evre Dergisi

TEMZ ENERJ TEKNOLOJLER

Prof.Dr.GURBUZ ATAGUNDUZ
Ege niversitesi, Gne Enerjisi Enstits

GR Temiz enerji teknolojileri olarak tanmlanan teknolojiler, enerji retiminde ortaya kan kkrtdioksit, azotoksitler, karbondioksit gibi gaz atklar ve aerosol diye tanmlanan sv ve/veya kat paracklardan oluan atklar evreye en az dzeyde veren veya evre kirletici atklar olmayan teknolojilerdir. Bilindii gibi asit yamurlar, azot oksitler, ozon boluu, sera etkisi gibi etkenler giderek dnyamzn ekolojik dengesini bozmaktadr. klimlerin deimeye yz tutmas, yeil bitki rtsnn azalmas, kasrgalar, seller, baz tropik ormanlarn kendiliinden yanmas gibi doal afetlerin oluma saylarnn artmas da bunun gstergeleridir. Bu olaylarn nedenlerini aratrrsak, fosil yaktlarn ar tketimi, poliretan retimde, soutma tekniinde kullanlan akkanlarn retiminde ve baz spreylerde tayc gaz olarak kullanlan kloroflorokarbon gazlarnn ve tarmda, endstride ortaya kan metan gaznn atmosfere braklmas gibi evreyi kirletici unsurlardan kaynaklandn grrz. Bunlar gsteriyor ki, insanolunun bir an evvel yaam tarzn deitirmesi ve imdiye kadar edindii baz alkanlklardan vazgemesi gerekmektedir. Aksi halde ekolojik dengenin daha da bozulmas kanlmazdr. Bu durumun deimesi hi phe yoktur ki, hi vakit kaybetmeden temiz, garantili ve tkenmeyen enerji kaynaklarna ve teknolojilerine ynelmek ile gerekleebilir. TEMZ ENERJ TEKNOLOJLER Birincil enerji kaynaklarndan retilen ve kullanma arz edilen enerji trne kadar geen safhalarda, enerji reten teknoloji eer evrede kalc ve dzeltilmesi kendiliinden mmkn olmayan evreyi ekolojik ve ekonomik ynden olumsuz etkiliyorsa, bu enerji teknolojisi temiz enerji teknolojisi deildir. Bunun dnda her enerji teknolojisi temiz enerji teknolojisidir. AKIKAN YATAK Bilindii gibi fosil yaktlardan elektrik enerjisi reten termik santraller evreyi iki ynde olumsuz

ynde etkilemektedir (ekil 1). Birincisi, karbondioksit, kkrtdioksit, azot oksitler gibi atk gazlar, yanmayan kmr paracklar, uucu kller, cruf gibi kat atklarla evreyi kirletmesi, ikincisi ise, termodinamik temel prensip olarak muhakkak evreye verilmesi gereken atk s ile evreyi kirletmesi. Akkan yatakta kmrlerin yaklmas birinci tr evre kirleten unsurlarn bazlarn kaynanda yok etme veya en aza indirme ile temiz enerji teknolojisi

ZGL

ENTPOPI

ekil 1. Entalpi, Entropi Diyagramnda Buhar Trbini evrimi, ematik.

olarak adlandrlabilir. Zira, akkan yatakta yakma ilemi yaklak 850 C de gerekletii iin azot oksitlerin olumas byk lde azaltlm olur. Yanma esnasnda kmr kire ta ile kartrlrsa kkrtdioksit gaznn olumas nlenir. Bylece atmosferin kirletilmesi ksmen nlenmi olur. Siklonlar ve filtreler yardm ile uucu kller ve kmr

Ekoloji
paracklar tutulduundan yine kat atklar ynnden evrenin kirletilmesi bir lde azaltlm olur. Klde, crufta oluan al tann bir ksm yol yapmnda kullanldndan, yine kat atklar ynnden ksmen evrenin kirletilmesi nlenmi olur. Bununla ilgili bir rnek vermek gerekir ise 1982'de Federal Almanya'da elektrik santrallerinin ylda 1.55 milyon ton kkrtdioksit (SO2), 740.000 ton azotoksitler (NOX) ve 66.000 ton toz rettii ve bu miktarlarn, temiz enerji teknolojileri ile 1990 ylnda 180.000 ton SO2, 240.000 ton NOX ve 12.000 ton toz'a drld dnlrse, temiz enerji teknolojilerinin evre iin ne kadar yararl olduu grlr. Temiz enerji teknolojileri burada mevcut termik santrallarda baca gazlarnn kuru veya ya sistemlerle yeni yatrmlarla temizlenerek atmosfere verilmesi veya yeni yatrmlarla akkan yataklarda kmrlerin yaklmas gibi teknolojiler olarak anlalmaldr. Bunun iin, Federal Almanya 1982'den bu yana 22 milyar DM yatrm yapmtr. Baca gazlarnn ve kat atklarn Almanya'da evreye ve insanlara verdii zararlar izelge l ve izelge 2'de verilmitir.
Geici igc Kaybndan Kaynaklanan Zararlar Erken Emeklilikden Kaynaklanan igc Kayplar alma Yandaki lmlerden Kaynaklanan igc Kayplar izelge 1.
3.0 4.2 3.5

sl deerinin yaklak 1/3' de youturucudan evreye atk s olarak verilir. rnek olarak Ege blgesindeki baz linyitlerin alt sl deerine ve kullanlan kmrn bileimine gre, atmosfere verilen karbondioksit (CO2) ve kkrtdioksit (SO2) izelge 3'de verilmitir.
Yer
DENiZLi ivril-Toka AFYON Sincan-Dumlupnar AYDIN Ske MANSA Grdes-tak Tketilen Kmr m* (kg) retilen Karbondioksit CCykg) retilen Kkrtdioksit SCykg) Atk Is Q*a (MJ)

7543

16814

558 776 376

729 108

63

8700

14099

63

5953 6285 8505

12843

63

Soma

10569 12045

63 63
63 63

MULA Milas-Hsamlar Yataan-Bayr KTAHYA Seyitmer

14428 8505

13613

703 417

8228

13875

224

63

izelge 3.

Kurulu Gc l kWe Olan Termik Santralda, Ylda Tketilen Kmr ve retilen Karbondioksit, Kkrtdioksit ve Atk Is Miktarlan.

Federal Almanya'da Solunum Yolu Hastalklarnn Neden Olduu Ekonomik Kayplar (1985 flatlan ile milyar DM/yl olarak) (1). 1.5-2.1
1.2 0.7

Binalara Olan Zararlar elik Yaplarda Korozyon ilave Temizlik ve Bakm Masraflar Ormanlara Verilen Toplam Zarar Tarm rnlerine Verilen Zarar izelge 2.

ekil 2'de de bu deerler gsterilmitir. ekil 3'de de kurulu gcn deimesi ile ylda atmosfere atlan CO2 ve O2 miktarlar gsterilmitir. Eer bu hesaplar dnyann kurulu gc iin yaplacak olursa 1987 rakamlar ile dnyann kurulu gc 1657460 MWe dir. Buna gre, kmrn kalitesi dikkate alndnda dnyada atmosfere verilen CO2 miktar 60 milyar ton ile 72 milyar ton arasnda

5.5-8.8
1.0

Federal Almanya'da Hava Kirlilii Kaynakl Parasal Kayplar (1985 Fiatlan ile Milyar DM/Yl Olarak) (1,9)* "Schulz, W. "The Economic Costs of Air Pollution." A Sclection of Recent Publications (Vol.2), Federal Environmental Agency, Berlin, 1988.

l
2 ^
JM

im

27TID

1 "e 1
1*.

I
*

1 mo

- an

am- ^ t:u A a"-,-,

inin
, fflOD

! 5
A

1^
S S
A ^ 0 0 A j
i

| 503
t/>

4
A

FOSL YAKITLARIN EVREY ETKLEMES Fosil yaktlarn termik santrallarda evreyi nasl kirlettii ok ksa olarak kurulu gc l kWe olan bir termik santral yardm ile anlatlmaya allacaktr. Bilindii gibi termik santrallarda yaktn alt

* |

i
n
D

mm '

liflCE

2CHU (kOVg) _ - fc.

ekil 2. Kurulu Gc 1 kWg Olan Termik Santralde S02 ve C02 Oluumunun Alt Isl Deerlere Gre Deiimi.

evre Dergisi

ekil 5. Atmosfer Hacminin ve Ktlesinin Ykseklie Gre Deiimi

ekil 3. Termik Santrallarda Kullanlan Linyitlerin Kalitesine Gre retilen C02 ve S02 Miktarlarnn Santral Gcne Gre Deiimi

deimektedir. evreye verilen atk s ise Q0= 104524,2.1012 kJ dur. Eer dnya ve atmosfer yani exosfer tabakasnn sonuna kadar bir termodinamik sistem olarak kabul edilirse, bu CO2 miktarnn atmosferdeki karbondioksit konsantrasyonunu nasl etkiledii ve atk snn hareket etmeyen bir atmosfer tabakas iin atmosfer scakln ne kadar arttrdnn hesaplanmasnda atmosfer tabakasnn ykseklie gre younluunun dolays ile ktlesinin deiiminin bilinmesi gerekir. ICAO (International Ciril Aviation Organization) nn tavsiyesi zerine atmosferin hal deiimi 11 km'ye kadar politropik ve 11-20 km aras izoterm olarak alnr ve yerekiminin enlem dairesi ve ykseklie gre deiimi de dikkate alndnda, ekil 4 ve ekil 5'deki deerler elde edilir. Buna gre, alnan modelde CO2 miktarnn yaklan kmrn kalitesine gre atmosfer ktlesinin (0,45 ile l,7).10 de biri olduu ve at\k snn da atmosfer scakln ylda yaklak 0.02 C arttrd anlalr. Eer elektrik retimi dnda dier yaklan fosil yaktlarn atk slarnn 2/3'nn atmosfere getii varsaylrsa, bu atk slar da atmosferin scakln ylda yaklak 0.027 derece arttrmaktadr. Atmosfere verilen CO2 gazlarnn sera etkisi de dikkate alnrsa at-

mosfer scaklnn srekli olarak artmas ve bylece ekolojik dengenin bozulmas kanlmaz olur. yleyse, enerji retiminde fosil yaktlarndan uzaklamak ve evreyi kirletmeyen enerji teknolojilerine ynelmek zorunlu olmaktadr. GNE ENERJS Konut stmasnda pasif gne sistemleri, elektrik retiminde fotovoltaik veya gne termik santralleri, endstride scak su veya buhar retimi iin gne kollektrleri kullanarak evrenin atk gazlar, kat ve sv atklar ve atk s ynnden korunmas mmkndr. yleyse gne enerjisini primer enerji kayna olarak alan ve istenilen enerji trn arz eden teknolojiler temiz enerji teknolojileridir. Ancak burada dikkat edilip hesaplanmas gereken konu, gne enerjisini elektrik enerjisine dntren eleman ve sistemlerin kendilerinin imalatnda dier primer enerji kaynaklarndan kullanlan, tketilen enerjinin, bu eleman veya sistemlerle ve bunlarn yaam sresince gne nlarndan kazanlan enerjiden byk veya kk olup olmaddr. Eer bu enerji byk ise, gne sistemleri dier primer enerji kaynaklarnn tketimini hzlandracaktr. Eer kk ise ancak o zaman bir katks olacaktr. rnekler verecek olursak, gne enerjisiyle fotovoltaik pilde elektrik reten santraller, yaklak buuk senede kendi imalatlar iin kullanlan enerjiyi geriye demektedirler. HDROJEN ENERJS Hidrojen enerjsi de evreyi kirletmeyen bir primer enerji kaynadr. Hidrojen ile oksijen reaksiyona gittiinde su retilmektedir. Su tekrar elemanlarna ayrtrlrsa, hidrojen ve oksijen olumaktadr. Bunlar tekrar birletirilirse tekrar su olumaktadr. Bylece bir devir daim salanm olur. Hidrojen; suyu elektrik enerjisi yardm ile veya yksek scaklkta dissosiasyon sonucu Hidrojen ve Oksijene ayrarak elde edilir. Bunu salayan tek-

ekil 4. Atmosfer Younluunun Ykseklie Gre Deiimi

Ekoloji
Kanada'da EuroQuebec barajnda retilen temiz enerji ile yine temiz bir enerji kayna olan hidrojen retimi ve bu hidrojenin Avrupa'ya tanmasdr. Bylece Avrupa'da evre kirlenmesinin nlenmesine bu projenin belli bir katks olacaktr. RZGAR ENERJS Rzgar enerjisi, bugn uygun artlarda, allm enerji retimine ekonomik bir enerji kayna olarak katkda bulunabilecek temiz enerji kaynadr. Kaliforniya'daki rzgar iftlikleri A.B.D.'de yatrmlara yaplan byk vergi indirimleri yardm ile gerekletirilmitir. Ayn ekilde, Danimarka'da devlet yardm ile kurulan rzgar iftlikleri, bugn Danimarka elektrik retiminin yaklak %2'sini karlamaktadr. 1990'h yllarda acaba rzgar enerjisi kullanm artacak mdr? Kaliforniya'da rzgr iftlikleri iin "tax credits"in kaldrlmas ile rzgar trbinlerinin pazar hemen hemen %50 azalm olmasna ramen, Avrupa'daki gelimeler rzgr trbinleri pazarnn gelieceine iaret etmektedir. Federal Almanya'da 100 hatta 200 MWe'a varan Hollanda'nn 1993'e kadar 240 MW e 'hk ve spanya'nn gney spanya'daki byk rzgar iftlikleri projeleri rzgr trbinleri imal eden firmalara cesaret vermi ve yatrmlar yapmaya tevik etmitir.

nolojiler de temiz enerji teknolojileridir. Eer primer enerji olarak gne enerjisi kullanlrsa, bu da temiz enerji teknolojileri kombinasyonu olur. SU KUVVET Hepimizin bildii gibi su kuvvetinden yararlanarak barajlarda elektrik retilir (Hidrosantraller). Suyun barajlarda toplanmas, evreyi olumsuz ynde etkilemedii gibi hidro santrallerde kullanlan trbinler (kaplan trbinleri gibi) de evreyi olumsuz ynde etkilemeden elektrik retirler. yleyse su kuvvetinden yararlanarak elektrik retimi de bir temiz enerji teknolojisidir. En son dncelerden biri

evre Dergisi
rulmu olmaktadr. Alminyumun l kg' yandnda 31 MJ enerji vermektedir. Bu teknoloji henz yenidir ve laboratuvar safhasndadr. Geriye kat atk brakmad iin evreyi kirletmez. Ancak alev scakl 2300 C yi bulduundan yanma esnasnda azotoksitler olumaktadr ki, bunlar da evreyi kirletirler. Bu konu zerinde de allmakta, alev scakln drecek bilinen teknolojilerin burada uygulanmas ve bu mahzurun da ortadan kaldrlmas iin gayretler sarf e-, dilmektedir. Bu yeni teknolojide, yakt olarak kullanlan alminyumu tekrar geri kazanmak iin gne enerjisi kullanldndan, bir anlamda gne enerjisinin alminyumda depolanmas olarak grlebilir. Alminyumun depolanmasnda bir sorun yoktur. Alminyum zehirli olmad iin de evre dostu olarak grlmektedir. SONU Fosil yaktlarn enerji retiminde ve dier amalarla tketimi bugnk hzyla devam edecek olursa, dnyann ekolojik dengesinin bozulaca aikardr. Frankfurt niversitesi Meteoroloji Enstits'nn sera etkisi zerine yapm olduu bir aratrmaya gre 2040 senesine kadar Pasifik'te 10 C, Bering Boaz'nda 8 C, Japonya'da 6 C, Sibirya ve Antartiks'te 4 C, Bat Afrika'da -2 C gibi scaklk deiiklikleri olaca tahmin edilmektedir. Ekolojik dengenin bozulmamas iin 100 ylda dnya scaklnn en ok l C artmas gerekmektedir. yleyse biran evvel fosil yakt tketim hzn drmemiz ve temiz enerji teknolojilerine ynelmemizin zorunlu olduu bir gerektir. LTERATR
1) ATAGUNDUZ, G. "Temiz Enerji Teknolojilerinde Gne Enerjisi Uygulamalarnn Yeri" Gne Enerjisi ve evre Sempozyumu, 2-4 Mays 1991, Atatrk Kltr Merkezi, tZMtR. 2) SEINFELD, J.H. Air Pollution, Mc-Graw Hill, New York, 1975. 3) European Directory of Renewable Energy Suppliens and Services, 1991. 4) Solarer VVasserstoff Energietrager der Zukunft DeutscheForschungsanstalt fr Luft und Raumfahrt, Stuttgart, 1990. 5) HYSOLAR, Solar Hydrogen Energy, Stuttgart, 1989. 6) Forschungs-Verbund Sonnenenergie, Kln, 1991. 7) VDI-Nachrichten, Nr.2, ll.Januar, 1991, S.19. 8) VDI-Nachrichten, Nr.13, 29.Marz.1991, S.29. 9) VDI-Nachrichten, Nr.18, 3.Mai.l991, S.35. 10) VDI-Nachrichten, Nr. 50, 14. Dezember. 1990, S. 31.

Bugn teknik olgunlua ulaan kurulu gc 300 kWga kadar olan rzgar enerjisi ile elektrik reten tesislerin maliyeti 2000 DMAW hatta ksmen daha aa fiatlarla temin edilebilmektedir. Daha byk boy tesislerde, rnein 3 MW lk GrovianProjesinde olduu gibi baz olumsuz sonular alnmasna ramen aratrma ve gelime projeleri devam etmektedir. Gayet tabii uzun vadeli dnldnde, rzgar enerjisi potansiyelinin arttrlmasnda ve ebekeye alnmasnda byk MW mertebesindeki rzgar tesisleri nemli rol oynayacaktr. Gelen rzgar enerjisi ile retilen elektriin kWh bana maliyeti 15-20 Pfennig olarak verilmektedir. Bu fiyat gayet tabii, kmrle retilene nazaran yaklak kat fazladr. Buna ramen dnyada rzgr enerjisine yatrmlar yaplmakta ve bu yatrmlarn %90' zel teekkllere ait olmaktadr. Avrupa'da ise bu oran %70'dir. Ortak pazar lkelerinde 2000 ylna kadar 4000 MW lk yatrm gerekletirilecektir. Maliyeti drecek teknolojiler gelitirilecek olursa bu miktarn 100.000 MW'a kabilecei tahmin edilmektedir. Temiz enerji teknolojisi olan rzgar trbinlerinin evreyi temiz tutmaya katklarnn byk derecede artaca aikardr. ENERJ KAYNAI OLARAK ALMNYUM svire'de Paul Scherrer Enstits'nde gelitirilen bir yntemle alminyum tozlar yaklmaktadr. Yaklan tozlardan alminyumoksit olutuundan, bu rn gne enerjisi yardm ile tekrar alminyuma dntrlmektedir. Bylece bir devir daim ku-