T.C.

MLL ETM BAKANLII

MEGEP
(MESLEK ETM VE RETM SSTEMNN GLENDRLMES PROJES)

KMYA TEKNOLOJS

YALAR VE YA ANALZLER

ANKARA 2008

Milli Eitim Bakanl tarafndan gelitirilen modller; Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn 02.06.2006 tarih ve 269 sayl Karar ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda kademeli olarak yaygnlatrlan 42 alan ve 192 dala ait ereve retim programlarnda amalanan mesleki yeterlikleri kazandrmaya ynelik gelitirilmi retim materyalleridir (Ders Notlardr). Modller, bireylere mesleki yeterlik kazandrmak ve bireysel renmeye rehberlik etmek amacyla renme materyali olarak hazrlanm, denenmek ve gelitirilmek zere Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda uygulanmaya balanmtr. Modller teknolojik gelimelere paralel olarak, amalanan yeterlii kazandrmak koulu ile eitim retim srasnda gelitirilebilir ve yaplmas nerilen deiiklikler Bakanlkta ilgili birime bildirilir. rgn ve yaygn eitim kurumlar, iletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modllere internet zerinden ulaabilirler. Baslm modller, eitim kurumlarnda rencilere cretsiz olarak datlr. Modller hibir ekilde ticari amala kullanlamaz ve cret karlnda satlamaz.

NDEKLER
AIKLAMALAR ....................................................................................................................ii GR ....................................................................................................................................... 1 RENME FAALYET - 1 ................................................................................................... 3 1. YALAR ............................................................................................................................. 3 1.1. Yalarn Snflandrlmas............................................................................................. 4 1.1.1. Kat Yalar ............................................................................................................ 5 1.1.2. Sv Yalar............................................................................................................. 6 1.1.3. Kuruyan Yalar ..................................................................................................... 8 UYGULAMA FAALYET ................................................................................................ 9 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 10 RENME FAALYET 2 ................................................................................................ 12 2. YALARIN FZKSEL VE KMYASAL ZELLKLER.............................................. 12 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 16 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 17 RENME FAALYET - 3 ................................................................................................. 19 3. YALAR VE KULLANIM YERLER............................................................................. 19 3.1. Kuruyan Yalar ve Kullanm Yerleri.......................................................................... 19 3.1.1. Bezir Ya............................................................................................................ 19 3.1.2. Hint Ya ............................................................................................................. 20 3.1.3. in Ya............................................................................................................... 21 3.1.4. Oitisika Ya........................................................................................................ 22 3.2. Yar Kuruyan Yalar ve Kullanm Yerleri.................................................................. 22 3.2.1. Soya ve iek Ya ............................................................................................. 22 3.2.2. Yalanc Safran Ya............................................................................................. 23 3.3. Kurumayan Yalar, Dier Yalar ve Kullanm Yerleri.............................................. 23 3.3.1. Koko Ya............................................................................................................ 23 3.3.2. Balk Yalar........................................................................................................ 23 3.3.3. Aa Ya ............................................................................................................ 24 3.3.4. sano Ya............................................................................................................ 24 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 25 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 26 RENME FAALYET 4 ................................................................................................ 28 4. YA ASTLER ................................................................................................................ 28 4.1. Ya Asitlerinin Snflandrlmas ................................................................................ 30 4.1.1. Doymu Ya Asitleri .......................................................................................... 30 4.1.2. Doymam Ya Asitleri ....................................................................................... 32 4.2. yot ndisi .................................................................................................................... 36 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 37 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 38 MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 40 CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 43 KAYNAKA ......................................................................................................................... 45

AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI 524KI0058 Kimya Teknolojisi Boya retim ve Uygulama Yalar ve Ya Analizleri Boya sanayinde kullanlan yalarn ve bu yalar oluturan ya asitlerinin genel zellikleri, kimyasal zellikleri, nerelerde kullanldklar bu yalar ile yaplan asit deeri, iyot saysnn tespiti, saydam svlarda renk tayini, sabunlama deeri gibi belli bal ya analizleriyle ilgili bilgilerin verildii renme materyalidir. 40/32 Alifatik Bileiklerin zellikleri modln almak Ya analizleri yapmak Genel Ama Bu modl ile gerekli ortam salandnda, yalar tanyp, ya analiz ilemlerini ASTM, DIN standardna uygun olarak inceleyebileceksiniz. Amalar 1. Kuralna uygun olarak asit deeri tayini ilemini yapabileceksiniz. 2. Kuralna uygun olarak saydam svlarda renk tayini yapabileceksiniz. 3. Kuralna uygun olarak sabunlama deerini bulabileceksiniz. 4. Kuralna uygun olarak iyot saysn bulabileceksiniz. Ortam Snf, atlye, laboratuvar, iletme, ktphane, ev, bilgi teknolojileri ortam (internet ) vb. kendi kendinize veya grupla alabileceiniz tm ortamlar. Donanm Byk ekran televizyon, snf veya blm kitapl, VCD veya DVD alar, tepegz, projeksiyon, bilgisayar ve donanmlar, internet balants, retim materyalleri vb. Pipetler, geri soutucu bret, balon joje, cam deney tp (i ap 10 mmden kk 11 mmden byk olmamal), renk kompratr, huni, beher, destek, baget, kska, ayrma hunisi, erlen, hassas terazi, mezr, ayak, hot plate. Modl ierisindeki her bir renme faaliyetinden sonra belirtilen lme aralar ile kendinizi deerlendireceksiniz. Modln sonunda ise, kazanm olduunuz bilgi, beceri ve tavrlarnz retmen tarafndan hazrlanacak lme aralar ile deerlendirilecektir.

MODLN TANIMI

SRE N KOUL YETERLK

MODLN AMACI

ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI

LME VE DEERLENDRME

ii

GR GR
Sevgili renci,

Kullandnz elektronik cihazlarn, ocuklarn oynad oyuncaklarn, kdn, kalemin ve plastik eyalarn polimer malzeme olduunu biliyor musunuz? Yaammzn iinde olan, evremizde grdmz ve kullandmz birok madde polimerdir. Polimersiz bir yaam dnlemez. Sentetik polimerler retilmeden nce insanlar ihtiyalarn doal polimerlerden karlamaktayd. Doal polimerler, doada kendiliinden oluur ve yzyllar boyunca bu polimerler birok alanda insanlarn ihtiyalarn karlamtr. Aa, et, kt, yn, pamuk, jt, ipek, deri, kauuk gibi gnlk hayatta kullandmz birok madde doal polimerdir. Son yzyl ierisinde fiziksel ve kimyasal analiz yntemlerinin gelimesi ile doal, organik polimerlerin yaplar aydnlatlmtr. Bu da yapay polimer retimine k tutmutur. Plastik, lif, elastomer sentetik yntemlerle retilmeye balanmtr. Ara lastikleri, plastik maddeler, ayakkab, bisiklet, tenis raketi ve topu, PVC, teflon tava v.b. birok malzeme sentetik polimerden retilmitir. Temel yaplar polimer olan malzemeler insanlarn yaamlarn kolaylatrr. Yaplar doal ya da sentetik olan polimerler hayatmzn ayrlmaz bir parasdr.

RENME FAALYET1 RENME FAALYET - 1

AMA
Gerekli donanm kullanarak, yalarda asit deeri tayini ilemini kuralna uygun olarak yapabileceksiniz.

ARATIRMA
evrenizde bulunan yalar aratrnz. Makine yalar nasl elde edilir? Aratrnz. Boya sanayinde kullanlan yalar aratrnz.

1. YALAR
Yalar, ift karbon sayl (4-24) doymu ve doymam ya asitlerinin gliserin triesterleridir. Ya asitleri, uzun, dz zincirli ve ift karbonlu monokarboksilli asitlerdir. Gliserin deerli bir alkol olduundan mol ya asidiyle birleerek esterleir. Ya oluumunda gliserin kullanld iin bunlara gliserit de denir. Saf yan bileiminde C, H, ve O elementleri bulunur. Bu bileikler suda znmedii halde pek ok organik zcde znrler. Sudan daha dk younlua sahiptirler.

O H2C HC H2C OH OH + OH HO HO HO C O C O C R1 R2 R 3 -3 OH2 H2C HC H2C O O O

O C O C O C R1 R2 R 3

Basit gliseritlerin btn alkil gruplar ayndr. Doal yalar deiik ya asitlerinin tekil ettikleri kark gliseritlerdir.

Resim 1.1: eitli yalar

Yalarn, boya sanayinde nemli bir yeri vardr. Yal boya ve vernik yapmnda yalar kullanlr. Balayc olarak kullanlan alkid reinelerine nemli zellikler kazandran bir ham maddedir.

CH2 CH CH2

OH OH OH

CH2 CH CH2

O O O

O C R1 O C R2 O C R3

O CH2 CH CH2 O O O C O C O C C15H31 C15H31 C15H31

Gliserin tripalmitin

Gliserit (ya) (palmitik asitin gliserin esteri)

ekil 1.1: Gliserin molekl

1.1. Yalarn Snflandrlmas

Yalar ok deiik ekillerde snflandrlabilir. Bunlar basitten karmaa doru yle inceleyebiliriz. Yalarn tmne organik kimyada genel olarak lipit ad verilir. Lipitler kaynaklar gz nnde tutularak bitkisel yalar, hayvansal yalar, madeni, eteri yalar ve mumlar eklinde snflandrlr. Bitkisel yalar sv veya kat olarak bitkilerin ekirdek veya meyvelerinde bulunur. Zeytin, ayiei, soya fasulyesi, pamuk ekirdei, badem, yer fst ve Hindistan cevizi en

nemli bitkisel ya kaynaklardr. Endstride, bu kaynaklar eitli yntemlerle byk lde deerlendirilmektedir. Hayvansal yalar daha ok koyun, sr ve balklardan (zellikle balinadan) elde edilir. Stten yaplan tereya da hayvansal yadr. Hayvansal yalar da kat veya sv olabilirler. Makine paralarn yalamada kullanlan madeni yalar ester deil, parafin hidrokarbonlarn karmdr. Genellikle petrol ve kmrden elde edilirler ve kat ya da svdrlar. Eteri yalar veya esans yalar eklinde adlandrlan yalar, gliserinden olumad gibi belirli bir gruba da girmezler. Genellikle karma bileimlidirler ve karbonlu hidrojenler, alkol, aldehit, keton, fenol, organik asit vb. gruplardan oluurlar. Doal olarak baz bitkilerde bulunan eteri yalar keskin kokulu ve uucu svlardr. Mumlar karboksilli asitlerden treyen esterlerdir. Ancak alkol bilekeni gliserin deil, ift sayda karbon ieren bir alifatik alkoldr. Yalar oluturan trigliseritlerin ayn veya farkl olmasna gre; trigliseridleri ayn olan yalara homojen yalar, farkl olanlara ise heterojen yalar denir.
O R1 R1 R1 C O C O C O O O CH2 CH CH2 R1 R2 R3 O C O C O C O O O CH2 CH CH2

Basit trigliserid

Kark trigliserid

Yalar, kendilerini oluturan aside gre gruba ayrlrlar:

1.1.1. Kat Yalar

Yaplarnda byk oranda doymu asitlerin gliserinle oluturduklar esterler bulundururlar. Bunlar kat olabilecei gibi yar kat da olabilirler. Kat yalar daha ok hayvansal rnlerdir. Bileiminde en ok palmitik asit bulunur, sras ile laurik asit ve stearik asit de yer alr. Kark bir gliseritte bu asitlerin her de bulunabilir.

Resim 1.2: Kat yalar

O CH2 C15H31COOH C17H35COOH CH CH2

Palmitik asit Stearik asit

O O O

C O C O C

C17H35 C17H35 C17H35

Gliserin tristearat (kat ya)

CH2 CH CH2

O O O

O C O C O C

(CH2)10 (CH2)14 (CH2)16

CH3 CH3 CH3

Gliserin lauro palmito stearat

1.1.2. Sv Yalar
Yaplarnda, doymam ya asitlerinin gliserinle oluturduu esterler daha fazladr. Bu tr yalar, zeytinya, pamuk ya, soya ya gibi bitkisel yalardr.

Resim 1.2. Sv Ya

CH3(CH2)7CH

CH(CH2)7

COOH

C17H33COOH

Oleik asit

CH2 CH CH2

O O O

O C O C O C

(CH2)7 (CH2)7 (CH2)7

CH CH CH

CH CH CH

(CH2)7 (CH2)7 (CH2)7

CH3 CH3 CH3

Gliserin trioleat (triolein)

Doymam yalar katalitik hidrojenlenme yolu ile doyurulabilirler. Bu reaksiyon kontrol edilebilir ve herhangi bir yan istenilen kvama gelmesini salar.
CH2 CH CH2 O O O O C O C O C (CH2)7 (CH2)7 (CH2)7 CH CH CH CH CH CH (CH2)7 (CH2)7 (CH2)7 CH3 CH3 CH3 H2/Ni 140OC CH2 CH CH2 OCO(CH2)16CH3 OCO(CH2)16CH3 OCO(CH2)16CH3

Triolein

Tristearin

ekil 1.2: Ya oluumu

1.1.3. Kuruyan Yalar

Kuruyan yalarda ok sayda ifte ba bulunur. Ak havada katlarlar. Hava oksijeni ile bu ifte balar reaksiyon verirler ve bileiin yapsn bozarak katlamasn salarlar. Yan kurumas buharlaarak ortam terk etmesi deildir.

C17H31COOH
Linoleik asit

C17H29COOH
Linolenik asit

Ya asitlerinin yaplarna gre de u ekilde snflandrabiliriz: Doymam gruplarn (ifte ba) saysna gre Kuruyan yalar (rnein, bezir ya) Yar kuruyan yalar (rnein, iek ya) Kurumayan yalar (rnein, koko ya)

ifte balarn pozisyonuna gre zole ifte ba (rnein, linoleik asit) Konjuge ifte ba (rnein, elaostearik asit) Kmle ifte ba (izamikasit)

zole ifte ba pozisyonunda ya asidindeki karbon zincirindeki doymam gruplar (ifte balar) arasnda bir veya birden fazla metil grubu vardr. Konjuge ifte ba pozisyonunda ya asidindeki doymam gruplar (ifte balar) arasnda metil grubu yoktur. Kmle ifte ba pozisyonunda ya asidi karbon zincirinde; iki adet, tane ifte ba bulunduran karbon atomu vardr.

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

lem Basamaklar neriler Laboratuvar nlnz giyiniz. alma ortamnz hazrlaynz. 1-5 g aras numuneden tartnz. Laboratuvar gvenlik kurallarna uygun alnz. Kullanlacak malzemeleri depodan alnz. Temiz ve titiz alnz. znme olana kadar stp, kartrnz. ndikatr ekledikten sonra erleni alkalaynz. zeltiyi balon jojede dikkatli bir ekilde hazrlaynz. Breti kullanmadan nce musluunun alp almadn kontrol ediniz. Breti u ksmnn da aktp aktmadn kontrol ediniz. Aktarma ilemini dikkatli bir ekilde yapnz. Bretin sfr noktasna dikkat ederek doldurunuz. Titrasyon ilemi yaparken erleni devaml ritmik bir ekilde alkalaynz. 0,1 Nlik KOH ile titre ediniz. Dnm noktasn karmamak iin ok dikkat ediniz. Hesaplamalar yapnz. Sonular rapor ediniz. Eklenen ve harcanan maddelerin kaytlarn dzgn tutunuz. Amacnz, ilem basamaklarnz, sonucunuzu ieren bir rapor hazrlaynz.

250 ml erlene alnz. zerine 75-100 ml aras ksm toluol ve bir ksm etil alkol karmn ekleyiniz. Birka damla fenolftalein indikatr ilave ediniz. 0,1 Nlik KOH zeltisi hazrlaynz.

Destek ubuundaki kelebee breti takp, zerine huniyi yerletiriniz.

Hazrlam olduunuz 0,1 Nlik KOHi brete aktarnz.

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aada verilen sorularn doru cevap klarn iaretleyiniz, verilen cmleleri Doru veya Yanl olarak deerlendiriniz, boluklu cmleleri uygun terimlerle tamamlaynz. 1. Ya oluumunda kullanlan alkol aadakilerden hangisidir? A) Propanol
CH2 CH CH2 O O O O C O C O C

B) Gliserin
(CH2)7 (CH2)7 (CH2)7 CH CH CH CH CH CH

C) Metil alkol
(CH2)7 (CH2)7 (CH2)7 CH3 CH3 CH3 CH2 CH CH2

D) Pentaeritritol
OCO(CH2)16CH3 OCO(CH2)16CH3 OCO(CH2)16CH3

140OC

Yukardaki reaksiyonun gerekleebilmesi iin kullanlan katalizr ve molekl aadaki hangi kta doru olarak verilmitir? A) H2 / Ni 2. B) CH3 / Ni C) H2 / Al D) CH3 / Cu

Aadakilerin hangisi ya asitlerinin yaplarndaki doymam gruplarn saysna gre snflandrma yaptmzda bu snflandrmada yer almaz? A) Kuruyan yalar C) Buharlaan yalar B) Yar kuruyan yalar D) Kurumayan yalar

3.

Kat yalar yaplarnda byk oranda doymam asitlerin gliserinle oluturduklar esterleri bulundururlar. ( ) DORU ( ) YANLI

4.

Konjge ifte ba pozisyonunda ya asidindeki doymam gruplar arasnda metil grubu yoktur. ( ) DORU ( ) YANLI

5.

Yalar oluturan ______________ ayn veya farkl olmasna gre; homojen yalar ve heterojen yalar olarak ayrabiliriz.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz sorularla ilgili konular faaliyete dnerek tekrar inceleyiniz.

10

UYGULAMALI TEST
Bir miktar ayiei yann asit deerini bulunuz, raporunuzu yaznz. lemlerden sonra aadaki kontrol listesini doldurunuz. Cevab Hayr olan sorular retmeninize dannz. Gerekli malzemeler Gerekli kimyasal malzemeler 1. Destek 6. Beher 1. Ayiei ya 2. Erlen 7. Hot plate 2. Toluol 3. Bret 8. Baget 3. Etil alkol 4. Tart 9. Destek ubuu 4. Fenolftalein 5. Mezr 10. Kelebek 5. 0,1 N potasyumhidroksit zeltisi Aada hazrlanan deerlendirme leine gre yaptnz almay deerlendiriniz. Gerekleme dzeyine gre, Evet-Hayr seeneklerinden uygun olan kutucuu iaretleyerek belirtiniz.

Deerlendirme ltleri
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 alma ortamnz hazrladnz m? Laboratuvar gvenlik kurallarna uydunuz mu? Laboratuvar nlnz giydiniz mi? Kullanlacak malzemeleri temin ettiniz mi? Numuneden 2 g tarttnz m? 250 ml erlene aldnz m? zerine 75-100 ml aras ksm toluol ve bir ksm etil alkol karmn ekleyip, kartrdnz m? znme olana kadar sttnz m? Birka damla fenolftalein indikatr ilave ettiniz mi? Bretin musluunu ve ucunun alp almadn kontrol ettiniz mi? KOH brete huniyle aktardnz m? Breti doldururken bretin sfr noktasna dikkat ettiniz mi? Erleni devaml alkalayarak 0,1 Nlik KOH ile titre ettiniz mi? Hesaplamalar yaptnz m?

Evet

Hayr

DEERLENDRME
Bu faaliyet srasnda bilgi konularnda veya uygulamal i paralarnda anlamadnz veya beceri kazanamadnz konular tekrar ediniz. Konular arkadalarnzla tartnz. Kendinizi yeterli gryorsanz dier renme faaliyetine geiniz. Yetersiz olduunuzu dnyorsanz retmeninize dannz.

11

RENME FAALYET2 RENME FAALYET 2

AMA
Gerekli donanm kullanarak, sv yalarda renk tayini ilemini kuralna uygun olarak yapabileceksiniz.

ARATIRMA
Sv yalar nasl kat ya hline getirilir? Aratrnz. Sv yalar elde edilirken yan iinde kalan istenmeyen maddeler hangi yntemlerle uzaklatrlr? Aratrnz.

2. YALARIN FZKSEL VE KMYASAL ZELLKLER

Bitkisel ve hayvansal yalar, bnyelerindeki serbest asitlerin ntrletirilmesi ile rafine edilir. Yalara szme, renk ve koku giderme ve gerekiyorsa hidrojenlendirme (katlatrma) ilemleri yaplr.

Resim 2.1: Sv ya oluturan bitkiler

Yalar, yal tohumlardan; kabuk ayrma, presleme, zc ekstraksiyonu ve ayrma metotlaryla ayrlr. Bu yalarn iinde eitli yabanc maddeler bulunur. Bunun iin bu yalara ham ya denir. Ham ya iinde bulunan yabanc maddelerin miktar ve cinsi; bitkilerin yetitirilme koullarna, toprak yapsna ve iklim artlarna, depolama artlarna, tohuma uygulanan ilemlere ve ya alma esnasndaki parametrelere baldr. Ham yan

12

iinde oluan yabanc maddeler ve zelliklerine gre snflandrlabilir. Ham yan iindeki maddeler, Bitkilerden gelen yabanc maddeler Depolama esnasnda oluan yabanc maddeler lemler esnasnda oluan yabanc maddeler olmak zere 3 ekilde snflandrlabilir. Ham yalarn iinde bulunan istenmeyen maddeleri kimyasal olarak da yle sralayabiliriz: karbonhidratlar, fosfatitler, emlaj maddeleri. Bu tr maddeler yalarn pigmantasyonunu ve kuruma srelerini etkiler. Ayn zamanda bu artk malzemeler ya stld zaman, renk, parlaklk, berraklk, d atmosfer artlarna kar zelliklerini olumsuz ynde etkiler.

Resim 2.2: Ya rafineri nitesi

Yalar, ok geni ve karmak bir grup olan lipitlerin byk ksmn olutururlar. Yan %95-99unu trigliseritler, % 1-5ini de mono ve digliseritler, fosfatitler, serbest ya asitleri, steroller, yada znen vitaminler ve dier maddeler oluturur. Yalar, eitli karboksilli asitler ve gliserit karm eklindedir. Yalarda yaygn olarak grlen serbest karboksilli asitler; laurik, miristik, palmitik, stearik ve oleik asitlerdir. Oda scaklnda sv olan yalara sv ya, kat olanlara ise kat ya denir. Yalarn doymamlk derecesi kimyasal zellikleri kadar fiziksel zelliklerini de belirler. Doymu ya asitlerinden oluan yalar kat, doymam ya asitlerinden oluan yalar ise svdr. Yalarn yaplarndaki ift ba says arttka erime noktalar der. Yalarn bnyesinde bulunan Linoleik Asit izole ifte ba, Elaostearik Asit ise konjuge ifte ba ihtiva eder. Bu iki ya asidini bnyelerinde bulunduran ya ve ya asidleri, yzey koruma malzemelerinin imalatnda ok nemli rol oynarlar. zellikle konjuge ifte ba ihtiva eden ya ve ya asitlerinin, eitli modifikasyonlara tabi tutularak, esneklii, dayankll, d etkenlere kar dayankll, renk ve parlakl gelitirilebilir. ifte ba

13

says ne kadar fazla ise oluturduklar apraz balarn says da o oranda artar, ekillenen filmin zellikleri deiir. ifte balarn byk bir blm konjuge yapl ise kuruma hz artar. zole ifte balarn oran fazla ise kuruma hz azalr. En az iki ifte ba ihtiva eden ya asitleri mevcut olduu zaman ya, apraz ba alarn ekillendirmek iin havadan oksijen alarak reaksiyon verecektir. Kuruyan yalar dokunma kurumas veren filmler oluturur. Yar kuruyan yalar ise dokunma kurumas vermezler. Izole ifte ba sisteminde yalarn kuruma prosesini u ekilde gsterebiliriz: zole ifte ba ihtiva eden ya ve ya asitlerinin kurumas, aktive edilmi metil (CH2) gruplarna oksijen ( O2 ) balanarak hidroperoksitler olumas eklindedir.

CH

CH

CH2 O2

CH

CH2

CH

CH

CH O O H

CH

CH2

R 2R

OOH OOH

. . RO + OH . . RO + ROO + OH2 ROH + R R R R O O R O R . 'R ( Farkli molekle radikal transferi) apraz Ba apraz Ba (Eter grubu) apraz Ba (Peroksit grubu)

. RO + R'H . . R + R . . RO + R RO + RO

Konjuge ba sisteminde yalarn kuruma prosesini u ekilde gsterebiliriz:

14

CH

CH

CH O2

CH

CH O . OO

CH

CH

CH O

CH

CH + +

CH

CH

CH

CH

CH

CH . OO CH CH CH

CH

CH

CH

CH

CH CH CH

CH CH CH

CH CH CH2

leme tabi tutulmam tabii yalarn ou olduka ince likitlerdir, en nemli zellikleri arasnda polimerizasyon ve kuruma hzlar yer alr. Polimerizasyon ve kuruma hz, ifte balarn says ve konjge olma derecelerine baldr. boyutlu polimerizasyon ve yaplanma, kurumaya gtrr. Yaplanm yalarn retimi iin iki nemli metot vardr: Oksidatif polimerizasyonu

Kuruyan veya yar kuruyan yalarn 120 0Cye kadar stlp iinden flenerek hava geirilmesi sonucu hazrlanr. Bu uygulama katalizrl ve katalizrsz yaplabilir. Bu oksidasyon rnleri, basit bir stma ile yaplanm yalardan olduka farkldr. Filmler, genellikle s ile yaplaan yalardan daha az su ve alkali direncine sahiptir. Bu rnler yzey aktifletirici maddelerdir. Bunun iin pigment slatma zellikleri gsterirler ve White sprite de znrl snrldr. Gzenekli yzeylerin boyanmasnda kullanlan boyalarn imalatnda kullanlr. Is polimerizasyonu

ifte balar kendi aralarnda birleerek katlma reaksiyonu verir. zole ifte ba ihtiva eden kuruyan yalar bu sistemle, konjuge yapya dntrlebilir. Is ile polimerizasyonda ilk adm yan aktivasyonu ile konjuge sisteme dntrlmesi, ikinci adm ise siklik yapda bir rn elde edilmesidir.

15

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

lem Basamaklar neriler Laboratuvar nlnz giyiniz. alma ortamnz hazrlaynz. Numuneyi 100 mllik erlene alnz. Laboratuvar gvenlik kurallarna uygun alnz. Kullanlacak malzemeleri depodan alnz. Numunede grnr bir bulanklk varsa szme ilemi yapnz. Numuneyi deney tpne doldurunuz. Tp kompratrn numune blgesine yerletiriniz. Ik kaynan altrnz. 30-50 cm bak mesafesinden numuneyi iki yakn standart ile karlatrnz. Canllk ve doygunluk ynnden hangi standarda en yakn uyum gsterdiini tayin ediniz. Numune ile en yakn uyumu gsteren standardn numarasn alnz. Sonular rapor ediniz. Amacnz, ilem basamaklarnz, sonucunuzu ieren bir rapor hazrlaynz. ok yakndan numune ve standartlara bakmaynz. Temiz ve titiz alnz. Aktarma ilemini dikkatli bir ekilde yapnz. Tp dikkatli bir ekilde yerine yerletiriniz.

Renk eidi farklarn dikkate almaynz.

16

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aada verilen sorularn doru cevap klarn iaretleyiniz, verilen cmleleri Doru veya Yanl olarak deerlendiriniz, boluklu cmleleri uygun terimlerle tamamlaynz. 1. Yalar rafine edilirken aada verilen ilemlerden hangisi uygulanmaz? A) Szme 2. B)Renk giderme C)Koku giderme D) Renklendirme

Aadaki aklamalardan hangisinde ham yan iindeki maddeler verilmemitir? A) Szmede oluan maddeler B) Bitkilerden gelen yabanc maddeler C) Depolama esnasnda oluan yabanc maddeler D) lemler arasnda oluan maddeler

3.

Doymu ya asitlerinden oluan yalar kat, doymam ya asitlerinden oluan yalar ise svdr. ( D / Y ) Ya ve ya asitlerinin bnyesindeki ifte ba says ne kadar az ise oluturduklar apraz balarn says da o oranda artarak ekillenen filmin zelliini deitirir.( D/Y ) Kuruyan yalar dokunma kurumas veren filmler oluturur. ( D/Y ) zole ifte ba ihtiva eden ya ve ya asitlerin kurumas; aktive edilmi metil gruplarna oksijen balanarak hidroperoksitlerin olumas eklindedir. ( D/Y ) Bitkisel ve hayvansal yalar, bnyelerindeki _____________ ntrletirilmesi ile rafine edilir. Yalar, yal tohumlardan ayrma metotlaryla ayrlr, iinde yabanc maddeler kalr. Byle yalara ___________ _________ denir.

4.

5. 6.

7.

8.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz sorularla ilgili konular faaliyete dnerek tekrar inceleyiniz.

17

UYGULAMALI TEST
Bir miktar ayiek yann asit deerini bulunuz, raporunuzu yaznz. lemlerden sonra aadaki kontrol listesini doldurunuz. Cevab Hayr olan sorular retmeninize dannz. Gerekli malzemeler Gerekli kimyasal malzemeler 1. Beher 1. Hint ya 2. Deney tp Aada hazrlanan deerlendirme leine gre yaptnz almay deerlendiriniz. Gerekleme dzeyine gre, Evet-Hayr seeneklerinden uygun olan kutucuu iaretleyerek belirtiniz.

Deerlendirme ltleri
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 alma ortamnz hazrladnz m? Laboratuvar gvenlik kurallarna uydunuz mu? Laboratuvar nlnz giydiniz mi? Kullanlacak malzemeleri temin ettiniz mi? Numuneyi 100 mllik erlene aldnz m? Numunede grnr bir bulanklk varsa szme ilemi yaptnz m? Numuneyi deney tpne doldurdunuz mu? Tp kompratrn numune blgesine yerletirdiniz mi? Ik kaynan altrdnz m? 30-50 cm bak mesafesinden numuneyi iki yakn standart ile karlatrdnz m? Canllk ve doygunluk ynnden hangi standarda en yakn uyum gsterdiini tayin ettiniz mi? Numune ile en yakn uyumu gsteren standardn numarasn aldnz m?

Evet

Hayr

DEERLENDRME
Bu faaliyet srasnda bilgi konularnda veya uygulamal i paralarnda anlamadnz veya beceri kazanamadnz konular tekrar ediniz. Konular arkadalarnzla tartnz. Kendinizi yeterli gryorsanz dier renme faaliyetine geiniz. Yetersiz olduunuzu dnyorsanz retmeninize dannz.

18

RENME FAALYET3 RENME FAALYET - 3

AMA
Gerekli donanm bulabileceksiniz. kullanarak, sabunlama deerini kuralna uygun olarak

ARATIRMA
Ayiek ya nasl elde edilir? Aratrnz. Balk ya nasl elde edilir? Aratrnz. Bezir ya nasl elde edilir? Aratrnz.

3. YALAR VE KULLANIM YERLER

3.1. Kuruyan Yalar ve Kullanm Yerleri
3.1.1. Bezir Ya
Bezir yanda doymam linoleik ve linolenik asit oran yksektir. ok iyi kuruma zelliine sahip olup, oluturduklar filmler d atmosfer artlarna kar mkemmel dayanklla sahiptir. Zayf asit ve bazlara kar dayankll iyi olup, su geirgenlii olduka yksektir. Bezir ya, ok iyi pigment slatma zelliine sahiptir. Linolenik ya asidi oran % 50 civarnda olmasndan dolay sararma zelliine sahiptir. Son kat ak renkli boyalarn yapmnda snrl olarak kullanlr.

Resim 3.1: Bezir yann alnd bitki

19

Alkali ile rafine edilmi bezir ya:

Bu tr bezir ya, mkemmel salamlk verir. Renk ve parlaklk kalc zellii vardr. ok iyi pigment slatma zelliine sahiptir. Hzl kurur, sert film oluturur. Alkali ile rafine edilmi bezir ya zellikle d cephe boyalarnn yapmnda kullanlr. retan yalarda, hava kurumal alkidlerde performans ok iyidir. iirilmi bezir ya:

Bu sistemle bezir yann, kuruma zellikleri gelitirilmitir. Ksa srede kurur. Mkemmel akkanla ve parlakla sahiptir. Suya duyarl sistemlere ilave edilir. ( C O C ) balar depolama esnasnda pigment ayrmasn nler. Yaplanm bezir ya:

iirilmi bezir yana zellik olarak benzerler. Daha iyi yzey koruma zellii, renk kalcl, salamlk gibi karakteristik zellik gsterirler. Pigment ayrmasn nleyen performansnn iyi olmas, pigment slatma zelliine sahip olmas, eitli yerlerde kullanm imkn vermitir. Litografik verniklerde ve hava kurumal bask mrekkeplerinin imalatnda kullanlmaktadr.

3.1.2. Hint Ya
Hint yandan su ekilmeden nce bu ya kurumayan ya zellii gsterir. Bundan dolay alkid reinelerinde ve mrekkep formlasyonlarnda plastifiyan olarak kullanlr. Hint ya % 87 risinoleik asit, % 12 oleik asit ihtiva eder. Hint ya asit katalizrlnde inert gaz kullanlarak, 270 0Cye kadar stlr ve 1 mol su k ile konjge ifte balar oluur.

Resim 3.2: Hint ya tohumu

20

CH3

(CH2)4

CH2

CH OH

CH2

CH

CH

(CH2)7

COOH

Asid katalist - OH2 270 C

0

CH3

(CH2)4

CH2

CH

CH

CH

CH

(CH2)7

COOH

Konjge :9 - 11

isomer ( % 25 )

CH3

(CH2)4

CH

CH

CH2

CH

CH

(CH2)7

COOH

Izole ifte ba : 9 - 12 isomer ( % 75 )

Dehidrate Hint ya, alkit reine imalatnda ok nemli bir yer tekil eder. Konjge ifte ba ihtiva etmesi kuruma hzn artrr. Bezir yandan daha hzl polimerize olur. Mkemmel renk kalclna sahip film yzeyleri oluturur. Su rezistans ve salaml yksektir. ok iyi kimyasal mukavemet, mkemmel pigment slatma zelliklerine sahiptir. Dehidrate Hint ya Alkid reinesi ve epoksi ester reineleri retiminde mkemmel sonular verir. Soya ya ve iek ya ile kartrlarak kullanlr.

3.1.3. in Ya
in yandaki fatty asitlerin % 80 i konjuge ifte ba ihtiva eden elaostearik asittir. Bundan dolay ok hzl kuruma zellii vardr. ok hzl kuruduu iin oluan film dzgn deil buruuktur. Alkit reine imalatnda inert gaz eliinde proses yrtlr. Aksi takdirde s ve oksijenle ok hzl polimerizasyona urar.

Resim 3.3: in ya bitkisi

21

in ya yar kuruyan yalar ile kartrlarak kullanlr. retilen alkit reinesi mkemmel kimyasal ve su resistans verir. Bask mrekkebi imalatnda, rosin esterleri ve fenolik reine ile birlikte kullanlr.

3.1.4. Oitisika Ya
Kuruyan ya snfna girer, konjuge ifte ba ihtiva eden ya asitlerinin younluu fazladr. Bnyesinde bulunan ya asidinin ad likanik asittir. abuk kurumas, parlakl, uyguland yzeye ok iyi yapmas ile tannr. Mkemmel anma rezistans ve su-alkali rezistans verir. Oluan film, in ya filminden daha krlgandr. Sararmaya daha ok meyillidir. Film esnekliini gelitirmek iin iek ve soya ya ile kartrlarak kullanlr. Litografik mrekkeplerin imalatnda kullanlr.

3.2. Yar Kuruyan Yalar ve Kullanm Yerleri

3.2.1. Soya ve iek Ya

Resim 3.4: Soya ya tohumu

Uzakdou kkenli olan soya fasulyesi gnmzde her yerde yetitirilmektedir. 4500 yl nce yazlm in kitaplarnda ismi gemektedir. Bugn dnyadaki en nemli yal tohum rn olarak kabul edilmektedir. Soya fasulyesinde % 19 ya vardr. Ya miktarnn dk olmasndan dolay tohumlarndan ekstraksiyonla ya retilmektedir. Bu ilem srasnda % 80 orannda soya fasulyesi unu elde edilir.

Resim 3.5: iek ya bitkisi

22

Ayiek ya balca palmitik, stearik, oleik ve linoleik asitlerden oluur. Ayiek ya, soya fasulyesi, yer fst ve iite benzeyen dier tohum yalarndan daha ok doymam ya asidini kapsar. Ayiek ya oleik asit ile izlenen (% 66-70) linoleik asidin yksek konsantrasyonlar ile karekterize edilir. Ayiek ya doymu ya asitlerince dktr ve palmitoleik, linolenik, araidik, behenik ve lignoserik asitlerinin yalnzca kk miktarlarn ierir. Yar kuruyan ya zelliklerini gsterir. Alkit reinelerinde ok miktarda kullanlmaktadr. Mkemmel renk kalcl ve fleksibilite zelliine sahiptir.

3.2.2. Yalanc Safran Ya

Resim 3.6: Yalanc safran ya bitkisi

Soya yandan daha fazla konjge ifte baa sahiptir. Yar kuruyan bir yadr. Alkit reinesinin hava kuruma zelliini artrmak iin soya veya iek yayla kartrlarak kullanlr.

3.3. Kurumayan Yalar, Dier Yalar ve Kullanm Yerleri

3.3.1. Koko Ya
Koko ya, sabun yapmnda kullanlmasna ramen, frn boyalarnda, nitrosellozlu vernik ve boyalarda, epoksi esterlerinde ok miktarda kullanlr. Hemen hemen doymu karakterli olup, kurumayan ya zelliklerine sahiptir. Epoksi reine ile modifiye edilerek sararmayan rnler verirler. ok ak balang rengi vardr. Is ile sararmayan boya ve verniklerin imalatnda ok nemli bir yeri vardr. 3.3.2. Balk Yalar Balk yalarnn eitli tipleri boya ve vernik sanayinde fiyatlarndan dolay kullanlr. Kullanlan toplam yan % 10 kadarn ihtiva eder. Sardunya ve hamsi ya, kuruyan bir yadr. % 50 doymam ya asidi clupanodoni asidi ihtiva eder. Clupanodonic asidin 5 adet ifte ba vardr. Balk yalar doymu ya asitlerinin byk bir blmn de ihtiva eder.

23

Balk yalar soutularak doymu ya asitleri ortamdan uzaklatrlr ve kuruyan ya zelliklerine kavuturulur. Balk yalar vakum altnda buhar ile deodorize edilerek kt kokular yok edilir. Balk yalar, karakteristikleri ve dk fiyatlarndan dolay boya ve vernik yapmnda ok geni bir ekilde kullanlmaktadr. Daha iyi film zelliine sahip (rnein: in ya) dier kuruyan yalarla ayn amala kullanlr.

3.3.3. Aa Ya
Aa ya, gerekten bir trigliserit deildir. Genel olarak aa ya, % 45-50 ya asidi, %28-48 rosin asid, % 6- 9 aras sterol ve yksek molekl aarlkl alkoller ihtiva eder.

Resim 3.7: Aa ya

Aa yann, elde edilebilirlii ve fiyatndan dolay boya sanayinde nemli bir yeri vardr. Kuruyan alkid reineleri, elde etmek iin, polihidrik alkollerle esterleebilirler. Alkid reine imalatnda da kullanlr. Aa ya destile edilerek ya asit oran ykseltilir. Rosin asidin fazlal reineye sertlik ve krlganlk zellikleri getirir. Filme parlaklk kazandrr.

3.3.4. sano Ya
Isano ya, fazla miktarda doymam ya asidi ihtiva eden tabii bitkisel bir yadr. Bnyesindeki ya asidinin % 45i isamik asit, dier % 45 deisamolik asittir.
CH2 CH3 CH (CH2)4 CH C C C C (CH2)7 C CH2 COOH (isamik asit)

(CH2)4

CH

CH OH

(CH2)6

COOH

(isamolik asit)

sona ya, konjge yapl ifte balar olan ya asitleri ihtiva eden yalar gibi kurumazlar. 450 0Fde bozunur. Bu arada karbondioksit ve kpk oluur. Bu zelliinden dolay yangn geciktirici boyalarn imalatnda kullanlr.

24

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

lem Basamaklar neriler Laboratuvar nlnz giyiniz. alma ortamnz hazrlaynz. 2 g numuneyi 0,001 g duyarlkla balonun iinde tartnz. Laboratuvar gvenlik kurallarna uygun alnz. Kullanlacak malzemeleri depodan alnz. Temiz ve titiz alnz. Aktarma ilemini dikkatli bir ekilde yapnz. Tp dikkatli bir ekilde yerine yerletiriniz.

zerine 25 ml % 50lik etil alkoll KOH zeltisi ekleyiniz. Geri soutucuya balayp, kaynama baladktan sonra 1 saat geri soutucuyla stcda karm stnz.

Bu ilem sonunda balonda kalan maddenin soumas iin bekleyiniz. 4-5 damla fenolftalein zeltisi katnz.

Bu maddeyi % 50lik HCl zeltisi ile titre ediniz.

Numune ve standartlara ok yakndan bakmaynz.

Bir tank deneyi de yapnz.

V2-V1/ mx28,05 formlnden sabunlama saysn bulabilirsiniz. Amacnz, ilem basamaklarnz, sonucunuzu ieren bir rapor hazrlaynz.

Sonular rapor ediniz.

25

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aada verilen sorularn doru cevap klarn iaretleyiniz, verilen cmleleri Doru veya Yanl olarak deerlendiriniz, boluklu cmleleri uygun terimlerle tamamlaynz.

1.

Aada verilen bilgilerden hangileri bezir ya iin dorudur? I- Alkali ile rafine edilmi bezir ya hzl kurur, sert film oluturur. II- iirilmi bezir ya mkemmel akkanla ve parlakla sahiptir. III- Yaplanm bezir ya litografik verniklerde kullanlr. A) Yalnz I B) I ve II C) II ve III D) I, II ve III

2.

Aada verilen yalarn hangisi yar kuruyan yadr? A) Bezir ya B) Soya ya C) Koko ya D) Oitisika ya

3.

Hint yandan su ekilmeden nce bu ya kurumayan ya zellii gsterir. ( D / Y ) in ya ok hzl kuruduu iin oluan film ok dzgndr. ( D / Y ) Koko ya sabun yaplmasnda kullanlmasna ramen, frn boyalarnda, nitro sellozlu vernik ve boyalarda, epoksi esterlerinde ok miktarda kullanlr. ( D / Y ) sano ya fazla miktarda doymam ya asidi ieren tabii olmayan bir yadr.( D / Y ) Hint ya alkit reinelerinde ve mrekkep formlasyonlarnda __________ kullanlr. Alkali ile rafine edilmi bezir ya zellikle ________ yapmnda kullanlr. ________ boyalarnn

4.

5. 6. 7.

8.

Soya ve iek ya ________________ _______________ ya zellii gsterirler.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz sorularla ilgili konular faaliyete dnerek tekrar inceleyiniz.

26

UYGULAMALI TEST
Bir miktar ayiek yann asit deerini bulunuz, raporunuzu yaznz. lemlerden sonra aadaki kontrol listesini doldurunuz. Cevab Hayr olan sorular retmeninize dannz. Gerekli malzemeler 1.Beher 2.Balon 3. Geri soutucu 4. Baget Gerekli kimyasal malzemeler 1. Keten ya 2. KOH zeltisi 3.HCl zeltisi

Aada hazrlanan deerlendirme leine gre yaptnz almay deerlendiriniz. Gerekleme dzeyine gre, evet-hayr seeneklerinden uygun olan kutucuu iaretleyerek belirtiniz.

Deerlendirme ltleri
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 alma ortamnz hazrladnz m? Laboratuvar gvenlik kurallarna uydunuz mu? Laboratuvar nlnz giydiniz mi? Kullanlacak malzemeleri temin ettiniz mi? Hassas terazide balon iinde tartarak 2 g numune aldnz m? zerine 25 ml % 50lik alkoll KOH zeltisi eklediniz mi? Geri soutucuya balayp, kaynama baladktan sonra 1 saat geri soutucuyla stcda karm sttnz m? 4-5 damla fenolftalein zeltisi kattnz m? Bu ilem sonunda balonda kalan maddenin soumas iin beklediniz mi? Bu maddeyi % 50lik HCl zeltisi ile titre ettiniz mi? Bir tank deneyi yaptnz m? Hesaplamalar yaptnz m? Sonular rapor ettiniz mi?

Evet

Hayr

DEERLENDRME
Bu faaliyet srasnda bilgi konularnda veya uygulamal i paralarnda anlamadnz veya beceri kazanamadnz konular tekrar ediniz. Konular arkadalarnzla tartnz. Kendinizi yeterli gryorsanz dier renme faaliyetine geiniz. Yetersiz olduunuzu dnyorsanz retmeninize dannz.

27

RENME FAALYET4 RENME FAALYET 4

AMA
Gerekli donanm kullanarak, yalarn iyot saysn kuralna uygun olarak bulabileceksiniz.

ARATIRMA
Sv yalarn iinde en ok bulunan ya asitlerini aratrnz. Kat yalarn iinde en ok bulunan ya asitlerini aratrnz. Madeni yalarn iinde en ok bulunan ya asitlerini aratrnz. Sv, kat ve madeni yalarda en ok bulunan ya asitlerinin fiziksel ve kimyasal zelliklerini birbirleriyle kyaslaynz.

4. YA ASTLER
Ya asitleri, genellikle ift sayda karbon atomu ieren, dz zincirli ve deiik zincir uzunluuna sahip monobazik organik asitler eklinde tanmlanabilir. Doada bulunan ve yaplar bugne dein akla kavuturulabilen ya asitlerinin says 200den fazladr. Ancak bu doal ya asitleri yannda, bunlarn eitli kimyasal tepkimelere uramalar sonucu yaplar ile fiziksel ve kimyasal zellikleri deien farkl ya asitleri de, yalarn yapsnda bulunabilmektedir. Ayrca doada bulunan btn ya asitlerinin say ve yaplar hakknda tam bir bilgiye sahip olunduu da sylenemez. zellikle yeni kefedilen kimi ya ham maddelerine bal olarak, zerinde yeni allmaya balanan yalarda, yapsal farkllk gsteren yeni ya asitlerine rastlanmaktadr. lk ift karbonlu organik asit asetik asittir, fakat yalarda bulunmaz. Bundan sonra gelen btanik asit tereyanda bulunur. Eer yalar sabunlatrlrsa ya asitlerinin tuzlar elde edilir. Bu tuzlarn asitlerle reaksiyonundan ya asitleri elde edilir. Ya asidinin alkil grubundaki btn balar, sigma ba yani tek ba ise buna doymu ya asidi denir. Bu asitler oda scaklnda kat hlde bulunur. C15H31 COOH C17H35 COOH palmitik asit stearik asit

28

Ya asidinin alkilinde bir veya daha fazla sayda ift ba varsa buna doymam ya asidi denir. Bu asitler oda scaklnda sv hldedirler. CH3 (CH2)7 CH = CH (CH2)7 COOH Bunlar sv yalarda bulunurlar. Oleik asit

Ad
Butirik asit Kaproik asit

Karbon Says
4 6 CH3(CH2)2COOH CH3(CH2)4COOH CH3(CH2)6COOH CH3(CH2)8COOH CH3(CH2)10COOH CH3(CH2)12COOH CH3(CH2)14COOH CH3(CH2)16COOH CH3(CH2)18COOH

Forml
Doymu Ya Asitleri

Kaprilik asit 8 Kaprik asit Laurik asit Miristik asit Palmitik asit Stearik asit Arakhidik asit Oleik asit Linoleik asit Linolenik asit Arakhidoni k asit 10 12 14 16 18 20

Doymam Ya Asitleri 18 18 18 20 CH3(CH2)7CH=CH(CH2)7COOH ( 1 ift ba) CH3(CH2)4CH=CHCH2CH=CH(CH2)7COOH (2 ift ba) CH3CH2CH=CHCH2CH=CHCH2CH=CH(CH2)7COOH (3 ift ba) CH3(CH2)3CH=CHCH2CH=CHCH2CH=CHCH2CH=CH(CH2) 4COOH (4 ift ba)
Tablo 4.1: Baz ya asitleri

Doymu ve doymam ya asitleri, ayn sayda karbon atomu iermeleri hlinde bile, erime ve kaynama noktalar ile optik zellikleri ve zellikle radikal yapsna (R-) bal olarak verebilecekleri deiik tepkimeler ynnden, ok byk farkllklar gsterirler. Bunun yannda sistematik bir snflandrma kapsamnda incelendiinde, doadaki canllarn lipit dokularnda, halka ieren ya asitleri ile substite ya asitlerine rastland gibi, zincir yaps dallanma gsteren izo ya asitleri ile yapsnda tek sayda karbon atomu ieren ya asitlerinin varl da saptanmtr.

29

Genel olarak ya asitlerinin fiziksel ve kimyasal zelliklerinin deiimi ile molekl arlklar, dolays ile zincir uzunluklar arasnda ok yakn bir iliki sz konusudur. Btn ya asitleri zayf asitler olup sudaki znrlkleri zincir uzunluu ile ters orantl olarak azalan tuzlar oluturur. Yksek molekll ya asitlerinin alkali tuzlar yzey aktif maddelerdir ve sulu ortamda hidrolize olur. Ya asitlerinin toprak alkali metalleri ve ar metallerle verdikleri tuzlarn sudaki znrlkleri ise, zincir uzunluklar ile ters orantl olarak deiim gsterir.

4.1. Ya Asitlerinin Snflandrlmas

Doada bulunan ya asitlerinin farkl yaplarna karn, belirli gruplar hlinde incelendiinde, kendi aralarnda homolog seriler oluturduklar grlr. Ayrca genel bir kaide olarak, zincir yaps dallanma gstermeyen, ya da dz zincirli ya asitleri eklinde adlandrlan ya asitleri, yaplarnda ift sayda karbon atomu ierirlerken, zincir yaps dallanma gsteren izo-ya asitlerinin ierdii karbon atomu says, ift ya da tek sayda olabilmektedir. Ancak ya asitlerinin zincir yapsndaki farkllklar, yalnzca dz ya da dallanm yapda olmalar ile snrl deildir. Bunun yannda substite, doymu, doymam veya halkal yapda olup olmamalarna gre de, bu farkllklar ortaya kabilmektedir. Dz zincirli ( n-) ya asitleri Doymu ya asitleri Monokarbonik ya asitleri Dikarbonik ya asitleri Doymam ya asitleri ift bal ya asitleri (alken yapsnda olanlar) o - Monoen yaasitleri o - Polien yaasitleri zolen ya asitleri Konjuge ya asitleri bal doymam ya asitleri (alkin yapsnda olanlar)

4.1.1. Doymu Ya Asitleri

Btn yalarn doal yaplarnda, ift sayda karbon atomlarndan oluan doymu ya asitlerinin yer ald bilinmektedir. Genel formlleri, CH3 (CH2)n COOH ya da ok daha genel bir yaklamla, R-COOH eklindedir. Doadaki yalarn yapsnda gliserit formunda olmak zere en kk ye olarak, btirik aside [CH3(CH2)2-COOH] rastlanmtr. Bu grubun doadaki yalarda rastlanan en uzun zincirli yesi lignoserik (tetrakosanoik) asittir. Doada bulunan daha uzun zincirli doymu asitler, mumlarn yapsnda serbest veya ester formunda bulunduklarndan, mum asitleri olarak adlandrlrlar. Doymu ya asitleri yukarda da deinildii gibi, byk bir ounlukla ift sayda karbon atomundan olumalarna karn, margarin asidi (C7H33COOH) gibi, yaplarnda tek

30

sayda karbon atomu ieren ya asitlerine de rastlanabilmektedir. Ayn ekilde insan sandan izole edilen yada, 7, 9, 11 ve 13 adet karbon atomundan olumu doymu ya asitlerinin varl da saptanmtr.
Kapal Forml C3H7OOH C5H11C3OH Sistematik ad Yaygn ad Btanoik Asit Heksanoik Asit Btirik Asit Mol. a. (g) 88.10 Donma Ergime nok. nok. (C) (C) -8.0 -3.4 16.0 31.3 43.5 54.4 62.9 -5.6 - 1.5 16.0 31.3 43.6 54.8 62.6 Kay. Doada Asit nok. bulunduu says (C) yerler 163.5/ St yanda 636.8 760 %2.5-4.5 205. 8/ St yanda % 483.0 760 1-2 239.7/ Koko yanda 389.0 760 %6-8 St ve palm ekirdei yanda 130.5/1 St ve Palm 280.1 mm yanda Pek ok 149.2/1 245.7 bitkisel ve hay. mm yalarda 167.4/ 218.8 Btn yalarda Imm 270.0/ 325.7 760 Hayvan vcut ya, st ya 183.6/1 197.2 ve tropikal mm bitki. tohum yanda Yerfst yanda %3, 205.0/1 179.5 mm dier yalarda eser miktarda 306.0/60 164.7 mm Kolza ve yer fst yalarnda %1'den az Yerfst ve kolza 152.2 yalarnda %3'den az

Kapronik 116.16 Asit Kaprilik Asit 144.21

C7H15COOH Oktanoik Asit C9H15COOH Dekanoik Asit C11H23COOH C13H27 COOH C15H26 COOH C17H33 COOH Dodekanik Asit Tetradekanoik Asit Heksadekanoik Asit Oktadekanoik Asit

Kaprinik 172.26 Asit Laurik Asit 200.31 Miristik Asit Palmitik Asit Stearik Asit 228.36 256.42

284.47

69.6

69.6

C19H39 COOH

Eikosanoik Asit

Araidik Asit

312.52

75.4

75.3

C21H43 COOH

Dokosanoik Asit

Behenik Asit

340.57

79.9

79.9

C23H47 COOH

Tetrakosanoik Lignoserik 368.62 Asit Asit

84.2

84.1

--

Tablo 4.2: Doada bulunan balca doymu ya asitleri ve kimi zellikleri (Wachs, 1964)

Doymu ya asitlerinin, molekldeki karbon atomu saysnn artna paralel olarak, gerek ergime, gerekse kaynama noktalar ykselirken, buhar basnlar ters ynde deierek dmektedir. Bu nedenle serinin ilk yeleri normal basn altnda gsterdikleri kaynama

31

noktasna bal olarak destile edilebilirken, 12 karbon atomu ieren laurik asit dahil olmak zere serinin daha yksek molekll yeleri, ancak vakum altnda ve su buhar destilasyonu yoluyla destile edilebilmektedir. Aksi koullarda yksek molekll yelerin, kaynama iin ok yksek scakla gereksinim duymalar nedeniyle, kaynama scaklna ulaamadan paralanmalar sz konusudur.

4.1.2. Doymam Ya Asitleri

Doal yalarda bulunan doymam ya asitleri, zincir yapsnda bir veya birka ift ba, ya da l doymam ban yer almas ile karakterize edilir. Yksek molekl yapsnda ve kuvvetli doymamlk gsteren ya asitleri zerinde yaplan almalar, izomerizasyon ve polimerizasyon tepkimelerine ok yatkn olduklarn ortaya koymutur. Doada rastlanan tm doymam ya asitleri de, zincir yaplar dallanma gstermedii takdirde, ift sayda karbon atomu ierir ve ayn sayda karbon atomundan oluan doymu ya asitlerine kyasla bilinen zgenlerde daha kolaylkla znr. Dier yandan kimi konjuge yapdaki ya asitleri ile trans formdaki ya asitleri dndaki doymam ya asitlerinin erime ve donma noktalar, ayn zincir uzunluundaki doymu ya asitlerine kyasla daha dktr. Buna karn kaynama noktalar ile buhar basnlar, ayn zincir uzunluundaki doymu ya asitleri ile kyaslandnda, nemli bir farkllk sz konusu deildir. Bu arada doymam ya asitlerinin younluklar ile krlma indisleri, ayn zincir uzunluundaki doymu ya asitlerine kyasla daha yksektir.

4.1.2.1. ift Ba eren (Alken) Ya Asitleri

Doymam ya asitleri ierisinde doada ok yaygn olarak bulunurlar. Alken ya asitlerinin doada bugne dein rastlanan en kk molekllleri on karbonlu, en uzun zincirlisi ise, otuz karbonludur. Doada bulunan doymam ya asitleri iinde, izolen yapda olanlarda en ok alt adet ift ba bulunurken, konjuge yapda olanlarda bu say ancak drde ykselmektedir. Monoen Ya Asitleri Bu grup ya asitlerinin genel forml CnH(2n-2)O2 olup, zincir uzunluuna, ift ban zincirdeki yerine ve gsterdii yerel ya da geometrik izomeriye bal olarak, farkl yapda pek ok monoen ya asidini formle etmek mmkndr. Ancak olas monoen ya asitlerinin tmne, en azndan bugne dein, doada rastlamak mmkn olmamtr. Bu serinin kk molekll olanlar doal yalarn yapsnda yer almamaktadr. Buna karn zincir uzunluu 10-14 karbon atomu arasnda deien monoen ya asitlerinin ise, baz familyalara ait bitkilerin deiik aksamlarndan elde edilen yalarda ve olduka dk miktarlarda bulunduklar saptanmtr. Bu serinin tipik ve en yaygn olan iki yesi, heksadesenoik (palmitoleik) asit ile oktadesenoik (oleik) asittir. Bunlardan palmitoleik asit daha ok deniz hayvanlar yalar iin karakteristik bir bileenken, oleik asit bugne dein bilinen btn doal yalarn yapsnda yer almtr. Serinin yksek yapl olan 22 karbonlu asitlerinden erusik asit dndaki tm

32

dier yeleri, yine mnferit kimi familyalara ait bitkilerin yalarnda dk miktarlarda bulunmaktadr. Doal yalarda bugne dein saptanm olan balca monoen ya asitlerine ait kimi zellikler, Tablo 4.3te topluca verilmitir. Polien Ya Asitleri Yapsnda iki veya daha fazla sayda ift ba ieren dz zincirli ya asitleri de, doada olduka yksek say ve miktarda bulunmaktadr. Sadece bitkiler veya kara hayvanlar sz konusu olduunda, bu asitlerin byk bir ounluu, 18 karbon atomundan oluan seriye aittir. Buna karn soukkanl hayvanlarn yalarnda ise, daha uzun zincirli polienik ya asitleri yer almaktadr. Bir yadaki polienik ya asitlerinin eit ve miktar, o yan kuruyan veya yar kuruyan karakterde olmasn belirledii gibi, dier kimi zelliklerini de etkilemektedir. rnein, bir polienik ya asidindeki ift balarn zincir zerinde mnavebeli olarak sralanp sralanmamas, onun konjuge ya da isolen yap kazanmasna neden olurken, bu ift balarn zincirdeki says ve yeri, o asidin biyolojik aktivitesini (esas yaasidi) ve dzeyini belirlemektedir.
Sistematik ad Ergi Asit yot Mol me say say . anok. s s (C) 4-Desenoik Obtusilik 170. -330 149 asit asit 2 9-Desenoik Kaprolei 170. -330 149 asit k asit 2 4Linderik 198. 1.3 Dodesenoik 283 128 asit 3 asit 5Laurolei 198. -Dodesenoik 283 128 k asit 3 asit 9198. -Dodesenoik 283 128 3 asit 4Tsuzuik 226. 16Tetradeseno ast 248 112 3 18.5 ik asit 5Fiseterik 226. Tetradeseno 248 112 asit 3 ik asit 9Miristole 226. -4.5Tetradeseno 248 112 ik asit 3 (4) ik asit Yaygn ad Kay n. Bulunduu Yerler nok. (C) 150/. Lindera ya 3 148/1 St yanda
5

Kapal forml CH3(CH2)4CH=CH(CH2)2C OOH CH2=CH(CH2)7COOH CH3(CH2)6CH=CH(CH2)2C OOH CH3(CH2)5CH=CH(CH2)3C OOH CH3CH2CH=CH(CH2)7CO OH CH3(CH2)8CH=CH(CH2)2C OOH CH3(CH2)7CH=CH(CH2)3C OOH CH3(CH2)3CH=CH(CH2)7C OOH

172/1
3

Laureceae toh

Balina ya

St yanda

Lauraceae toh.

Deniz hay. ya Depo ve St Ya

33

9CH3(CH2)5CH=CH(CH2)7C Heksadesen OOH oik asit 9CH3(CH2)7CH=CH(CH2)7C Oktadesenoi OOH k asit 11CH3(CH2)5CH=CH(CH2)9C Oktadesenoi OOH k asit 6CH3(CH2)8CH=CH(CH2)4C Oktadesenoi OOH k asit 9CH3(CH2)9CH=CH(CH2)7C Eikosenoik OOH asit 1 1CH3(CH2)7CH=CH(CH2)9C Eikosenoik OOH asit 1 1CH3(CH2)9CH=CH(CH2)9C Dokosenoik OOH asit 13CH3(CH2)7CH=CH(CH2)9C Dokosenoik OOH asit 15CH3(CH2)7CH=CH(CH2)3C Tetrakoseni OOH k asit 9CH3(CH2)15CH=CH(CH2)7C Heksakoseni OOH k asit 17CH3(CH2)7CH=CH(CH2)15C Hexacoseno OOH ik asit 21CH3(CH2)7CH=CH(CH2)19C Triacontenoi OOH c asit

Palmitoe 254. 221 100 ik asit 4 Oleik asit 282. 199 5

0-5 235/l
5

Tm yalarda

90 13- 16

Tm yalarda

Vakseni 282. 199 k a (t) 5 Petroseli 282. 199 k asit 5 Gadoleik 310. 181 asit 5 --310. 181 5

90

39

Sr i ya

90

32-33 2323.5 20

Umbellifera T.

82

Deniz hy. Ya

82

Yoyoba ya

Setoleik 338. 166 asit 6 Erusik asit 338. 166 6

75

Deniz hy. Ya 254/, Krusifera T.ya 2 Balk ya

75

33.5

Selaholei 366. 153 k as. 6 --394. 142 7

69

39

64

Yosun ya Ximenin Th.Ya Ximenin Th. Ya

Ximenik 394. 142 asit 7 Lumekui 450. 124 k asit 8

64

56

Tablo 4.3: Doada bulunan monoen ya asitleri ile kimi fiziksel ve kimyasal zellikleri (Kaufmann 1958)

solen Ya Asitleri Yapsndaki doymam balarn tek ve ift ba eklinde birbirini izleyen bir sralanma gstermedii btn polienik ya asitlerine, isolen ya asitleri denir. Bu ya asitleri, iki doymam ba arasnda bir (-CH-) gurubunun yer ald konjuge ya asitlerine kyasla, fiziksel ve kimyasal ynden farkl zellik gsterirler. solen ya asitlerinin zellikle beslenme asndan nem tayan grubunu, memeliler tarafndan sentezlenemedikleri iin, esas ya asitleri olarak adlandrlan ve yksek biyolojik aktivite gsteren ya asitleri oluturur. Bu asitlerin ortak zellikleri yaplarnda 18 veya 20

34

adet karbon atomu iermeleri ve karbon atomlar metil grubundan balayarak numaralandrldnda, zincirdeki ift balarn yerinin dokuzuncu karbon atomundan teye gitmesidir. Ayrca tm cis-formda olan bu asitler, tadklar biyolojik aktivite, () harfi ile sembolize edildiinden, omega ya asitleri olarak da adlandrlrlar. Bunlardan ayn zamanda esas ya asidi, olan linoeik asidin bulunduu yerler, ounlukla bitkisel alemle snrl kalrken, daha fazla doymamlk ve zincir uzunluu gsteren isolen ya asitleri, su rnlerinin lipitlerinde yer almaktadr. Konjuge Ya Asitleri solen ya asitlerine kyasla deiik bitkisel ve hayvansal lipitlerin yap ta olduklar olduka ge saptanan konjuge ya asitlerinin ift balarna ait zellikleri olduka ge akla kavuturulabilmitir. Konjuge ya asitleri, benzer kapal forml ile gsterilebilen isolen ya asitlerine kyasla, fiziksel ve kimyasal ynden olduka farkl zellik gsterirler. Her eyden nce bu ya asitleri, ift balarn konjuge yapda olmalar nedeniyle, isolen ya asitlerine kyasla kimyasal tepkimelere daha kolaylkla girerler. zellikle sahip olduklar dien-konjugasyon yapnn deiik kimyasal tepkimelere ok meyilli olmas, bu tip asitlerin sanayide ok ynl ilenmelerini mmkn klmaktadr. Bu asitlerin konjugasyona bal olarak kromofor yap iermeleri, belirli dalga boylarndaki sourmalarn ve yapsnda yer aldklar bileiklerde saptanabilmelerini salamaktadr. Bu ya asitlerini yksek oranda ieren yalar, konjuge yap zelliinin doal bir sonucu olarak hava oksijeni ile kuruma tepkimesi verirler ve arlk kaybna uramakszn dayankl film olutururlar. Bu zellikleri nedeniyle de, bu tip yalar lak ve yal boya sanayi iin nemli ve aranan ham maddelerdir. Yine bu tip yalar yksek scaklk derecelerinde stldklarnda, bir yandan serbest ya asitlerini, dier yandan bunlarn polimerizasyon rnlerini oluturduundan, giderek jelimsi bir yapya dnrler.

4.1.2.2. Alkin Ya Asitleri

Gnmze dein alkin ya asitleri serisinden olduka fazla miktarda alkin rnek saptanmsa da, bunlar iinde taririnik asit, isanik asit ve ximenik asit, yaplar en iyi akla kavuturulmu olanlardr. Bunlardan taririnik asitin sistematik ad, 6-oktatesinoik asit olup, orta Amerika'da doal olarak yetien picramnia eitlerinin tohum yalarnda %90a kadar yer almaktadr. Gnmzde sentetik yolla ve doal taririnik asitle ayn zellikte olmak zere elde edilebilmektedir. sanik asit, yksek derecede doymamlna karn, normal koullarda kat formdadr. Hidrojene edildiinde 10 hidrojen atomu alarak stearik aside dnen ve yapsnda bir adet ift ba ve iki adet l ba ieren bir ya asididir. Bu yapsna ramen kuruma tepkimesi vermeyen isanik asit, stldnda ekzoterm tepkime sonucu polimerize olarak, lastiksi bir

35

kitleye dnmekte ve bu kitle stlmaya devam edildiinde 250C scaklkta patlamalarla deiimini srdrmektedir.

4.2. yot ndisi

Teknik zelliklerine gre kuruyan yalar (iyot indisi 130un zerinde olanlar), yar kuruyan yalar (iyot indisi 90-130 olanlar), kurumayan yalar (iyot indisi 90n altnda olanlar) olmak zere gruba ayrlrlar. yot indisi doymamlk zelliinin bir belirtisidir. Kuruma, yan oksijen tutma kabiliyetidir. Ya asitlerindeki doymam gruplar, iyot indisi ile belirlenir. yot indisi ykseldike yan kuruma zellii artar. yot indisi 160 olan yalar kurur, iyot indisi 100n altnda olan yalar kurumaz. Ya asitlerinin veya yalarn kuruma zellikleri kuruma indisi ile de belirlenir. Kuruma indisi = ( % linoleik asit + 2 x % linolenik asit ) Kuruma indisi 70ten yksek ise yalar kurur.

36

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

lem Basamaklar neriler Laboratuvar nlnz giyiniz. alma ortamnz hazrlaynz. 300 ml erleni teraziye koyup darasn sfrlaynz. Laboratuvar gvenlik kurallarna uygun alnz. Kullanlacak malzemeleri depodan alnz. Temiz ve titiz alnz. Kloroformla alrken kloroform iesine ok yaklamaynz. Hzl hareket ediniz. Bu karm karanlk bir yerde brakp, 1 saat bekletiniz. Erlenin kapan kapatmay unutmaynz.

Numune yadan, tam 1 g ya koyunuz. 15 ml karbon tetraklarr koyunuz.

25 ml Wijs zeltisi katp, cam kapakla erleni kapatnz, yavaa alkalaynz. 20 ml % 10luk KI zeltisi ve 150 ml su katnz. Brete 0,1 N sodyum tiyoslfat zeltisinden koyup, sfrlaynz. Erlenin iine 1 ml niasta zeltisinden koyup, alkalaynz.

Erlendeki karm renksiz olana kadar 0,01N Sodyumtioslfat ile titre ediniz. Sarfiyat not ediniz. Tank deneyi de yapnz. Hesaplamalar yapnz. Rapor hazrlaynz.

Breti sfrlarken gz hizasna dikkat ediniz. Hzla alkaladnzda ya zlecektir. Erlendeki karmn mavi olmas gerekir, her ne kadar mavinin mavilii tartlabilirse de, meneke ve kahverengi renkler bize niastann bozulduunu gsterir. Mavi renk birden ortadan kaybolacaktr ve bu an titrasyonun sonudur, dikkat ediniz. yot says= V2-V1/mx1,269 formlnden hesaplayabilirsiniz. Amacnz, ilem basamaklarnz, sonucunuzu ieren bir rapor hazrlaynz.

37

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aada verilen sorularn doru cevap klarn iaretleyiniz, verilen cmleleri doru veya yanl olarak deerlendiriniz, boluklu cmleleri uygun terimlerle tamamlaynz. 1. Aada verilen organik asitlerden hangisi yalarda bulunmaz? A)Btanaik asit B) Asetik asit 2. C)Stearik asit D) Oleik asit

Stearik asit ve oleik asit ayn sayda karbon atomu ierir. Buna gre aada verilen bilgilerden hangileri yanltr? I-Stearik asit doymu ya asidi, oleik asit doymam ya asididir. II-Erime ve kaynama noktalar ayndr. III-Optik zellikleri farkldr. A)Yalnz I B) Yalnz II C) Yalnz III D) I ve III

3.

Ya asitlerinin toprak alkali metalleri ve ar metallerle verdikleri tuzlarn sudaki znrlkleri, zincir uzunluklar ile ters orantldr. ( D/Y ) Genel olarak ya asitlerinin fiziksel ve kimyasal zelliklerinin deiimi ile molekl arlklar, dolaysyla zincir uzunluklar arasnda iliki sz konusu deildir. ( D/Y ) Doymam ya asitlerinin younluklar ile krlma indisleri, ayn zincir uzunluundaki doymu ya asitlerine kyasla daha yksektir. ( D/Y )

4.

5.

Bir yadaki polienik ya asitlerinin eit ve miktar, o yan kuruyan veya kurumayan karakterde olduunu belirlemez. ( D/Y ) 6. Ya asitleri; genellikle ift sayda karbon atomu ieren, dz zincirli ve deiik zincir uzunluuna sahip ................ ............... ............. eklinde tanmlanr. Ya asidinin alkil grubundaki btn balar ................ ......... ise buna doymu ya asidi denir.

7.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz sorularla ilgili konular faaliyete dnerek tekrar inceleyiniz.

38

UYGULAMALI TEST Zeytinyann iyot indeksini bulunuz, raporunuzu yaznz. lemlerden sonra aadaki kontrol listesini doldurunuz. Cevab Hayr olan sorular retmeninize dannz.

Malzemeler
Cam malzemeler * Bret * Destek ubuu, aya ve kelebek * Az kapakl cam erlen 300 ml. * Cam kapak * 100 ml mezr * 10 ml mezr * 25 ml mezr Kimyasallar * Zeytinya * %1lik niasta zeltisi * 0,1 N sodyumtioslfat * Karbontetraklorr * %10luk KI zeltisi * Saf su * Wijs zeltisi

Aada hazrlanan deerlendirme leine gre yaptnz almay deerlendiriniz. Gerekleme dzeyine gre, evet-hayr seeneklerinden uygun olan kutucuu iaretleyerek belirtiniz.

Deerlendirme ltleri
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 alma ortamnz hazrladnz m? Laboratuvar gvenlik kurallarna uydunuz mu? Laboratuvar nlnz giydiniz mi? Kullanlacak malzemeleri temin ettiniz mi? 300 ml erleni teraziye koyup darasn sfrlaynz. Numune yadan tam 1 g ya koydunuz mu? 15 ml karbon tetraklarr koydunuz mu? 25 ml Wijs zeltisi katp, cam kapakla erleni kapatnz, yavaa alkaladnz m? 20 ml % 10luk KI zeltisi ve 150 ml su kattnz m? Brete 0,1 N sodyum tiyoslfat zeltisinden koyup, sfrladnz m? Erlenin iine 1 ml niasta zeltisinden koyup, alkaladnz m? Sarfiyat not ettiniz mi? Tank deney de yaptnz m? Hesaplamalar yaptnz m? Rapor hazrladnz m?

Evet

Hayr

DEERLENDRME
Bu faaliyet srasnda bilgi konularnda veya uygulamal i paralarnda anlamadnz veya beceri kazanamadnz konular tekrar ediniz. Konular arkadalarnzla tartnz. Kendinizi yeterli gryorsanz dier renme faaliyetine geiniz. Yetersiz olduunuzu dnyorsanz retmeninize dannz.

39

MODL DEERLENDRME MODL DEERLENDRME

Aada verilen sorularn doru cevap klarn iaretleyiniz, boluklu cmleleri uygun terimlerle tamamlaynz. 1. Organik kimyada yalarn tmne ne ad verilir? A) Karbonhidrat C) Alkol 2. B)Karboksilli asit D) Lipit

Aadaki yalardan hangisi doymu yadr? A) Tereya B) Pamuk ekirdei C).Koko ya D) Hint ya

3.

Aadaki maddelerden hangisi yalarn iinde bulunan istenmeyen kimyasal madde deildir? A) Karbonhidratlar B) Fosfatitler C) Ya asitleri D) Emlaj

4.

Yal tohumdan ya elde etme ilemleri srasnda aadaki metotlardan hangisi kullanlmaz? A) Yal tohumlardan kabuk ayrma metodu kullanlr. B) Yal tohumlar presleme metodu kullanlr. C) Yal tohumlar tme metodu kullanlr. D) zc ekstraksiyonu metodu kullanlr.

5.

Aada verilen bilgilerden hangileri Hint ya iin dorudur? I- Konjuge ifte ba ihtiva etmezler. II- Mkemmel renk kalclna sahip film yzeyleri olutururlar. III- Dehidrate Hint ya alkit reinesi ve epoksi ester reine retiminde nemli rol

oynar. A) Yalnz I 6. B) Yalnz II C) I ve III D) II ve III

Aada verilen yalarn hangisi kuruyan yalar iinde incelenmez? A) Koko ya B) Bezir ya C) Hint ya D) in ya

7.

Aadakilerden hangisi doymam ya asitleri iinde incelenmez? A) ift bal ya asitleri C) Konjuge ya asitleri B) zolen ya asitleri D) Monokarbonik ya asitleri

40

8.

yot indisi 65 olan bir ya aada verilen zelliklerden hangisini gsterir? A) Kuruyan ya B) Yar kuruyan ya C) Kurumayan ya D) Uucu ya

9.

zole ifte ba pozisyonunda ya asidindeki karbon zincirindeki doymam gruplar arasnda bir veya birden fazla . .. vardr. ifte balarn byk bir blm konjuge yapl ise kuruma hz .. leme tabi tutulmu yalarn polimerizasyon ve kuruma hz ifte balarn says ve .. olma derecesine baldr. Balk yalar soutularak . uzaklatrlr ve kuruyan ya zelliklerine kavuturulur. . ortamdan

10. 11.

12.

13.

.. sabun yapmnda kullanlmasna ramen, frn boyalarnda, nitrosellozlu vernik ve boyalarda, epoksi esterlerinde ok miktarda kullanlr. Doymu ya asitlerinin ilk yeleri normal basn altnda gsterdikleri kaynama noktasna bal olarak ................ edilir. Konjuge ya asitleri, benzer kapal forml ile gsterilen isolen ya asitlerine kyasla kimyasal tepkimelere .................. girerler.

14.

15.

DEERLENDRME Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz sorularla ilgili konular faaliyete dnerek tekrar inceleyiniz.

41

PERFORMANS TEST

Ayiek yann sabunlamasn kontrol ediniz, raporunuzu yaznz. Aada hazrlanan deerlendirme leine gre yaptnz almay deerlendiriniz. Gerekleme dzeyine gre, evet-hayr seeneklerinden uygun olan kutucuu iaretleyerek belirtiniz. Gerekli malzemeler: 1. Beher 2. Erlen 3. Geri soutucu 4. Baget 5. Pipet Gerekli kimyasal malzemeler: 1. Ayiek ya 2. KOH zeltisi 3. HCl zeltisi 4. Alkol

Deerlendirme ltleri
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 alma ortamnz hazrladnz m? Laboratuvar gvenlik kurallarna uydunuz mu? Laboratuvar nlnz giydiniz mi? Kullanlacak malzemeleri temin ettiniz mi? 5 g numuneyi tarttnz m? zerine 30 ml alkol ve 5 ml KOH zeltisi eklediniz mi? Tamam sabunlancaya kadar geri soutucu yardmyla yava yava kaynattnz m? Ekstrasyonu silindire aktardnz m? 40 ml alkol ile ykadnz m? Toplam hacim 80 ml oluncaya kadar scak ve souk su ile ykadnz m? Numuneyi 100 mllik erlene aldnz m? Numuneyi bagetle iyice kartrdnz m? Karm iki faz olana kadar beklediniz mi? stteki faz cam pipetle aldnz m?

Evet

Hayr

DEERLENDRME
Bu faaliyet srasnda bilgi konularnda veya uygulamal i paralarnda anlamadnz veya beceri kazanamadnz konular tekrar ediniz. Konular arkadalarnzla tartnz. Hayr cevaplar iin retmeninize dannz.

42

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI

RENME FAALYET 1N CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 B A C YANLI DORU TRGLSERT

RENME FAALYET 2NN CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 7 8 D A DORU YANLI DORU DORU SERBEST ASTLERN HAM YA

RENME FAALYET 3N CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 7 8 9 D B DORU YANLI DORU YANLI PLASTFYAN DI CEPHE YARI KURUYAN

RENME FAALYET 4N CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 7 8 B B DORU YANLI DORU YANLI MONOBAZK ORGANK SGMA (TEK) BA

43

MODL DEERLENDRME CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 D A C C D A D C METL GRUBU ARTAR KONJUGE DOYMU YA KOKO YAI DESTLE KOLAY

44

KAYNAKA KAYNAKA
Llia Brondz, Development of Bischemistry, University of Oslo, 2001. A.T.James and A.J.P.Martin, Biochemistiy, 1952. BOLU lknur, Yaynlanmam Ders Notlar, Kocaeli, 2003. SALCAN Osman, Organik Kimya, S..Eitim Fakltesi, Konya, 1991. Tarm Orman ve Ky leri Bakanl Gda leri Genel Mdrl Yaynlar, Gda Maddeleri Muayene ve Analiz Metodlar, Ankara, 1963. KTEMER Prof.Dr. Atilla, H. KOCABA, N. KINAYOLU, . DEMR, Organik Kimya ve Uygulamas, Milli Eitim Basmevi, stanbul, 2001. YREKL eref, Boya Teknolojisi I, Mart 1995.

nternet Adresleri www.mst.dk www.gencbilim.com www.tugmad.com.tr www.vividprinters.com www.indiamart.com www.allamotte.de www.hort.purdue.edu www.bio-pro.de www.bbc.co.uk www.fluorous.com www.fandm.edu www.york.cuny.edu www.chemistry.sjsu.edu www.arizonachemical.com www.oliveoilsource.com www.wslloyd.com

45