CORAFYA 10 KAYALAR VE ZELLKLER

STANBUL 2007

PSKRK (MAMATKKATILAIM) TALAR

Yerin derinliklerindeki eriyik halde maddelerden oluan mamann bulunduu yerden hareket ederek yeryzne veya yeryzne yakn eitli yerlerine sokulup souyarak katlamas sonucu oluur Katlam kayalar dier btn talarn kkenini oluturur ZELLKLER Yaplar kristallidir(taneli) Tabakalanma yoktur Ktleler halindedirler lerinde fosil bulunmaz Asitten etkilenmezler

DI PSKRK TALAR
ANDEZT BAZALT

OBSDYEN(akmak Ta)

PERLT(nci Ta)

DI PSKRK TALAR
Mamann yeryzne karak soumas sonucu oluur Bu talar yar kristallidir kan mama hava ile temas sonucu abuk soumaya getiinden tam kristalleme olmaz ekilsizdir az sayda byk kristal bulunabilir cams bir yap gsterirler lkemizde en ok andezit bazalt granit yaygndr Balcalar ;liparit, volkancam(Obsidyen), katranta, sngerta, inci ta(perlit) ,trakit, andazit, bazalt

PSKRK TALAR
GRANT SYENT

PSKRK TALAR
Yerkabuu iindeki mamann yeryzne kmadan katlamas ile oluur Ar ar katlatklarndan iindeki minareller iri billuridir En gzel rnei Granittir. Ayrca siyenit, diyorit, gabro Yeraltnda olmalarna karn d kuvvetlerin andrmasyla yeryzne de kabilirler.

DYORT

GABRO

BAZALT

GRANT

TF

ANDEZT

TORTUL(SEDMENT)TALAR
Bunlarn kaynada mamadr ancak mamatik talar yeryzne ulanca gnelenme, akarsu ve rzgar andrmas gibi eitli d olaylarla karlar Bunun sonucunda denizlerde gllerde akarsu boylarnda llerde tortulanma yolu ile kat kat birikmi yada keltilerle olumu talardr. ZELLKLER Yaplar kristalli taneli deildir lerinde fosil bulunabilir Tabakal bir yapdadrlar Asitten etkilenirler

KMYASAL TORTUL TALAR TRAVERTEN SARKIT,DKT,STUN

KAYATUZU

JPS

KMYASAL TORTUL TALAR

Suda eriyebilen kayatuzu, kalker,jips gibi kayalarn nce suda erimesi daha sonra kelmesiyle meydana gelen talardr. Traverten(kifikita),sarkt dikit,tuz(kaya tuzu),kire ta(kalker), tebeir, dolomit,deirmenta, akmakta, boynuzta gibi

ORGANK TORTUL TALAR ANTRAST TAKMR

ORGANK TORTUL TALAR

Canllarn(insan hayvan bitki) ldkten sonra kalntlarnn kelerek birikmesi ve zamanla talamas sonucu oluur. Mercan kalkeri, turba(yertezei) ,linyit, takmr, antrasit, asfalt, tebeir gibi Karbon miktar % 94 ise antrasit adn alr Karbon miktar % 80 90 ise ta kmrdr Karbon miktar %70 ise linyit oluur Karbon miktar % 60 ise turba oluur.

LNYT

MERCAN KAYALARI

TEBER

OLTU TAI

FZKSEL TORTUL TALAR AKILTAI FZKSEL TORTUL TALAR

Akarsu rzgar buzul ve dalgalarn yeryzndeki talardan kopardklar paralarn ukur yerlerde birikmesi ve doal bir imento ile yapmas sonucu oluur. Yapk talar: bre,konglomera(aklkaya) ,kumta(Gre) Kil soyu talar: kil, mil, ls, kayaanta, marn Dank talar: kumlar, akllar,tozlar, toprak ri akllardan oluanlara akl ta( konglomera) Kum tanelerinden oluanlara kum ta(Gre) Kil tanelerinden oluanlara kil ta(ist) Fiziksel tortul talar iindeki taneler eer keli ise Bre ad verilir.

ML TAI

KL TAI

KONGLOMERA

BAKALAIM(MATEMORFK) TALAR
Katlam ve tortul kayalarn yksek scaklk ve basn altnda kalarak bakalamasyla oluan kayalardr. Basn ve scakln etkisiyle talarn fiziksel ve kimyasal yaplar deiir sertleir ve renkleri koyular KALKER MERMER

TAKMR

ELMAS

GRANT

GNAYS

KUMTAI

KUVARST

KLTAI

MKAST

KAYALAR BULMACA

YATAY 1. Baskalasm 6. Katlasm ve tortul kayalarn yksek scaklk ve basn altnda kalarak baskalasmasyla olusan kayalardan gnays, hangi kayacn baskalasma uramasyla olusmustur. 9. Tortul kayalarn arasnda kalarak gnmze kadar ulasan canl kalntlarna ............denir. 11. Siyah, kahverengi, yesil renkli ve parlak ds pskrk bir tastr. Magmann yer yzne ktnda aniden soumas ile olusur. Bu nedenle cams grnme sahiptir. 12. Mermer; kalker diye bilinen kimyasal tortul taslarn yksek basn ve scaklk altnda deismesiyle olusmustur. Buna gre mermer, hangi kaya trlerine bir rnektir? 13. Yerin derinliklerindeki eriyik halde maddelerden olusan magmann bulunduu yerden hareket ederek yeryzne veya yeryzne yakn esitli yerlerine sokulup souyarak katlasmas sonucu olusur 15. Kayalar inceleyen bilim dalna denir 16. lkemizde yaygn olarak grlen Ds Pskrk bir kaya 17. Magmann yeryzne karak soumas sonucu olusur

DKEY 2. Kiretaslar en ok hangi blgemizde bulunur? 3. Diyorit hangi kaya grubundandr? 4. Organik bir tas olan taskmr lkemizde sadece ................. ilinde bulunur 5. Su ierisinde zelti halinde tasnan maddelerin kimyasal reaksiyonlar sonucunda sudan ayrlp kelmesi sonucunda olusan tas grubu hangisidir? 7. Yerkabuu iindeki magmann yeryzne kmadan katlasmas ile olusan i pskrk taslar ar ar katlastklarndan iindeki mineraller iri ve billuridir en gzel rnei.................. tir 8. akl tasnn dier ad 10. Volkanlardan kan kl ve irili ufakl paralarn st ste ylarak yapsmas ile olusan taslara ......................... denir. 14. ok miktarda magmann yerkabuunun iinde katlasmas sonucu batolit denilen ok byk derinlik kayalar olusur. stteki kayalarn asnmas sonucu genellikle granitten olusan batolitler yzeye kar. Batolitin yzeye kan ksmna ne denir?

TALARLA LGL TEST SORULARI

Tortul ve pskrk talarn, basn ve snn etkisiyle ierisine baka maddelerde alarak zellik deitirmesiyle oluan ta aadakilerden hangisidir? A) Bazalt B) Mermer C) Andezit D) Volkanik tf E) Kum ta

Organik tortul talar iinde deerlendirilen kmr trlerinde kalori miktarn karbon oran belirler. Oluumu daha eski olanda karbon, dolaysyla kalori yksektir. Buna gre, aadaki kmr trlerinden hangisinin kalorisi daha yksektir? A) Turba B) Maden kmr C) Ta kmr D) Linyit E) Antrasit Konglomera (akl kaya) deiik boyutlardaki krntlarn silikatl doal bir imentoyla birlemesi sonucu oluur. Buna gre; konglomera aadaki ta gruplarnn hangisi iinde yer alr? A) Organik tortul B) D pskrk C) Kimyasal tortul D) Bakalam E) Fiziksel tortul

Kumlas, d kuvvetlerin kayalardan kopardklar maddeleri ukur sahalarda biriktirmesi sonucu olumutur. Buna gre, kumta aadaki kaya trlerinden hangisine rnektir? A) pskrk B) Kimyasal tortul C) Mekanik tortul D) Organik tortul E) Bakalam Aadakilerden hangisi tortul talardan deildir? A) Traverten B) Konglomera C) Gre D) Gabro E) Kalker

Kk akl talarnn doal bir imento ile birbirlerine birlemesi sonucunda oluan kaya eidi aadakilerden hangisidir? A) Kalker B) Konglomera C) Killi ist D) Granit akl E) Mermer paralar Volkanik blgelerde aadaki talardan hangisi daha fazla grlme olaslna sahiptir? A) Kilta B) Kalker C) Obsidyen D) Konglomera E) Kum ta
Aadakilerden hangisi kimyasal tortul talardan biridir? A) Kayatuzu B) Kumlas C) Linyit D) Mercan

Yeryzne kan magmann hzla soumas sonucu oluan talara D Pskrk Talar denir. Aadakilerden hangisi d pskrk talardan biridir? A) Granit B) Gabro C) Siyenit D) Diyorit E) Andezit
D kuvvetlerce zlen talar, kk paracklar haline getirilerek ukur yerlerde biriktirilir. Uzun bir srete bu birikimler talaarak tortul talar oluturur. Aadakilerden hangisi yukarda tanmlanan talardan deildir? A) Bre B) Kilta C) Gre(KumTa) D) Mermer E) Konglomera

E) Granit Granit, magmann yerin derinliklerinde souyup katlamasyla olumu bir kaya trdr. Buna gre granit, oluumuna gre hangi kaya trne rnektir? A) pskrk kayalar B) Organik tortul kayalar C) Kimyasal kayalar D) Bakalam kayalar E) D pskrk kayalar

Baz kayalar sular tarafndan kimyasal yolla znebilirler. Aadakilerden hangileri bu kaya grubu iinde yer alr? A) Gabro-Granit B) Kayatuzu-linyit C) Konglomera-ist D) Kalker -jips E) Tebeir mermer

Yeryzndeki talarn d etkenlerle paralanmas ve belli yerlerde kelmesi ile tortul kayalar oluur. Aadakilerden hangisi tortul kayalardan deildir? A) Kalker B) Linyit C) Mermer D) Konglomera E) Jips
.Granit -i pskrk Linyit -Organik tortul Kayatuzu -Kimyasal tortul Kumta -Mekanik tortul Mermer -Kimyasal tortul Yukardaki kaya eitlerinden hangisinin oluumu yanl verilmitir? A) Granit B) Linyit C) Kayatuzu D) Kumta E) Mermer I. 8ngerta -Organik tortu II. Jips -Kimyasal tortul III. Kilta -Mekanik tortul IV. Mercan kalkeri -Kimyasal tortul Yukardaki kayalardan hangisinin oluumu yanl verilmitir? A) I ve II B) II ve III C) I ve IV D) I ve III E) III ve IV pskrk kayalar mamann yer kabuunun i ksmlarnda yava yava soumasyla oluurlar. Aadaki kayalardan hangileri bu ekilde olumutur? A) Bazalt B) Kumta C) Sngerta D) Diyorit E) Mermer 8. Aadaki kayalardan hangisi daha sert bir yapdadr? A) Elmas B) Talk C) Kilta D) Kalker E) Takmr

Bitki ve hayvan kalntlarnn deniz ya da gl anaklarnda birikmesiyle organik tortul kayalar oluur. Buna gre, aadaki kayalardan hangisinin jeolojik devirlerin belirlenmesinde kullanlaca sylenebilir? A) Bazalt B) Takmr C) Andezit D) Mermer E) Alta
Fosiller jeolojik devirlerde yaam canl kalntlarndan meydana gelir. Aadaki talardan hangisinin ierisinde fosil bulunma olasl daha fazladr? A) Kalker B) Granit C) Mermer D) Gnays E) Bazalt

Pskrk ve tortul kayalarn yerin derinliklerinde yksek scaklk ve basncn etkisi ile deiiklie uramas sonucunda oluan kayalara bakalam kayalar denir. Aadakilerden hangisi bakalam kayalarna rnek olarak gsterilebilir? A) Bazalt B) Granit C) Konglomera D) Kalker E) Gnays Aadaki kaya trlerinden hangisi olutuu yer bakmndan dierlerinden farkldr? A) Kilta B) Konglomera C) Kumta D) Granit Linyit Organik tortul kayalar, bitki ve hayvan kalntlarnn deniz ya da gl anaklarnda birikmesi ile oluur. Aadakilerden hangisi bu tr kayalara rnek gsterilemez? A) Takmr B) Linyit C) Tebeir D) Mercan kalkeri E) Kayatuzu Oluumunda volkanik sreler etkilidir. naat sektrnde deme ta olarak kullanlr. Yukarda baz zellikleri verilen ta aadakilerden hangisidir? A) Jips B) Granit C) Takmr D) Kalker E) Liparit Aadaki kayalardan hangisi mamatik ve tortul kayalarn yerkabuu hareketleri srasnda yk sek scaklk ve basn altnda kalmasyla olumamtr? A) Elmas B) Gnays C) Mika D) Kuvarsit E) Turba

Karstik kayalar oluum zelliklerine gre aadaki kaya trlerinden hangisi ierisinde yer alr? A) pskrk kayalar B) Organik tortul kayalar C) Bakalam kayalar D) Kimyasal tortul kayalar E) D pskrk kayalar Aadaki kaya trlerinden hangisinin gzenekli yapya sahip olmasndan dolay bu kayalarn bulunduu alanlarda yeraltna szan su miktarnn daha fazla olmas beklenir? A) Kalker B) Andezit C) Bazalt D) Granit E) Siyenit

Aadaki kaya trlerinden hangileri sanayide fosil yakt olarak Aadakilerden hangisi tortul kayalarn zelliklerinden kullanlr? biri deildir? A) Takmr-Linyit A) Yksek scaklk ve basnca maruz kalmalar B) Linyit -Kumta B) lerinde fosil bulundurmalar C) Bazalt -Liparit C) Tabakalar halinde bulunmalar D) Tebeir -Jips D) Ufalanmayla meydana gelmeleri E) Kalker Konglomera E) D kuvvetlerin etkisi sonucu olumalar

Fosiller fiziksel tortul taarn olduu alanlarda daha fazla bozulmadan kalabilmektedir. Buna gre bir kayacn ya tespit edilmek istendiinde aadaki kayalardan hangisinden daha kolay ya tespiti yaplr? A)Kumta B)Andezit C)Traverten D)Granit E)Mermer

Kayalar volkanik, tortul ve bakalam olarak e ayrlr. Aadaki kayalardan hangisi tortul kkenli deildir? A)Traverten B)Granit C)Kmr D)Kumta E)Mercan kalkeri

Mamada bulunan lavlarn basncn etkisiyle krk hatlar boyunca ykselerek yerkabuu ierisinde soumas sonucunda oluan kayalara Pskrk Kayalar denir. Buna gre, aadakilerden hangisi bu kayalara rnek olarak verilebilir? A)Siyenit B)Andezit C)Kilta D)Tebeir E)Tf Aadaki seeneklerden hangisinde kayalar ve oluum ekilleri yanl olarak eletirilmitir? Kaya Oluum ekli A) Granit pskrk B) Kire ta Kimyasal tortul C) Kmr D pskrk D) Kalker Mermer E) Konglomere Mekanik Tortul

Pskrk ve tortul kayalarn yksek scaklk ve basncn etkisiyle deiime uramas sonucunda oluan kayalara Bakalam (metamorfik) Kayalar denir. Buna gre, aada verilen kaya trlerinden hangisi bakalam kayalarna rnek olarak gsterilebilir A)Mermer B)Kilta C)Kaker D)Diorit E)ist Mamann yzeyde veya yzeye yakn yerlerde ok hzl soumas sonucunda oluan kayalara D Pskrk Kayalar denir. Buna gre, aadaki bilgilerden hangisi d pskrk kayalarla ilgili yanl bir bilgidir? A)Tabakal bir yapya sahiptirler. B)Krk hatlar boyunca yaygndrlar C)lerinde fosil barndrmazlar. D)Ani soumadan dolay cams yapdadr. E)Ktle halinde bulunurlar. pskrk kayalar iri kristalli zellie sahipken, d pskrk kayalarn ince kristalli veya cams zellie sahip olmasnn temel nedeni aadakilerden hangisidir? A)Mineral yaplarnn farkl olmas B)Soumalarnn farkl olmas C)Renklerinin farkl olmas D)Organik maddelerin etkisi E)Basncn etkisi Denizlerde, gllerde ve ukur yerlerde meydana gelen tortulanma ve kelmelerle oluan talara Tortul Talar denir. Aadakilerden hangisi tortul talardan biri deildir? A)aklta B)Tebeir C)Kmr D)Jips E)Obsidiyen

Aadaki bilgilerden hangisi yanltr? A)Talar eitli minerallerden ve organik maddelerden oluur. B)Tm talarn kkeni mamadr. C)Talar eitli olaylar sonucunda deiiklie urayabilir. D)Talar renk, koku, sertlik, gzeneklilik vb zellikler bakmndan farkllk gsterebilir. E)Talarn oluumunda d kuvvetlerin etkisi yoktur. Mamann yer kabuunun yarklar iinde veya yeryzne kadar karak soumas ile oluan talara Pskrk Talar denir. Aadakilerden hangisi pskrk kayalarn zelliklerinden biri deildir? A)Yaplar kristallidir. B)Ktleler halinde bulunurlar. C)Asitten etkilenirler. D)lerinde fosil bulunmaz. E)Tabaka halinde bulunmazlar. Tortul talarn ya neye gre belirlenebilir? A)erdikleri fosillere gre B)Tabaka saysna gre C)Renklerine gre D)Dokularna gre E)Bulunduklar yere gre

Aadaki kayalardan hangisi oluum zellikleri dikkate alndnda dierlerinden farkldr? A)Konglomera B)Mermer C)Mikaist D)Elmas E)Gnays

10

Mekanik tortul kayalarn oluumundaki temel faktr aadakilerden hangisidir? A)Sular tarafndan eritilme B)D kuvvetler tarafndan paralanma C)Mamann scaklnn etkisi D)Tabakalarn uygulad basn E)Organik maddelerin etkisi Suda erime zelliine sahip talarn suda eriyerek baka alanlara tanp tortulanmas ile oluan kayalara Kimyasal Tortul Kayalar denir. Aadakilerden hangisi kimyasal tortul kayalara rnek olarak verilemez? A)Andezit B)Jips C)Kalker D)Traverten E)akmakta Bitki ya da hayvan kalntlarnn belli ortamlarda birikmesi ve zamanla talamas sonucu oluan kayalara Organik Tortul Kayalar denir. Aadaki kayalardan hangisi Organik tortul kayalar grubuna ait deildir? A)Kmr B)Linyit C)Mercan D) Mermer E)Tebeir Kmrn oluuyla ilgili aada verilen bilgilerden hangisi yanltr? A)Ortamn iklimi scak ve nemli olmaldr. B)Oksijensiz ortam gereklidir C)Uzun bir zaman gemesi gerekir. D)Yksek bir basn uygulanmaldr. E)Karbon deerlerindeki deiikli nedeniyle farkl kmr trleri olumutur.

Aadakilerden hangisi Mekanik (krntl) kayalardan biri deildir? A)Konglomera B)Kumta C)Kalker D)Kilta E)Kuvarsit

lkemizde kimyasal tortul talara en fazla hani blgemizde rastlanr? A)Ege Blgesi B)Marmara Blgesi C)Akdeniz Blgesi D)Dou Anadolu Blgesi E) Anadolu Blgesi

Aadakilerden hangisi Organik tortul kayalar ile ilgili doru bir bilgi deildir? A)Yumuak ve kolay dalabilirler. B)Souk denizlerde mercan adalarn olutururlar. C)lerinde eitli fosiller barndrrlar. D)Gzeneklidirler. E)Suyu kolay geirirler I.Yaplar kristallidir. II.lerinde fosil bulunur. III.Tabakal yapdadrlar IV.Asitten etkilenmezler. Yukarda verilen zelliklerin hangisi yada hangileri tortul kayalarn zelliklerinden deildir? A)Yalnz I B)Yalnz II C)II ve III D)I ve IV E)I, II, III

11

12

13

14

15

T A L A R

PSKRK TALAR

PSKRK TALAR DI PSKRK TALAR FZKSEL TALAR KMYASAL TALAR ORGANK TALAR

,,.. ,,.. ,,.. ,,,.. ,,,.. ,,,..

TORTUL TALAR

BAKALAIM TALARI

16

17

18

19