Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi www.e-sosder.com ISSN:1304-0278 K -2007 C.6 S.

19 (82-94)

Charles Baudelaire ve Modernizm

Ar. Gr. Dr. Metin GLTEK N
Dicle niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Sosyoloji Blm mgultekin23@hotmail.com

zet Bu almada, bir erken dnem modernist dnr olarak Baudelairen yaklamlar analiz edilmeye allacaktr. Bu noktada onu orijinal klan, bata modernlii kavramamza ynelik grler sunan ilk dnrlerin banda gelmesidir. kincisi, buna ramen, onun grlerinin kendinden sonraki modernizm okumalarna gre daha belirgin olarak tasarlanm olmasdr. Baudelaire, ideoloji olarak modernizmi, yaanmakta olan modernizmden ayrr. Aklc egemenlie, bilimsellie ve ilerlemeye dayal ideolojik modernizme kar kar. O modernizmi anlamada ara olarak akademik kayglar deil, estetizmi kullanr. Modernizmin izlerini gncel hayattaki sonularyla takip eder ve bir sanat duyarllyla onu resmeder. Bylece modernizmin ilk kuramclarndan olmasna ramen, gnmz postmodern yaklamlarnn nerdii zmleme biimlerine daha yakn durur. Anahtar Kelimeler: Modernizm, lerleme, Sanat, Estetik, Kalabalklar, ehir.

Abstract This study examines the views of Baudelaire. Baudelarie is one of the first thinkers helping us understand modernity in a simple manner compared to the thinkers coming after him. He differentiates ideological modernizm from the lived modernizm and rejects rational, scientific and progressive tendencies in ideological modernizm. For Baudelarie aesthetic aspects of understanding is more important than academic ones. Therefore, he examines the effects of modernizm on everyday life in an artist sensivity. In this way, he has more similarities with postmodernists than with modernist thinkers. Key Words: Modernizm, Progression, Art, Aesthetic, Masses, City.

Modernizm kadim kltrlerin ortadan kalkt; her eyin deitii, ilerledii ve bir hesaba baland bir dnem olarak ortaya kmtr. Bu dnemde geleneksel hayat yaama, kltrel varlklar muhafaza etme, gnceli, sanat ve estetii yaama, bireye odakl kahramanlklar sergileme anlaylar yerini aklc tutumlara, rekabete kendini ve bakalarn ynetme endielerine brakmtr. Bu nedenle modernizm hem bilim ve ilerlemenin dnemi olmutur hem de egemen akln mensuplarna dayatmak suretiyle, topluma, doaya ve gelecek tasarmlarna aklc esaslarla yaklama mantn gelitirmitir. imdiki zamann paradigmas olmasna ramen iddetle gelecee odakl bir dnya gr olmaya mahkm olmutur. Modern aklc bilim, kesin gereklere ulama hedefiyle kurulmu ve vizyonunu ideal bir toplum tasarmyla 82

Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi www.e-sosder.com ISSN:1304-0278 K -2007 C.6 S.19 (82-94)

birletirerek geniletmi olmas nedeniyle, modernist yaklamda toplum bir olu biimi olarak deil aklc bir tasarm olarak deerlendirilmitir. Bu tasarmda tarih, devaml iyiye ve mkemmellemeye doru evrimsel bir yneli olarak yorumlanr. Modernleme sreci iinde, tarihin btn tortular atlr ve akl ve bilimin szgecinde srekli bir aydnlanmaya doru gidilir. Giddensn yaktrmasyla, evrimci tarih anlay, insanla ait olaylar karmaasn bir tablo dzeni ierisine uydurmaya alan olaylar dizisi olarak alglar. Bu adan evrimci yaklamlar, bir dzenleme/mdahale biimi olarak meta anlatlar temsil ederler (Giddens,1998:14-15). imdiye kadar modern toplumun bilimini yapanlar ve moderniteyi sistemletirenler, bu nedenle toplumsal deimelerin baz ynlerine dier ynlerini ya da deimenin ters ynndeki ynlerini gzden karma pahasna arlk vermilerdir. Bu tutum, bir yandan modern kurallarn ve srelerin bireyler dnyasna etkisinin abartlmasna, bir yandan da toplumun gndelik etkinliklerinin toplumsal yapya etkisinin ihmal edilmesine yol amtr (Wagner,1996:10-16). Ksaca modern bak imdi ve gelecek, teori ve pratik arasnda- bir kaymayla sonulanmtr. Sonuta modernite, gnmzde tm toplumsal gereklikleri kavrayamama ynnde byk bir eletiriye muhatap olacak biimde, sreleri tek ynl aklama sorunuyla kar karya kalmtr. te Baudelaire, olduka erken dnemlerde, modernitenin bu adeta zaman kltr, gnceli, sanat, estetii katleden ynne dikkat ekmi, modern iliki biimlerini ortaya karken kavramaya almtr. O zamann hzla akt bir zamanda, adeta akan zaman durdurma teebbsne girimitir. Ve bu tutumunun sonucu olarak byk oranda zaman ama ve modernistlerin arzularna inat gelecei yakalama ansna kavumutur. Baudadelaire, tarihe bir sreklilik olarak bakmak yerine, gerek bir modernist olarak o an ele alr. O, modernlie estetik alann, yani modernizmin kurumsallama biimi olarak bakar; dzenin yani modernlemenin kurumsallama biimi olarak bakmaz, byle bakmaktan kurtulur (Artun,2004:30). Bu yzden zamann tutsa olan tek yanl modern srelerin savurucu etkisine yakalanmaktan kurtulur, ok daha btncl bir biimde modernlii kavramay baarr. Bu nedenle, Berman Bat kltr modernlik meselesi ile ciddi bir ekilde ilgilendike bizler Baudelairein bir khin ve nc olarak

83

Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi www.e-sosder.com ISSN:1304-0278 K -2007 C.6 S.19 (82-94)

gsterdii zgnlk ve cesareti daha ok takdir eder olduk (Berman,1994:167) der ve ilk modernist olarak Baudelairei gsterir. Baudelaire iinde ilerleme olmayan bir modernizm tasvir eder. Bylece ok daha nce, ilerlemenin yavalad, kltrelin, gncelin ne kt gnmzdekine benzer tarzda toplumu ele alr; btnyle deiim fikri iinde deil de, deienle deimeyen arasdaki gerilim hatt zerinde, sreleri ift ynl grnmleri ierisinde deerlendirir ve modernliin kendisineodana ulaabilir. Baudelaire, dikkatini herkesin gzne kaskat kural ve dayatmalaryla grnen modernizmin, canl tarafna; estetiine ve ruhuna yneltir. Modernitenin can damar olan ehri, modern Parisi resmederek dncelerini dile getirir. Dncenin organizasyonundan deil, bizzat toplumun modern organizasyonundan hareketle modernlii zmler. O modernliin resmini kararak zaman durdurur; bir sanat bakyla modernlii kavramaya giriir. Baudelaire, modernitenin metalaan yzn gzle grnr ynleriyle bize ilk olarak resmeden kiilerin banda gelir. Baudelaire modernite olarak yeni bir dneme girildiini, bu dnemde byk geleneke ait gzellik ve kahramanlk kavramlarnn kalmadn fark etmektedir. Ancak, O her yzyl ve her halk kendi gzelliine ve kahramanlklarna sahip olduuna gre bizim de kanlmaz olarak kendi gzelliimize sahip olmamz gerektii dncesinden hareketle modern hayatn gzelliklerini ve kahramanlklarn ifaya alr (Baudelaire,2004:193). Modernlik

zmlemesine bu niyetlerle yaklar. O modernlik kavramna kiisel bir vg ve yergi dncesine bavurmakszn yaklar. Bu nedenle modernlii zihinsel bir problematik olarak deerlendirmez ve bylece ounlukla akln egemenliinde soyut sreler sistemi olarak karmza kan modernlii ayn mantkla okumaz. Onu kendi ileyi mantna paralel olmayan aykr bir yaklamla okur. Bylece modernliin bir biimde dayatmak istedii mantn dnda kalmay baararak aslnda onu daha net bir biimde ele almay baarr. O modernlie avantajlaryla ve dezavantajlaryla bakmaz. Ona kar duygusal olmaz ve duygusal bir kar k da benimsemez. Zira ona gre zaten iinde bulunduumuz modern evren, bu tarz yaklamlar anlamsz ve geersiz klar. nk modernite, doas gerei zaten ztlklarn, elikilerin, atmalarn, bunalmlarn i ie olduu bir dzendir. Onu benimsemek de kar 84

Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi www.e-sosder.com ISSN:1304-0278 K -2007 C.6 S.19 (82-94)

olmak da modernlik asndan ayn deeri tayacaktr. Bu tarz yaklamlar, moderniteyi soyut bir sistem olarak kurumsallatrma iine yaramtr. Dnce retimini, modernitenin kendisini soyut bir sistem olarak retmesi srecinde, ilevsel hale dntrmesine yol amtr. Baudelaire, btn bu yaklam tarzlarn krma roln stlenir. O modernlie bir kltr olarak, kltrel hayat biimlerimize getirdii boyutlaryla bakar. Sosyal hayat icra edilirken, onu retme biimiyle ilgilenir. Baudelaire, moderniteyi yaratclyla veya ykclyla ele almaz; moderniteyi bir kendi kendini retim sreci olarak, herhangi kadim geleneksel kltrn kendini retme dinamiklerinde olduu haliyle alr. O bir yerde; ana soruna, iin zne, yani bizim yeni tutkularda ikin zel bir gzellie sahip olup olmadmz konusuna gelince, modern konular ele alan sanatlarn ounun kamusal ve resmi konularla, zaferlerimiz ve siyasal kahramanlmzla yetindiklerini gryorum. Geri bunlar suratlarn ekiterek, homurdanarak ve paralarn veren hkmet tarafndan sipari edildikleri iin yaparlar. Oysa baka trl bir kahramanlk ieren zel konular da vardr. Sosyete hayatnn ve devasa kentin yeraltna musallat olmu binlerce kksz hayata ait manzaralar, caniler, fahieler, Gazette des tribunaux ve Moniteur, kahramanlmz tanmak iin gzmz amann yeterli olacan kendi

kantlyor

(Baudelaire,2004:195-196) der. Bunu derken hem egemen modernist tutumu ortaya koyar, hem kendi yaklamn netletirmeye alr ve her iki yaklam karlatrr. Burada modernist yaklamn, o kendinden bir nitelik olan gzellik kavramn bile zel anlamyla kavramaktan yoksun olduunu syler. Onu ancak iktidarla ilgili / bir meta anlatya zg yorumlama biimi etrafnda yorumladklarna dikkat eker. Bunun da yine somut bir iktidara arz etmeye ynelik olarak ve de para karl-metalam ilikiler iinde yapldn syleyerek teori ve pratik arasndaki balam ortaya koyar. Bunun karsnda kendi eilimini ortaya koyar ve modern iktidar alann dnda hatta onun nemsiz grd ve dlad, dorudan gndelik hayatn dinamiklerinden kaynaklanan ilikiler alanna vurgu yapar. Tm bunlar stelik baka kltrel dnemlerde bulunmayan, yalnzca modern koullarn nmze koyduu durumlar/kahramanlk biimleridir. Baudelaire bunlar tanmak iin gzlerimizi amak yeterli olacaktr derken, tm bu farkllklarn bir bakas farkllndan kaynaklandn sylemek ister. Ve mcadelesinin dorudan bu modernist yaklam biimiyle olduunu hissettirmeye alr. 85

Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi www.e-sosder.com ISSN:1304-0278 K -2007 C.6 S.19 (82-94)

Baudelaire sanat ve estetii merkeze alr. nk onlar tm toplum biimleri iin ortak deerlerdir. Modernizm de yeni bir toplumsal dnem olduuna gre onun da kendine zg gzellik biimleri olmaldr. Tm toplumlar birbirlerinden farkllar. Ancak bu ortak deerlerle birleirler. O nedenle modernlie de bu ortaklk ve onun modern koullardaki sonular balamnda baklmaldr; onun kendine zg koullarn fark edebilmek iin. Bu anlamda sanat, gzellik, kahramanlk gibi kadim kavramlar Baudelaire iin toplumu anlamaya ynelik birer metodolojik analiz aygtlardr. Onun iin, kkeni ekonomik, siyasi ve ya aklc iktidar biimine deil, bu kadim deerlere dayanan davran biimleri deerlendirme konusudur. Bu tr davran biimleri veya kalplar ve onlarn sanat bakyla yorumlandrlmalar olan anlamakta dahas- grmekte bize daha fazla yardmc olur. nk sanat zaman durdurur. Deimeyenin zerinden deieni kavramaya gtrr. Bu yaklam, Baudelaire gre biricik ve mutlak bir gzellik olduu yolundaki modernist anlaya kar, bir gzellik kuram oluturmak iin de iyi bir frsat salar: Gzelin, uyandrd izlenim tek olsa da, her zaman kanlmaz olarak iki unsurdan olutuunu, oluan izlenim birlii iinde gzelin deiik unsurlarnn ayrt etmek g gelse de, bunun gzelin bileimindeki zorunlu eitlilii asla geersiz klmadn gstermek iin iyi bir frsat. Gzellik, niceliinin belirlemesi ok g olan ebed, deimez bir unsurdan ve koullara gre deien, greli bir unsurdan oluur bu unsur da yaanlan a, o an modalar, ahlaki deerleri, duygular ya da bunlarn hepsidir. lahi pastann stn kaplayan ekici, batan karc, itah ac kaymaa benzetebileceimiz bu ikinci unsur olmasa, insan doasna uyarlanabilir ve uygun olmaktan kacak ilk unsur da hazmedilemez, takdir edilemezdi. Meydan okuyorum: bu iki unsuru da iermeyen tek bir gzellik numunesi bulup karn bana (Baudelaire,2004:202). Bu ekilde Baudelaire, diyalektiin merkezini modern iktidar alanlar arasndaki atmadan, onun nemsiz grd ve gzel-irkin/kt dzlemini kendisine gre yeniden kurgulad tek ynl gzellik anlayndan ebed gzellik anlayna tamaktadr. Bu gzellik anlaynda bir deimez, kendinden olan asl bir yn vardr, bir de koullara gre ondan yansyan ve sz konusu toplumun temel karakteristiklerini ele veren boyutu vardr. Bizim grdmz hep bu ikincisidir. Biz bir toplum olarak da, tek tek bireyler veya sanatlar olarak da bunu grrz. Tekil bir gzellikten, saysz bizler yine tekil olarak faydalanabiliriz. O 86

Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi www.e-sosder.com ISSN:1304-0278 K -2007 C.6 S.19 (82-94)

yaadmz bize, bizim toplumuza, bizim zamanmza aittir. Gzellik kavramnda, sanatta ve estetikte her esin kendiliinden bireyseldir. Sanatnn tek kayna kendisidir. (Sanat) ocuksuz lr. Kendi kral, kendi papaz, kendi Tanrs (Berman,1994:176) dr. Sanat insanlk durumunu ele verir. Birey onunla birey olma gcn kazanabilir. Buna karlk akl yle deildir. Akl da insan bireyselletirir ancak, onu baka bireylerden ve toplumdan koparr. nk akl kendi bana bir deer iermez. Akl, -soyut bir varlk olarak- bireyi merkeze alr ve tm yorumlama biimleri bu merkezlie dayal olarak gerekletirilir. Bu nedenle akl, paylamaya deil, rekabete ve atmaya alr. Ancak sanat, gzellik vs. kendinden bir deer ierdii iin bireysel olduu kadar toplumsaldr da. Baudelaire, kendi gzellik kuramna zaman zaman deinir ve her defasnda ondan farkl balamlara iaret etmek iin yararlanr. Bu defa aklc yaklamla kendi yaklamn karlatrr ve gzellik asndan evrensel ilke tek olsa da, doa mutlak ya da eksiksiz hibir ey sunmaz; ben (akl) tekil varlklardan baka bir ey grmem. Ayn trden her hayvan bir yanyla hemcinsinden farkldr, bir aacn verebilecei binlerce meyve iinde birbirinin ei iki tane bulmak olanakszdr. Ve birliin elikisi olan ikilik ayn zamanda onun sonucudur (Baudelaire,2004:145), der. Burada Baudelaire, yine ilk bata evrensel bir gzellik kavramna vurgu yaparak teorisini balatr ve ondan (gzellikten) kiisel yararlanma biimlerinin doal greliliinden bahseder; bylece o mutlak birlik alannn, kanlmaz ikilikle sonulandn veya ikiliklerle genilediini syleyerek kapatr. Bu onun kuramnn temel erevesidir. Ancak bu sre iinde Baudelaire bir baka boyuta da atf yapar. Ki o, modernist bak asn ifade eder. Bu bak as, ben tekil varlklardan baka bir ey grmem cmlesinin anlamnda yatar. Modernist bak as, gzellik olgusunu temel olarak almayp, onu darda brakarak yerine bireyi, zneyi, akl alr. Oysa Baudelairein yaklam iersinde; merkezde olan birey (akl), zne olarak evrensel btnlkten ancak ksmen yararlanabilir. Fakat onu da kanlmaz olarak mutlak gereklikmi gibi alglar. Merkezde kendisi olduu iin, baka varlklar birer nitelik olarak grmeyip, farkl trler ierisindeki trde varlklar olarak soyutlar. Baudelaire, ayn trden her hayvan bir yanyla hemcinsinden farkldr, bir aacn verebilecei binlerce meyve iinde birbirinin ei iki tane bulmak olanakszdr derken bir yandan kendi bak asndan kaynakl 87

Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi www.e-sosder.com ISSN:1304-0278 K -2007 C.6 S.19 (82-94)

olarak doadaki her varla niteliksel ynleriyle bakmann mmkn olacan syler nk her varlk evrensel gzelliin bir parasdr ve kendi ierisinde gzellik unsurunun bir taycsdr-; bir yandan da -bu evrensel btnlkten soyutlanm- tekil bireyin, doay da soyut varlklar sistemi olarak okumasnn kanlmaz olacan syler ve bu bak asn eletirir. Varlk lemine btnsellii deil, ksmlii iinde yaklat iin, onun teorik olarak yetersizliine iaret eder. Varlk leminin iki boyutluluu bylece estetik bak asnn peinen kabul ettii bir gereklik biimi olarak karmza kar. Modernist aklc yaklam ise, bu ikilii ilke olarak benimsemez, her eyi kendi rasyonel bak as dorultusunda eitler, soyutlar; fakat bu soyutlama sreci ierisinde kanlmaz olarak gerekliin iki boyutu zne ve nesne, ruh ve madde, soyut ve somut birbirleri iinde erir (Artun,2004:57). Modernitenin kaderi olmu olan ikilemleri kaynan buradan alr. Baudelaire, srarla modernist anlayn, tarihi ve toplumu tek ynl bir sre olarak alglama ve kendisini zihinlere o ekilde dayatma ynndeki basksn aa vurmaya alr ve ona kar kar. Tarihi, belli temeller zerinde ykselen ve kendi yasas erevesinde otomatik olarak ileyen sreler sistemi olarak deil, her an doan, canlanan unsurlara sahip dinamikler alan olarak kavramaya alr. Burada yanlp ve yine tekil bak asnn tuzana dp sanat insan etkinliklerini yneten determinist bir faktr gibi dnmemek gerekmektedir. Tersine Baudelaire, gzellik unsurunun srekli masnda olduu gibi, bizim eylemlerimizi de o mann bir paras olarak, onun iinde ele alr ve toplumsal etkinliklerin kendisini, ortaya karken, canl halinde ortaya koymaya alr. Bu esnada biz gzellik alan kapsamnda, o evrensel btnlk ierisinde hareket ederiz, o alan kullanrz; onu ayn anda hem retiriz hem de tketiriz, bylece ayn zamanda onu yaatm, icra etmi oluruz. nk hepimizin iinde olduu ezel ebed gzellik unsuru, sanat dahil onu icra edenler tarafndan hem rtlmekte, hem de ifade edilmektedir. O halde sanattaki ikilik de insann ikiliinin kanlmaz bir sonucudur (Baudelaire,2004:203). Sanatnn sanatn en mkemmel bir ekilde icra ederken bile, gzellik unsurunu hem gizlemi hem de ifa etmi olduu gibi, bizim davranlarmz da gzellik unsurunun ayn anda gizlenmesi ve aa vurulmas balamnda meydana gelir. Sosyal hayat bir sanat icra etme biiminde 88

Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi www.e-sosder.com ISSN:1304-0278 K -2007 C.6 S.19 (82-94)

yaanr. Bu yaklam, hep iyilik olup; ktlk olmadn anlatmaz. Aksine davranlarmzn ileri veya geri dorultusunda zaman iinde bir yne ynelimli olmadn, bir davran ortaya karan, kendine zg anlam kkleriyle birlikte bulunduunu anlatr. Baudelaire, modern toplumu ve modernite kavramn da ayn yaklamla ele alr. O moderniteyle kast ettiim, bir yars sonsuz ve deimez olan sanatn, gelip geici, ele avuca smaz, koullara bal olan dier yarsdr (Baudelaire,2004:214), der. Ardndan her modernitenin gnn birinde antikite haline gelmeye layk olmas iin, insan hayatnn ona ister istemez katt gizemli gzelliin bulunup karlmas gerekir (Baudelaire,2004:215), diyerek modern koullara zg gzellik ve kahramanlk biimlerini gzler nne sermeye, resmini yapmaya giriir. Baudelaire, sadece soyut bir teori gelitirme iddiasnda deildir. Dahas, kendi teorisini, modern iliki tarzlarnn ilk biimlenmeye yz tuttuu meknlardan biri olan Paristeki sosyal hayatn tasviri zerinden gerekletirir. Dorudan pratikten yola karak teoriye gider. Paris de tm modern srelerde olduu gibi, bujuvazinin etkin olduu, buna karlk geri kalan kesimlerin, kstl imknlarla sosyal hayata katldklar bir mekndr. Buna ramen Baudelaire, egemen bakasna gre toplumu ele almaz. O toplumu bir btn olarak, grn ierisinde ele alr. O karlkl atan sreler merkezinde deil, karlkl srelerin ortak rnleri balamnda topluma yaklar; kamusalla odaklanr. Baudelaire, moderniteyi modernistlerin aksine, soyut srelerin bireye ve topluma egemenlii balamnda anlamaz. O moderniteyi, modern koullar altnda bir araya toplanm bireylerin somut aktiviteleri ile kavramak ister. Ona gre moderniteyi ilk kuran, ezelden beri belledikleri yerlerini, yurtlarn, gemilerini terk etmeyi gze alarak, modernitenin ilk mekanlarndan birini, Parisi kuracak ilk dnya vatandalar, kozmopolitizmin ncleridir; mehul mesleklerin ve toplumsal rollerin fedaileri olan kalabalklar ve bu kalabalklarn giderek evlerden sokaklara, gndzden gecelere taan ve modern kente kamusal karakterini kazandran kargaasdr (Artun,2004:10). Onlar tm ehri yeniden organize etmilerdir. Onu farkl bir ilikiler yuma haline dntrmlerdir. Baudelairein kalabalklar, kozmopolitizmi, metropol, bulvarlar, devingenlii,

modernitesi, flneuru, modern hayatn ressam hep ayn balk altnda toplanr. Bunlarn hepsi ayn koullarn bir arada hem nedeni hem sonucudurlar. Tm modern sre, maddi ve sosyal 89

Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi www.e-sosder.com ISSN:1304-0278 K -2007 C.6 S.19 (82-94)

koullarn organik etkileiminin bir btndr. Onun iin bulvarlar, yzyllardr varln srdrm mahalleleri ortadan kaldran, binlerce insan evlerinden eden; ama ehrin tmn, tarihte ilk kez tm sakinlerine aan yaplamalardr. Yzyllardr birbirinden yaltlm hcreler halinde yaayan Paris, artk birleik bir fiziksel ve insani mekn oluyordu (Berman,1994:191 ). Metropol, modern gndelik hayat kltrnn beikleri olarak yeme, ime, giyim, kuam rgsnn, hazzn, cazibenin, modann, lksn dnyaya sunulduu sahneler; vitrinler, barlar, bistrolar, panoramalar, sergilerdir (Artun,2004:35). Yine metropol, kalabalklar ve onlarn biteviye devinimidir. (Artun,2004:10). Modern hayat byk bir moda gsterisi, badndrc grnmler, parltl yzeyler, ltl ssleme ve tasarm zaferleri sistemi (Berman,1994:171) dir. Modern hayatn ressam (ya da romancs ya da filozofu) ilgi ve enerjisini [modernliin] modalar, grenekleri, duygular zerinde, gelip geen an ve ierdii sonsuzluk armlar zerinde younlatran kiidir. (Berman,1994:167 ). Flneur, aktif olarak caddelerin yaamn aratrp ortaya koyar. O asfaltta bitki rnekleri toplamaya gider (Simith,2005:69). Baudelaire, modernlii kentte arar. Kent, zellikle Paris, karmaasyla ve devingenliiyle modern hayatn kaynan oluturur. Metropol, iinde hzl bir devinimin, byk bir younluun, skkln, benzemenin ve buna ramen farkllaan yaam alanlarnn olduu byk bir kapal kutudur. Orada birbirine zt sreler ayn anda yaanr. Orada herkes sktrlm meknlar ve ilikiler iinde yaarlar; ama yine de kendileri iin bir dnya kurma ans bulurlar. Onlar modern hayatn kahramanlardr. Baudelairein resmettii kahramanlar, sosyete hayatnn ve devasa kentin yeraltna musallat olmu binlerce kksz hayata ait manzaralar, caniler, fahieler (Baudelaire,2004:196), paavrac, yosma, kapatma, lezbiyen, haydut, komplocu, kumarbaz, sihirbaz, hokkabaz, akrobat, dilenci, kenar mahallelerin, aa mahallelerin, yeraltnn berdular, avareleri, aylaklar, serkeleri, apulculardr (Artun,2004:11). Bunlar modern kent hayatn doldururlar ve onunla btnleerek ona gereken estetik grnm kazandrrlar. Baudelaire, Paris hayat, iirle ve harikalarla dolup tamaktadr. Harikalar, tpk hava gibi bizi sarp iimize iliyor, ama biz onu grmyoruz (Baudelaire,2004:197), derken kastettii harikalar yaratan kahramanlar bunlardr. O, bu ekilde modern toplumun kalbinin att yere gndermede bulunurken bir yandan da, ama biz onu grmyoruz diyerek estetik bak asnn keskin 90

Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi www.e-sosder.com ISSN:1304-0278 K -2007 C.6 S.19 (82-94)

farkndalna gndermede bulunur. Bu nedenle Berman, Baudelairein zgnl modern insan onu yaratan ar medeniyetin geliimi olarak, keskin ve canl duyularyla, acl ve derin ruhuyla, birlikte gl ve zgn biimde resmetmesinde yatar (Berman,1994:166) demitir. Modern metropol hayat kalabalyla ve devinimiyle sktrlm bir mekndr. Bu mekn kendi yaps gerei, Baudelairein gzellik kuramndan, kendisinin neden olduu koullarna zg kamusal grnmlerin yansmasna zemin hazrlar. Bu yeni grnmler, Baudelairein tanmlad modernitenin kendisidir. Burada da her ey, hatta en kk bir farkllk dahi, Onun gzellik kuram ierisinde yerini alr ve modern hayata can veren bir deer haline gelir. En marjinal davranlar, modern hayatn kahramanl olarak rol oynar, en cra yerler Paris sokaklarnn, kafelerinin, mahzenlerinin, tavan aralarnn gnlk hayat ve gece hayat (Berman,1994:178)-modern kamusalln meknlarna dnrler. Tm benzetirme glerine ramen, en kk ayrntlar halindeki farkllklar, Baudelairein gzellik kuram etrafnda yeni farkllama-zenginleme alanlar olarak yer alr: Bir keder niformas, eitliin kantdr; bir zamanlar arpc renk tezatlaryla hemen fark edilen sra d kiiler, bugn renkten ziyade giysinin tasarmndaki ya da kesimindeki kk nanslarla yetiniyor. steksiz, l tenin evresinde ylankavi kvrmlar oluturan u pilelerin de gizemli bir ekicilii yok mu? (Baudelaire,2004:195). Zaten moda nedir ki; moda gzelliin zamana gre durmadan yenilenen, greli esinin cisimleniidir. Modern koullarda srekli deiim zorunluluunun kk ritimleridir. Moda, kukusuz yeninin en arpc ifadesidir (Artun,2004:45). Deiim ve devinim modernitenin kaderidir. Baudelaire, modern hayatn ressam dedii Bay G. araclyla modern toplumu kefe kar (Baudelaire,2004:215). O bunun iin devaml dolar. Modern topumun akna, devingenliine uygun olarak. Modernist tutumun yapt gibi izleyerek ve sadece yorumlayarak/tanmlayarak deil. Bu nedenle bir moda ya da bir giysinin kesimi hafife deise, apkalara eritler taklsa, topuzlar byse ya da salar arkaya salnsa, yakalar ykselse ve etekler bollasa onun (modern hayatn ressam) kartal bakndan kamaz, emin olun (Berman,1994:172 ).

91

Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi www.e-sosder.com ISSN:1304-0278 K -2007 C.6 S.19 (82-94)

Metropol ve bulvarlar skkln ve geniliin karlkl durumlar. Modern kamusalln mega erevesi. Bulvarlar, genilik amacyla yaplp, karmza btn kalabalklar bir arada toplayan, younlatran meknlar olarak karlar. Baudelairee gre Hzla gelien bulvar ve sokak trafii hibir zaman ve imkn trafii tanmaz; kendi temposunu herkese dayatr, tm modern evreyi bir devingen kaosa dntrr. Burada kaosu yaratan devinim halindekiler deil, onlarn etkileimi, ortak bir mekndaki devinimlerinin btnldr. Bu durum, bulvar kapitalizmin i elikilerinin mkemmel bir simgesi haline sokar: Tek tek her kapitalist birimdeki rasyonalite, btn bunlar bir araya getiren toplumsal sistemdeki anarik irrasyonaliteyi dourmaktadr. (Berman,1994:200-201). Modernist ehirciliin trajik ironisi kazand zaferin zgrlemeyi umduu o kent yaamn yok etmi olmasdr

(Berman,1994:213). Metropolde tm zm araylar, yine metropol tarafndan sktrlm bir btnsellik ierisinde yapld iin, yaplan zm, bir ynyle zm olurken, bir ynyle de skklk iin yeni bo alanlarn yaratlmas anlamna gelmektedir. rrasyonalitenin egemen olduu koullarda, tek tek tm rasyonel zmler, genel irrasyonalitenin gdmnde onunla birlemektedir. Bulvarlar genel bu toplumsal etkilerinin yannda, kiileraras iliki yaplarn ve yeni bir kamusalln douunu da belirlemektedir. Baudelaire bulvarlarn en arpc etkilerinden birine bir rnek verir: klar iin bulvarlar yeni bir birincil sahne yaratmt: kamunun iinde zel olabilecekleri, fiziksel olarak yalnz kalmadan ba baa olabilecekleri bir mekn. Muazzam sonsuz akntsna kaplp bulvarlarda dolarken kendi aklarn her zamankinden daha canl biimde, dnen bir dnyann tek sabit dnyas olarak alglayabiliyorlard. Bakalarn grdke ve kendilerini onlara gsterdike genilemi gzler ailesine katldka- kendilerine ilikin tasavvurlar da geliiyordu (Berman,1994:192). Bu zel cokular dorudan kamusal meknnn modernlemesinden kaynaklanmaktadr. Baudelaire yeni bir zel ve kamusal dnyay tam da ortaya karken gsterir bize (Berman,1994:193). Sktrlm bir mekn ve sktrlm ilikiler. Eskiden gzden uzak yerlerde bulumak isteyen klar, imdi en gzden uzak yer olarak kalabalklarn iini semektedirler. nk artk bu sktrlm kamunun iinde, herkesin birbirine fiziksel olarak ok yakn, fakat ruhsal olarak kimsenin kimseyi grmedii bu meknda 92

Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi www.e-sosder.com ISSN:1304-0278 K -2007 C.6 S.19 (82-94)

klar birbirleriyle ba baa kalabilmektedirler. Fakat bu kadar deil; bu sonsuz kamu iinde kendi zelliklerini dnyann merkezi olma duygusuyla hissetme imknna sahip olabilmektedirler. Bu youn kalabalkta zel alan daha bir kendisine ekilmekte, kendine zg geni dnyasn kurabilme ansna sahip olmaktadr. Younlama arttka, kamusal ve zel alan birbirini iterek srekli ayrmaktadr. Ve tm zel alanlar karlkl olarak birbirinden ayrmaktadr. Her ey srekli deiim ve farkllama kanunlarna tabi olmaktadr. Sonu olarak, Baudelairein gzelliinin modern versiyonu iin yeni potansiyeller srekli mevcudiyetini korumaktadr. Bu zellemi alanda geriye kalan en kamusal ey, mekndr, evredir, grntlerdir. Btn zeller dorudan bu alanlardan beslenirler. zellerin bilekesi olan kalabalklar, bu evrenin ierisinde ve bu evrelerin etrafnda dner dururlar. Baudelaire, bu devinimi gzlemleyebilmek iin kent gezginini, flneuru kullanr. Flneurun gznde metropol, seyrine doyamad sonsuz bir gsteri; bir gz kamatrc imgeler, batan karan dler, fantasmalar alemidir. Bata, evi sayd, gece ge saatlere kadar l l pasajlar, gaz lambalarnn kullanld ilk meknlar ve yeni yeni canlanan sokak hayatnn, gece hayatnn merkezleridir. zetle modern gndelik hayat kltrnn beikleridir (Artun,2004:35). Bu eitlilikler, metropol kamusal olarak geniletirler. nsanlarn birbirlerine olan bamllklarn en aza indirirler. inde yaayanlara eit eit deneyim frsat ve zgrlk hissi kazandrrlar. Iklar,

pasajlar gndzle kstl sosyal hayata gece hayatn da bahederler. Geni bulvarlar kstl dolam imknna yeni bir hz verirler. Bu nedenle Baudelaire iin modernite, "zamann gelip geiciliidir; meknlarn bir grnp bir kaybolmasdr; umulmadk, apansz deneyimlerdir. Zaman da mekn da btnlk sunmaz; kesintilere ve fragmanlara paralanmlardr. Her bir fragman deiik ve yenidir; hep imdiye aittir, anlktr. Modernite yenilie mahkmdur (Artun,2004:45). evre ve mekn btnl krmtr. Zaman ve sosyal hayat paralara ayrlmtr. Para srekliliin krl andr. O nedenle her para-fragman deiik ve yenidir; imdiye aittir. Paralar birbirine balayan ey, hareketlilik ve hzl bir deiimdir. Hz ve deiim paralar birletirir. Paralarn btnsellik ierisinde alglanmasn salar. Baudelairede modernite, aslnda kltrdr; modern kltr. Toplumsal hayata hkmeden maddi younlamann 93

Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi www.e-sosder.com ISSN:1304-0278 K -2007 C.6 S.19 (82-94)

dourduu kltrdr. Maddi evreyle sosyal hayatn birbiri ierisinde eridii, ikisinin birlikte harmonik olarak btnletikleri bir kltrdr. Maddi gelimelerle birlikte biimlenen kltr, zorunlu olarak maddi evrenin deiimini talep eder. nk kltrel alan dinamik bir alandr, deiim maddi koullara bal ise, bu durumda o alann devaml deimesini ister. Bu kltrde paralar byk oranda deerden yoksundur. Kltr deerden arnm paralarla dolu devasa bir depo gibidir. Bu kltrde eitli deer krntlar, her ne kadar miyadn doldurmu olsa da, hatta bu miyadn doldurmuluundan dolay bakalaarak bir ikona; modernlikten kamak isteyenler iin ki modern toplumda modernlikten kamak istemeyen yoktur; ve modern kltr bireyleri bu isteinden dolay yakalar- bir nostaljik hayranlk nesnesine dnebilir (Berman,1994:205). Baudelaire bu paral yapda modern bireyin durumunu da ele alr. Bireyin yeni konumu etrafnda egemen modernist sreci eletirir. Bu kltrde bireysellik eilimi kanlmaz bir sonutur. Herkes kendi zel alanna ekilirken, gerek bir paralanma yaanr. Baudelairein kk mlkiyet hakk dedii bireysellik srece damgasn vurur. Ancak bu birey, hkmetme sevdasna tutulduu iin gl bir tutkuya sahip olamaz; herkes hkmetme sevdasna tutulduu iin kimse kendini ynetmesini bilmez. Ona gre bir gnde aktan karaya dnebilenler var. Her bireyin mutlak ve dierlerinden ayrlan zgrl, harcanan emein blnmesine ve insan emeinin paralanmasna neden olmutur. Herkesin kendi bana brakld gnmzde, bir ustann sorumlusu olmad ok sayda mehul rencisi oluyor. Ustann sessiz egemenlii, dncesinin ulaamayaca yerlere kadar uzanyor. Onun dncelerinden yararlanan vasat kitle, ayn zamanda farkl ustalardan ilerine gelenleri alyorlar. te bu ekilde kendisini doyuran bu melezler takm, dn aldklar elikili eylerden bir sistem oluturup kendilerine bir karakter yaratmaya alyorlar. Bugn taklitiler snfna giren biri, hatta en beceriklileri, vasat bir ressam olmann tesine geemez. oysa eskiden mkemmel bir ii olabilirdi. Demek ki hem kendisi, hem de herkes iin bir kayptr bu (Baudelaire,2004 :191-192). Baudelaire hem birey, hem de toplum iin kayp diye, insan kabiliyetlerini krelten, onu evresinin taklitisi ve de tketicisi yapan modern paralanmln, gzellik karsndaki bireyinin konumuna gndermede bulunuyor.

94

Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi www.e-sosder.com ISSN:1304-0278 K -2007 C.6 S.19 (82-94)

Baudelaire bu durumun sorumlusu olarak modernist ilerlemeci tutumun basksn gstermektedir. Ona gre sanat gzele dair bellek gelitirme tekniidir. Ama kr krne taklit anlar bozar (Baudelaire,2004:144). Sreklilii koparr, btnsellii paralar. Bu, ilerlemeci yaklamn tutumudur. Baudelaire, birka sanat olarak ilerlemenin bu ykclyla baa klamayacan belirterek, Bat tarihinin kendisinden sonraki gidiatna k tutar. O bu haliyle arka zenir. Onun tasavvurunda arkn ilerlemediine ilikin kabul, modern toplum tasavvurlarn arktan koparrken, modern sanat arka balar. Modern toplum nezdinde ark tarihsizletirirken, modern sanat nezdinde adalatrr. lerlemenin olmad yerde,

Baudelairein mucizesi de gereklemi ve zaman durmu olur (Artun,2004:60). lerleme ise ona gre adeta bir eytan icaddr. Bugnn felsefesinin icat ettii bu karanlk fener bu modern fener tm bilgi nesneleri zerine bir kargaa akn yadryor; zgrlk kaynayp gidiyor. Tarihi berrak biimde grmek isteyen birisi her eyden nce bu ihanet n kapatmal. Modern neoldumculuun topranda biimlenen bu grotesk fikir her insana kendi grevini unutturdu, ruhu sorumluluktan azat etti, iradeyi akn ve gzelliin dayatt btn balardan kopard. Bu zvanadan k oktan apak olmu bir kn belirtisi (Berman,1994:175)dir.

Sonu Modernizmin bir yandan radikal sonularnn yaand, bir yandan ise onun tkenerek postmodern ad altnda yepyeni bir dneme girildii biimindeki tartmalarn yapld gnmzde, modernitenin ilk dnrlerinden olan Charles Baudelairein moderniteye ait yaklamlar byk bir anlam tamaktadr. nk modernizmin akla, bilime ve ilerlemeye dnk yz imdiye kadar kurumsallaarak gelmi ve tm sosyal srelerin kendi mant tarafndan yorumlanmasna kadar genileyerek bir meta anlat biiminde ortaya kmtr. Fakat gnmzde olduka genileyen ve eitlenen sosyal sreler, modernizmin tek boyutlu aklama yaklam tarafndan yorumlanamayacak kadar genilemitir. Bu durum, adeta skolastik dnemlerin sonunda dinin phe altna girmesinde olduu gibi, akln phe altna girmesi biiminde derin bir krizin belirtisi olarak alglanmtr. Giddens ve Habermas gibi nemli

95

Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi www.e-sosder.com ISSN:1304-0278 K -2007 C.6 S.19 (82-94)

dnrler, bu dnmn bir kriz biiminde ilerlediine itiraz etmi olsalar da, ou kimselerin gr bu dnmn yeni bir dneme iaret ettii ynndedir. yle ya da byle gnmzde akln etkinliinin yerini kltrel etkileimlerin egemenliine brakt genel bir kabul grmektedir. Bireylerin stat basamaklarnda ykselme abalarndan ok, gndelik yaamlarn zenginletirme abas iinde olmalar, mzik, elence ve tketim gibi genileyen bir sektr iinde hayat oyununda yer almay tercih etmeleri, eitli aktel oluumlar etrafnda popler kltre katlmalar gibi kltrel ierikli talepler, modernitenin aklc ve ilerlemeci kodlarn zayflatmtr. imdi modernizmin aklc, tekdzeletirici yaps daha ok eletirilmektedir. Baudelaire, modernlemenin olduka erken dnemlerinde bu tr gelimeleri sezinledii gibi, modernliin durumunu yapmay da ok byk bir ustalkla baarmtr. O modernizmi ykc bulduu akl ekseninde ilerleyen sreler silsilesi biiminde ele almay kabul etmeyerek ve hatta ona kar karak, kendi gzellik kuram etrafnda zmlemeye almtr. nk gzellik iinde bulunduumuz evrenin btnl ilkesine dayanr ve herkesin ondan yararlanabilecei bir potansiyele sahiptir. Baudelaire ilke olarak gzellii, ondan yaralanlabilir olan ynnden ayrr. Bu yararlanlabilir ynnn her topluma kendi karakterini kazandran sanat, estetik ve kahramanlk ilkeleri btnn oluturduunu syler. Bylece her toplum biiminin kendine gre sanat ve kahramanlk biimlerinin olduu gibi, modern toplumun da sanat ve kahramanlk biimlerinin olmas gerektii dncesinden hareket eder. Bylece moderniteyi, ilerlemeci evrimci dncenin egemenliinden kurtararak, bir yandan onun gemi kltrlerden btnyle farkl, onlardan kopuk bir toplumsal model olduu dncesinin nne gemeye, bir yandan da moderniteyi yaanan sosyal ilikilerin balamnda anlamaya alr. Baudelaire, bu yaklamyla teorik n kabullerden esinlenerek toplumu zmlemeye girimektense, toplumsal pratiklerden hareketle toplumun teorisini yapma yolunu tercih etmitir. Bylece daha modernitenin ilk balarnda modern iliki tarzlarn fark edebilmi, bu iliki tarzlarn ortaya karken, onlar douran koullarla birlikte ortaya koyabilmeyi baarmtr. Ekonomi, toplum, politika gibi, byk ve daha soyut konular ele almak yerine toplumun kltrne, kltrel oluum srelerine odaklanmtr. Bylece btn bu konularn da iinde 96

Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi www.e-sosder.com ISSN:1304-0278 K -2007 C.6 S.19 (82-94)

bulunduu toplumsal koullara uzanabilmitir. Baudelaire adeta zamana kar bir sava amtr. Ele ald metot sayesinde, gnlk etkileimleri, gnlk etkileimleri iindeki bireyin toplumsal srece katksn grmedii biiminde byk bir eletiriye urayan modernlie alternatif bir bak kazandrabilmitir. Gnmzde modernliin alternatifi olarak sunulan ve kltrel etkileim srelerini ne karan postmodernlie zg yaklam biimlerini ise ok daha nceden kullanma ayrcalna sahip olmutur.

KAYNAKLAR Artun, Ali, Baudelairede Sanatn zerklemesi ve Modernizm (Modern Hayatn Ressamna Sunu), Charles Baudelaire, Yaynlar, stanbul, 2004 Modern Hayatn Ressam ev.: Ali Berktay, letiim

Baudelaire, Charles, Modern Hayatn Ressam ev.: Ali Berktay, letiim Yaynlar, stanbul, 2004 Berman, Marshall, Kat Olan Her ey Buharlayor, ev.: mit Altu, Blent Peker, letiim Yaynlar, stanbul, 1994 Giddens, Anthony, Modernliin Sonular, ev.: Ersin Kudili, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 1998 Smith, Philip, Kltrel Kuram, ev.: Selime Gzelsar, brahim Gndodu, Babil Yaynlar, stanbul, 2005 Wagner, Peter, Modernliin Sosyolojisi, ev.: Mehmet Kk, Sarmal Yaynevi, stanbul, 1996

97