Yer Alt Sular ve Etkin Kullanm

Dnyada yaayan tm canllarn temel ihtiyalarnn banda su gelir. Bu bakmdan yer kabuu, atmosferden salanan suyun korunduu, biriktirildii bir depo grevindedir. Ancak su kaynaklar yerkre zerinde eit olarak dalmamtr. Ekvator evresinde olduu gibi baz alanlar fazla miktarda ya alr ve su kaynaklar ynnden olduka zengindir. Buna karlk ya miktarnn ok dk olduu hatta yllarca hi ya almayan l blgelerinde su kaynaklar olduka kttr.

lkemiz su potansiyeli asndan deerlendirildiinde, su kaynaklarnn, dnyann genel grnnde olduu gibi, eit olarak dalmad ortaya kar. Bu bakmdan i blgeler, ky blgelerimize oranla yetersizdir. Su kaynaklarnn eit olmayan dalmnda iklim koullar, jeomorfolojik zellikler ve kayalarn cinsinin byk nemi vardr. Trkiye dnya zerindeki konumu gerei subtropikal iklim kua iinde yer alan, yar-kurak koullara sahip bir lkedir. Bu koullar altnda yllk ortalama ya miktar azdr ve blgelere gre farkllk gsterir. Nitekim Konya ovas ve Tuz gl evresi 400 mm 'den az ya alan en kurak blgeler olurken, Bat Akdeniz ve Karadeniz blgesi 1000- 1200 mm , hatta baz kesimlerde 1200 mm 'nin zerinde ya alr. Ya deerlerinin i ve ky blgelerde farkl dal, su kaynaklarnn eit olmayan dalnda nemli bir etken olurken, den yalarn zellikle k mevsiminde toplanmas, yan i kesimlerde genellikle saanak yalar biiminde olmas, yamur sularnn byk ksmnn birikmesine engel olarak akarsular vastas ile denizlere tanmasna neden olur ve yzey sularndan yararlanmay kstlar. Dier taraftan, i kesimlerde yaz kurakl, kk dere ve akarsularn bazlarnn kurumasna, bazlarnn ise su miktarnn azalmasna neden olur. blgelerde nehirlerin ou yerde derin vadiler iinde akmas, suyun teknik olarak yukar seviyelere ekilmesini gletirdiinden yzey sularnn i kesimlerde kullanm snrlanr. Ayrca kalkerli kayalarn bulunduu sahalarda, kalkerlerin suyu emmesi ve yerin derinliklerine indirmesi nedeniyle yzey sularna rastlanmaz. Yukarda akland gibi, lkemizde yzey sular i ve ky blgelerimizde eitsiz olarak daldndan kullanmlar da snrldr. Bu nedenle nemli bir kaynak olan ve olduka geni bir alana dalm bulunan yer alt sular lkemiz iin byk bir potansiyel oluturmaktadr. Sz konusu kaynaklar, son yllarda lkemizde nemi gittike artan su problemi ve kuraklk sorununa zm oluturabilecek niteliktedir. lerleyen sayfalarda nemli bir milli kaynamz olan yer alt sularnn dal ve kullanm biimlerinin nemle zerinde durulacaktr.

YER ALTI SULARININ DAILII VE KULLANIM BMLER Atmosferden yeryzne den yalarn bir ksm (yamur, kar, buzullarn erimesi), yzeysel ak ile yer st sularn meydana getirirken geri kalan uygun koullar altnda yer altna geer. Bu sular yerin derin ksmlarna szarak, alt ksm geirimsiz kayalarn oluturduu zonun zerindeki

geirimli kayalarn gzenek, yark, atlak gibi ksmlarn doldurarak bir su tabakas olutururlar. Yer alt sular, yeryzne doal olarak kabildikleri gibi (kaynak), kuyular vastas ile de kullanlabilir hale getirilir. Kaynaklar, yeryzne kma tarzlarna gre ok eitli tipte olabilirler. Sularnn scaklklar, krlmalar veya faylanmalar neticesinde ortaya kmalar (fay kaynaklar), karstik sahalardan gelmeleri (karstik kaynaklar, voklzler), akmlar ve kimyasal bileimleri (maden sular), yeryzne kma tarzlar (aral kaynaklar ve gayzerler) ve yer altnda bulunu zelliklerine gre (serbest ve tnemi akifer kaynaklar, artezyen kaynaklar) eitli tipte olabilirler. Bunlardan zellikle scak su kaynaklar bir lkeye ekonomik anlamda nemli katklar salayacak alternatif bir enerji kaynadr. Scak su kaynaklar bakmndan deerlendirildiinde lkemizin olduka zengin olduu grlr. Bu kaynaklar yurdumuzun belli kesimlerinde toplanmtr. Gney Marmara blm, Ege blgesi, Ankara, Eskiehir ve Kayseri kesimlerini iine alan Anadolu Blgesi, Erzurum, Diyarbakr ve Nur dalar kesimi sz konusu alanlardr. Dier kaynak tipleri ise lkemizde olduka deiik alanlara dalmtr. Bunlardan Toros dalarnn eteklerinde ortaya kan, Mula polyesinde kaybolan ve Gkova krfezinde izlenen, byk ksm kullanlmadan denize dklen karstik kaynaklardan voklzler, i blgelerimizde fosil sular olarak nitelendirilen ve artezyen alarak faydalanabilecek olan sular, i kesimlerden gelen akarsularn alvyal taban beslemesi nedeniyle ky ovalarnn hemen her noktasnda dikkati eken yer alt sular ve her blgemizde dikkati eken kimyasal bileimleri farkl olan maden sular bu tip alanlara rnek oluturur. lkemizde yer alan yer alt sularndan stma, sulama ve endstriyel alanlarda, turizm faaliyetlerinde ve d ticarette yararlanlabilir. Sz konusu sularn kullanm alanlar scaklna bal olarak deiiklik gsterir.

a.

Elektrik Enerjisi retimi: Scakl 60-180OC arasnda deien sular, elektrik enerjisi retiminde kullanlabilir. Bunlardan scakl 150OC zerinde olan jeotermal kaynaklar, yksek basnl bir buhar haline geldiinden buhar makinelerini ileterek elektrik enerjisi retecek gce ulatrr. Nitekim lkemizde Afyonkarahisar-Gecek, Denizli-Kzldere ve Sarayky, Aydn Germencik, zmir-Seferihisar ve Balova, Ktahya-Sivas u anda tespit edilmi, en zengin jeotermal alanlardr. Ancak bunlardan sadece Denizli-Sarayky ve AydnGermencik yaknlarndaki jeotermal alanlara santral kurulmu ve retime geirilmitir. Sz konusu alanlardan Afyonkarahisar-Gecek yaklak120-900m derinlikte drt nemli jeotermal enerji rezervine sahip, olduka nemli bir kesimdir. Dier enerji kaynaklar ile karlatrldnda son derece ekonomik olan jeotermal enerji iin, yukarda ad geen dier alanlarmzda da bir an nce santraller kurulmaldr. Santrallerin ekonomik iletme mrlerinin 40-60 yl arasnda deitii, kapasitelerinin ise snrl olduu yolundaki grler hataldr. nk jeotermal enerji, kendini yenileyen ve hammaddesi bedava olan bir enerji trdr. Santral iletmeye aldktan 5-6 yl sonra kendi masraflarn tamamen karlar. Hammaddenin bedava oluu dier kaynaklara oranla enerjinin, %50-80 daha ucuza mal olmasn salar. Son yllarda buharlama noktas dk gazlar kullanlarak, scakl 60-90OC arasnda deien scak sulardan elektrik enerjisi elde edilmektedir. Bu durum enerji a bulunan lkemiz iin olduka sevindiricidir. nk lkemizde scakl 60OC ve zerinde ok sayda termal kaynak vardr. Bursa-Merkez ile Bademlibahe kaplcas (53-84OC),Yalova Valide Hamam kayna, Balkesir Gnen kaplcalar (77-83OC), Balya ilesi Ilcada kaplcas (58-63OC),Edremit ilesi Derman kaplcas (54-60OC), anakkale Ayvack ilesi Glpnar kaplcas (38-100OC), Ezine ilesi Kestanbol kaplcas (62-73OC), Yenice ilesi Hamdibey kaplcas (38-80OC), zmir Dikili ilesi Bademli kaplcas (41-70OC), Dikili kaplcas (42-64OC), Manisa Salihli ilesi Kurunlu kaplcas (52-73OC), Turgutlu ilesi Urganl kaplcas (50-78OC), Kula ilesi ehitler kaplcas (60OC), Soma ilesi Mente kaplcas (42-62OC), Afyonkarahisar Sandkl ilesi Sandkl kaplcalar (60-70OC) ile hsaniye ilesi Gazlgl kaplcas (60-80OC), Ktahya Simav ilesi Eynal kaplcas (66-78OC), Gediz ilesi Gediz Ilcas (57-75OC), Bolu Seben ilesi Balum kaplcas (62-73OC), Mudurnu ilesi Sarot kaplcas (60-63OC), Ankara Kzlcahamam ilesi Kzlcahamam kaplcas (44-86OC), Krehir iekda ilesi Mahmutlu kaplcas (63-70OC) bunlara rnek oluturur. Ad geen hidrotermal kaynaklardan bir

b.

c.

d.

e.

ksmnn ehir merkezinde yer almas (Bursa-Bademlibahe kaplcas), bir ksmnn nl termal tesisler olmalar (Afyonkarahisar-Sandkl kaplcalar, Yalova-Valide Hamam kayna, Balkesir-Gnen kaplcalar, Ezine-Kestanbol kaplcas) nedeniyle santral kurulmasna uygun grnmemektedir. Ancak bu scak sulardan konut ve iyeri stmasnda yararlanlabilir. Dier kaynaklar ise ekonomik fizibilitelerinin aratrlmasndan sonra santral yapmna almaldr. Sanayi Alannda Kullanm: Scakln 90OC ve zerinde olduu hidrotermal kaynaklar, sanayide kurutma ileminin yapm srasnda kullanlabilir. Gda sanayi alannda (pastrize st yapm, bira mayalama ilemi, ot, sebze, balk ve et kurutulmas, buharlama ile eker rafinaj, buharlama ve kristalleme ile tuz retimi, konserve imali) scakl 90-140OC arasnda deien sular kullanlrken, inaat sanayinde (imento kurutulmas) 110OC, kimya sanayi alannda (damtma ile saf su elde edilmesi, hidrojen slfit ve ar su elde edilmesi, baz kimyasal maddelerin elde edilmesi) 120-170OC, kat ve selloz sanayi alannda (mobilya ahab ve inaat kerestelerinin kurutulmas ve kraft kd hamurunun hazrlanmas, kat aartma ilerinin yapm,) 160-180OC arasnda deien sular kullanlr. Sanayi alannda ihtiya duyulan scak su Afyonkarahisar-Gecek, Denizli-Kzldere ve Sarayky, Aydn-Germencik, zmir-Seferihisar ve Balova, Ktahya- Sivas jeotermal alanlarndan salanabilir. Sz konusu alanlar ekonomik adan incelendiinde genellikle tarm arlkl bir zellik gsterirler. Bu zellik, yakn evrelerinde gda sektrne ynelik sanayi tesislerinin kurulmasn tevik etmelidir. Sanayinin gereksinim duyduu hammadde, enerji ve igc yakn evreden (kylerden) temin edileceinden ekonomik maliyet olduka dk dzeyde kalacaktr. Nitekim jeotermal enerjiden faydalanlarak yaplan balk kurutma ilemi iin Seferihisar ok uygundur. nk Sack Krfezinde balk retme iftlikleri vardr. Afyon ve Ktahya ekerpancarnn bol yetitii alanlar olduu iin eker rafinajnda; zmir, Aydn ve Denizli illeri bata zm ve incir olmak zere (kuru olarak yurt dna ihra edilir.) eitli sebze ve meyvenin yetimesi nedeniyle kurutma ve konserve yapmnda; zmir (amalt) ve Anadolu blgesinde (Tuz gl, ankr, Krehir, Nevehir, Yozgat) tuz alanlarnn varl sebebiyle tuz retiminde; Sivas- Hafik- Zara evresi jips ve alta bulunan alanlar olduundan imento retiminde kullanlabilir. Ayrca sz konusu alanlarda kyllere kavak yetitiriminin zendirilmesi kereste ve kat sanayini, hayvancln gelitirilmesi ise et kurutulmas ve pastrize st yapmn gelitirecektir. Sz edilen sanayi tesisleri bu illerimizde daha nceden kurulmu ve faaliyete gemi olabilirler, ancak ucuz bir enerji olan jeotermal enerjinin kullanlmas daha ekonomik olacaktr. Dier taraftan bu kesimlere yeni sanayi tesislerimizin kurulmas d ticaret asndan olumlu bir sonu yaratacaktr. Istma lerinde Kullanm: Scakl 50OC ve zerinde olan sular eitli stma ilemlerinin yaplmas iin kullanlr. Merkezi stma sistemi ile ehirlerdeki konutlar, kamu kurulular, caddeler, havaalanlar ve pistler, toplu kylerde evler, ahr, kmes ve seralar stlabilir. Yurdumuzda Bursa'da, Balkesir ilinde Balya, Edremit, Susurluk, Gnen, Burhaniye ilelerinde, anakkale ilinde Yenice, Ezine, Biga, Ayvack ilelerinde, zmir ilinde eme, Seferihisar, Balova, Dikili ilelerinde, Manisa ilinde Salihli, Turgutlu, Soma, Kula ilelerinde, Denizli ilinde Sarayky, Akky ilelerinde, Afyon ilinde Sandkl, hsaniye ve Merkez ilelerinde, Ktahya ilinde Simav, Gediz ilelerinde, Bolu ilinde Seben ve Mudurnu ilelerinde, Ankara ilinde Kzlcahamam, Beypazar, Aya ilelerinde, Nide ilinde Ulukla ilesinde, Nevehir ilinde Kozakl ilesinde, Krehir ilinde iekda ilesinde, Yozgat ilinde Sorgun ve Sarkaya ilelerinde, Tokat ilinde Artova ve Readiye ilelerinde, Ar ilinde Diyadin ilesinde, Bingl Merkez ilede bulunan sularn scakl 50OC ve zerinde olup stma amal kullanm iin uygundur. Konutlarn ve hayvan barnaklarnn stlmasnn yan sra scak sularn seralarda kullanlmas lkemizin tarmsal potansiyelini arttrd gibi doal yetime snrlar dnda kalan ve etkili k koullarnn hakim olduu ve Dou Anadolu blgelerimizde sebze, meyve ve iek yetitirilmesini salayarak bu blgelerimize ek bir kazan getirecektir. Seralarn stlmas iin 30OC ve zerinde bir scakla gereksimin duyulmas lkemizde bu faaliyetin alann olduka geniletmektedir. nk 30OC ve zerindeki scaklktaki sularn yayl alan olduka genitir. Istma ilemi srasnda dikkat edilmesi gereken s kaybn en alt dzeye indirecek gelimi teknikler kullanmaktr. Bu bakmdan zlanda, Fransa, Rusya, ABD, Macaristan, talya, Yeni Zelanda gibi sz konusu teknii kullanan lkeler dikkatle incelenmelidir. Turizm Alannda Kullanm: lkemiz gen tektonik hareketlerin etkisi ile faylarn, volkanik alanlarn, aktif deprem kuaklarnn bulunduu bir hat zerindedir ve bu nedenlere bal olarak termal sular bakmndan olduka zengindir. Termal kaynaklarn says 1500'den fazladr, ancak 200 kadar kaplca olarak iletilmektedir. Kaplca kaynaklarnn mevcut potansiyeline ramen kaplca turizmi byk lde yresel dzeyde kalmtr. lkemizde geleneksel kaplca tesislerinin yerine modern tesislerin yaplmas turizmin gelimesi

f.

asndan ok nemlidir. Gnmzde "bacasz sanayi" olarak nitelendirilen ve nemli bir dviz girdisi salayan turizmin, sadece yaz turizmi ile snrl kalmamas, btn bir yla yaylmas lkemiz ekonomisi asndan son derece nemlidir. Balneoterapi, hidroterapi, salk turizmi gibi eitli adlar alan bu turizm biimi sadece scak sular ile snrl deildir. me ad verilen souk veya lk ifal sular ve amur banyolar da bu turizm kapsamna girmektedir. lkemiz 2000'den fazla ifal suyu ile bu bakmdan da nemli bir konumdadr. Sz konusu kaynak alanlarnn modern tesisler olmas yannda salk asndan nemi, bu kaynak alanlarnn hava, su ve grlt kirliliinden korunmasn ve evre dzenlemelerinin yaplmasn gerektirmektedir. Scak su kaynaklar fay hatlarna bal olarak ktndan bu blgeler aktif deprem hatlar zerindedir, bu nedenle yaplarn depreme dayankl ve az katl biimde tasarlanmas gereklidir. Bu tesislerin, yreye zg mimari yapy yanstan eski Trk ve Osmanl tarz konutlardan esinlenerek ina edilmesi turistlerin ilgisini artracaktr. Sz konusu tesislerin bnyesinde yer alacak olan yzme havuzlarnn stlmasnda da termal sulardan faydalanlmaldr. Dier taraftan, modern turizm tesislerinin kurulmas yre insanlarnn i olanaklarn da (yresel yiyecek ve eyalarn satlmas, turizm tesislerinde allmas gibi) arttracaktr. Sulama: Yer alt sularnn 20OC ve altnda olanlar ise sulama amacyla kullanlmaldr. Ancak sularn iindeki kimyasal bileimlerin nceden saptanmas, tuz oran yksek olanlarn tercih edilmemesi gerekir. Sulamada genellikle klasik kanalet sistemi, basnl-alak basnl sulama ve birim alan birim su yntemleri kullanlr. Bunlardan birim alan birim su yntemi zellikle kuraklk koullarnn hakim olduu alanlarda su israfn nleyeceinden olumlu sonular verir. Ancak yaz kuraklklarnn hakim olduu ve Gneydou blgelerinde, sulama yntemlerinin ciddi bir biimde organize edilmesi gereklidir. nk yanl sulama nedeniyle toprakta bulunan tuzlarn eriyerek toprak tabakas zerinde birikmesi tuzlanma sorununu gndeme getirecektir. Bu nedenle hem tarmda rn eitlilii ve bolluu benimsenmeli hem de topraklar koruma altnda tutulmaldr. Bu bakmdan benimsenecek en gelimi yntem "damla sulama" yntemidir. Bu sulama sistemi bitkinin gereksinim duyduu suyu, bitki kk blgesine dorudan gnderir. Ayrca bu yntemle bitkiye gerekli olan besin elementlerinin, sulama suyuna kartrlarak verilmesi olana da vardr. Damla ynteminde su, toprak yzeyinden ok dk basnl bir boru sistemiyle damlatclara kadar iletilir. Su, damlatclardan saatte birka litrelik kk damlalar halinde bitki evrelerine veya lateral boyunca ince bir hat halinde topraa verilir. Bir damla sulama sistemi su kayna, kontrol nitesi, ana boru hatt, yan boru hatt, lateral boru hatt ve damlatclardan oluur. Damlama sisteminde her tr su kullanlabilir ancak suyun sediment ve yzer madde iermemesi gereklidir. ayet bu tip maddeler ieriyorsa kullanmadan nce temizlenmelidir. Bitkiye gerekli olan gbre ise sv olarak sisteme enjekte edilir ve vanalar aracl ile kontrol edilir. lkemizde yer alt sularndan kuyular almas ile faydalanlr. Ancak bu yntemle su ok fazla harcanr ve yaz aylarnda kuyularn seviyesi der veya bazlar kuruyabilir. Damla ynteminde ise sarn veya kuyularda biriktirilen su kontroll olarak harcandndan herhangi bir olumsuzlukla karlalmaz. nk bu yntemle buharlama ve ak kayb en alt seviyede tutulur, su kontroll olarak verilir, toprak yzeyi minimum dzeyde slanarak erozyon, bitki hastalklar ve zararllarnn gelimesi nlenir ve gbreleme dzenli olarak uygulanr. Yurdumuzun ky blgeleri, i blgelere oranla yzey ve yer alt sular bakmndan daha zengindir. Toros dalarnn eteklerinden kan voklz kaynaklar ve ky ovalarnn hemen her kesiminden kan yer alt sular bunlara rnek gsterilebilir. Bu sulardan en st dzeyde yararlanmak, seviyeleri ve akm deerlerinin dmemesi ile mmkndr. Bu nedenle sularn sarn gibi byk depolarda toplanmas dnlmelidir. D Ticaret Alannda Kullanm: Yer alt sularndan en st dzeyde yararlanmak lkemizin d ticareti zerinde de olumlu gelimeler yaratacaktr. zellikle gda sektrnde (konserve, kuru gda sat, pastrize st, kuru et) dk maliyetli yntemlerle retim miktar arttrlacaktr. Yer alt sularnn ekonomi zerindeki dier olumlu bir etkisi ise maden suyu satlardr. lkemiz 2000'in zerinde ime veya maden suyuna sahip olmasna ramen bu sulardan yeterince faydalanlmamaktadr. Bir ksmnda tesisler vardr, ancak ou modern standartlarn altndadr. Birounda ise hibir tesis bulunmamaktadr ve sular boa akmaktadr. Bu nedenle ncelikle mevcut maden sularnn yerleri tespit edilmeli, daha sonra sertlik derecesi (sertlik derecesi 50 Fransz sertlik derecesini aanlar kalitesiz ime sular olarak kabul edilir) ve pH deeri (pH deeri 0-7 arasnda olmal) belirlenmelidir. Sonular standartlara uygun olursa bu sahada maden suyu dolum tesisleri kurulmaldr. Kurulu tesislerde dolumu yaplan maden sularnn byk ksm yurt iinde tketilmekte, ok

g.

az bir ksm yurt dna gnderilmektedir. Ancak maden sularnn ekonomik deeri kmsenmemelidir. Yeni oluturulacak tesislerle birlikte, bu sulardan yoksun lkelere ve maden suyu tketimi ok yksek olan Batl lkelere ihra etmek suretiyle nemli bir dviz girdisi salanabilir. Scakl 20OC civarnda olan, sertlik derecesi standartlara gre belirlenmi sular, balk iftlikleri kurulmasna da uygundur. Balk iftlikleri ekonomik glk iinde olan kyllerimize alternatif i salayacak bir olanaktr. Ekime uygun olmayan kra alanlarda oluturulacak havuzlarda beslenen balklar lke iinde tketildii gibi yurt dna ihra edilebilir. Balk artklar ise gbre ve hayvan yemi olarak kullanlabilir. SONU lkemiz yer alt sular bakmndan olduka zengindir. Ancak bu sularn sahalarnn, akm deerlerinin ve kalitelerinin saptanmas gereklidir. Dnyann kuraklk ve su sorunu ile kar karya olduu bu dnemde lkemizde yer alan sular ok dikkatli bir biimde kullanlmaldr. Termal kaynaklarn alternatif enerji kayna olabilecei unutulmamal, bunlardan en st dzeyde yararlanma yollar benimsenmelidir. Scak sularn bulunduu alanlarda turizm yatrmlar tevik edilmelidir. Yeni bulunacak sularn daha ekonomik koullar iinde kullanlmas, denize aktlan sulardan yararlanma olanaklarnn bulunmas ve israfn nlenmesi, tarmda bilimsel ve ileri teknolojilerin uyguland yntemlerin benimsenmesi gerekmektedir.

Kentlerin byme oran ile o sahadaki sanayi tesislerinin suya gereksinimleri hesaplanmal, tesislerin atk sular tekrar kullanabilecekleri sistemler kurulmaldr. Araziden yararlanma asndan planlamalar yaplmal ve gelecekteki su ihtiyac saptanmaldr. lkemizin baz blgeleri byk lde susuzluk ekerken, baka sahalarda su kaynaklarnn ziyan olmasna engel olunmaldr.