Kaynak Tekni I Ders Notlar

KAYNAK YNTEMLER DERS NOTU
Kaynak Teknii Ders Notlar
BLM 1. KAYNAK YNTEMNN TANIMI VE TARH GELM Kaynak; iki ya da daha fazla ayn ya da farkl cins malzemenin snrlandrlm bir blgesinin s veya basn ya da her ikisini birden kullanarak, bir ilave kaynak malzemesi katarak veya katmadan szdrmaz bir ekilde sklemez halde birletirilmesi ya da ktle oluturulmas ilemidir. Ayn zamanda kaynak kesme amacyla da kullanlabilir. Genellikle mukavemet bakmndan imalat elii kaynaa daha msait olmakla beraber rijitlik bakmndan da byk hacimli dkm ve dvme paralar kaynaa daha uygundur. Rijitlik ve snmleme artlarnn aranmad az saydaki imalatta kaynan maliyeti dier yntemlere gre ok dk olduundan tercih sebebidir. Endstriyel uygulamalarn ounda birletirme amacyla kullanlan kaynak yntemleri ayn zamanda kesme ilemlerinde de yaygn olarak kullanlmaktadr. Dier taraftan korozyon veya anmaya maruz kalan yzeylerin (rnein yap makinelerinde kepelerin kazc azlarnn yzeyleri) bu ilere daha uygun alaml bir malzeme ile kaplanmasnda da kaynak yaygn olarak kullanlmaktadr. Bylece tayc ve byk hacimde olan i ksmlarn daha ucuz bir malzemeden ve daha uygun bir imalat metoduyla yaplmas salanr. Kaplama kayna verilebilecek bu kaynak ekliyle zamanla anan dolaysyla hacmi ve ekli deien yzeylerinde onarlmas kolay ve ucuz olarak mmkndr. Kaynak teknolojisinin geliim sreci iinde demirci kaynandan gnmze kadar geni bir yelpazede ilerleyerek her alanda kolay bir retim arac olmas bu tekniin nemine iaret etmektedir. Bugn Kaynak teknolojisi pek ok bilimsel alanda ve teknik disiplinleri ierisine alan orijinal bir dnce zerine kurulmutur. Gnmzde, kaynak tekniiyle ilgisi olmayan bir mhendislik daln gstermek hemen hemen mmkn deildir. Mhendislik dallarnn dnda, heykeltralk gibi baz gzel sanat kollarnda ve hatta diilik gibi baz salkla ilgili mesleklerde de kaynak teknii kullanlr hale gelmitir.
KAYNAKILIIN TARHES nsanolu M. 2000 yllarnda iki metal parasn scak ve souk halde ekileyerek kaynak edip birletirmeyi gerekletirmitir. Demirci kaynann, zellikle orta bronz devrine ait bu tr rneklerine dnyann eitli mzelerinde rastlanlmaktadr. Ayn zamanda batl tarihiler, demirin M. 1400 yllarnda n Asyada demirci kayna yardm ile yaygn bir ekilde birletirildiini yazmaktadrlar. Msr firavunlar devrinde yaplm ok orijinal metal ileri zerinde de bu tr birletirmeler ve lehim balantlarnn izleri grlmektedir. Lehimleme yolu ile birletirme tarihin demirci kaynandan ok daha eskilere dayand konusunda btn tarihiler uyum iindedir.
-2-
Kaynak Teknii Ders Notlar Roma anda metal iilii ok gelimi olup bu aa ait pek ok eser zerinde de bu tr birletirmeler grmek mmkndr. Roma medeniyetinde metal iiliine ok byk nem verilmi ve ate tanrs Vulkan ayn zamanda demircilik ve metal iiliinin de tanrs olarak kabul edilmitir. Btn endstrilemi lkelerde demircinin ekici ile yapt kaynak hemen hemen tarihe karm rs, antik koleksiyon eyalar arasna girmitir. Yalnz kyda kede kalm demirci atlyelerinde ve yar hipodromlarnn nalbant atlyelerinde grlebilir hale gelmitir. Kaynak ynteminin endstriyel uygulamalar ise 19. yzyln ikinci yarsnda balamtr. 1849 ylnda ngilterede Ark Kayna zerine ilk patent alnm ancak yntem bu haliyle hi uygulanmamtr. Elektrik ark kaynann tarihesine gz atldnda balangta ayr yntem karmza kar. Bunlar; Benardos Kaynak Yntemidir (1885): Rus Benardos, o gne kadar aydnlatma amacyla kullanlan elektrik akmn kaynak yapmak iin kullanm, bir karbon elektrot ile para arasnda ark oluturmu ve ubuk eklinde bir ilave malzeme kullanmtr. Erimi kaynak banyosunu korumak amacyla da bakrdan mamul bir yardmc alet kullanmtr. Zerener Kaynak Yntemi (1889): Elektrik arkn iki karbon elektrot arasnda oluturmu ve iki elektrot arasnda bulunan manyetik bir bobin yardm ile de arkn paraya doru flenmesini salamtr. Slavianof Kaynak Yntemi (1889); yine bir Rus olan Slavianof, hem tayc hem de ilave malzeme olan bir metal ubuu kaynakta kullanmtr. Bu ekilde elektrik ark kayna domutur. Bu yntemde; karbon elektrot yerine, plak bir elektrot ile i paras arasnda ark oluturulmakta ve ark scaklnda eriyen elektrot kaynak azn doldurmaktadr. Ancak bu yntemler ile elde edilen kaynak dikileri, havadaki oksijen ve azotun olumsuz etkilerinden korunamad iin, dk mekanik zelliklere sahip olmaktadr. sveli Oscar Kjelbergin 1904 ylnda ilk rtl elektrotu gelitirmitir. 1920ler, 1930lar ve 1940lar rtl elektrotlarn ve alternatif akmla yaplan kaynan gelimeleri ile elektrik ark kayna zirveye doru trmanmaya balamtr. Diren kayna ise, ngiliz asll Elihu Thomson tarafndan 1867 ylnda ABDde kefedilmitir. ebeke akm olmadndan kaynak akm reteci olarak ilk bata akmlatr kullanlmtr. Gaz kayna, 1882 ylnda Wilson tarafndan kalsiyum karbrn retimiyle uygulama alanna girmi ve 1896 ylnda Heinrich Drager tarafndan flelerin gelitirilmesiyle yaygnlamtr. Oksijenin endstriyel apta elde edilmesi, zellikle tamir ilerinde oksi-asetilen kaynann yaygnlamasn salamtr. Gnmzdeki yaygn kaynak yntemleri nispeten yenidir ve bu yntemlerin ou ABDden Avrupaya gelmitir. 1934 ylnda Toz Alt Kayna, 1936da TIG (Tungsten nert Gaz) kayna ve 1948 ylnda da MIG/MAG (Metal nert Gaz ve Metal Aktif Gaz) kayna kullanlmaya balanmtr. Karbondioksit gaz kullanlan MAG kayna, ilk olarak SSCBde kefedilmitir. Elektron n 1950li yllarda, Plazma kayna 1960l yllarn balarnda bulunmutur. Lazer n ise 1970li yllarda ilk defa metallerin kaynanda kullanlmtr.
-3-
Kaynak Teknii Ders Notlar 1950li yllarda ilgin bir kaynak yntemi olan Ultrasonik Kaynak Yntemi bulunmutur. 1960tan bu yana Elektro-Cruf Kayna uygulanmaya balamtr. Srtnme Kayna ile ilgili patentler 1900l yllarda alnm olmasna karn yntem ilk olarak 1959 ylnda Leningradda eitli iletmelerde ve baz makine ve bakm tesislerinde uygulanmaya balamtr. Elektron Inyla Metal Kaynan uygulayan ve bunu ak bir ekilde ortaya koyan ilk aratrmac Fransz Atom Enerjisi Komisyonundan Dr. J. A. Stor olmutur. Uzayda bir uzay gemisinden enerji salayarak altrlmak zere dizayn edilen bir cihazla, yaklak 7 mm. kalnlnda titanyum ile alminyum ve dier metallerin kaynakla birletirilmesi Sovyet bayan kozmonot Svetlana Savitzkaya tarafndan gerekletirilmitir. Kaynak teknii son 100 ylda byk gelime gstermitir. Kaynak tekniinde tarihsel gelime aada zet olarak verilirse; 1802 Elektrik ark zerine aratrma, 1849 Elektrik arknn yardmyla metallerin kaynana ait patent aln, 1867 Elektrik diren kaynann bulunuu, 1885 Metal kaynanda karbon elektrot kullan, 1889 Kaynak ileminde, iki karbon elektrot arasndaki arkn s kayna olarak kullan, 1891 Metal elektrotla ark kayna, 1895 Almina termit kaynann geliimi, 1900 Gaz eritme kaynann endstride uygulanmas, 1908 rtl elektrotlarn elektrik ark kaynanda kullanlmas, 1919 Koruyucu gaz kaynann uygulanmas, 1920 Tamamen kaynak birletirmeli ilk gemi teknesi, 1922 Dikili borularn diren kayna ile retimi, 1925 Ark-Atom kaynann geliimi, 1925 Kaln cidarl ilk basnl kabn kaynak dikili yapm, 1926 Elektrotlarn ekstrzyonla kaplanmas, 1930 Helyum gaz ile koruyucu gaz kaynann uygulan, 1940 Liberty tipi gemilerde kaynakl birletirmeler-gevrek krlma sorunu-, 1942 Tamam kaynak birletirmeli denizalt yapm, 1943 Yar otomatik toz alt kaynann geliimi, 1948 Souk pres kaynann yapl, 1951 Elektro-cruf kaynann ilk uygulan, 1953 CO2-ile koruyucu gaz kaynann endstride uygulan, 1954 Al-Mg alam malzemeden tamam kaynak birletirmeli yat yapm, 1957 Elektron n kaynanda gelimeler, 1961 Plazma kayna uygulamas. Bu gelime sreci iinde, bir yandan yeni esaslara dayal kaynak yntemleri ortaya karken, bilinen yntemlerin de gelitirilmesi ve otomatikletirilmesi gereklemektedir. LKEMZDE KAYNAK TEKNOLOJSNN TARHES Trkiyede kaynak ilk defa, 1920 ylnda stanbul stinye ve Glck tersanelerinde uygulanmtr. Daha sonra sras ile 1929da Askeri Fabrikalarda, 1930da Smerbank Hereke Fabrikasnda, 1931de Karayollar Merkez Atlyesinde, 1933te Eskiehir Hava ve kmal Merkezinde ve 1934te de Devlet Demir Yollar Eskiehir Fabrikasnda kaynak uygulamalarnn balad bilinmektedir. Trkiyenin ilk bilinen kaynaklar brahim PEKN ve ra Ziya ALTINIIK ustalardr.
-4-
Kaynak Teknii Ders Notlar 1935ten itibaren Eskiehir Cer Atlyesinde (bugnk TLOMSA) ilk defa kaynak atlyesi kurulmutur. Kaynak teknii akademik retim planlarna ilk olarak T Makine Fakltesi tarafndan 1951 ylnda alnmtr. lkemizde klasik oksi-asetilen ve elektrik ark kayna dnda, halen toz alt ve zellikle gaz alt kaynak yntemleri byk bir gelime gstermitir. Bugn endstrimizde her trl kaynak makineleri ve elektrotlar, lehim telleri ve dekapanlar, oksijenle kesme fle ve cihazlar retilmekte ve her trl imalat yaplmaktadr. lkemizde allm oksi-asetilen ve elektrik ark kaynak yntemlerinin kullanm alanlar byk bir gelime gstermektedir. Gaz alt ile yaplan MAG kayna, son on yl iinde, artan oranda endstrimizin eitli alanlarnda, rnein buhar kazanlar, gemi yapm, elik konstrksiyon vb, uygulama alanlar bulunmaktadr. Soygaz atmosferi altnda yaplan TIG ve MIG yntemleri yksek alaml elik ve demir d malzemelerin kaynanda yaygn biimde kullanlmaktadr. Kimya endstrisi, petrokimya tesisleri, gda endstrisi bunlarn balca rnekleri arasndadr. Gemi yapm, elik konstrksiyon, basnl kaplar ve konstrksiyonlarnda toz alt kayna geni apta kullanlmaktadr. byk makine
Lazer ve elektron nlar ile kaynak Hava Kuvvetlerinin yan sra zel sektr iletmelerinde de grlmektedir. rnein; Renault otomobil fabrikasnda elektron n ile kaynak yaplmaktadr. Plazma ile kesmenin kullanld birok endstri dal mevcuttur. Srtnme kayna matkap ular ve supap retiminde kullanlmaktadr. ift tabanl tencere retimi lkemizde uygulanan difzyon kaynana ait rnekler arasndadr. Nmerik kontroll ve programl oksijen ile kesme makineleri tersanelerimize girmitir. lkemizde kurulmakta olan uak endstrisi ister istemez, programl nokta kayna donanmlarn, Lazer ve elektron n ile kayna ve yaptrma tekniini daha da yaygnlatracaktr.
-5-
BLM 2. MALZEMELERN KAYNAK KABLYET Kaynakta yap elemanlarnn imalat amac, mmkn olan en dk maliyette imal edilmesi, fonksiyonunu tam olarak yerine getirmesi ve iletmede uzun sreli kullanlmasdr. Burada kaynak blgesinin yerel zellikleri ve birletirilen paralarn konstrksiyona etkileri, nceden belirlenmi tasarm artlarn salamaldr. Paralarn uygun bir ekilde birletirilmesi ve uygulama alannda zelliklerini kaybetmeden kullanlmas esaslarna uygunluunu ifade eden kaynak kabiliyeti metal ve alamlarn kaynakla birletirilmesinde metalik malzemenin birleebilme yeteneini ortaya koyar. Hemen hemen btn kaynak usullerinde metal ve alamlar, kaynak blgesinde erime scaklna kadar stlmak zorunluluundadr. te byle bir scakla kadar stmay izleyen souma, metalde iyap deiikliklerine neden olur. Ayn zamanda yksek scaklk, kaynak metali, cruf, esas metal ve ortam atmosferi arasnda bir takm kimyasal reaksiyonlarn olumasna neden olur. Bu durum balantnn zelliklerini etkileyerek kendisinden beklenen performansn azalmasna ya da yok olmasna neden olur. Kaynakl bir balantn kaynak yapldktan sonra kendisinden beklenen fiziksel, kimyasal ve mekanik zellikleri salayacak ve bunlar konstrksiyonun kullanm mr boyunca muhafaza edebilecek bir ekilde deiik kaynak yntemleriyle herhangi bir ilave nlem almakszn birletirilebilme yeteneine Kaynak Kabiliyeti ad verilir. Bu tanmdan da anlalaca gibi kaynak kabiliyeti, Kaynaa Elverililik ve Kaynak Emniyeti eklinde birbiri ile baml iki kriter ile deerlendirilmektedir. Kaynaa elverililik malzemenin her hangi bir kaynak yntemi ile birletirilebilme zellii olarak alglanrken, kaynak emniyeti kaynan maruz kald ortam koullar ve zorlanmalar altnda zelliklerini muhafaza edebilme karakteristii olarak nitelendirilmektedir. Metalsel malzemeler, kaynak ilemi ile ekillendirilmeye ayn derecede yatkn bulunmamaktadr. Kaynaa elverililik olarak tanmlanabilecek bu teknolojik kavram, bir birletirme veya dolgu ileminde seilen malzeme, uygulanan yntem ve konstrksiyon ile kalnlk faktrlerinin bir arada dnlmesi ile anlam kazanmaktadr. Bir malzemenin kaynak kabiliyetinin yksek olduu ifadesinden, bu malzemenin ngrlen yntemle, herhangi bir nlem almadan, tasarlanm konstrksiyona uygulanabilmesi anlalmaktadr. Bu uygulama sonucu elde edilen kaynak dikiinin ise amalanan kalite seviyesinde olmas n art olarak gerekmektedir. Malzeme, imal usul ve konstrksiyon olmak zere kaynak kabiliyeti; malzemenin kaynaa elverililii, konstrksiyonun kaynak emniyeti ve imalatta kaynak yaplabilme imkan deyimlerini kapsar. yleyse kaynak kabiliyeti: A.- Kaynaa elverililik a. Malzeme b. mal usul B.- Kaynak yaplabilme imkan
-6-
Kaynak Teknii Ders Notlar a. mal usul b. Konstrksiyon C.- Kaynak emniyeti a. Malzeme b. Konstrksiyon arasndaki balantlarla ilgilidir. Bu zelliklerin her biri, kendi iinde malzemeye, konstrksiyona ve imalata bal olmasna ramen arlklar birbirinden farkldr. Bir malzeme, eer belirli bir konstrksiyon ve imalat eklindeki zellikleri, kendisinden beklenen her talebe uygun bir kaynak kalitesine ulaabiliyorsa, o malzeme kaynaa uygun demektir. Bir konstrksiyon, eer belirli malzeme ve imalat yntemleri ile oluturulduktan sonra, nceden tespit edilmi iletme artlar altnda kendisinden beklenen fonksiyonlarn yerine getirebiliyorsa, kaynak emniyetine sahip demektir. Yksek derecede kaynak kabiliyetine sahiptir denildii zaman bu kaynak artlar geni bir aralkta hibir tedbire bavurmadan tatminkar bir kaynak kalitesinin elde edilebilecei anlamna gelir. Dk derecede kaynak kabiliyetinin de, tatminkar bir netice alabilmek iin zel tedbirlere ihtiya olduu ve kaynak artlarnn ok dar limitler arasnda tutulmasnn gerektii anlamna kar. KAYNAK KABLYETN ETKLEYEN FAKTRLER Kaynak kabiliyeti yalnz malzemeye bal bir zellik deil, ayn zamanda, kaynak usulne ve kaynak konstrksiyonuna da baldr. Sertleme eilimi, Yanma, Gevrek krlma, Scak atlama, Kaynak metali karm oran Segregasyon, Katklar, Tane bykl, yap, Anizotropi Genleme zellii, Isl iletkenlik, Erime scakl, Mukavemet, Tokluk Kuvvet hatalarnn ak, Dikilerin konumu, Para kalnl, entik etkisi, Rijitlik farkllklar Gerilmelerin tr ve iddeti, Gerilmelerin eksen says, Zorlanma hz, Scaklk, Korozyon Sertleme eilimi, Yanma, Gevrek krlma, Scak atlama, Kaynak metali karm oran Segregasyon, Katklar, Tane bykl, yap, Anizotropi Genleme zellii, Isl iletkenlik, Erime scakl, Mukavemet, Tokluk
Kimyasal Bileim Malzeme Metalurjik zellikler (Kaynaa uyguluk) Fiziksel zellikler Konstrktif ekillendirme Gerilme Durumu Kimyasal Bileim malat (Kaynak yaplabilirlik) Metalurjik zellikler Fiziksel zellikler
Konstrksiyon (Kaynak emniyeti)
-7-
Kaynak Teknii Ders Notlar Bir metal veya alam, bir kaynak usulnde gayet iyi bir derecede bir kaynak kabiliyeti gstermesine ramen, dier bir usulde ok zayf bir kaynak kabiliyetine sahiptir. rnein alminyum ve paslanmaz elikler oksi-asetilen ynteminde zayf bir kaynak kabiliyeti gstermelerine karn (MIG-TIG) ynteminde iyi bir kaynak yntemine sahiptirler. Dier taraftan kaynak kabiliyetinin derecesini belirten zellikler eitli elik tipleri iin deiir. Mesela, birok tiplerde nemli faktr, iyi mekanik zelliklerin elde edilmesidir. Fakat stenitik tip paslanmaz eliklerde kaynak kabiliyeti derecesi, snn tesiri altnda kalan blgenin korozyona kar dayankllnn azalmasdr. Yksek kaynak kabiliyetinde kaynak blgesinin mekanik ve kimyasal zellikleri mmkn olduu kadar esas metale yaklam olmaldr. Ancak kaynak ileminde tatminkar bir kalitenin salanmas, zellikle aadaki nedenlerle gtr:
Kaynak ilemi, retim srecinde optimize edilmi malzeme yapsna, srekli olarak mdahale edilmesi demektir. Dolaysyla termik olarak snrl iyap dnm, atmosferden gaz kapmas ve birletirme yzeyindeki katklar nedeniyle malzemenin mekanik ve teknolojik zellikleri deiir. Kaynak ilemleri, gnmzde hala ounlukla elle veya ksmen mekanize ekilde uygulanmaktadr. Bu nedenle mamullerin kalitesi, dier bir imalt yntemlerinden daha fazla insana ve tekrarlanabilir performans asndan insann yeteneklerine baldr. Kaynakl birletirmelerin kalitesini deerlendirme olanaklar snrldr. zellikle eritme kayna ile birletirilmi kaln levhalarda, i ke ve bindirme dikilerinde mevcut muayene yntemleri gvenilir kalite deerlendirmesi asndan tatminkar bilgi vermez.
2.2. KAYNAK BLGES VE ZELLKLER Malzemenin kaynak uygulamasndaki tutumu, kimyasal bileimi, retim metodu, retim ve daha sonraki aamalarda grm olduu ilemlerin etkilerine bal olarak ortaya kmaktadr. Btn eritme kaynak yntemleri temel olarak bir dkm ilemini andrr. Kaynak metali, elektrik ark veya gaz alevinin yksek scakl karsnda erir ve daha nceden hazrlanm olan kaynak az iine dklr, bu arada kaynak aznn kenar yzeyleri de bir miktar erir ve dolaysyla erimi kaynak metali ve esas metal kararak kaynak az iinde katlar. Bu ilem srasnda, kaynak edilen malzemelerin kaynak dikiine bitiik ksmlarnda, metalin erime scaklndan ortam scaklna kadar, deiik scaklk derecelerinde snm blgeler ortaya kar. Bylece malzemeye scaklk derecesi kaynak ilemince belirlenmi, bir sl evrim uygulanm olur. Ancak kaynak ilemi genel sl ilemlerinden aadaki bakmdan ayrlr; Yksek stma hz Yksek tutma sresinde maksimum scaklk Yksek souma hz
Olay zellikle elik malzemeler iin ok nemlidir. Bu sl evrimlerin tepe scaklklarna ve souma hzlarna gz atarsak, bunlar iinde eliin Normalizasyon, Temperleme, Su Verme ve Yeniden Kristalleme Tavlamalarna kar gelenlerin bulunduunu grrz. Bu tr sl ilemler
-8-
Kaynak Teknii Ders Notlar sonucunda eliin iyapsnn ve buna bal olarak mekanik zelliklerinin de nedenli deitii ok iyi bilinen bir konudur. Bu olaydan tr kaynak blgesinde, eitli sl ilemler grm ve dolays ile mekanik zellikleri ve iyaps gerek esas metal ve gerekse kaynak metalinden farkl deiik blgeler ortaya kar. Farkl zelliklerdeki bu blgelerdeki, tm yapnn zorlanmas halinde, gerilme ve ekil deiiminde olduu gibi korozyona dayankllkta da esas metalden farkl davranlar grlr. Kaynak yaplan bir parada, kaynak blgesini, Erime Blgesi (Eriyen Esas Metal, Eriyen lave Metal) ve Isnn Tesiri Altnda Kalan Blge (ITAB) olmak zere iki blmde inceleyebiliriz (ekil 1.)
ekil 1. Alamsz elikte tek pasolu bir ergitme kaynak ileminde kaynak blgesinin yaps
2.2.1. Erime Blgesi Bir kaynak dikiinin kesiti, metalografik olarak incelendiinde erimi olan blgeyi snrlayan erime izgisi gayet belirgin bir ekilde grlr. Metalin solidsnden daha yksek bir scaklk derecesine kadar snm olan erime blgesi kimyasal bileim olarak esas metal ile ek kaynak metalinin (elektrot metali) karmndan ibarettir. Karm oran, her posada farkl olduundan her pasodaki kimyasal bileimi de birbirlerinden farkldr. Tek pasolu kaynak dikilerinde, bu blgede esas metal ve kaynak metali, kaynak banyosundaki iddetli trblanstan tr iyice karmtr ve olduka homojen bir bileimi gsterir. Buna karn ok pasolu kaynaklarda, her pasonun esas metalle karma oran farkldr. rnein; kaln paralarn ok pasolu kaynak dikilerinde, orta ksmlarda esas metale rastlanmayabilir. Erime blgesinde esas metalin kaynak metaline oran, uygulanan kaynak yntemi ve paso saysna bal olarak geni bir aralk iinde deiir. Erime blgesinde, esas metalin kaynak metaline oran tam olarak bilinse dahi hesap yoluyla erime blgesinin bileiminin belirlenmesine olanak yoktur. nk birok alam elementleri kaynak annda yanma dolaysyla kayba urarlar. Yanma derecesi, membana, kaynak yerine, evreleyen atmosfere ve kullanlan kaynak usulne gre deiir. Eer hava atmosferine kar koruma tam deilse erime esnasnda oksijen ve
-9-
Kaynak Teknii Ders Notlar azot absorbe edilir. Oksijen, kaynak yerinde nemli rol oynar ve telafisi zor birok yanmalara neden olur. Bu kayplar azaltmak iin kaynak blgesi, kaynak sresince atmosferin etkisinden korunmaldr. yi bir kaynak balants ancak kaynak blgesinin atmosferin etkisinden korunmas ile elde edilir; zira oluan kimyasal ve metalurjik reaksiyonlar ancak bu ekilde kontrol altna alnabilir. Oksijenle olan reaksiyonlar kontrol iin erime blgesine eitli yntemlerle (rtye, toza, tele katlarak) deoksidasyon maddeleri ve alam elementleri katlr. Bu blge ayrca, cruf rts veya oluturulan kontroll bir atmosferle de korunur. Sv haldeki metal iinde atomlar hareket serbestisine sahiptirler. Souma srasnda scaklk, metal veya alamnn katlama noktasna kadar dnce, atomlarn kristal kafesleri meydana getirmek zere birlemeleriyle ekirdek oluur. Bu srada metalden s ekilir ve soutmaya devam edilirse ekirdekler taneleri oluturmak zere yeni atomlarn ve kristal kafeslerin ilavesiyle bymeye devam eder. Katlama annda ortaya kan erime ss doal souma hzn etkileyerek tane bymesini nler. Tanelerin byyebilmesi iin snn srekli olarak metalden ekilmesi gerekir. Kaynak esnasnda snn byk bir ksm erime blgesinden esas metale iletilir, dolaysyla souma ynne paralel ynnde olduka iri silindirik taneler oluur. zellikle kaln paralarn, tek paso ile yaplm kaynak dilerinde, bu iri silindirik tanelerin birletii orta ksmlarda gayri safiyet elementleri ve kalntlarn segregasyonuna rastlanr; bu olay, bu tr dikilerin zayflamasna neden olur. 2.2.2. Is Tesiri Altnda Kalan Blge (ITAB) Erime izgisinin esas metal tarafnda kaynak srasnda uygulanan snn oluturduu eitli sl evrimlerden etkilenmi ve dolays ile iyap deiimine uram bir yap vardr; bu blgeye Is Tesiri Altnda Kalan Blge (ITAB) ad verilir. ITABda ortaya kan iyapsal deiiklikler eriilen scakln fonksiyonu olarak esas metalin trne, bileimine, sl ilem ve retim durumuna bal olarak ok eitlidir. Bu iyapsal deiiklikler, o blgede eriilen azami scaklk derecesi ve etkime sresi bilinirse esas metalin tr, bileimi ve retim durumu gz nnde bulundurularak nceden tahmin edilebilir. Buna bal olarak ta Kaynak-TTT diyagramlar kullanlarak blgenin fiziksel ve kimyasal zellikleri saptanabilir. ITAB, bir kaynak balantsnn en kritik blgesini tekil eder ve birok atlama ve krlmalar burada olur. ITABn sertlemesi, bilhassa karbon miktarnn % 0,25 inin zerinde bulunan alamsz karbonlu yap elikleriyle yksek mukavemetli hafif alaml yap eliklerini kaynak kabiliyetini etkileyen nemli faktrlerden biridir. Kaynak balantsndaki sertleme (Kaynak sertlemesi), genellikle ITABdeki maksimum sertlemeyle belirlenmektedir. eliklerin kaynanda snn tesiri altnda kalan blge iyapdaki tane bykl bakmndan u deiik blgeleri gsterir: ri taneli blge nce taneli blge Ksmen dnmeye uram blge yap deiikliine uramam blge
Btn eritme kaynak yntemlerinde zellikle, elektrik ark kaynanda souma hz, sertleme eilimi fazla olan eliklerde, gereken nlemler alnmad zaman snn
- 10 -
Kaynak Teknii Ders Notlar tesiri altnda kalan blgeler eliin su verme ileminden sonraki sert yaps olan Martenzit yapsnn oluumunun salayacak iddettedir. Ancak erime blgesi iin byle bir tehlike yoktur; zira elektrot reticileri tarafndan, kaynak metalinin bileimi, hzl souma halinde dahi sertleme oluturmayacak ekilde ayarlanmtr. Isnn tesiri altnda ki blgede sert ve krlgan bir yapnn ortaya kmas, souk atlaklarn olumasna neden olmaktadr. Kaynaktan sonra ortaya kan i gerilmelerin, alma koullarnda ki zorlanmalarn ve kaynak banyosundan yaylan hidrojen etkilerine birbiri zerine akmas ve sertleen blgenin plastik ekil deitirme zelliinin olmamas nedeni ile klcal atlaklar olumaktadr. Genellikle yzeyden grnmeyen bu atlaklar zamanla kritik bykle eriince, hi beklenmedik bir anda ve byk bir hzda (elik ierisindeki ses hznn yaklak 1/3 kadar) parann kaynak dikiine paralel olarak boydan boya krlmasna neden olur. II. Dnya sava devam ederken ABD ina edilmi Liberty tipi ileplerin byk bir blm bu gevrek krma olaynn kurban olmu ve gemiler aniden iki paraya blnerek batmtr. Bu atlaklar genellikle erime izgisine ok yakn olduklarndan (esas metal tarafnda) bazen bir birleme hatas gibi deerlendirilerek kusur kaynakya veya kaynak metaline yklenir. Ancak bu olayda gerek neden eliin sertleme eilimidir. Sertleen elikler ancak zel nlemler alnarak kaynak edilmelidir. Genellikle eriyen ve snn tesiri altndaki blgede, mmkn olduu kadar ince taneli bir yap elde edilmeye allr; bu sayede dayanm ve ekil deitirme kabiliyeti ayn anda iyiletirilmi olur. Bu durumda, her eyden nce ksa sreli kaynak s evrimi ile ok pasolu kaynakla ulalabilir. Bu durumda altta ki pasolar ince taneli, yeniden kristallemi yap oluturulabilir veya daha sonradan uygulanacak bir sl ilemle, rnein normalizasyon veya yeniden kristalletirme tavlamasyla ince taneli yap elde edilebilir. Ancak ikinci seenek maliyetlerin drlmesi amacna uygun dmez ve nedenle nadiren uygulanr.
- 11 -
BLM 3. KAYNAK YNTEMLERNN DER MALAT YNTEMLERYLE MUKAYESES Bir rnn ortaya karlmasnda, birok imal yntemi bir arada kullanlmaktadr. Bu yntemlerin seiminde ve oranlarn saptanmasnda, teknik, ekonomik ve olabilirlik ynlerinden bir deerlendirme yaplmas gerekmektedir. Burada kaynak yntemi imalatta kullanlan dier retim yntemleriyle mukayese edilecektir: 3.1. Kaynak-Perin Kaynak balantlar, son yllarda nemini arttrm ve elik inaat, basnl kap ve gemi inaatnda tamamen perin balantlarnn yerini almtr. Kaynak uygulamasnda ayn dayanm snrlarnda kalmak kouluyla perin balantlarna gre kaynak konstrksiyonlarn birleme noktalarnda (dm noktalar) ek levhalar, bindirme konstrksiyonlar ve az da olsa perin, perin delikleri ve kafalar olmad iin arlktan %25e varan bir tasarruf ortaya kmaktadr Delik blgelerindeki entik etkisi nedeniyle perin birletirilmelerinde malzeme dayanmnn %60-80i, kaynak birletirilmelerinde ise %70-90 dayanm hesaplar iin esas alnmaktadr. Perinleme ileminde gerek n hazrlama ve gerekse uygulama aamalarnda gerekli olan iilik daha byk boyutlarda bulunmaktadr. Buna karn, kaynak dikilerinin yeterli bir kontrol ve muayeneye tabi tutulmalar gerekli bulunmaktadr. retim aamasnda deiiklik yaplmas gereksiniminde, perinlenme ile daha kolay gerekletirilir. Kaynak birletirmelerinde, s etkisi altnda kalan blgelerde ortaya kan ve byklkleri seilen yntemlere bal olan, yapsal deimeler, i gerilmeler ve distorsiyonlarn da gz nnde bulundurulmas gerekmektedir. Kaynak ile birletirme, perinle birletirmeye gre u stnlklere sahiptir:
Kaynak, arlk ve iilikten tasarruf salar. Kaynak, perine gre daha iyi bir szdrmazlk temin eder. Kaynakl balantlarn mukavemeti, perinli birletirmelerden daha yksektir. Kaynak ile daha ucuz ve kolay tasarmlar gerekletirebilmektedir.
3.2. Kaynak-Lehim Lehimleme ileminde birletirilecek paralar, lehim malzemesinin ergime scaklna kadar stlmaktadr. Esas olarak lehim malzemesinin ergime scakl ana malzemenin scaklklarnn altndadr. Bu nedenle ssal bir sorun ortaya kmaktadr.
- 12 -
Kaynak Teknii Ders Notlar Lehimleme sonu elde edilen birlemenin dayanm, lehimleme teknii ve lehim malzemesine bal olarak ortaya kmakta ise de, kaynakla birletirmeye kyasla daha dktr. Kaynak uygulamasnn g olduu konstrksiyonlarda, malzemeden gelen zorluklarda lehim, kaynak ileminin yerini alabilmekte ve s etkisinin az olmas gereken birletirmelerde uygulama snrn geniletmektedir. 3.3. Kaynak-Yaptrma Yaptrma ileminde, birletirilecek malzemeye gre scak veya souk yaptrclar seilebilir. Metalsel malzemede ssal bir sorun ortaya kmamaktadr. Buna karn, birleme blgesi zellikle scakln artmas ile eilme ve darbeli zorlamalara kar duyarlla sahip bulunmaktadr. Uygulamada yaplacak deiikliklerle zelliklerin arttrlmas orannda maliyette de artmalar grlmektedir. Birleme blgesinin dayanm, yaptrc ile para arasndaki afiniteye bal olarak ortaya kmaktadr. Yaptrma yolu ile birletirme, zellikle farkl malzemelerin birletirilmesinde, ekil dayanmlarndan yararlanlarak sandvi yaplarn oluturulmasnda, uygun bir yntem olarak tanmlanabilmektedir. 3.4. Kaynak- Dkm Bir konstrksiyonun oluturulmas veya bir parann imalinde, dkm veya kaynak yntemlerinden birinin seilmesinde, teknik ve ekonomik bak as arlk kazanmaktadr. Kaynak konstrksiyonlar, dkm konstrksiyonlara kyasla, darbeli zorlamalar karsnda daha az hassasiyete sahiptir. Kaynak konstrksiyonlarla daha ince kesitler oluturulabildiinden %50ye varan arlk tasarruflarna ulalabilmektedir. Bu zellik, malzeme ve ilem sresinden tasarruflar anlamn tamaktadr. Kaynak konstrksiyonu, ayr form ve malzemelerin bir araya getirilmesinde de daha byk bir serbestlie sahip bulunmaktadr. Dkm yntemi zellikle kk paralarn ok sayda imalinde stnle sahiptir. rnein, motor bloklar, dililer, dili kutular, vana, musluk, tekerlek, yatak vb. gibi... Byk makine paralarnda, zellikle kk toleranslar ngrldnde, rnein torna, freze, planya gibi tezgah gvdelerinde, sl gerilmelerde elverisiz arplmalar ortaya kabildiinden, dkm yntemi ile imal edilmeleri tercih edilmektedir. Giyotin, pres, ahmerdan gibi tezgahlar ise ekonomiklik nedeni ile kaynak birletirilmeli olarak biimlendirilmeye uygun bulunmaktadr. Malzeme uyumu asndan, rnek olarak anmaya dayankl yzeylerin oluturulmasnda ve kk paralarda ana konstrksiyonu ortaya karlmasnda her iki yntemde bir arada yararlanlmaktadr. Dkm paralara gre kaynakl konstrksiyonda malzeme daha uygun ekillendirilebildiinden daha hafif, fakat daha rijit imalat mmkndr. Daha gzel ve amaca daha uygun konstrksiyonlar yaplabilir. Model masraf olmad iin, az sayda imalat yaplacaksa, paradan ve teslim sresinden tasarruf edilir. Iskarta para adedi ok daha az olur ancak tam bir karlatrma iin para bykl ve imal edilecek para adedini gz nne almak gerekir. Kaynak konstrksiyonlarda dkm konstrksiyonlara gre, zellikle byk dili arklar, kay kaynaklar, dili kutular ve benzerlerinde %50ye kadar varan bir arlk tasarrufu salanabilmektedir.
- 13 -
Kaynak Teknii Ders Notlar Kaynak balantlarnda, malzemede kaynak sonucu oluan ve tespiti ok zor olan i gerilmeler, ekmeler ve arplmalar nemli sakncalardr. Kaynak edilen blgedeki malzeme ergiyip katlatnda yaps dkm yaps niteliinde olur. Kaynak dikiinden malzemeye gei blgesindeki kristal yap fark (dkm madde yaps) mukavemete etki eder. Bununla beraber uygun bir sl ilemle (gerilmeleri giderme tavlamalar yaplarak) saylan mahzurlar byk lde azaltlabilir. Boyut toleranslar bakmndan da son pasonun paralar tavlandktan sonra verilmesi gerekir. Kaynan kalitesi, dolaysyla konstrksiyonun mukavemeti byk lde malzemeye, kaynak metoduna ve personele baldr. Kaynak kalitesinin kontrol de zel ve pahal lme metotlar gerektirir. Kaynak dikilerindeki i gerilmelere, zorlanma sonucu oluan d gerilmelerin eklenmesiyle ok eksenli gerilme hali, bunun sonucunda da aniden vuku bulan gevrek krlma meydana gelebilir. Kaynak ile dkm ynteminin karlatrlmasnda ise u farklar gze arpar: 1. Kaynakta model masraf yoktur. 2. Kaynak tamiratta stnlk salar. 3. Allm kuma dkm ynteminde 6mmden ince paralarn eldesi zor olmasna karn, kaynakta 6mmden ince paralar ile yaplan konstrksiyonlar bir zorluk gstermez. 4. Kaynak perinde olduu gibi dkmde de arlktan tasarruf salar. 5. Yalnz ok sayda yaplan retimler de ekonomik adan dkm stnlk gsterir. 3.5. Kaynak - Dvme Dvme ile elde edilen paralar uygun bir lif ynlenii ile byk bir yapsal tokluk gstermektedir. ekil verme ileminde malzemenin yapsal durumunda dzgnlemektedir. ok sayda olmak koulu ile basit paralar ekonomik olarak dvlerek ekillendirilmektedir. Byk ve kark biimler paralarn ekillendirilmelerinde ise, belirli zorluklar ortaya kmaktadr. Bu durumlarda kombine bir yapm bir zm olarak dnlmekte, dvlerek ekillendirilmi paralar kaynak birletirmeli olarak bir araya getirilmektedir. Sonu olarak, bu imal yntemlerinin karlatrlmasnda kesin bir yargya varmak mmkn olmaktadr. Karlatrmada ele alnan zellikler ise, genel bir bak asnda geerliliklerini korumaktadrlar. Gerek bir karlatrma iin, ok sayda faktrn varlnn da bilinmesi gerekmektedir.
- 14 -
BLM 4. KAYNAK YNTEMLERNN SINIFLANDIRILMASI VE ZEL KAYNAK YNTEMLER 4.1. KAYNAK YNTEMLERNN SINIFLANDIRILMASI
1. Uyguland Malzemenin Cinsine Gre

a) Metal Kayna b) Plastik Malzeme Kayna
2.
Yapl Gayesine Gre a) Birletirme Kayna iki veya daha fazla paray zlmez bir btn halde getirmek zere kaynak yaplmaktadr.
b) Doldurma Kayna bir i parasnn hacmindeki eksiklii tamamlamak

veya hacmini bytmek, ayrca korozyona veya andrc tesirlere kar korumak maksad ile zerine snrl bir alan dahilinde malzemeyi kaynak etmektedir. Mesela, kaplama, zrhlama ve tampon tabaka doldurmas gibi
3.
Teknoloji bakmndan a) Eritme Kayna: Malzemeyi yalnz scakln etkisiyle blgesel olarak snflandrlm bir ksmn eritip, bir ilave metal katarak veya katmadan birletirmektir. Ergitme kaynanda scaklk malzemenin ergitme noktasnn stne kadar ykselir.
b) Basn
Kayna: Genellikle ilave metal katmadan basn altnda malzemenin blgesel olarak snflandrlm bir ksmn stp birletirmektir. Basn kaynanda scaklk, kaynak yaplacak yzeylerin yumuatma noktasna kadar eriir, bazen ok kk yzeylerde ergimede olabilir.
4.
ekil Bakmndan a) Aln kayna b) Ke (bindirme) kayna Usul Bakmndan a) El kayna: Kaynak, yalnz el ile sevk edilen bir kaynak aleti ile yaplr.
5.
b) Yar Mekanize Kaynak: Kaynak aleti, el yerine ksmen mekanize edilmi bir
vasta ile sevk edilir
c) Tam Mekanize Kaynak: Kaynak aleti, el yerine tamamen mekanize edilmi

bir makine ile sevk edilir.
d) Otomatik kaynak: Gerek kaynak ilemi gerekse i parasnn deitirilmesi

gibi, btn ana ve yardmc ilemler tam olarak mekanize edilmitir.
- 15 -
Kaynak Teknii Ders Notlar Eritme Kayna Usulleri Metallerin eritme kaynanda balca aadaki usuller kullanlr. Dkm eritme kayna Elektrik diren eritme kayna Gaz eritme kayna Elektrik ark kayna Karbon ark ile kaynak Metal ark ile kaynak Koruyucu gaz ile kaynak A. TIG Kayna a. Normal TIG Kayna 3 b. Plazma TIG Kayna c. Ark Atom Kayna B. MIG Kayna a. Normal MIG Kayna b. Aktif Gazla MAG Kayna Elektron bombardman ile kaynak Lazer n ile kaynak Basn kayna usulleri Metallerin basn kaynanda balca aadaki usuller uygulanr. Souk Basn Kayna Ultrasonik Kaynak Srtnme Kayna Ocak Kayna Dkm Basn Kayna Gaz Basn Kayna Elektrik Diren Kayna Elektrik Ark Basn Kayna Difzyon Kayna 4.2. ZEL KAYNAK YNTEMLER
Kaynak yntemlerinin snflandrlmasnda, ana kaynak metotlarnn yan sra birletirme ve kesme amacyla kullanlan ve oksi-asetilen alevi, elektrik ark ve elektrik direncinin dnda bir s kayna kullanan olduka eski ve baz yeni yntemler de mevcuttur. Aada bu zel kaynak yntemleri kasaca tantlmtr. 4.2.1. Dvme Kayna Genel anlamda dvme kayna terimi scak ekillendirme scakl aralnda deformasyonla gerekletirilen kaynaklama ilemi olarak tarif edilebilir. Birleme blgesindeki ba bu blgede gerekletirilen olduka yksek orandaki deformasyonla salanr. n ekillendirilmi ve ounlukla demir ve elik paralar yksek scaklkta dvlerek oksit, atmosferik kirleticiler ve cruf gibi ksmlar birleme yzeylerinden uzaklatrlarak atomlar aras ban oluumu salanr. Bu
- 16 -
Kaynak Teknii Ders Notlar yntem zincir halkalarnn birletirme ileminde ve ayn zamanda tp, kl ve hatta gemi apalar gibi byk paralarn yapmnda da kullanlabilir. Bu yntemin baz yeni uygulamalarnda oksidasyonu nlemek amacyla s indksiyon stma ile salanmaktadr. Bu durumda daha dk oranlardaki deformasyon yeterlidir. Bu metodun en nemli uygulamalarndan birisi tp ve borularn retimidir. Tpler zel bir hadde tezgah vastasyla ekillendirildikten sonra boyuna birleme yksek frekansl indksiyon kayna ile salanr. Operasyon frekans optimum nfuziyet derinlii salayacak ekilde seilmelidir; frekans art nfuziyet derinliini azaltr. Is ayn zamanda birletirme yzeylerinden akm geirilerek de salanabilir. Dvme kaynann dier bir ekli souk kaynaktr. Bu yntemde s kayna kullanmadan ve basn ani bir darbe (vuru) eklinde uygulanr. Bu metot elektrik tellerinin birletirilmesi gibi kk paralarn kayna ile snrlandrlmtr. 4.2.2. Srtnme Kayna Kaynak teknolojisinde son yllarda olduka yaygnlaan bir yntemdir. Srtnme kayna iin gerekli s, kaynak edilecek iki parann birbirine mekanik olarak srtnmesi ile elde edilir. Paralardan birisi sabit iken zerine eksenel basn uygulanan dier para sabit para zerinde dndrlr ve ok dar bir blgede ar scaklk art salanr ve basncnda etkisi ile kaynak ilemi gerekleir. Olduka dar bir blge yksek scakla maruz kald iin benzer olmayan malzemelerde kolaylkla kaynaklanabilmektedir. Bu ilem esas olarak geni, byk ubuklarn ve borularn aln kayna iin kullanlr. lem srasnda d bir s kayna kullanlmaz. Birletirilecek paralarn ular dk bir basnla bir araya getirilir. Hareketli ve sabit paralar arasndaki srtnme, kaynak oluumu iin gerekli sy retir. Metal yzeyleri plastik hale geldiinde dndrme hareketi durdurulur ve byk bir basnla birbirlerine bastrlr. Bugn srtnme kayna eitli endstri dallarnda ok geni bir imalat ktlesi tarafndan kullanlmaktadr. 4.2.3. Difzyon Kayna Ayn zamanda kat faz balants olarak da bilinen bu yntem son yllarda ABD.de ve Sovyetler Birliinde yaplan uzun aratrmalarn konusu olmutur. Kullanld balca iki nemli yer nkleer ve uzay endstrisidir. Difzyon kayna, ayn veya farkl, ounlukla metal malzemelerin birletirilmesinde kullanlr. Genel olarak difzyon kayna, birbirleriyle temasta olan yzeyler arasnda minimum makroskobik deformasyon ile belirli bir sre s ve basn uygulayarak kontroll difzyon ile oluturulan kat hal kaynadr. Sabit halde atom difzyonu yolu ile metalurjik balantnn olutuu difzyon kayna, scak pres kaynann bir eklidir. Difzyon kaynanda, souk pres kaynann aksine, rekristalizasyon scaklnn stndeki scaklklarda, daha az basn kuvveti ve ekil deiimi ile alr. Difzyon kayna uygun ekilde hazrlanm yzeylerin yksek scaklk (genellikle 0,5 Te zerinde) ve basn altnda yeterli srelerde birbirleri ile temas halinde bulundurulmalar ile gerekletirilir. Bu yntemde meydana gelen deformasyon miktar snrl olup birleme difzyonla salanmaktadr
- 17 -
Kaynak Teknii Ders Notlar Bu yntemde en nemli kaynak parametreleri, kaynak scakl, basn sresi, ekil deitirme oran, yzey kalitesi ve koruyucu atmosferdir. Kaynak scakl, atomlarn hareketini (difzyon) ve birletirilecek yzeylerin temizlenmesini kolaylatrr. Gereinden yksek scaklklar, tane irilemesine ve dayanm dmesine yol aar. Istma genellikle elektriksel indksiyon, diren ve yksek frekans teknikleriyle gerekletirilir. Difzyon kaynanda yzey koullar, proses parametrelerini deitirerek ve difzyonu hzlandran ve baz zararl metaller aras bileiklerin oluumunu nleyen ara malzeme tabakalar kullanarak kontrol edilebilir. Alminyum alamlarnn difzyon kaynanda krlgan ve olduka kararl olan alminyum oksidin paralanabilmesi iin belirli bir miktar deformasyon zorunludur. Boron fiberle desteklenmi alminyum ve titanyum gibi birok kompozit malzeme bu yntemle retilebilir. 4.2.4. Hadde Kayna Hadde kaynanda iki veya daha fazla metal sac bir hadde merdanesinden ayn anda geirilerek birleme salanr. Scak veya souk olarak gerekletirilebilir. Benzer veya benzer olmayan malzemeler arasnda olduka kuvvetli bir ba oluturulabilir. Yzeyin bir ksm ba oluumunu nleyen bir malzeme ile kaplanarak belirli blgelerde kaynaklanm metal levhalar elde edilebilir. Bu usuln en ok kullanld uygulamalardan birisi buzdolaplarndaki buzluk panellerinin veya gne enerjisi kollektr panellerinin retilmesidir. Bu panellerde balantsz noktalar geniletilerek soutucu svnn ak iin akma patikalar oluturulur. Bir zamanlar maliyeti olduka yksek olan tp imalini gerektiren paralarn fabrikasyonu gnmzde bu yntemle kolay bir ekilde ve dk maliyetle gerekletirilebilmektedir 4.2.5. Ultrason Kayna Ultrason kayna 950li yllarda gelitirilen bir yntemdir. Bir kat hal prosesidir ve birletirme yksek frekansl titreim enerjisinin blgesel olarak bir arada tutulan yzeylere uygulanmas ile salanr. Temas yzeylerinde bir miktar scaklk art olmasna ramen, hibir zaman ergimeye sebebiyet verecek kadar yksek bir deere ulamaz. Ultrason kaynann kullanm alan sac, folyo ve tel gibi ince paralarn birletirilmesi ilemleri ile snrlandrlmtr (Al iin 2.5 mm ve sert metaller iin 1 mm st kalnlk snrdr). Bu yntemle alminyum ve bakr alamlar, plastik malzemeler, cam ve beton gibi malzemelerin kaynanda kullanlabilir. ayrca farkl malzemelerin birletirilmesinde de baar ile tatbik edilebilir. Ultrasonik kaynak makineleri 2500 W gcne kadar ve 20 KHz alma frekansnda imal edilebilir. Mikro kaynak tekniinde kullanlanlarn gc 100 ila 600 W'dr. Ultrason kaynanda birletirilecek paralar, hareketli ultrasonik frekansla titreen sonotrot ile sabit duran bir altlk arasna konur ve kk bir kuvvetle bastrlr. Sonotrot tarafndan oluturulan ultrasonik titreimler, yzeye paralel olarak stteki paraya iletilir ve temas yzeylerinde izafi bir harekete neden olur. Ultrasonik diki kaynanda bindirilen saclar dnen tekerlek eklindeki sonotrotlar tarafndan senkronize altrlan altlk makaralarna bastrlr. Tekerlek eklindeki
- 18 -
Kaynak Teknii Ders Notlar sonotrotlarn levha titreimleri stteki i parasna iletilir. Kaynak yaplan metallerde yeterli bastrma kuvveti titreim amplitt salandnda, i parasnn her iki deme yzeyine przlklerin tepelerinde titreimler akmaya balar. Ayn zamanda yzey tabakas (oksitler, pislikler ve gazlar) kesme zorlamasyla yrtlarak kenarlara doru kayar. Bylece oluan s, malzemelerin kaynak blgesinde sv benzeri bir durum hasl ederek, yeterli derecedeki yaklatrma sayesinde, kaynak yaplan her iki blgede atomsal mertebede birletirme kuvvetleri etkili olur. ekil deitirme ve scaklk yklemesiyle de yeniden kristalleme balar. Kaynak blgesinde kayna takiben yeni bir tane yaps oluur. Bugn ultrasonik titreimler yardm ile ince metal ve termoplastik folyolar, entegre devrelerinin k telleri kolaylkla kaynatlabilmektedir. 4.2.6. Almina Termit Kayna Bu yntemde stma ve birleme, alminyum ve demir oksit arasndaki reaksiyonla elde edilen ar stlm sv metal ve cruf tarafndan salanr. Oluum serbest enerjisi dk bir metal oksit, oluum serbest enerjisi yksek bir metal ile yakn temas halinde bulunduklar anda, metal oksit ekzotermik bir reaksiyonla redklenir. Termit terimi bir ksm ince alminyum toz ve ksm demir oksitten ibaret olan mekanik karm simgelemektir. Bu karm zel bir ateleyici toz ile yaklarak bir kimyasal reaksiyon meydana getirir (ateleme scakl 1150 C'dir). 30 saniye ierisinde 2750 'C 'in zerinde bir scaklk elde edilebilir. Ar snm sv demir nceden hazrlanm birleme noktasna dolarak hem snma ve hem de ilave metal grevi grr. Dkmde olduu gibi sv metal gidii ve katlama bzlmesini telafi iin yolluk ve kclarn nceden hazrlanm olmas gerekmektedir Bu yntem tren raylar gibi ar ve byk paralarn kaynak ilemlerinde kullanlr. 4.2.7. Elektron In Kayna Elektron n ile yaplan kaynan ilk pratik uygulamalar nkleer reaktr, roket ve uak yapm gibi tekniin yeni alan alanlarnda kendini gstermitir. Elektron n kayna, elektronlarn yksek vakum altnda hzlandrlmalar sonucu kazandklar kinetik enerji kullanlarak gerekletiren bir kaynak yntemidir. Bu yntem iin g kayna olarak vakum tplerine benzeyen bir elektron tabancas kullanlr. Katot ok sayda elektronu dar verir ve bu elektronlar hzlandrlarak 0.25-1 mm apnda yksek enerji younluklu bir demet eklinde odaklanr. Elektronlarn kinetik enerjileri sl enerjiye dntrlerek i parasnn ergimesi ve buharlamas salanr. Buhar deliinin nndeki sv metal boluu doldurmak iin akar; bu sebeple dar aralk ilave metal kullanmadan doldurulur. Gerekli grlmesi halinde ilave metal kullanlabilir. Elektronlar, metal yzeyine arptklar zaman enerjilerinin byk bir ksm sya dntnden metal erir. Bu nedenle, elektron n kayna uygun biimde odaklanm ve erime salayacak kadar enerji kazandrlm (hzlandrlm) elektron nnn metale arparak, durmaya zorlamas prensibine dayanr. Burada kullanlan zel malzemelerin kayna, imdiye kadar allm yntemler ile tatmin edici bir ekilde yaplamadndan, elektron n uygulanm ve ok iyi sonular alnmtr. Bu yntem ince ve kaln kesitler, birbirinden farkl kalnlktaki kesitler, sertletirilmi veya yksek scaklk malzemeleri ve benzer olmayan metallerin kaynanda rahatlkla kullanlabilir. Gnmzde refrakter ve nadir metallerin, yksek scaklk ve korozyona dayankl alamlarn ve eliklerin kaynanda bu yntemin
- 19 -
Kaynak Teknii Ders Notlar kullanlmasnda byk deneyim kazanlmtr. Bugn elektron n cihazlar byk metal ktklerden, elektronik mikro devrelere kadar tm elemanlarn kaynanda rahatlkla kullanlmaktadr. Ancak tek ve byk dezavantaj vakum kamaras gerektirmesidir. nsanolunun uzayda daha fazla yol almas ve dier gezegenlerde bilimsel istasyonlar kurulabilmesi iin ok gelitirilmi birletirme yntemlerine gereksinimi vardr. phesiz elektron n ile kaynak uzay boluunda kullanlacak yntemlerin banda gelir. 4.2.8. Lazer In Kayna Lazer teknolojisinin hzl geliimi, lazer nnn metallerde ve plastik malzemelerde birok imalat sorununun zm iin olanaklar dourmutur. lazer, elektronik ve elektrik endstrisindeki ince tel veya levha kalnlnda, ultrasonik kaynak yntemine rakip olarak ortaya kmtr. lazer n ile kaynak, kesme ve ileme; konsantre edilmi enerji nlarnn (elektron n, plazma jet v.s.) kullanlma tekniklerinden bir tanesidir. Allm kaynak yntemlerinin kullanlmad durumlar iin gelitirilmi bir kaynak yntemidir. Lazer kaynanda s kayna olarak santimetre kare alan bana 10 kW zerinde g younluu salayan odaklanm lazer nlar kullanlr. Yksek younluklu n, sv havuz ile evrelenmi ok ince bir buharlam metal kolonu retir. Lazer ilerlerken, sv kanal iine akarak derinlik: genilik oran 4:1'den yksek olan bir diki meydana getirir. Bu diki genilii genellikle 0.025 mm'den daha kktr. Lazer n kayna, ilave metal kullanmadan yaplan basit ergitme kaynaklarnda ok verimlidir. Gerekli grlmesi halinde ilave malzeme kullanlabilir. Lazer yntemi ile retilen derin nfuziyetli kaynaklar elektron n kaynaklarna benzerdir, fakat lazer n yntemi baz belirgin avantajlara sahiptir: 1) Vakum ortam gerektirmez, 2) X- nlar retilmez, 3) Lazer nlar kolaylkla istenilen ekle sokulup, istenilen yere reflektif optik cihazlarla ynlendirilebilir, 4) Hafif bir n sz konusu olduu iin i paras ile kaynak tehizat arasnda fiziksel bir temasa gereksinim duyulmaz. In effaf malzemelerden geerek kaynan effaf kaplarda yaplmasna imkan salar. Aslnda bir eritme kaynak yntemi olan lazer Kaynanda g younluu ok yksek olup, kaynak zaman olduka ksadr ve toplam s girii 0.1-10 joule aralndadr. Bu sebeple lazer n kayna entegre devrelere ve kk elektriksel paralara kurunun birletirilmesi vb. ilemlere uygun olup elektronik endstrisinde olduka yaygn ve ekicidir. Ancak g younluu, malzeme kuvvetle buharlamadan eriyecek ekilde ayarlanmaldr. Lazer n kayna tehizat olduka pahal olup operasyon iin ksmen deneyimli personel gerektirir. Endstriyel lazerlerin birou dikkate deer oranda yksek g kullanmaktadr. Bunun iin lazer nlar kaynak blgesinden olduka uzak mesafelerde bile insan gz iin ciddi tehlikeler arz ettiinden, gzlerin korunmas byk nem tamaktadr.
- 20 -
4.2.9.
Plazma Ark Kayna
Temel olarak TIG kaynak ynteminin bir uzants olup, bu yntemde TIG kaynann konik eklindeki ark eitli dzenlemelerle bzlerek ince silindirik hale getirilmitir. Bir plazma ark fleci, ucunda kk bir delii bulunan meme ile bu memenin merkezindeki Tungsten bir elektrottan olumutur. Plazma gaz, bu i ie gemi dairesel meme ile elektrot arasndan geerek delikten dar kar. Elektrot ile meme (transfer olmam ark) veya i paras (transfer olmu ark) arasnda ark stunu meydana geldikten sonra, basnl plazma jetinin oluturulmas iin iyonize olan gaz delikten dar pskrtlr. Meme ok iyi soutulduundan ark ie doru bzlr, bylece ark stununun scakl 10000-20000 K arasnda bir dereceye ykselir. Plazma ark, serbeste yanan bir arktan farkl olarak, ok iyi bir ekilde su ile soutulan bir bakr memenin iinde daralan bir arktr. Ark genellikle erimeyen bir elektrot ile para arasnda yanar. Plazma memesi akmszdr. Meme deliinin iinden, ark iinde yksek scakla erien, soy bir gaz (genellikle Argon) akar. Plazma memesinin ekli ve plazma miktar sayesinde ark, deiik kaynak ileri iin geni snrlar iinde optimize edilebilir. Plazma ark ile kaynak, kesme, rendeleme, oyuk ama, doldurma ve hatta tavlama ilemleri yaplabilir. zellikle oksi-asetilen yntemi ile kesilemeyen seramikler, alminyum, bakr ve alamlar, paslanmaz elikler rahatlkla plazma ark ile kesilebilir malzemelerdir. 4.2.10.Toz Alt Kayna Bu yntem ile ikinci dnya savanda kaln salarn, gemi ve tank zhlarnn kaynatlmas iin gelitirilmitir. Toz alt kayna ilk defa 1933 ylnda, ABD.de bulunmu ve 1937 ylndan itibaren Avrupada uygulanmaya balanmtr. Toz alt kayna, temel olarak bir elektrik ark kaynadr. Kaynak ark, otomatik olarak kaynak yerine gelen plak bir elektrot ile i paras arsnda meydana gelir. Ayn zamanda, kaynak yerine devaml olarak bir toz (granl fluks battaniyesi) dklr ve ark bu tozun altnda yanmas nedeniyle, bu usule kapal veya rtl elektrot ark kayna ad verilir. Fluks iyi bir elektriksel iletkenlik amacyla bakrla kaplanm tel elektrotun hemen nne ylr. Ark tamamyla fluksa gml olduu iin, ok az alev grlebilir. Toz fluks sv metal iin mkemmel rt grevi grr. Ergiyik metal havuzcuu geni olduundan, empritelerin giderilmesi iin iyi bir cruf oluturma ortam ilevini grmektedir. Fluksun bir ksm ergir ve cams bir fazda katlaarak kaynak dikiini kaplar ve ergiyik fluks ile birlikte kaynak havuzunun souma hzn azaltarak snek bir kaynak dikiinin oluumu salanr. Souma esnasndaki farkl sl bzlme neticesi katlaan fluks kendiliinden krlr ve kolaylkla yzeyden ayrlabilir. Fluksun ergimeyen ksm ise vakum ile emilerek yeniden kazanlr ve tekrar kullanlabilir. Toz alt kayna otomatik bir kaynak usul olmann yannda, yksek gl bir kaynak usuldr. Bir paso ile 85 mm. iki paso ile 180 mm. ve ok paso ile 300 mm. kalnlna kadar paralarn kaynan yapmak mmkndr. Kaynak yaplabilecek en ince sac ise, 1,2 mm.dir. Bu usulde normal el kaynana nazaran elektrot teli daha yksek bir akm iddeti ile yklendiinden olduka geni bir kaynak banyosu elde edilir ve dolaysyla da daha derin bir nfuziyet salanr. Kullanlan kaynak telleri, yksek kaliteli ve bilhassa elektrik ocaklarnda eritilerek retilen eliklerdir. Normal tellerden fark, manganez miktarnn yksek oluudur. 4.2.11.Atomik Hidrojen Kayna
- 21 -
Kaynak Teknii Ders Notlar En eski gaz alt kayna yntemidir. Bu metotta ark bir tutucuya balanm Tungsten elektrot vastasyla oluturulur. parasnn elektrik devresi ile balants mevcut deildir. Koruyucu gaz olarak kullanlan hidrojen gaz ark boyunca hareket ederek yksek scaklkta molekler halden atomik hale geer. Sistemden s alarak oluan kararsz haldeki atomik hidrojen tekrar molekler hale geerek atmosferik oksijenle birleir ve yanar. Hidrojen atomlarnn birlemeleri ve daha sonra oksijenle yanmas ok belirgin bir blgesel stma etkisine sahip alev teekklne sahip olur. Is tesiri altnda kalan blgede ok yksek bir scaklk deeri ve alma hzna ulalabilir. Ark iin alternatif akm kullanlr. 4.2.12.Ark Saplama Kayna yar otomatik bir kaynak yntemidir. Genellikle metal tespit elemanlarnn, delik veya tapa amadan metal levhalara, kirilere birletirilmesini salar. Cvatalar, vidalar, perinler ve saplamalar bu yolla birletirilebilir. Is kayna bir arktr. Enerji kayna, bir elektrik kaynak transformatrdr. Kaynak makinesindeki kontrol, elektrik arkndaki akm belirler. Akm ayarlar, malzeme trne ve saplama boyutlarna gre deiir. Kontrol nitesi ark sresini kontrol eden bir zamanlayc ierir. Kaynak bir saplamay tabancaya yerletirir. Tabanca esas metal zerine konumlandrlr. Tabanca zerindeki bir anahtar, kaynak evrimini balatr. 4.2.13.Souk Basn Kayna Bu yntemde d bir s kayna kullanlmaz. Metalleri birletirmek iin byk basnlar uygulanr. Sadece yzey moleklleri stlr ve kaynak oluturmak zere birletirilir. Bu yntem genellikle alminyum-alminyum, bakr-bakr ve alminyumbakr gibi yumuak metalleri birletirmek iin kullanlr. Gvenilir kaynak dikileri elde edilir. Aln ve bindirme tipi birletirmeler yaplabilir. Birletirilecek metal yzeyleri ok temiz olmaldr. Kayna oluturan enerji, genellikle hidrolik preslerle salanan yksek seviyeli basntr. Kaynak, metalle temas halindeki kalp yzeyleri ve hidrolik basn tarafndan kontrol edilir.
4.2.14. Elektro-cruf Kayna

Kaln metallerde eitli kaynaklar oluturmakta kullanlr ve ar paralarn dik pozisyonda kaynanda uygulanan en yaygn bir yntemdir. Kaynak dikey olarak aadan yukarya yaplr. Kaynaa balamadan nce, iki esas metal arasna ve alt ksma, birka cm. kalnlnda cruf yapc madde yerletirilir. cruf elektrik iletkenliine sahiptir. Kaynaa balamak iin bir veya birka elektrot ile esas metal arasnda bir ark oluturulur. Elektrotlar bir besleme dzenei yardmyla srekli olarak beslenir. ok kaln paralarn kaynanda elektrotlar, yardmc bir dzenekte ileri-geri hareketi yapar. cruf ark ss tarafndan eritilir. cruf sv hale geldiinde ark sner ancak elektrik akm akmay srdrr. cruf, ilem boyunca sv halde kalr. Erimi cruf, esas metali ve srekli iletilen elektrotu eriterek bir kaynak metali oluturur. Balantlarnn her iki tarafnda, hareketli ve su soutmal iki bakr pabu, kaynak dikiiyle ayn hzda yukar doru hareket eder. Is miktar, akmla ve crufun fiziksel karakteristikleriyle kontrol edilir. Elektro-cruf kaynann ortaya kmas sonucu daha ince saclarn dik pozisyonda kayna iin yeni bir ynteme gereksinim duyulmu ve yaplan almalar sonucu elektro-cruf ynteminin adaptasyonu ile koruyucu gaz altnda zl elektrotlar kullanarak gerekletirilen yeni bir yntem gelitirilmitir. Bu yntem ile 15 mm. kalnlna kadar olan paralar dik pozisyonda hzl ve emniyetli bir biimde kaynak yapmak mmkn olmutur.
- 22 -
BLM 5.
GAZ ERTME KAYNAK YNTEM (OKS ASETLEN KAYNAI)
Kaynak iin gerekli snn bir yanc, dieri yakc olan gazlarn zel flelerinde kartrlarak yaklmasyla oluan alevden faydalanlarak yaplan kaynaa Gaz Eritme Kayna denir. Yakc gaz olarak oksijen kullanlr. Oksitlenme ve hzl alev oluturma yetenei olan bu gaz oksijen ve havadandr. Hava oksitleyici bir nitelii olmasna ramen indkleyici bir karaktere sahiptir. Oksijen+asetilen ile yaplan kaynak ilemleri ve tavlamada kapasitesi 0,5~30 mm, kesme ileminde ise 3~30 mm. Oksi asetilen alevi ile tavlama, kaynak ve kesme yapabilmek iin kaynaknn aada saylan avadanlklara ihtiyac vardr. 5.1. 5.1.1. KAYNAK ELEMANLARININ HAZIRLANMASI VE TANITILMASI Oksijen, Asetilen ve Kullanlan Tplerin Tantlmas
Oksi - gaz kaynak alevi, oksijen gaz ve asetilen gaz karmnn yaklmas sonunda ortaya kar. Kaynak alevinde kullanlan kaynak gazlarnn kaynak alevine kadar ayr tutulmas arttr. Bu gazlarn tanmas, depolanmas ve korunmas iin Tpler kullanlr. 5.1.1.1. Oksijen
Oksijen atom arl 16. renksiz, kokusuz ve tatsz bir gazdr. Oksijen younlanca (svlanca) mavi renk alr. Cisimlerin yanabilmesi iin oksijene ihtiyac vardr. Oksijen yakc grevi grr. Kaynakta kullanlan yanc gazlarn yaklmasnda da oksijen kullanlr. Oksijen en fazla havada ve suda bulunur. Suyun % 89 'u, havann % 30 'u oksijendir. Oksijen havann svlatrlmasndan veya suyun elektrolizinden elde edilir. Ekonomik olduundan kaynakta kullanlan oksijen, havadan elde edilir. Tplere doldurularak kullanm yerlerine sevk edilir. 5.1.1.2. Oksijen tp
150-200 atm. basncnda oksijenin depolanmasn, tanmasn ve kaynak yerinde kullanlmasn salayan silindir biimli depolara oksijen tp denir. 8.5-9 mm et kalnlnda, yksek dayanml elikten, dikisiz ve kaynaksz olarak yaplr. Ksa veya uzun boylu retilir. Tplerin deney basnc 200 atm olup iine 150 atm oksijen doldurulur. Ksa tpler 40 lt, uzun tpler 50 lt hacimlidir. Ksa tp ap140x1400 mm, uzun tp 200 x 1700 mm lsndedir. Dier tplerden kolay ayrt edilmesi iin mavi renge boyanr.
- 23 -
5.1.1.3.
Asetilen
Asetilen kolay yanc, parlak alevle yanan, renksiz, rk sarmsak kokulu ve karbonca zengin uucu bir gazdr. Oksijenle birlikte oluturduu alev 3500oC'lik scaklk verir. Asetilen doadan ta olarak elde edilen karpitin su veya bileikleriyle temas sonucu elde edilir. 1 kg karpit 560 g su ile birletirildiinde, 410 g karpit amuru (Kalsiyum hidroksit). 350 I asetilen ve 400 cal s aa kar (ekil 5.2}
Asetilen 2 atm, basntan fazla ykseltilmemelidir 2.5 atm. basntan sonra hidrojen (H2) ve karbon (C2) molekllerine ayrlarak s aa kar. Bu da ani patlamaya sebep olur. 5.1.1.4. Asetilen Tp
Asetilen tp, asetilen gaznn depolanmas ve tanmas iin kullanlr (ekil 5.3 ). Asetilen fazla basnta sktrlamaz. Piyasa da kullanlan tplerde 25 atm basn vardr. Bu nedenle tpler kaynakl olarak retilir. Oksijen tplerine gre daha ksa boylu ve byk apldr. Piyasada tpteki asetilenin arlna gre tp satlr. Asetilen tpleri 3-5 ve 10 kg arlklarnda piyasada bulunur. Asetilen tpleri sar, krmz veya turuncu renge boyanr. Asetilen tek bana tplere sktrlmaz. Asetilen aseton ve alkolden ok iyi erime yeteneine sahiptir. Bu nedenle tpn iine asetilen emici gzenekli maddeler konulur. Tpn 1/3 ' aseton ile doldurulur. 40 I 'lik bir asetilen tpnn iinde yaklak 13 I aseton vardr.
- 24 -
5.1.2.
Oksi-Asetilen Tplerinin Kurulmas
Oksijen ve asetilen tpne basn ayarlayclar taklr. Basn ayarlayclarna oksijen ve asetilen hortumlar kelepeyle balanr. Hortumlarn dier ucuna fle, kelepeyle balanr. Oksi-asetilen tpleri Sabit bir yere kurula bildii gibi bir araba zerine bindirilerek seyyar olarak da kullanlr(ekil5.4).
Oksijen hortumu 5-8.5 mm, asetilen hortumu 6-8 mm apnda olmaldr. Yksek basnca dayankl ve bezli hortum kullanlr. 4 m 'den uzun hortumlarn karmamas iin ekil 5.5 deki gibi birbirine balanmaldr. Oksijen hortumu mavi, yeil veya siyah olmaldr. Asetilen hortumu ise sar, krmz ve turuncu renklerde olmaldr. 5.1.3. fle ( Hamla, aloma ) Takm Elle hareket yetenei olan alev oluturucu kaynak elemanlarna fle denir. fleler genellikle pirin malzemeden yaplr. flelerin iki giri , bir k ucu vardr. Yan yana iki giri ucundan oksijen ve asetilen girer (ekil 5.6). Hamla knda karm yaplarak bek ucundan (meme) kar ve bir kvlcmla alev oluturur. Ayn
- 25 -
Kaynak Teknii Ders Notlar hamlaca gerektiinde kesme veya kaynak beki deitirilerek taklr. Bek zerinde bek numaralar yazar. Kaynatlacak para kalnlna gre bek seilir. Bek numaralar : 1 2 4 6 9 14 20 Para kalnlk lleri mm : 0.5-1 1-2 2-4 4-6 6-9 9-14 14-20 30 20-30
5.1.4. Basn Drclerin Tantlmas Tpteki basnc kullanma basncna dntrerek flece gnderen basn ayarlama elemanlarna basn drc denir. Tp ierisindeki basn deise de ayarlanan kullanma basnc hi deimez. Genellikle pirin malzemeden yaplr. Oksijen ve asetilen basn drc olmak zere iki tr basn drc vardr. Basn drclere " Manometre '' de denir. Ancak bu yanltr. Manometre lme yapar, sadece basn drc zerinde bulunan bir gstergedir. '' Basn ayarlayc veya basn drc '' demek daha dorudur. 5.1.4.1. Oksijen basn drcs 200 atm deneme basncnda test edilir. I50 atm alma basncnda oksijen tplerinde kullanlr. Oksijen basn drcsnn tpe balants konik ve dz rakorlu yaplr. Dz rekorlu balantda szdrmazl salamak iin conta kullanlr. Her tp deitirilmesinde contann yenisi taklmaldr. ekil 5.7 ' de oksijen basn drc paralar gsterilmitir.
- 26 -

ekil 5.7 Oksijen basn drc paralar
Oksijen hortumuna yksek basnl oksijen gnderilmez. Yksek basncn kaynaa bir yarar yoktur.1.5-5 atm kullanma basnc yeterlidir. Basn drc kelebein ve musluun kapal olup olmad kontrol edilerek tp vanas almaldr. Aksi takdirde hortumlara yksek basnl oksijen gidebilir. Bu da hortumlarn patlamasna neden olur. Basn drc oksijen vanas aldktan sonra ayarlanmaldr. Basn drcye giren gaz, ilk gstergede tpn basn deerlerini gsterir. Kelebek sa ynde dndrlr. Gaz, musluktan geerek hortumlara gider. Tp kapatlrken ters ilem yaplmaldr. Musluk ve kelebek kapatlmadan tp vanas kapatlmamaldr. 5.1.4.2. Asetilen basn drcs Asetilen basn drcs asetilen tpndeki yksek basnc drerek hortuma gnderen basn ayarlaycsdr. 40 atm. deneme basncna dayankldr. 25 atm. alma basncnda altrlr. Grn olarak oksijen basn drcsne benzer. Sar , krmz ve benzeri renklere boyanr. Asetilen basn drcs konik ve dz rakorlu retilir. Konik rakorlu basn drc tpn vanasna dorudan balanr. Dz rekorlu basn drcler de ise conta konularak rakor somunu sklr. Kurun veya plastik malzemeden zel yaplm conta kullanlr. Conta takldktan sonra sabun kp ile kontrol edilmelidir. Somunu anahtar ile skarken basn gstergelerinden tutulmamaldr. Basn gstergesi bozuk drcler kullanlmamaldr. 1-1.5 atm. basn kullanm iin yeterlidir. Tpn vanasn atktan sonra basn ayar yaplr. Basn kelebei gevetildikten sonra tp vanas kapatlr.
5.1.5. Asetilen Kazanlarnn Hazrlanmas

- 27 -
Karpitin (CaC2) su (H2O) ile temasn salayarak asetilen (C2H2 ) reten nitelere asetilen kazan denir. Sa malzemelerden yaplr. Pasa kar dayanmn artrmak iin boyanr. Asetilen kazanlar alma ekline gre eittir: 1. Karpitin suya dalp kmas ile alan kazanlar alak basnl kazanlardr. 0.5 kg/cm2 basnta gaz retir. Seyyar almalar iin kullanlr. Ortalama 2.5-3 kg karpiti bir defada zmler. 2. Suyun karpit zerine damlamasyla alan kazanlar orta basnl kazanlardr. 1.25 kg/cm2 basnca kadar gaz retir. ekmeceleri 5-10 kg'lk tr. Kontroll gaz retimi yapar. Normal byklkteki atlyelerde kullanlr. 3. Seri retim ve Kuru sistem ile alan kazanlar yksek basnl kazanlardr. 2 kg/cm2 basnca kadar asetilen retimi yapar. Byk atlye ve fabrikalarda asetilen tp doldurmakta kullanlr.
- 28 -
Karpit amuru kazan yaknna alm ve betondan yaplm bir ukur iine dklmelidir. ukur havalandrlmaldr. Yaknna yangn tehlikesi anlamna gelen iaretler konulmaldr. Asetilen kazannn bulunduu odaya grevlilerden baka kimse alnmamaldr. Ate, alev, sigara ve scak i paralar ile asetilen odasna girilmemelidir. Kazan alma sistemini bilmeyen kiilere kazan zerinde ilem yaptrlmamaldr. Her asetilen kazannn bir sulu gvenlii bulunmaldr. Kaynak flelerinin baland noktalara birer sulu gvenlik konulmaldr. Kazan kapaklar gaz szdrmamaldr. Kazan iine hava girmemelidir. Oksijen ve asetilen gazlarnn kvlcmla birleimi sonucu patlama olur. Asetilen odas ayr hacimde olmal ve darya alan kaps bulunmaldr. Asetilen odas srekli havalandrlmaldr. Mutlaka bir yangn sndrme tp konulmaldr. Asetilen odas yaknna yangn ve patlama anlamna gelen iaret konulmaldr.
5.2. ALEV AYARININ YAPILMASI Asetilen gaznn oksijenle birleerek yksek sveren aleve oksi-asetilen alevi denir. Metallerin eritilmesinde, stlmasnda ve yzeyin sertletirilmesinde kullanlr. Kaynak flelerinde oksijen ve asetilen karm miktarna gre eit alev oluur:
- 29 -
1. 2. 3. 5.2.1.
Normal alev Oksitleyici Alev (Oksijeni fazla alev) Redkleyici Alev (Asetileni fazla alev) Normal Alev
fleten uygun oranlarda kan asetilen ve oksijen karm aleve normal alev veya kaynak alevi denir. beyaz ekirdei kaln ve ak krmz renkle alev oluturur. kan alev yumuaktr. Normal alev , glge alevin ekirdek alev ucunda kaybolduu noktada ayarlanr. Bu alev elik dkm ve adi karbonlu eliklerin kaynanda kullanlr. Bunlar krom - nikelli , oksitli ve elektrolitik bakr gibi ince kalnlktaki elikledir.
5.2.2.
Oksitleyici Alev
fleten kan oksijen ve asetilen karm orantsz bir alevdir. Oksijen fazla , asetilen daha azdr. Alev ak mavi bir renk alr. ekirdek alevi ksa ve incedir. Tiz bir ses kartr. Sert bir alevdir. Oksitlenmenin malzeme bileiminde metalrjik bir deiim yapmad metallerde kullanlr. Bunlar da genellikle inko ve pirin gibi metallerdir.
- 30 -
5.2.3.
Redkleyici Alev
fleten kan asetilen oran fazla olan alevdir. Alevin rengi sar ve turuncudur. Alev ok yumuaktr. Beyaz ekirdek dnda uzun glge oluur. Asetilen fazlas karbonlayc zellie sahiptir. Bundan dolay''karbrl alev '' de denilir.
Yksek ve orta karbonlu alev, zellikle ince eliklerde kullanlr. Ancak nikelli elikler, alminyum alamlar dkme demir ve kurun gibi oksitlenmeye hassas gerelerde de kullanlr. Oksijenin normalden az almas isli alevi oluturur. Asetilen oran ok fazla geldii iin kurum olarak ortama karbon monoksit (CO) verir. Hibir gere kaynanda kullanlmaz. kan kurum rahatsz edici olur. Kurum, suyla birleince kemirici zellie sahip olur. Sala ve evreye zarar verir 5.3. PARALARIN KAYNAA HAZIRLANMASI yi bir kaynan yaplabilmesi iin kayna yaplacak parann tekniine uygun hazrlamas gerekir. Para kalnlna gre para kaynak az hazrlanmaldr. Para kenar hazrlnn iyi yaplmas, kaynakl birletirmenin artlarnn uygunluunu oluturur.3 mm 'ye kadar olan malzemeler ince sac, 4 mm ve yukar kalnlkta olan paralara ise sac levha denir. nce salarn kaynaa hazrlanmas, yzeyde oluacak deformasyonu (arplmay) nler. Sac levhalarn kayna srasnda paralara kaynak az almaldr. Kaynak az kesit grnlerine gre adlandrlr. Harflere benzetilerek V, X. U. K gibi isimler alr. Kaynak az birlemenin para iinden
- 31 -
Kaynak Teknii Ders Notlar balamasn salar. Kaln para kaynaklarnda bir diki az gelir. Para Kalnlna bal olarak birden fazla st ste( paso) kaynak dikii ekmek gerekir.
)( Kvrml kaynak az
( 2mm'ye kadar ince saclarn kaynanda kullanlr.
Kaynak yaplacak kenar bklr. Tek diki yeterlidir. Sac kalnl kaynak teli apn
verir.) II Kt kaynak az ( 4 mm 'ye kadar paralarda kullanlr. Tek pasoda kaynak yaplr. Para kalnl kadar boluk braklr. Kaynak teli para kalnlna eit olmaldr.
V Kaynak az 3-10 mm paralara V kaynak az alr. Kalnl 5 mm 'den fazla paralarda 5 mm 'lik kaynak teli kullanlr. Para kalnlatka iki veya diki st ste ekilir. ki para arasnda O - 3 mm kadar boluk braklr.
X kaynak az 10 mm 'den kaln levhalarn kaynanda kullanlr. ki taraf da kaynak yapmak gerekir. 4-5 mm lik tel ile iki veya daha fazla pasoda kaynak yaplr.
U kaynak az Kalnl 12 mm 'den byk paralarn ucu U yaplr. ki veya daha fazla diki ekilir. 4 - 5mm lik tel kullanlr. U taban kalnl kadar arada boluk braklr. U taban kalnl 0-3mm dir.
K kaynak az 10 mm ' den kaln paralarn kaynanda alr. ki veya daha fazla diki ekilir. 4-5 mm 'lik tel kullanlr. ki para arasnda O - 3 mm kadar boluk braklr. ift taraftan kaynak yaplr.
- 32 -
Kaynak Teknii Ders Notlar 5.4. KAYNAIN YAPILII
Birletirilmesi gereken i paras daima kolay kaynak yaplabilecek biimde tutulur. Parann konumu kaynak banyosunu ynlendirmede byk etkendir. yi bir kaynakta katk teli ve parann tam kaynam olmas gerekir. Para, iyi stlarak kaynak banyosu oluturulur. Kaynak banyosuna Katk teli yeterli miktar da ilve edilir. Kaynak banyosu daima fazla snan alanlara hareket eder. Kaynak yaparken hamla, i parasna uygun dorultuda ve ada tutulmaldr. fle merkezi saa-sola dik (90o) ve diki zerine 60o-70o lik a yapacak biimde tutulmaldr (ekil 5.19). Alevin kaynak yerini nceden stmas gerekir. Ters a verilirse snmam yzeyde tel eriyii oluur. Para ve tel eriyiinde tam bir kaynama salanmaz.
5.4.1.
fle Kaynak Hareketleri
Eriyik banyosunu belirli genilikte ve belirli dorultuda ilerletmek iin flece kk harekeler yaptrlr. Kaynak banyosu bu hareketler ile kontrol altnda tutulur. Bu hareketler kk kavisler, kk daireler zikzak ve nce kk kavis yapp kenarlardan ileri dz ilerleme biiminde olur. Benzer hareketler retebilir. Kaynak almasna yeni balayanlar iin ekil 5.20 'da en ok kullanlan fle hareketleri gsterilmitir.
5.4.2.
Oksi-Asetilen Kaynanda Kullanlan Kaynak Usulleri

- 33 -
Kaynak Teknii Ders Notlar fle ve kaynak telinin kaynak esnasndaki hareketi ile kaynan yapl ynne gre, oksi-asetilen kaynanda kullanlan kaynak usulleri iki ana gruba ayrlr.
Sola Kaynak (Sola Kayna veya leri Kaynak) Saa Kaynak (Sa Kayna veya Geriye Kaynak)
5.4.2.1.
Sola Kaynak Usul
Bu kaynak usulnde kaynak, kaynaa sadan balar ve sola doru devam eder. flece saa sola doru hareket verilir ve kaynak teli (ubuu) da alevin nnde ok hafif zikzaklar izerek ilerler. Solak kimselerde bu yn terstir. Sola kaynak usul genellikle ince saclara (4 mm sac kalnlna kadar) kullanlr ve kaynak dikii dk kaliteye sahiptir. Nfuziyeti ve kaynan d grn ise, saa kaynaa nazaran daha dzgndr. 5.4.2.2. Saa Kaynak Usul
Kaynak ilemine soldan balanarak, sa doru devam edilir ve kaynak banyosu soldan sa doru akar. Solak kimselerde yine bu yn terstir. fle imkan nispetinde sakin tutulur ve kaynak teli alevin arkasndan dairesel hareketler yaparak ilerler. Kaynak banyosu, ilem esnasnda kartrlarak iyi bir nfuziyet salanr. Bu usul genellikle 3mmden kaln saclarn kaynanda ekonomiktir. Kaynak dikii yava sour ve dikiin kalitesi (zellikle uzama kabiliyeti) yksektir. 5.5. 5.5.1. KAYNAK SIRASINDA KULLANILAN MALZEMELER Dekapanlar
Dekapanlar metalik olmayan malzemelerdir. Boraks, asit-borik, florr, klorr, ve baz organik maddeleri ihtiva ederler. Genelde tamam zehirlidir. Elle tutulduunda eller bol sabunlu su ile ykanmal, kaynak yaplan mahal ise kaynaa zarar vermeyecek ekilde havalandrlmaldr. Toz, macun ve gaz halinde bulunabilirler. Birletirilecek yzeylere yeter derecede srldnde bu yzeyleri temizleyerek oksit filmini bertaraf ederler ve esas metal ile ilave metalin birlemesini salarlar 5.5.1.1. Dekapanlarn Vazifeleri Gerek esas metal ve gerekse ilave metal zerindeki oksit tabakasn kimyevi olarak zmek ve yeniden oksitlenmeye mani olmak. lave metalin birleecek olan malzemenin zerinde yaylmasn salamak Dekapanlar esas vazifelerini scaklk tesiri ile sv hale geldikleri zaman yaparlar. Dekapanlar erime scaklklar ilave metallerin erime scaklklarndan en az 50 ila 100
- 34 -
Kaynak Teknii Ders Notlar C aadadr. Bu bilhassa alminyum gibi tav rengi gstermeyen metallerde kaynakya kaynaa balama zamann tayin etmesinde yardmc olur. rt vazifesi de gren ba tip dekapanlar metallerde dikiin yava soumasn da salarlar. (Kr dkme demirde F 1110 dekapan gibi) eliin elie kayna hari genelde her metal iin dekapan kullanlr. Kullanlan dekapanlar her metal iin ayr ayrdr. Genelde kaynak tellerinde A harfi ve bir rakam (misal F-1400) kullanlr. Dekapanlar toz olarak kullanlabildii gibi bilhassa alminyum, pirin ve nikelde macun halinde de kullanlabilir. Orijinal macun halinde dekapanlar saf su ile de toz dekapan macun haline getirilebilir. Macun ne ok koyu ne de ok sv olmaldr. Fra ile kolaylkla srlebilmelidir. Bilhassa alminyumda macun halinde kullanlacak dekapan gnlk macun haline getirilmeli fazla yaplmamaldr. Dekapanlar vazifelerini eridikten 10 saniye sonra yaparlar. lem sresi ise 0,5 ila 2 dakikadr. Bu sre en fazla 4 dakikaya kadar uzayabilir. Bu sre alrsa dekapan vazife yapmaz. Bunun dnda az da olsa teknikte gaz dekapan kullanlmaktadr. Frna lehimlenecek paralar konur ve amonyak gaz verilir. Gaz scakln tesiri ile hidrojen ve azota ayrlarak vazifesini yapar. Baz zel ilerde de fosfor dekapan olarak kullanlabilir. (rnein Cu-P) Burada fosfor deoksidandr. 5.5.2. Kaynak Telleri
Kaynatlan ve tamiri yaplan paralarn ok eitli metallerden olumas bunlarda kullanlacak tellerin de eitli olmasn icap ettirir. Kaynak ayn veya benzer cinsten iki metalik malzemeyi sklmeyecek tarzda birletirmek olduuna gre ilave edilecek malzemenin de ayn veya benzer cinsten olmasn gerektirir. Yaplan kaynak ilerinde genelde kaynatlacak malzemelerin dokular ince taneli ilave malzemelerin ise kaba tanelidir. Gerek ek yerlerinde ince taneli bir doku elde edilmesi gerekse kaynak yaplmas esnasnda yanan bir takm elemanlar iin zel suretle takviye edilmi ve gelitirilmi kaynak tellerinin kullanlmas gerekir. Bu tellerin bir ksm (Bilhassa yumuak elikler) oksitlenmeye kar ok ince bir bakr tabakas ile kaplanp korunmulardr. Muhtelif kesitte olabilirler. Bu arada kare kesitli olanlar da vardr. Dkme demir kayna iin imal edilenler daha ziyade kare kesitli ve kaln apl olarak imal edilirler. Bu tellerin aplar 6,8,10,12 mm olabilir. 5.6. OKSJEN VE ASETLEN KAYNAINDA EMNYET Kaynaa balamadan nce kaynak alan evresinde yanc, parlayc maddelerin olmadna dikkat ediniz. Daima uygun bek ve gaz basnc kullannz. ok dar i paralar iinde ve dar hacimlerde fle yakmaynz. patlayc ve
- 35 -
Asetilen ve dier yanc gazlar serbest olarak havaya brakmaynz. Kapal hacimde fazla miktarlarda yanc gaz tehlikelidir. Hortum ve basn drc balantlarnn szdrmaz olduundan emin olunuz. Gaz kaan atele kontrol etmeyiniz. Gaz kaa sabun kpyle tespit edilir. Yanan fleci asetilen kazanna veya gaz tplerine asmaynz. Patlama tehlikesi olan tanklarn (zellikle petrol rn ve gaz tanklar) kaynak ilemlerinde gerekli gvenlik tedbirlerini alnz. lerini iyi temizleyiniz ve kaynak esnasnda kaynaa zarar vermeyecek ekilde havalandrnz. Kaynak yaplan yere kadar suyla doldurunuz (ekil 5.21]
Bilhassa tank, sarn gibi kapal yerlerde kaynak yaparken kaynakdan baka giri deliinde bir gzc bulundurulmal, bu eleman sk sk ierisini kontrol etmelidir. Kaynak ilerinde uygun giysiler giyiniz. Koruyucu malzemeler eldiven, nlk, gzlk, keski yapyor ise tozluk, zel ayakkab, dar veya tehlike arz eden bir yerde ise baret kullanlmaldr. Kaak yapan tp ve kazanlar asla kullanmaynz. Tp vanalarn sonuna kadar amaynz. 1 -1,5 tur dnen vana yeterli gaz k salar. Karpit ve karpit fralarn su ve nemden koruyunuz. Karpit alnan varil kapa altna lastik conta koyunuz. Karpit varilini, oksijen ve asetilen tplerini dikkatli taynz. Uygun bir tayc kullannz ya da taban kenarnda dndrerek taynz (ekil 5.22). Tanma ileminde tp kapan mutlaka taknz.
- 36 -
Kaynakla almadan nce sulu gvenlikleri kontrol ediniz. Gaz kokusu hissettiinizde yanan fleleri sndrnz ve tp vanalarn kapatnz. Gaz hortumlarn kaynak alevinden ve kaynak kvlcmlarndan uzak tutunuz. Asetilen ve oksijen tplerini ayr ayr depolaynz. Dolu tplerde bolarn ayrnz( ekil 5.23).
Asetilen retilen istihsal cihazlarna veya asetilen dolaplarna 3 mden yakn kaynak yaplamamal ve ak atele yaklalmamaldr. Dekapanlarn tamam zehirlidir. Dekapanla alanlar kaynak ileminden sonra ellerini bol sabunlu su ile iyice ykanmaldrlar. Kaynak yaplacak yerin arka taraf da kontrol edilmeli yanc, patlayc, parlayc maddeler bulunmasna dikkat edilmelidir. flete doabilecek arzada ilk nce asetilen gaz kapatlmal sonra oksijen gaz kapatlarak fle sndrlmelidir. Kaynaktan veya kesme ilemi bittikten sonra alnm tedbirler bir sre daha devam ettirilmelidir. Srayan scak maden damlacklar bulunduklar yerlerde yava yava etraflarn yakmakta, paydostan 3-4 saat sonra da yangn kabilmektedir. Yangn kmas muhtemel olan yerlerde mutlaka messesenin yangn ekibine haber vermeli ve i yerinde bulunmamalar salanmaldr.
- 37 -
Karpit depolarnda yangn karsa su ile deil karbondioksit (CO2) gazyla sndrlmelidir. CO2 gaz yardm ile kaynak yaparken zemine 0.5 metreden daha fazla yaklalmamaldr.
BLM 6. ELEKTRK ARK KAYNAI
- 38 -
Kaynak Teknii Ders Notlar Kukusuz en ok kullanlan ark kayna yntemi elektrik ark kaynadr. Bu yntemde ark eriyen bir ubuk elektrot ile i paras arasnda yanar. Ark ve kaynak banyosu havann zararl etkilerinden, elektrot tarafndan salanan gazlar ve/veya cruf ile korunur. Tesis greceli olarak ucuz ve basittir. G kaynandan metrelerce uzak noktalarda kaynak yaplabildiinden, kaynak nemli lde hareket serbestisine sahiptir ve ayn g nitesi ile sadece elektrot tipini deiik metallerin kayna yapabilir. Hem ark tayc hem de kaynak ilave malzemesi olarak grev yapan ubuk elektrot, elektrot pensesi ile kaynak kablosu aracl ile akm retecinin bir kutbuna balanr. Dier kutup, para kablosu ve klemensi araclyla i parasna tutulur. Elektrik ark kaynanda hem doru hem de alternatif akm kullanlabilir. Ancak elektrotlarn baz trleri yalnzca alternatif akmla kaynak yapabilir. 6.1. 1) 2) 3) 4) KULLANILAN AVADANLIKLAR 5) 6) 7) 8) Makineler Kaynak Masalar Tel fra Kaynak ekici Eldiven 9) nlk 10) Balama mengenesi 11) Paravanlar 12) Elektrot
Makineler Kablolar Penseler Maskeler
6.1.1.
Genel olarak yksek voltajl dk akm iddetindeki ebeke akmn; dk voltajl, yksek akm iddetindeki kaynak akmna eviren makinelerdir. El ile yaplan normal ark kaynaklarnda ark voltaj (gerilimi) 25 ila 55 volt, akm iddeti (amper) 10 ila 600 amper arasnda deiir. Ayrca bu makineler kullanlan elektrotun apna, kaldrabilecei akm iddetine gre kolayca ayar edilebilir tarzda imal edilmilerdir. Kaynak makineleri verdikleri akm cinsine gre aadaki cinslere ayrlrlar. Kaynak Makineleri Doru akm veren kaynak makineleri Dalgal akm veren kaynak makineleri Hem doru hem dalgal akm veren kaynak makineleri Rektifayerler
Jenaratrler Transformatrler (motor dinamo gruplar) Redresrler Alternatrler
A) Kaynak Jeneratr (Dinamolu Ark Kaynak Makineleri)
- 39 -
Kaynak Teknii Ders Notlar Doru akm besleyen dier bir akm reteci, doru akm jeneratrdr. Bu aygt, bir tahrik motorundan (elektromotor veya iten yanmal motor) ve bir jeneratrden oluur. Alternatif akm jeneratr, orta frekansl alternatif akm besler. R S Motor T Dinamo
ekilde grld gibi bir elektrik motoru ebekeden ald akmla her motorda olduu gibi dnmektedir. Motorun miline balanm olan dinamo da motorla ayn devri yaparak bize lazm olan dk voltajl yksek akm iddetli kaynak akmn verir. Bu tip dinamolar elektrik motoruyla evrilebildii gibi benzin, dizel motoru, traktr volan, su ve buhar trbn ile de evrilebilirler. Yeter ki dakikada 1450 veya 2800 devir salayabilsin. Jeneratrler 500 ampere kadar seyyar, bu devrin zerinde akm verevler ise sabit imal edilirler.
b) Kaynak Transformatr Kaynak transformatr, elektrik akmnn voltajn ykseltip, amperini drerek bir yerden bir yere naklini salayan, daha sonra da voltajn drp amperini ykselterek kullanlabilecek akm haline dntren makinelerdir. Kaynak akm elde edebilmek iin transformatrlerin bu zelliinden yararlanlr ve genellikle tek faz balantldr. Kaynak iin alternatif akm salar ve ounlukla den tip statik karakteristie sahiptir. Transformatrler bir sac gbekten meydana gelmitir. Bu sac gbein zerine iki bobin sarlmtr. Kaynak transformatrlerinde yksek amper arzuland iin geli sargs ince ve ok sarml, sargs kaln ve az sarmldr. Transformatrlere dalgal akm verilir, dalgal akm alnr. Transformatrlerde akm ayar pek ok eitlerde yaplr. En fazla kullanlan sistemler; Kademeli sistem ve Endktif kumandal sistemlerdir. c) Kaynak Redresr Transformatrlerden kan amperi yksek, voltaj dk kaynak akm dalgal akmdr. Bu akm doru akm haline getiren sisteme redresr denir. Kaynakta kararl bir ark, doru akmla elde edilir. Bu tr akm genellikle redresr tarafndan salanr. Bir redresr, bir transformatr ve birde dorultma nitesinden oluur. Redresrler pek ok eitlerde yaplrlar. Sanayide kullanlanlar bakr oksitli, selenyum veya silikon plaka olanlardr.
6.1.2.
Kablolar
- 40 -
Yeteri kadar akm iletmeli (en az 50 mm)

Elastiki olmal yice izole edilmi olmal Hafif olmal Kablo ular balant yerleri iyi irtibatlandrlm olmal Penseler
6.1.3.
Elektrodu tutmaya yarayan avadanlklardr. Pensen malzemeleri umumiyetle bakr veya bakr-inko alam olan printen olur. Bunun sebebi bakr elektrii iyi iletir. Arktan gelen sramalar bakra pek kolay tutunamazlar. Bu sebepler kullanldrlar. Penseden istenen zellikler yle sralanabilir: 1. 2. 3. 4. 5. Pense iyi bir iletken olmal Oksitlenmemeli Hafif olmal yi izole edilmi olmal Elektrotu iyi sktrmal
Bunlar normal ark kayna penseleridir. Dier kmr elektrotlar ve Tungsten elektrotlar iin zel penseler gelitirilmitir. 6.1.4. Maskeler
Maskenin grevi gzleri, elleri ve yz ark ndan ve srayan maden (scak) damlacklarndan korumaktr. Maskelerin malzemeleri unlardr; Fiber Deri ve fiber Kontraplak Pres edilmi amyant karm kat Klinger Pres edilmi asbest karm odun tala
Ayrca maskeler el ve kafa maskesi olarak 2 tipte imal edilirler. Maskelerin pencerelerinde iki adet beyaz pencere cam bir adette numaral kaynak cam kullanlr. Pencere camlar 3 mm. Renkli zel maske camlar Pencere camlarnn alt ve ste konmasnn nedeni arktan srayan kzgn maden damlacklarnn siyah cam zedelememesi iindir. Siyah maske cam zel olarak yaplmtr. Alman DIN normuna gre zerinde 3 rakam yazlr. Mesela; DIN 787 gibi. lk rakam arkn grn derecesini gsterir. Grn derecesine tesir eden k ultraviole nlardr. kinci rakam parlak nlarn, nc rakam ise enfraruj nlarnn gei derecesidir. Bu rakamlar 1 den 10a kadar doru ykseldike nlarn camdan geii zorlar. Kaynaklar en ok 787 ve 888 numaral camlar kullanrlar.
- 41 -
6.1.5.
Paravanlar
Bir kaynak yaparken kan ark nn bakalarna zarar vermemesi iin kaynaknn etrafna konan perdeye paravana denir. Paravanalar kolay ate almayan malzemeden imal edilmeli, hafif olmal, alr kapanr olabilmelidirler. Umumiyetle 80X180 cm. ebadnda ve 3 paral imal edilirler.
6.1.6.
Kaynak Masalar
Elektrik ark ile kaynak edilecek paralarn zerine konulup, kaynatldklar yere kaynak masas denir. Bu masalar daha ziyade kk paralar kaynak ederken kullanlr. Kaynak masasna makineden kan ucun biri balanr. Bu balama sk olmaldr. Masann zerinde 12 ila 14 mm. kalnlnda bir bakr altln bulunmas tercih sebebidir. Bakr altlk bulunmazsa dkme demirde olabilir. Masann zeri boyanmaz Masann temizlii esnasnda ya, benzin, motorin gibi patlayc ve parlayc maddeler kullanlmaz 5.1.7. Balama Mengeneleri Kaynak masasndan kan kablonun biri penseye dieri i parasna veya kaynak masasna balanr. Pratik balama aparatna mengene denir. Mmkn mertebe ie yakn balanmal i paras zerine gelii gzel konmamaldr.
6.1.8.
Tel Fra
Kaynak dikilerinin zerindeki krlan crufu daha iyi temizlemeye yarayan avadanlklardr. Esas grevi eki ile krlan crufun kenar ve kelere skm olann temizlemektir. Pasl yerlerde pas ve boyay temizleme maksadyla kullanlr. Frann telleri elikten ve esnek olmaldr. 6.1.9. Kaynak ekici
ekilerin vazifesi kaynak dikiinin zerindeki crufu krmaktr.

- 42 -
6.1.10.
Eldiven
Eldivenin faydas kaynak yapan kaynaknn ellerini kaynaktan srayan maden damlacklarndan korumaktr. Kaynaklarn kullandklar eldivenler 2 veya 3 parmakl yumuak kromlu deri veya amyanttr. 6.1.11. nlk
Scak maden damlacklarnn kaynaknn zerini yakmamas iindir. Przsz taraf da getirilir. 6.1.12. Elektrotlar Elektrotlar gerek ilave metal olarak ve gerekse i paras ile kendisi arasnda ark teekkl ettirip i parasnn belirli bir ksmn eritip birletirmeyi salayan metal ubuklardr. Gnmzde rtl ubuk elektrotlar kullanlmakta olup, plak rtsz elektrotlar terkedilmitir. Elektrotlar mekanik veya hidrolik tahrikli ekstrzyon preslerinde retilir. Balayc olarak cam suyu kullanlr. Presten kan elektrotlar bir kurutma frnn da kurutulur. Elektrotlarn rtleri ince, orta kaln veya kaln olabilir. 6.2. ELEKTROTLARIN SINIFLANDIRILMASI Elektrotlar genel olarak aada gsterildii gibi iki ana ksma ayrlrlar; IPLAK ELEKTROTLAR 1- Karbon elektrotlar Grafit Elektro grafit Amorf Tungsten elektrotlar Saf Tungsten Zirkonyum alaml Toryum alaml MIG-MAG kaynak telleri 6.2.1. plak Elektrotlar RTL ELEKTROTLAR 123456Asit karakterli Oksit karakterli Sellozik karakterli Rutil (Titandioksit) karakterli Bazik karakterli zel karakterli
a) Karbon elektrotlar : Karbon elektrotlarn z grafit olup zerleri ok ince

bir bakr rts ile kaplanmtr. 4,6,8,10,12 mm. aplarndadrlar. Genellikle daire kesitlidirler.
b) Tungsten elektrotlar : Koruyucu gaz atmosferi altnda yaplan kaynak

usullerinde kullanlrlar. Bunlar rnek olarak ark atom ve Argon ark (TIG) kaynaklar verilebilir. Saf Tungsten elektrotlarn yerine, toryum ve zirkonyumla alamlandrlm elektrotlarn kullanlmas; daha yksek akm iddetiyle yklenebilen, mrleri daha uzun olan ve yksek elektron emisyonu olan elektrotlarn elde edilmesini salamtr. Alam eleman olarak toryum % 0,35 ila 2,2 arasnda, zirkonyum ise % 0,15 ila 0,40 arasndadr.
c) MIG-MAG kaynak telleri : MIG-MAG kaynaklarnda kullanlan teller kangal

halinde genellikle makaralar zerinde sarl olup ou bakr kapldr. Bakr
- 43 -
Kaynak Teknii Ders Notlar kapl oluunun sebebi paslanmay nlemek ve kaynak yapma ucundan tele elektrik akmn iyi iletmektir. 6.2.2. rtl elektrotlar rtl elektrotlarda elektrot ubuunun zerinde bir rt tabakas bulunur. rt tabakas plak telin zerine daldrma veya presleme ile kaplanmasyla oluturulur. Bu rt tabakasnn pek ok faydas vardr. nemlileri unlardr; a) Asidik rtler Bunlar esas olarak oksit ve silikatlardan meydana gelmilerdir ve yksek oranda oksijen ierirler rtlerinde daha ok, demir oksit ve manganez bulunur. Genellikle kaln rtl olarak imal edilirler. Bu nedenle i bkey olmaya eilimli diki profili verirler. Asit karakterli elektrotlarn cruflarnn tersinden grn bir ar peteini andrr ve kolayca akar. Crufu gzenekli olup dikiin zerinden kolaylkla kalkar. Kaynak dikileri iyi bir sneklie sahip olmakla birlikte kaynak mukavemeti dktr. Bu elektrotlar, abuk akan dz dikiler verir ve dikey pozisyonda yukardan aaya doru kaynaklardan baka, her pozisyon iin uygundur. Hem doru hem de alternatif akm ile kullanlr. Bu elektrotlarn aralk doldurma kabiliyetleri iyi olmadndan, kaynak azlarnn ok iyi hazrlanmas gerekir. Bu nedenle asit rtl elektrotlar geni lde kullanlmaz b) Bazik rtler rt esas olarak kalsiyum fluorid ve kalsiyum karbonat gibi kalsiyum bileikleri ve dier toprak alkali metallerin karbonatlarndan oluur. Bazik terimi rt bileiminin kimyasal davranlaryla ilgilidir. Bu terim elektrotlarn basit ve kolaylkla kullanlabilen bir cinsten olduu anlamna gelmez. Bunlar bazen dk hidrojenli elektrot olarak adlandrlr ve prensip olarak yksek mukavemetli eliklerin kaynanda kullanlrlar. Elektrotlar yaklak olarak 480 C deki kurutma frnlarnda kurutularak ve kullanlncaya kadar 150 C ye kadar tutma frnlarnda muhafaza edilerek kaynak metalinin hidrojen ierii 10-15 ml/100g seviyelerine drlebilir. Bu seviyelerde yksek mukavemetli eliklerde atlama riski en az dzeye iner. Bu ekilde ilem uygulanm elektrotlara hidrojen kontroll elektrot ad verilir. Kaynak metalinin mekanik zellikleri ok iyidir ve hemen hemen ticari olarak kullanlan tm karbonmanganez eliklerine ve dk alaml eliklere benzer kaynak metali elde etmek mmkndr. Bununla birlikte crufun oksijen ierii dktr ve kaynak profili d bkeydir. Crufun kalkmas zordur ve kaynak srasnda dier tip elektrotlara gre daha ok duman karr. Genellikle kaln rtl olarak imal edilirler.. Bazik elektrotlarla ounlukla, doru akmda pozitif kutba balanarak veya alternatif akmla kaynak yaplr. Btn kaynak pozisyonlar iin uygun olup, iyi bir aralk doldurma kabiliyetleri vardr. Bazik elektrotlarla, sneklii dier elektrotlara gre yksek olan dikiler elde edilir. Bilhassa 0C nin altnda sneklikleri iyidir. Bu elektrotlarn kullanm sahalar yle sralanabilir;
- 44 -
Kaynak Teknii Ders Notlar 1. Bileimi bilinmeyen karbonlu ve hafif alaml eliklerin her trl kaynak birletirmelerinde 2. Yksek karbonlu, fosforlu ve azotlu eliklerin kaynanda 3. atlama hassasiyeti bakmndan, kaln kesitli (50 mm den yukar) gvenilir kaynak ilerinde 4. Tamamen rijit konstrksiyonlar da 5. Yksek karbonlu eliklerin, dk karbonlu eliklere birletirilmesinde
6. 0Cnin altndaki scaklklarda allacak konstrksiyonlar da

7. Dinamik zorlamalara maruz kalacak konstrksiyonlar da 8. Yksek kaliteli kaynak konstrksiyonlar da.
c) Sellozik rtler rtlerinde, yandklar zaman gaz haline geen organik maddeler bulunur. Un ve kat hamuru bu amala ska kullanlr. ounlukla kaln rtl olarak imal edilirler. Organik bileenler ark scaklnda ayrarak hidrojen olutururlar. Bu hidrojen ark stunundaki havann yerini alr. Hidrojenin varl ark gerilimini ve sonuta da ark nfuziyetini arttrr. Verilen bir akm iin, sellozik elektrotlarla elde edilen nfuziyet derinlii dier elektrotlara gre % 70 daha fazladr. rtdeki maddelerin byk bir miktar ayrtnda meydana gelen cruf tabakas incedir hatta baz durumlarda bir sonraki pasodan nce kaldrlmas bile gerekmeyebilir ancak bu durum srama kayplarn ykseltir. Diki profili hafif d bkeydir. Dikiin mekanik zellikleri iyi olmakla birlikte, hidrojen ierii yksek olduundan, bu elektrotlar yksek mukavemetli eliklerin kaynanda kullanlamazlar. Doru akmda (pozitif kutba balanarak) veya alternatif akmda kullanabilirler. Her pozisyondaki kaynakta, bilhassa yukardan aaya doru dikilerde kullanlabilir. Aralk doldurma kabiliyetleri yksektir. d) Rutil rtler Bunlarn esas maddesi titanyum oksittir. Titanyum dioksitin rtdeki oran yaklak % 35dir. Bu madde iyi bir cruf oluturma zelliine sahiptir ve kullanm kolay, kararl bir ark oluturur. rt kalnl ince, orta ve kaln tipte olabilir. rt kalnl arttka, dikiin kalitesi iyileir. Rutil karakterli rtnn kaynaktan sonra meydana gelen crufunun rengi kahverenginden siyaha kadar deiir. Cruf abuk katlar ve kaynaktan sonra diki zerinden kolayca kalkar. Bu elektrotlarla hem doru (elektrot negatif kutupta), hem de alternatif akmda kaynak yaplabilir. Tutumalar kolay olup, yumuak bir ark ile sakin bir alma salarlar ve srama kayplar azdr. Acemi bir kaynak bile kolayca kullanabilir. Rutil elektrotlar imalat endstrisinde zellikle genel amal iler iin yaygn olarak kullanlr. Kaynak dikii orta derecede oksijen ierir ve bu nedenle kabul edilebilir bir diki profiline sahiptir. Cruf kolay kalkar. rtdeki katk maddelerini ayarlamak
- 45 -
Kaynak Teknii Ders Notlar suretiyle viskozite ve yzey gerilimi deitirilerek ya sadece oluk pozisyonuna veya tm pozisyonlara uygun elektrot retmek mmkndr. Kaynak dikiinin mekanik zellikleri birok yap eliine uygun olabilecek mertebededir. Ancak yksek ekme dayanmlarna ulamak mmkn deildir. rt kurutulabilir fakat iinde daima rty bir arada tutan kimyasal olarak bal su bulunur. Eer bu su giderilecek olursa rtnn balar hasar grr. Kaynak metalinin hidrojen ierii yksek olup 25-30ml/100g mertebesindedir. Bu deer yksek mukavemetli elikler iin kabul edilebilir snrlarn zerindedir. e) Oksit karakterli elektrotlar rtlerinin % 60lk ksmn, demir oksit oluturur. Kaln rtl olarak imal edilirler ve kaynak esnasnda metal geii, du ak biimindedir. Oksit karakterli elektrotlar dz grnl, ince dikiler verir. Yalnz dk karbonlu ve alamsz eliklerin oluk pozisyonundaki kaynaklarnda kullanlrlar. Aralk doldurma kabiliyeti kt olduundan, birletirilecek paralarn birbirlerine iyice uymalar gerekir. Bu elektrotlarla yaplan dikilerin scak atlama meyilleri daha fazladr. Baz hallerde elektrot verimini arttrmak iin rtye demir tozu katlr. Elektrot verimi ylan metal ktlesinin eriyen ekirdek ktlesine oran olarak tanmlanr.
Elektrot verimi (%) = Ylan mmetal ktlesi x100 Eriyen ekirdek ktlesi
Genelde rtl elektrot verimi % 75 ila % 90 arasndadr. Kaynak srasnda eriyen metalin bir ksm buharlama ve oksidasyon yoluyla kaybolur. Ancak esas kayp kaynak srasndaki sramadan, yani arktan dar frlayan erimi damlalar yoluyla meydana gelir. Eer rtye demir oksit katlacak olursa elektrot verimi % 100 n zerine kar. Buna gre, % 160 olan bir elektrotla ekilen bir dikite kaynak metalinin % 60'dan fazlas rtden gelir. Kalan ise erimi elektrot ekirdeidir. rtye demir tozu katlmas yksek bir yma hz salamakla kalmaz, ayn zamanda crufun oksijen ieriini arttrarak kaynan przsz bir yzeye sahip olmasna neden olur. Cruf kolaylkla kalkar ve elektrotlar oluk ve yatay-i ke pozisyonlarnda kolaylkla kullanlabilir. 6.2.3. zel elektrotlar : Bu tip elektrotlarn ierisine, derin nfuziyet elektrotlar ve demir tozlu elektrotlar girmektedir. Derin nfuziyet elektrotlar ile; iki taraftan birer paso ekilerek kalnlktaki saclara az amadan, aln kayna yapmak mmkndr. Bylece az ama masraf ortadan kalkm olur. Bu elektrotlar kaln rtl olarak imal edilirler. Demir tozlu elektrotlarn rtlerinin byk ksmn, demir tozu teekkl eder. Bu tr elektrotlarla yaplan kaynak metali tartlrsa, arlnn elektrotun ekirdek telinin arlndan fazla olduu grlr. nk rty tekil eden demir tozu da eriyerek, dikie kararak bu fazlal meydana getirmektedir. Bu sebepten bu elektrotlara, yksek verimli elektrotlar da denir.
- 46 -
Kaynak Teknii Ders Notlar 6.3. ELEKTROT RT ETLER TS EN 499a gre drt temel rt vardr. Bunlar sellozik, asit, rutil ve baziktir. Esas rt trleri yannda TS EN 499 da baz karm rt trleride tanmlamaktadr. Bunlar; A B C R RR RC RA RC Asit rtl Bazik rtl Sellozik rtl Rutil rtl Kaln rutil rtl Rutil sellozik rtl Rutil asit rtl Rutil bazik rtl
eliklerin kaynanda kullanlan drt temel grup elektrot vardr. Bunlar rtlerine katlan ve alma karakteristiklerini belirleyen farkl temel katk maddelerine gre birbirlerinden ayrlrlar.
6.3.1. Elektrot rtsn Oluturan Maddelerin Grevleri Bir rtnn grevi hazrlanrken ok sayda kimyasal bileik kullanlr. Aadaki tabloda eliklerin kaynanda kullanlan rtl elektrotlarn rtlerine katlan maddeler ve bunlarn grevleri verilmitir. Madde Demir oksit Titanyum oksit Magnezyum oksit Kalsiyum fluorid Potasyum silikat Dier silikatlar Kalsiyum karbonat Dier karbonatlar Selloz Ferro-manganez Ferro-krom Ferro-silisyum Esas Grevi kincil Grevi cruf oluturur Ark kararl klar cruf oluturur Ark kararl klar Yzey gerilimini ayarlar ----------cruf oluturur Yzey gerilimini ayarlar Ark kararl klar Balayc* Cruf oluturucu ve Yzey gerilimini ayarlar balayc Gaz oluturur Ark kararl klar Gaz oluturur ----------Gaz oluturur ----------Alamlandrma Oksit giderici Alamlandrma ----------Oksit giderici -----------
* Balayc: rtye mukavemet kazandrr ve rtnn elektrot ekirdeine yapmasn salar.
6.3.2. rtnn Amac ve Etkileri En nemli grevleri, arkn tutumasn ve srdrlmesini salamak, cruf ve koruyucu gaz oluturarak kaynak banyosunu evre atmosferden korumak ve metalurijik olarak etkilemektedir. Arkn iletkenliini iyiletirmek iin;
- 47 -
Kaynak Teknii Ders Notlar Daha kolay tutuma salar Daha iyi kaynak zellikleri oluturur.
Bir cruf oluturarak; Damla bykln etkiler Ark iindeki damlalar ve kaynak banyosunu zararl etkilerden korur. Katlaan banyoya form verir Hzl katlamay nler.
Bir koruyucu gaz oluturarak Organik maddelerden Karbonatlardan (rnein CaCO3) Deoksidasyon ve bazen alamlama etkisi yapar.
6.3.3. Elektrot rtsnn Grevleri rtl elektrotlarla ark kaynanda elektrot rtsnn kullanlmasnn temel nedeni, erimi kaynak metalini atmosferin kt etkilerinden korumaktr. Ayn zamanda rt, kaynak ilerinin baarsna katkda bulunan birka ek grevi de yerine getirir. 6.3.3.1. Kaynak metalinin korunmas Elektrot rts ark iinde elektrot ekirdei ile birlikte erir ve erimi metalin yzeyini kaplayarak havadaki oksijen ve azotun kaynak banyosuna girmesini nler. Erimi rt katlatktan sonra, kaynak dikiini oda scaklna souyuncaya kadar korumaya devam eden bir cruf oluturur. yi bir cruf rts oluturmasnn yan sra, rt bileimi bu crufun kolayca kaynak metali yzeyinden kalkmasn salayacak ekilde olmaldr. nk crufun bir sonraki pasodan evvel tamamyla kaldrlmas gerekir. Tamamlanm bir diki zerinden kendi kendine kalkan bir cruf arzu edilebilir gibi grnse de, bu istenen bir durum deildir. nk kaynan souma safhas srasnda crufun kaynak dikiini rtmeye devam etmesi ve kaynak dikiini yksek scaklkta oksitleyebilecek hava giriini nlemesi gerekir. Crufun kalkma kabiliyeti rtye baka amala katlm bileenlerden de etkilenir. Bu nedenle crufun kalkma kolayl elektrot rtsnn cinsine bal olarak ta deiir. Atmosfer etkilerine kar ek koruma, elektrot etkisine ark scaklnda ayran ve gaz oluturan maddeler katlarak salanr. Bu gazlar ark atmosferinde havann yerini alarak, oksijen ve azotun kaynak metaline geme riskini azaltrlar. Bu maddeler, CO2 gaz oluturan karbonatlar veya hidrojen ve CO atmosferi oluturan sellozdur. 6.3.3.2. Arkn kararlnn salanmas Arkn kararlln salama gereini sk sk gndeme getirmemize ramen bununla neyi kast ettiimizi tanmlamak olduka gtr. alma asndan arkn kararl olmas kaynak herhangi bir deiiklik yapmaya karar vermedike tm diki boyunca arktaki artlarn kendi kendine deimemesi anlamna gelir. Bu; arkn tepesinin daima elektrot ekirdeinin kesit merkezinde kalmas ve ark stununun daima elektrot ekseni ile ayn dorultuda olmas demektir. rnein, V azl bir kaynak balantsnda ark, elektrottan i parasna en ksa yolu arayarak, kaynak
- 48 -
Kaynak Teknii Ders Notlar aznn bir yzeyinden dierine hareket etmemeli, kaynak tarafndan ynlendirildii dorultuda kalmaldr. Ayn zamanda, elektrotun ucu niform olarak erimeli ve erimi metal kaynak banyosuna arkn kararlln bozmadan gemelidir. Bir baka adan arkn kararll, arkn kaynan balangcnda kolaylkla tututurulabilmesi ve alternatif akm kullanlmas halinde her bir yarm evrimin balangcnda arkn yeniden tutuabilmesidir. Her iki halde de ark aralndaki gaz mmkn olan en dk gerilim deerinde hzla iyonize olmaldr. yonizasyon rtye Titanyum oksit, Potasyum silikat ve Kalsiyum karbonat katlarak kolaylatrlr. Gereke esasen baka amalar iin rtye katlan silikatlar ve oksitler ayn zamanda arkn kararlln da arttrrlar.
6.3.3.3. Diki yzey profilinin kontrol rt bileenlerinin kaynak dikiinin profilini nasl kontrol ettiini anlamak iin nce kaynak banyosunun yzey geriliminin bu konuda oynad role baklmas gerekir. Eer yzey gerilimi yksek ise erimi metal yzeyi d bkey (konveks) hale gelir. Dz bir levha zerinde sv, kat yzeyle olan ortak yzeyini azalmaya alr ve sv ile kat yzeyin temas as 90ye kadar ykselir. Bir baka deyile, erimi kaynak metali kat esas metali slatmaz. Dier taraftan, eer svnn yzey gerilimi dkse temas as kktr ve erimi metal iyi bir slatma zelliine sahiptir. Sonuta banyo yzeyi ok dz olur. Bu u hallerin ikisi de kaynakta istenmez. ok yksek yzey gerilimi yalnz kt bir kaynak profili vermekle kalmaz, kaynak metalinin bir V aznn kknde niform bir biimde akmasn da engeller. Buna karlk ok dk yzey gerilimi, kaynak profilinin kontroln ve kaynak banyosunun boyutlarnn snrlanmasn gletirir. Buna ek olarak ark birleme yzeylerini eritmeye frsat bulamadan nce kaynak metalinin balant yzeylerinin zerine akma tehlikesi de mevcuttur. Bu nedenle, uygulamada baarl bir kaynak profili elde etmek iin yzey geriliminin uygun bir deerde olmas gerekir. Ark kaynanda kaynak banyosunun yzey gerilimini kaynak metalindeki oksijen seviyesi ile kontrol edilir. Kaynak metalindeki oksijen seviyesini ise rtnn iindeki oksijen miktar belirler. Eer kaynak metalinde oksijen az ise, bu element bir denge oluuncaya kadar rtden kaynak metaline iletilir. rtde oksijen miktar ne kadar yksek ise, kaynak metalindeki oksijen seviyesi o kadar yksek olur. Dk oksijenli bir kaynak yksek bir yzey gerilimine, yksek oksijenli bir kaynak da dk yzey gerilimine sahiptir. Baz hallerde, rt forml hazrlanrken yzey profili gz nnde bulundurulan esas faktr deildir ve byle bir durumda tatmin edici dzeyin altnda bir profil kabul edilmelidir. Byle bir durumla nemli lde kalsiyum florit ve karbonat ieren rtlerde karlalr. Bu rtler dk oksijen ierikleri nedeniyle daha iyi mekanik zellikler salad iin kullanlrlar. Ancak yukarda grld gibi dk oksijen yzey gerilimini ykseltir ve bu tip rtlerle kapl elektrotlar kullanlacak olursa, kanlmaz olarak dbkey profile sahip dikiler elde edilir. 6.3.3.4. Pozisyon kaynanda kaynak metalinin kontrol Cruf, pozisyon kayna srasnda kaynak metalini yerinde tutmaya yardmc olan bir kalp gibi kullanlabilir. Bunun iin sv crufun fiziksel zellii denge halinde tutulmaldr. Birincisi, crufun kaynan kknden serbeste akabilecek akcla
- 49 -
Kaynak Teknii Ders Notlar sahip olmaldr. Bylece kaynak dikii katlatnda crufun diki iinde hapsolma tehlikesi ortadan kalkar. Bununla birlikte akclk ok fazla yksek olmamaldr. Aksi takdirde sv cruf kaynak metalinden akarak uzaklar. Eer crufun yzey gerilimi yeterli derecede yksek ise problemin zm kolaylar. nk yeterli lde yzey gerilimi crufun bulunduu yerde kalmasna yardmc olur. Son olarak, cruf, kaynak metalinin balant yerinden akp uzaklama eilimini snrlamaya yardmc olan kat bir engel oluturmak zere hzla katlaabilmelidir. 6.3.3.5. Kaynak metali bileiminin kontrol rtl elektronlarn en byk avantajlarndan biri, kaynak metalinin bileiminin rtye katlan alam elemanlar vastasyla ayarlanabilmesidir. Daha nce belirtildii gibi, kaynak banyosunun oksijen ierii, byk lde bu elementin rt iindeki miktarna baldr. Benzer olarak, rtye ferromangan eklinde manganez katlacak olursa bu manganez kaynak iine geecektir. Kaynak dikiinde elde edilen gerek manganez miktar, ksmen manganez miktarna fakat ayn zamanda rtnn genel bileimine de baldr. Verilen bir rt ve kaynak metali ikilisinde, alam elemanlar bu ikisi arasnda az-ok sabit bir oranda dalrlar. Alam geici phesiz iki ynde de olabilir. Eer rtnn oluturduu cruftaki manganez oran daha dk ise, bu element kaynak banyosundan crufa doru belli bir oran salanncaya kadar geer. Bylece sadece rt bileimini deitirerek kaynak metaline baz elementlerin ilave edilmesi veya kaynak metalinden baz elementlerin uzaklatrlmas salanabilir. Bu gei mekanizmayla ok iyi bir kontrol gerekletirilebilir. Elektrot rtsnn kalnl ok dar toleranslarda imal edilebilir. Bylece, rt-ekirdek teli oran retimde sabit tutulabildiinden, belli bir kaynak metali bileimi elde etmek iin gerekli alam eleman miktar elektrot imalatlar tarafndan hesaplanabilir. Genel anlamda kaynak metali bileiminin kontrol edilmesinde gz nne alnmas gerekli olan temel husus vardr. Bunlar; alamlandrma, oksit giderme ve kirlenme olarak adlandrlr. 6.3.3.5.1. Alamlandrma Bitmi kaynak metalinde olumas arzu edilen bileimle ayn bileime sahip bir ekirdek teli kullanlyorsa sadece crufuna doru alam eleman kaybn engellemek yeterlidir. Bu durumda rtye alam eleman ilavesi gereksizdir. Bu demir d metallerde ve baz paslanmaz eliklerde uygulanan bir durumdur. Dk karbonlu ekirdekle, karbon, karbon manganez eliklerinde ve dk alaml eliklerde alaml ekirdek telleri pahaldr ve bu nedenle alamlandrmay kaynak banyosunda gerekletirmek tercih edilir. Dier bir deyile, ekirdek teli dk karbonlu olup, manganez, krom ve molibden gibi alam elemanlar rtye katlr. Bu, elektrot imalatsna nemli lde esneklik verir ve deiik tip elektrotlar ayn ekirdek teli ile imal etme olana salar. Bu durum, alaml eliklerin kaynanda kullanlan ve nispeten az sayda retilen zel bileimdeki elektrotlar iin elektrot imalatsna byk bir kolaylk salar. 6.3.3.5.2. Oksit giderme Eer elikteki erimi kaynak banyosu ok miktarda oksijen ierirse, CO kabarc oluur ve bunlar katlaan kaynak metali iinde hapsolarak gzenekli bir kaynak dikiine neden olurlar. CO gaz, znm oksijenle elikteki karbonun reaksiyonu sonucu oluur.
- 50 -
Kaynak Teknii Ders Notlar FeO+CFe+CO(gaz) CO elikte znemez ve eliin iinde gaz kabarc olarak atlr. Gzenek oluturma dnda, bu reaksiyonla kaynak metalinde meydana gelen karbon kayb kaynak metalini mukavemetini de etkiler. Bu reaksiyon yukardaki nedenlerden engellenmelidir ve elektrik ark kaynanda bu, rtye oksit giderici maddeler ilave edilerek gerekletirilir. Bir oksit giderici, oksijene kuvvetli ilgiye sahip bir elementtir. Kaynak banyosuna bir oksit giderici katldnda, oksijen karbonla reaksiyona girmek yerine oksit gidericiyle birlemeyi tercih eder. Bu ekilde oluan kat oksit kaynak banyosunun yzeyinde yzerek crufa karr. eliklerin kaynanda en ok kullanlan oksit giderici silisyum olup rtye ferrosilisyum eklinde katlr. Bu durumda kaynak banyosundaki oksit giderme reaksiyonu aadaki gibi oluur.
2 FeO + Si 2 Fe + SiO 2 (Kat)

Farkl metallerde dier oksit gidericiler kullanlr. rnein; bakrn kaynanda oksijeni gidermek iin fosfor veya inko ilave edilir. Bunlarn rt yoluyla katlmas art deildir. ekirdek teline de katlabilirler. 6.3.3.5.3 Kirlenme (Contamination) Buraya kadar kaynakta arzu edilen iyilemeleri salamak amacyla rtye katlan maddelerden bahsedilmitir. Ancak rtden zararl etkilerin de gelebilecei gz nne alnmaldr. Elektrotlar karlatrmak iin kullanlan en faydal teknik kontroll koullarda bir kaynak pasosu ekmek ve verilmi bir zaman aralnda kaynak dikiinden yaynarak dar kan hidrojeni toplamaktr. El ile yaplan elektrik ark kaynanda en dk hidrojen miktar yksek miktarda kalsiyum bileikleri ieren elektrotlarla elde edilir. rt nedeniyle gelen dier kirlenmeler genellikle bir kaza sonucu ortaya kar. Depolama srasnda rtye ya ve gres bulaabilir. Asitle temizleme tanklarnn civarnda braklm elektrotlar rutubetli slfr buhar absorbe edebilir. Tm bunlar rt tarafndan ark yoluyla kaynak banyosuna iletilirler. Bu nedenle, iyi kalitede kaynak dikii elde etmek isteniyorsa, elektrotlarn dikkatli bir ekilde depolanmas ve kullanlmas gerekir. 6.4. KAYNAK TEKN
Elektrot kaynak tarafndan tam izole edilmi kaynak pensesine taklr. Akm iddeti (amper) akm retecinde uygun karakteristik erisi seilerek ayarlanr. Ark gerilimi ise kaynak tarafndan ark boyu tespit edilerek ayarlanr. Burada ark boyu arttka ark gerilimi de artar. Arkn tututurulmas, elektrot ile i paras arasnda ksa devre oluturularak salanr. Daha sonra elektrot hemen yukarya uygun ark boyuna kaldrlr ve ark tututurulmu olur. Bu tututurma ilemi, hibir zaman kaynak az dnda yaplmamal ve kaynaa devam edildiinde hemen zerinden geilecek bir noktada yaplmaldr.
- 51 -
Kaynak Teknii Ders Notlar Hava, normal artlar altnda kt bir elektrik iletkenidir. Arkn tututurulmas ve srdrlmesi iin ilk olarak elektrik iletkenliinin salanmas gerekir. Bu durum iyonizasyon olarak adlandrlr. Bu durumda elektrot ile para arasndaki bolukta bulunan havann moleklleri ve dier gazlar ayrarak elektronlar ve iyonlar aa kar. Ark iindeki elektronlar ve iyonlar yk tayc olarak grev yaparlar. Pozitif ve negatif yk tayclar, ark iinde kendilerine uygun kutba doru hareket ederler, dier bir deyile elektronlar anoda (pozitif kutba) doru giderken iyonlar katoda (negatif kutba) doru hareket eder. Bu nedenle ark iinde her iki ynde ift kutuplu bir akm ak mevcuttur. Uzun bir ark, ksa arka gre ayn akm iddetinde ancak daha yksek gerilimde yanar. Akm tayan her iletkenin evresinde olduu gibi arkn evresinde de bir manyetik alan oluur. Burada akm, elektrottan ark yoluyla paraya geer ve para kutuplama klemensine doru ilerler. Manyetik alan, ark blgesinde bklr ve baka bir yne doru geniler. Azalan manyetik kuvvet hatlar younluunun bulunduu bu alanda ark, bir saptrma etkisi ile karlar. Bu olaya ark flemesi denir. Dier bir manyetik sapma nedeni demirin manyetik iletkenliinin havannkinden daha fazla olmasdr. Byk ferromanyetik demir ktleleri, bu nedenle ark kendisine eker. Arkn sapmas neden ile birleme hatlar oluabilir. Bu nedenle kaynaknn elektrota uygun bir eim vererek ark sapmasn dorultmas gerekir. Para kutup klemensinin ark zerindeki etkisi de aadaki durumlarda olduu gibi pozitif ynde kullanabilir. a. Crufun yeteri kadar kaln olmad yksek kaynak hzlarnda, para kutup klemensi uzaklatrlmaldr. b. Kaynak banyosu ve crufun birlikte akma tehlikesinin olduu dk kaynak hzlarnda para kutup klemensine doru kaynak yaplmaldr. c. Byk demir ktlelerin yerletirilmesiyle ekme etkisi, ktlelerin uygun ekilde giderilebilir.
Alternatif akmla kaynakta fleme etkisi, doru akmla kaynaa gre olduka dktr. Ar fleme koullar altnda alternatif akmn kullanlmas tavsiye edilir.
6.5.
ELEKTRK ARK KAYNAININ KARAKTERSTK ZELLKLER
6.5.1. Kaynak Akm rtl elektrotlarla ark kaynanda doru veya alternatif akm kullanlabilir. Belirli bir lye kadar seim tecrbeye veya kiisel tercihe gre yaplr. Ancak aadaki faktrleri gz nne almak gerekir: a) Tm rtl elektrotlar doru akmla alabilir, ancak belirli rt bileimleri alternatif akmla kararl alma olana salar. b) Transformatrlerin bakm doru akmda kullanlan jeneratr ve redresrden daha kolaydr. Alternatif akm niteleri ayn zamanda daha salamdrlar.
- 52 -
Kaynak Teknii Ders Notlar c) Bir doru akm ark elektrot ekseni dorultusundan sapabilir. Hazrlanm kaynak aznn kenarlarna doru ynlenebilir veya hareket dorultusunun nne veya arkasna doru eilebilir. Ark flemesi ad verilen bu davran ark etrafnda bir manyetik alan mevcut oluundan kaynaklanr ve bu alan etkin almay ciddi bir biimde engelleyebilir. Bununla birlikte ark flemesi alternatif akmla kaynakta nadiren oluur ve demir (elik) ve nikel gibi manyetik metallerle ilikili bir olaydr. d) Kaynak ilemindeki manyetik alanlarn iki temel kayna vardr. elik levhalar, boru veya profiller kaynaktan nceki retim yntemleri nedeniyle manyetiklemi hale gelebilirler. Bu durumda ark flemesine kar en baarl zm ya bir sl ilemle veya elemanda deiken manyetik akmlar yaratmak gibi elektrik teknikleri kullanarak metali demanyetize etmektir. e) Kukusuz manyetik alanlarn en ok rastlanan kayna esas metalden kaynak akmnn geiidir. Arkn manyetik kuvvetler tarafndan hareket ettirildii dorultu kaynak dn kablosunun baland yere gre deiir. zm genellikle balant yerini deitirmekle elde edilir. Kaynak kablosunu i parasnn etrafn sararak ta bir miktar iyiletirme salamak ta mmkndr f) Bir alternatif akm arkn srdrmek iin daha yksek bota alma gerilimi (B..G) gerekir. Alternatif akmda, kutup deitirirken akmn sfr olduu her sefer (saniyenin her yzde birinde) ark sner. Eer kaynak banyosunun erimi halde kalmas isteniyorsa, arkn derhal tutumas gerekir. Bu ise akmn sfra gittii her zaman elektrota 80 Vdan daha fazla gerilimin uygulanmasn gerektirir. Bu yksek gerilim insan emniyeti asndan tehlike yaratr. Daha dk (60 V) B..Gne sahip doru akm sadece bu nedenle tercih edilir. Deitirilmi g niteleri ve yeni tip rtler alternatif akmn yksek gerilime ihtiya kalmakszn kullanlabilmesine olanak salamaktadr. 6.5.1.1. Elektrik Aralklar Ark Kayna Elektrotlar in Uygun Kaynak Akm
Elektrik ark kaynandaki elektrotlarn ekirdek telleri genellikle 450 mm uzunlukta olup, aplar 2,5 ila 6mm arasnda deiir. Elektrik balants elektrotun sapndan yapld iin btn kaynak akm ekirdek boyunca akar. ekirdek telinin bir elektrik direnci mevcuttur ve bu nedenle, akmn gemesiyle birlikte ekirdekte s retilir. Oluan s nedeniyle scaklk ok ykselirse, elektrotta erken erime tehlikesi ortaya kar. Ancak bu olmadan nce rt hasara urayabilir: scakln etkisi rt maddeleri iindeki rutubeti buharlatrarak rtnn ince paralar halinde kalkmasna ve elektrotun baz blgelerinin plak kalmasna neden olur. Ayn zamanda, baz alam elemanlarnda meydana gelen oksidasyon kaynak dikii bileimini de etkiler. Elektrot imalatlar bu hususlar gz nnde bulundurarak, her bir elektrot ap iin uygulanabilecek en yksek akm deerini verirler. Arkn kararsz hale geldii bir alt akm deeri de mevcuttur. Aadaki tabloda elektrik ark kayna elektrotlar iin tipik akm aralklar verilmitir. Gerek akm deerleri rtnn tipine ve bileimine bal olarak deiir ve bu deerler reticiler tarafndan kendi rnleri iin belirlenir.
Elektrik Ark Kayna Elektrotlar in Akm Aralklar Tel ap(mm) Akm (A)
- 53 -
Kaynak Teknii Ders Notlar 2.5 3.25 4.00 5.00 6.00 6.30 En dk 55 65 110 150 220 220 En yksek 90 130 185 250 350 350
6.5.2. Elektrotlarda amper ayar Elektrotlarda amper ayar elektrotlarn aplarna, rtlerinin cinslerine ve rt kalnlklarna gre deiir. d m s ince rt orta kalnlk rtl kaln rtl D< 120 X % t D 120 ila 145 X % t D> 145 X % t
nce rtl elektrotlarda mm bana 30 ila 35 A., orta kaln rtl elektrotlarda 35 ila 40 A., Kaln rtl elektrotlarda 40 ila 45 A. Akm kullanlr. Amper ayar izelgesi ELEKTROT APLARI 2 2,5 3,25 4 60-70 75-85 95-115 120-140 70-80 85-100 110-130 140-160 80-90 100-115 130-145 160-180
RT TP ( Kalnl ) nce : 30-35 A. Orta kaln: 35-40 A. Kaln : 40-45 A.
5 150-175 175-200 200-225
6.5.3. Kaynak hz Kullanlan tertip elektrotun apna, kullanlan akm iddetine ve pozisyonuna gre deiir. ELEKTROTUN API 2 X 300 2,5 X 350 3,25 X 350 4 X 450 5 X 450 ZAMAN (saniye) Rutil Bazik 47 ---------52 65 70 65 115 103 118 118
Kaynak metalinin mekanik zelliklerini gsteren mukavemet deerleri esas metalinkilerle eit veya biraz daha byk olmal ve bileimi ile fiziksel zellikleri de ayn veya ona ok yakn olmaldr. Bu bakmdan uygun elektrot seimi iin esas metalin zelliklerinin bilinmesi gereklidir. Esas metalin zelliklerinin bilinmedii hallerde iin durumuna gre mknats testi, alev testi, kvlcm testi gibi kolay yaplabilen atlye testleri ile kimyasal analiz, ekme zelliklerinin saptanmas gibi laboratuar muayenelerine gerek vardr. 6.5.4. Elektrot Trnn Seimi
- 54 -
Kaynak Teknii Ders Notlar Bilinen bir esas metal ve tanmlanm bir kaynak ilemi iin elektrot seiminde u hususlar gz nnde bulundurulur. Esas metalin mukavemet zellikleri : Esas metalin mukavemet zellikleri her zaman bilinmelidir. zelikle az karbonlu ve az alaml yap eliklerinde, elektrot seimi esas metalin ekme ve akma mukavemetlerine gre yaplr. Esas metalin kimyasal bileimi : Esas metalin kimyasal bileiminin bilinmesi zorunludur; az karbonlu ve az alaml yap eliklerinde kaynak metali ve esas metalin bileiminin uyumu nemli bir sorun deildir. Buna karn alaml elikler, demir d metal ve alamlar halinde bu konu ok nemlidir. Kaynak metali ve esas metalin kimyasal bileimi uyumlu olmak zorundadr. Kaynak pozisyonu : Her tr elektrot belirli baz kaynak pozisyonlar iin uygundur; elektrot seiminde bu nemli konu da gzden uzak tutulmamaldr. Kaynak akm : Her tr kaynak elektrotu belirtilmi olan akm tr (doru akm veya alternatif akm) ve kutuplanma (ters kutuplanma, doru kutuplanma) ile kullanlmak koulu ile retilmitir. Bu durumlarda, eldeki kaynak akm reteci nedeni ile elektrot seiminde bu konu byk etken olarak ortaya kmaktadr. Kaynak az dizayn : Elektrot seiminde, elektrotun nfuziyet de nemli bir etmendir. rnein; kt aln birletirmelerde veya kk aral braklmadan X, V, U kaynak azlarnda nfuziyeti fazla olan elektrotlar, ince paralarn kaynatlmas halinde nfuziyet az olan trde elektrotlar seilmelidir. Kaynaklanan parann kalnl ve biimi : Kaln kesitlerde ve kark biimli paralarda kaynak gerilmeleri nedeni ile zellikle kk pasosunun atlamamas iin snek kaynak metali veren elektrotlar tercih edilmelidir. letme koullar: Ar yksek veya dk scaklktaki ortamlarda alan, darbeli yklere maruz kalan paralarda kaynak metali, esas metalin bileiminde ve ayn zamanda da tok olmak zorundadr. Bu gibi hallerde bazik rtl elektrot kullanlmaldr. alma koullar ve prodktivite : Baz tr elektrotlar yksek verimlidir; erime gleri yksektir dolays ile bu tr elektrotlarn kullanlmas halinde kaynak sresi ksalr ve ekonomi salanm olur. Yalnz bu tr elektrotlar ancak baz kaynak pozisyonlarnda kullanlabilir. Koullarn uygun olduu hallerde, bu tr elektrotlar tercih edilmelidir. 6.5.5. Elektrot apnn saptanmas : Uygun elektrot apnn saptanmasnda u hususlarn gz nne alnmas gereklidir; a) Kaynak pozisyonu, birletirme tr ve kaynak az geometrisi b) Kaynak metalinin zelliklerini etkilemeden elektrotun yklenebilecei akm iddeti c) Esas metalin ktlesi ve kaynak sonras ilk zelliklerini koruma konusundaki davran d) Kaynak esnasnda uygulanan sya gerilmelerine konstrksiyonun davran ve bunun oluturduu kaynak
e) Paraya kaynak ncesi veya sonras sl ilem uygulanabilirlii

- 55 -
Kaynak Teknii Ders Notlar f) Kaynakl balantlarn kalitesi konusunda zel koullar g) Ekonomi h) Her kalnlktaki i paras ayn kalnlktaki elektrotla kaynak edilemez. Bu sebeple elektrotlar muhtelif aplarda imal edilirler. Para kalnlna gre elektrot seimi yledir; PARA KALINLII 1 ila 1,5 mm 1,5 ila 2,5 mm 2,5 mm.den kaln 8 mm.den kaln ELEKTROTUN API 2 mm 2,5 mm 3,25 mm lk paso 3,25 mm sonra 4 ila 5 mm.
6.6.
ELEKTRK ARK KAYNAK HATALARI
Elektrik ark kaynanda grlen en nemli kaynak hatalar, yanma oluu, cruf kalntlar, gzenek ve u krater lunkeridir. Yetersiz nfuziyet veya kkte erime azl gibi hatalar, ynteme zg olmayp kaynaknn becerisiyle ilgilidir. Benzer ekilde atlak oluumu da malzemeyle yakndan ilgilidir. 6.7. ELEKTRK ARK KAYNAINDA GVENL
a) Yanc gazlarn, svlarn, patlayc ve parlayc yannda veya yaknnda kaynak yapmaynz. b) Arkasnda, iinde ne olduunu bilmediiniz, depo, sarn gibi cisimle kaynak yapmaynz. c) Tamamen kapal, havalandrmas olmayan tank, sarn, depo gibi yerlerde kaynak yapmaynz d) Kablolar iyi izoleli olmal eer izolesi syrlm bir yeri varsa tamir edilmelidir.
e) Kaynak pensesi ii bittiinde izole edilmi bir yere konmal ayak altnda
braklmamaldr. f) Kaynak motorunun prizi her akam prizden karlmal ve kablo toplanmaldr. g) Kaynaklar kaynak dikii zerindeki apa krarken mutlaka apak maskesi takmaldr.
- 56 -
BLM 7. GAZALTI ARK KAYNAI 7.1. TARF VE SINIFLANDIRILMASI
Kaynak yaplacak blgenin bir gaz ortam ile korunduu, ark kayna tr Gazalt Ark Kayna olarak adlandrlr. Koruyucu gazla kaynak olarak da bu kaynak usul ilk defa 1926 ylnda Alexender usul olarak ortaya kmtr. Bu usulde kaynak blgesi, Metanol gaz ile korunmaktayd. Bundan baka yine1926 senesinde yerinin hidrojen gaz ile korunduu Ark Atom ve 1928de oksi-asetilen alevi ile korunan Arcogen usulleri gelitirilmitir. Daha sonraki senelerde yaplan almalarda, koruyucu gaz olarak Helyum ve Argon gibi soy gazlar, Karbondioksit gibi aktif gazlarn kullanlmas uygulama alanna girmitir. Gaz alt kaynanda arkn teekkl iin kullanlan elektrot malzemesi ve koruyucu gazn cinsine gre, aadaki gibi snflandrma yaplabilir: a)Erimeyen elektrotla yaplan gazalt kayna -Erimeyen iki elektrotla yaplan gazalt kayna (Ark Atom Kayna) -Erimeyen bir elektrotla yaplan gazalt kayna (TIG) b)Eriyen elektrotla yaplan gazalt kayna -plak elektrotla soygaz atmosferi altnda gazalt kayna (MIG) -Eriyen metal elektrot ile, karbondioksit atmosferin altnda gazalt kayna(MAG) 7.2. TIG Kayna
TIG sembol Tungsten Inert Gas kelimelerinin ba harflerinin alnmasyla meydana gelmitir. TIG kaynanda Tungsten elektrot ile i paras arasnda ark teekkl ettirir ve bu ark havann tesirinden Argon veya Helyum gaz atmosferinle korunur. Kaynak ilemi iin ayrca, kaynak ilave metaline ihtiya vardr. ekil 1de TIG kayna prensibi grlmektedir. ABDde ilk gelitirildii yllarda Magnezyum gibi hafif metal alamlarnn kaynanda, Helyum gaz koruyucu atmosferinde yaplmtr (Heliark kayna). 7.2.1.TIG Kaynandaki Koruyucu Gazlar TIG kaynanda balangta Helyum, daha sonra Argon gaz kullanlmtr. Her iki gazda, tek atomlu ve soydur. Bu sebepten dier elementlerle birlemezler, renksiz ve kokusuzdurlar, yanmazlar. Helyum gaz havadan hafif, Argon ise ardr. Bu sebepten Helyum uar ve koruma kabiliyeti azdr. Fakat Argon, havadan ar olmas sebebiyle erimi metali daha iyi korur. Yksek akm iddetini kullanlmas gereken hallerde, Helyum gaz kullanlr. nk bu gaz, daha yksek ark gerilimi verir. Hafif metal ve alamlarn kaynanda kullanlan Argon gazn ok saf olmas gerekir (%99,99). erisinde bulunabilecek su buhar, Oksijen ve Azot gibi gayri safilikler kaynan kalitesini drr. Bu sebepten paslanmaz elik, bakr ve alamlarnn
- 57 -
Kaynak Teknii Ders Notlar kaynanda Oksijen ve Azotun oranlar srasyla %0,1 ve 1,5 in altnda olmas gerekir. Argon gaz 150-180 atmosfer basnta ve ierisinde 6 ila 9 metrekp gaz ihtiva eden tplerde tanr. Tpteki basn, basn drme manometreleriyle kullanma basncna dnr.
7.2.2. TIG Kaynann alma Prensibi

Bu metotta kaynak ilemi iin gerekli s, Tungsten elektrot ile kaynak edilecek blge arasnda oluturulan arktan salanr. Kullanlan elektrotlar tketilmeyen tipteki Tungsten elektrotlardr. Bunlar ya saf veya Tungstenin Toryum veya Zirkonyum ile alamlardr. Eriyik haldeki kaynak banyosu, sdan etkilenen blge, Tungsten elektrot tor kanalyla gnderilen koruyucu gaz (ounlukla Argon) tarafndan atmosferin zararl etkilerine kar korunur. Ark, iyonize haldeki gaz ierisinde meydana gelir. Bu durumda koruyucu asal gaz elektron kaybederek pozitif olarak yklenerek iyonize olur. Ark aln ierisinde bu iyonlar pozitif kutuptan negatif kutba doru; elektronlar ise negatif kutuptan pozitif kutba doru akarlar. Anan metal ve dolgu teli ark scakl ile ergitilerek kaynak ilemi gerekletirilir. Dolgu teli genellikle kaln paralarn kaynanda kullanlr. Kaynak banyosuna otomatik olarak veya elle yandan verilir. 7.2.3. TIG Metodunda Arkn Olumas
a) Doru akmda: yksek frekans devresi yoksa(kritik olmayan ilerde) Tungsten

elektrot i parasna hafife dokundurularak geri ekilerek belli mesafede(ark mesafesinde) tutulur. Kritik ilerde ise yksek frekans devresi,Tungsten elektrotu i parasna dokundurulmadan arkn oluturulmasn salar,daha sonra bu devrede otomatik kesilir.
b) Alternatif akmda: TIG metodunda alternatif akm kullanlyorsa arkn

oluturulmas yksek frekans devresi sayesinde salanr ve kaynak ilemi sresince yksek frekans devresi kesilmez srekli devrede kalr. Bu durumda Tungsten elektrot i parasna hibir zaman dokundurulmaz. 7.2.4. TIG Kaynak Metodunun Avantaj ve Dezavantajlar:
Avantajlar: 1. 2. Sanayide kullanlan hemen hemen btn metallerin ve alamlarn kaynanda kullanlabilir. Curufsuz bir kaynak dikii elde edildiinden kaynak sonunda temizleme ilemine gerek yoktur. Srama problemi yoktur. Dolgu teline her zaman ihtiya yoktur. Her pozisyonda rahata kaynak yapma imkan vardr. Pals (darbeli) akmn kullanlabilme imkan olduundan ok ince metallerin kayna arplma olmadan mmkndr. Ark ve kaynak banyosu net bir ekilde grlebilir. Dolgu telinin ergime miktar orantl deildir,yani yksek akm kademesinde de dolgu telinin erime miktar ayndr.
3.
4. 5. 6. 7. 8.
Dezavantajlar :
- 58 -
Kaynak Teknii Ders Notlar 1. Kaynak hz dier baz kaynak yntemlerine nazaran rlatif olarak yavatr. Tungsten elektrottun ucu dikkat edilmezse kolaylkla bozulabilir. (metal yapmas, u krlmas, bombe olumas gibi) ve diki iersinde Tungsten paralar hata olarak kalr. Kaln metallerin kayna iin ok iyi bir metot deildir. Ergime oranlarnn dkl ile) Arkn her trl cereyanndan korunmas gerekir. Aksi halde koruyucu gaz ark gerektii gibi korumaz. lk yatrm maliyeti dier metotlara gre yksektir
2. 3.
4. 5.
7.2.5.
Akm Memba
TIG kaynanda, doru veya alternatif akm kullanlabilir. Fakat Alminyum ve Magnezyum alamlarnn kaynanda alternatif akm kullanlmas gerekir. Doru akmda elektrotun negatif kutba balanmas durumunda(Direkt Kutuplama) derin bir nfuziyet salanr, fakat erimi banyoda elektriksel temizleme tesiri yoktur. Bu sebepten dolay yzeyde oksit tabakasnn meydana geldii, hafif metallerin kaynanda byle bir kutuplama doru deildir. Direk kutuplama, Bakr ve Paslanmaz elik gibi malzemelerin kaynanda uygun olmaktadr. Ters kutuplama halinde, elektrot fazla snr ve bu kutuplama hafif metallerde ince saclarn kaynanda kullanlr. Alternatif akm kullanlmas halinde direkt ve ters kutuplamadakinin aras bir diki formu elde edilir. Akm retici olarak jeneratrler, redresrler ve transformatrler kullanlabilir. Fakat iki tr akm da verebilmesi sebebiyle daha ok redresrler kullanlmaktadr. 7.2.6. Kaynak Teknii
Kaynak kalitesinin yksek olmas iin, kaynak azlarnn ve ilave metalinin iyi temizlenmesi gerekir. Kir ve pislikler, mekanik olarak temizlenmelidir. Kimyasal temizleyicilerin(trikloretilen gibi) kullanlmas, ark scaklnda zehirli gazlarn teekklne sebep olabilir. Kaynak ilemi genel olarak sadan sola doru yaplr. Hamla ve kaynak teline verilecek hareketler, oksi-asetilen kaynandaki gibidir. Alminyum ve alamlarnn kaynaklarnda sac kalnlnn 16mmyi at durumlarda 150oClik bir n tavlama faydal olur. Ark nce baka bir para zerinde tututurulduktan sonra, esas kaynak edilecek paralar zerine getirilmelidir. Paralarda meydana gelebilecek distorsiyonlar azaltmak iin, paralarn kaynaktan nce tespiti ve aksi ynlerde tertiplenmesi gerekir. Dkme paralarn kaynanda da atlama meyli sebebiyle, 150 ila 250 oC arasnda bir n tavlama tatbik etmek gerekir. TIG kayna zellikle Bakr, Magnezyum ve alamlaryla, Paslanmaz eliklerin kaynanda kullanlr. 7.3. MG/MAG KAYNAI (ERYEN ELEKTROTLA GAZALTI KAYNAI)
- 59 -
MG/MAG kayna, koruyucu gaz kullanlarak yaplan (Gaz alt) ark kaynak yntemleri arasnda yer alr. Koruyucu gaz trne gre; a. Metal Inert Gaz (MIG) Kayna b. Metal Aktif Gaz (MAG) Kayna olarak ayrlr. MAG kayna da kendi iinde ayrca kullanlan koruyucu gaz trne gre; a. MAGC (CO2) Kayna b. MAGM (karm gaz) Kayna olarak ikiye ayrlr. 7.3.1. MG KAYNAI
Soy gaz atmosferi altnda ergiyen elektrotla yaplan bu gaz alt kayna tr SIGMA kayna olarak ta bilinir. Soy gaz olarak genellikle, Argon gaz kullanlmaktadr. MIG kayna, TIG kaynann benzeridir, ancak ark, i paras ile otomatik olarak balanan tketilebilen cinsten olan elektrot arasnda meydana gelmektedir. Argon, Helyum ve bunlarn karm btn metallerin kaynanda kullanlabilir olmasna ramen sadece demir d malzemelerin kaynanda kullanlmaktadr. elik kaynanda ark kararlln salamak ve sv metal sramasn nlemek amacyla bir miktar oksijen ve karbondioksit ilavesi yaplr. Deoksidan (oksijen giderici) elektrot kullanlmas halinde daha ucuz olan karbondioksit tek bana kullanlabilir. zel rt gazlar elektrottan kaynak parasna metal transferi, s transferi, nfuziyet ve diki tabannda yana doru nfuziyet kabiliyeti zerinde nemli derecede etkiye sahiptir. Akmn dalga formunu deitirmek iin ok deiik elektronik kontrol sistemleri kullanlabilir. Bylece metal transfer ekli damladan, spreye ve ksa devre damlalar formuna dntrlebilir. Gazmetal ark kayna hzl ve ekonomiktir. Cruf teekkl sz konusu olmadndan bu yntem kolaylkla otomatize edilebilir. Kaynak bal hafif kompakt ve kk hacimli olduundan el ile de kolaylkla kaynak yaplabilir. Gazmetal ark iin ok eitli endstriyel robot sistemleri gelitirilmitir. Ancak dzenli alma iin robotlarn bilgisayar devreleri, kaynak prosesinin yksek frekans etkileiminden korunmaldr. 7.3.2. MAG KAYNAI
Ergiyen elektrotla CO2 atmosferleri altnda yaplan MAG kayna gaz alt kaynak yntemlerinin dier bir eklidir. MIG kaynandan tek fark kullanlan koruyucu gazn CO2 olmasdr. Bu sebeple MIG kaynak donanm MAG kaynanda da kullanlabilir. MAG kayna alminyum ve alamlar gibi kolayca oksitlenen malzemelerin kaynanda kullanlmaz. Gnmzde byk oranda eliklerin kaynanda kullanlmaktadr. CO2 gaz kokusuz, renksiz ve havadan daha ar bir gazdr. Saf ve rutubet iermemesi gerekir. Gaz iindeki nem dikii gevrekletirir ve gzenek teekklne yol aar. Kaynak scaklnda CO2 paralanarak Com Oksijene ayrr. Ayrca CO2, sv
- 60 -
Kaynak Teknii Ders Notlar haldeki demirle reaksiyona girerek demir oksit oluturur. Demir oksit ise bnyesine N ve Si olarak bu elementlerin kaybna ve dikite fakirlemelerine sebep olur. Bu kaybn karlanabilmesi iin kaynak telinin bu elementlerce zengin olmas gerekir. MAG kaynanda kullanlan flelerin prensibi MIG kaynandaki flelere benzemektedir. Bu yntemde de kaynak blgesine fle iinde srekli beslenen bir tel elektrot kullanlmaktadr. Kaynak fleleri su ve gaz soutmal olarak imal edilmektedir. MAG kaynanda kullanlan tellerin, kaynak esnasnda meydana gelebilecek kayplar karlayacak kimyasal kompozisyonda olmalar gerekmektedir. Tellerin en fazla kullanlanlar 1.6, 2.4 ve 3.2 mm apndadr. Kaynak diki kalitesi, kaynak telinin kalitesine, CO2 gaznn safiyet derecesine ve kaynak esnasnda kullanlan miktara baldr. MAG kaynanda doru akm ve ters kutuplama kullanlr. Sabit gerilimli kaynak makinalaryla yaplr. Ergime hz akm gcne baldr. MAG kaynanda, ksa ark boyuyla alr. Ark boyu 1 ila 2mm arasndadr. Kaynak tabancas mmkn olduu kadar, paraya dik olarak tutulmaldr. Ark boyunun byk tutulmas halinde ise, diki ierisinde gaz kabarcklar kalr. Kaynak otomatik veya el ile yaplabilir. El ile yaplmas halinde btn pozisyonlarda kaynak gerekletirilebilir. Otomatik MAG kayna ile derin nfuziyet ve muntazam grnl dikiler elde edilmektedir. Ark kaynann btn yntemleri birletirme yansra tamir veya eksik ksmlar doldurma amacyla standardize edilmi ve belirli iaretlerle gsterilen dolgu malzemeleri kullanarak doldurma kayna olarak da kullanlabilirler. 7.3.3. YNTEMN PRENSB
bu yntemde ark, eriyen bir tel elektrot ile i paras arasnda yanar. Koruyucu gaz inert( soy) ve aktif olabilir. Bir tel makarasndan gelen tel torca iletilir. Telin bu d ucunda akm kontak borusu yer alr. Kontak borusu, gaz memesinin iinde eeksenli olarak bulunur. Kontak borusunun alt ucundan arka kadar olan tel boyu olarak tarif edilir. Serbest tel boyunun uzunluu, mm cinsinden tel apnn 10 ila 12 kat olmaldr. Kontak borusu mesafesi, serbest tel boyu ile ark boyunun toplamdr. Ark ve kaynak blgesi, gaz memesinden kan koruyucu gaz tarafndan rtlr. Koruyucu gazn ak debisi 1/sn cinsinden olmak zere tel apnn 10 ila 12 katnn arasndadr. 7.3.4. MIG/MAG KAYNAK DONANIMI
MIG/MAG kaynanda kullanlan kaynak donanm, akm retecinden tel ilerletme nitesinden ve ucunda tor bulunan hortum paketinden oluur. MIG/MAG kaynanda esas olarak doru akm kullanlr. Elektrot, akm reticinin pozitif kutbuna baldr. Akm retici olarak redresr veya sabit gerilim karakteristikli inverter kullanlr. Karakteristik erisinin yatayl ok nemlidir, i ayar salanabilir. MIG/MAG kaynanda deiik tel besleme dzenekleri mevcuttur. Alamsz ve dk alaml eliklerin MIG/MAG kaynanda kullanlan tel elektrotlar TSEN 440 ta standartlatrlmtr. Bu teller arasndaki esas fark, ilerindeki Mn ve Si miktarndan kaynaklanr. Bu elemanlar, kaynak metalinin deoksidasyonu iin gereklidir. Ancak kaynak banyosunun akcln ve dolaysya kaynan
- 61 -
Kaynak Teknii Ders Notlar zelliklerinide etkilerler. aplar 0.6mm den 6mm ye kadar deiir. En sk kullanlanlar 0.8, 1,1.2 ve 1.6 mm dir. Alamsz ve dk alaml eliklerin kaynanda kullanlan teller bakr kapldr. Bakr kaplama genellikle gzeneklidir ve korozyona kar zel bir koruma salamaz. Ancak ilerletme motorunun rulolar arasndan geiini kolaylatrr ve akm iletimini iyiletirir. 7.3.5. MIG/MAG KAYNAINDA KAYNAK TEKN
MIG/MAG kaynanda belirli bir karakteristik ayar seildikten sonra tel ilerletme hznn ayarlanmas iin kaba ve hassas ayarlar mevcuttur. Bu anahtarlar akm reticinin n panelinde yer alr. Ark boyunun her deiiminde arkn direncide deitiinden,dolayl olarak akm iddeti deitirilmi olur. Ark gerilimi, akm retici zerinde karakteristik erisi deitirilerek ayarlanr. Optimum bir ark boyu elde etmek iin, akm iddeti ve ark geriliminin belirli bir orana sahip olmas gerekir. Ancak ark boyu da buna bal olarak bir miktar ksalr. Bu durumda ayn anda daha yksek bir karakteristik seilmelidir. bu ekilde optimum ark boyu ayarlanabilir. Gerekte tek bir ideal alma karakteristii mevcut olmayp kullanlabilecek bir alma blgesi vardr. 7.3.6. MG/MAG KAYNAININ UYGULAMA ALANLARI
MIG/MAG kaynann uygulanma oran, dier eritme kaynak yntemleri arasnda gnmzde %70in zerine kmtr. Ksmi mekanize, tam mekanize veya otomatik olarak uygulanabilir. Robotla yaplacak kaynak ilemlerine ok uygun bir kaynak yntemi olduundan, gnmzde kaynak robotlarnn en ok uyguland yntemler arasndadr. Bu kaynak robotu, 3ten fazla eksene sahip olmal ve hassas ekilde programlanabilmelidir. Genellikle 5 veya 6 eksenli mafsal kollu robotlar kullanlmaktadr. 7.3.7. MIG/MAG KAYNAINDA GRLEN KAYNAK HATALARI
MIG/MAG kaynanda ynteme zg kaynak hatalar birleme hatas ve gzenektir. Birleme hatas, gerekenden dk veya yksek ark gc ayarlanmas durumunda ortaya kar. Gerekenden dk ark gc, esas metalin erimesine yeterli gelmez gerekenden yksek ark gcnn yol at ar erime veya ok yava kaynak hz nedeni ile kaynak banyosunun ne akmas da birleme hatalarna neden olmaktadr. Gzenekler, kaynak metalinin katlamas srasnda metal iinde skan gaz kabarcklardr. Alamsz ve dk alaml eliklerin kaynanda gzenek oluumunun en nemli nedeni azottur. Azot, evredeki atmosferden gelir gaz ak debisine ve tor ile para arasndaki mesafeye dikkat edildiinde bu tip gzeneklerin oluumu nlenebilir. Ayrca su soutmal torlardaki contalarn su szdrmas, torcun gerekenden fazla eik tutulmas, ar rzgarl havalarda veya ortamlarda kaynak yaplmas, tor aznn sramalarla tkanm olmas da gzenee neden olur.
- 62 -
BLM 8. PLASTK MALZEME KAYNAI Plastik malzeme (yapay madde) kayna, ayn ya da farkl cinsten termoplastik, yani syla sertlemeyen plastik malzemeyi s ve basn kullanarak, ayn cinsten bir plastik ek malzeme katarak ya da katmandan birletirmektir. Kaynak ilemi, kaynak yaplacak paralarn birbirine temas eden yzeylerinin, scak plastik hale geldikleri scaklk aralnda yaplr. Bu srada snr yzeylerindeki serbest hareketli molekl zincirleri birbiri ierisine akarak kmeleir. Birletirilecek paralarn temas yzeylerinin snma ekline gre, aadaki plastik malzeme kayna yntemleri sz konusudur: 8.1. Scak Gaz Kayna
Birbirine kaynak edilecek olan yzeyler scak gazlarla (genelde hava ile) stlarak birbirine bastrlr, kaynak ilave malzemesi ile veya kaynak ilave malzemesi olmadan kaynak gerekletirilir. Plastiklerin oksitlenmeye kar hassasiyetleri nedeniyle oksijen ve yanc gazlar scak gaz kaynanda kullanlmaz. Yanmayan gazlarda yine de dikkatli olmak gerekir. 8.2. Scak Eleman Kayna:
Temas yzeyleri, gerekli kaynak scaklna kadar uygun bir scak eleman ile stldktan sonra, basn altnda ek bir malzeme katarak ya da katmadan kaynak yaplr. 8.3. Scak Kama Kayna:
Birbiri zerine bindirilen paralarn temas yzeyleri, araya konan gezer bir scak kama ile stlr ve bunun arkasndan da basn uygulanarak kaynak yaplr. 8.4. Scak mpuls Kayna:
Birbiri zerine bindirilen paralarn temas yzeyleri, scak elemann s impulsu ile stlr ve basn altnda kaynak yaplr. 8.5. Basn Aln Kayna:
ki parann aln alna getirilen yzeyleri, araya konulan bir eleman ile stlr ve elemann ekilmesiyle birbirinin zerine bastrlmak suretiyle birletirilir.
8.6.
Srtnme Kayna:
- 63 -
Kaynak Teknii Ders Notlar Temas yzeyleri (ounlukla dnen paralarn) srtnme ss ile gerekli kaynak scaklna kadar stlrlar ve basn altnda ek malzeme katmadan kaynak yaplr. 8.7. Yksek Frekans Kayna:
ki parann temas yzeyleri bir yksek frekans kaynann kondansatr alannda gereken kaynak scaklna kadar stlr ve basn altnda bir ek malzeme katarak ya da katmadan kaynak yaplr. 8.8. Fzyoterm Kayna :
Borunun d yzeyi ile balant parasnn i yzeyinin 260C scakla stlarak birbiri iine eritilip birletirilmesi tekniidir. Kaynak ileminde shhatli ve gvenilir kaynak iin u sra takip edilmelidir. Kaynak yaplacak boru ve balant parasna uygun ldeki paftalar makine soukken balanr. Makine seyyar ayana yerletirilir veya bir mengeneye tutturularak tezgaha balanr. Kaynak makinesinin stma devrelerinden birinin anahtar alr ve termostat lambas yanar makine snmaya balar. 10-12 dakika iinde termostat lambasnn snmesi ile makine 260 C snm olup kaynaa hazr olur. ablonla kaynak derinlii iaretlenmi temiz ve kuru olan boru ve balant paras ayn anda paftann azlarna eksenleri dorultusunda yerletirilir. Boru iaretlenen yere kadar 6-7 saniye stldktan sonra balant paras ile beklenmeksizin eksenleri dorultusunda dndrlmeksizin birbiri iine sokulur. 4-5 saniye iinde bu iki para birbirine kaynam olur. Boru balant parasnn pafta iinde snma sresi de ok nemlidir. Isnma sresi az tutulursa yeterli miktarda snma yani erime olmayacandan kaynama tam olamaz. Sre uzun tutulursa fazla snmadan boru yumuayp kaynak srasnda deforme olacandan ap daralmasna neden olacaktr.
- 64 -
BLM 9. LEHMLEME Lehimleme, malzemelerin birletirildii veya kapland bir termik yntemdir. Birletirme veya kaplama, bir lehim alamnn eritilmesiyle (eriterek lehimleme) veya yzeylerinde yaynma yoluyla (yaynma lehimlemesi) bir sv faz elde edilerek yaplr. Birletirilecek esas malzemenin erime snr almaz. Lehimleme, lehim yardmc malzemesiyle (rnein dekapan veya koruyucu gaz) mmkn hale getirilir veya kolaylatrlr. Lehimleme iin gerekli enerji, dardan verilir. Lehimin ergime scakl balanan paralarn ergime scaklklarndan dktr, balantnn maruz kalaca iletme scakl da lehimin ergime scaklndan ok daha dk olmak zorundadr. 9.1. LEHMLEMENN GENEL KURALLARI
Lehimleme srasnda, birletirilen esas metal tr ne olursa olsun, stma trne ve lehimleme iin gerekli scakla gre aadaki kurallara dikkat edilmelidir: 1. 2. 3. 4. 5. Parann yzeyinde bulunan yabanc tabakalarn temizlenmesi Parann hazrlanmas (rnein lehimlenecek parann tespit edilmesi) Lehimleme yerinin lehimleme scaklna kadar stlmas Lehimleme yerinin yardmc lehimleme maddeleriyle temizlenmesi Lehim alamnn sevk edilmesi, aktlmas ve birletirilmesi (lehim kalp paralaryla lehimlemede bu kalplarn sklmesi), soutma ve lehim yerinin ilenmesi 9.2. LEHMLEME YNTEMLERNN GRUPLANDIRILMASI
9.2.1.Lehim Alamnn Erime Scaklna Gre Gruplandrlma Yumuak, Sert ve Yksek Scaklk Lehimlemesi sz konusudur.
a)
Yumuak Lehimleme :
- 65 -
Kaynak Teknii Ders Notlar 450C'nin altnda ergiyen lehimleme yaplr. Alamlar kolay ergiyen Kurun-Kalay (Pb-Sn) karmdr. Yumuak lehimleme, teneke, inko, pirin, havasz kutulama ve ince salarn lehimlenmesinde ve elektronik para montajlar gibi yerlerde kullanlr. b) Sert Lehimleme :
450C'nin stndeki scaklklarda ergiyen lehimlerle yaplr. Yumuak lehimden dayankldr. Ergime derecesi yksek metal paralarn birletirilmesinde, sa levhalar, kazanlar, borular, tellerin lehimlenmesinde kullanlr. Birletirme arac Bakr ve inkodur. c) Yksek Scaklk Lehimlemesi :
900C'nin stndeki scaklklarda ergiyen lehimlerle yaplr. Vakum ve koruyucu gaz ortamnda ergime derecesi yksek metal paralarn birletirilmesinde, sa levhalar, kazanlar, borular, tellerin lehimlenmesinde kullanlr. ok yksek scaklk altnda alan takmlarn lehimlenmesinde Cu-Ni karm lehim maddeleri kullanlmaldr. 9.2.2. Lehimleme Yerinin Trne Gre Gruplandrma:
Lehimleme yntemlerinin, lehimleme yerinin trne gre gruplandrlmasnda, Kaplama ve Birletirme Lehimlemesi sz konusudur. Birletirme lehimlemesinde aralk (kapiler lehimleme) ve az lehimi (lehim kayna) alt gruplar mevcuttur.
9.2.3. Lehim Alamnn Lehimleme Blgesine Sevk ekline Gre Gruplandrma: a. Dardan Lehim Alam vererek lehimleme (ekil la) b. Lehim alamn nceden yerletirerek lehimleme (ekil 1b)
- 66 -
ekil l
Darda verilen ve nceden yerletirilmi lehim alamyla lehimleme rnekleri
9.2.4.Lehimlemede Kullanlan Isnn Verilme ekline Gre Gruplandrlma Isnn Verilme ekli Lehimleme Yntemi Y. L. * * * * * * * * * * * * * S. L. Y. S. L.
Havya ile lehimleme Kat Cisimlerin Sktrma ile lehimleme Yardmyla Lehimleme Merdane ile lehimleme Tuz banyosunda lehimleme Lehimbanyosunda lehimleme Sv Yardmyla Dalga ile lehimleme Lehimleme Tekerlekte lehimleme Ultrasonik lehimleme Tekrar stma lehimlemesi Alevle lehimleme Gaz Yardmyla Scak gazla lehimleme Lehimleme Gaz frnnda lehimleme Elektrik Ark le Elektrik ark lehimlemesi Lehimleme Arkla lehimleme Inla Lehimleme Lazer nyla lehimleme Elektron nyla lehimleme Diren lehimlemesi Ak havada indksiyonla lehimleme Redkleyici koruyucu gaz altnda indksiyonla lehimleme Soy gaz altnda indksiyonla Elektrik Akm ile lehimleme. Lehimleme Vakum altnda indksiyonla lehimleme Dekapan yardmyla frnda lehimleme Soy gaz artnda frnda lehimleme Vakum altnda frnda lehimleme Souk basn lehimlemesi Hareketle Lehimleme Ultrasonik lehimleme
Y.L.: Yumuak Lehimleme Scaklk Lehimlemesi S.L.: Sert Lehimleme
* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *
* *
Y.S.L.: Yksek
- 67 -
Kaynak Teknii Ders Notlar 9.3. LEHM MALZEMELER
Genellikle kullanlan lehim maddeleri cinsleri aadaki tabloda gsterilmitir. Ekseriyetle ekil alma kabiliyeti ve esneklik zelliinden dolay, gerilmeleri azalttndan elektrolitik bakr ile iyi lehim yaplr.
Pirin lehimlerde, elektrolitik bakra nazaran fazla mukavemet elde edilirse de esneklii az olduu iin genellikle iyi sonu alnmaz. Gerilmelere kar hassas olan ular ile ekmeye kar hassas olan takmlarda alak derecede eriyen gm lehimler kullanlr. Gm lehimler genel olarak iki yan gm kaplanm olarak levha halinde satlmaktadr. Bakrn bir yanndaki gm tabakas sert madene, dier yanndaki ise, sapa lehimlenir. Sandvi-lehim tabir edilen bu lehim maddesi ile alak derecede lehim yaplarak ve bakrn esneklii dolaysyla gerilmesiz bir lehimleme elde edilebilir.
9.4.
LEHMLEME LEMNN GEREKLETRLMES
Yzeyler ok kirli ve zerlerinde kaln oksit tabakas mevcutsa nce tel fra, zmpara, kaba ee veya rayda ile kaznr. Boya ve ya tabakalarnn karlmas iin asit banyosu kullanlr veya Paralarn lehimlenecek ksmlarnn boya, pas, ya ve benzeri yabanc maddelerden iyice paralarn boyutlar uygunsa bazik bir eriyik iinde kaynatlr. zellikle elektronikte ince tellerin zerlerindeki lak tabakasnn karlmas
- 68 -
Kaynak Teknii Ders Notlar zorluk arz eder. Bunun iin tellerin ular, ufak bir kapta hidroksit eriyii iinde ksa sre stlr. Sonra ular lehimlenir. Temizlenerek hazrlanm parlak vaziyete duruma getirilmi lehimlenecek yzeylerin oksitlenmesi nlemek veya oksit tabakasn temizlemek iin genellikle (tuz ruhu) kullanlr. Lehimlenmesi zor olan madenlerde, yzeyin tam olarak temizlenemedii hallerde veya ok iyi lehimleme istenen yerlerde yzeylerin nceden kalaylanmas faydal olur. inko, gm ve az miktarda olmakla beraber dier madenler ergimi lehim iinde znrler. Bu sebepten ince salar ve tellerin mmkn olduu kadar abuk ve dk scaklklarda lehimlenmelidir. Lehimlenecek paralarn alma scaklna kadar stlmas eitli aralarla yaplr. zellikle yumuak lehim yaplmasnda havya kullanlr. Havya bakrdan yaplm olup zerinin oksit tabakasndan temizlenmesi gerekir. Bunun iin lehim yaplan kenar zaman zaman ee ile temizlenip dzeltilir; Lehimleme srasnda da, eer lehim pastas kullanyorsa, bir nadr parasna srlerek temizlenir. Ufak tamir ilerinde havya bir kmr ocanda veya mangalda stlabilir. Srekli almalar iin gaz, benzin, btan gaz ve elektrikle stlan eitli havyalar mevcuttur. Kaynak yapmada olduu gibi dorudan doruya stc bir alevle de lehim yapmak mmkndr. Ancak bu metot, havyann eriemedii yerlerde de ve bir zorluk varsa kullanlmaldr. Seri imalatta, birletirilecek yzeylerine lehim tozu ile hazrlanan zel pastalar srlm paralar, iinde koruyucu gaz bulunan lehim frnlarndan geirilerek lehimlenir. Bu sayede srekli alma imkan salanr. Paralar stmak iin elektrik diren ve indksiyon metotlar da kullanlr. Esas metalin yzeyinin lehim alam tarafndan iyi bir ekilde stlmas gerekir. Bu oluum, lehim alamnn yzeyde tutunmas bakmndan ok nemlidir. Ayrca lehim alam kapiler etkiyle lehim aral doldurulur. Lehim alam yzeye difzyon yoluyla birleir.
9.4.1.Yumuak Lehim yi bir lehimleme yapabilmek iin, lehimlenecek yerin ok temiz olmas ve lehim gereci ile lehimlenecek paralarn dorudan temas etmesi gerekir. Lehim yeri lehim suyu kullanarak temizlenir. Ayrca lehimi ve lehimlenecek yzeyleri oksidasyondan koruyan ve oksitlenmi yzeyleri redkleyecek lehim tozu veya koruyucu gaz kullanmak gereklidir. Lehim suyu : (inko klorr) tuz asidinin inko ile zlmesi sonunda elde edilir. Kzdrlm havya aletinin sivri ucu nadra srlerek temizlenir ve u ksm az miktarda lehim gereci alnarak, lehimlenecek yere srlr. Lehim soumas sonunda ilem tamamlanm olur. Yumuak lehimler; genellikle kalay ve kurun alamdr. Bunlar ar metallerin, alamlarnn lehimlenmesine yahut koruma grevi yapan bir tabaka ile kaplanmasna (kalaylanmasna) denir. Bunlarn erime noktas daima 450 'den aadadr.
- 69 -
Kaynak Teknii Ders Notlar Kalay ve kurun alamlarnn birden bire erimemek gibi zellii vardr. zel lehimi (%65 kalay ve %35 kurun) istisna tekil etmekte olup 182 C de erir. Alamnn dier btn oranlan derece derece erir. Yani nce hamurlar daha sonra koyu bir sv hale geer. Ancak scaklk belirli bir deere kt zaman akkanlar. Aadaki izelge DIN 1707 normuna gre yumuak lehimleri gstermektedir.
Kalay (Sn) % 1,5 Kurun (Pb) % 98,5 leme Scakl C 320
Gsterilmesi
Sembol
Kullanlma rnekleri ve Yerleri Kk kuvvetlere maruz lehimler, radyatrlerin daldrlarak lehimlenmesi gibi 98,5 'luk lehime gre daha byk kuvvetlere dayanr. Alev Lehimi Tenekelerin Lehimi inko ve inko kaplamal ilerde Byk kuvvetlere mazur lehimler Pirin ve beyaz sa ileri Hassas lehimler, pirin ve beyaz sa ileri Elektrik kablolarnn kalaylanmas Kazan ve gda malzemelerinin kalaylanmas Kk scaklkta hassas lehimler Yangn habercileri eriyen tipler
Kurun lehimi 98.5
LPB 98,5
Kalay Lehimi 8 Kalay Lehimi 25 Kalay Lehimi 30 Kalay Lehimi 33 Kalay Lehimi 35 Kalay Lehimi 40 Kalay Lehimi 50 Kalay Lehimi 60 Kalay Lehimi 90 zel Lehim Baka zel Lehimler
LSN 8 LSN 25 LSN 30 LSN 33 LSN 35 LSN 40 LSN 50 LSN 60 LSN 90
8 25 30 33 35 40 50 60 90 62
92 75 70 67 65 60 50 40 10 38 60
320 257 249 242 237 223 200 185 219 182 100
9.4.2.
Sert Lehim :
450oC'nin stndeki scaklklarda ergiyen lehimlerle yaplr. Yumuak lehimden dayankldr. Ergime derecesi yksek metal paralarn birletirilmesinde, sa levhalar, kazanlar, borular, tellerin lehimlenmesinde kullanlr. Birletirme arac bakr ve inkodur. Sert lehim yaplmasnda, yzeyleri korumak iin dekadan olarak boraks kullanlr. Boraks suda ok az eriyen beyaz bir tozdur. Lehimlenecek ksmlara konur bundan sonra lehim yaplr. Souduktan sonra zerine %10 slfrik asit dklerek temizlenir. Ad Pirin 42 Pirin 45 Pirin 51 areti MSL MSL MSL Bak r 42 45 51 ink o 58 55 49 alma Scakl 845 C 860 C 880 C Kullanld Yerler % 60 dan fazla bakrl pirin % 67 bakrl pirin % 67 den fazla bakrl
- 70 -
Kaynak Teknii Ders Notlar Pirin 54 MSL 54 46 900 C pirin elik bronz alamlar
Lehimlenecek paralarnda, lehim gerecinin ergime derecesinde stlmas salanmaldr. Az stlrsa lehimleme shhatli olmaz, fazla stlrsa da, lehim gerecini yakabilirler. Eer paralar kapal ve snn dzgn dald bir yerde stlyorsa yukardaki saknca meydana gelmez. Paralar alev gibi bir s kaynayla stlyorsa dikkatli olmamz nem tar. Sert lehim, sert maden veya elmas ularn, kalem gvdesine tespitinde; erit testerelerin birletirilmesinde vb. yerlerde kullanlr. 9.5. KAYNAK LE LEHMN MUKAYESES:
1. Lehimlemede malzemenin ayn cins olmas sz konusu deildir. Kaynakta

ayn cins malzeme veya birbirine yakn zellikte malzemeler kaynatlr. 2. Kaynakta malzeme ergir, lehim de ise lehimin kendisi ergir. 3. Fazla snn malzemeye zarar verdii durumlarda lehim tercih edilir. 4. Kaynakta birletirilmesi pratik ve ekonomik olmayan birletirmelerde lehim kullanlr. 5. Dayankllk istenilen yerlerde kaynak tercih edilir. 6. Lehim balantlarnda, birletirilecek paralar kaynak yapmadaki gibi ergitilmedii iin kristal yapda nemli bir deime olmaz, bu sebepten i gerilmeler ok daha ufaktr.
7. Kaynak balants ile yalnz ayn cinsten olan malzemeler birletirilebildii

halde, lehimle farkl malzemeleri de birletirme imkan da vardr. Bu zellik yerine gre, rnein sert madenden kesici ularn elik kalem tayclara balanmasnda olduu gibi byk kolaylk salar. 8. Elektronikte ve makine imalatnda lehim balantlar gittike artan bir lde kullanlmaktadr. Elektronik endstrisinde, telekomnikasyonda elektrii iyi ileten ve ekonomik olarak yaplabilen balantlarda istenir.
- 71 -

Kaynak Tekni I Ders Notlar

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kaynak Tekni I Ders Notlar

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

KAYNAK YNTEMLER DERS NOTU

Kaynak Teknii Ders Notlar

Kaynak Teknii Ders Notlar

Konstrksiyon (Kaynak emniyeti)

Kaynak Teknii Ders Notlar

Kaynak Teknii Ders Notlar

1. Uyguland Malzemenin Cinsine Gre

b) Doldurma Kayna bir i parasnn hacmindeki eksiklii tamamlamak

c) Tam Mekanize Kaynak: Kaynak aleti, el yerine tamamen mekanize edilmi

d) Otomatik kaynak: Gerek kaynak ilemi gerekse i parasnn deitirilmesi

Kaynak Teknii Ders Notlar

Plazma Ark Kayna

4.2.14. Elektro-cruf Kayna

Kaynak Teknii Ders Notlar

GAZ ERTME KAYNAK YNTEM (OKS ASETLEN KAYNAI)

Kaynak Teknii Ders Notlar

Kaynak Teknii Ders Notlar

Oksi-Asetilen Tplerinin Kurulmas

Kaynak Teknii Ders Notlar

5.1.5. Asetilen Kazanlarnn Hazrlanmas

Kaynak Teknii Ders Notlar

Kaynak Teknii Ders Notlar

Kaynak Teknii Ders Notlar

Kaynak Teknii Ders Notlar

( 2mm'ye kadar ince saclarn kaynanda kullanlr.

Kaynak Teknii Ders Notlar 5.4. KAYNAIN YAPILII

fle Kaynak Hareketleri

Oksi-Asetilen Kaynanda Kullanlan Kaynak Usulleri

Sola Kaynak Usul

Kaynak Teknii Ders Notlar

Kaynak Teknii Ders Notlar

Kaynak Teknii Ders Notlar

BLM 6. ELEKTRK ARK KAYNAI

Makineler Kablolar Penseler Maskeler

Jenaratrler Transformatrler (motor dinamo gruplar) Redresrler Alternatrler

A) Kaynak Jeneratr (Dinamolu Ark Kaynak Makineleri)

Kaynak Teknii Ders Notlar

Yeteri kadar akm iletmeli (en az 50 mm)

Kaynak Teknii Ders Notlar

ekilerin vazifesi kaynak dikiinin zerindeki crufu krmaktr.

Kaynak Teknii Ders Notlar

a) Karbon elektrotlar : Karbon elektrotlarn z grafit olup zerleri ok ince

b) Tungsten elektrotlar : Koruyucu gaz atmosferi altnda yaplan kaynak

c) MIG-MAG kaynak telleri : MIG-MAG kaynaklarnda kullanlan teller kangal

6. 0Cnin altndaki scaklklarda allacak konstrksiyonlar da

* Balayc: rtye mukavemet kazandrr ve rtnn elektrot ekirdeine yapmasn salar.

2 FeO + Si 2 Fe + SiO 2 (Kat)

ELEKTRK ARK KAYNAININ KARAKTERSTK ZELLKLER

RT TP ( Kalnl ) nce : 30-35 A. Orta kaln: 35-40 A. Kaln : 40-45 A.

5 150-175 175-200 200-225

e) Paraya kaynak ncesi veya sonras sl ilem uygulanabilirlii

ELEKTRK ARK KAYNAK HATALARI

Kaynak Teknii Ders Notlar

BLM 7. GAZALTI ARK KAYNAI 7.1. TARF VE SINIFLANDIRILMASI

7.2.2. TIG Kaynann alma Prensibi

a) Doru akmda: yksek frekans devresi yoksa(kritik olmayan ilerde) Tungsten

b) Alternatif akmda: TIG metodunda alternatif akm kullanlyorsa arkn

Kaynak Teknii Ders Notlar

Kaynak Teknii Ders Notlar

Kaynak Teknii Ders Notlar

Kaynak Teknii Ders Notlar

Darda verilen ve nceden yerletirilmi lehim alamyla lehimleme rnekleri

Kaynak Teknii Ders Notlar 9.3. LEHM MALZEMELER