. Yava ( Ankara .) VI.

UPHDYO, Bodrum 1
VI. UPHDYO, 2-7.09.2010, Bodrum
TEMEL HIZLANDIRICI FZ
Prof. Dr. mer YAVA
Ankara niversitesi
. Yava ( Ankara .) VI. UPHDYO, Bodrum 2
Einstein ( 1905 ) ve Hzlandrclar...
Rlativite: Rlativistik paracklar ve demetlerin fizii...
Fotoelektrik Olay: Parack kaynaklar...
Kinetik Teori (Brown Hareketi): Emittans ( yaynm)
Ktle-Enerji Edeeri (E=mc2): Yeni paracklarn ktle limitleri...
2005 : DNYA FZK YILI
PAC05
UPHDYO-I (Ankara niversitesi)
. Yava ( Ankara .) VI. UPHDYO, Bodrum 3
I. UPHDYO (4-9 Temmuz 2005, Ankara niversitesi)
Koordinatr: Prof. Dr. mer Yava
2005: Dnya Fizik Yl
. Yava ( Ankara .) VI. UPHDYO, Bodrum 4
Temel Tanmlar
Parack hzlandrclar: Temel ykl parack demetlerinin toplam enerjilerinin
artrlarak hedeflenen deere ulamalarn salayan donanmlardr. Hzlandrma
paracklarn elektrik alan etkisinde kalarak boyuna ivmelenmeleri ile mmkn
olmaktadr. Bu demetler sabit hedef deneylerinde, arptrclarda veya nm
kayna olarak kullanlmaktadr.
Hzlandrc fizii, parack demetlerinin elektromagnetik alanlar altndaki
hareketini; yrnge, momentum, enerji kazanm, dalma, odaklama v.b.
sreleri inceleyen bir bilim daldr. Doal olarak bu inceleme ilgili mhendislik
ve teknolojik uygulamalar da iermektedir. Hzlandrma lineer veya dairesel
yrngelerde yaplabilir.
arptrc fizii: bir parack demetini farkl bir demet veya bir anti-parack
demeti ile, amaca uygun bir ktle merkezi enerjisi (E
c.m.
) ve Inlk (L, luminosity)
deeri ile arptrlmasn ve burada allacak fizii inceleyen bilim daldr.
Gnmzde e,p v.b. Parack demetleri deiik tekniklerle GeV ve TeV
mertebesinde enerjilere ulatrlabilmektedir.
(1eV= 1.6.10
-19
J, 1 GeV=10
9
eV, 1 TeV= 10
12
eV)
. Yava ( Ankara .) VI. UPHDYO, Bodrum 5
Hzlandrclar, yksek enerji fizii deneyleri, nkleer fizik deneyleri,
sinkrotron nm kayna, serbest elektron lazeri, atmal (pulslu) ntron
kayna, ikincil demetlerin elde edilmesi, malzeme bilimi (iyon
implantasyonu), kimya, biyoloji, tehis ve radyoterapi, petrol ve maden
aranmas, gda sterilizasyonu, savunma v.b. sektrlerde yzlerce kullanm
alan bulmaktadr.
. Yava ( Ankara .) VI. UPHDYO, Bodrum 6
Yksek Gerilim Hzlandrclar ( High Voltage Accelerators ): Bu dzenekte
her parack oluturulan bir potansiyel farkn birkez geerek kinetik enerji
kazanr.
ndksiyon Hzlandrclar ( Induction Accelerators ) : Paracklar zamanla
iddeti deien manyetik alan tarafndan indklenen elektrik alan ile
hzlandrlrlar.
Lineer Hzlandrclar ( Linear Accelerators ) : Enerji kazanm blgeleri olan
RF kavitelerin bir doru boyunca sraland bir hzlandrc dzenektir.
Dairesel Hzlandrclar ( Circular Accelerators ) : Paracklar eici
magnetler aracl ile kapal bir yrngede RFlerden defalarca geirilerek
hzlandrlrlar.
Betatron ( Betatron ) : Hafif paracklar iin kullanlan sabit yarapl
indksiyon ilkesiyle hzlandrma yapan dzeneklerdir.
Siklotron ( Cyclotron ) : Proton veya ar iyonlarn sinsel RF gerilim
sayesinde dairesel magnetler iinde spiral izerek hzlandrlmasn ve
kullanlmasn salayan dzeneklerdir.
Hzlandrc Tipleri ve nemli Kavramlar
. Yava ( Ankara .) VI. UPHDYO, Bodrum 7
Mikrotron ( Microtron ) : Parack demetinin yrngenin tek noktasna
uygulanan alanla bklerek ayn kaviteden pek ok kez artan yrnge
yaraplaryla geirilmesi ilkesine dayanan bir hzlandrma dzeneidir.
Sinkrotron ( Synchrotron ) : Paracklarn uygun magnetler ile sabit R
yarapnda tutulduu ve RF kaviteler ile hzlandrld dzeneklerdir.
Depolama Halkalar ( Storage Rings ) : Bir veya daha fazla demeti kapal
yrngelerde belirli enerjilerde dolndrmak iin kulllnlan dzenektir.
Tekrarl Hzlandrclar ( Cyclic Accelerators ) : Paracklar lineer veya
dairesel olarak ayn potansiyel farkn defalrca geerler.
arpan Demetler Deneyi ( Colliding Beams Experiment ) : Zt ynde
hzlandrlm demetlerin arpma sonularnn incelendii deneylerdir.
Sabit Hedef Deneyi ( Fixed Target Experiment ) : Hzlandrlm demetlerin
kat, sv veya gaz hedeflerle arpma sonularnn incelendii deneylerdir.
kinci Demetler ( Secondary Beam ) : Bir birincil demetin sabit hedeften
salmas sonucu elde edilen demetlerdir.
. Yava ( Ankara .) VI. UPHDYO, Bodrum 8
. Yava ( Ankara .) VI. UPHDYO, Bodrum 9
. Yava ( Ankara .) VI. UPHDYO, Bodrum 10
Hzlandrclarn Kullanm Alanlar
Parack Fizii (YEF)
Nkleer Fizik (NF)
kincil Demetler
Ntron Kayna
Sinkrotron Inm
Serbest Elektron Lazeri
yon mplantasyonu
Radyoterapi, Nkleer Tp
Malzeme Bilimi
Yar letkenler
Gda Mhendislii
Kimya
Biyoloji
Jeoloji
Arkeoloji
Savunma sanayi
Maden Sanayi
Enerji retimi (EA)
....
~250 Alt Alan
. Yava ( Ankara .) VI. UPHDYO, Bodrum 11
Inlk ( Luminosite ) : Hzlandrlan ve arptrlan demetler paketikli
( bunched ) yapda ise ve bu demetler kafa-kafaya ( head-on )
arptrldn dnelim. N parack ieren silindirik paketikler A
kesit alanna sahip olsun. Byle bir paketiin karsndan gelen tek
test parac ele alnrsa, test paracnn paketikte grd toplam
tesir kesiti;
int
o
Etkileme oran ile orantldr.
Orant katsays nlk (lminosite)
olarak bilinir ve
R= L o
ile tanmlanr.
A
N
int
o
int
o
f
A
N R
L
2
int
= =
o
1 2
s cm
. Yava ( Ankara .) VI. UPHDYO, Bodrum 12
Ktle Merkezi Enerjisi ( )
Ktle merkezi koordinat sistemi arpan demetlerin toplam momentumunun sfr
olduu gzlem erevesidir.
s E
m c
=
. .

=
i i
i i cm
cp E E
2 2
2
) ( ) (
Kullanlabilir enerjiyi, iki demetin arpmas sonucunda tamam yeni parack
retiminde kullanlacak enerji olarak tanmlarz.

=
i
cm avail
c m E E
i
2
0
Kullanlabilir enerji, ktle merkezi enerjisinden sistemin toplam durgun ktle merkezi
enerjisini kararak hesaplanr.
. Yava ( Ankara .) VI. UPHDYO, Bodrum 13
}
= A Fdt p
}
= A Fds E
kin
) ( ) ( B v z
c
e
zeE mv
dt
d
p
dt
d
+ = =
Hzlandrmann Temel Formlasyonu
. Yava ( Ankara .) VI. UPHDYO, Bodrum 14
Bu kuvvet etkisi altndaki paracn kazand momentum her iki tarafn
integrasyonu ile bulunur.
dt E e mc p . ) ( ) (
0 0
}
= = A | |
0 0 0
| mc p =
}
= A
A = A
cy
L
kin
kin
ds E e E
cp E
). (
|
. Yava ( Ankara .) VI. UPHDYO, Bodrum 15
Elektrostatik Hzlandrclar
Elektrostatik hzlandrclarda parack hzlandrmak iin, arasnda potansiyel
fark bulunan iki elektrot kullanlr. Katot nlar tp buna iyi bir rnektir.
Dier daha modern bir rnekte ise x-n tplerinde hzlandrlan elektronlar
x-n retmek zere metal hedefe arptrlrlar.
. Yava ( Ankara .) VI. UPHDYO, Bodrum 16
Kafes reteleri ( Cascade Generators )
Bir sann levhalar arasndaki potansiyel farkn, gerilim oaltc devre ile
istenilen dzeye karma ilkesine dayanr. Bir dizi sa, uygun yerletirilmi
diyotlar aracl ile yklenir.
Bu ekilde 2N tane kapasitr ile ykleme gerilimi N katna karlabilir.
Sonu olarak, anahtarlama nedeni ile atmal demet elde edilmektedir.
Bu metoda dayanarak Cockroft ve Walton birka milyon voltluk gerilimlere ulaan
yksek enerjili parack hzlandrclar ina etmilerdir.
. Yava ( Ankara .) VI. UPHDYO, Bodrum 17
Van de Graaff Hzlandrcs
V A
Van de Graaff hzlandrcs ile daha yksek gerilim farklarna ulalabilir.
Metal bir elektroddan kan elektrik ykleri bir tayc banda aktarlr ve bu
band aracl ile byk bir iletken kreye aktarlr. Sonuta bu kresel
iletken yksek bir yk deerine ular. Bu krenin potansiyeli ile toprak ucu
arasnda yeterince yksek bir gerilimini oluturulabilmektedir. Eer tm
sistem Freon veya SF6 gibi elektriksel olarak asal bir gaz ile dolu yksek
vakumlu ortama alnrsa 20 MV gibi deerlere ulalabilir.
. Yava ( Ankara .) VI. UPHDYO, Bodrum 18
Wideroe lineer hzlandrcsnn ematik yaps
Alvarez linak yapsnn ematik gsterimi
Bununla birlikte daha yksek frekanslarda Wideroe yapsnn kapasitif doas
elektromagnetik nmdan dolay olduka kaypl olmaktadr. Bunu ortadan kaldrmak
iin Alvarez tpler arasndaki boluklar metal kavitelerle evrelemeyi nerdi.
. Yava ( Ankara .) VI. UPHDYO, Bodrum 19
Parack Hzlandrclar
Dairesel Hzlandrclar
( Circular Accelerators )
- Betatron
- Mikrotron
- Siklotron
- Sinkrotron
. Yava ( Ankara .) VI. UPHDYO, Bodrum 20
Betatron
Betatronda hzlandrc alan indksiyon elektrik alandr. Zamanla deien
magnetik ak dairesel yrnge boyunca elektrik alan indkler.
Betatronda Hzlandrmann Temel
Prensibi
. Yava ( Ankara .) VI. UPHDYO, Bodrum 21
Elektronlar her turda deien magnetik alann rettii elektromotif kuvvete kar
gelen bir enerji kazanmaktadr.
Kerst Betatronu
) (
max max
R RB
c
e
p =
. Yava ( Ankara .) VI. UPHDYO, Bodrum 22
RF Alanlarla Hzlandrma
Dairesel parack hzlandrclarnn pek ou RF ykselte ile uyarlan hzlandrma kaviteleri
(boluklar) kullanmaktadr.
Paracklar bu kaviteyi periyodik olarak gemekte ve her geite elektromagnetik alandan enerji
almaktadr.
Bu tip hzlandrclar teknik olarak betatron ilkesinden farkl gibi grnse de temel olarak bir
farkllk yoktur.
Her iki durumda da elektrik alanlar deien magnetik alanlardan retilir.
Ykl paracklarn elektromagnetik alanlar yardmyla hzlandrlmasn
salayan speriletken niobium malzemeden yaplm RF kaviteler
Parack hareketi ile alan salnm arasnda baz zel ezamanllk artlarn yerine getirmek gereklidir.
. Yava ( Ankara .) VI. UPHDYO, Bodrum 23
Mikrotron
Paracklar bir kaynaktan karak kaviteden geerler. Daha sonra bir dzgn
magnetik alan iinde onlar tekrar kaviteye ynlendiren dairesel hareket yaparlar. Her
hzlandrma ilemi boyunca her seferinde hareketin yarap, magnetin snrlarna
ulaana kadar artar.
. Yava ( Ankara .) VI. UPHDYO, Bodrum 24
Mikrotronu fonksiyonel hale getirmek iin bir turdaki enerji art,
elektronlar iin keV E
e
511 = A
protonlar iin
MeV E
p
938 = A
Elektonlar iin bu art salamak mmkn olsa da protonlar iin bir kavite iinde
yaklak 1 GeVe ulamak teknik olarak imkanszdr.
Mikrotron prensibi zel olarak elektronlarn hzlandrlmasnda uygundur.
Temel olarak tek magnetli mikrotronlarla elektronlar iin 25-30 MeV e ulalmtr.
Race Track Microtron
. Yava ( Ankara .) VI. UPHDYO, Bodrum 25
Siklotron
Proton gibi daha ar paracklarn baarl bir ekilde hzlandrlmasnda,
mikrotronun ezamanllk artnn ok kat olduu ispatland. Bu 1930 ylnda
Lawrence ve Edlefsen tarafndan siklotron prensibini keif srecinde farkedildi ve
bu tip bir aygt ilk olarak Lawrence ve Livingston tarafndan 1932 ylnda ina edildi.
. Yava ( Ankara .) VI. UPHDYO, Bodrum 26
Siklotron prensibi, tm magnet boluuna yaylan RF kavite ve dzgn magnetik alan
kullanr.
Hzlandrma kaviteleri temel olarak iki adet D eklinde magnetten oluur. Hzlandrma
alan bu magnetler arasnda retilir. Bu yarm D ekilli kavitelere ekillerinden
dolay Dee denir.
. Yava ( Ankara .) VI. UPHDYO, Bodrum 27
Parack yrngeleri ounlukla alann olmad i blgede gerekleir ve
paracklar her turda Deeleri iki kez geerler. Enerji kazanmndan dolay
paracklarn spiral hareketlerinin yaraplar her dolanmda artmaktadr.
Siklotron iindeki dolanm sresi;
ZB e
mc
v
r t t
t
2 2
= =
Burada alnr ve iyonlar iin Z yk okluu omak zere hzlandrma yaplabilir.
Magnetik alan sabit tutulursa, dolanm frekans sabit olacaktr ve bu nedenle sabit
bir RF frekans uygulanabilir.
1 =
sabit B =
rf rev
f sabit
mc
ZeB
f = = =
t 2
burada frf hzlandrma kavitesinin RF frekansdr.
Siklotron prensibi rlativistik olmayan paracklarla snrldr.
. Yava ( Ankara .) VI. UPHDYO, Bodrum 28
RF frekans, B ve Zye baldr.
Deiik paracklar iin gereken frekanslar; srasyla protonlar, dteronlar
ve helyum iyonu iin,
| | | |
| | | |
| | | | kG B MHz f
kG B MHz f
kG B MHz f
rf
rf
rf
76 . 0
76 . 0
53 . 1
=
=
=
Paracklar rlativistik enerjilere ulamadka ulalabilir maksimum kinetik enerji Ekin:
2
2 2 2 2
2
2
2
2 2
) (
2
1
mc
R B e Z
mc
cp
mv E
kin
= = =
Baz saysal eitlikler;
| | | | | |
2 2 2 2
48 . 0 m R kG B MeV E
kin
=
| | | |
2 2 2 2
24 . 0 m R kG B =
| | | |
2 2 2 2
48 . 0 m R kG B =
Proton
Dteron
Helyum iyonu
. Yava ( Ankara .) VI. UPHDYO, Bodrum 29
Sinkrotron
Siklotron prensibinde, magnet arlklar ve maliyetleri byk olacandan maksimum
parack enerjisi birka yz MeV mertebesinde kalmtr. Daha yksek enerjilere
yrnge yarap R sabit tutularak ulalabilmektedir. Bu durumda artk magnetin
merkezine ihtiya kalmamtr ve parack yrngesi boyunca kk magnetler
kullanlabilmektedir. Yrnge yarap sabit olduunda tasarm art,
sabit
cp
eB
R
= =
1
Bu koul magmetik alan paracn momentumuyla orantl olarak artrld srece tm
enerjiler iin korunabilir. Eici (bending) magnet alanlar, paracklar enerji kazanrken
onlar sabit yrngede tutmak iin artrlmaldr.
Byle bir sinkrotronda elde edilen parack demeti, manyetik alan devri
tarafndan belirlenen bir tekrarlama oranna gre atmaldr.
. Yava ( Ankara .) VI. UPHDYO, Bodrum 30
Ezamanllk art,
mc
ZeB
f
rf
t 2
=
ar paracklar iin, hzlandrmann ilk aamalarnda bir frekans modlasyonu
gerekebilmektedir.
) ( ~ ) (
2
) ( t t
cp
ZecB
t f
rev
| |
t
=
Ezamanllk artnn salanmas iin, radyo frekans, dolanm frekansnn tam
katlarnda olmaldr. h harmonik saysn vermektedir.
rev rf
hf f =
Bir sinkrotronda ulalan maksimum enerji;
| | | | m R kG B C mc E E cp
p kin kin
= + = ) 2 (
2
max
Burada Cp= e = 0.02997926 GeV/kGmdir.
. Yava ( Ankara .) VI. UPHDYO, Bodrum 31
Birbirinden bamsz olarak Chrisofilos ve Courant et. al. tarafndan 1952de
gl odaklamann kefiyle daha verimli sinkrotronlar yapmtr.
. Yava ( Ankara .) VI. UPHDYO, Bodrum 32
Depolama Halkalar ( Storage Rings )
Geleneksel anlamda bir hzlandrc olmad halde, parack depolama halkas bir
sinkrotronun zaman iinde donmu hali gibi dnlebilir.
Parack demetleri genellikle hzlandrlmaz ancak yalnzca birka saatlik uzun
sreler boyunca yrngede dolanmalar salanr.
. Yava ( Ankara .) VI. UPHDYO, Bodrum 33
Sinkrotronlartn en nemli uygulama alan, sinkrotron nm elde etmek
amacyla elektron demetlerini saatlerce ayn enerji ve kalitede tutmaktr.
( rnek: DESY/DORIS halkas )
. Yava ( Ankara .) VI. UPHDYO, Bodrum 34
Karakteristik Parametrelerin zeti
Bu hzlandrclarn hepsi temelde iki bantya dayanmaktadr.
Bunlardan biri Lorentz kuvvet denklemi,
|
2
1
mc
eB
r
y
=
ve dieri ezamanllk kouludur.
h
mc
ceB
f
y
rf
2
2t
=
. Yava ( Ankara .) VI. UPHDYO, Bodrum 35
Siklotron ve Sinkrotron Parametrelerinin Karlatrlmas
. Yava ( Ankara .) VI. UPHDYO, Bodrum 36
. Yava ( Ankara .) VI. UPHDYO, Bodrum 37
. Yava ( Ankara .) VI. UPHDYO, Bodrum 38
SI da Fiziksel Niceliklerin nemi
. Yava ( Ankara .) VI. UPHDYO, Bodrum 39
. Yava ( Ankara .) VI. UPHDYO, Bodrum 40
Avrupada SI Merkezleri
. Yava ( Ankara .) VI. UPHDYO, Bodrum 41
Japonyada SI Merkezleri
. Yava ( Ankara .) VI. UPHDYO, Bodrum 42
SInn Kullanm Alanlar
Dalgaboyu
( )
Foton
Enerjisi
(eV)
Biyoloji/
Tp
Kimya Fizik Teknoloji
1000
100
10
1
0.1
0.1
Kzltesi
1
Grlebilir
10
Mortesi
100
Vakum
Mortesi
1000
Yumuak
X In
10000 Sert
X In
Biyokimya
Biyofizik
VUV ve X
In
mikroskopisi
Radyografi
Akkan
Yzeylerde
Kompleks
biyomolekl-
lerin yapsnn
belirlenmesi
X-n
Anjiyografisi
ve
tomografisi
Katalizli
reaksiyonlar
Foto-
kimya
Elektron
spektroskopisi
ile kimyasal
analiz
Ima
tahribatnn
incelenmesi
Polimerlerin
yapsnn
belirlenmesi
z
elementlerin
analizi
Katlarn
elektron
yaps
Yzeylerin ve
arayzeylerin
zellikleri
Atomik ve
molekler
fizik
Foto-elektron
spektroskopisi
X-n optii
X-n
floresans
Tomografi
nelastik X-
n salmas
Compton
salmas
Spektroskopide
yeni metodlar
Yksek
performansl
optik
Kalibrasyon
ve radyasyon
standartlar
Zigzaglayc ve
salndrc
mas
aratrmas
X-n
litografisi
Malzeme
aratrmas
. Yava ( Ankara .) VI. UPHDYO, Bodrum 43
. Yava ( Ankara .) VI. UPHDYO, Bodrum 44
. Yava ( Ankara .) VI. UPHDYO, Bodrum 45
1959 DESY: Alman Elektron Sinkrotronu ( Hamburg )
( DESY, DORIS, PETRA, HERA, TESLA? )
Hamburg
ALMANYA
Airport
DESY
HASYLAB
TTF
Stadion
VOLKSPARK
C= 6.3 km
. Yava ( Ankara .) VI. UPHDYO, Bodrum 46
DESY HERA ep Collider
Hamburg, Almanya
1992-2007
. Yava ( Ankara .) VI. UPHDYO, Bodrum 47
HAmburg SYnhrotron LABoratory
HASYLAB
HASYLAB, DORIS III ve PETRA halkalarndan sinkrotron nm elde edilen
ve bunu deiik aratrma ve uygulamalarda kullanan dnyann en byk
sinkrotron nm laboratuvarlarndandr.
1 eV 300 keV enerji aralndaki sinkrotron nm fiziin deiik
alanlarnn yansra, biyoloji, kimya, malzeme bilimi, kristalografi, jeolojik
bilimler ve medikal uygulamalar gibi geni bir spektrum iinde
kullanlmakatdr. DORIS II ve DORIS IIIte 1989 1993 yllar arasnda 26-
57 mAlik elektron demetleri ile nm elde edilirken, 1993ten sonra 57-96
mAlik pozitron demeti ile sinkrotron nm elde edilmitir.
http://www-hasylab.desy.de
. Yava ( Ankara .) VI. UPHDYO, Bodrum 48
. Yava ( Ankara .) VI. UPHDYO, Bodrum 49
Kaynaklar
http://thm.ankara.edu.tr
Particle Accelerator Physics
Basic Principles and Linear Beam Dynamics
HELMUT WIEDEMANN ( 1993 )
An Introduction to Particle Accelerators
EDMUND WILSON ( 2001 )
An Introduction to The Physics of High Energy Accelerators
D. A. EDWARDS M. J. SYPHERS ( 1993 )
. Yava ( Ankara .) VI. UPHDYO, Bodrum 50
Kaynaklar
lk 5 UPHDYO Notlar: http://thm.ankara.edu.tr
. Yava ( Ankara .) VI. UPHDYO, Bodrum 51
Teekkrler...
THM Projesi
http://thm.ankara.edu.tr
Hzlandrc Teknolojileri Enstits
http://hte.ankara.edu.tr