EKOSSTEM (DOAL ORTAM)

CANLI (BYOTK) ELER

1-Vejetasyon (reticiler) 2-Fauna (Tketiciler) 3-Mikroorganizmalar (Bakteri ve mantarlar) 4-nsan ve faaliyetleri

CANSIZ (ABYOTK) ELER

1-Toprak ve drenaj (su) koullar 2-klim elemanlar (scaklk, ya, rzgr vs.) 3- Jeolojik-jeomorfolojik zellikler (anamateryal, yeryz ekilleri)

Ekosistemi oluturan canl ve cansz unsurlar arasndaki enerji ve madde dolam insan ve faaliyetleri sonucunda sekteye uramaktadr. Gnmzde, evre Sorunlar bal altnda incelenen enerji-madde dolamnn bozulmas, insanl ve btn dnyay tehdit edecek boyutlara ulamtr. evre sorunlar denildiinde birok tanm akla gelmektedir. Canl kaynaklar yeterli nemi vermememiz sonucu ortaya kan bir semptom olarak nitelenen evre sorunlar, doadaki canl varlklarn yaaylarndaki dengeyi dolayl ve dolaysz olarak olumsuz ynde etkileyen olaylardr eklinde de tanmlanmaktadr. evre sorunlarn, her trl madde ya da s, ses gibi enerjinin doal birikiminin ok stndeki miktarlarda ortama (evreye) katlmas eklinde niteleyen bilim adamlar bunu Ortam Bozulmas veya Ortam Degradasyonu olarak deerlendirmektedir. Temel evre sorunlarna deinmeden doal ortamdaki temel ekolojik dnglere deinmekte byk yarar vardr. EKOLOJK DNGLER Yaamn temel eleri olan su, mineral besin maddeleri, oksijen, karbon ve azot gibi birok maddeler canllar ile cansz evre arasnda dzenli olarak dolamaktadr. Bir ekosistem iinde veya ekosistemler arasnda cereyan eden bu srelere ekolojik dngler veya doal dngler denmektedir. Dng szc yerine bazlar dolam veya evirim szcklerini kullanmaktadrlar. Ekolojik dngler; 1-Besin maddelerinin doal ortamdan canllara ulamasn ve yeniden geri dnmelerini salarlar, 2-nsan, hayvan, bitki ve mikroorganizmalar kapsarlar, 3-Bu dnglerdeki maddeler, atmosfer ve litosferde bir depoya sahiptirler, 4-Fiziksel ve kimyasal deiime urarlar. Ekolojik dngler canl yaam asndan olduka nemlidir. Dnya zerinde oksijen veya su dngsnn kesintiye uramas yaamn sona ermesi anlamna gelmektedir. rnein, dnyada ortalama ya miktar 1000 mm civarndadr. Eer su dngs olmasayd bu miktar yalnzca 24 mm olacakt. nk havada su buhar halinde tutulan su ancak 24 mm ya oluturabilecek potansiyele sahiptir. Bir su damlac, (su dngsyle) buharlap ya haline geerek ylda 40-42 kez yer yzne derek yllk ortalama 1000 mm ya meydana getirebilmektedir. Ayn durum oksijen, azot, karbon, kkrt, fosfor vs. iin de geerlidir. Bu erevede ekolojik dngleri ana hatlaryla bilmekte yarar vardr.

Gne Enerjisi

Temel reticiler (Vejetasyon)

Birincil Tketiciler (Otoburlar)

kincil Tketiciler (Etoburlar)

Ayrtrclar (Mikroorganizmalar)
ekil1: Ekosistemlerde Madde Dngleri Su Dngs: Bugn kullandmz suyun milyonlarca yldr dnyada bulunduu ve miktarnn ok fazla deimedii dorudur. Dnyada su hareket eder, formu deiir, bitkiler ve hayvanlar tarafndan kullanlr, fakat gerekte asla yok olmaz. Buna Hidrolojik Dng (Su Dngs) denir.

Su dngsn oluturan basamaklar Bu dngde suyun hareket etmesini salayan be deiik olay vardr: 1- Younlama (kondansasyon), 2- Ya (precipitation), 3- Topraa gei (Infiltration) ve yeralt sularnn oluumu, 4- Yzeyel aknt (Runoff) ve yzey sular ile yeralt sularnn oluumu, 5- Buharlama (Evapotranspiration)

ekil: Su dngs Su buhar younlaarak bulutlar oluturur, koullar uygun olduunda ya meydana gelir. Ya eklinde yeryzne den su, topraa szarak yeralt sularna veya yzeysel aknt olarak okyanuslara, denizlere karr. Yzey sularnn buharlamasyla su atmosfere geri dner. Younlama: Suyun buhar formundan sv formuna deiim srecidir. Havadaki su buhar konveksiyon yardmyla artar. Ilk-nemli hava ykselirken souk hava aa doru hareket eder. Ilk hava ykseldike scakl azalp enerjisini kaybettiinden gaz halden sv veya kat (kar veya dolu) haline dner. Younlamay buzdolabndan souk bir su iesi aldnzda ve oda ssnda braktnzda ie yzeyinde aka grebilir, su iesinin oda ssnda nasl terlediini rahatlkla izleyebilirsiniz. Ya: Yamur, sulusepken kar, kar veya dolu olarak bulutlardan salnan sudur. Atmosferde younlat, atmosferik hava akmnda kalmasnn zorlat durumda su buharndan sonra ya meydana gelir. Topraa gei: Dnya yzeyine erien yalarn bir ksm topraa szar (infiltrasyon) ve yeralt sularn meydana getirirler. Topraa szan su miktar, topran eimi, bitkilerin tipi ve miktar, topran su ile doygun olup olmamasna bal olarak deiir. Yzeyde byk yarklar, delikler bulunmas, topraa su geiini kolaylatrr. Yzeysel aknt: ok fazla ya olduunda, toprak suya doyar ve suyun fazlasn alamaz. Kalan su topran yzeyinden akar (Runoff). Suyun topraa emilemeyen ksm yzey sular olarak isimlendirilir. Yzeysel sular kar ve buzlarn erimesiyle de oluabilir. Yzey sular aylara, derelere ve nehirlere akar. Yzey sular daima daha alak noktalara doru tanr, dolaysyla okyanuslara karr. Yeralt sular: Dnya yzeyine erien yalarn bir ksm topraa szar (infiltrasyon) ve yeralt sularn meydana getirir. Yeralt sularnn bir blm derinde kapal bir su katmanna ular ve kullanlabilmeleri iin yeryzne zel bir yntemle karlmalar gerekir. Yeralt sularnn dier bir blm ise basn etkisiyle st toprak katmanlarna doru hareket eder ve yeryzne ular. Bu sulara kaynak suyu denir. Yeralt suyu toprak katmanlarndan geerken temas ettii yzeydeki mineral vb maddeleri de yapsna alr. Bu maddeler suyun yararl bileenlerini (demir, magnezyum vb) oluturabilecei gibi arsenik, nitrat, tarm ilac kalntlar gibi zehirli maddeler de olabilir. Toprak sarsntlar, yamur ve eriyen kar sular, bu zehirli maddelerin suya karma riskini artrr. Bu nedenle

suyun bileimindeki deiikliklerin srekli izlenmesi ve gvenli hale getirilmesi iin etkin filtrasyon yntemleriyle arndrlmas gereklidir. Buharlama: Bitkilerin nemlenmesiyle ve topran buharlamasyla oluan sudur. Evapotranspiration, atmosfere yeniden giren su buhardr. Evapotranspiration, buhar olarak atmosfer iinde artmaya balayan su molekllerinin neden olduu gne enerjisinin suyu stt durumda oluur. Grld gibi, gereksinmemiz olan suyun bize ulamas iin birok oluum gereklemektedir. Bu oluumlar daima i bandadr. U rneklerde ise dng farkl ekillerde gerekleir. rnein, Antartika donmu olduundan buharlama olumaz (buzlar sublimation ad verilen bir oluumla dorudan su buharna dnr). Yine rnein, Sahra l ok kurak olduundan ya olmaz (su, yere dmeden buharlama oluur). Ancak dng hep srer. te bu nedenle her gn itiimiz su, dinozorlar dnyay dolatnda da ayn dng ierisinde dnyamzda dolamaktayd. Doadaki Madde Dolam: Doada her an her saniye topraa den bir biyolojik artk, kemosentez reaksiyonlar ile paralanarak doaya geri kazandrlr. Bu artklar odun, yaprak, kaya paralar ve hayvan leleri olabilir. Fakat doada hibir zaman madde kayb sz konusu deildir. Paralanan biyolojik artklarn doaya ne ekilde geri kazandrldklarn emalar eliinde teker teker ele alalm. Azot devri: Azotun balca iki kayna vardr. Bunlardan biri atmosferdeki azot rezervleridir. Bilindii zere tabiatta atmosferdeki azot oran % 78dir. Azotun ikinci kayna ise toprak tanecikleri zerinde Nitrat (NO3), Amonyum (NH+4) iyonlar halinde tutulan azot ile organizma dokularna ait organik bileiklerdir (bakteriler, kk, kabuk ve yaprak paracklar vb). Atmosferdeki havann azotundan bitkiler dorudan faydalanamazlar. Buradaki azot yldrm elektrokimyasal srelerle oksitlenerek veya hava kirlenmesi ile oluan azot oksitleri halinde, yalara kararak topraa ular. Toprakta baz serbest ve ortaklaa (simbiyoz) yaayan bakteriler havann azotunu topraa balarlar. Ayrca bitkisel ve hayvansal dokularda ve organlarda organik olarak bal (proteinlerde) azot vardr. Bunlar eitli biyokimyasal olaylarla ayrarak yaplarnda bal olan organik azotu, elementer azot halinde atmosfere verirler. Bylece atmosfer, toprak ve organizma dokular arasnda azot dngs veya evrimi meydana gelir (ekil 3). nsan-evre ilikileri bakmndan azot dngs son yllarda byk bir nem arz etmektedir. Fosil yaktlarn meydana getirdii azot oksitleri, atmosferin azot bakmndan zenginlemesini salamtr. Azot oksitler atmosferde hava nemi ile birleerek asit haline dnm ve yalarla yeryzne ulamtr. Bunun sonucunda bu asitlerden bitkiler zarar grd gibi azot oksitleri ime ve kullanma sularna kararak sularn niteliini bozmu ve insan sal asndan zararl sonular ortaya kmtr. te yandan topraktaki azot dengesini alt st ederek bitki beslenmesini sekteye uratmaktadr. nk bitkiler azotu havadan deil topraktan kkleri ile alarak beslenmektedir. nsanlar azot gbrelerini bilinsiz ve ar kullanarak da azot dngsn olumsuz ynde etkilemektedir. Tek hcreli olsun ok hcreli olsun doadaki tm canllar, yaplarna aldklar besin maddeleri ile aminoasit ve bu aminoasitlerden de protein sentez ederler. Protein sentezi iin gereken ana elementler ise karbondan sonra azottur. Azot gerek proteinlerin gerekse DNA'nn molekler yaps iin gerekli olan ok nemli bir elementtir.

ekil: Azot dngs Proteinlerin bitki ve hayvan hcreleri iin mutlaka gerekli olan molekler olduunu belirtmitik. Yere den bir yaprak veya toprak zerinde duran bir hayvan lei, zaman getike bakterilerin etkisiyle ayrmaya balar. Hcrelere kadar nfus eden rme bakterileri, hcrelerin yapta olan proteinleri ayrtrtmaya balar. Proteinlerin ayrmasyla, yaplarndaki NH3 (amino) grubu serbest kalr. Azotun oksidasyonu blmnde adndan bahsettiimiz azot bakterileri, NH3 molekllerini okside edip nitrite dntrr. Nitrit ise yine azot oksidasyonu blmnde deyindiimiz bakteriler tarafnda nitrat'a dntrlr. Nitrat, ya bitkilerin kkleri tarafndan absorbe edilerek kullanlr, ya da nitrat paralayan bakteriler tarafndan ayrtrlarak yapsndaki azot serbest braklr. Atmosfere serbest braklan azot, dier mikroorganizmalar ya da mantar, yosun vs. gibi canllar tarafndan absorbe edilerek protein sentezinde kullanlrlar. Bitkilerin kendileri de azotu kullanp protein sentezledii gibi, hayvanlar tarafndan tketilerek sindirildikten sonra yaplarndaki azotla yine protein sentezi gerekletirilir. Kkrt devri : Kkrt de, azot, karbon ve dier elementler gibi yaam iin gerekli olan elementler arasndadr. Bitkiler kkrd SO4 (-2) eklinde topraktan absorbe ederek H2S ' e dntrrler. Daha sonra kkrd de proteinlerin yapta olan amino asitlerin sentezinde kullanrlar.

ekil: Kkrt dngs Kkrtl bileikler aminoasitlerin yapsna katlmasyla, dolayl yoldan proteinlerin yapsna da girmi olur. Eer bir bitki veya hayvan lrse, yaplarndaki proteinin paralanmasyla kkrt, H2S eklinde aa kar. Fakat H2S kkrt bakterileri tarafndan ncelikle S2O3 (-2) ' ye daha sonrada SO4 (-2) iyonuna dntrlr. Grld gibi kkrtl bileikler yine ilk formuna dnm olurlar. SO4 (-2) iyonlar, bazen doada serbest olarak reaksiyona girerek slfatl bileikleri de verebilirler.Organizmalar tarafndan alnd takdirde kkrt ierene iki amino asit olan Sistein ve Metionin'nin yaplarna katlrlar. Karbon ve Oksijen Devri : Karbon Dngs: Karbon btn canllarn dokularnda bulunan organik maddenin yaptadr. Fotosentezin ana girdisidir. Bu nedenle btn canllarn yaamnda olduka nemli bir yere sahiptir. Biyosferdeki karbon dolam karalarda ve denizlerde olmak zere iki ayr ekosistemde meydana

geldii gibi denizler, karalar ve atmosfer arasnda da karbon alverii olmaktadr. Denizlerde karbon dngs suda znm CO2nin fotosentez iin planktonlar (denizlerdeki ok kk bitki ve hayvanlar) tarafndan alnp organik maddelere evrilmesiyle balar. Hayvansal planktonlar ve balklar bu organik maddeleri yerler. Bylece karbon, bu canllara gemi olur. Bunlarda solunum ile CO2yi suya verirler. Bunun bitkisel planktonlar tarafndan alnmasyla karbon dngs devrini tamamlam olur. Karalarda ise bu dolam, atmosferdeki CO2nin yeil bitkilerce fotosentez iin alnmasyla balar. Bu bitkiler CO2nin karbonunu rettikleri bitkisel maddelerde organik olarak balarlar. Bitkisel artklarn ve fosil yaktlarn yarmas sonucu, yaplarndaki karbon CO2 halinde yeniden atmosfere kararak dngsn tamamlam olur (ekil 4, 5). Oksijen Dngs: Yeil bitkilerin fotosentez olaynda karm olduklar oksijen atmosfere karr. Oradan canllar tarafndan alnarak dngsn tamamlam olur (ekil 5) nsanlar su, doal CO2 ve O2 dngsn sanayileme ile nemli lde etkilemektedir. rnein atmosferin CO2 miktar arttrlarak btn dnyada bir iklim deiikliine neden olunabilecei iklimbilimciler tarafndan aktarlmaktadr. Yeil bitkilerin, gneten gelen k ve doadan absorbe ettikleri karbondioksit ve su moleklleri ile organik maddeleri sentezlediini biliyoruz. Bitki ve hayvanlarn sentezledii organik maddeler arasnda ise karbonhidratlar nemli yer tutar. Karbonhidratlar ve trevleri, saprofit bakteriler tarafndan absorbe edilerek solunumda kullanlr ve solunum son rn olarak atmosfere serbest karbondioksiti brakrlar.

ekil: Karbon dngs Karbonhidrat ieren bitkiler ayn zamanda hayvanlar tarafndan besin olarak tketilirler. Gerek hayvanlarn gerekse mikroorganizmalarn lmleri sonucunda, toprakta ayrmaya balayan vcut yaplar, metan bakterileri tarafndan ayrtrlarak CO2 ' ye dntrlr ve atmosfere serbest olarak braklr. emada grld gibi CO2, k ve su varlnda tekrar bitkiler tarafndan fotosentez reaksiyonlarnda kullanlr. Bunun dnda bitki ve hayvan lleri, topran ok derinlerinde, yksek basn ve scaklk etkisi altnda petrol ve kmr gibi yaplara dnebilirler. Petrol ve kmr, insanlar tarafndan enerji ihtiyalar iin kullanlrken yine aa karbondioksit (CO2) ve karbonmonoksit (CO) gazlar kar. Karbon elementi, doadaki dngsn bu ekilde tamamlam olur. Fosfor devri: Canl organizmalarda fosfor elementi, azot elementine nazaran daha az bulunmakla birlikte canlln devam iin olduka nemli bir rol vardr.

ekil: Fosfor dngs Fosfor, dier elementler gibi doada bileikler halinde bulunur. Fakat bu bileikler suda kolay kolay znmezler. Fosfor bileikleri zellikle kemik, di, kabuk gibi hayvansal atklarda ve doal kayalarda bulunurlar. Bu bileikler suda znmedii iin dier baz bileiklerle reaksiyona girerler. Bu bileiklerin banda ise azot oksidasyonunda oluumunu grdmz HNO3 (nitrat) ve kkrt oksidasyonunda oluumunu grdmz H2SO4 (slfirik asit) yer alr. Fosfor bileiklerinin bu maddelerle reaksiyonlar aadaki gibi gerekleir. Ca(PO4)2+2HNO3------------>2CaHPO4+Ca(NO3)2 Ca(PO4)2 + H2SO4 -----------> 2CaHPO4 + CaSO4 Suda kolay kolay znmeyen fosfatl bileikler bu vesileyle zlrler ve oluan bu fosfat tuzlar bitkiler tarafndan absorbe edilebilirler. Bitkilerin hayvanlar tarafndan besin olarak tketilmesiyle fosfor dolayl yoldan hayvan organizmalarna gemi olur. Fosfat, organizma artklar ile ya topraa geer ya da zlmeyen bileikler eklinde di, kemik ve kabuklarn yapsna katlrlar. Fosfat, ku ve balklarn kemiklerinde de bulunduu iin, bu hayvanlarn lmesi halinde fosilleri kayalara gmlebilir. Fosfat bileiklerini ihtiva eden bu kayalar, yeryz hareketleriyle paralanmaya urayarak tekrar doaya karabilir. Bunun yannda volkanik faaliyetlerle magma tabakasndan yeryzne ilave olarak fosfat kazandrlabilir. Yine baz tr bakteriler ortamda bulunan fosfatl bileikleri kemosentez reaksiyonlaryla ileyerek znebilen fosfat tuzlar (CaHPO4 ve CaSO4 gibi) haline getirebilirler. Grld gibi doada ok intizaml ve hassas bir maddesel dng hkimdir. Bakteri ve mikroorganizmalarn doann dengesini koruma bakmndan ne kadar nemli olduunu sanrm yeterince gsterebilmiizdir. Bu bakterilerin tamamnn yok olduunu varsayarsak ne gibi felaketler doabileceini yukardaki dnglere bakarak az ok tahmin edebilirsiniz. rnein hayvan ve bitki artklarndaki protein ve dier bileiklerin ayrmas mmkn olmayacakt. Artklar sonsuza kadar hi bozunmaya uramayacak ve doada srekli bir madde kayb meydana gelecekti (aslnda madde hi bir zaman kaybolmaz fakat bileiklerin ekli deiir). Baka bir rnek verecek olursak azot bakterilerini ele alabiliriz. Eer azot bakterileri, NH3 ' nitrat ve nitrite dntrmeselerdi, u an bitkilerin ve dolaysyla oksijenin varlndan sz edemeyecektik. nk azot ancak bu bileikler vastasyla bitkilerin bnyesine girebilir. Dolaysyla bitkilerin yaamnn devam etmesi, yeryzndeki tm canlln devam etmesi anlamna gelir.

BALICA KAVRAMLAR (Klalolu-Berkes, 1990, Ekoloji ve evre Bilimleri, Remzi Kitabevi, stanbul)
EKOSFER (BYOSFER): Dnya ekosistemi. Biyosferdeki (canllar kresi, dnyas) canllar ile bunlarn cansz evresi. EKOSSTEM (DOAL ORTAM): Belli bir alanda yaayan ve birbirleriyle srekli etkileim iinde olan canllar ile bunlarn cansz evrelerinin oluturduu btn. BYOM: Kara ekosistemlerinde kullanlan en byk tr topluluu (canl topluluu) birimi. EKOLOJ: nsan ve dier canllarn birbirleriyle ve evreleriyle olan ilikilerini inceleyen bilim dal. EKOLOJK ORTAM: Bir canlnn bulunduu yerdeki fiziksel-kimyasal koullar ile dier canllarn oluturduu ortam. EKOLOJK DNGLER: Doadaki ekolojik nemi olan maddelerin, canllar ile cansz evre arasnda alnp verilmesi; ekolojik evrim veya dolam; biyojeokimyasal dngler. HABTAT: Bir organizmann veya populasyonun (belirli bir blgede yaayan, ayn tr bireylerden oluan topluluk) doal olarak yaad yer. Biyolojik sistemler merdiveninde ekolojinin baka bir anlamda corafyann ilgi alan yledir (kkten bye); Organizma, Birey Topluluu, Tr Topluluu, Ekosistem, Ekosfer (Biyosfer), Yer Kre, Gezegenler.