeyi İsrail ve Kanada izlemektedir. Türkiye 158,8 kg/baş ile Dünya
ortalamasının (203,9 kg/baş) altında bir verime sahiptir.4

Tablo 5: Dünyada Sığır ve Dana Eti Üretiminde Önde Gelen Ülkeler ve

Türkiye’nin Yeri

Ülkeler Üretim(ton) %
A.B.D. 12.226.000 20,81
Brezilya 7.385.000 12,57
Çin 5.619.026 9,57
Arjantin 2.800.000 4,77
Rusya Fed. 2.075.000 3,53
Avustralya 2.073.000 3,53
Fransa 1.650.000 2,81
Hindistan 1.490.410 2,54
Meksika 1.452.000 2,47
Almanya 1.320.000 2,25
Türkiye 381.000 0,65
Dünya 58.741.931 100
Kaynak: FAO

4
www.tzob.org.tr, Yayınlar, Ürün Raporları, Büyük Baş Hayvan Yetiştiriciliği
4
Tablo 6: Dünyada Kesilen Sığır ve Dana Sayısında Önde Gelen Ülkeler ve
Türkiye’nin Yeri

Ülkeler Kesilen Hayvan (Baş) %

Çin 40.571.400 14,08
A.B.D. 36.853.000 12,79
Brezilya 34.200.000 11,87
Hindistan 14.470.001 5,02
Arjantin 12.600.000 4,37
Rusya Fed. 12.300.000 4,27
Avustralya 9.229.000 3,20
Meksika 6.800.000 2,36
Fransa 5.800.000 2,01
Ukrayna 4.890.000 1,70
Türkiye 2.400.000 0,83
Dünya 288.082.417 100
Kaynak: FAO

Tablo 7: Dünyada Sığır ve Dana Karkas Ağırlığında Önde Gelen Ülkeler ve

Türkiye’nin Yeri

Ülkeler Ortalama Karkas

Ağırlığı(kg/baş)
Japonya 435,3
İsrail 379,3
Kanada 336,5
A.B.D. 331,8
Belçika 315,8
Lüksemburg 314,3
Almanya 309,0
Avusturya 304,0
Kore Cumh. 303,3
İrlanda 302,8
Türkiye 158,8
Dünya 203,9
Kaynak: FAO

5
 2.2. Üretici ve Tüketici Fiyatları5

Tablo 8: Bazı Ülkelerde Sığır ve Dana Eti Üretici ve Tüketici Fiyatları ($/kg)

Ülkeler 1999 2000 2001 2002 2003

AB 2,45 1,90 1,80 2,01 2,26
Arjantin 0,79 0,86 0,85 0,40 1,25
Avustralya(Üretici) 1,26 1,22 1,25 1,55 2,00
Avustralya(Tüketici) 6,39 6,03 5,57 6,58 8,28
Brezilya 1,17 1,31 1,80 1,82 2,38
Kanada 2,23 2,08 0,62 0,62 0,73
Çin (Üretici) 1,70 1,78 1,81 1,95 2,04
Çin (Tüketici) 1,82 1,90 1,93 2,08 2,18
Yeni Zelanda 0,92 1,18 0,95 0,77 1,09
ABD (Üretici) (Nebraska
1,45 1,51 1,60 1,48 1,64
fiyatları)
ABD (Tüketici ) 6,35 6,76 7,46 7,29 7,66
*Türkiye (Üretici) 5,03 4,51 2,85 2,66 3,15
Kaynak: www.fapri.iastate.edu/publications/outlook 2000, 2001,2002,2003 verileri
www.iccfx.com/history services sitesindeki çapraz kur verileriyle ABD dolarına
çevrilmiştir.

*:Türkiye Fiyatları raporda yer alan fiyatlar Merkez Bankası yıllık çapraz kur verileri
ile ABD Dolarına çevrilmiştir.

2.3. Avrupa Birliği’nde Hayvancılığa Yapılan Desteklemeler

AB’de FEOGA Garanti Fonu (Fonds européen d'orientation et de garantie

agricole), FEOGA harcamalarına bakıldığında, bütçeden hayvancılığa yıllara göre
sırasıyla 1999 yılında %23,87 (9440,0 Milyon Euro), 2000 yılında %22,92 (9275,2
Milyon Euro), 2001 yılında %22,71 (9558,3 Milyon Euro), 2002 yılında %24,55
(10859,6 Milyon Euro) ve 2003 yılında ise %29,25’lik (13.099 Milyon Euro) bir pay
ayrıldığı görülmektedir.

Bitkisel üretime ayrılan payın ise yıllara göre değişmekle birlikte hayvancılığa
ayrılan payın iki katı olduğu görülmektedir.

5
www.tzob.org.tr, Yayınlar, Ürün Raporları, Büyük Baş Hayvan Yetiştiriciliği
6
Tablo 9: Yıllar İtibariyle FEOGA Garanti Harcamalarından Hayvancılığa Ayrılan
Miktar (milyon Euro) ve Pay (%)

Harcama
1999 % 2000 % 2001 % 2002 % 2003 %
Kalemleri
Bitkisel
26739,1 67,62 25812,3 63,79 26713,6 63,48 27349,0 61,83 26176,0 58,45
Ürünler
Hayvansal
9440,0 23,87 9275,7 22,92 9558,3 22,71 10859,6 24,55 13099,0 29,25
Ürünler
Bağlı
773,4 1,96 1173,0 2,90 1447,5 3,44 1426,6 3,23 807,5 1,80
Harcamalar
Kırsal
2588,3 6,55 4176,4 10,32 4363,8 10,37 4595,0 10,39 4698,0 10,49
Kalkınma
Parasal
(500) - (500) - (500) - (250) - 0 -
Rezerv
Toplam 39.540,8 100 40.466,7 100 42.083,3 100 44.230,2 100 44.780,5 100
Kaynak: Tarım ve Köyişleri Bakanlığı AT Koordinasyon Dairesi Başkanlığı

AB’de FEOGA Garanti harcamalarında hayvancılık kalemlerine baktığımızda,

2003 yılı itibariyle en fazla payı %18,77 ile sığır ve dana etinin aldığı, bunu %4,03 ile
de koyun ve keçi eti desteklemelerinin izlediği görülmektedir. Genel bir değerlendirme
yapıldığında, hayvancılık destekleme kalemlerinde yıllar itibariyle bir artışın söz
konusu olduğu görülmektedir.

Tablo 10: Ürünler İtibariyle FEOGA Garanti Harcamaları

2001 2002 2003

Ürünler Milyon Milyon Milyon
% % %
Euro Euro Euro
Sığır/Dana Eti 6054,0 14,39 8095,0 18,30 8404,0 18,77
Geri Ödemeler 362,6 488,0 534,0
Müdahaleler 5691,3 7607,0 7870,0
Kamu ve Özel
325,8 522,0 29,0
Depolama
Emzirici İnek Primleri 1776,9 1977,0 2157,0
Özel Primler 1530,0 1788,0 1967,0
BSE Önlemleri 518,8 931,0 544,0
Koyun ve Keçi Eti 1447,3 3,44 672,0 1,52 1805,0 4,03
Müdahaleler 1449,3 672,0 1805,0
Kaynak: Avrupa Birliği Komisyonu Tarım Genel Müdürlüğü

AB’de sığır ve dana etine yüksek oranda müdahale edilmekte ve

korunmaktadır. Destekleme sistemi, destekleme alımı, özel depolama ve prim
ödemelerinden oluşmaktadır. Müdahale kurumları müdahale fiyatlarından alım
yapmak zorundadırlar. Reformlara geçiş dönemi olan 1999 yılında müdahale fiyatı
karkas için 3,475 EUR/t olmuştur. Müdahale alımları, piyasa fiyatı müdahale

7
 fiyatının %80’inin altına düştüğünde başlamaktadır. Müdahale alımlarında oluşan
ortalama fiyat müdahale fiyatının %80’ine eşittir. Tablodaki müdahale fiyatları
müdahale fiyatının %80’idir. 1992 yılında düşürülen müdahale fiyatını telafi etmek
için boğa ve öküz üreticilerine çeşitli prim ödemeleri uygulanmıştır. 1999 yılında
boğalar 10 aylık olduklarında 135 EUR/baş, öküzler 10 ve 22 aylık olduklarında iki
kez 108.5 EUR/baş ödemeye hak kazanmışlardır. Prim ödemeleri en çok 90 baş
için yapılmıştır.

Yüksek iç fiyatlar sektörün gümrük tarifeleri ile korunmasını ve ihracat

sübvansiyonunu gerekli kılmaktadır. Hemen hemen tüm ürünlerde %180 ile %390
arasında değişen değişken gümrük vergisi uygulanmaktadır. DTÖ antlaşması
çerçevesinde bu oranlarda indirim yapılmasına rağmen AB’ye et ihraç etmek
mümkün değildir. İhracat sübvansiyonu dünya piyasalarında ve AB piyasalarındaki
gelişmelere göre Avrupa Komisyonu tarafından belirlenmektedir. Gündem 2000’le
sığır etinde yeni bir OPD (ortak piyasa düzeni) oluşturulmaya çalışılmıştır. 2003
yılından itibaren özel depolama sistemi müdahale alımlarının yerini almıştır.
Temmuz 2003’den itibaren özel stoklama fiyatı olan 2224 EUR/t geçerli olmuştur.
Ayrıca Güvenlik Ağı (safety net) müdahalesi uygulama fiyatı aşağıya
çekilmektedir. Üye devletlerin birinde veya bölgede ortalama fiyat 1,560
EUR/tonun altına düştüğünde bu tür müdahale uygulamaya konulacaktır.
Müdahale fiyatının düşüşünün üreticilere etkisini hafifletmek için uygulamada olan
primler 2002 yılına kadar yaklaşık %40 artırılmış daha sonra sabit kalmıştır. Ek
olarak sekiz aydan büyük sığırlar ve danalar için kesildiğinin veya üçüncü ülkelere
ihracatının ispatlanması durumunda kesim primi ödemesi başlamıştır.6

Tablo 11: AB’nde OTP Çerçevesinde Hayvancılığa Yapılan Destekler

Ürünler
1999 2000 2001 2002-2006
SIĞIR ETİ
Müdahale Fiyatı (EUR/t Karkas
2780.00 2594.00 2410.00 2224.00*
Ağırlık)
Boğa Özel Primi
135.00 160.00 185.00 210.00
(EUR/Baş/Hayatta Bir)
Öküz Özel Primi
108.50 122.00 136.00 150.00
(EUR/Baş/Hayatta İki)
Etlik Sığır Primi ((EUR/Baş/Yıl) 145.00 163.00 182.00 200.00
KesimPrimi;Boğa,Öküz,İnek,Düve
- 27.00 53.00 80.00
(EUR/Baş)
Kesim Primi; Dana (EUR/Baş) - 17.00 33.00 50.00
Ekstansifikasyon Primi; Boğa,
36.00 100.00 100.00 100.00
İnek (EUR/b; Bir)
Ekstansifikasyon Primi;Öküz
36.00 100.00 100.00 100.00
(EUR/b; İki)
Kaynak: European Commission, 1999a,1999b ve Çeşitli Genelgeler

6
www.tzob.org.tr, Yayınlar, Ürün Raporları, Büyük Baş Hayvan Yetiştiriciliği
8
*:“Depolama Temel Fiyatı.” 1 Temmuz 2002’den itibaren müdahale fiyatı
uygulamasına son verilmiştir. AB piyasa fiyatı bu fiyatın %103’ünün altına
düştüğünde özel depolama ödemesi için referans alınacak fiyatı ifade etmektedir.

3. TÜRKİYE’DE KIRMIZI ET SEKTÖRÜ

Ülkemizin doğal yapısı ve ekolojik şartları, ilgili kesimlerin büyük çoğunluğu

tarafından hayvancılığa elverişli kabul edilmesine rağmen, Cumhuriyetin
kuruluşundan günümüze kadar hemen hiçbir dönemde hayvansal üretim arzulanan
düzeye ulaştırılamamıştır. Hatta son yıllarda hemen her dönemde hayvansal
üretimde gerilemeden söz edilmektedir. Gerçekten de hem hızla artan nüfusun
ihtiyaçları hem de tüketim alışkanlıklarının değişmesi ile ortaya çıkan talepler hemen
hiçbir dönemde yeterli kabul edilebilecek ölçüde karşılanamamıştır.

Türkiye’nin kırmızı et üretim kaynakları sığır, koyun, keçi ve mandadır.

Bunlardan koyun ve keçi uzun yıllar kırmızı et üretiminin büyük kısmını sağlamıştır.
Ancak son yıllarda hem kırmızı et üretimi istenen ölçüde artmamış hem de
tüketicilerin tercihi sığır etine yönelmiştir. Sığır etinin görece yağsız olduğu düşüncesi
yanında, piyasaya sunulmasında daha fazla çeşitlilik sağlanabilmesinden de
kaynaklanan tercih değişikliği, doğal olarak, üretime de yansımıştır.7

3.1. Üretim Yöntemi-Teknoloji

Ülkemizde kasaplık hayvan kesimlerinin büyük bir kısmı halen küçük ve iptidai
mezbahalarda gerçekleştirilmekte, et ve et ürünleri çoğunlukla hijyenik ve teknolojik
açıdan uygun olmayan şartlarda üretilmeye çalışılmaktadır. Diğer taraftan kasaplık
hayvanların nakli şartları arzu edilen düzeyde değildir. Kesim öncesi kötü muameleler
nedeniyle hayvanlar strese girmekte ve sonuçta et kalitesi olumsuz yönde
etkilenmektedir. Kesimden önce yapılan canlı hayvan muamelesi ve kesimden sonra
yapılan et muayenesi açısından da önemli problemler söz konusudur. Küçük
işletmelerde soğutma üniteleri bulunmadığından karkaslar değerlendirilmemekte,
yine karkaslar, deri ve iç organlar uygun olmayan araçlarla nakledilmektedir. Karkas,
kalite derecelendirilmesi yönünde hiçbir değerlendirmeye tabi tutulmamaktadır.
İşletmelerde yeterli eğitime sahip eleman sayısı oldukça azdır. Deneyimli elemanlar
genellikle büyük ve modern işletmelerde çalışmaktadırlar.

Bütün bu nedenlerden dolayı ülkemizdeki kasaplık hayvanların büyük ve

modern işletmelerde kesilerek her türlü ürünün etkin bir şekilde değerlendirilmesini
sağlayacak düzenlemelere gidilmesi gerekmektedir.

Hayvanlar bu amaca uygun araçlarla nakledilmeli, kesim öncesi

muayenelerinin yapılmasını takiben hayvanlar dinlendirildikten sonra hayvanın strese
girmesini engelleyecek tedbirler alınıp askıda kesim yapılmalıdır. Hayvanların strese
girmesini engellemek için ülkemizde kullanılmamakla birlikte çok sayıda ülkede

7
Yrd. Doç. Dr. Aşkın Kor, Koyun yetiştiriciliği ve Kırmızı Et Üretimi, www.tarim.gov.tr, sanal kütüphane,
makaleler.
9
kesimden önce sersemletme yöntemleri uygulanmaktadır. Deri yüzümünde ispire ve
kesiklerin en az düzeye indirilmesi için deri makinesi ile yüzüme geçilmesi ve deriden
bulaşmaları önlemek için deriye yukarıdan aşağıya doğru alan makinelerin
kullanılması, kesimlerin hijyenik ve teknolojik kurallara uygun olarak dizayn edilmiş ve
yeterli ekipmanı olan modern işletmelerde yapılması beyaz ve kırmızı sakatatın ayrı
ayrı yerlere alınması ve gerekli işlemlere tabi tutulması, et muayenesinin yapılması
gerekmektedir. Muayene sonucunda insan tüketimine uygun bulunmayan veya şarta
tabi olarak değerlendirilebilecek etlere uygulanacak işlemler için uygun düzenekler
bulunmalıdır. Bu durum tüketici sağlığı ve hastalıkların yayılmaması açısından önem
taşımaktadır. Karkaslar kesimden sonra soğutma ünitelerine alınmalı, soğutma işlemi
soğuk sertleşmesine neden olmayacak şekilde uygulanmalıdır. Mezbahalarda
otomasyona yer verilmeli, karkasın kontaminasyonunu minimum düzeyde tutacak
tedbirler alınmalıdır.

Ülkemizde mezbahaların, canlı hayvan ve et nakil araçlarının temizlik ve

dezenfeksiyonu yeterince yapılmamaktadır. Bunların uygun materyalle ve düzenli
olarak temizlenmesi ve taşıma işlemine standardizasyon ve tescil getirilmesi
gerekmektedir.

Özellikle küçük işletmelerde kan, deri ve diğer yan ürünlerin buralara yakın
merkezlerde işleme tesislerinin olmaması nedeniyle değerlendirilmemesi, hem çevre
açısından hem de ekonomik açıdan kayba neden olmaktadır. Bu ürünlerin toplanıp
rendering ünitesine ve işleme merkezlerine sevk edilmesi gerekmektedir.

3.1.1. Taze Et

Ülkemizde bonfile, biftek, pirzola, parça et, kuşbaşı ve kıyma gibi taze et
ürünleri üretiminde standart bir yöntem uygulanmamakta, bunlar gelişi güzel elde
edilip pazara sunulmaktadır. Bu ürünler, soğutulmuş ve kalite sınıfı belirlenmiş
karkaslardan standart parçalama sonucu üretilmelidir. Parçalama sonucu elde edilen
ürünler uygun şekilde ambalajlanıp etiketlenmeli ve soğuk zincir içerisinde taşınmalı
ve pazarlanmalıdır. Etiket üzerinde muhafaza sıcaklığı ve süresi mutlaka
belirtilmelidir.

Ekonomik nedenlerden dolayı karkasların tamamen olgunlaşması

sağlanamadığından büyük parça etler vakum uygulanarak ambalajlandıktan sonra
soğukta muhafazada olgunlaştırılmalıdır. Ancak yüksek pH değerine sahip etler raf
ömürlerinin kısa olması sebebi ile bu tür uygulamaya tabi tutulmamalıdır.

3.1.2. Dondurulmuş Et

Günümüzde etlerin bir kısmı dondurularak muhafaza edilmektedir. Etin

dondurulmasında, donma hızının yüksek tutulması, dondurulmuş ürünün kalitesinin
korunması veya oluşan değişikliklerin minimum seviyede tutulması açısından oldukça
önemlidir. Karkas veya parça etler önce sıcaklığı -25 0C ile -45 0C arasında değişen
yatay ve dikey hareketli hava sirkülasyonunun sağlandığı tünellerde dondurulmalı ve
sonra da -18 0C ile -30 0C de muhafazaya alınmalıdır. Aynı depo koşullarında, farklı
tür etlerin donmuş muhafaza süreleri birbirlerinden önemli ölçüde farklıdır. Burada
10
karkasın genel konformasyonu, kabuk yağı kalınlığı ve oranı, karkasın tüm yağ oranı,
yağların doymamışlık ölçüsü, karkasın fizyolojik yaşı önemli ölçüde etkilidir. Ön
soğutma süresi, ambalajlama şekli ve et parçalarının büyüklüğü gibi faktörler de
muhafaza süresi etkilidir.

Et endüstrisinde parçalanmış parça etlerin ve özellikle kemiksiz etlerin

dondurulması ve donmuş muhafazası gün geçtikçe önem kazanmaktadır. Böylece,
kemikler için ilave bir soğutma yapılmadığından enerji tasarrufu da sağlamakta ve
donmuş muhafaza da az yere ihtiyaç duyulmaktadır. Ayrıca, kemiksiz etlerde daha
kolay ve etkin bir ambalajlama yapılabilmekte, ürünün çözündürülmesi daha kolay
olmakta veya bazı ürünlere işlenmesinde direkt yani çözündürülmeden
kullanılabilmektedir. Porsiyonlara ayrılmış etlerin ve et ürünlerinin dondurulmasında
başarıyla kullanılan kriyojenik dondurma yöntemi ülkemizde de yaygınlaştırılmalıdır.
Ayrıca kemiksiz parça etlerin ve kıyılmış etlerin dondurulmasında plakalı
dondurucuların kullanımı da teşvik edilmelidir. Bu yöntemde, hava akımında
dondurma yöntemine göre donma hızı daha yüksektir.8

3.2. Üretim ve Kapasite Kullanımı

Ülkemizde kırmızı et sanayi içerisinde çok sayıda kuruluş bulunmaktadır.

Bunlar aşağıda verilen başlıklar altında toplanabilir:

Belediye mezbaha ve kombinaları,

Özel sektöre ait mezbaha ve kombinalar,
Et ve Balık ürünleri A.Ş. ne ait kombinalar,
Et mamulleri üreten özel sektör tesisleri.9

DİE 2002 yılı verilerine göre ülkemizde, üretilen toplam 420.597 ton kırmızı
etin %77,9’u sığır ve dana, %18’i koyun, %3,7’si keçi ve %0,4’ü de mandadan
sağlanmıştır Tablo 12 de görüldüğü gibi ülkemiz kırmızı et üretiminde sığır ve dana
ağırlıklı bir üretim söz konusudur.

8
DPT Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı, Gıda Sanayi Özel İhtisas Komisyon Raporu, Et ve Et Ürünleri
Sanayi Alt Komisyon Raporu, s:22-23, Ankara, 2001
9
DPT Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı, Gıda Sanayi Özel İhtisas Komisyon Raporu, Et ve Et Ürünleri
Sanayi Alt Komisyon Raporu, s:5, Ankara, 2001
11
 Tablo 12: Ülkemizde Toplam Kırmızı Et Üretimi ve Türlerin Payı

Toplam Üretim Toplam Üretimde Payı (%)

Yıllar
(Ton) Sığır ve Dana Koyun Keçi Manda
1990 506.590 64,95 28,34 4,45 2,26
1991 466.620 66,36 27,56 4,19 1,89
1992 448.770 66,98 27,39 3,85 1,78
1993 432.055 68,51 26,11 3,73 1,65
1994 466.040 67,93 27,13 3,19 1,75
1995 414.785 70,50 24,62 3,41 1,47
1996 415.385 72,66 23,62 2,96 0,76
1997 516.878 73,43 22,46 3,02 1,09
1998 532.168 67,51 27,20 4,40 0,89
1999 511.047 68,42 25,92 4,64 1,02
2000 491.215 72,20 22,62 4,36 0,82
2001 435.683 76,11 19,66 3,70 0,53
2002 420.597 77,90 18,03 3,66 0,39

*:Tablodaki veriler mezbaha, kombina ve kurban bayramı kesimlerini kapsamaktadır.

1990 yılı baz alınaraktan hazırlanan Tablo 13 incelendiğinde ise sığır et

üretiminde 1997 yılına kadar bir azalış trendine girildiği, 2002 yılında ise %0,43’lük bir
azalışın olduğu görülmektedir. Manda etinin durumu kötüdür. Sürekli düşüş gösteren
üretim 2002 yılında %85,76’lık bir azalışla acil kararlar alınmazsa yok olma tehlikesi
ile karşı karşıya kalınacağının sinyallerini vermektedir. Grafik incelendiğinde de
türlere göre kırmızı et üretiminde yıllar itibariyle yaşanan dalgalanmalar açıkça
görülmektedir.

12
 Tablo 13: Türkiye’de Yıllar İtibariyle Türlere Göre Kırmızı Et Üretimi (Ton) ve
Değişim Oranları (1990=100)

SIĞIR KOYUN KEÇİ MANDA

Yıllar
Üretim İndeks Üretim İndeks Üretim İndeks Üretim İndeks
1990 329.045 100 143.570 100 22.530 100 11.445 100
1991 309.635 94,10 128.605 89,58 19.570 86,86 8.810 76,98
1992 300.605 91,36 122.940 85,63 17.260 76,61 7.965 69,59
1993 295.995 89,96 112.800 78,57 16.135 71,62 7.125 62,25
1994 316.585 96,21 126.450 88,08 14.855 65,93 8.150 71,21
1995 292.450 88,88 102.115 71,13 14.125 62,69 6.095 53,25
1996 301.835 91,73 98.125 68,35 12.280 54,51 3.145 27,48
1997 379.542 115,35 116.104 80,87 15.592 69,21 5.640 49,28
1998 359.273 109,19 144.703 100,79 23.430 103,99 4.762 41,61
1999 349.681 106,27 132.476 92,27 23.694 105,17 5.196 45,40
2000 354.636 107,78 111.138 77,41 21.394 94,96 4.047 35,36
2001 331.590 100,77 85.661 59,66 16.138 71,63 2.294 20,04
2002 327.630 99,57 75.828 52,82 15.408 68,39 1.630 14,24
Kaynak: DİE, Tarım İstatistikleri Özeti (1983-2002)

Grafik 1: Türkiye Kırmızı Et Üretiminin Türlere ve Yıllara Göre Değişimi

(1990=100)

Türkiye et üretimi, DİE verileri dikkate alınarak değerlendirildiğinde bunun

sadece mezbaha, kombina kesimleri ile kurban bayramında kesilenleri (Türk Hava
Kurumu, Sosyal Hizmetler Çocuk Esirgeme Kurumu, Kızılay gibi kurumlara verilen
deriler esas alınarak hesaplanan) kapsadığı bilinmelidir. Oysa Türkiye’de mezbaha

13
dışı kesimler oldukça fazladır ve bu nedenle DİE yayınlarında belirtilen üretim
değerini tam üretim değeri olarak kabul etmek doğru olmaz.10

3.3. Üretim Maliyetleri

Canlı hayvandan başlayarak et ve et ürünleri imal eden işletmeler genel olarak

katma değeri diğer sanayi dallarına göre düşük olan ünitelerdir. Et ve et ürünlerinin
ana girdisi karkastır ve maliyette en büyük payı alır.11

Tablo 14: Et Üretimindeki Maliyet Oranları

Canlı Hayvan 89,1

İşçilik 2,4
Enerji-yakıt-su 2,3
Genel İmalat Giderleri 1,1
Satış-Pazarlama Giderleri 0,5
Finansman-İdari Giderler 1,2
Amortismanlar 3,4
Toplam Maliyet 100,0

Sanayide üretim maliyeti içerisinde ilk sırayı et veya canlı hayvan almakta, bunu
yardımcı ve katkı maddeleri izlemektedir.

3.4. Fiyatlar12

Tablo 15: 1997-2003 Yılları Arasında Et ve Karma Yem Fiyatlarında Meydana

Gelen Değişimler (1997=100)

Sığır Ve Dana Zincirleme Zincirleme Karma Yem/

Besi Yemi
Yıllar Eti Fiyatı
Fiyatı (TL/Kg)
(TL/Kg) indeks (TL/Kg) indeks (TL/Kg) Karkas Fiyatı
1997 612.481 100 31.320 100 0,05
1998 1.339.813 218,8 48.600 155,2 0,04
1999 2.115.248 157,9 60.480 124,4 0,03
2000 2.813.511 133,0 125.280 207,1 0,04
2001 3.491.322 124,1 210.600 168,1 0,06
2002 4.000.000 114,6 264.600 125,6 0,06
2003 5.774.060 144,4 302.400 114,3 0,05
Kaynak: 1997-2001 Yılı Et Fiyatları TEAE, 2002ve 2003 Yılı Et Fiyatları Tekirdağ Tic.
Bors. Fiyatıdır. Besi Yemi Fiyatları Ankara Yem A.Ş. (Fiyatlara %8 KDV Dahil
Edilmiştir.)

10
www.tzob.org.tr, Yayınlar, Ürün Raporları, Büyük Baş Hayvan Yetiştiriciliği
11
DPT Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı, Gıda Sanayi Özel İhtisas Komisyon Raporu, Et ve Et Ürünleri
Sanayi Alt Komisyon Raporu, s:42, Ankara, 2001
12
www.tzob.org.tr, Yayınlar, Ürün Raporları, Büyük Baş Hayvan Yetiştiriciliği
14
 Et fiyatlarında, bir önceki yıla göre en yüksek artışlar 1998 (%118,8) ve 1999
(%57,9) yıllarında, en düşük artış ise 2002 (%14,6) yılında gerçekleşmiştir.

3.5. Tüketim

Ülke genelinde kırmızı et tüketimi kişi başına yaklaşık 15-16 kg.’dır. Bunun
9,5-10 kg.’ı sığır, 5-5,5 kg.’ı koyun, keçi ve manda etidir. Avrupa Birliği ülkelerinde
ise, kişi başına düşen sadece sığır eti 18-26 kg.’dır. Koyun, keçi ve domuz eti ile
birlikte 76 kg.’a kadar ulaşmaktadır.13

3.6. Ürün Standartları

Sektörde üretilen önemli ürünler için uygulanmakta olan TSE standartları

listesi aşağıda verilmektedir. Diğer ülkelerin standartları incelendiğinde tek tek ürün
bazında standartlara rastlanamamıştır. Örneğin; DIN, ANSI, AFNOR, BSI, NEN gibi
standartların metot ve analiz standartları incelendiğinde bunların kalite yönetimi ve
kalite güvencesi standartlarını içerdiği görülmüştür. Dünya Sağlık Teşkilatı (WHO) ile
Gıda ve Tarım Örgütü (FAO)’nun müşterek hazırladıkları “CODEX ALIMANTARIUS”
komisyonunun standartları ve hijyenik kodları incelendiğinde, standart olarak sayıları
6, hijyenik kod olarak 4 adet gibi belli başlı konuları kapsamaktadır. Dünya artık kalite
ve hijyenik kriterlere önem veren standartlara yönelmektedir. Örnek verilecek olursa,
ülkemizde 6-7 adet karkas standardı mevcuttur (dana, sığır, koyun, kuzu, kılkeçi
oğlağı, manda gibi) bu standartlar küçükbaş ve büyükbaş karkas standardı olarak
ayrılıp daha çok kalite ve hijyen kriterine önem verilmesi gerekmektedir. Ayrıca bu
standartların uygulanabilir nitelikte olması mecburi uygulamaya konulması açısından
önem taşımaktadır.

Dünya ülkelerinde de ülkemizdeki Standartlar Enstitüsü gibi kuruluşlar

bulunmaktadır. Ancak gıda standartlarını oluşturma sorumluluğu bu kuruluşlara ait
değildir. Ülkemizde ilgili Bakanlıklar bünyesinde gıda standart birimleri oluşturulması
durumunda standartların hazırlanmasına hız verilecek, mecburi uygulanabilirliği
kolaylaştırılacak ve gerçekten ihtiyaç duyulan standartların oluşturulması
sağlanabilecektir.14

13
Prof. Dr. Bülent Nazlı, Avrupa Birliği Yolunda Ülkemiz Et Sanayi ve Sorunlar, Gıda Teknolojisi Dergisi, s:
39, Ocak 2004
14
DPT Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı, Gıda Sanayi Özel İhtisas Komisyon Raporu, Et ve Et Ürünleri
Sanayi Alt Komisyon Raporu, s:35-36, Ankara, 2001
15
 Tablo 16: Türk Standartları-Et ve Et Ürünleri Standartları

TS 208 Barsaklar
TS 666 Kasaplık Koyun-Gövde Etleri (Karkas)
TS 667 Kasaplık Kuzu-Gövde Etleri (Karkas)
TS 668 Kasaplık Sığır-Gövde Etleri (Karkas)
TS 669 Kasaplık Dana-Gövde Etleri (Karkas)
TS 670 Kasaplık Kılkeçi-Gövde Etleri (Karkas)
TS 978 Kasaplık Kılkeçi-Oğlağı-Gövde Etleri (Karkas)
TS 6163 Kasaplık Manda-Gövde Etleri
TS 8551 Kasaplık Koyun Gövde Etleri-Parçalama Kuralları
TS 8552 Kasaplık Kuzu Gövde Etleri-Parçalama Kuralları
TS 8553 Kasaplık Sığır Gövde Etleri-Parçalama Kuralları
TS 8554 Kasaplık Dana Gövde Etleri-Parçalama Kuralları
TS 8555 Kasaplık Kılkeçi Oğlağı Gövde Etleri-Parçalama Kuralları
TS 8556 Kasaplık Kılkeçi Gövde Etleri-Parçalama Kuralları
TS 5273 Kasaplık Hayvanlar-Kesim ve Karkas Hazırlama Kuralları
TS 10345 Jöle İşkembe Yapım Kuralları
TS 10346 Jöle İşkembe
TS 5628 Mezbaha Ürünleri-Terim ve Tarifler
TS 8834 Sakatat Hazırlama Kuralları-Yenilebilir Sakatat
TS 9267 Sakatat-Yenilebilir-Soğutma, Dondurma Muhafaza, Taşıma Kuralları
TS 10803 Sakatat-Beyin
TS 10804 Sakatat-Baş
TS 10805 Sakatat-Paça
TS 10806 Sakatat-Yürek
TS 10807 Sakatat-Böbrek
TS 10808 Sakatat-Karaciğer
TS 10809 Sakatat-İşkembe
TS 4079 Etler-terimler, tanımlar
TS 978 Kavurma
TS 979 Salam
TS 980 Sosis
TS 1070 Türk Sucuğu
TS 1071 Pastırma
TS 743 Et ve Et Mamulleri Rutubet Miktarı Tayini
TS 1744 Et ve Et Mamulleri Toplam Yağ Miktarı Tayini
TS 1745 Et ve Et Mamulleri Serbest Yağ Miktarı Tayini
TS 1746 Et ve Et Mamulleri-Kül Tayini
TS 1747 Et ve Et Mamulleri-Klorür Miktarının Tayini
TS 1748 Et ve Et Mamulleri-Azot Miktarının Tayini
TS 3135 Et ve Et Mamulleri-Numune Alma Bölüm-1
TS 3136 Et ve Et Mamulleri pH Tayini (Referans Metot)
TS 3137 Et ve Et Mamullerinde Nitrit Miktarı Tayini (Referans Metot)
TS 3138 Et ve Et Mamullerinde Nitrat Miktarı Tayini (Referans Metot)
TS 3446 Et ve Et Mamullerinde Salmonella Aranması (Referans Metot)

16
 TS 3834 Et ve Et Mamullerinde 30 Derecede aerobik Sayım (Referans Metot)
TS 4663 Et ve Et Mamullerinde Polifosfatların Tesbiti
TS 4752 Et ve Et Mamulleri-Toplam Fosfor Tayini (Referans Metot)
TS 1069 Et Mamulleri Laboratuar Muayene Metotları
TS 6236 Et ve Et Mamulleri-L-(-) Hidroksiprolin Tayini (Referans Metot)
TS 6810 Et ve Et Mamulleri-Glukono Delta Lakton Tayini (Referans Metot)
TS 6811 Et ve Et Mamulleri-L-(-) Glutamik Asit Tayini (Referans Metot)
TS 6812 Et Mamulleri-Nişasta Tayini (Referans Metod)
TS 7726 Et ve Et Mamulleri-Enterobakterilerin Aranması ve Sayımı
TS 8125 Et ve Et Mamulleri-Escheria Coli Sayım Metodu
TS 6160 Kırmızı Etler-Soğutma, Dondurma, Muhafaza Taşıma Çözdürme
Kuralları
TS 7359 Et Konservesi (Kutulanmış)
TS 7440 Et Suyu Ürünleri (Tablot, Macun, Granül, Toz ve Konserve şeklinde)
TS 8126 Et ve Et Mamulleri- Mikrobiyolojik Analizler için deney numunelerin
hazırlanması
TS 8637 Füme Dil Yapım Kuralları
TS 8638 Sosis Yapım Kuralları
TS 8962 Kavurma Yapım Kuraları
TS 9268 Pastırma Yapım Kuralları
TS 9269 Salam Yapım Kuralları
TS 9298 Türk Sucuğu Yapım Kuralları
TS 10580 Köfte Hamburger-Köfte Pişmemiş
TS 10581 Köfte İnegöl-Köfte Pişmemiş
TS 10836 Et Ürünleri İmal Yerleri-Genel Kurallar

3.7. Dış Ticaret

3.7.1. Gümrük Tarife İstatistik Pozisyonu (GTİP) Numaraları

Tablo 17: GTİP numaraları15

GTİP NO ÜRÜN ADI

02.01 Sığır eti (taze veya soğutulmuş)
02.02 Sığır eti (dondurulmuş)
02.03 Domuz eti (taze, soğutulmuş veya dondurulmuş)
02.04 Koyun ve keçi etleri (taze, soğutulmuş veya dondurulmuş)
0204.50 Keçi eti
0205.00 At, eşek, katır veya bardo etleri (taze, soğutulmuş veya dondurulmuş)
Sığır, domuz, koyun, keçi, at, eşek, katır veya bardoların yenilen
02.06
sakatatı (taze, soğutulmuş veya dondurulmuş)
0209.00 Domuz yağı (etli kısımları içerenler hariç) ve kümes hayvanlarının

15
DPT Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı, Gıda Sanayi Özel İhtisas Komisyon Raporu, Et ve Et Ürünleri
Sanayi Alt Komisyon Raporu, s:3, Ankara, 2001
17
 yağları (eritilmemiş veya başka suretle çıkarılmamış) (taze,
soğutulmuş, dondurulmuş, tuzlanmış, salamura edilmiş, kurutulmuş
veya tütsülenmiş)
Et ve yenilen sakatat (tuzlanmış, salamura edilmiş, kurutulmuş veya
02.10
tütsülenmiş) et veya sakatatın yenilen un ve ezmeleri
0210.11 Domuz etleri-but, kol ve bunların parçaları (kemikli)
0210.12 Karın ve karın parçaları
0210.19 Diğerleri
0210.20 Sığır etleri
0210.90 Diğerleri (et ve sakatatın yenilen un ve ezmeleri dahil)
Evcil domuz veya yaban domuzu kılları; porsuk kılları veya fırça imali
05.02
için diğer kıllar; bu kılların döküntüleri
At kılı ve at kılı döküntüleri (başka maddelerin yardımıyla veya
0503.00
müstakilen tabakalar halinde olsun olmasın)
Tam veya parça halinde hayvan bağırsakları, mesaneleri ve mideleri
0504.00 (balıklara ait olanlar hariç) (taze, soğutulmuş, dondurulmuş, tuzlanmış,
kurutulmuş veya tütsülenmiş)
Kemikler ve boynuz içi kemikleri (işlenmemiş, yağı alınmış, basit bir
05.06 şekilde hazırlanmış fakat şekil verilerek kesilmemiş, asitle işlem
görmüş veya jelatini alınmış); bunların toz ve döküntüleri
05.11.99.80.90.11 Hayvan kanı sıvı veya kurutulmuş
Katı domuz yağı (eritilmiş domuz yağı “lard” dahil) ve kümes
1501.00
hayvanlarının katı yağları (02.09 ve 15.03 pozisyonundakiler hariç)
1502.00 Sığır, koyun ve keçi yağları (15.03 pozisyonundakiler hariç)
Domuz yağı stearini (lard stearini), sıvı domuz yağı, oleostearin,
1503.00 oleoyağ ve sıvı don yağı (emülsiyon haline getirilmemiş,
karıştırılmamış veya başka şekilde hazırlanmamış)
Diğer hayvansal katı ve sıvı yağlar ve bunların fraksiyonları (rafine
1506.00
edilmiş olsun olmasın, fakat kimyasal olarak değiştirilmemiş)
1516.10 Hayvansal katı ve sıvı yağlar ve bunların fraksiyonları
Etten, sakatattan veya kandan yapılmış sosisler ve benzeri ürünler;
1601.00
esası bu ürünler olan gıda müstahzarları
16.02 Hazırlanmış veya konserve edilmiş et, sakatat veya kan
1602.41 Domuzdan olanlar: But ve but parçaları
1602.42 Kol ve kol parçaları
1602.50 Sığırdan olanlar
1602.90 Diğerleri (hayvanların kan müstahzarları dahil)
Çorbalar, et suları ve müstahzarları; karışım halindeki homojenize gıda
21.04
müstahzarları
Jelatin (dikdörtgen (kare dahil) şeklinde yapraklar halindeki jelatin
dahil, yüzeyi işlenmiş veya boyanmış olsun olmasın) ve jelatin
3503.00
türevleri; (katı ihtiyokol; hayvansal menşeli diğer tutkallar (35.01
pozisyonundaki kazein tutkallar hariç)

18
3.7.2. İhracat ve İthalat

Tablo 18: Türkiye’nin 2001-2004 Dönemindeki Kırmızı Et

İhracat ve İthalat Rakamları

İHRACAT İTHALAT
Miktar (kg.) 641425 43613
2001
Değer ($) 2945255 128681
Miktar (kg.) 366620 14920
2002
Değer ($) 1545742 18331
Miktar (kg.) 355110 40217
2003*
Değer ($) 2104777 11563
Miktar (kg.) 41828 13296
2004**
Değer ($) 310140 77519
Miktar (kg.) 1404987 112046
Genel Toplam
Değer ($) 6905914 340134

*: Veriler geçicidir.
**:İlk üç ay

4. SONUÇ VE DEĞERLENDİRME

Bugünkü yapısı ile Türkiye’nin gelecekte beklenen tüketici taleplerini

karşılaması mümkün değildir. Aday ülke konumunda bulunan Türkiye, AB’ne üye
olması halinde, bu ülkelerin et bakımından açık pazarı haline dönüşecektir. Bunu
önlemek amacıyla Türkiye radikal bir değişim yapmak zorundadır.

4.1. Sektörün Sorunları

Sektör ile ilgili olarak devletin uzun yıllardır gerek hayvancılık gerekse sanayi
alanında tüm kesimlerin mutabakatı ile oluşturulmuş kalıcı ve uzun vadeli
tutarlı bir politikasının olmaması sorunların çözüme ulaştırılamamasının en
önemli nedenidir.

Sektörün en önemli sorunlarından biri sanayiye yeterli ve düzenli hammadde

akışının olmamasıdır. Ülkemizdeki işletmeler, sosyal, ekonomik ve yapısal
nedenlerden dolayı karma üretim yapmaktadırlar. Besicilik bu karma üretimde
bir alt dalı teşkil etmekte olup sadece besicilikle uğraşıp, bu konuda
uzmanlaşan işletme sayısı çok azdır ve sektördeki pazar ve fiyatlardaki
istikrarsızlık nedeniyle besicilik tek başına çiftçiler tarafından tercih
edilmemektedir.

Sanayide kapasite kullanımı son derece düşüktür. Kurulu kapasitenin tam olarak
kullanılamamasındaki temel etkenlerden birisi hammadde ihtiyacının düzenli

19
bir şekilde karşılanamamasıdır. Pazar durumuna bağlı olarak fiyatlarda
oluşan dalgalanmalar ve yıl içinde dönemlere bağlı hammadde arzındaki
değişiklikler kapasite kullanımını etkilemektedir.

Diğer taraftan sektörde bulunan çok sayıda ve yetersiz koşullara sahip

işletmenin mevcudiyetinin devam etmesi iyi durumdaki işletmelerin
kapasite kullanımlarını azaltmakta bu durum üretimin kalite ve
güvenilirliğini azaltmakta, fiyat istikrarını bozmakta ve sektöre yapılacak
yeni ve modern yatırımları engellemektedir.

Ülkemizde üreticilerin büyük bir bölümü birlik veya kooperatif çatısı altında
örgütlenmemiştir ve ayrıca sanayici ile bağlantıları oldukça zayıftır. Bu
durum, girdilerin ucuz temini, üretim planlaması, pazarlama konularında
olumsuz etkiler yaratmaktadır.

Besi hayvancılığı ve et üretimi konusunda ülkemizin en önemli bölgelerinden

olan Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgesinde; meraların kullanılamaması,
bölgeden oluşan göç, komşu ülkelere bu bölgeden yapılan ihracatın fiyat,
politik vb. nedenlerden dolayı durması sebebiyle üretim ve sanayi faaliyetleri
olumsuz yönde etkilenmiştir.

Besiciliğin ve sektörün Türkiye'nin tüm bölgelerinde aynı şartlar çerçevesinde

kredilendirilmesi Doğu ve Güneydoğu Bölgesindeki besici ve sanayicilerin batı
bölgesine göç etmesine neden olmakta bu durumda bu bölgelerde üretim ve
sanayii faaliyetlerini azaltmaktadır.

İşletme ve yatırım kredilerinin zamanında ve ihtiyaç miktarında verilmemesi

nedeniyle sanayide istenilen sonuçlar elde edilememektedir.

Hammadde akışının düzenli temininde önemli bir unsur olan sözleşmeli

besicilik modellerinin yeterli ölçüde uygulanmaması yıl içindeki hammadde
temininde düzensizliklere neden olmaktadır.

Yem fiyatlarının yüksek olması kasaplık hayvan fiyatlarına yansımakta, yine

işletme kredilerindeki faiz oranlarının yüksek olması nedeniyle maliyetler
artmaktadır.

Sektördeki işletmelerin ruhsatlandırma ve denetim hizmetleri istenilen boyutta

yapılamamaktadır. Ruhsatlandırılan işletme sayısı son derece azdır, iptidai
şartlarda üretim yapan işletmeler ürettikleri ürünler ile tüketici sağlığını tehdit
ettikleri gibi atık ve artıkları ile hastalıkların yayılması ve çevre açısından problem
oluşmasına neden olmaktadırlar. Buralarda ürün kontrolü, haşere ve kemirgen
mücadelesi yeterince yapılamamakta, hastalıklı organ ve parçaların imhası ve
şarta tabi etlere uygulanacak işlemlere dair düzenekler bulunmamakta atık
sular çevreye ve derelere verilmektedir. Bu işletmeler haksız rekabete neden
olmaktadırlar. Yine ruhsatlandırma sonrası denetim hizmetleri oldukça
yetersizdir.

Kasaplık hayvanlar mezbahaya uygun olmayan araçlarla taşınmaktadır. Bu

şekildeki taşınma neticesinde hayvanlarda yaralanma ve verim kayıpları
20
oluşmaktadır. Yine hayvanlar genellikle bekletilmeden kesilmekte kesim öncesi
ve sonrası muayeneler mezbahaların büyük bir kısmında veteriner hekim
istihdamı sağlanmamış olması nedeniyle yapılmamaktadır.

Mezbaha yan ürünleri sektörde faaliyet gösteren büyük işletmeler dışında

değerlendirilmemekte bu durum ekonomik kayıplara ve çevre kirliliğine neden
olmaktadır.

Sanayide karkas derecelendirilmesi yapılmamakta ve bu konuda ülkemizde

uygulanabilir bir standart bulunmamaktadır. Karkas derecelendirmesinin
yapılması üretici, sanayici ve tüketiciyi doğrudan ilgilendirmektedir.
Derecelendirme, üretim kalitesi ve randımanın artırılmasının teşvik edilmesi ve
tüketicinin verdiği paranın karşılığını alması açısından önemlidir.

Kasaplık hayvanlardan birim başına elde edilen verim düşüktür. Büyükbaş

karkas ortalamamız son yıllarda % 20 nin üzerinde bir artış göstermekle
birlikte karkas ortalamamız halen hayvancılığı iyi durumda olan ülkelerin
ortalamasının oldukça altında bulunmaktadır. Karkas ortalamamız son yıllarda
180 kilograma çıkmakla birlikte hayvancılığı iyi durumda olan ülkelerde ise bu
rakam 250 kg civarındadır.

Ülkemizdeki kişi başına kırmızı et tüketimi oldukça düşüktür. Tüketici

eğilimleri kanatlı etine doğru yönelmektedir. Bunun başlıca sebebi kırmızı etin
fiyatının beyaz ete göre yüksek olması ve tüketicinin alım gücünün oldukça düşük
olmasıdır.

Ülkemizde hayvancılığa yön verecek ve fiyat istikrarını sağlayacak ayrıca

haksız rekabetin önlenmesine yönelik tedbirler önerecek bir organizasyon
bulunmamaktadır.

Özellikle küçük işletmelerde yeter sayıda teknik personel ve yetişmiş kalifiye

eleman istihdamı sağlanamamakta ve personel eğitimine gereken önem
verilmemektedir. Mezbahalarda veteriner hekim istihdam edilmemesi
sonucunda kasaplık hayvan ve etlerin muayenesi yapılamamakta ve
hastalıklı kısımlar için gerekli işlemler yanlış veya eksik uygulanmaktadır.
Kayıt ve istatistiki veriler sağlıklı alınamamaktadır. Et mamulleri üretim tesisleri
genellikle geleneksel aile işletmeleri şeklinde olup buralarda teknik personel
istihdamı son derece az olmakta ve üretim usta çırak ilişkisi içerisinde
gerçekleşmektedir. Bu sektöre özellikle ara düzeyde eleman yetiştiren yeterli
sayıda okul bulunmamaktadır.

Sektör ile ilgili kayıt ve istatistikler son derece yetersizdir. Mevcut olanlar ise
durumu tam olarak yansıtmamaktadır. Üretim, hastalık ve imha gibi durumlar
ilgili yeterli ve sağlıklı bilgi alınamamakta bu durum geleceğe yönelik yapılacak
çalışmaları olumsuz yönde etkilemektedir.

Gıdaların Üretimi, Tüketimi ve Denetlenmesine Dair Yönetmelik hükümlerine göre

et ürünleri işleyen işletmeler üretim koşullarını HACCP (Hazard Analysis Critical
Control Point-Kritik Kontrol Noktalarının Tehlike Analizi)'nin esas ve
usullerine uydurmak zorundadır. Bu konudaki çalışmalar yetersiz seviyededir.
21
 Gıda kontrolü konusunda sektörün çok büyük bir kısmında oto kontrol sistemi
kurulmadığı gibi devlet laboratuarları alet ekipman, personel ve metot birliği
konusunda yeterli düzeyde değildir.

Et nakliyesine uygun araçların sayısı son derece yetersizdir. Büyük firmalara ait
araçlar dışında etler bu amaca yönelik yapılmamış araçlarla son derece sağlıksız
koşullarda taşınmaktadır.

Soğuk zincirin nakliye, ara depolama ve satış noktalarında kırılması ürünlerin

tüketiciye güvenli bir şekilde ulaşmasında sorun yaratmaktadır.16

4.2. Alınması Gereken Önlemler

Temel gıda maddeleri için uygulanan % 1'lik KDV oranı et ve et ürünleri için
de uygulanmalıdır. Ette % 8, et ürünlerinde ise %17 olarak uygulanan KDV
oranı, yeterli ve dengeli beslenmek için başlıca temel gıda maddesi olan et
ve et ürünlerinin fiyatını artırmakta ve bu ürünlerin tüketimini azaltmaktadır.
Şu anda uygulanmakta olan KDV toptan satışlar için % 1, perakende satışlar
için % 8'dir. Toptan ve perakende satışlar arasındaki bu % 7'lik farktan dolayı
kayıtdışı işlem yapan firmaların sayısı artmakta ve kanun dışı çalışan bu tür
işletmeler bu sayede haksız kazanç elde etmekte ve önemli boyutta haksız
rekabet oluşturmaktadır.

Sığır populasyonu ırkların genetik ıslahı, gelişmiş batılı ülkelerde görülen

ıslah programlarına benzer programlar kapsamında ele alınmalıdır.

Islah programları kapsamında soy kütüğü ve verim kontrolleri çalışmaları

yaygınlaştırılmalıdır.

Ekonomik ölçekli işletmelerin geliştirilmesi, yetiştiriciliğin ve besiciliğin

ekonomik açıdan cazip olmasına bağlıdır. Karlılık sağlanmadığı sürece
işletmelerin büyümesi ve sığır yetiştiriciliğinin geliştirilmesi mümkün
değildir.

Ekstansif koşullara sahip bölgelerde et üretimi ağırlıklı yetiştiricilik

desteklenmelidir.

Uygulanacak tüm programlarda yetiştirici katılımı aranmalıdır. Bunun için,

gerek ıslah gerek üretim ve pazarlama programlarında yetiştiricilerin etkin
bir şekilde örgütlendirilmesi çalışmaları yoğunlaştırılmalıdır.

Sığır besiciliğinin geliştirilmesi üzerinde önemle durulmalıdır. Besiye

alınacak materyal sorununu çözmek için, çoğunluğun süt üretimi amacıyla
yetiştiricilik yapan işletmelerden erkek buzağıların erken yaşlarda besicilik

16
DPT Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı, Gıda Sanayi Özel İhtisas Komisyon Raporu, Et ve Et Ürünleri
Sanayi Alt Komisyon Raporu, s:68-70, Ankara, 2001
22
işletmelerine alınmasına çalışılmalıdır. Böylece uygun koşullarda ve süre
boyunca besiye alındıktan sonra kesilecek sığırlarda ortalama karkas
ağırlığı ve dolayısıyla et üretimi yükseltilebilecektir.

Yapılan projeksiyonlardan anlaşılacağı üzere, sığır eti üretimindeki mevcut

açığın, uygulanması öngörülen genetik ve çevresel ıslah programlarına
rağmen ileride daha da büyümesi beklenilmektedir. Bu nedenle, diğer
kırmızı et kaynağı olan küçükbaş hayvan yetiştiriciliğinin et üretimine
katkısını arttıracak programların uygulanması ve tüketicilerin beyaz ete
yönlendirilmesi yönünde çalışmaların yapılması gereklidir.

Gerek yetiştiriciliği geliştirmek, gerek sağlıklı ve ucuz tüketim ürünlerini

tüketicilere sunmak için et işleyen modern tesislerin kapasitesi ve kapasite
kullanımı arttırılmalıdır. Bunun için her bölgede ihtiyaç duyulan tesislerin
kurulması sağlanmalıdır.

Küçükbaş hayvan yetiştiriciliğinde bazı yörelerde erken kuzu kesimini

önleyecek tedbirler alınarak ürün kaybı, bazı yörelerde ise geç kesimi
önleyecek tedbirler alınarak kaynak kaybı ve belli ölçüde de meraların
aşırı otlatılması önlenmelidir.

Koyun ve keçi eti için AB’de uygulandığı gibi ve “Ortak Piyasa Düzeni
(ODP)” işleyişine uygun olarak yapılabilir.

Koyun ve keçi etinde dışsatım olanakları diğer hayvan ürünlerine göre

daha fazladır. Bu nedenle bu üretim dalına verilecek desteklemelere
öncelik verilmeli ve seviyesi artırılmalıdır.

Küçükbaş hayvan yetiştiriciliğinde, üretimi ve pazarlamayı önemli ölçüde

ilgilendiren bir konu da, kaçak hayvan kesimidir. Toplum sağlığı yanında
kaçak et ve ürünleri ticareti, vergi kayıplarına neden olmaktadır. Hayvan
hareketlerinde kaçak sevklerin en alt düzeye indirilebilmesi için, ekonomik
ve sosyal önlemlerin yanı sıra yasal önlemler de alınmalıdır.

Yerli ırkların yabancı gen kaynakları ile ıslahında, ıslah ve kombinasyon

malzemesine ağırlık verilmeli, et üretimini artırma bakımından kullanma
melezlemesi çalışmaları artırılmalıdır.

Etin öne çıktığı işletmeler için et-yapağı tiplerinin oluşturulması gereklidir.

Entansif kuzu besisi teşvik edilmeli böylece erken kuzu kesimi önlenerek
ürün kaybı, geç kesim önlenerek de mera, yem, ilaç, ağıl, işgücü vb.
kaynak kayıpları önlenmelidir. Söz konusu hedefe ulaşmada kredinin
önemli bir işlevi vardır. Çünkü yetiştiriciyi kuzuları erken sütten keserek
satışa zorlayan en önemli etken, yılın bu döneminde nakit sıkıntısının
olmasıdır. Bu nedenle gerçekçi bir faiz politikası izlenmeli, ürün karşılığı
yem veya kredi verilmesinin yol ve yöntemleri araştırılmalıdır.
Kredilendirmede örgütlenme teşvik edilmeli ve örgütlere teknik bilgi akımı
sağlanmalıdır.

23
 Keçi etinin sevilerek tüketildiği yörelerde etçi tiplerin elde edilmesi göz
önünde bulundurulmalıdır. Bu amaçla yurtdışından uygun keçi ırkları (Boer
gibi) getirilerek melezleme çalışmaları yapılmalıdır.

Keçi etinin, hak etmediği halde, ikinci sınıf et olarak algılanmasını ortadan
kaldıracak önlemler alınmalıdır. Bu amaçla satışındaki kısıtlamalar
kaldırılmalı ve diğer türlerin etleriyle karışık olarak bazı et ürünlerinde
kullanımı özendirilmelidir.

Oğlak eti üretim ve dışsatımı teşvik edilip desteklenmelidir.

Üretici, sanayici ve tüketici üçgeninde tarafların hiçbirisinin yıllardır

memnun olmadığı bir ortamda, tarafların dolayısıyla ülkenin toplam
menfaati açısından sorunları ortak bir platformda tartışacak ve çözüm
yolları önerilebilecek bir “Ulusal Et Konseyinin” vakit geçirilmeden
kurulmasında sektör ve ülkenin geleceği için büyük fayda görülmektedir.17

4.3. İzlenmesi Gereken Politikalar

İstikrar sağlanmalıdır.

Sektörün en önemli sorunu olan düzenli ve yeterli hammadde akışının sağlanması

bir an önce çözüme kavuşturulmalıdır. Kasaplık hayvan arzının dönemler itibariyle
artıp azalması sektörde ciddi problemlere neden olmaktadır. Arzdaki artış ve
azalmalar et fiyatlarını olumsuz yönde etkilemekte, fiyatlardaki istikrarsızlık hem
üretici hem sanayici hem de tüketici için sorunlar yaratmaktadır. Kurulması sektörün
gelişimi açısından büyük önem taşıyan “Ulusal Et Konseyi”nin bu dönemlerde
müdahaleli alımlar ile piyasayı dengelemesi istikrar açısından büyük önem
arzetmektedir.

“AB Ortak Tarım Politikası”na uyum sağlanmalıdır.

AB'ne aday ülke konumundaki ülkemizde, et ve et ürünleri ile ilgili yönetmelik ve

standartlar yeniden incelenerek AB deki yapısal yasal düzenlemeler ile uyumlu hale
getirilmelidir. Bu yönetmelik ve standartlara uygunluğun ciddi biçimde denetlenmesi
ve pratikte uygulanmasının sağlanması ileride çıkabilecek problemlerin çözümüne
yönelik önemli bir ilerleme sağlayacaktır.

Sektörel hedefler belirlenmelidir.

Sektör ile ilgili istatistiki bilgiler ve kayıtlar yeterli ve güvenilir değildir. Sektördeki
mevcut durumun tespiti, üretimin, talebin ve kapasitenin belirlenmesi, sektörde
gelecek için yapılacak plan ve projelere ışık tutacaktır.

17
DPT Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı, Hayvancılık Özel İhtisas Komisyon Raporu, Ankara, 2001
24
 İhracat geliştirilmelidir.

İhracat et sektörünün ve hayvancılığın gelişmesi açısından son derece önemli bir

faktördür. İhracatın teşvik edilmesi ve dış pazarda rekabet edebilecek seviyeye
getirilmesi için gerekli önlemler alınmalıdır. Sucuk, pastırma gibi ülkemize özgü
ürünlerin ihraç edilerek yurtdışında da bir damak tadı oluşturulmasına yönelik
çalışmalar desteklenmelidir

Ar-Ge faaliyetleri artırılmalıdır.

Et ve et mamulleri sanayiinin henüz tam anlamıyla yüksek teknoloji kullanmayan bir

sektör olması sebebiyle Ar-Ge çalışmaları desteklenmeli ve artırılmalıdır. Böylelikle
üretimde ileri teknolojiler kullanılarak maliyetler düşürülebilecek ve et tüketimi
artırılabilecektir. İleri teknolojiler kullanılarak maliyetlerin düşürülmesi neticesinde
diğer rakip ihracatçı ülkelere karşı rekabet edebilecek konuma gelinmesi de
mümkün olabilecektir.

Bölgesel politikalar belirlenmelidir.

Türkiye'deki et ihtiyacının büyük bir bölümünün karşılandığı Doğu ve Güney

Doğu Anadolu Bölgesi için bu bölge şart ve imkanlarına uygun politikalar belirlenmesi
gerekmektedir. Hayvancılık bu bölgelerdeki en büyük geçim kaynağıdır. Yine bu
bölgelerdeki işsizliğin azaltılması ve istihdamın artırılması için kısa vadede
hayvancılık tek çaredir. Bunun için hayvancılık projelerinde bölgeye ayrı bir önem
verilmeli bu bölgedeki yatırımlar desteklenmeli ve teşvik edilmelidir. Bölgelerin
coğrafi yapısı, bitki örtüsü, pazara uzaklığı gibi farklılıklar göz önüne alınarak
bölgelere uygun, uygulanabilir politikalar belirlenmelidir.

Denetim stratejileri geliştirilmelidir.

Beslenmemizde önemli bir yeri olan hayvansal proteinlerin büyük bir bölümü et ve et
ürünleri tüketilerek sağlanmaktadır. Bu nedenle ürünlerin kaliteli ve güvenli bir
şekilde tüketiciye ulaşması için gerekli düzenlemeler yapılmalıdır. Kesim yapan
mezbaha ve kombinalar, üretim yapan tesisler düzenli olarak denetlenmelidir. Bu
denetlemelerde görev yapacak personele hizmetiçi eğitim verilmesi ve analizlerin
yapılacağı laboratuar ve enstitülerin alet ekipman eksikliğinin giderilmesi
gerekmektedir. En kısa sürede referans laboratuarların oluşturulması ve veteriner
ilaç kalıntılarının kontrolüne yönelik programın ülke çapında uygulamaya konulması
gerekmektedir.18

18
DPT Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı, Gıda Sanayi Özel İhtisas Komisyon Raporu, Et ve Et Ürünleri
Sanayi Alt Komisyon Raporu, s:104-105, Ankara, 2001
25
EKLER

26
560 Sayılı Kanun Hükmünde Kararname Kapsamında Çalışma İzni Alan Kırmızı Et
Ve Et Mamulleri Üretim Tesisleri

Kombina/Tesis Adı Adresi Çalışma İzni Tarihi

Şuhut Belediyesi Et Hacımusa Mah. Şuhut /
1996
Kombinası AFYON
Organize Sanayi Bölgesi/
EBK Manisa Et Kom. 1996
MANİSA
Hacıbey Et ve Gıda San. Turhal TOKAT 1997
Özerler Holding Ordu Bul. No: 7 AFYON 1997
Çelikler Gıda ve Turizm San.
Karacaören Mah. KARS 1997
Tic. Ltd. Şti.
Kastamonu Et Gıda
İnönü Mah. KASTAMONU 1997
Turizm A. Ş.
Karapınar Et ve Et Mam. Tic.
İpekçi Mah. Karapınar/ KONYA 1997
San. A. Ş.
Vahdet Hayvancılık Şuhut AFYON 1997
Et- Ba Ortak Girişim Ankara Asfaltı BURSA 1997
Mezitli Belediyesi
Mezitli İÇEL 1997
Mezbahası
Van Et Entegre A. Ş. Gevaş Yolu Gürpınar/VAN 1997
Sampi Ahlatlıbel Mevkii ANKARA 1997
Hadi DOĞAN Et
Kazanlı Kasabası/ İÇEL 1997
Kombinası
Sultan Et ve Gıda Üretim Paz.
Hasanoğlan ANKARA 1998
Tic. Ltd. Şti.
Ankara Asfaltı Kemalpaşa/
Pınar Et ve Yem San. A.Ş 1998
İZMİR
Yalıbaşı Mevkii No: 154
Oret 1998
Torbalı/ İZMİR
Şuhut Belediyesi Et Hacımusa Mah. Şuhut /
1996
Kombinası AFYON
Organize Sanayi Bölgesi/
EBK Manisa Et Kom. 1996
MANİSA
Hacıbey Et ve Gıda San. Turhal TOKAT 1997
Özerler Holding Ordu Bul. No: 7 AFYON 1997
Çelikler Gıda ve Turizm San.
Karacaören Mah. KARS 1997
Tic. Ltd. Şti.
Kastamonu Et Gıda
İnönü Mah. KASTAMONU 1997
Turizm A. Ş.
Karapınar Et ve Et Mam. Tic.
İpekçi Mah. Karapınar/ KONYA 1997
San. A. Ş.
Vahdet Hayvancılık Şuhut AFYON 1997
Et- Ba Ortak Girişim Ankara Asfaltı BURSA 1997
Mezitli Belediyesi
Mezitli İÇEL 1997
Mezbahası
Van Et Entegre A. Ş. Gevaş Yolu Gürpınar/VAN 1997
Sampi Ahlatlıbel Mevkii ANKARA 1997
Hadi DOĞAN Et
Kazanlı Kasabası/ İÇEL 1997
Kombinası
27
Kombina/Tesis Adı Adresi Çalışma İzni Tarihi
Sultan Et ve Gıda Üretim Paz.
Hasanoğlan ANKARA 1998
Tic. Ltd. Şti.
Ankara Asfaltı Kemalpaşa/
Pınar Et ve Yem San. A.Ş 1998
İZMİR
Yalıbaşı Mevkii No: 154
Oret 1998
Torbalı/ İZMİR
Cikcilli Köyü
Al-Et 1998
Alanya/ANTALYA
Göbekli Kardeşler Et ve Et Organize Sanayi Bölgesi
1998
Mam. San. AFYON
Tarım Et Gıda San. A. Ş. iskilip Yolu 5. Km. ÇORUM 1998
ET SAN Apikoğlu Tuzla/ İSTANBUL 1998
Organize San.
İKBAL 1998
BÖL/AFYON
Turhal Belediye Borsa Mah.
1998
Mezbahası Turhal/TOKAT
Doğanlar Mah. Selek
MigrosTürk T.A.Ş. 1998
Sok.No:3 Bornova/İZMİR
Akbulut Et Kom. Entegre Et Yavuz Cad. No:33
1998
ve Mam. Paz. Tic. Ltd. Şti. Hasanoglan/ANK.
Bolu Belediyesi Aktaş Mah. Akıncı Sok. No:
1998
Mezbahası 109 BOLU
Mısırdalı Et Entegre San. Sincan Sanayi Sitesi 3. Cad.
1998
Tic. Ltd. Şti. No: 109 Sincan /ANKARA
Endi Tüketim Mallan San. Zübeyde Hanım Mah. Etlik
1998
Tic.A.Ş. Cad. 43/A Etlik/ANKARA
Metro Gros Market Bakırköy
Halil Sezai Erkut Cad. No:30
Alış Hiz. Tic. Ltd. Şti. 1998
Etlik /ANKARA
Ankara Mağazası
Devrakani Belediye Koru Çayırı Mevkii
1998
Mezbahası Devrakani/ KASTAMONU
Yeni Sanayi 5002 sok.
Oztekin Et Mamulleri 1998
ANTALYA
Halil Efendi Mah.Körpınar
Kars Et 1998
Mevkii ARDAHAN
Nur Tat Çil Çil Mevkii-BAYBURT 1998
Kule Kardeşler Et ve Et
Şuhut-AFYON 1998
Ürünleri
Özgül Madencilik MERSİN 1998
Emirdağ Asfaltı 3 Km.
Alptürk 1998
AFYON
Azak Yeni San. Sitesi
Gaye Dağ. Paz. Ltd. Şti. 1998
Alanya/ANTALYA
Aydın Asfaltı, mersinli kahve
Çoban Et Entegre 1999
mevki İZMİR
Gimat 17. Blok No: 494
Et Tav 1999
ANKARA
Bağdat Cad. No: 386 Ostim
Direkçi Gıda A.Ş. 1999
ANKARA

28
Kombina/Tesis Adı Adresi Çalışma İzni Tarihi
11. Sokak No: 60 Ostim
Yeni Başkent Salam Sosis 1999
ANKARA
A.O.Ç. Zirai Donatım Depoları
Beğendik Mağaza Işl. Tic. A.Ş. 1999
ANKARA
Hisarardı Mah. Simav-
Ünal Sucukları 1999
KÜTAHYA
Dört Mevsim Et Balıklıdere Köyü Susurluk-
1999
Mamulleri BALIKESİR
E.B.U.A.Ş. Et işletmesi Ayaş Cad. No: 48 Sincan-
1999
Müdürlüğü ANKARA
Konya Yolu Üzeri 7. Km.
Kar Et Entegre Et Tesisi 1999
KARAMAN
Maden Cad. Akbaba Yolu Zile-
Zile Belediye Mezbahası 1999
TOKAT
BilkentCenterNo: 1 Bilkent-
Real Hipermarket Zinciri A.Ş. 1999
ANKARA
Oz Ankara Gıda Toptancılar
Yalçın Et Sitesi 2.BlokNo:64 Macunköy- 1999
ANKARA
Kemerburgaz Cad. No:
Coşkun Et 1999
160Kağıthane-ISTANBUL
Tepeören Köyü, Gölbayrı
Maret 1999
Mevki Pendik-İSTANBUL
Köroğlu Parçalama- Tesviyeciler Cad. No: 66 B.
1999
Mamül Madde sanayi-ANKARA
Elmadağ ilçesi, YenikentNo:
Harmancı 1999
80 Hasanoğlan/ANK.
31 Ağustos Mah. Halıyazı
Yayla Akar Et Kombinası 1999
Mevki Banaz-UŞAK
Şirinevler Mah. Atilla Cad. No: 13
Azizoğlu Et Entegre Ltd. Şti. 1999
BURDUR
Arı Sanayi Sitesi 1. Etap 585.
Başkent Salamcılık 1999
Sok. No: 78 Ostim -ANKARA
Endi Tüketim Malları San. Tic. ilker Mah. l.Cad. No: 3
1999
A.Ş. Dikmen-ANK.
Besin Dünyası (Parçalama - Gimat9. Blok No: 234
1999
Soğuk Depo) Macunköy-ANK.
Kaynaklar Köyü, Olduruk Mevki
Tanşaş 1999
Buca-İZMİR
Abant Entegre Gıda San. Ltd. Doğancı Köyü, Akkaya Mevki
1999
Şti. 10. Km. BOLU
Artan Ticaret Turizm ve Gül Sanayi Sitesi, H.
1999
Sanayi Anonim Şirketi Ada,3.BlokNo:4 İSPARTA
Çanakkale Yolu Üzeri 1. Km.
Hür ET 1999
Havsa-EDİRNE
Kombina Cad. No: 61
SMS (Göncüoğlu) 1999
ERZURUM
istasyon Mah. EBK yanı
Ozbeyli Et Gıda San. Ve Tic.
ERZURUM 1999
A.Ş.

29
Kombina/Tesis Adı Adresi Çalışma İzni Tarihi
Sazlıdere Mevkii E-5 Karayolu
Arifoğlu Sucukları Adalı Tes. EDİRNE 1999

Çat Yolu 5. Km. Çat-

Türkmen Tarım Hayvan Gıda
NEVŞEHİR 1999
San. Tic. A.Ş.
Anksan Besicilik Gıda Tar.
Ürün. İnş. Tur. San. Tic. Ltd. Gersan Sanayi Sitesi 658. Sok.
1999
Şti. No: 2 Ergazi-ANKARA

Ağrı Et Entegre Tes. Tic. San. Mehmet Akif Ersoy Mah.

1999
A.Ş. Doğubeyazıt Yolu üzeri AĞRI
Afyon Et ve Et Mamulleri San. izmir istasyonu civarı No: 38
1999
Ve Tic. Ltd. Şti. AFYON
Pazar Mah. Kanrıcı sok. No: 7
Aran Sucukları 1999
BURDUR
Organize Sanayi Bölgesi
MBT Turizm Paz. San. Tic.
Akdeniz Bulvarı ANTALYA 1999
A.Ş.
Batuhan Nakliyat ve
Organize Sanayi Bölgesi 106.
Tüketim Mad. San. Tic. Ltd. 1999
Sokak AFYON
Şti.
Gazi Caddesi No: 82
Kardeşler Et Pazarı 2000
Uzunköprü-EDİRNE
Ahmet Mühsürler Et
Dolapönü Mevkii Afyon 2000
Kombinası
108. sok. No: 1
Bülent Orcan-Doğa Et 2000
Bornova/İZMİR
7190 sok. No: 1
Çolakoğlu Gıda San. San. Ltd.
Doğançay/İZMİR 2000
Şti.
Balıkesir Belediye Ağır Sanayi Bölgesi Kepsut
2000
Mezbahası Cad.
Oğulbey Köyü Serpmeleri
Migros T.A.Ş.-Et Tav. No:43 Gölbaşı/ANKARA 2000

Emiralem Kasabası Menemen

Büyük Selluka Et ve Et
İZMİR .2000
Ürünleri
Konak Mah. Gündoğdu Cad. No:
Doğan Sucuk 1 Bucak/BURDUR 2000

Atatürk Mah. 19
Mayıs Semti Selçuk
İ. Hakkı Güldiken
Belediye Dükkanları 2000
(Aile Kasabı)
5,6,7,8 Selçuk /İZMİR

Cumhuriyet Mah. Bekleme Mevkii

Ege Sucukları 2000
Tire/İZMİR
30
Kombina/Tesis Adı Adresi Çalışma İzni Tarihi

Oto Sanayi Sitesi Girişi, Yeşilçam

Burak Besicilik
işyeri Sitesi E Blok No:107-147 2000
Etimesgut/ANKARA

Ulukır Köyü
Kahyaoğlu Sucukları 2000
Gönen/BALIKESİR
Tan-Et ve Süt Mam. Ith. Erzincan Karayolu 8.
2000
Ihr. Tic. San. Ltd. Şti. Km. SİVAS

Kaynak: DPT Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı, Gıda Sanayi Özel İhtisas Komisyon
Raporu, Et ve Et Ürünleri Sanayi Alt Komisyon Raporu

PM: Mamul madde üretim tesisi

PC: Parçalama tesisi
SD: Soğuk Depo tesisi

31
 KAYNAKLAR

DPT Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı, Hayvancılık Özel İhtisas

Komisyonu Raporu, Ankara 2001

DPT Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı, Gıda Sanayi Özel İhtisas
Komisyonu Raporu, Et ve Et Ürünleri Sanayi Alt Komisyon Raporu, Ankara
2001

Aydın Öztan, Et Bilimi ve Teknolojisi, 2. Baskı, Hacettepe Üniversitesi

Mühendislik Fakültesi Yayınları, Yayın no: 19, Ankara 1995

Gıda Teknolojisi Dergisi, Ocak 2004, Yıl: 8, Sayı:1, s.38-41

Dünya Gıda Dergisi, Sayı:2004-4, ISSN: 1301-238X

www.dpt.gov.tr

www.tarim.gov.tr

www.die.gov.tr

www.tzob.org.tr

www.fao.org

32