Srdrlebilir Kalknma Dnya Zirvesi Trkiye Ulusal Raporu (Taslak)

4. BYOLOJK ETLLK 4.1. Giri 4.1.1. Biyolojik eitlilik Nedir ve Neden nemlidir? Biyolojik eitlilik, ekosistemlerin insanln refah iin gerekli olan yaam destek srecini srdrebilme yeteneinin ve salkl evrenin bir gstergesidir. klim deiiklilii, kirlenme ve kaynaklarn ar ve srdrlebilir olmayan kullanm, geen yzylda biyolojik eitlilii ok ciddi bir biimde tahrip etmi ve bu durum insan yaamn tehdit eder duruma gelmitir. Biyolojik eitlilik, srdrlebilir kalknmann nemli parametrelerinden olan ve sacaya olarak tanmlanabilecek eden oluur (Biyolojik eitlilik kapsamnda kullanlan kavramlar Biyolojik eitlilik Szlemesinde belirlenmi ve Ek IIde verilmitir.): Genetik eitlilik, kaltsal olarak geen ve var oluun fiziksel ve biyokimyasal zelliklerini belirleyen biyokimyasal paketler olarak tanmlanabilir. Genetik eitlilik belli bir tr, poplasyon, eit, alt-tr ya da rk iindeki gen farkllyla llr. Bu tr farkllklar, rnein evcil hayvanlarn ve tarmsal rnlerin retilmesini ve yabanl yaamda deien koullara uyumu salar. Tr eitlilii: Bir grup organizma genetik olarak benzerlikler gsterir ve karlkl olarak rer, bundan, trler olarak adlandrlan retken canllar ortaya kar. Tr eitlilii genellikle, belli corafi snrlar iindeki trlerin toplam saysyla llr. Ekosistem eitlilii: Bir ekosistem bitkiler ve hayvanlar ile toprak, su, hava ve mineraller gibi cansz varlklardan oluur. Topluluklarn kendi ilerinde ve topluluklar ile evreleri arasnda karmak ilevsel ilikiler sz konusudur. Bunlar su dolam, toprak oluumu, enerji ak gibi ana ekolojik srelerin de mekanizmasn oluturur. Bu sreler canl topluluklar iin gerekli olan destek sistemlerini salar ve bylece kritik bir karlkl bamllk oluur (WWF, 1991). Bu bamllk, bir anlamda, srdrlebilir kalknma yaklamnn temelinde yatan olgudur. 4.1.2. Srdrlebilir Kalknma ve Biyolojik eitlilik Srdrlebilir kalknma, insann, paras olduu ve varln srdrebilmesi iin temel destei salayan ekosistemlerle uyumlu ve denge iinde yaam kalitesinin ykseltilmesini ve gelitirilmesini ierir. Bu anlamda, ekonomik olarak yaplabilirlik, sosyal eitlik ve evresel srdrlebilirlik, srdrlebilir kalknmann temel bileenleridir. Biyolojik eitliliin srdrlebilir kullanm konusunda zgn politikalar gelitirilebilmesi iin, ncelikli olarak lkenin arazi kullanm politikalarnda kktenci bir iyiletirme ve ulusal tarm, hayvanclk, istihdam ve salk politikalarnda ciddi bir deiim gerekmektedir. Bu btnsel yaklam ayn zamanda, yoksullukla mcadele ve gda temininde da baml olma tehlikesi nlenerek, gda gvenliinin gvence altna alnmas iin de gereklidir. Bu dorultuda, soyu tehlikedeki ve endemik trler ile ekosistem ve yaam ortamlarnn korunmasnn yan sra, tarm, hayvanclk ve su rnleri ile ila sanayisinde retim ve tketim biimlerinin srdrlebilirlik anlayna gre yeniden biimlendirilmesi bir zorunluluktur. Biyolojik eitlilikte, tr koruma ile srdrlebilir kalknma ilikisi nemlidir. zellikle soyu tehlikedeki trlerden ekonomik neme sahip olanlarn, ender olduklar iin, fiyatlar da yksektir. Bu trlerin bulunduu ortamlarda yaayan insanlarnn yoksul olmas durumunda, ksa srede yksek kazan salamaya ynelik yaklamlar, uzun dnemde srdrlebilir yntemlerle ulalacak kalknma olanaklarn da ortadan kaldrmaktadr. Bu balamda, zellikle tarm, hayvanclk ve su rnlerinde, yerli trlerin ve geleneksel retim biimlerinin korunmasna, gelitirilmesine ve zellikle gen kaynaklarnn kullanmnda blgeler aras eitlik ve kuaklar aras adalet anlaynn gzetilmesi nem tamaktadr. 40

Srdrlebilir Kalknma Dnya Zirvesi Trkiye Ulusal Raporu (Taslak)

Koruma alanlar ilan edilmesi, biyolojik eitliliin korunmas ve srdrlebilirlii iin tek bana yeterli deildir. Biyolojik eitliliin youn olduu ve duyarl blgeler iin, ulusal kalknma politikalarnn tmleik bir paras olarak benimsenmi zel planlama modelleri gerekmektedir. Deneyimler, koruma alanlarnda, duyarl blgeleri de kapsayan korunacak ve kullanlacak alanlarn derecelendirilerek ayrlmas, kullanm alanlarnda dorudan o blgede yaayanlar iin alternatif gelir kaynaklarnn oluturulmas ve bu srelerin katlmc bir biimde yaama geirilmesinin ok nemli olduunu gstermektedir. Biyolojik eitlilik ile toplumsal cinsiyet etkileimini dikkate alan yaklamlara da gereksinim duyulmaktadr. evre sorunlarnn kadn ve ocuklar daha fazla etkiledii bilinmektedir. Benzer bir biimde, kadnlarn tarmsal biyolojik eitliliini korunmasndaki rolleri de gz ard edilmemelidir. Tarmda daha ok kadnlarn istihdam edildii blgelerde, yerli trlerin ve geleneksel retim biimlerinin desteklenmesinde en nemli aktrlerin kadnlar olduu dikkate alnmaldr. Ormanlar, kiilere, topluluklara ve eitli sektrlere ekonomik yarar salad gibi, iklim deiikliinden su retimine, erozyonun nlenmesinden salkl yaam ve ekosistemlere kadar uzanan ok nemli kamusal yararlarn da kaynadr (Konuku, 2002). Salt ekonomik bymeyi hedefleyen kalknma politikalar, ormanlarn, deeri/fiyat doru olarak belirlenmemi bir biimde kullanmna yol amaktadr. Srdrlebilir ormanclk politikasnn temel hedeflerinden biri de, kamusal yarar gz ard edilmeksizin, kullanclarnn refah dzeyinin lkenin refah ile egdm iinde ykseltilmesi olarak tanmlanabilir. Orman kyllerinin yoksulluunun orman dna karlan arazilerle kalc olarak giderilemeyecei gereinden hareketle, orman rnlerinden srdrlebilir yntemlerle ve bilinli olarak yararlanmann salanmas ve arac mekanizmalaryla (kii ya da gruplar) zendirici nlemlerde dzenlemeler yaplmas gerekmektedir. te yandan, biyolojik eitliliin doru fiyatlandrlmas, etkin koruma, srdrlebilir iletme ile doru seilmi gelitirme yntemleri ve kullanclarn bilinlenmesinin salanmas, snrl ve yenilenemez biyolojik kaynaklarn optimal kullanm ve sreklilii iin gereklidir. Gnmzde geni bir kabul gren yaam kalitesinin ykseltilmesi ve srdrlebilirliinin salanmas politikalarnn, biyolojik eitlilii de ierecek biimde geniletilmesi gerekmektedir. evresel gvenlii salamak iin, insann da bir paras olduu biyolojik eitliliin yaam kalitesini de korumak ve srdrlebilirliini salamak zorunludur. 4.1.3. Uluslararas Sorumluluklar 1992de gerekletirilen ve Rio Zirvesi olarak bilinen Birlemi Milletler (BM) evre ve Kalknma Konferansnda klim Deiiklii ve Biyolojik eitlilik szlemeleri imzaya alm, Gndem 21, Rio Bildirgesi ve Orman lkeleri (Her Tr Ormann Ynetimi, Korunmas ve Srdrlebilir Geliimine Ynelik Kresel Bir Gr Birlii in Yasal Balaycl Olmayan lkeler Bildirimi) de zirveye katlan devletlerin onayna sunulmutur. Rio Zirvesi en byk uluslararas toplant (172 lke) olmasnn yan sra, kresel lekte, sistemlerin evre deerlerine ve srdrlebilir kalknma ilkelerine uygun yaplandrlmas kabul edilerek, bu kavramn benimsenmesi konusunda siyasal irade birlii ve oydama salamas bakmndan da nemlidir. Rio Zirvesine katlan, aralarnda Trkiyenin de bulunduu 156 devlet Biyolojik eitlilik Szlemesini (BS) imzalayarak, kendi snrlar ierisindeki bitkilerin, hayvanlarn ve mikrobiyolojik yaamn eitliliinin tam olarak korunmas sorumluluunu stleneceklerine, ayrca biyolojik kaynaklar srdrlebilir kullanacaklarna ve biyolojik eitlilikten salanan yararlar eit olarak paylamann yollarn arayacaklarna ilikin taahhtte bulunmutur. Szleme, gelecek nesillerin doal kaynaklara olan gereksinmelerinden dn vermeden, bugnn gereksinimlerini karlayabilme olarak tanmlanan istikrarl ve srdrlebilir 41

Srdrlebilir Kalknma Dnya Zirvesi Trkiye Ulusal Raporu (Taslak)

gelime kavram zerine ina edilmitir. Szlemenin uygulanabilmesi iin, doal kaynaklarmzn kullanm ve ynetiminde nemli deiiklikler yaplmas gerekmektedir. 4.1.4. Ulusal Yaklam Biyolojik eitlilik Szlemesine taraf lkelerden biri olarak, Trkiye biyolojik eitliliin kresel ve ulusal lekte korunmas iin taahhtte bulunmu ve bylece biyolojik eitliliin yaamsal ve sosyo-ekonomik deer ve nemini kabul etmi, szleme tarafndan belirlenen biyolojik eitliliin korunmas ve srdrlebilir kullanm ile genetik kaynaklarn kullanmndan elde edilen yararlarn adil ve eit paylam hedeflerine ulamak zere sorumluluk stlenmitir. Trkiye bu balamda, Rio Zirvesinden bugne kadar biyolojik eitliliin korunmas iin yasal dzenlemeler ve politik taahhtler asndan nemli admlar atmtr1. Be yllk kalknma planlar, Ulusal evre Stratejisi ve Eylem Plan, Biyolojik eitlilik Ulusal Stratejisi ve Eylem Plan ile ulusal ve uluslararas hukuksal dzenlemeler bu konulardaki politika ve uygulamalar asndan nemli temel belgelerdir. te yandan, henz taslak halinde olan Trkiye lleme ve Kuraklkla Mcadele Ulusal Eylem Program ve Akdeniz Eylem Plan Biyolojik eitlilik Stratejik Eylem Plan almalar da dikkat ekicidir. Bu stratejilerin yan sra, biyolojik eitliliin korunmas ynnde atlan admlara katk salayacak proje ve uygulama almalar da srmektedir. Buna karlk, mevzuat ve kurumsal yap boluklar ve/ya da atmalar gnmzdeki balca kstlar oluturmaktadr. 4.2. Trkiyenin Biyolojik eitlilii Birbirine kout uzanan Kuzey Anadolu Dalar ve gneyde Toros Dalar ile biimlenmi, engebeli ve yksek bir lke olan Trkiyenin toplam yzlm 779.452 km2dir. Karadeniz, Marmara Denizi, Ege Denizi ve Akdenizle tarafndan evrilidir ve kylarnn toplam uzunluu, adalar dnda, 8.333 kmdir. sular lke alannn % 1,6sn kapsar, 200 doal gln alan 906.000 hektar (ha), baraj gllerinin yzey alan ise 380.000 hadr. Bu gllerden en by, 374.000 halk alanyla Van Gldr, onu 128.000 ha ile Tuz Gl izler. Trkiyenin en uzun rmaklar, de Karadenize dklen Kzlrmak, Yeilrmak ve Sakaryadr. Trkiye iklimi blgesel adan farkllklar gsterir. lkenin gney ve batsndaki kylarda yazlar scak ve kurak, klar lk ve yal geen Akdeniz iklimine karlk, Karadeniz kylar her mevsim yal ve serindir. lkenin yaklak % 40n oluturan i ve gneydou blgeleri yar-kurak zellik gsterir. Biyolojik eitlilik bakmndan Avrupa ve Ortadounun en zengin lkelerinden olan Trkiye, bu adan Avrupa ktasnda dokuzuncu sradadr. lkenin 7 corafi blgesinin her biri ayr iklim, flora ve fauna zellikleri gsterir. Trkiye'de, her biri kendi endemik trlerine ve kendi doal ekosistemlerine sahip birka farkl ekolojik blge bulunmaktadr: Yal kolik ormanlaryla Kuzeydou Anadolu kolik floras; Orta Anadolunun step tipi otlaklar; dnyann var olan en geni yaylml Servi (Cupressus sempervirens) ve Sedir (Cedrus libani) ormanlar ile maki bitki rts ve nemli ky yaam ortamlaryla Akdeniz blgesi. Trkiye, 120 memeli, 400 akn ku tr, 130 kadar srngen, 400e varan balk tryle, biyolojik eitlilikte tr eitlilii asndan ok zengindir. te yandan, Trkiye sulak alanlar asndan zengin bir lkedir. Soyu tehlikede olan tepeli pelikan (Pelecanus crispus), bata Manyas (Ku) Gl olmak zere, Gediz ve Byk Menderes deltalarnda remektedir. Bir baka tr ise, baz yllar dnya poplasyonunun yaklak %70'i lkemizdeki sulak alanlarda, zellikle de Burdur Gl'nde klayan dikkuyruk rdektir (Oxyura leucocephala). Byk
Trkiyenin evre konusunda taraf olduu ok tarafl szleme ve protokoller EK IIIte ilgili alanlarna gre gruplandrlarak verilmitir. te yandan, kabul edilen uluslararas bildirge ve yasal belgeler de EK IVte, Rio Zirvesi ncesi ve Sonras olarak gruplandrlmtr.
1

42

Srdrlebilir Kalknma Dnya Zirvesi Trkiye Ulusal Raporu (Taslak)

flamingolarn (Phoenicopterus ruber) Bat Palearktik blgedeki en nemli kuluka alanlarndan biri Tuz Gldr ve burada 5-6 bin yuvadan oluan iki kuluka kolonisi bulunmaktadr. te yandan, bu trleri ve yaam ortamlarn barndran orman, step, sulak alan, ky-deniz ve da ekosistemleri vardr. 4.2.1. Genetik eitlilik Trkiyenin corafi yapsnn farkll ve iki nemli Vavilovyan gen merkezinin kesitii noktada (Akdeniz ve Yakndou) yer almas, yksek endemizm ve genetik eitlilii salar. Bu konum tahllarn ve bahe bitkilerinin ortaya knda da ok nemli bir rol oynar. Trkiyede be ayr mikro-gen merkezi bulunmaktadr. Son 30 yl iinde yerel ve ithal soylarn kullanmyla gelitirilen ve kaytlara geen tahl eidi 256dir; bunlarn 95i buday, 91i msr, 22si arpa, 19u pirin, 16s sprgedars, 11i yulaf ve 2si de avdar eididir (evre Bakanl, 2001). Trkiye floras, kltr yaplm nemli tarmsal bitki trlerinin yabanl akrabalarn ve bu trlerle ilgili genetik eitlilii kapsar. Bahe bitkilerinin yerli ve dier eitlerinin, retilmekte olan yaklak 50 cins ve yetitirilip datm yaplan 100 kadar trle birlikte, 200 bulduu dnlmektedir Bu eitlilik meyve trlerinde de belirgindir ve saynn 138 dolaynda olduu tahmin edilmektedir. Yabani asma trn (Vitis silvestris) de barndran Anadolu, zm asmasnn (Vitis vinifera ) gen merkezidir. Yerli iftlik hayvan trleri asndan da zengin bir genetik eitlilie sahip olan Trkiyede yerli hayvan rklarnn yabanc rklarla iftlemesi genetik anmaya yol amaktadr. 4.2.2. Tr eitlilii Trkiye, Avrupa ktasnda bulunan bitki trlerinin %75ini barndrmaktadr ve bunun te birini endemik bitkiler oluturur. Anadolu faunas 80.000'in zerindeki tr zenginliiyle de dikkati ekmektedir. Alageyik ve slnn anavatan Anadoludur; bozay, yaban domuzu, kurt, vaak bata olmak zere memeliler, 400'n zerinde ku tr ve yok olduu dnlen Anadolu leoparnn izlerine rastlanld bilinmektedir. Akdeniz ve Ege kylar soyu tehlike altnda olan Monachus monachus, Caretta caretta ve Chelonia mydasn yaam alanlardr. Trkiye, Akdeniz lkeleri iinde, soyu tkenmekte olan Akdeniz fokunun yaam alanlarna sahip ender lkelerdendir. Btn koruma almalarna karn, Akdeniz fokunun Ege, Akdeniz ve Karadenizdeki poplasyonu sabit deildir; Trkiye denizlerinde, 1970lerde 150 ile 300 arasnda birey olduu tahmin edilirken, bugn bu say 100n altna dmtr. Bu yok oluun ana nedenleri arasnda, zellikle balklar tarafndan bilinli ldrmeler, turizm ve ar kentleme nedeniyle yaam ortamlarnn yok olmas, ar balklk nedeniyle balk stoklarnn azalmas saylabilir. Bu tr Karadeniz ve Marmarada yok olmak zeredir. Trkiye denizleri, memeliler (Cetaceans) asndan zenginlik gsterir. Bunlardan balcalar Delphinus delphis, Tursiops truncatus, Phocoena phocoenadr. Ege ve Akdenizde sekiz odontocete tr bulunmaktadr (D. delphis, T. truncatus, Stenella coeruleoalba, Globicephala melas, Grampus griseus, Pseudorca crassidens, Physeter catodon, Ziphius cavirostris ve bir mysticete tr olan Balaenoptera physalus). Ar avclk, ky alanlarnn yanl ve plansz kullanm, deniz kirlenmesi ve kitle turizmi deniz memelilerine ynelik en byk tehditleri oluturmaktadr. Trkiyedeki bitki trlerinin %33 endemiktir. Yaklak 3.000 endemik olmak zere, 9.000den fazla bitki tr ieren zengin Trkiye florasnda 500den fazla soanl bitki bulunur. Endemizm orannn yksek olduu bu flora, tbbi ve aromatik bitkiler asndan da zengindir. Bu yksek endemizm dzeyi, Trkiyeye bu trlerin, zellikle de dnyann byk blmnn baml olduu tahllarn tretildii yabani trlerin yeterince korunmas, tehlike altna girmemesi ya da yok olmamas konusunda daha da byk bir sorumluluk yklemektedir. 19 ve 20. yzyllarda Trkiyedeki sekiz endemik bitki trnn soyunun 43

Srdrlebilir Kalknma Dnya Zirvesi Trkiye Ulusal Raporu (Taslak)

tkendii kesinlik kazanmtr. Bunlardan ikisi Keban Baraj su toplama havzasnn doldurulmas srasnda sular altnda kalarak, brleri ise ar otlatma ve yerleimin yol at tahribat sonucunda yok olmutur (evre Bakanl, 2001). Trkiyedeki balk tr says 472dir ve bunlarn 50si tkenme tehlikesiyle kar karyadr. Bugne kadar yaplan almalarda, tatlsu balklarndan, 26 familyaya bal 192 tr belirlenmitir. Kularn g yollar zerinde bulunmas nedeniyle, Trkiye pek ok ku tr iin anahtar lke konumundadr. Yaklak 454 ku tr olduu bilinmektedir ve bunlarn bir blm kresel olarak tehdit altndadr. 4.2.3. Ekosistemler 4.2.3.1. Orman Ekosistemleri Ekosistemlerin niteliine gre Trkiye ormanlar; nemli, yar-kurak ve kurak alanlarda ormandan stepe gei blgesindeki ormanlar olarak e ayrlabilir. Ekolojik blgeler temelinde, Akdeniz, Dou Karadeniz ve Bat Karadeniz orman ekolojik blgeleri olarak gruplandrlabilir. Orman tipine gre ise, ineyaprakl ve yaprakl ormanlar olmak zere iki ana orman tipi ayrdedilebilir. te yandan, bu iki grup karmlarna gre am, sedir, gknar, kayn ya da mee-kayn kark ormanlarndan sz edilebilir. Kolik ormanlar ve alpin zellikteki ayr alanlar, yksek endemizmiyle Dou Karadenizde dikkat ekerken, Bat Karadeniz Blgesinde odunsu trlerden oluan yaprakl ormanlar grlr. Dnyann en geni doal Sedir (Cedrus libani) ormanlar ise Akdeniz Blgesinde, Toros dalarnda yer alr; bu ekolojik blge ormanlar, ok yksek sayda endemik bitki trleri iermesi nedeniyle, yksek endemizm oranna sahip olarak tanmlanmaktadr. Ege ve Akdeniz blgelerinde, allk ve makilerin yan sra, nemli, yar-nemli ineyaprakl ve kuru ormanlar (mee, kara ve kzl am) da bulunur. Trkiye yzlmnn % 25,9u (20.199.296 ha) orman rejimine tabi alanlardr. Orman ekosisteminde, bozuk orman alanlar toplam orman alannn yaklak % 56sn (11.342.839 ha) oluturur. Trkiye ormanlar, bata orman aac trleri olmak zere, biyolojik eitlilik ve yapsal zellikler asndan son derece zengindir. Ormanlarda 5 am, 4 gknar, 2er kayn, fndk, karaaa, grgen, dibudak, 20 dolaynda mee, 10 akaaa, 5 hu tr ve ok sayda alt-tr ile eit doal olarak yetimektedir. Trkiyedeki orman ekosisteminde yaayan hayvanlar arasnda ay (Ursus tr), tilki (Vulpes tr), kurt (Canis aureus), akal (Lynx lynx), vaak (Hyena hyena) gibi etobur memeliler, geyik (Cervus ve Capriolus trleri), engel boynuzlu da keisi (Rupicapra rupicapra), yaban keisi (Capra aegaprus aegaprus) ve yaban domuzu (Sus scrofa scrofa) trleri ile porsuk (Meles meles), sansar (Martes foina), kirpi (Erinaceus tr), tavan (Lepus capensis), gelincik (Mustela tr), sincap (Sciurus tr) gibi memeliler, ylan, bukalemun (Chameleo chameleon), kertenkele (Lacerta tr), kaplumbaa (Testudo tr) trleri gibi srngenler ve sln (Phasianus colchicus), rkeklik (Tetraogallus caspius), hu tavuu grouse (Tetrao mlokosiewiczi), aakakan (Dendrocopus tr), yrtc kular (Aquila, Accipiter, Circus, Buteo, Pandion, Falco ve Pernis trleri), eitli bayku trleri ve ok sayda tc ku tr saylabilir. Bunlardan, engel boynuzlu da keisi, yaban kedisi (Felis silvestris), esmer akbaba (Aegyphius monachus), ah kartal (Aquila heliaca), byk orman kartal (Aquila clanga) ve kk orman kartal (Aquila pomarina) gibi trler uluslararas szlemelerle koruma altna alnm orman faunas trlerindendir (evre Bakanl, 2001). Trkiyede 8 milyondan fazla orman kyls 17.797 orman kynde yaamaktadr. Yaplan aratrmalara gre, ou yasad yollardan olmak zere, 1937-95 arasnda 200.000 ha orman

44

Srdrlebilir Kalknma Dnya Zirvesi Trkiye Ulusal Raporu (Taslak)

alan tarm alanna evrilmi (btn orman alannn yaklak % 1'i) ve 27.000 ha orman alan yerlemeye almtr. Orman kylerinde yaygn olan tarm ve yakacak odun kesme/toplama uygulamalar salkszdr ve bunlar ormanszlama ve orman arazilerindeki toprak erozyonunun balca nedenini oluturmaktadr. 1990da 12,2 milyon ton odun yakt olarak tketilmitir. Bu toplam miktarn yalnzca 5,5 milyon tonu yasal yollardan elde edilmitir. Ormanlarn korunmas ve ynetimiyle ilgili kurumlarda personel ve donanm yetersizlikleri vardr; baz uygulamalar kaynaklarn bozulmasna neden olabilmektedir. Kadastro almalar ormanlarn ancak % 72'sini kapsamaktadr ve kalan alanlarda mlkiyet haklar belirsizdir. 1950-89 arasnda 1,4 milyon hektarlk, "orman" snfndan saylan alan Orman Bakanlnn yetki alan dna karlmtr. Trkiyede orman yangnlarnn % 99u insan kaynakldr. 1991e kadar orman yangnlar sonucu kaybedilen alan 1.398.198 hektardr; bu da yangn bana 28 ha kayp demektir. Son on ylda bu konuda alnan nlemler sonucunda yangn bana kayp 2,5 haya dmtr. te yandan, ar otlatma, orman alanlarna kei sokulmas, atmosfer kirlilii, yabanc trler, iklim deiiklii, bitki ve hayvan trlerinin denetimsiz toplanmas, avclk, bceklerden kaynaklanan tahribat ve orman yangnlar orman ekosistemlerinin yapsn etkileyerek, biyolojik eitlilii tehdit etmektedir. 4.2.3.2. Step Ekosistemleri Yaklak 12.000 yl nce Trkiyenin % 70ine yaknnn ormanlarla kapl olduu, steplerin Tuz Gl dolaynda kk bir alan kaplad bilinmektedir (evre Bakanl, 2001). Ormanlarn giderek artan biimde ykma uramas sonucunda, Anadoluda step floras egemen duruma gemitir. Son 50 ylda ise, tarm alanlar ama, yanl sulama yntemleri ve yanl arazi kullanm gibi insan kaynakl sorunlar nedeniyle, step alanlarnn da byk bir blm dnmsz olarak tahrip olmu, kalanlarn nemli bir ksm da ar otlatma nedeniyle bozulmutur. Step ekosisteminin bir paras olan ve 21.745.000 halk alanyla Trkiyenin % 28ini kapsayan ayrlarn, 1935te 44.300.000 ha, 1950de ise 37.800.000 ha olduu bilinmektedir. Bu alanlar artan nfusun yiyecek gereksinimini yeni tarm alanlar aarak karlama politikalarnn bir sonucu olarak ykma uramtr. Bugn ayr alanlaryla birlikte, tarmda kullanma pek uygun olmayan marjinal alanlar da kapsayan step ekosistemlerinin kaplad alan 28.000.000 hadr. Barndrd doal bitki ve hayvan trleriyle, step alanlar biyolojik eitlilik asndan yaamsal neme sahiptir. Bu trler tarma, ila sanayisine ve baz baka sanayilere nemli katk salar. Birok tahl yabanl endemik trlerden yetitirilmektedir. Tahllarn byk ounluu yalnzca Trkiyeye zg olan yabanl trlerden yetitirildiklerinden, stepin ekonomik adan belki de en nemli ekosistem olduu grlmektedir (evre Bakanl, 2001). Trkiye step ekosistemi; endemik bir alt-tr olan Anadolu miflonunun (Ovis orientalis anatolica) yan sra, step vaa (Felis caracal), kurt (Canis tr), hu faresi (Sicista caucasia), kstebek (Talpa europea), gelengi (Citellus citellus), Avrupa leinde soyu tehlikede olan ku trlerinden toy (Otis tarda) ve kk kerkenez (Falco naumanni) ile ylankartal (Circaetus gallicus), ahin (Buteo tr), doan (Falco tr), delice (Circus tr) mezgeldek (Otis tetrax), ibibik (Upupa epops), bldrcn (Coturnix tr) gibi pek ok nemli tr barndrr. zellikle son 50 ylda ar nfus art ve beraberinde getirdii tketim, mera ynetimi olmakszn yaplan ar otlatma, meralarn tarmsal alana dntrlmesi, tarm alanlarndaki yanl uygulamalar, denetimsiz avclk, anz yaklmas, kirlilik, erozyonun artmas, yol ve baraj inaatlar, ekonomik deer tayan (zellikle tbbi) bitkilerin srdrlebilir olmayan 45

Srdrlebilir Kalknma Dnya Zirvesi Trkiye Ulusal Raporu (Taslak)

yntemlerle ar toplanmas ve yanl madencilik etkinlikleri Anadoludaki step alanlarn ve ekosistemlerinin byk lde ykma uramasna neden olmutur. 4.2.3.3. Sulak Alan Ekosistemleri sular Trkiye yzlmnn % 1,6sn kapsar; 200 doal gln alan yaklak 906.000 hadr. Yapay baraj gllerinin yzey alan ise 380.000 hektardr. Trkiyenin 26 su havzasnn yllk ortalama yzey ak 186 milyar m3tr. Uzunluu 500 kmden fazla olan dokuz rmak vardr. Akarsularn ou denize ulatklar ky alanlarnda, lagnleriyle birlikte son derece verimli deltalara sahiptir. Bu deltalar, bata su kular olmak zere biyolojik eitlilik asndan, verimli topraklaryla da ekonomik bakmdan byk nem tar. Trkiyede, baraj glleriyle birlikte 1.851.000 halk bir alan kaplayan sulak alanlar, su kular ve sucul trler iin nemli bir yaam ortam oluturmaktadr. Trkiyede var olan 250 sulak alandan 81i uluslararas nemdedir ve bunlardan 18i A snf sulak alan olarak uluslararas dzeyde kabul grmtr. Trkiyenin sulak alanlarndan 76s (1.240.000 hektar) nemli ku alan olarak belirlenmitir. Dnyadaki nemli ku g yolunun ikisi (Bat Palearktik ve Afrika arasndaki) Trkiyeden gemektedir. He yl 200.000den fazla yrtc ku tr Trkiyenin Dou Karadeniz Blgesinden, oruh Vadisini izleyerek oruh Irma zerinden uar ve Dou Anadolu Blgesindeki sulak alanlarda barnr. Bu g dnyada, Bat Palearktik Blgedeki en byk yrtc ku g olarak bilinir. Trkiyenin sulak alanlar, kendisini besleyen kaynaklar zerinde ina edilen barajlar ve sulama amacyla akarsu ynlerinin deitirilmesi; tarm, sanayi ve evlerden kaynaklanan atklarla kirlenme; tarm ve yerleim arazisi kazanmak zere yrtlen kurutma ve slah almalar; ar ve yasad balklk ve avclk; canl trlerinin yumurta ve yavrularnn yasad toplanmas; denetimsiz saz kesimi ve yaklmas; lagnlerde balk yetitiricilii; tortullama ve su ynetimi yaplmay ile turizm gibi insan kaynakl nedenlerle tahrip olmaktadr. 4.2.3.4. Deniz ve Ky Ekosistemleri Trkiye, kylar adalar dnda 8.333 km uzunluunda olan ve her biri farkl ekolojik zelliklere sahip Karadeniz, Akdeniz, Marmara ve Ege denizleri ile evrilidir. Marmara Denizi bir i deniz zelliindedir; Karadenizdeki ky uzunluu 1.700 km, Ege Denizindeki, adalar dnda, 2.805 km, Akdeniz kylar ise 1.577 kmdir. Karadeniz, dnyann okyanuslardan en fazla yaltlm ve en geni anoksik denizi zelliindedir. Gnmzde Karadeniz, yaam ortam kayb, ar avlanma, deniz tamacl ve karasal kaynaklarn neden olduu kirlilik, yabanc trler ve trofikasyon tehdidi altndadr. Karadeniz insannn yaam nemli lde balkla baldr. Ar avlanma, kalkan, hamsi, uskumru, tonbal, klbal gibi ticari balk tr stoklarnn azalmasna ve mersinbal gibi trlerin neslinin tkenme noktasna gelmesine neden olmutur. 26 ticari olarak nemli tr arasndan sadece 6 trn kald sylenebilir. Hamsi, uskumru, palamut gibi pelajik balk trlerinin yumurta ve larvalaryla beslenen ve Kuzey Amerikann Atlas Okyanusu kylarndan balast sularyla gelen yabanc bir tr olan Mnemiopsis leidyi Karadenizin nemli sorunlarndan yalnzca biridir. Bu trn ticari deeri byk baka trlerin yok olmasna yol amas, balklarn gelir ve yaam standartlarn etkilemektedir. PCB ve DDT tr kirleticiler liman alanlarnda ar younluktadr. te yandan, deniz memelileri Karadenizin kirlilii ve rasgele avlanma yznden tehdit altndadr. Soyu tkenmekte olan Akdeniz foku, genetik yaltlmlk ve yaam ortamnn tahribi sonucunda Karadenizde neredeyse yok olmutur.

46

Srdrlebilir Kalknma Dnya Zirvesi Trkiye Ulusal Raporu (Taslak)

Kara kkenli kirleticiler ounlukla Tuna Irma havzasndan kaynaklanmakta, trofikasyona ve mevsimsel oksijen eksikliine neden olmaktadr. rnein; her yl % 48i Tuna Irma tarafndan tanan 111.000 ton ya ve bileikleri Karadenize akmaktadr. Ylda 50.000 geminin girdii Karadeniz, atk su ve petrol sznts gibi kirleticilerle dolmaktadr. stanbul ve anakkale boazlar ile Marmara Denizi, biyolojik, corafi, meteorolojik ve hidrolojik zellikleriyle, Akdeniz ile Karadeniz arasnda zel bir ekosistem oluturur. Bu ekosistemin korunmas, Akdeniz ve Karadenizin korunmas iin yaamsal neme sahiptir. Deniz tamacl kazalar, kirlilik ve yabanc trler bu nemli deniz ekosistemine ynelik en byk tehditlerdir. Dnyann en fazla trafie sahip su yolu olan Trk Boazlarndaki kazalarn nemli bir blm gemi ve tankerlerin, zayf gr ve gl akntlardan kaynaklanan seyir hatalarnn sonucudur. rnein, 1999 ylnda bu boazlardan geen 50.000 gemiden 6.000i petrol tankeridir. Srekli artan bu trafik nedeniyle, kaza ve evresel risk tehlikesi artmaktadr. Ayrca, daha fazla yabanc trn tanker balast sularyla Karadenize tanmas sz konusu olabilir. Ege Denizi Akdenizin bir parasdr ve birok ada, adack ve kayalklaryla, ekosistem eitlilii asndan kritik bir konumdadr. Ege Denizi soyu tkenme tehlikesiyle kar karya olan Akdeniz foku (Monachus monachus) iin son derece nemlidir. Anadolu-Avrupa gei blgesinde bulunmalar nedeniyle, Ege Denizi hem Avrupa hem de Anadolunun biyolojik eitliliinin korunmas asndan byk nem tar. Ege Denizi ve adalar, ekosistemin srdrlebilirliinde nemli rol olan birok mikro yaam ortamn barndrr (Posidonia oceanica ve Cystoseira trleri). Ege Denizinin bitki ve hayvan varl petrol szntlar, yabanc trlerin yaylmas, ar avlanma ve yaam ortam yok olmas tehditleriyle kar karyadr. Ege Denizine kys olan yerleimlerin yeterli altyaps yoktur ve hem kent hem de sanayi kkenli atklar Ege ekosistemi iin ciddi bir tehlike oluturmaktadr. te yandan, Ege ve Akdeniz, Karadenizle olan balants nedeniyle petrol tankeri trafiinin bir parasdr ve ciddi bir biimde tanker kazalarnn tehdidi altndadr. Ege Denizi yaam ortamlar ayrca, adalardaki yeni yerleimler, kylarda ekosisteme duyarllk gstermeyen turizm yatrmlar, liman inaatlar ve yol yapmlar nedeniyle de tahrip olmaktadr. Trkiye kylar boyunca, ok farkl jeolojik yaplara sahip olan ve birok balk tr ile baka deniz canllarn barndran 30-35 bin deniz maaras bulunduu tahmin edilmektedir. Bazlar Akdeniz fokunun yaama alan olan bu maaralar birok balk trnn de barnadr. Bunlardan yalnzca 1.100 incelenmi, haritas karlm ve bozulmakta olduklar grlmtr. Trkiyedeki maaralarn ve buralarda yaayan organizmalarn korunmas iin hem yasal dzenlemeler yaplmal hem de koruma ve kullanm modelleri belirlenmelidir. (evre Bakanl, 2002). 4.2.3.5. Da Ekosistemleri Alp-Himalaya da kuanda yer alan Trkiye'nin yaklak yars da ekosistemi ierisindedir. Bu dalarn uzan ve ykseklii, farkl bitki ve orman kuaklarnn ortaya kmasnda etkilidir. Trkiyenin kalnt ve endemik bitki zenginliinde da ekosistemlerinin rol vardr. 4.2.4. Tarmsal Biyolojik eitlilik ve Ekolojik Tarm Trkiyede tarmsal biyolojik eitliliin korunmasna ilikin btnleik politikalarn varlndan sz etmek olanakl deildir. Tarmsal biyolojik eitlilik konusunda politika oluturmak iin gerekli kavramsal erevenin henz gelitirilmemi olduu sylenebilir. rnein, VIII. Be Yllk Kalknma Plannda tarmsal biyolojik eitlilik konusu yer almamaktadr. 47

Srdrlebilir Kalknma Dnya Zirvesi Trkiye Ulusal Raporu (Taslak)

BSye taraf olan lkeler, 1996da yaplan ve Trkiyenin de katld 5. Akit Taraflar Toplantsnda tarmsal biyolojik eitlilik konusunda bir alma program kabul etmilerdir (Karar III/11). 2000 ylnda bu programn gelitirilmesi iin karar alnm (Karar V/5), 7-19 Nisan 2002 tarihleri arasnda Laheyde yaplan 6. Akit Taraflar Toplantsnda da VI/5 sayl karar kabul edilmitir. Bu kararlarn ulusal dzeyde uygulanmas iin Trkiyenin bir dizi nlem almas gerekmektedir. te yandan, Trkiyenin taraf olduu BS, Uluslararas Bitki Genetik Kaynaklar Kurulu ile Tahl Genetik Kaynaklarnn Muhafazas ve Deiimi in Avrupa birlii Program yesi lkeler Arasndaki Anlama ve Uluslararas Bitki Koruma Szlemesinin, Anayasa uyarnca ulusal mevzuatta yasa hkmnde olduklar dikkate alnarak, uygulamalarda ncelikle gz nnde bulundurulmalar gerekir. Ayn biimde, Trkiyenin imzalad ancak henz onaylamad Biyogvenlik Protokolnn de, onaylandktan sonra yasa hkmnde olaca gz nnde bulundurularak, ulusal uygulamalarda dikkate alnmas iin imdiden dzenlemeler yaplmaldr. 4.2.4.2. Ekolojik Tarm ve Hayvanclk Trkiyede ekolojik tarm 1984te, nceleri Avrupal baz irketlerin, gereksinim duyduklar rnleri anlamal iftilerle yetitirmek ve elde edilen rnleri Trk ihracatlar araclyla ithal edebilmek iin projeler oluturmalaryla balamtr. 1990l yllarn bana kadar, ekolojik tarmla ilgili danmanlk, denetim ve sertifikasyon gibi uygulamalar da yabanc kurulularca yerine getirilmitir. Balangta Trkiyenin geleneksel ihra rnlerinden kuru incir ve zmle ilgili olarak Ege Blgesinde gerekletirilen ekolojik tarm uygulamalar, daha sonra kuru kays ve fndk gibi rnler de katlarak farkl blgelere yaylmtr. Tarm ve Kyileri Bakanl verilerine gre Trkiyede yaklak 92 deiik rnde, 46.523 bin hektarlk arazide 12.275 dolaynda retici 168.306 ton ekolojik tarm retimi yapmaktadr. retilen ekolojik rn eitlerinin says 1990da 8 ve retim alan 1.037 hektar olarak gereklemitir. 1999da rn eidi says 92ye, retim alan da 46.523 hektara kmtr. Trkiyede retilen ekolojik rnler byk lde ihra edilmektedir. Bu nedenle, ekolojik rnlerin retim miktar ve eitlilii yurtdndan gelen talepler dorultusunda biimlenmektedir. retilen ekolojik rnlerde olduu gibi, bunlardaki kimyasal kalntlarn zmlenmesinde de da baml olunmas, ekolojik tarmn ulusal dzeyde yaygnlatrlmasn zorlatrmaktadr te yandan, Trkiyede ekolojik hayvansal rn retiminde kayda deer bir gelime salanamamtr. Trkiyenin yksek nfusunun i tketim iin daha fazla retim yaplmasn zorunlu kld dikkate alndnda, ekolojik hayvansal retim sistemlerinin ekonomik zendiricilerle gelitirilmesinin yararl olaca ileri srlebilir. Ekolojik tarm ve hayvanclk politikalarnn yalnz biyolojik mcadele yntemlerinden oluan uygulamalar iermedii dikkate alnarak, biyolojik eitliliin korunmas, tarm, istihdam, ifti ve tketici haklar ve yoksullukla mcadele politikalarnn bir btn olarak ele alnaca bir yapsal dnmn salanmas zorunludur. Bu balamda, yasal dzenlemelerin de iyiletirilmesi ve, var olan ynetmeliin bir yasaya dayanmamasndan kaynaklanan sorunlarn giderilebilmesi iin, Tarmsal rnlerin Ekolojik Yntemlerle retilmesine likin Yasa"nn da en ksa zamanda kartlmas gerekmektedir. 4.2.5. Biyolojik Gvenlik Sanayide biyoteknoloji kullanm Trkiyede henz gelimemitir. Bununla birlikte Trkiye, msr, buday, soya fasulyesi gibi tarmsal rnlerin retim ve tketimi bakmndan, genetik yaps deitirilmi organizmalar (GDO) iin ok nemli bir pazar olarak deerlendirilebilir. Dnyada ve Trkiyede transgenik bitkilerin ithalat yoluyla lkeye getirilip ekilmesi ya da bu tr bitkilerden elde edilen gda rnlerinin i pazarda satlmas konularnda siyasal, yasal,

48

Srdrlebilir Kalknma Dnya Zirvesi Trkiye Ulusal Raporu (Taslak)

bilimsel ve teknik uygulamalar balamnda ciddi boluklar ve bunlardan kaynaklanan sorunlar bulunmaktadr. Modern biyoteknoloji kullanmndan ve bu yntemle retilen rnlerden kaynaklanan olas riskler, yalnz insan saln deil, biyolojik eitlilii de ieren doal kaynaklar da tehdit etmektedir. Bu balamda, biyogvenlik politika ve uygulamalarnn ncelikli bir eylem olarak, tarm, evre ve teknoloji politikalaryla btnletirilmi bir biimde yaama geirilmesi zorunludur. Buna karlk, tarmsal retimin artrlmasna ve tarm zararllaryla mcadele ilalar ile kimyasal gbre kullanmnn azaltlmasna katk salayabilecei ileri srlen GDOlarn yaratabilecekleri potansiyel riskleri dikkate almamann orta ve uzun vadede geri dnlemez evresel etkilere yol aabilecei de unutulmamaldr. Trkiyede bulunan trlerin transgenik olanlarnn lkeye girmesi, retimi ve yaylmasnn, ekonomik adan olduu gibi, biyolojik eitliliin korunmas asndan da yol aabilecei risklere ilikin herhangi bir bilimsel almann henz yaplmam olmas, olas tehditlerin boyutlarn daha da artrmaktadr. Ayrca transgenik bitkilerin, salverildikleri ortamda bitki sosyolojisi, doal trlerdeki genetik eitlilik, ekosistemdeki tr dalm ve ekolojik denge zerindeki uzun dnemli etkileri bakmndan Trkiye zel bir tehdit altndadr. Var olan gen kaynann tmyle yok olmasna yol aabilecek bylesi bir risk, birok yabanl bitkinin gen kaynaklarn barndran Trkiyenin biyolojik eitlilii asndan zel bir nem tamaktadr. Buna ek olarak, ithal edilen bitkisel kaynakl ham ve/ya da ilenmi rnler iin Tarm ve Kyileri Bakanl tarafndan dzenlenen denetim belgeleri ithal edilen rnn GDO ierip iermediini kapsamadndan, bu konuda bilgi bulunmamaktadr. Bununla birlikte, GDO ieren ve iermeyen rnler kartrlarak pazarland iin Trkiyeye de girmi olduklar ileri srlmtr. te yandan, Trkiyede 1998den bu yana transgenik bitkilerin alan denemelerine alnmaya baland bilinmektedir. Transgenik bitkilerin alan denemelerinin tamamlanmasnn ardndan tescili, retime sokulmas ve besin zincirinde kullanmnn gndeme gelmesi beklenmektedir. Bu almalar, henz kurumsal ve teknik altyapnn gelimemi ve AR-GE almalarnn ok yetersiz olmas, konuya ilikin yasal dzenlemelerin bulunmamas gibi gerekelerle eletirilmektedir. BS kapsamnda hazrlanan Biyogvenlik Protokoln Trkiye 24 Mays 2000de imzalamtr. Bununla birlikte, protokol henz onaylanmadndan, Trkiyede biyolojik gvenlik konusundaki yasal boluk srmektedir. 4.2.6. Biyolojik eitlilie Ynelik Tehditler Trkiyenin zengin biyolojik eitliliine ynelik tehditler yle zetlenebilir: Krsal alanlarda hzl nfus artndan kaynaklanan ekonomik bask ve mevzuat boluklar nedeniyle tarm alanlarnn paralanmas iftilerin gelirlerinin dmesine yol amaktadr. Bu durum kk iftileri, arazi kazanmak zere orman kesimi, ar otlatmayla meralarn tahribi ve bitkilerin ar toplanmas gibi, biyolojik eitlilii tehdit eden etkinliklere yneltmektedir. te yandan, ormanclk politikalarndaki srdrlemez uygulamalar da biyolojik eitlilii olumsuz etkilemektedir. Step alanlarnda, srdrlebilir olmayan tarm yntemleri, verimli toprak elde etmek iin meralarn tahrip edilmesi ve anz yakma biyolojik eitlilie ynelik en byk tehditler arasndadr. Tarmsal etkinlikler 5,1 milyon hektar alanda 5. ve 6. snf topraklarda gereklemektedir. Bu arazilerin ou yasad orman kesimleri ve mera ama sonucunda elde edilmitir. Denetimsiz ve ar otlatma duyarl step ekosistemlerini 49

Srdrlebilir Kalknma Dnya Zirvesi Trkiye Ulusal Raporu (Taslak)

tahrip etmeye devam ederken, yaamlar hayvancla bal olan krsal topluluklar zerinde ekonomik bask oluturmaktadr. Farkl arazi kullanm blgelerini dzenleyen mevzuatn eksiklii ya da kentsel alanlar evresindeki uygulamalar nedeniyle 460.000 hektar dolaynda verimli tarm topra yok olmutur. Bu durum, zellikle kentsel alanlar evresinde krsal kesimden gelen glerle birlikte, sanayi kurulular ile konutlarn denetimsiz ve plansz yaylmas sonucu katlanarak artmakta ve doal yaam ortamlar yok olmaktadr. zellikle Ege ve Akdeniz blgelerinde olmak zere, ky alanlarndaki arazi speklasyonu ikinci konut patlamasyla sonulanmaktadr. evresel bozulmay nlemeye ynelik kurumsal yapnn etkinletirilemeyii ve mevzuattaki eksiklikler, biyolojik eitliliin en byk tehdidi olan doal yaam ortam kaybna neden olmaktadr. Ky yaam ortamlarnn tahrip edilmesi birok alanda, kara ve deniz ortamlarndaki pek ok hayvan ve bitki trnn kaybolmasna neden olmaktadr. Ar ve yanl balklk, yabanl hayvanlar ile kularn toplanmas ve avclk, tbbi bitki ve otlarn, soanlarn toplanmas/sklmesi sreleriyle ilgili yetersiz denetim ve izleme, birok trn yaamn srdrmesini engelleyen tehditlerdir. sular ve denizlerde balklk sre ve dnemlerini dzenleyen denetim mekanizmalarnn yetersizlii de deniz ve tatlsu ortamlarndaki biyolojik eitlilii tehdit etmektedir. zellikle kurt (Canis lupus), bozay (Ursus arctos), vaak (Lynix lynix), da keisi (Capra aegagrus) gibi byk memeliler ve bir ok ku trnn ar avlanmas biyolojik eitlilie ynelik en byk tehditler arasndadr. Tarm sektrnde evre olgusu gz nnde bulundurulmadan salanan zendiriciler, ar kimyasal ila ve gbre kullanm ile yanl sulama projelerinin uygulanmasna neden olmutur. u anda grece dk olmakla birlikte, Trkiye youn ve sulu tarma getike, ar kimyasal ila ve gbre kullanmnn biyolojik eitlilik ile sala olan etkilerinin gelecekte artaca ngrlmektedir. Tarm alanlarnn verimli olmayan sulama nedeniyle tuzlanmas biyolojik eitlilik kaybna yol amaktadr. Ky, deniz ve sulak alan ekosistemleri zellikle sanayi ve tarm kkenli kirlilik ve evsel atklarla ciddi bir biimde etkilenmektedir. 1980lerden balayarak turizm sektrnn zendirilmesi, byk kitle turizmi yatrmlarnda patlama yaratarak btn ky yaam ortamlar (denizkaplumbaalarnn reme alanlar, Akdeniz fokunun yaam alanlar vb.), kumullar, lagnler, ky ormanlar ve verimli tarm alanlarnn geri dnmsz biimde tahrip olmasna neden olmutur. Bu kapsamda, srdrlebilir olmayan avclk, balklk ve toplama yntemleri ve orman keserek arazi ama gibi, turizm sektrnn taleplerini karlamaya ynelik basklarn olumas, evsel atklarn denetimsiz biimde denize boaltlmas ve mevsimlik deien nfus biyolojik eitlilik ve yaam ortamlarna ynelik nemli sorunlar arasndadr. Trkiyede evre koruma programlarnda uzman ve teknik eleman azl da nemli sorunlardan biridir. Hkmet deiikliklerinde yaanan/yaanabilen uygulamalar, biyolojik eitlilii korumann gerektirdii zaman ve deneyim faktrlerini etkilemektedir. Neredeyse ilgili btn bakanlklar yetersiz teknik eleman sorunundan etkilenmekte, zellikle de biyolojik eitliliin yaygn olduu krsal kesimde ve koruma alanlarnda yetimi ve uzman teknik eleman grevlendirme zorluklar yaanmaktadr. Uzman eleman seiminde disiplinleraras dalmn dengeli olarak yaplmamas, bak alarnda tek ynllk riskini de beraberinde getirmektedir.

50

Srdrlebilir Kalknma Dnya Zirvesi Trkiye Ulusal Raporu (Taslak)

4.3. Biyolojik eitliliin Korunmas in Atlan Admlar (1992-2002) Son on ylda Trkiyede biyolojik eitliliin korunmas alannda bir ok somut admn atld grlmektedir (izelge 4.1). Bu gelimelerden balcalar aada alt balklar altnda irdelenmitir. izelge 4.1 Biyolojik eitliin Korunmasyla lgili Admlar (1992-2002)*

Uluslararas taahhtler

Kurumsal/yasal dzenlemeler

Strateji hazrlklar

Uygulama almalar

AB Mevzuat Uyumu almas nemli bir deerlendirme rol de oynad. Bu srete kapasite artrmna ynelik almalar gerekletirildi. Avrupa Orman Srecine katlnd ve Strasbourg, Helsinki, Lizbon kararlarnn ulusal egdm saland. Avrupa Peyzaj Szlemesi imzaland. Biyolojik eitlilik Szlemesi imzaland ve Ulusal Koordinasyon Birimi kuruldu. Biyolojik Gvenlik (Cartegana ) Protokol imzaland CITES Szlemesine taraf olundu. llemeyle Mcadele Szlemesine taraf olundu ve Ulusal Koordinasyon Birimi kuruldu. CITES Ynetmelii karld. CITES Ynetmelii uyarnca D Ticaret Mstearlnca hracat Teblii yaymland, thalat Teblii ilgili kurulularn grne sunuldu. Sulak Alanlar Ynetmelii karld. Mera Kanunu karld. Denizcilik Mstearl kuruldu. Ulusal evre Stratejisi ve Eylem Plan (UEP) hazrland. Ulusal Biyolojik eitlilik Stratejisi ve Eylem Plan hazrland Ulusal lleme ile Mcadele Eylem Plan hazrlanyor Trkiye Bitki Genetik eitliliinin Yerinde Korunmas (in-situ) Ulusal Plan hazrland Ulusal Gndem 21 belgesi katlmc bir srele tamamland. zel evre koruma blgelerinin alan, yeni blgelerin ilanyla % 58 artrld. Milli Parklar Yasas erevesinde ilan edilen koruma alanlarnn says artrld; 12 Milli Park (343.288 ha.), 58 Tabiat Ant (452.05 ha.), 9 Tabiat Park (57.211) ve 12 Tabiat Koruma Alan (28.850 ha) daha ilan edildi. Milli Park ilan edilen koruma alanlarnda uzun dnemli gelime planlarnn hazrlanmas srerken, bunlardan 10u tamamland. RAMSAR Szlemesinin imzalanmasnn ardndan dokuz yeni Ramsar Alan ilan edildi. Karadeniz Ulusal Eylem Plan hazrland (GEF) ve Karadeniz Komisyonu kuruldu. Karadenizin ekolojik rehabilitasyon almalar balatld (GEF). Trkiye Flora Veri Taban hazrland. Kurumsal kapasite artrm, bilinlendirme ve katlm almalarna devam edildi. STKlar tarafndan ekolojik retim ve tketimle ilgili almalar 51

Srdrlebilir Kalknma Dnya Zirvesi Trkiye Ulusal Raporu (Taslak)

Srmekte olan almalar

yrtld. GEF/SGP tarafndan desteklenen biyolojik eitlilik projelerinin says 60a ulat. Soyu tehdit/tehlike altndaki trlerin korunmasna ynelik almalarn says artt. Kamuoyu bilinlendirmeye ynelik katlmc projelerin says artt. MEB tarafndan gelitirilen ders programlarnda genelde evreye, zelde biyolojik eitlilie daha fazla yer verilmeye balad. Ulusal Orman Program hazrlk almalar (NFAP), Ulusal Biyogvenlik Dzenlemelerinin Gelitirilmesi Projesi, Akdeniz Stratejik Eylem Program (SAP-MED), Trkiye Biyoeitlilik Veri Taban Projesi, Organik Tarm Kanunu Tasars,

* Ayr bir balk altnda ele alnan uygulama projeleri bu izelgede yer almamaktadr. 4.3.1. Tr Koruma 4.3.1.1.Denizkaplumbaas Koruma almalar Dnya Doay Koruma Vakf (WWF), Doal Hayat Koruma Dernei (DHKD) ve Dokuz Eyll niversitesi tarafndan, kapsaml bir aratrmayla saptanm 17 nemli denizkaplumbaas reme alannn taraf olunan uluslararas szlemeler kapsamnda korunmasna ynelik olarak 1988de balatlan almalar srmektedir. Trkiye, Barcelona Szlemesi erevesinde Akdeniz'de denizkaplumbaalarnn korunmas amacyla hazrlanan Eylem Plann (1989 ve 1999) kabul etmitir. 1992den bugne kadar bu 17 nemli denizkaplumbaas reme alan ayn zamanda doal sit stats kazanm, baz reme kumsallar Bayndrlk ve skan Bakanl tarafndan evre Dzeni planlarna ilenmitir. Denizkaplumbaalar ile yaam ortamlarnn korunmas konusunda STK'lar tarafndan yaplan almalar dikkat ekicidir. DHKD tarafndan, WWF ve baka uluslararas kurulularn mali destei ile yrtlen projeler kapsamnda; ynetim planlamas, halkn katlm, bilin dzeyinin ykseltilmesi, okullarda eitim programlar, aratrma ve durum saptama konularnda nemli almalar yaplmtr. 2000 ylnda DHKD tarafndan tamamlanan ve ral reme kumsaln da kapsayan Ynetim Plan almas Dubai 2000 En yi Uygulama dln kazanmtr. 4.3.1.2.Akdeniz Foku Koruma almalar: Foa ve Yalkavak Pilot Alanlar Trkiye, Barcelona Szlemesi erevesinde Akdeniz fokunun korunmas iin hazrlanan eylem plann kabul etmitir (1989). Bu plann uygulanmas iin evre Bakanl egdmnde, ilgili kurum ve kurulularn katlmyla, Akdeniz Foku Ulusal Komitesi kurulmutur. Kurumsal almalar, 1993 ylnda Foa blgesinin zel evre Koruma Blgesi ilan edilmesiyle genilemitir. Akdeniz fokunun yaam alanlarnn ve koruma plan koullarnn evre Dzeni planlarna ilenmesi, Bayndrlk ve skan Bakanl ile evre Bakanl arasnda yaanan mevzuat atmas nedeniyle 2000 ylndan beri Bayndrlk ve skan Bakanlnda beklemektedir. Uzman STKlarn Trkiyede tr koruma konusuna katklar asndan iyi bir uygulama rnei oluturan Sualt Aratrmalar Dernei-Akdeniz Foku Aratrma Grubunun (SAD-AFAG) almalar dikkat ekicidir. SAD-AFAG, 1992 ylnda Ulusal Fok Komitesinin oluturulmasnda ve Ulusal Fok Koruma Stratejisinin hazrlanmasnda nemli rol oynamtr. 1991de Foa Belediyesi ve balklarla oluturulan ibirlii, 1992de Foa Yerel Fok Komitesinin kurulmas, Foann Akdeniz fokunun korunmasnda Pilot Blge seilmesi ve 52

Srdrlebilir Kalknma Dnya Zirvesi Trkiye Ulusal Raporu (Taslak)

Temmuz 1993de, Trkiyenin ilk uzun soluklu deniz koruma projesi olan Foa Pilot Projesinin, WWFnin mali desteiyle balatlmasnda SAD-AFAGn almalar etkili olmutur. 2000 ylnda Karaburun Yarmadas da SAD-AFAGn srekli alma alanlar ierisine alnmtr. Aydnck, Karaburun ve Foada bulunan proje ofisleri ve ekipleriyle, yerel ynetimler ve halkla iliki ierisinde, aratrma, kamuoyunu bilgilendirme ve planlamakoruma almalar yrtlmektedir. 4.3.1.3. Dier trlerle ilgili almalar Trkiyede tr koruma ile ilgili uygulama almalarn nemli bir ksm Orman Bakanl (Milli Parklar ve Av-Yaban Hayat Genel Mdrl) ile evre Bakanl tarafndan yrtlmektedir. Da keisi (Capra aegagrus): 2001 ylnda da keisinin Trkiyedeki dalmnn aratrlmasna iin, deiik illerde kstl olanaklarla almalar balamtr. Merkezi ve yerel rgtlerde aratrmada yeterli deneyime sahip eleman sknts, snrl envanter almas kapsamnda kalan bu tre ynelik bir koruma plannn uygulanmasn geciktirmektedir. Yaban koyunu (Ovis gmelinii anatolica): Bu trn korunmasna ynelik almalarn gemii 1960larn ortasna kadar uzanmaktadr (1966: Konya Bozdada 42.000 ha. alanda Yaban Hayat Koruma Sahas ilan). Ne var ki, bu almalar yalnzca akademik aratrma dzeyinde kalmtr. Benzer biimde, son on ylda az sayda da olsa engel boynuzlu da keisi (Rupicapra rupicapra), ulu geyik ya da kzl geyik (Cervus elaphus), yaban domuzu (Sus scrofa) trlerine ynelik akademik ve noktasal lekte aratrmalar yaplm, koruma almalarnda somut ilerleme grlmemitir. Susamuru (Lutra lutra): Bu tr konusunda yalnzca, International Otter Survival Fund (IOSF) tarafndan desteklenen bireysel almalar bulunmaktadr. Ayrca, Trkiye Tabiatn Koruma Dernei (TTKD) 2000 yln susamuru yl ilan etmi, bir bror bastrm ve bir susamuru sempozyumu gerekletirmitir. Bursa-Karacabey Ay (Ursus arctos) Barna: Dnya Hayvanlar Koruma Dernei (WSPA), Dnya Aylara zgrlk Kampanyas (Libearty Campaign) erevesinde, bozaylarn Trkiye, Bulgaristan ve Yunanistanda dans olarak kullanlmasnn yasaklanmas, bu biimde kullanlan bozaylarn toplanarak rehabilite edilmesi amacyla almalar yrtmtr. Bu amala kurulan barnak, dar bir alanda 50 aynn tutulduu ve her sene bir ka yeni bireyin getirildii bir alana dnmtr. Gene WSPA, Yabanl Yaam Dernei ve DHKD ile Milli Parklar ve Av-Yaban Hayat Genel Mdrl tarafndan hazrlanan ve bu barnaktaki sorunlarn zmn de salayacak olan Trkiye Aylar projesi bir yl akn sredir askda beklemektedir. Asya filinin (Elephas maximus asurus) M 1. yzyln balarna kadar Kahramanmara ve Hatay evresindeki gl ve sulak alanlarda, Frat ve Dicle rmaklarnn vadilerinde, yaban kznn (Bos primigenius boganus) gene ayn alarda Anadolu'nun eitli blgelerinde, yaban eeinin (Equus hemionus anatoliensis) 12. yzyl sonlarna kadar Frat ve Karasu evresinde yaad bilinmektedir. Aslana (Panthera leo persicus) Anadoluda en son 19. yzyln ikinci yarsnda Frat vadisinde, Birecik evresinde rastlanmtr. ita (Acinonyx jubatus) 19. yzyla kadar Gneydou Anadolu'da yaam, kaplan (Panthera tigris virgata) bir kayda gre en son 1970 ylnda Gneydou Anadolu'da avlanmtr. Kelaynak (Geronticus eremita) ise artk doada soyunu srdrememekte, Birecikte koruma altnda az sayda birey yaamaktadr. Yok olmu trlerin yan sra, geyik (Cervus elaphus maral), karaca (Capreolus capreolus capreolus), alageyik (Cervus dama), yaban koyunu (Ovis amon anatolica) ve ceylan (Gazella subgutturosa) gibi baz memeli trleri ise azalmakta ve soylarnn tehdit altnda olduu kabul edilmektedir. 53

Srdrlebilir Kalknma Dnya Zirvesi Trkiye Ulusal Raporu (Taslak)

4.3.2. Alan Koruma Trkiyede biyolojik eitliliin zengin olduu alanlarn korunmasna ynelik olarak, gerek kamu gerek STKlar tarafndan milli park, tabiat koruma alan, tabiat park, yaban hayat koruma alan, zel evre koruma blgesi, doal sit, doal varlk, gen koruma ve ynetim alan gibi yerinde (in-situ) koruma ve tohum ve koleksiyon bahesi, arboretum, botanik bahesi ve gen bankas gibi ex-situ koruma program ve projeleri gerekletirilmektedir. Yerinde Koruma Trlerin kendi yaam ortamlar iinde korunmalarna ynelik almalar, 1950li yllarda, daha yerinde koruma kavram geni kabul grmeden nce balamtr. Trkiyedeki yerinde koruma alanlarna ilikin bilgiler, ilgili kurumlarn ilettikleri verilere dayanarak, izelge 4.2de zetlenmitir. izelge 4.2 Trkiyede Yerinde Koruma (in-situ) Alanlar Sorumlu Says Alan (ha) Kurulu Orman Milli Parklar 33 686.631 Bakanl Orman Tabiat Parklar 16 69.137 Bakanl Orman Tabiat Koruma Alanlar 35 84.229.05 Bakanl Orman Tabiat Antlar 59 462.05 Bakanl Yaban Hayat Koruma Orman 107 1.671.199 Alanlar Bakanl Orman retme stasyonlar 41 5.491.05 Bakanl Orman Muhafaza Ormanlar 53 365.884 Bakanl Orman Gen Koruma Ormanlar 163 23.408 Bakanl Orman Tohum Mecereleri 344 46.348 Bakanl A tipi Ormanii Dinlenme Orman 52 2.208 Yeri Bakanl B tipi Ormanii Dinlenme Orman 198 8.245 Yeri Bakanl zel evre Koruma Blgeleri evre Bakanl 13 1.069.000 Ramsar Alanlar evre Bakanl 9 159.300 Doal Sit Alanlar Kltr Bakanl 750 .. Doal Varlklar Kltr Bakanl 2.370 TOPLAM 4.243 Koruma Alanlar Orman Bakanl ynetimindeki koruma alanlar Milli Parklar ve Av-Yaban Hayat Genel Mdrlnn sorumluluu altndadr. 54

Srdrlebilir Kalknma Dnya Zirvesi Trkiye Ulusal Raporu (Taslak)

Trkiye, 1 milyon hektardan fazla bir alana yaylm olan 250 kadar sulak alanyla, biyolojik eitlilik asndan Avrupann en zengin lkesidir. evre Bakanlnn sorumluluundaki Ramsar alanlarnn says gnmzde dokuza ykselmitir ve 159.300 halk bir alan kapsamaktadr. Bu alanlarda evre Bakanl tarafndan 1992den bu yana Ynetim Planlamas ve ekolojik-biyolojik aratrma almalar yrtlmektedir. evre Bakanl zel evre Koruma Kurumu Bakanlnn (KK) yetki ve sorumluluunda olan 13 zel evre koruma blgesi (KB) ilan edilmitir. Toplam 1.069.000 halk alan kapsayan (Trkiye yzlmnn % 1,3) KBler biyolojik eitlilik asndan byk nem tamaktadr. Bugne kadar, Kltr Bakanlnn sorumluluunda olan 750 adet doal sit alan tescil edilip korumaya alnmtr. Biyolojik eitlilik asndan nem tayan doal sitler, ilgin zellik ve gzelliklere sahip olan ve ender bulunan korunmas gerekli alanlar ve tanmaz tabiat varlklardr. OECDnin Trkiye evresel Baar Raporuna gre koruma alanlar lkenin toplam kara alannn yalnzca % 3,9dur (OECD, 1999: 25). Bir baka kaynakta ise koruma alanlarnn toplama oran % 4,83 olarak verilmektedir (Yurdakul, 2000: 63). Ex-situ Koruma Ex-situ koruma; koleksiyon baheleri, gen bankalar, tohum bankalar, hayvanat baheleri ve botanik baheleri kurulmas ve bu kurulularn uzun sre yaayabilmesi iin gerekli nlemlerin alnmasyla gerekletirilmektedir. Yerinde korumann tersine, ex-situ korumada genetik malzemeler denetimli koullarda korunmaktadr. Trkiyede bitki genetik kaynaklarnn korunmasna ynelik, sistemli ve srekli nitelikteki projeli almalar, Tarm ve Kyileri Bakanl tarafndan, 1963 ylnda Menemen/zmirde Bitki Aratrma ve ntrodksiyon Merkezinin kurulmasyla balamtr. Bitki genetik kaynaklaryla ilgili almalar, hububat, yem bitkileri, yemeklik baklagiller, sebzeler, sanayi bitkileri, ss bitkileri, aromatik ve tbbi bitkiler, meyveler ile endemik bitki trlerinde sistemli, giri sonras karantina, giri/belgeleme, saklama ve tohum fizyolojisi disiplinlerinde yrtlmektedir. zmirde Ege Tarmsal Aratrma Enstitsnde 1972de kurulan Ulusal Gen Bankasnda, 1964ten beri toplanan bitki genetik kaynaklar malzemesi saklanmaktadr. zmirde btn bitki gruplarndan toplam 50 bin dolaynda, Ankara Tarla Bitkileri Merkez Aratrma Enstits Gen Bankasnda ise, arlkla hububat olmak zere, baklagiller ve yem bitkileri ile baz endemik bitkilerden oluan 6 bin dolaynda malzeme korumaya alnmtr. 4.3.3. Politikalar Trkiyenin biyolojik eitlik konusundaki temel politikalar esas olarak, Anayasa gereince kamu sektr iin balayc, zel sektr iin yol gsterici olan kalknma planlarnda yer almaktadr. Katlmc bir sre iinde gelitirilen UEP, dorudan evre konusunda hazrlanarak kabul edilmi ve yaymlanm tek stratejik politika belgesidir. Biyolojik eitlilik Ulusal Stratejisi, Ulusal Gndem 21, Trkiye lleme le Mcadele Ulusal Eylem Program (taslak) ise, henz yaymlanarak resmi politika belgesi haline gelmemekle birlikte, uluslararas taahhtler dorultusunda, biyolojik eitlilik konusundaki ulusal politikalara ve eylemlere ynelik hazrlanm belgeler olarak nem tamaktadr. 4.3.4. Kalknma Planlar 4.3.4.1. 1991-2002 Be Yllk Kalknma Planlar Dnemleri Biyolojik eitliliin korunmas iin gelitirilen evresel politikalar, be yllk kalknma planlarnda deien llerde yer almtr. evrenin btn sektrel yaklam ve stratejilerde 55

Srdrlebilir Kalknma Dnya Zirvesi Trkiye Ulusal Raporu (Taslak)

yer almas VI. Be Yllk Kalknma Plan ile balamtr. Bununla birlikte, VI. Be Yllk Kalknma Plannda biyolojik eitliliin korunmas ve srdrlebilir kullanm kavramlarn ieren zgn hedefler yer almamaktadr. VII. Be Yllk Kalknma Plan, srdrlebilir kalknma yaklam ile doal kaynak ynetiminin aka ele alnd ilk plandr. Halen uygulanmakta olan VIII. Be Yllk Kalknma Plannda ise, "Ekonomik ve sosyal gelimeyi gerekletirirken insan saln, ekolojik dengeyi, tarihi ve estetik deerleri korumak esastr" denmekte, doal kaynaklarn srdrlebilir kullanmnn zendirilmesi ve evresel risklerin en aza indirilmesi yaklamna yer verilmektedir. Gene bu planda, biyoteknoloji uygulamalarndan kaynaklanabilecek biyolojik gvenlik risklerinin en aza indirilmesi iin, btncl bir yaklamla yasal, kurumsal ve uygulamaya ilikin dzenlemeler yaplmasnn gerekliliinden sz edilmektedir. evre konusu, be yllk kalknma planlarnda bal bana bir sektr olarak yer almasnn yan sra, tarm ve ormanclk bata olmak zere dier bir ok sektr iinde de deiik boyutlarda ve lekte ele alnmtr. Bununla birlikte, gerek srdrlebilir kalknma olgusu gerek biyolojik eitlilik ve doal kaynak ynetimi ile koruma en ak ve kapsaml biimde VIII. Be Yllk Kalknma Plannda vurgulanmtr (DPT, 2001). 4.3.5.2. UEP Kendi ifadesiyle, kalknmann evre konularyla btnletirilmesine ynelik somut giriimler nermekte olan UEP, VIII. Be Yllk Kalknma Planna kout bir bak asyla hazrlanmtr. UEP ayrca, Ulusal Gndem 21in temel talarndan birini oluturmakla kalmayp, kabul edilmi politika belgesi olarak bugne ve gelecee ilikin admlarn biimlendirilmesi asndan da nemlidir. 4.3.5. Stratejiler Aadaki strateji almalar henz sonulandrlm ve baslm politika belgeleri olmamakla birlikte, uluslararas taahhtlerin yerine getirilmesi yolunda atlan nemli admlardr. 4.3.5.1. Ulusal Biyolojik eitlilik Stratejisi ve Eylem Plan BSnin onaylanmasnn ardndan hazrlanan Ulusal Biyolojik eitlilik Stratejisi ve Eylem Plan (UBSEP), gerek BSnin uygulanabilmesi gerek ulusal ve uluslararas mevzuat kapsamndaki dier ykmllkler yerine getirilerek, lkenin biyolojik eitliliinin korunabilmesi ve srdrlebilir kullanm yolunda almalarn birbiriyle uyumlu hale getirilmesi asndan son derece nemli bir klavuzdur. Bu stratejiyle, biyolojik eitliliin ve btnln korunmasna ve srdrlebilir klnmasna ynelik eylemler iin bir erevenin oluturulmas hedeflenmitir. Stratejinin uygulanmas iin ncelikli eylemler yle belirlenmitir: Biyolojik eitliliin korunmasna ynelik hukuksal ve kurumsal dzenlemeler yaplmas. Endemik ve tehlike altndaki bitki ve hayvan trleri ile bunlarn yaama ortamlarnn korumasna ynelik ynetim planlar hazrlanmas. Doal kaynaklarn korunmas ve srdrlebilir kullanm iin toplumun her dzeyinde doa koruma kavramlar ve ilkeleriyle ilgili eitim salanmas. Btn korunan alan kullanclaryla ibirlii yaplarak, halkn evre korumaya ilikin bilincinin artrlmas.

4.3.5.2. Trkiye lleme le Mcadele Ulusal Eylem Program (Taslak) lleme ile Mcadele Szlemesi (MS), hayli geni bir blm yar kurak nitelikte olan Trkiye iin zel nem tamaktadr. llemenin gelecee ynelik bir tehdit oluturmas gz 56

Srdrlebilir Kalknma Dnya Zirvesi Trkiye Ulusal Raporu (Taslak)

nnde tutularak, Trkiyenin taraf olduu MS erevesinde oluturulan alma grubu tarafndan hazrlanan Trkiye lleme le Mcadele Ulusal Eylem Program henz taslak halindedir. 4.3.5.3. Ulusal Gndem 21 1992 Rio Zirvesi sonrasnda Trkiyenin taahhtleri dorultusunda att en nemli admlardan biri de Ulusal Gndem 21in hazrlanarak benimsenmesidir. Ulusal Gndem 21'in nemi, evre sorununun toplumsal ve ekonomik etkinliklerden bamsz olmadn ve kalknma politikalaryla birlikte ele alnmas gereini aka ortaya koymasndan kaynaklanmaktadr. 4.3.5.4. Ulusal Ormanclk Program Orman Bakanl tarafndan hazrlanmakta olan Ulusal Ormanclk Program, bir srdrlebilir ormanclk program oluturulmasna yneliktir. 4.3.6. Yasal ve Kurumsal Yaplanma Anayasa, yasalar, ynetmelikler ve doa korumaya ynelik uluslararas szlemeler Trkiyede biyolojik eitliliin srdrlebilirliinin salanmasna ynelik yasal ereveyi oluturmaktadr. evre Kanunu (1983) evre Bakanln; mevzuat hazrlamak ve ilgili dzenlemeleri yapmak, evre korumayla ilgili uluslararas szlemelerin ulusal dzeydeki uygulamalar ile dier kurum ve kurulularn evre korumayla ilgili etkinlikleri arasnda egdm salamak ve yasaya aykr uygulamalara gerekli mdahalelerde bulunmak konularnda yetkili ve sorumlu klmaktadr. evre Bakanl, korumayla ilgili uluslararas anlamalarn ve doa korumann btnsel egdmnden sorumludur. Mevzuat gerei bir ok yatrm iin evresel Etki Deerlendirmesi raporlar hazrlanmas gerekmektedir ve bu srecin egdmnden, ilgili bakanlklarla birlikte evre Bakanl sorumlu ve yetkilidir. evre Bakanlna bal olan zel evre Koruma Kurumu Bakanl (KK) ise Trkiyenin eitli blgelerinde doal ve tarihi deerleri barndran 13 KBnin korunmas, planlanmas ve ynetiminden sorumludur. KBde evrenin korunmas, gelitirilmesi ve yaplamasna ilikin ilke ve yntemler KK tarafndan hazrlanmaktadr. Bu erevede gerekli nlemlerin alnmas ve denetimi yetkisi valiliklere verilmitir. Trkiyenin yaklak drtte biri orman alan olup Orman Bakanlnn sorumluluundadr. Orman Genel Mdrl tarafndan orman kyleri ile ilgili projeler yaplmaktadr. Bakanlk, Milli Parklar Kanunu ve Kara Avcl Kanunu kapsamnda korunan eitli statlerdeki alanlarn belirlenmesi, planlanmas, korunmas ve ynetiminden sorumlu ana kurumdur. Ayn zamanda Kara Avcl Kanunu kapsamnda avcl dzenleyen Orman Bakanlna bal Milli Parklar ve Av-Yaban Hayat Genel Mdrl de avlanma izinlerinin verilmesi konusunda yetkili ve sorumludur. lgili yerel ve merkezi birimler ile avclk ve atclk derneklerini bnyesinde bulunduran Ulusal Av Komisyonu kararlar dorultusunda avcl denetlemektedir. Balklkla ilgili uygulamalar ise Tarm ve Ky leri Bakanlnn (TKB) yetki ve sorumluluundadr. Bakanlk, meralar dahil, tarmla ilgili tm doal kaynaklarn kullanm ve egdmnde yetkili ve sorumludur. Buna karlk, orman alanlar iinde yer alan mera ve ayrlk alanlar Orman Bakanlnn sorumluluundadr. TKB ayn zamanda btn tarm mcadele ilalar ile kimyasal gbrelerin kullanmn dzenlemek konusunda yetkilidir. Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanunu kapsamnda belirlenmi doal sit alanlarnn korunmasndan ve ynetiminden Kltr Bakanl sorumludur. Bakanlk, doal ve kltrel deerlerin gelecek kuaklara aktarlmas iin doal, tarihi, arkeolojik ve kentsel sit alanlarn belirlemek ve korumakla yetkilidir. Bakanlk tanmaz kltr ve tabiat varlklarn koruma grevini, Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Genel Mdrlnn egdmnde, Kltr 57

Srdrlebilir Kalknma Dnya Zirvesi Trkiye Ulusal Raporu (Taslak)

ve Tabiat Varlklarn Koruma Yksek Kurulu ve Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma kurullar araclyla gerekletirir. Yukarda zetlenen ok ynl kurumsal yap, birok koruma alanndaki farkl koruma statlerinin birbiriyle uyumlatrlmas gereini dourmakta, ayn zamanda birbirini yineleyen ve birbiriyle atan olas uygulamalarn nlenmesini gerektirmektedir. Biyolojik eitliliin korunmas ve srdrlebilir kullanmna ilikin mevzuat hayli kapsaml ve ksmen de danktr: Milli Parklar Kanunu (No. 2873), koruma alanlarnn seilip belirlenmesi, zellik ve nitelikleri bozulmadan korunmas, gelitirilmesi ve ynetilmesine ilikin esaslar dzenlemeyi amalamaktadr. Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanununda (No. 2863), korunmas gerekli tanr ve tanmaz kltr ve tabiat varlklaryla ilgili tanmlar belirlenmekte ve koruma alanlarn saptamak, bunlarla ilgili uygulamaya ynelik kararlar almak, koruma amal imar planlarn onaylamak, zelliklerini kaybetmi tescilli tanmazlarn tescil kaydn kaldrmak gibi yetki ve ykmlkler belirlenmitir. te yandan, Trkiyenin taraf olduu Avrupann Yaban Hayat ve Doal Yaam Ortamlarn Koruma (Bern) Szlemesi kapsamnda Zmrt A olarak bilinen ekolojik bir a kurulmaktadr. Trkiyede, corafi konumundan kaynaklanan zellii nedeniyle, Avrupa Birlii Habitat ve Ku Direktiflerinin eklerinde yer almayan birok yaam ortam bulunmaktadr. Bu yzden, Avrupa Birliine uyum srecinde gerekletirilecek ayrntl bir almayla bu yaam ortamlarnn belirlenmesi, karlkl mevzuat uyumu asndan gereklidir. 1994te RAMSAR Szlemesini imzalayan Trkiye, bu szlemeye gre dokuz RAMSAR alan belirlemitir. Aratrmalar 56 sulak alann uluslararas ltlere gre uluslararas neme sahip olduunu ortaya koymutur. Trkiye CITES Szlemesini imzalam, CITES Ynetmelii hazrlanarak yrrle konmu ve konuya ilikin tebliler yaymlamtr. 1992 sonrasnda TKB tarafndan biyolojik eitlilik ve gvenlikle ilgili yasal dzenlemeler yaplmtr. TKB transgenik bitkilerin alan denemelerinin kurallarn belirleyen Transgenik Kltr Bitkilerinin Alan Denemeleri Hakknda Talimat uygulamaya koymutur (1998). Transgenik bitkilerin tesciliyle ilgili dzenlemelerin Bitki eitlerinin Tescil Edilmesine likin Ynetmelik kapsamna alnmasna ynelik almalar tamamlanmamtr. Srmekte olan alan denemeleriyle ilgili aksaklklar nleyebilmek iin bu ynetmelikte deiiklik ngrlm, bu gerekletirilinceye kadar talimatta deiiklik yoluna gidilmitir (1999). te yandan Trkiye, 1996da onaylayarak ulusal mevzuatnn bir paras haline getirdii BSye taraf olmakla ve bu szlemenin 19/3, 19/4, 8(g) ve 17. maddeleri uyarnca hazrlanan Biyogvenlik Protokoln imzalamakla, bu konuda uluslararas dzeyde izlenen ortak politikalarla ilke olarak gr birlii iinde olduunu gstermitir. Ayrca, Hayvan Islah Kanunu (2001), Bitki Genetik Kaynaklarnn Toplanmas, Muhafazas ve Kullanlmas Hakknda Ynetmelik (1992), Bitkisel ve Hayvansal rnlerin Ekolojik Metodlarla retilmesine likin Ynetmelik (1994), Bitkisel ve Hayvansal rnlerin Ekolojik Metodlarla retilmesine likin Ynetmeliin Baz Maddelerinde Deiiklik Yaplmasna likin Ynetmelik (1995), Doal iek Soanlarnn Skm, retimi ve hracatna Ait Ynetmelik (1995) ve Hayvan Genetik Kaynaklarnn Korunmas Hakknda Ynetmelik (2002) de uygulamadadr.

58

Srdrlebilir Kalknma Dnya Zirvesi Trkiye Ulusal Raporu (Taslak)

4.3.7. Aratrma Trkiyede biyolojik eitlilik konusunda TBTAK ile birok niversitede aratrmalar yrtlmektedir. 1997 ylnda geniletilen ilk veri taban Trk Bitkileri Ana Veri Taban (TURKHERB) 23 farkl bitki koleksiyonundan temin edilen 97.000 bitki rneini iermekte, bitkilerle ilgili veri taban almalar srmektedir. te yandan, hazrlanmakta olan Trkiyenin Fauna Veri Taban omurgal ve omurgasz trleri hakknda bilgi iermektedir. 4.3.8. Eitim, Katlm ve Kapasite Glendirme UEPte belirlenen drt hedeften biri de evre bilincinin ykseltilmesidir. UEP sonrasnda evre Bakanl egdmnde Ulusal evre Eitimi, Bilinlendirme ve letiim Eylem Plannn hazrlanmasna balanmtr. Orman Bakanl tarafndan avc eitimi, TKB tarafndan ifti eitimi ve halkn bilinlendirilmesi almalar eitli uygulama projeleri kapsamnda srmektedir. evre eitimi konusundaki almalar arlkl olarak STKlar tarafndan srdrlmektedir. Says son yllarda art gsteren yerel STKlarn genel anlamda evre eitimine, zellikle de biyolojik eitliliin korunmas iin eitime ncelik ve arlk verdii grlmektedir. te yandan, Trkiyede biyolojik eitliliin korunmas ve tantlmas konusunu kamuoyunun gndemine sokan ve birok alanda kamunun tasarruflarn etkileyen almalarn gene STKlarca yapldn sylenebilir. Trkiyede zellikle son be yllk dnemde, uluslararas destekle yrtlenler projeler bata olmak zere, uygulama projelerinde kapasite artrm konusunun sklkla ele alnd grlmektedir. evre ve zellikle biyolojik eitlilik alannda alan STKlarn kapasitesini artrmaya ynelik olarak UNDP-GEF/SGP tarafndan yrtlen programlar dikkat ekicidir. STKlarn proje gelitirme, kaynak oluturma, proje uygulama, izleme ve deerlendirme gibi konularda geliimini hedefleyen program, Trkiyenin farl blgelerinde ulusal STKlar kanalyla yerel STKlarn kapasite artrmn hedefleyerek, yalnzca GEF/SGP projelerinde baarnn ykselmesine deil, STKlarn kendi alanlarnda ilerlemelerine de nemli katk salamaktadr. Biyolojik eitliliin korunmas ve srdrlebilir kalknmann tm yaam alanlaryla btnletirilmesi, bireylerin ve btn paydalarn bugnn ve geleceini ilgilendiren biyolojik zenginlik ve eitliliin korunma ve kullanmna ilikin kararlarn alnmasna katlmyla salanabilir. Trkiyede korumada katlmn nnde yasal bir engel olmamakla birlikte, geni anlamda zendiren bir yaklam ve hkmler de bulunmamaktadr. Gerek ED srecinde gerek evre korumann baka birok alannda katlm bilgilendirme ile snrldr.

59

Srdrlebilir Kalknma Dnya Zirvesi Trkiye Ulusal Raporu (Taslak)

4.3.9. Biyolojik eitliliin Belirlenmesi ve Korunmasna Ynelik Projeler izelge 4.3 Srmekte Olan D Kaynakl ve/ya da Hkmet+D Kaynakl Balca Projeler ve Konular Tr eitliliininGenetik eitliliin Yerinde Korunmas Ekosistem-Alan Gen Kaynaklarnn Yerinde Korunmas Projesi (GEF-I) Bitkisel Biyolojik eitlilik ve Korunmas Projesi; Tehdit Altndaki Bitki Trlerinin Bulunduklar Ekosistemlerinde Korunmas ve Ynetimi Projesi Geit Blgesi Genetik eitliliinin In-Situ (ifti artlarnda) Muhafaza Olanaklarnn Aratrlmas Projesi Manyas Gl Ekolojik Risk Analizi ve Ynetim Plan Projesi Milli Parklar ve Koruma Alanlar Ynetimi, Biyolojik eitliliin Korunmas ve Krsal Kalknma Projesi Biyolojik eitlilik ve Doal Kaynak Ynetimi Projesi (GEF- II) Sulak Alanlarn Korunmas Projeleri SAP-BO Projesi Akdenizde Caulerpa Trlerinin Aratrlmas Projesi Gneydou Anadolu Blgesi Biyolojik eitlilik Aratrma Projesi Bitkisel Aratrma Projesi ve Hayvanclk Aratrma Projesi Biyogvenlik Aratrma ve Gelitirme Projesi Organik Tarm Projesi Kazdalar Eko-Turizm Projesi Katlmc Yaklam Yoluyla Milli Parklarn Srdrlebilir Ynetimi Projesi Kre Dalar GEF Projesi

Biyolojik Gvenlik Organik Tarm Hazrlklar Bitmi, Btesi Temin Edilmi, Balamak zere Olan Projeler

4.3.10. Uluslararas Programlar 4.3.10.1. Akdeniz Eylem Plan (AEP) 1975te, Akdenize kys olan lkeler ile Avrupa Ekonomik Topluluu tarafndan kabul edilerek uygulanmaya balayan Akdeniz Eylem Plannda, akit taraflarn ortak kararyla 1995 ylnda bir dizi deiiklik yaplmtr. Halen Akdenizin Deniz evresinin Korunmas ve Ky Alanlarnn Srdrlebilir Kalknmas in Eylem Plan ad altnda 20 ky lkesi ve Avrupa Birlii tarafndan srdrlmekte olan bu plan, yeni yapsyla blgesel, ulusal ve yerel leklerde deniz ve ky biyolojik eitliliinin korunmas konusundaki en nemli uluslararas programlardan biri niteliindedir. Bu balamda, Trkiyenin de taraf olduu Akdenizde zel Koruma Alanlar Kurulmasna likin Protokol deitiren ve 1999 ylnda yrrle giren Akdenizde zel Koruma Alanlar ve Biyolojik eitlilie likin Protokol konuya ilikin en nemli uluslararas hukuksal dzenlemedir. Gerek blgesel gerek ulusal dzeydeki uygulamalarn etkinlii asndan, Trkiyenin 1995te imzalad bu yeni protokol bir an nce onaylamas gerekmektedir (Algan, 1998). 4.3.10.2. Karadeniz evre Projesi (GEF - KP) 1992de imzalanan ve 1994de yrrle giren, Karadeniz'in Kirlilie Kar Korunmas Szlemesi ve eki protokoller ile bakanlar dzeyindeki Odessa Bildirgesi Karadenizin korunmas iin blgesel ibirlii almalarnn hukuksal erevesini oluturmaktadr. GEF'in desteiyle 1993 ylnda balatlan Karadeniz evre Projesine, Avrupa Birlii ile baz lkeler 60

Srdrlebilir Kalknma Dnya Zirvesi Trkiye Ulusal Raporu (Taslak)

de destek salamaktadr. GEF- KP kapsamnda stanbul'da yerleik bir Proje Koordinasyon Birimi kurulmutur. Bu birim, zaman iinde Bkre Szlemesi kendi koordinasyon birimini oluturduunda, szleme gerei, halen grevini srdrmekte olan stanbul Komisyonunun ynetsel yapsnda yer alacak sekreteryaya destek vermek iin almak zere tasarlanmtr. Halen Karadenizin Korunmas ve Rehabilitasyonu in Stratejik Eylem Plan kapsamnda srmekte olan blgesel almalar, Karadeniz'deki doal ekosistemlerin restorasyonu ile doal kaynaklarnn srdrlebilir ve aklc kullanmn salama amalarna hizmet etmektedir. 4.3.10.3. UNDP-GEF/SGP (Kk GEF) GEF/SGP, lkelere zg ve yerinden ynetilen program uygulamasnn oluturulmasna katkda bulunan ilk lkelerden olan Trkiyede, 1993 ylnda balamtr. STKlara, zellikle de yerel STKlara finansman olanaklar sunmas ve bu kurulularn yerel dzeydeki eylemlerini tevik ederek kresel evre sorunlarnn zmne katk salanmas asndan, GEF/SGP zgn ve yeni bir giriim olarak nem tamaktadr. te yandan, STKlarn halkn katlm konusundaki kapasitelerini gelitirmeleri iin de iyi bir olanak salamaktadr. Pilot dnemde (1993-1995) 20 proje, birinci dnemde ise (1996-1998) 10 proje GEF/SGP tarafndan desteklenmitir. 1999dan beri srmekte olan ikinci uygulama dneminin ikinci ylnda 14 proje, nc ylndaysa (2001) 10 proje GEF/SGP tarafndan destek almak zere onaylanm, be proje iin de proje hazrlama destei salanmtr. GEF/SGPnin pilot ve birinci dnemlerinde STKlar, GEFin odanda yer alan iklim deiiklii, biyolojik eitlilik, uluslararas sular ve bu alanlarla ilikili olarak erozyon ve toprak nitelii kayb sorunlar konularnda destek almtr. kinci uygulama dneminden balayarak, GEF/SGP kapsamnda, biyolojik eitlilik, uluslararas sular ve bu konularla balantl olarak erozyon ve toprak nitelii kayb sorunlarna ncelik verilmitir. Yerel Gndem 21 ile GEF/SGP projeleri arasnda yakn bir ibirlii vardr. 4.3.11. Sivil Toplum Kurulular Trkiye apnda etkinlikte bulunan STKlar ulusal STK, belirli bir alan ve/ya da blgede etkinlikte bulunanlar ise yerel STK olarak adlandrlabilir. Trkiyede sivil toplum hareketinin kapasitesi son on ylda belirgin lde artm ve biyolojik eitliliin gerek kamu gerek zel sektr ve kamuoyunda n plana kmasnda bu konuda alan STK'larn ok nemli katklar olmutur. Trkiyede biyolojik eitlilik konusunda alan DHKD ve TTKD, arlkl olarak ormanlar ve srdrlebilir kalknma alannda alan EKL, Krsal evre ve Ormanclk Dernei, TEMA, denizlerle ilgili almalar yrten TURMEPA ve TDAV ile evre politikalar ve hukuku konusunda almalar olan Trkiye evre Vakf gibi kurulularn saysnn artmas, tr koruma zerinde younlaan KAD, SAD-AFAG gibi STKlarn konularnda uzmanlam olmalar, ok geni bir alan olan biyolojik eitliliin korunmasnda grevlerin paylam asndan ok olumludur. 4.3.12. Deerlendirme Fiziksel ve ekolojik zelliklerin yan sra, ekonomik ve sosyal zellikler de Trkiyenin biyolojik eitlilii zerinde belirleyicidir. Her yl 20.000 ha orman kayb toprak erozyonu ile sonulanmaktadr. Ky kumullarnn % 80i yaplama sonucu kaybedilmi, son 30 ylda sulak alanlarn % 60, otlak ve ayrlarn byk bir ksm bilinsiz tarmsal etkinliklerle tahrip edilmitir. Yal orman statsnde yalnzca % 12lik bir ksm kalmtr. Hava, su ve toprak kirlilii, enerji tketimi, kat-sv atklar, ar ve yanl tarmsal ila ve gbre kullanm, ar ve yasak balklk sorun olmaya devam etmektedir. Trkiyede biyolojik eitliliin korunmasnda daha ok, soyu tehdit altnda olan trler ile endemik trlerin korunmasna arlk verildii grlmektedir. Trkiyenin bata tahl ve et 61

Srdrlebilir Kalknma Dnya Zirvesi Trkiye Ulusal Raporu (Taslak)

rnleri olmak zere, gda kaynaklarnn temininde kendine yeterli bir lke olma zelliini hzla kaybetmesi, biyolojik ve genetik kaynaklarn korunmasnn ve gelitirilmesinin gda ve salk sektrleri asndan kritik neminin yeterince dikkate alnmadn gstermektedir. Tarma elverili toplam arazilerin yalnz % 33,13 ilenmektedir, ilenmeyen arazilerin ise % 2,91i tarma elverilidir (DE, 2001). Trkiye bir yandan yanl arazi kullanm sonucunda tarmsal alanlar ile ayr ve meralarn hzla kaybederken, bir yandan da hzlandrlm erozyon, kimyasal ila ve gbre kullanm sonucunda toprak ve otlaklarnda niteliksel bir bozulma sorunu yaamaktadr. te yandan, IMF ile varlan mutabakata gre biimlenmi olan ulusal tarm politikalarnn, biyolojik eitliliin srdrlebilir kullanm amacyla nerilebilecek uygulamalara olanak vermemesi nemli bir sorundur. Trkiye son 10 yldr, zellikle korunan alanlarn ynetimi ile planlanmasnda gz ard edilemeyecek bir deiim iindedir. Mevzuata dayanan koruma alan belirlemenin yeterli olmayaca, bu alanlarn, kapsadklar biyolojik eitlilik ve yaam ortam zellikleri bakmndan farkl aralar kullanlarak rehabilite edilmesi ve koruma alanlarnda ya da yakn evresinde yaayanlarn katlm olmakszn baarya ulamann son derece g olduu, son be yl ierisinde edinilen deneyimlerle daha ak bir biimde alglanmaya balamtr. te yandan, korunan alanlarda, biyolojik eitlilik asndan nemli yaam ortamlarnda katlmc ve btnsel yaklamlar ieren ynetim planlamas anlaynn kamu ve sivil toplum kesimlerinde benimsenmesi yeterli olmamakta, bu yaklamn yasalarda yaplacak dzenlemelerle pekitirilmesi gerekmektedir. Tr ve genetik eitlilii belirleme konusunda niversiteler tarafndan nemli sayda bilimsel alma yaplmaktadr. Bununla birlikte, biyolojik eitliliin korunmasnn Trkiyenin genel gndemindeki yeri ile niversitelerin gndemindeki yeri benzemektedir. Bu konuya ayrlan deneklerin yetersizlii, temel olarak yerinde gerekletirilmesi gereken almalarn saysn, hzn ve niteliini olumsuz etkilemektedir. Trkiyede biyolojik eitliliin korunmas iin alan uzmanlam STKlar bulunmaktadr. Bu nemli olgu biyolojik eitliliin korunmas ynnde deerli bir kazanm olarak grlmekte, koruma almalarnda STKlarla ortaklklar, sorunlu ve yetersiz de olsa, artmakta ve yaygnlamaktadr. evre koruma mevzuatndaki farkl kanun ve ynetmeliklerin birbiriyle uyumunun henz salanmam ve kurumsal grev tanmlarnn netletirilmemi olmas, evre koruma ve doa ynetiminde sk sk birbiriyle rten ve/ya da atan uygulamalara neden olmaktadr. Biyolojik eitlilik, ekosistem yaklam, srdrlebilirlik grece yeni kavram ve yaklamlardr ve mevzuatta bugnk anlam ve ieriiyle yer almamaktadr. te yandan, uluslararas szleme basklar mevzuatta yeterli hazrlk yaplmakszn, var olan durumun zerine gelmekte ve karmaann artmasna neden olmaktadr. Ulusal mevzuatn uluslararas szleme ve anlamalarla uyumunun yeterli olmamas uygulamada atmalara da yol aabilmektedir. Trkiyede tr ana koruma alan vardr ve Kltr, Orman ve evre bakanlklar tarafndan ynetilmektedirler. Baz alanlarda birden fazla koruma stats akmakta, bu nedenle de kurumlar arasnda yetki ve sorumluluk atmas yaanmaktadr. Ayrca, evre Bakanl RAMSAR alanlar ilan etmekle sorumludur, ama korumasnda yetkili deildir. Bu boluun ivedilikle giderilmesi gereklidir. Ulusal Raporun hazrlk almalar srasnda katlmc kurum ve kurulular tarafndan yaplan deerlendirmelerde son on ylda nemli deneyimlerin kazanld saptanmtr. (Bu deerlendirmelerin sonular toplu olarak Ekte zetlenmitir.) Bu dnemde, insan kaynaklarnn sreklilii, zellikle deneyimli elemanlarn etkin kullanm; kamu projelerinde evre ve korumaya gsterilen duyarlln etkinlemesinin nemli katk salad; kurumsal 62

Srdrlebilir Kalknma Dnya Zirvesi Trkiye Ulusal Raporu (Taslak)

kapasite gelitirmenin nemi; kurulular arasnda ibirliinin gereklilii daha da gl bir biimde anlalmtr. zellikle uygulama projelerinde kamu ile STK ibirliine dayal projelerin daha etkin olduu edinilen deneyimler arasndadr. Halkn katlmnn yetersiz olduu ya da salanmad koruma almalarnda verimli ve olumlu sonu almann hemen hemen olanaksz olduunun; bu srelerin ardndan yerel, sosyo-ekonomik ve kltrel gereklere uygun zmler retilmesinin gerekliliinin; btn kesimlerde bilin dzeyinin ykselmesi, katlmn salanmas ve kapasite gelitirme almalarnn neminin anlalmas da bu deneyimler arasnda saylabilir. 5.4. Gelecee Doru 5.4.1. neriler Rapor hazrlama srecine katlan kurum ve kurulularla gerekletirilen alma toplantlarnda belirlenen ve politika oluturma, yasal ve kurumsal dzenlemeler, finans mekanizmalar yaratma, teknik ve ynetsel aralar gibi balklar altnda toplanabilecek gelecee ynelik neriler izelge 4.4te verilmektedir.

63

NER ALANI

NER Biyolojik eitliliin korunmas ve srdrlebilir kullanm ulusal dzeyde btn sektrel plan ve programlarla btnletirilmelidir. Biyolojik eitliliin korunmasna katk salayacak olan geleneksel kullanm yntemleri desteklenmeli ve gelitirilmelidir. Biyolojik eitlilii tehdit eden faktrlerden genetik yaps deitirilen organizmalar (GDO) ile yabanc trlere ynelik lke politikalar belirlenmelidir. Ekoturizm desteklenmelidir. Sanayide temiz teknoloji desteklenmeli, evre korumaya ynelik nlemler iin sanayi zendirilmelidir. STKlarla ibirlii alanlar gelitirilmelidir. Koruma politikalar oluturulmaldr. Btn ekosistemlerde kullanm kararlarnn, siyasal tasarrufla politika oluturularak alnmasna son verilmelidir. Korunan alanlarn dndaki biyolojik eitliliin korunmasna ynelik gerekli yasal dzenlemeler yaplmaldr Toprak Yasas karlarak uygulamaya konmaldr. Biyogvenlik Yasas karlmal ve Ulusal Biyogvenlik Kurulu kurulmaldr. Doa Koruma Yasas hazrlanmaldr. Peyzaj koruma alanlar ayr bir kategori olarak ilgili yasada yer almaldr. Milli Aalandrma ve Erozyonla Mcadele Yasas uygulanmaldr. Orman alanlarnda 2b-uygulamasna son verilmelidir. Turizmi Tevik Kanununda ekosistemlerin srdrlebilirliini dikkate almayan, ky-orman alanlarnn kullanmyla ilgili maddeler srdrlebilir kalknma ve biyolojik eitliliin korunmas ilkeleri gz nnde bulundurularak deitirilmelidir. GDOlarn evreye salm konusundaki 90/220/EEC sayl AB Direktifi, GDOlarn kapal kullanm konusundaki 90/219/EEC sayl AB Direktifi ve yeni gdalar ve yeni gda ierii konusundaki 97/258/EEC sayl AB Direktifiyle uyumlu ulusal mevzuat gelitirilmelidir. ED srecinde biyolojik eitliliin kaybnn nlenmesi ilkesine ncelik verilmeli, Stratejik ED sreci

POLTKA OLUTURMA

YASAL/KURUMSAL DZENLEMELER

Srdrlebilir Kalknma Dnya Zirvesi Trkiye Ulusal Raporu (Taslak)

UYGULAMA MEKANZMALARI (KORUMA ALANLARI, YNETM PLANLAMASI, ENVANTER, GSTERGELER, ZLEME PROGRAMLARI, FNANSMAN MEKANZMALARI)

yasallatrlarak uygulamaya konmaldr Kurumlar arasndaki atma ve rtmelerin ortadan kaldrlmas iin yetki ve sorumluluk tanmlar netletirilmeli, kurumlar arasnda etkin egdm ve ibirlii salanmaldr. Korunan alanlar, katlmc anlayla yerinden ynetilmelidir. Taraf olduumuz uluslararas anlamalara ve ulusal mevzuata konu olan trlerin lkeye yasak giri ve kna kar caydrc nlemler alnmaldr. Organik tarm uygulamalar yaygnlatrlarak korunmal ve desteklenmelidir. Gen kaynaklarnn ekonomik kullanmna ynelik almalar hzlandrlmaldr. Biyolojik eitliliin ekonomik adan deerlendirilmesine ynelik almalar nceliklendirilmelidir. Koruma alanlarnn saysnn en azndan lke yzlmnn % 5ini kapsayacak biimde artrlmal ve daha etkin ynetimi salanmaldr. Biyolojik eitliliin korunmas almalarna ayrlan mali kaynaklar artrlmaldr. Aratrma kurumlar uygulamada karlalan sorunlar zmeye ynelik almalarn artrmal ve bunlar zendirilmelidir. Biyolojik eitlilik asndan ncelikli ve nemli alanlar (nadir, endemik ve soyu tehlike altnda olan trlerin yer ald) belirlenmeli ve yerinde korunmaldr. Biyolojik eitlilik ve srdrlebilir kalknma gstergeleri belirlenmelidir. Envanter almalar hzlandrlarak tamamlanmaldr. Koruma alanlarnda yaayan halk iin alternatif geim kaynaklar belirlenerek halk desteklenmelidir. Korunan alanlarn katlmc anlayla yerinden ynetimlerinin yaplmaldr. Zarar grm/bozulmu ekosistemlerin restorasyonu ve geri kazanm iin kaynak temini, planlama ve uygulama almalar yaplmaldr. Yerli trlerin gelitirilmesi ve daha yaygn olarak kullanmnn salanmas konusunda almalar yaplmaldr. Arazi kullanm havza baznda ynetim planlar aracl ile yaplmaldr. Sanayide temiz teknoloji desteklenmeli, evre korumaya ynelik nlemler iin sanayi zendirilmelidir. Ekosistemlerdeki baskn ya da gsterge trler havza baznda tespit edilerek izleme almalar yaplmaldr. Bozkr ekosistemleri korunmaldr. Doadan toplanan trler iin srdrlebilir ve alternatif yntemler/yaklamlar gelitirilmeli, geleneksel bilgi ve deneyimler derlenip korunmaldr. Kltr trlerinin genetik eitliliinin korunmas ve eriimin sk denetimi salanmal, bunlarn kullanmndan doan bilgi, yarar ve yeniliklerin lkemize geri dn iin gerekli nlemler alnmaldr.

65

Srdrlebilir Kalknma Dnya Zirvesi Trkiye Ulusal Raporu (Taslak)

KAPASTE ARTIRIMI

BLN ARTIRIMI/ETM

Var olan durumun saptanmal, veri bankas kurulmal ve veri ynetimi modeli gelitirilmelidir. Bilgi deiim (takas) mekanizmas oluturulmaldr. Her ekosistem iin yeterli byklkte alan koruma altna alnmaldr. Ulusal dzeyde arazi kullanm planlar yaplmaldr. Organik tarm uygulamalar yaygnlatrlarak korunmal ve desteklenmelidir. Gen kaynaklarnn ekonomik kullanmna ynelik almalar hzlandrlmaldr. Biyolojik eitliliin ekonomik adan deerlendirilmesine ynelik almalar nceliklendirilmelidir. Doa tarihi mzesi kurulmaldr. Gmrklerde altyap gelitirilmeli ve yeterli sayda uzman kii eitilerek istihdam edilmelidir. Yeniden yaplanma srecinde biyolojik eitliliin korunmas asndan, kurumsal rgtlenme ve kapasite istihdam, altyap, teknik destek vb. bakmndan gelitirilmelidir. STK'larn kapasitesi, uluslararas programlarn destei arlkl olmak zere gelitirilmelidir. Bilin dzeyinin ykseltilmesi iin iletiim aralar etkin kullanlmaldr. Koruma alanlarnda yaayan ve kullananlar ncelikli olmak zere, hedef gruplara ynelik bilin artrm almalar yaplmaldr. lkretim ile yksek renimde biyolojik eitlilik alannda eitim programlar oluturulmaldr.

66