You are on page 1of 27

Biyolojik eitlilik

Yazar Prof.Dr.Kni IIK

NTE

Amalar
Bu niteyi altktan sonra; biyolojik eitlilik kavramn tm ynleri ile rencek, biyoeitlilik kaybnn sonularn daha iyi kavrayacak, biyoeitliliin korunmas ile ilgili almalar hakknda bilgi sahibi olacaksnz.

indekiler
Giri Biyolojik eitlilik Nedir? Biyoeitlilik Kayb Nasl Anlalr? Biyoeitliliin nemi Biyoeitlilii Korumann Amalar Biyoeitlilii Korumada Temel Yntemler Biyoeitlilii Korumada Uluslararas abalar Trkiye'de Biyoeitlilik le lgili Yasalar ve Uluslararas Szlemeler zet Deerlendirme Sorular 15 16 29 30 30 31 34 36 36 37

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar Ksaltmalar

38 39

alma nerileri
Bu nitedeki tanm ve kavramlara evrenizden ve gnlk hayatnzdan rnekler bulmaya alnz. evrenizde bulunup da gittike azaldn ya da tehlikede olduunu dndnz canl trlerini bir kez de bu niteden edindiiniz bilgiler nda deerlendiriniz. nite sonundaki kaynaklardan konu ile ilgili daha ayrntl bilgiler edinebilirsiniz.

ANADOLU NVERSTES

BYOLOJK ETLLK

15

1. Giri
Temiz HAVA, temiz SU ve temiz BESN. Bu l, insanlarn yaamalar iin zorunlu olan temel ihtiya maddeleridir. Temiz su ve temiz havann asl kayna, tahrip edilmemi ve kirlenmemi doal alanlardr. Besinlerimizin ise byk bir blmn iftliklerden ve tarm alanlarndan salarz. Geri kalan blmn de orman, otlak, deniz, gl ve akarsu gibi, yine kirlenmemi ve tahrip edilmemi olarak kalmas gereken doal alanlardan elde edilir. Bu temel ihtiyalarmzn ana kaynaklar, bitkiler, hayvanlar, mantarlar ve mikro-organizmalardr. Bu canllar, hangi lkenin topraklarnda yaarlarsa yaasnlar, tm insanla hizmet eden biyolojik doal kaynaklar ve biyolojik zenginliklerdir. nsanlarn, yukarda belirtilen temel ihtiyalarna ek olarak, petrol, makine, fabrika, tatil ky... gibi ada ihtiyalar da bulunmaktadr. Ancak, ada ihtiyalarmz retebilmek iin uygulanan teknolojilerin ve mhendislik yntemlerinin ou, temel ihtiyalarmzn kaynaklarn ve retim alanlarn bozucu ve tahrip edici nitelikler arzetmektedir. Bu durumda, temel ihtiyalarmz ile ada ihtiyalarmzn retilme ve topluma sunulma yntemleri, birbiriyle sk sk atmaktadr. Teknolojiler ve mhendislik yntemleri hzla ilerlerken, biyolojik zenginliklerimizin barnd ve redii habitatlar (yaama ortamlar) hzla bozulmakta veya yok olmaktadr. Canl trlerinin, onlarn yaama ortamlarnn ve doal alanlarn yok olduu ve bu yzden temel ihtiyalarn karlanamad bir ortamda, ada ihtiyalar karlayan imkan ve teknolojilerin bulunmas, fazla bir deer ifade etmemektedir. Yeryznde yaayan her canl tr, yalnz onlar kullanan insanolu iin deil, birbirleri iin de birer "biyolojik kaynak"tr. Yerkresi zerinde doal kaynaklar, sonsuz deil, snrldr. nsan nfusu arttka, ve teknoloji bilinsiz bir ekilde kullanldka, bu snrl kaynaklar tketilmektedir. Yeryz zerinde ve biyosferdeki olumsuz deiimler, btn lkelerde deiik iddet ve boyutlarda devam etmektedir. Teknolojik gelimeler ise, yeryz zerinde ortaya kan sorunlar, dnyann ancak snrl saydaki lkesinde, ancak snrl oranda zebilmektedir. Daha da kts, "iyi niyetli amalar iin" gelitirilen baz teknolojiler, zamanla, kt niyetli kullanclarn elinde, evreye ve insanla kar etkin bir tehdit ve tahrip arac olarak kullanlabilmektedir. Yeryznn olumsuz yne doru bu ekilde hzla deimesi, yerkresi zerindeki yaam-destek sistemini bozmu ve alamaz duruma getirmitir.Temel ihtiyalar bize cmerte sunan topraklar, bitkiler ve hayvanlar ile, onlarn yaama ve barnma ortamlar bozulup yok olursa, bu temel ihtiyalar nasl ve nereden karlanacaktr?

AIKRETM FAKLTES

16

BYOLOJK ETLLK

2. Biyolojik eitlilik Nedir?


"eitlilik", ister kltrel, isterse ekolojik nitelikli olsun, bir sistemin dinamik bir zelliidir. Bu dinamik zellik, iinde bulunduu sisteme diren ve istikrar, tat ve lezzet, renk ve gzellik, g ve canllk kazandrr. Biyoeitlilik de, evremizdeki ekolojik sistemlere benzer deerleri sunmaktadr. Biyolojik eitlilik ve Orman Gen kaynaklarmz adl kitapta daha ayrntl bilgiler bulabilirsiniz. Biyolojik eitlilik, ya da ksaca "biyoeitlilik", bir blgedeki genlerin, trleri, ekosistemlerin ve ekolojik olaylarn oluturduu bir btndr. Biyoeitlilik, byk paradan kk paraya doru, balca ana para ile, bu paray birbirine balayan drdnc bir paradan olumaktadr. 1) 2) 3) 4) Ekosistem eitlilii, Tr eitlilii, Genetik eitlilik, ve Ekolojik olaylar (proses) eitliliidir.

Bunlardan ilk , hiyerarik bir srada birbirinin iinde yer alan Biyoeitliliin bu gelerini daha yakndan tanyalm.

2.1. Biyoeitliliin Ekosistem Dzeyi


Bir nceki niteden hatrlanaca gibi; doa bilimciler ve ekologlar, ekosistem deyince, canllar barndran sistemi, yani doann bir parasn anlarlar. Ekosistemin grevi canllar barndrmak ve onlara, nesillerini srdrebilmeleri iin uygun bir ortam hazrlamaktr. Ekosistemde canllarla birlikte cansz geler de bulunmaktadr. Her ekosistem sahip olduu iklim, toprak edafik, toporafik ve biyotik zellikleri bakmndan, baka ekosistemlere gre, az ok farkllklar gsterir. Bylece ekosistem eitlilii ortaya kar. Kimi ekosistemler orman, kimi ekosistemler mera, kimileri de sazlk bataklk, gl, akarsu, step zelliklerini tarlar, kimi ekosistemler, insan etkisinden tamamen uzaktr ve doal haldedir; kimisi de, "kent ekosistemi"nde olduu gibi, insann etkisiyle ileri dzeyde deitirilmi, ekillendirilmitir. Ekosistem eitlilii arttka, potansiyel olarak ekosistem iinde yer alan habitat (trlerin yaama ortam) ve tr eitlilii de artar. Bir bakma ekosistem eitlilii, tr eitliliini kamlayan, ya da snrlayan bir etkendir. Ekosistem eitlilii, farkl trlerin yaayabilmesi iin farkl habitatlarn, farkl ekolojik ilevlerin ve en sonun-

ANADOLU NVERSTES

BYOLOJK ETLLK

17

da da bunlarn denge halinde karmn aksettiren, farkl klimaks (doruk) canl birliklerinin olumasn salar.

2.1.1. Trkiye'de Ekosistem ve Habitat eitlilii Trkiye ekosistem eitlilii bakmndan olduka zengindir. lkemiz Corafik konumu itibariyle, farkl kta (Avrupa, Asya, Afrika) arasnda, bir gei zonunda yer alyor. Anadolu, her kta'nn farkl zelliklerini, deiik derecelerde tayan eit eit ekosistemlere sahip. Bir yanda Afrika'daki gibi kurak ve yar-kurak stepler; te yanda, orta ve kuzey Avrupa'daki floraya benzeyen yaprakl ve ine yaprakl ormanlar var. Trkiye'nin toporafik yaps, ekosistem eitlilii asndan ender olanaklar sunuyor. Batsnda geni ve sulak ky ovalar uzanyor. Gediz, Kk ve Byk Menderes'in herbirinin oluturduu geni nehir vadileri bu ovalar Anadolu'ya doru kademe kademe balyor. Ege kylarndan douya doru tedrici olarak ykselen bu vadiler, Orta Anadolu'da geni Anadolu platosuna, Dou Anadolu'da da yksek yaylalara dnyor. Bu yksek yaylalar, bir yandan 5.000 metreyi aan yce da doruklaryla, te yandan derin ve lo vadilerle yanyana gelebiliyor. Kanl gzyalarn Kzlrmak ve Sakarya yoluyla Karadenize aktan Anadolu, Akdeniz'e kar daha utanga davranyor; ona doru alamyor. Sularn, Toroslarn i yznde Gller Blgesi'nde yer alan ve tatl su canllar bakmndan zgn deeri olan sulak alanlarmza aktyor. Toros Dalarnn hemen gneyinde karstik arazilerden kan irili ufakl akarsularn herbiri, ktklar kaynaklarda, gittikleri vadilerde ve vadi yamalarnda, eitli bitki ve hayvanlar iin ender habitatlar oluturuyor. Herbiri, denize kavutuklar yerlerde, zengin alvyal ovalar, lagnler, deltalar, ya da dalyanlar yapyor... taraf denizlerle evrili olan Anadolu, deniz ekosistemi eitlilii bakmndan da olduka zengin bir konumda. yle ki, Karadeniz, Avrupa'dan ve Sibirya'dan akp gelen sularla; Akdeniz, Avrpa'dan ve Afrika'dan gelen sularla besleniyor. Ege, bu iki deniz arasnda bir buluma ve kaynama noktas. Bu denizlerin su zellikleri (suyun scakl, tuzluluu, kimyasal bileimleri) birbirinden farkl. lkenin ky uzunluu 8.300 km.yi, deiik derinlik zonlarn ieren kta sahanl alan da 154.000 km2 yi buluyor. Denizlerimizin birbirinden ok farkl olan bu fiziksel ve kimyasal zellikleri, farkl habitatlarn olumasna ve farkl deniz canllarnn yaamasna olanak tanmakta. Trkiye, palmiye kapl sahillerinden buzul kapl dalarna, derin vadi tabanlarndan yce da doruklarna, verimli aluviyal ovalarndan kra ve kayalk yamalarna, yumuak kumul tepelerinden dik falez kayalklarna kadar deien eitli ekosistemleri iine alyor. Bu arazi mozayiinde, pek eitli habitatlar oluuyor...Bu fakl habitatlarda pekou endemik olan binlerce bitki ve hayvan tr, bu trlerin
AIKRETM FAKLTES

18

BYOLOJK ETLLK

farkl rklar, fakl gen havuzlar ve farkl evrimsel birimleri yayor, yaylyor, serpiliyor. Btn bunlar Anadolu'yu, trl trl canl trleriyle "dolu", zengin bir "ana" haline getiriyor; Anadolu'nun biyolojik eitliliine yeni zenginlikler katyor. Ancak, acaba onlarn deerini yeterince anlayp, onlar yeterince koruyabiliyor muyuz?

2.2. Biyoeitliliin Tr Dzeyi

Tr eitlilii nedir? Tr eitlilii, bir blgede mevcut olan canl trlerinin saysn ifade eder. Yerkresi zerinde mevcut olan tr eidi saysnn 10 milyon ila 80 milyon arasnda olduu tahmin edilmektedir. Bugne kadar bu saynn yalnzca 1.6 milyonu (birmilyonaltyzbini) bilim adamlar tarafndan tanmlanabilmi ve isimlendirilmitir (Tablo 1.1). Bu durumda, yeryznde ismi bilinen trlerin says, mevcut olanlarn yalnzca altda biri ile ellide biri arasnda kalmaktadr.
Tablo 1.1: Biyoeitliliin kinci gesi Olan Trlerin Yerkre Ekosistemindeki Toplam says

Trkiye'nin biyolojik zenginlikleri adl kitaptan daha geni bilgi edinebilirsiniz. Yeryznde mevcut canl gruplar arasnda tr says bakmndan en byk grup bcekler, en kk grup da omurgallar grubudur (Tablo 1.1). Burada, dikkate deer bir konu udur: Bcekler, biyotik (reme) potansiyeli en yksek olan gruplardr. rnein, tm koullar uygun olduu takdirde, biri erkek biri dii olan bir ift karasinekten, bir yl iinde milyarlarca birey oluabilir. Bir ok bcek tr, bu zellikleriyle, evredeki hzl deiime paralel olarak, kuaktan kuaa hzl uyum esneklii gsterebilmekterdir. Baka bir deyile, ksa sre iinde saylar milyarlar bulan bireylerden yine milyarlarcas lrken, farkl ve stn genetik zellii nedeniyle yaayabilen sadece bir ka birey, yeni koullarda ksa sre iinde yine milyarlarca yeni
ANADOLU NVERSTES

BYOLOJK ETLLK

19

birey retebilmektedir. Bylece, reme potansiyeli yksek olan trler, hzla evrimleerek, nisbeten ksa sre iinde, eskisinden farkl, yeni rklar ve yeni trler oluturabilmektedir. Pestisitlere (ldrc ilalara), her yl yeni diren gstererek ortaya kan bakteriler (mikroplar) ve bcekler, bu ekilde olan evrimlemenin, ksa sre iinde grlebilen kantlardr.

2.2.1. Tr eitlilii Niin nemlidir? Bir ekosistemde tr eitlilii ile ilgili olarak iki nemli ekolojik kural vardr: 1. Kural: Belirli bir yaama ortamnda yer alan canl trlerinin pek ou birlikte evrimlemilerdir. Her tr, temel biyolojik ihtiyalarn karlayabilmek ve neslini srdrebilmek iin, baka canl trleriyle dorudan veya dolayl olarak eitli ilikiler ve etkileimler iindedir. Bir canl tr, nesli yok edilerek, o ortamdan karlrsa, o canl tr ile ilgili besin zinciri kopacak, ekolojik a dalacak ve ekosistem grevini yapamaz hale dp, kecektir. Bir blgenin ekolojik sal, o blgedeki canl tr eitlilii orannda istikrarl ve dengeli olmaktadr. 2. Kural: Belirli bir ekosistemde yaayan canllar arasnda, deiik l ve iddetlerde rekabet vardr. Eer bu canllar genetik bakmdan birbirine benzerse, snrl kaynaklardan ayn anda, ayn yerde, ayn oranda ve ayn lezzette faydalanmak isteyecekleri iin aralarndaki rekabet daha iddetli olur. Birbirinden genetik bakmdan farkl olan trler ise, ayn ortamda yaamakta olsalar bile, genel olarak rekabet edici deil, birbirlerini tamamlayc ve doal dengeyi salayc bir grev yaparlar. Bir ok kii, "biyoeitlilik" deyince, sadece tr eitliliini anlar. Biyoeitlilik kavram iinde, trleri iinde barndran bir st dzeydeki ekosistem eitlilii ile, tr eitlilii iinde yer alan bir alt dzeydeki genetik eitlilik de yer alr. Bu nedenle, bir blgedeki "biyolojik eitlilik" derecesini ifade ederken oradaki tr says ile birlikte, habitat eitlilii ve orada mevcut olan taksonomik ve genetik eitlilik dzeyleri de dikkate alnmaldr. rnein, iki ada dnelim: A adasnda biri ku, biri de srngen olmak zere iki tr bulunsun. Bu adasnda da hepsi de ku olan drt tr bulunsun. Biyolojik eitlilik bakmndan, bu adalardan A adas, B adasna gre daha zengin saylr. nk tr eitliliinin zenginlik lt, sadece tr says deil, ekolojik sistem iinde bu trlerin yer ald taksonomik grup eidi ile bunlarn ierdii genetik bilgi derecesidir. Tr eitlilii ile birlikte tr iindeki genetik eitlilik, deien evre koullarna uyumun ve evrimin anaa kaynan oluturur. Bir ku ve bir de srngen tr ieren A adas, daha yksek dzeyde habitat eitliliine ve daha byk bir evrimsel potansiyele sahiptir.

AIKRETM FAKLTES

20

BYOLOJK ETLLK

2.2.2. Nesil Tkenmesi Ne Demektir? Bir canl tr ya da o trn belirli zellikler tayan bir rk, yeryznden tamamen yok olmusa; ya da neslini srdrebilmek iin insann bakmna muhta hale gelmise; artk o canl trnn ya da o rkn, evrimsel anlamda nesli tkenmi demektir. Bir canl tr veya tr iindeki bir rk neslini srdrmek iin, nce, bir ok bireyden oluan bir toplum halinde, belirli bir ekosistemde yaamak zorundadr. Toplumu oluturan bireyler nce tek tek yaamal, salkl gelimeli, reme ana gelip genlerini bir sonraki kuaa aktaracak ekilde reyebilmelidir. Bunun iin de, her canl beslenmek, remek ve kendisini ve yavrularn saklayp korumak iin belirli bir habitata ihtiya duyar. Bu nedenle, eer: Bir canl trnn temel yaam ihtiyalarn karlad habitatlar yok olursa, Bu habitatta daha nce bulunmayan ve tehdit edici olan bir etken devreye girerse, Bu habitatta, sz konusu canl iin nemli grevi olan gelerden biri veya birka habittattan karlrsa, o canl tr, nce birey dzeyinde tek tek, sonra da toplum olarak kitleler halinde, o blgeden yok olmak zorunda kalr. Bunun stne bir de, baka yrelerde, ayn koullar ve ayn canl trn tayan "yedek" habitatlar bulunmuyorsa, artk o canl tr veya o rk, yeryznden tamamen yok olmu, nesli tkenmi demektir.

Yaplan paleontolojik aratrmalar, yerkresinde hayatn balad zamandan bugne kadar, nesilleri tkenmi olan trlerin saysnn yzmilyonu bulduunu gstermektedir. Gemiteki ve mevcut kantlara dayanarak ortaya konulan grler, nesil tkenme olaynn doal bir olay olduunu, bir trn neslinin -er ya da ge- tkenmesinin kanlmazln belirtmektedir. O zaman ister istemez u soru aklmza geliyor:

yleyse neden kayg duyuyoruz? Unutulmamaldr ki yukarda belirtilen nesil tkenme olaylar, uzun zaman sreci iinde ve doal yollarla olmutur. Doal yollarla bir trn nesli yava yava tkenirken, ayn trn genetik yapsnda ar ar ve tedrici olarak gerekleen deiimler sonucu, evreye ayak uyduran yeni rklar ve onlardan da yeni trler ortaya kabilmektedir. Oysa, insan etmeni yznden ortaya kan nesil tkenmesi, doal yolla sregelen nesil tkenmesinden ok farkldr. Nitekim, insan etkisiyle son ikiyz yllk zaman diliminde nesli tkenen trlerin saysnn, insan tr ortaya kmadan nceki herhangi bir jeolojik an ikiyzmilyon yllk zaman diliminde nesli tkenen trlerin saysndan kat kat fazla olduu tahmin edilmektedir (Tablo2). nk insan tr, sadece, yaklak yzbin yl kadar nce, yeryzndeki dier canllar arasnda yerini almtr. Dier canllardan farkl olarak, zeka ve teknolojisiyle yerkresi zerindeki yaam ortamlarn, sadece kendi arzu ve ihtiyalar ynnde deitirme
ANADOLU NVERSTES

BYOLOJK ETLLK

21

gcne sahiptir. nsan tr, bu ve benzeri etkinlikleri sonucunda, doadaki gelerin imdiye kadar hi tank olmad yepyeni kimyasallar ve nkleer maddeleri retip, onlarn atklarn doaya brakmakta; ekosistemleri ve yaama ortamlarn hzla deitirmekte; bu ortamlar -nce baka canllar iin sonra da kendisi iin- yaanamaz hale getirmektedir. Ne yazak ki, nesli tkenme tehlikesi altnda olan trler arasnda, insann kendi tr "Homo sapiens" de bulunmaktadr. nsan tr, sahip olduu zekasn ve makinelerini, doann dengesini deitirmek iin deil, doal olarak sregelen deiikliklere kendi neslini daha iyi uydurabilmek iin kullanmak zorundadr.
Tablo 1.2: Memeli Hayvan Trlerinin Dnyann Deiik Devirlerinde Yok Olu Hzlar

Dnya'da, soylarnn tehdit altnda olduu bildirilen trler, nemli canl gruplarna gre Tablo 3'de verilmitir. Listeye baklrsa, Dnya'da oran olarak en ok tehdit altnda bulunan canl gruplar memeliler (% 11.9) ve kulardr (% 11.3). En az tehdit altnda olan grup da omurgaszlardr. Trkiye'de yaayan ve nesilleri tehdit altnda bulunan memeli hayvanlara ait bilgiler Tablo 4'de verilmitir. lkemizdeki toplam 132 memeli trnden 65 tanesi (ki % 49.2) deiik derecelerde tehdit altnda bulunmaktadr. Bu oran Tablo 3 ile karlatrlnca, Trkiye'deki memeli trlerinin dnya ortalamasna gre (% 11.9), ok daha byk bir tehdit altnda olduu ortaya kmaktadr. Trkiye'de yaayp da nesli tehlikede olan balk, amfibi, srngen ve ku trlerinin oran da, ne yazk ki dnya ortalamasnn ok stnde seyretmektedir (Tablo 5). Bu durum, sahip olduu biyolojik miras koruma sorumluluu tayan lkemiz asndan, hi de iyi bir grnt deildir.

AIKRETM FAKLTES

22

BYOLOJK ETLLK

Tablo 1.3: Dnya'da Soylarnn Tehdit Altnda Olduu Bilinen trlerin, nemli Canl Gruplarna Gre Durumlar

Tablo 1.4: Trkiye'de Yaayan Memeli Hayvanlar ve Herbiri inde Tehdit Altndaki Trlerin Say ve Oranlar

Tablo 1.5: Baz nemli Canl Gruplarnn Dnya'da ve Trkiye'de Yaayan Tr Saylarnn Karlatrlmas

ANADOLU NVERSTES

BYOLOJK ETLLK

23

2.2.3. Krmz Veri Kitaplar ve Krmz Listeler "Krmz" renk, tehlikeyi ve dikkatli olmay haber veren bir simgedir. "Krmz Veri Kitaplar" ve "Krmz Listeler" de, nesli tehlikeleye giren canllar hakknda uyarda bulunan bilimsel almalardr. Bir taksonun soyunun tehlike altnda olup olmadn belirtmek iin, kullanlan ltlerden birisi IUCN tarafndan gelitirilen kategorilerdir. IUCN kategorileri ile ilgili bilgiler, zet halinde Tablo 6'da verilmitir. Bu kategoriler, bir taksonun, neslini devam ettirebilme durumu ile ilgili blgesel, lke, veya kresel dzeylerdeki yerel bilgilerdir. rnein, blgesel dzeyde "Ex" olan bir tr, kresel dzeyde "Ex" deil de "R" veya baka bir kategorik durumda olabilir.
Tablo 1.6: IUCN Krmz Veri Kitab'na Gre Canl Taksonlarnn (Irk, Tr, Cins vb...) Nesillerinin Durumunu Bildiren Kategoriler

AIKRETM FAKLTES

24

BYOLOJK ETLLK

IUCN Kategorilerini gstererek hazrlanan "Krmz Listeler" kamuoyunu ve yetkili birimleri uyarma grevi yaparlar. Bu kitaplar ve listeler, etkin koruma nlemlerinin alnmas, taksonlarn saylarnn oaltlmas, habitatlarnn gelitirilmesi, onlarn srdrlebilirlik ilkelerine gre ynetilip iletilmesi ile ilgili bilgileri vermezler. Ancak, ynetim ve koruma ile ilgili olan bu bilgiler, ilgili taksonlarn biyolojik ve ekolojik zellikleri allarak elde edilir.

2.3. Biyoeitliliin Gen Dzeyi

2.3.1. Genetik eitlilik Nedir? Genetik eitlilik, bir bireyin sahip olduu genler tarafndan belirlenen genetik bilgilerin toplamdr. Normal olarak bir tr iinde pek ok sayda birey vardr. Bir (tek) yumurta ikizleri hari, bir canl tr iindeki bireylerin herbiri, genetik bakmdan birbirinden az veya ok farkldr. Bireylerin akrabalk dereceleri uzaklatkca, aralarndaki genetik farkllklar da artmaktadr. Bireyler arasndaki farkllklar, sz konusu bireylerin, belirli bir karakter iin ayn genin farkl eidine (aleline), ya da deiik gen kombinasyanlarna sahip olmalarndan ileri gelmektedir. Bireyler aras genetik eitlilik bu nedenle ortaya kmaktadr. Ayn ekilde, bir genin, belirli bir canl trnn farkl populasyonlar arasnda farkl frekanslarda (sklkta) bulunmas, ya da deiik kombinasyonlarda olmas, bireyin ait olduu populasyonlarn birbirinden farkl olmasna ve populasyonlar aras genetik eitlilie yol amaktadr. rnein, belirli bir trn farkl populasyonlarnn hastalklara, kurakla, souklara, vb. etkenlere kar farkl dzeylerde dayankllk gstermeleri, sz konusu populasyonlarn, gen frekanslar ve gen kombinasyanlar bakmndan farkllklar gstermesinden ileri gelmektedir. Bu ve benzeri karakterleri kontrol eden genler, anne-baba araclyla kuaktan kuaa aktarlmakta; bu yaplrken, yeni genetik kombinasyonlar ve yeni genetik eitlilik ortaya kmakta; bylece deien evre koullarna trn uyum esnekliinin artmas salanmaktadr. Bir tr iinde yeteri dzeyde ve zengin bir genetik eitlilik olursa, bitki ve hayvan genetikcileri, deien ihtiyalara cevap veren, yeni koullara uyabilen ve istenilen zellikleri sergileyen yeni bitki ve hayvan rklarn retebilirler. Son yllarda genetik eitlilik derecesini lmeye yarayan, populasyon genetii ve molekler [elektroforez, molekler iaretleyiciler ve gen dizilim (sekans) analizleri gibi ] genetik ilkelerine dayanan, eitli yntemler gelitirilmitir.

ANADOLU NVERSTES

BYOLOJK ETLLK

25

2.3.2. Evcilletirme Olay Arkeoloji biliminin ortaya kard bululara gre, insanlar, bundan yaklak onbin yl ncesine kadar, maara ve aa kovuklarnda yayorlard. Herkes, geinmek iin tek bir meslee sahipti: "Avclk ve toplayclk". Tm atalarmz bu meslei onbinlerce yl srdrd. O zamanlar, bugnk gibi tarm yaplmyordu. Evcil hayvanlar yoktu. nsanlar, btn yiyeceklerini, doada kendiliinden yetien canllardan elde ediyorlard. Yabani bitkilerin meyvelerini, tohumlarn, yumrularn, yapraklarn, filizlerini ve yenilebilen dier organlarn da ta gezerek toplayp yiyorlar; yabani hayvanlarn da etinden, derisinden, yumurtasndan, boynuz ve kemiklerinden yararlanyorlard. nsanolu yaamak ve neslini srdrebilmek iin, her devirde bitki ve hayvanlarn rettii maddelere ihtiya duymutur. htiya duyduu maddeleri en ok ve en kaliteli bir ekilde reten bitki ve hayvanlar (bireyleri, rklar ve trleri) bulup semek, onlar yetitirip oaltmak, sonra da onlar kullanmak, insann kendi sorumluluk alanna girmektedir. Bu ileme evcilletirme denir. Arkeolojik kantlar, bundan yaklak onbin yl nce, insanlarn, bitki ve hayvanlar evcilletirmeye baladn gstermektedir. Mevcut bilgilere gre, insanolu, tarm ve iftilik mesleine, birbirine yakn zaman dilimleri iinde, dnyann tek bir yerinde deil, sekiz ayr deiik blgesinde balamtr. Tarmclar ve bitki bilimcileri bu merkezlere "Genetik eitlilik Merkezleri" adn vermilerdir.

2.3.3. Yeryzndeki Genetik eitlilik Merkezleri "Genetik eitlilik Merkezi" (GM) olarak belirlenen balca alanlarn, Dnya zerinde yer ald blgeler ve bunlarn isimleri unlardr: in GM, Hindistan GM, Orta Asya GM, Orta Dou GM, Akdeniz Havzas GM, Etiyopya GM, Gney Meksika ve Orta Amerika GM, Gney Amerika GM.

Bu ana merkezlerin, kk alt blgelere ayrlmasyla (rnein, Siyam-Malaya-Java GM, ili GM, Paraguay-Brezilya GM, Peru-Ekvator-Bolivya GM gibi) balca genetik eitlilik merkezi saylar sekizden onikiye karlmtr. Bunlara ek olarak, herbir blge iinde, daha alt dzeyde, mikro-GMleri de belirlenebilmektedir. rnein, Trkiye'de kltre alnm bitkiler iin, be adet mikro-GM belirlenmitir
AIKRETM FAKLTES

26

BYOLOJK ETLLK

(Trakya-Ege, Dou ve Gney Anadolu, Samsun-Tokat-Amasya blgesi, Kayseri veevresi, Ar ve evresi gibi). Her bir GM, btn bitki trlerinin deil, belirli sayda bitki trlerinin anavatandr. rnein, Orta Dou GM snrlar iinde yer alan Anadolu, armut, elma, badem, kiraz, buday, avdar, nohut gibi kltr bitkilerin atalarnn anavatan konumundadr. in GM ise portakal, kays, eftali, ay, eker kam gibi kltr bitkilerinin atalalarnn anavatandr. Msr, patates, domates, ttn, faslye, kakao gibi bitkilerin yabani atalar Meksika, Orta Amerika ve Gney Amerika GM'leridir. Ad geen bitki trleri, evcil ve kltre alnm halde dnyann pek ok blgesinde yetiirken, onlarn herbirinin yabani atalar, doal olarak yalnzca, ilgili trn anavatan konumunda olan GM'lerinde yetimektedir. Son yllarda yaplan deerlendirmelere gre, bu blgelerden drt tanesi (Kuzey in, Orta Dou, Gney Meksika ve Orta ve Gney Peru), tarmn ilk balang noktalar olmalar bakmndan, dier merkezlerden bir ok farkllklar gstermektedir. "Tarmn beii" olarak nitelendirilen bu merkezlere, "ekirdek Genetik eitlilik Merkezleri" ad da verilmektedir. Genetik eitlilik merkezlerinin dnya zerinde yer ald blgeler, rasgele blgeler, ya da rasgele ekosistemler deildir. Bu blgelerin hepsi, ekvatorun 23 derece kuzey ve 23 derece gneyinden geen enlem izgilerine (Yenge ve Olak Dnenceleri) yakn blgelerde yer almaktadr. Hepsi, derin kanyonlarn, verimli vadilerin, istikrarl akarsularn, yksek yaylalarn, ksacas zengin ekosistem eitliliinin yan yana bulunduu blgelerde uzanrlar. te, farkl jeolojik devirlerde, onbinlerce yl boyunca bir araya gelen btn bu etmenler, bu alanlarda zengin bir biyolojik eitlilik olumasna yol amlardr. Bir yandan uygun iklim ve toprak koullar, bir yandan da zengin biyolojik eitlilik, bu blgelerin "genetik eitlilik merkezi" olmasna zemin hazrlamtr.

2.3.4. Yeryzndeki Genetik eitlilik Merkezleri Niin nemlidir? Bugn insanolu, eitli amalarla yaklak 150 kadar bitki trn (ss bitkileri hari) ekip bimektedir. Bu bitkiler, yabani atalarndan, nceleri yapay yollarla seilerek, sonra da melezlemeler yaplarak retilmilerdir. Daha sonraki kuaklarda, genetik yaplarndaki yeni deiimlerle (mutasyonlarla ve doal seilimlerle), yeni tipler ortaya km; ve onlar arasndan, damzlk stok olarak yeniden yapay seim yaplmtr. Bu arada, bilmeden bir yanllk yaplmtr: Yapay seimde en nemli zellik olarak yalnzca "yksek verim" dikkate alnm, baka deerli genleri tamas muhtemel olan bir ok birey, elenip atlmtr. Baka bir deyile baz faydal genleri tayan bireyler, damzlk stoktan bilmeden dlanm; genetik taban daratlm, eldeki damzlk stoun genetik eitlilii bilmeden azaltlmtr. Bu ilemler kuaklar boyu srmtr. Bu sre iinde, kltre alnm trler, yabani atalarndan farkl bir genetik yapya sahip olmular, bu farkllklar birikince, zamanla farkl tr konuANADOLU NVERSTES

BYOLOJK ETLLK

27

muna gelmilerdir. Sonu olarak, ba, bahe ve tarm bitki trlerinde, yabanl atalarda mevcut olan pek ok deerli gen, bugnk tohumluklarda kaybedilmi durumdadr. rnein, bundan 50 yl nce, Trkiye snrlar iinde pazarlarda satlan elma eidi saysnn 100', armut eidi saysnn da 600' getii belirtilmektedir. Bugn ise, "yksek verimli", ya da "albenili" rklarn yaygn olarak dikilip bytlmesi ile, eski ba ve bahelerdeki orijinal elma ve armut rklarnn byk bir blmnn soyu tkenmitir. Orijinal rklarda var olan ho koku, aroma, tad ve lezzet, kt evre koullarna (ar scak ve soua, fakir ve kurak topraklara vb.), ve hastalklara dayankll salayan pek ok faydal gen, modern rklarda yok edilmitir. Bu trler "genetik erozyona" uratlmtr. Byle bir durum ise ilgili tr ve rklarn, belirli ve dar standartlar dndaki evre koullarna uyumunu ve dayanklln azaltmaktadr. Genetik erozyona uratlm baka bitki ve hayvan trleri biliyor musunuz? te, kltr bitkilerinin yabani atalar bu aamada yardma yetimektedir. Onlarda mevcut olan faydal genler, biyoteknolojinin de salad yeni yntemlerle, kltr bitkilerine aktarlabilmektedir. Ancak, ne yazk ki, dnyann bir ok blgesinde, pek ok kltr bitkisinin yabani atalarnn yetitii doal alanlar (ekosistemler) hzla baka kullanm ekillerine dntrlmekte, gittike daraltlmakta, ya da onlarn yaayamayaca ekilde bozulmaktadr. Bir bakma, yabani trler"genetik erozyona" uramaktadr. Yeryznde biyoeitlilii koruma ve gelitirme stratejileri belirlenirken, genetikeitlilik merkezlerine ncelik verilmelidir. nk bu alanlar, zengin biyoeitlilik ieren alanlardr. Bu alanlara ncelik verilmesiyle, insanlk iin nemli olan daha ok sayda tr korunmu ve onlara, bulunduklar alanda evrimleme ans verilmi olacaktr. Ayrca, bilimsel aratrmalarn bu blgelerde younlatrlmas ile "akraba trler" zerinde retilecek bilgiler, evcil trler araclyla, insanln hizmetine ve ekonomiye daha ksa bir sre iinde ve daha etkin olarak aktarlabilecektir. Bu blgelerden elde edilecek bilgi ve deneyimler, dnyann dier yerlerindeki, ikinci ve nc derece neme sahip eitlilik merkezlerinin korunmas iin stratejiler gelitirilmesine yardmc olacaktr.

2.4. Biyoeitliliin "Proses", ya da levsel Dzeyi

2.4.1. Proses Nedir? Kahvalt masamzdaki bir kak baln, nasl retildiini hi dndnz m? Bal ars (Bilimsel ad: "Apis mellifera") ad verilen bir bcek tr, koloniler halinde yaar. Trn, "ici ar" ad verilen bireyleri, yiyecek kaynann bulunduu yerin ynn, uzakln, eit ve miktarn, dier arlara zel danslar yaparak, gnein duAIKRETM FAKLTES

28

BYOLOJK ETLLK

rumuna gre haber verirler. ci arlar, ieklerin rengini, ieklerdeki balznn kokusunu zel duyularyla anlar; belirli bir srede belirli iekleri ziyaret ederler. Hortumlar ile ieklerden topladklar balzn bir sre kursaklarnda depolarlar. Bu srede, iekten toplanan balz, arnn kursanda deiime urar ve glikoza dnr. Ar, yuvasna dnnce, toplad bal petek odacklarna depolar. Odacklar, karnnn alt tarafndaki zel salg bezlerinden rettii mum rter...htiya duyduu zamanlarda, enerji retmek veyaamak iin, depolad bal yer. Fazlasn da baka canllar yiyebilir...Dmanna kar, zehirli inesini kullanarak, kendini ve kolonisini korur. Bu arada ar, iek tozlarn bir iekten baka bir iee yayarak, ieklerin dllenmesini ve bitkilerin "meyveye yatmasn" da salar... Yukarda ksaca anlatlan konu iinde, bir ok "ekolojik olay", ya da "proses" olmaktadr. Ar ile dier canllar (bitkiler, insanlar ve ar parazitleri...) arasnda deiik niteliklerde ve farkl dzeylerde etkileimler olmaktadr. te, bir ekosistemdeki canl ve cansz varlklar arasnda, bu ekilde sregelen pek ok karmak olaylar vardr. Prosesler bir ekosistemin, ilemesini, grevini yerine getirmesini ve sonu olarak da oradaki canllarn yaamasn salar. Prosesler dinamiktir. Onlar, maddi olarak ortaya koyamaz, somut olarak gremezsiniz. Fakat, onlar ilerken gzleyebilir; onlardan, ekosistemin ve doal olaylarn nasl alt hakknda nemli dersler alabilirsiniz. Prosesler, ekosistemde biyolojik eitliliin yaamsal nemde bir parasn olutururlar. Proses eitlilii, biyolojik eitlilie ayr bir boyut, ayr bir zenginlik kazandrr.

Doada cereyan eden, daha nce gzlediiniz prosesleri anlatnz. Bir ekosistemde, canl ve cansz varlklar arasnda durmadan devam eden etkileimler milyonlarca yldan beri sregelmektedir. Bu nedenle proses eitlilii, bir ekosistemde uzun evrimsel sre iinde ortaya kan ve bugn de devam eden deiik olaylar ve etkileimler dizinidir.

2.4.2. Proses eitlilii Niin nemlidir? Proses eitlilii biyoeitliliin temel bir gesi olup, ekosistemin canl ve cansz geleri arasnda balant kurulmasn, ekosistemin ilemesini ve biyoeitliliin yapsal paralar arasnda karlkl denge olumasn salamaktadr. Ekosistemler farkl olunca, orada bulunan canl ve cansz varlklar da farkl olmakta bylece, her bir ekosistem iinde sregelen prosesler de birbirinden farkl olabilmektedir. Zamana, yere ve biyoeitliliin dier yapsal gelerine bal olarak srekli bir deiim iinde olduundan, proses eitlilii, biyoeitlilik geleri arasnda en karmak olandr. Proses eitliliinin anlalmas, davran bilimlerinden fiziki bilimlere kadar deien farkl bilim dallalar arasnda etkileim ve ibirliini gerektirmektedir.

ANADOLU NVERSTES

BYOLOJK ETLLK

29

Bir ekosistemde, habitat eitliliinin ortadan kaldrlmas, ya da belirli canl trlerinin devreden karlmas, orada baz ekolojik olaylarn ve proseslerin durmasna neden olur. rnein, buday tarlalarnn snr boylarnda uzanan canl itler kaldrlrsa, nce oradaki habitat eitlilii azalacak, sonra da orada yaayan bir ok ku, ylan ve kertenkele ortadan kalkacaktr. Bunlarn ortadan kalkmasyla, tarla, biyolojik eitlilikten yoksun, monoton bir yapya sahip olacak ve bir sre sonra sistemin almasnda aksaklklar ortaya kacaktr. Nitekim, Trakya'da bir blgede, zehirli veya zehirsiz olup olmadna baklmadan, tarlalarda ve ky kenarlarnda yaayan btn ylanlar ldrlmtr. Birka yl sonra, doal dman ortadan kalkm olan tarla fareleri hzla oalm; buday, karpuz ve kavun tarlalarna byk zararlar vermilerdir.

3. Biyoeitlilik Kayb Nasl Anlalr?


Biyoeitliliin azaldn ve kaybolduunu nasl anlarz? Eer evremizde ekosistemler bozulup paralara ayrlyorsa, habitatlar kayboluyorsa, baz canl trlerinin says azalyor ya da oradan yok oluyorsa, o blgede biyolojik eitlilik azalp yok oluyor demektir. Habitat kaybolmas: Trlerin yaad alanlarn deitirilmesi, baka amalar iin kullanlmas, orijinal yapsnn kaybedilmesi demektir. rnein, sulak alanlar kaybolunca, orada yaayan pek ok bir hcreli canl tr, pek ok plankton, orada reyip oalan pek ok balk ve ku tr yok oluyor demektir. Eer, bu canllarn g ederek ulaabilecei uzaklkta, uygun ve benzer bir habitat yoksa, bu canllarn nesli tamamen tkenecektir. Tr kaybolmas: Yaayabilecei habitatlar bozulup kaybolunca, trler de eninde sonunda kaybolurlar. Bozulmaya balayan bir ekosistemde, ilk bakta, trn neslini srdrdn sanrsnz. Tr, belirli bir sre, habitat bozulmasna diren gsterebilir. Bu srede saylar azalmaya, baz bulac hastalklara daha ok yakalanmaya balarlar. Fakat, belirli bir eik dzeyine gelince, tr, birdenbire yok olur. O nedenle, bir ekosistemin bozulduunu anlamak iin, oradan baz trlerin yok olmasn beklemek gerekmez. Habitatlarn baz zelliklerinin bozulmaya balamas, trn reme gcnde ve birey saysndaki azalmalar, erken uyar olarak alglanmaldr. Krmz Listeler bu nedenle yararl olmaktadr. Tr ii genetik eitliliin azalmas: Bir trn sadece belirli blgedeki bireylerinin yaamas, biyolojik eitlilik stratejisi asndan yeterli deildir. Ayn trn farkl ekolojik blgelerde yaayan farkl populasyonlar (rklar, varyeteleri....), farkl genlere ve gen kombinasyonlarna sahiptir. Bu genlerin ve gen kombinasyonlarnn bazs, ok byk ekonomik ve evrimsel deere sahiptir. O nedenle, bir trn farkl rklarnn kaybolmas demek, trn genetik erozyona uramas ve biyolojik eitliliin kaybolmas demektir. rnein, budayn, souk

AIKRETM FAKLTES

30

BYOLOJK ETLLK

blgelere ve lman blgelere uyan, "yazlk buday", "klk buday" diye bilinen farkl rklar vardr. Bunlardan sadece birini koruyunca, tm buday trn ve tm genetik eitlilii koruduumuzu sanmamalyz.

4. Biyoeitliliin nemi
Bir yredeki biyolojik kaynaklar, milyonlarca yllk bir evrim srecinde, milyonlarca eit snama ve yanlmann bir sonucu olarak ortaya kmlardr. Her blgenin, Dnyann baka blgelerinde tekrarlanamayan bir biyolojik eitlilii vardr. Biyolojik kaynakar, hal daha kefedilmemi ve bilinmeyen bilgileri iinde saklamaktadr. Biyolojik kaynaklar yok edilmemeli; nmzdeki yzyllarda olabilecek yeni keif ve yntemlerle, tm insanla yararl olabilmelidir. Biyoeitlilik ve biyolojik kaynaklar, insann temel ihtiyalarn karlamas yannda, insan sal ve mutluluu iin bir ok yararlar salar. rnein, insann zorunlu ihtiyalarndan olan yiyecekler, su, oksijen, odun, enerji, selloz hammaddesi, eitli ila ve kimyasallarn hammaddeleri canllardan ve onlarn byyp gelitii habitatlardan salanmaktadr. Bir ekosistemdeki biyoeitlilik: evresel strese ve basklara dayanabilmek iin, bir ekosisteme ve orada yaayan her bir canl trne diren salar. Onlara, sanki elikten bir zrh olur. Deien evre koullarna yeni uyum seenekleri sunar. Canl grubunun sahip olduu geni genetik taban, o gruba, yeni koullara daha iyi uyum salamas iin, yeni genetik potansiyel salar. Biyolojik eitlilik, zamanla deien insan ihtiyalarna cevap verebilmek iin, seenekler demeti oluturur. zellikle yaban hayat, evcil trlerin yabani atalar (mera bitkileri, gda bitkileri, tahl, meyve, sebze, endstri bitkileri kauuk, pamuk vb). Yerkresi zerinde hayatn devamll iin evrimsel potansiyel sunar. Deiik ekolojik hizmetleri yerine getirerek, salkl ve verimli bir evre salar. (Oksijen retimi, karbon dioksit dngs, su dngs, mineral dngs, su ve toprak korunmas, biyolojik ayrma (paralanma), biyolojik kontrol...)

5. Biyoeitlilii Korumann Amalar


Biyoeitlilii korumann ana amac "srdrlebilir kalknma"y salamaktr. Srdrlebilir kalknma, genetik eitlilii, canl trlerini, onlarn yaad habitat ve ekosistemleri koruyarak, etkin ileterek, akll yneterek salanr. O halde, biyolojik eitlilii korumann amalar: Genetik eitlilik kaybn en aza dzeye indirmek, Tr eitlilii kaybn en az dzeye indirmek,

ANADOLU NVERSTES

BYOLOJK ETLLK

31

Ekosistemlerde biyolojik eitlilii, hem imdiki hem de gelecekteki insanlarn yararlanaca ekilde iletmek. Ancak bir artla: Bu kaynaklar yle ilet ki, bu kaynaklarn sunaca-imdiki ve potansiyel-yararlardan, baka canllarn ve gelecek kuaklarn fayda salamas tehlikeye girmesin.

6. Biyoeitlilii Korumada Temel Yntemler


Biyoeitlilik, her dzeyde, eitli etkenlerin tehdidi altnda bulunmaktadr. Bunlar balca be grup altnda toplayabiliriz: s, Canl trlerinin yaad habitatlarn paralara blnmesi ve/veya bozulmaAr tketim, Toprak, su ve hava kirlenmesi, Yabanc trlerin getirilmesi, Kresel dzeyde iklimsel deimeler, Endstriyel tarm ve endstriyel ormanclk.

Biyoeitliliin korunmas iki nemli lekte olmaktadr:

6.1. n Situ (yerinde, doal habitat iinde) Koruma


Bir trn ve onun tad genlerin korunmas ilemi, en iyi ekilde o trn doal yaama ortamlarnda gerekleebilir. Bu doal ortam, ayn zamanda baka trlerin de yaad bir ekosistemdir; ve bu ekosistemde bir hedef tr korunurken bu arada bir ok baka tr de korunmu olur. n situ koruma, biyolojik eitliliin ve onun bir paras olan gen kaynaklarnn korunmas iin etkin bir biyolojik yntemdir. nk bu yolla hedef trn ve onun ilgili populasyonlarnn evrimsel potansiyeli ve uyum kapasitesi de korunmu olur. Bu yolla sadece hedef genler deil, onlarla birlikte uyum salam olan gen kompleksleri de, canl birlikleri iinde, nesilden nesile geerek korunurlar. Bir canl trn in situ korumaya almaya karar verince yaplacak ilk i, hedef trn yayl alan, yayl yerleri, populasyon saylar, populasyon byklkleri, eitlilik dereceleri ve genetik mimarileri hakknda tm bilgileri toplamaktr. Her populasyon, kendi bulunduu yrede binlerce yldan beri, zel bir evresel demet halinde sregelen belirli evre faktrlerinin etkisi altnda evrimlemi; o koullara gre uyum salam, ona gre genetik bir yap kazanm olduundan dierlerinden farkldr. Bu durum, evresel faktrler bakmndan (toprak, topografya, iklim gibi...) heterojen yap gsteren habitatlarda daha net ve ak olarak ortaya kmaktaAIKRETM FAKLTES

32

BYOLOJK ETLLK

dr. In situ gen korunmasnda izlenmesi gereken genel strateji, temsili zellii olan habitatlarda, temsili populasyonlar sistematik olarak belirleyip korumaktr. Ayrca, nadir genlere ve istenilen baz karakterlere sahip olabilecekleri varsaylarak, marjinal (kenar) ve corafik olarak izole olmu (ayr kalm) populasyonlarn da korumaya alnmas nemle nerilmektedir. Milli Parklar, Tabiat Parklar, Tabiat (Doay) Koruma Alanlar, Habitat/Tr Ynetim ve letme Alanlar, Gen Ynetim Zonlar, Gen Koruma Ormanlar, zel evre Koruma Alanlar, Tabiat (Doa) Ant alanlar vb. yerler, balca in situ koruma alanlardr. Bu alanlar karasal veya sulak ekosistemlerde, ya da her iki eit alan da kapsayacak ekilde bulunabilirler. Trkiye'de, in situ koruma alanlarndan sorumlu olan devlet kuruluu, Orman Bakanlna bal olan Milli Parklar ve Yaban Hayat Genel Mdrl'dr. Trkiye'de 1997 itibariyle, lkenin farkl ekosistemlerini kapsayacak ekilde 32 adet milli park, 12 adet tabiat park, 32 adet tabiat koruma alan, 113 adet yaban hayat koruma alan, 40 adet yaban hayat retme istasyonu bulunmaktadr. Biyoeitlilik koruma amalar iin ayrlan bu tip alanlarn, lke byklnn en az yzde bei kadar olmas nerilmektedir. Trkiye'de ise bu amala ayrlan alanlarn toplam, lke yzlmnn sadece yzde bir civarndadr. Trkiye'nin yerkresi zerindeki corafik konumu, biyocorafik tarihi, ekosistem ve tr eitlilii dikkate alnnca, biyoeitlilik amalar iin ayrlmas gereken alanlarn artrlmas ve bu miktarn lke yzlmnn en az yzde sekizi kadar olmas gerekmektedir.

evrenizde bu tip koruma alanlarndan hangileri var, bunlarn iinden sizin grdklerinizi ve kurulu amalarn hatrlaynz.

6.2. Ex Situ (doal habitat dnda) Koruma


Tehdite ve tehlike altnda olan biyolojik eitlilik geleri, bulunduklar alan dna karlarak koruma altna alnabilmektedir. Ne yazk ki, bu gelerden ekosistemlerin, ex situ (kendi alan dnda) korunmas mmkn deildir. Genetik kaynaklarn ex situ korunmas, sz konusu genetik materyalin eidine ve kaynana bal olarak ,arboretumlarda, botanik bahelerinde, zooloji (hayvanat) bahelerinde, orijin ve dl deneme alanlarnda, tohum bahelerinde, klon arivlerinde, doku kltr-, tohum-, polen- ve DNA saklama bankalarnda mmkn olmaktadr. Ex situ koruma iin en byk sorun, maddi kaynak sorunudur. Genetik kaynaklarn ex situ koullarda uzun vadeli korunabilmesi iin ihtiya duyulan maddi kaynaklar ou kez yetersiz ya da istikrarsz olmaktardr. Ayrca, ex situ yntemlerle, hedef trn tm populasyonlar, yeterli say ve oranda koruma altna alnamamakta; ancak snrl sayda korunabilen birey ya da rneklerde trn gen havuzu yeteri lde temsil edilememektedir. Bunun da balca nedeni, yine, bu amala ayrlabilen maddi kaynaklarn, yer ve zamann ok snrl olmasdr. Bundan baka,
ANADOLU NVERSTES

BYOLOJK ETLLK

33

yapay koullar altnda korunan ve retilen genetik materyal, zamanla kendiliinden bir seilime (ayklanmaya) uramakta; bu seilimin nitelikleri, ou kez doal koullarda olan seilimden tamamen farkl olmaktadr. Uzun vade sonunda ex situ koruma koullarnda korunmu olarak ou korunmu olarak elde kalabilen genetik materyal, tamamen insana baml olan, ancak insann onlara salad yapay koullar altnda geliip yaayabilen ve fakat doaya braklnca orada ksa srede nesli tkenebilen gruplar olabilmektedir. Bu nedenlerle, in situ gen koruma yntemleri, ex situ gen koruma yntemlerine gre hem daha gvenilir, hem de daha ucuz olmaktadr. Bununla birlikte, ex situ yntemler, in situ alanlarn herhangi bir nedenle yok olmasna kar bir gvence olarak, mmkn olan her durumda, yine de uygulanmaldr. Btn bunlara ramen, u noktay da belitmekte yarar vardr. Biyolojik eitliliin korunmas, sadece biyolojik bir olay deildir. Bu olayn ok deiik politik, ekonomik, sosyal ve hatta etik ynleri vardr. Biyoeitliliin korunmas ile ilgili uygulamalar, yerel ynetimler, politikaclar, biyologlar, ormanclar, tarmclar, mhendisler, ekologlar, sosyologlar ve ekonomiciler tarafndan yaplmaktadr. Bu nedenle, biyoeitlilii koruma ve gelitirme ilemlerinin yerine getirilebilmesi iin, btn ilgili taraflarn e-gdm ve ibirlii le, btnyle sorumlu, yerinde ve etkin kurumlarn kurulmas ve altrlmas gerekmektedir.

6.3. Trkiye'nin Jeo-Biyotik nemi


Anadolu, corafik konumu itibariyle, ktann (Avrupa, Asya, Afrika) kesime noktasnda yer almaktadr. Bu konumuyla, hem gemi jeolojik devirlerde, hem de bugn, bir ok bitki ve hayvan trnn, bu ktalar arasndaki g ve gei yollar zerinde yer almtr. Evrimsel adan Anadolu, bu ktada yaayan pek ok canl tr iin zaman zaman "snak", zaman zaman da "danak" grevini stlenmitir. Buzul a ncesinde, kuzeydeki buzullardan kurtulan bitki ve hayvan trleri, kuaklar boyu sren bir zaman dilimi iinde, Trakya ve Kafkaslar zerinden "kaarak" Anadolu'ya gelmiler; Kuzey Anadolu Dalarnn buzullara kar oluturduu koruyucu siper altnda, nesillerini Anadolu'da srdrebilmilerdir. Buzul a sonrasnda ise, iklimin yava yava snmasyla, bir ok bitki ve hayvan tr, yine ayn yollardan geri dnerek Avrupa ve Asya'ya yeniden dalmlardr. Bu bakmdan Anadolu, Kuzeyindeki lkelerde bulunan pek ok canl trnn orijinlerini ve evrimsel atalarn barndrm ve barndrmaktadr. klim bakmndan Anadolu, komu bulunduu her ktada grnen iklim zelliklerini, yer yer ve birbirine yakn uzaklklarda gstermektedir. Anadolu'nun farklAIKRETM FAKLTES

34

BYOLOJK ETLLK

lklar ve eitliliklerle dolu bu olaanst zengin toporafik ve iklimsel yaps, kendisini, lkemizin biyolojik eitliliinde de yanstmaktadr. Sonu olarak, ayn zenginlikte farkl ekosistemler, farkl habitatlar meydana gelmektedir. Bunlar bulunduklar yrenin dier zellikleri ile btnleip ekillenerek farkl blgelerde farkl canl trlerinin, farkl biyomlarn (farkl bitki birliklerinin, farkl hayvan topluluklarnn) ortaya kmasn salamaktadr. Jeolojik devirler boyunca tad farkl bitki ve hayvan toplumlarna ek olarak, Anadolu, son sekiz-on bin yl iinde, eitli insan toplumlarn da barnda tamtr. Bir ok eski uygarlk, bu blgede doup gelimi; savalar, gler birbirini izlemi; bu insan trafii arasnda pek ok bitki ve hayvan tr de bu blgeye getirilmi ve bu blgeden gtrlmtr. Anadolu, kendi bana ayr bir kta olmamakla birlikte, bir ktann sahip olabilecei tm ekosistem ve habitat zelliklerine tek bana sahiptir. Bu nadir bileimin bir sonucu olarak Anadolu, hem kltrel, hem de biyoloik eitlilik bakmndan zenginlemi gelimitir. Farkl ekosistemler, farkl habitatlar, farkl trler ve rklar olumutur. Anadolu, endemik tr oran bakmndan (bitkilerde bu oran % 30'a yakndr), dnyada sayl blgelerden birisidir (Tablo 7). Kltre alnm pek ok bitki tr ile evcilletirilmi pek ok hayvan trnn yabani atalar Trkiye'de doal olarak yetimektedir. Trkiye'de yaklak 3000 tanesi endemik olan 9000'den fazla bitki tr, 192 tatlsu ve 450 kadar deniz bal tr, 22 amfibi tr, 106 srngen tr, 450 ku tr ve 132 memeli hayvan tr bulunmaktadr (Tablo 5). Bu saylara omurgaszlar dahil edilmemitir. te btn bu nedenlerle Anadolu'yu iinde tayan Trkiye, yeryz zerinde bugn sahip olduu jeo-politik nemine ek olarak, jeo-biyotik nemi de byk olan bir lke konumundadr.
Tablo 1.7: Trkiye'deki Tohumlu Bitkiler inde Endemik Trlerin Says ve Deiik lkelerle Karlatrlmas

7. Biyoeitlilii Korumada Uluslararas abalar


Birlemi Milletler, insanolunun kar karya bulunduu evre sorunlarn, 1972 ylnda Stockholm'de toplanan ve "Birlemi Milletler nsan evresi" konferans ad verilen bir konferansta btn boyutlaryla gndeme getirmitir. Konferanstan sonra ortaya kan deklarasyonu, Trkiye dahil pek ok ulus imzalamtr. Bundan yirANADOLU NVERSTES

BYOLOJK ETLLK

35

mi yl sonra, 1992 ylnda, Rio de Janeiro'da yine Birlemi Milletler tarafndan, (UNEP erevesinde) "Dnya Zirvesi" ad verilen bir evre toplants dzenlenmitir. Rio konferans sonunda, 150'den fazla ulusun hkmeti, yasal olarak balayc olan "Biyolojik eitlilik Szlemesini" imzalamlardr. Trk Hkmeti de bu szlemeyi, 27 Aralk 1996 tarihinde yaynlanan Resmi Gazetede onaylamtr. Bu szlemenin 6. maddesi, biyolojik kaynaklarn korunmas ve srdrlebilirlik ilkelerine gre kullanlmas iin genel hkmleri belirtmekte; bu amaca uygun ynde ulusal stratejilerin belirlenmesini, eylem planlarnn ya da programlarn gelitirilip uygulanmasn istemektedir. Aada trnak iinde verilen alnt, uluslararas kurulular [WRI, IUCN, UNEP, FAO ve UNESCO (1992)] tarafndan ortaklaa hazrlanan ve "Kresel Biyoeitlilik Stratejisi" ismi verilen kitabn "nsz"nden alnmtr. Bu cmle, zet halinde, bu konuda uluslararas dzeyde sz sahibi olan evre koruma kurulularnn grlerini yanstmaktadr. "Kalknma ve gelime, hem insan merkezli hem de evre koruma temeline dayal olmaldr. Bizzat kendi trmz olan insan tr ve tm dier canllar, yaamak ve nesillerini srdrmek iin Yerkresi zerindeki doal sistemlere sk skya bamldr. Bu doal sistemlerin yapsn ve eitliliini korumazsak, doal sistemler grevlerini ve ilevlerini yerine getiremeyecektir. Bunun bir sonucu olarak da kalknma ve gelime, kendi kendisinin temelini oyacak ve tm sistem kecektir. Yerkresinin bize sunduu doal kaynaklar, srdrlebilirlik ilkelerine uygun biimde, akllca ve ngrl olarak kullanmazsak, insanlk iin hi bir gelecek tanmyor, gelecek kuaklarn yaama hakkn tamamen reddediyoruz demektir. Kalknma, baka gruplarn ya da gelecek kuaklarn zarar grmesi, dier trlerin yaama alanlarnn yok olmas ve soylarnn tehlikeye girmesi pahasna olmamaldr." Ormanlarn ve biyoeitliliin yaratt etkiler, ister olumlu isterse olumsuz ynde olsunlar, temelde kreseldir. Bu etkiler, hem zaman hem de alan baznda, herhangi bir lkenin politik snrlarnn ok dna tamaktadr. Bu nedenle, zellikle benzer tr eitliliine ve benzer ekosistemlere sahip olan lkeler arasnda uluslararas ibirlii kanlmaz olmaktadr. Nitekim, Rio Szlemesi, bir btn olarak, biyoeitliliin korunmas ve srdrlebilirlik ilkelerine gre iletilmesi ynnde bilgi ve teknoloji akna kolaylatrmak iin, uluslararas ibirliinin gerekliliini vurgulamaktadr. Biyoeitliliin korunmas ve gelitirilmesi ile ilgili olarak etkin grevler yapan ve bazlar Birlemi Milletler bnyesinde grev yapan eitli uluslararas kurulular vardr. Bunlar arasnda FAO, UNEP, UNESCO, IBPGR, WRI, IUCN, WWF, CI, EUFORGEN, IUFRO, GTZ vd. saylabilir. Bu kurulular, dnya apnda neme sahip olan genetik kaynak ve biyoeitlilik koruma almalarnn planlanmas, organizasyonu, corafik blgelerdeki kefi, mali destek bulunmas ve araziye uygulanmas gibi konularda etkin grevler ve yardmlar yapmaktadr. rnein, gelimekte olan lkelerde dnya leinde neme sahip biyoeitlilik sorunlar iin bir mali destek salama mekanizmas olan GEF (Global Environmetal Facility), Dnya bankas, UNDP ve UNEP tarafndan ortaklaa ynetilmektedir. Rio Szlemesini izleyen yllarda, Kenyadan Polonyaya, inden Meksikaya kadar
AIKRETM FAKLTES

36

BYOLOJK ETLLK

deien pek ok lke, szlemede belirtilen ilkeler erevesinde, kendi ulusal biyoeitlilik eylem planlarn hazrlama ve uygulama ynnde almalara balamlardr. Rio sonrasnda ortaya kan belgelerden biri de Gndem 21 isimli belgedir. Gndem 21, XXI. yzylda, Srdrlebilir Kalknma zerinde yaplacak almalar iin, Birlemi Milletlerin bir eylem plan niteliinde olan ve imzalayan uluslar iin balayc olmayan bir belgedir. Rio Konferansndan beri olan gelimeler, Rio+5 ad altnda, haziran 1997 tarihinde New Yorkta tekrar gzden geirilmi; Rio Konferansnda zerinde anlalan ilkelerin, ilgili lkeler tarafndan dikkatle izlenmesi ve ykmllklerin yerine getirilmesi zerinde gr birliine varlmtr.

8.Trkiyede Biyoeitlilik le lgili Yasalar ve Uluslararas Szlemeler


Trkiyede evre ile ilgili olan ulusal ve uluslararas yasa, ynetmelik ve szlemeler, ayn zamanda biyoeitlilik ile de ilgilidir. rnein, Anayasamzda orman, mera, deniz, gl, akarsu, kltr ve tabiat varlklar, kent vb. alanlarn korunmas ve gelitirilmesi iin deiik hkmler bulunmaktadr. Bunlar arasnda Anayasann 56. maddesi, Herkes salkl ve dengeli bir evrede yaama hakkna sahiptir. evreyi gelitirmek, evre saln korumak ve evre kirlenmesini nlemek Devletin ve vatandalarn devidir... denilmekte; bylece her vatandaa bu konuda hak ve devler verilmektedir. Biyoeitlilikle ilgili balca yasalar ve k tarihleri unlardr: Kara Avcl Kanunu (1937), Orman Kanunu (1956), Su rnleri Kanunu (1971), Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanunu (1983), evre Kanunu (1983), Milli Parklar Kanunu (1983), Ky Kanunu (1990).

zet
Kresel lekte ekosistem, byk bir sahne gibidir. Bu sahnede, milyonlarca eit canl tr, hep beraber muhteem bir oyunu, biyoeitlilik oyununu" oynamaktadr. Bu sahnenin paralar, bu oyunun blmleri ve aktrlerin rolleri henz tam olarak bilinmemektedir. Yerkresi zerinde halen yaayan trlerin (canl eidinin) saysnn 10 milyon ila 80 milyon kadar olduu tahmin edilmektedir. Bunlarn sadece 1.6 milyonu, bugne kadar tamamlanabilmi ve isimlendirilmitir. Biyolojik kaynaklar ve biyolojik eitlilik, yeryzndeki yaam-destek sisteminin temel arklardr. Endstri ann balamas ve hzl nfus artna paralel olarak, insanolu, yeryz zerindeki biyolojik eitlilii gittike artan bir hzla bozmakta ve tketmektedir. Yzelliden fazla ulusun katlmyla, 1992 ylnda Rioda yaplan Biyolojik eitlilik
ANADOLU NVERSTES

BYOLOJK ETLLK

37

Szlemesini onaylayan uluslar, yeryz zerindeki biyolojik eitliliin korunmas ve gelitirilmesi iin, yerel, blgesel, ulusal ve kresel dzeylerde plan ve programlarn yaplmas, etkin bir ibirlii iinde her dzeyde srekli alma ve aratrmalar yaplmas konusunda anlamaya varmlardr.

Deerlendirme Sorular
1. Aadakilerden hangisi biyolojik eitlilii meydana getiren gelerden biri deildir? A. ekosistem eitlilii B. tr eitlilii C. genetik eitlilik D. cins eitlilii E. proses eitlilii Hangisi "ex situ", habitat dnda, koruma yntemlerinden biridir? A. milli parklar B. arboretumlar C. tabiat koruma alanlar D. tabiat ant alanlar E. gen koruma ormanlar Bir blgede bulunan canl trlerinin saysna ne ad verilmektedir? A. tr eitlilii B. genetik eitlilik C. proses eitlilii D. ekosistem E. populasyon Krmz Listeler neden hazrlanr? A. milli parklar kurmak iin B. ekosistem eitliliini ortaya koymak iin C. nesli tehlikeye giren canllar hakknda uyarda bulunmak iin D. belirli bir yerdeki trlerin saysn oaltmak iin E. proses eitliliini kontrol etmek iin evredeki ekosistemlerin bozulmas, genetik eitliliin azalmas tr saysnn azalmas veya yok olmas neyi ifade eder? A. krmz veri listesini B. proses eitliliindeki art C. tabiat ant alan olutuunu D. genetik eitlilik merkezine dntn E. biyoeitilik kaybn

2.

3.

4.

5.

AIKRETM FAKLTES

38

BYOLOJK ETLLK

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar


Berkes, F. and M. Klalolu. 1990. Ekoloji ve evre bilimleri, Remzi Kitabevi, stanbul, 350 ss. epel, N. 1992. Doa, evre, Ekoloji ve nsanln Ekolojik Sorunlar. Altn Kitaplar Yaynevi, stanbul. Ik, K. 1996. Biyolojik eitlilik ve Orman Gen kaynaklarmz (Biological Diversity and Our Forest Genetic Resources). Orman Bakanl Yayn , No. 13, Ankara, 120 pp. Ik, K. 1997-a. Biyolojik eitlilik (Biodiversity). Bilim ve Teknik. TBTAK. Ankara, 30 (350): 84-87. Ik, K. 1997-b. Ormanlar, Biyolojik eitlilik ve Doal Mirasn Korunmas (Forest, Biological Diversity and Conservation of Natural Heritage). Yeri:XI. Dnya Ormanclk Kongresi Bildirileri, Cilt 2: 3-27, 13-22 Oct. 1997, AntalyaTrkiye (Trke ve ngilizce). Kence, A. ve C.C. Bilgin (Eds.). 1996. Trkiye Omurgallar Listesi, DTP ve TBTAK Yayn, Ankara, 1983 ss. Kizirolu, . 1993. The Birds of Trkiye: Species list in Red Data Book. T.T.K.D. Pub. No.20, Ankara, 48 pp. Kizirolu, ., T. Ekim ve C.zgl. 1992. Trkiyenin biyolojik Zenginlikleri ve Tehdit Altndaki Canl Trleri. Tabiat ve nsan. 26(2):5-12. Kn, E., Z.Kaya and A. Gner. 1996. National Plan For in situ Conservation of Plant Genetic Diversity in Turkey. Draft Report. Supported by Ministry of Environment, M. of agric. and Rural Affairs, and M. of Forestry. 116 pp. Orman Bakanl. 1993. Cumhuriyetimizin 70. ylnda Milli Parklar ve yaban Hayat, Orm. Bak. Milli Parklar ve Av-Yaban Hayat Genel Mdl. Yayn, 95 s. TV. 1990. Trkiye'nin Biyolojik Zenginlikleri (Ed.: a.Kence), TCV. Yayn. Ankara, 318 ss. TV. 1992. Trk evre Mevzuat. TCV Yayn. Ankara, 663 ss. Yarar, M. ve G. Magnin. 1997. Trkiyenin nemli Ku Alanlar. DHKD Yayn, stanbul, 313 ss.

ANADOLU NVERSTES

BYOLOJK ETLLK

39

Ksaltmalar
CI FAO : Uluslararas Doa Koruma Kurumu (Conservation International). : Birlemi Milletler Gda ve Tarm Tekilat (Food and Agriculture Organization of the United Nations). : Alman Teknik Yardm Tekilat (Deutcshe Gesellschaft fr Tecnische Zusammernarbeit). : Uluslararas Bitki Genetik kaynaklar kurulu (International Board for Plant Genetic Resources). : Uluslararas kular Koruma Konseyi (International Council for Bird Protection). : Uluslararas Doay ve Doal Kaynaklar Koruma Birlii (International Uniun for Conservation of nature and Natural Resources). : Trkiye evre Vakf (nceki ismi: Trkiye evre Sorunlar Vakf). : Birlemi milletler Kalknma Program (United Nations Develoment Programme). : Birlemi milletler evre Program (United Nations Environment Programme).

GTZ

IBPGR ICBP

IUCN

TV UNDP UNEP

UNESCO: Birlemi Milletler Eitim, Bilim ve Kltr Tekilat (United Nations Educational, Scientific, and Cultural Organization). WB : Dnya Bankas (The World Bank). WCMC : Dnya Doa Koruma zleme Merkezi (World Conservation Monitoring Center). WRI WWF : Dnya kaynaklar Enstits (World Resources Institute). : Dnya Yaban Hayat Vakf (World Wide Fund for Nature. nceki ismi: World Wildlife Fund).

AIKRETM FAKLTES

You might also like