T.C.

MLL ETM BAKANLII

MEGEP
(MESLEK ETM VE RETM SSTEMNN GLENDRLMES PROJES)

ELEKTRK ELEKTRONK TEKNOLOJS

G TRANSFORMATRLER

ANKARA 2007

Milli Eitim Bakanl tarafndan gelitirilen modller; Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn 02.06.2006 tarih ve 269 sayl Karar ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda kademeli olarak yaygnlatrlan 42 alan ve 192 dala ait ereve retim programlarnda amalanan mesleki yeterlikleri kazandrmaya ynelik gelitirilmi retim materyalleridir (Ders Notlardr). Modller, bireylere mesleki yeterlik kazandrmak ve bireysel renmeye rehberlik etmek amacyla renme materyali olarak hazrlanm, denenmek ve gelitirilmek zere Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda uygulanmaya balanmtr. Modller teknolojik gelimelere paralel olarak, amalanan yeterlii kazandrmak koulu ile eitim retim srasnda gelitirilebilir ve yaplmas nerilen deiiklikler Bakanlkta ilgili birime bildirilir. rgn ve yaygn eitim kurumlar, iletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modllere internet zerinden ulalabilirler. Baslm modller, eitim kurumlarnda rencilere cretsiz olarak datlr.

Modller hibir ekilde ticari amala kullanlamaz ve cret karlnda satlamaz.

NDEKLER
AIKLAMALAR .............................................................................................................. iii GR ..................................................................................................................................1 RENME FAALYET1.................................................................................................3 1. G TRANSFORMATRLERNN YAPISI .................................................................3 1.1. Transformatrler .......................................................................................................3 1.1.1. Transformatrlerin nemi ..................................................................................3 1.1.2. Genel Tanm ve Yaps......................................................................................4 1.1.3. Genel alma Prensibi ......................................................................................8 1.1.4. ndklenen EMK deeri .....................................................................................9 1.1.5. Dntrme Oran..............................................................................................9 1.1.6. Transformatrlerde Kaak Aklar .....................................................................11 1.1.7. Transformatrlerin alma Durumlar.............................................................12 1.1.8. Trafo Sarg Direncinin llmesi.....................................................................18 1.1.9. Trafolarda Polarite ...........................................................................................20 1.1.10. Trafolarn Gerilimine Gre eitleri ...............................................................23 1.1.11. Gerilim Ykseltme veya Alaltmasna Gre eitleri .....................................23 1.l.12. Trafolarn E Deer Devreleri .........................................................................24 1.1.13. Trafolarda Reglasyon ...................................................................................27 1.1.14. Trafolarda Verim............................................................................................30 1.2. Oto Trafolar ...........................................................................................................33 1.2.1. Tanm .............................................................................................................33 1.2.2. Yaps ..............................................................................................................33 1.2.3. ki Sargl Trafo le Fark..................................................................................33 1.2.4. Kullanld Yerler ...........................................................................................33 1.2.5. stnlk ve Sakncalar....................................................................................34 1.3. G Trafolar ( Fazl) ..........................................................................................34 1.3.1. Adet Bir Fazl Trafolardan Meydana Gelen Trafolar ...................................34 1.3.2. Bir Nveli Fazl Trafolar.............................................................................37 UYGULAMA FAALYET...........................................................................................46 LME VE DEERLENDRME .................................................................................47 RENME FAALYET2...............................................................................................48 2. G TRAFOLARI SARGI BALANTI EKLLER...................................................48 2.1. Balant ekilleri.....................................................................................................48 2.1.1. gen Balant ve zellii...............................................................................48 2.1.2. Yldz Balant ve zellii ...............................................................................49 2.1.3. Zigzak Balant ve zellii ..............................................................................49 2.2. Balant Gruplar, Sembolleri ve Grup Alar.........................................................50 2.2.1. Grup Alar.....................................................................................................50 2.2.2. Balant Gruplar eitlerinin Sembolleri (harf sembolleri) ..............................51 2.2.3. Balant Grup eitleri ve Vektrleri ...............................................................51 2.3. G Trafo Gerilim Ayar Dzenei...........................................................................56 UYGULAMA FAALYET...........................................................................................58 LME VE DEERLENDRME .................................................................................59 RENME FAALYET3...............................................................................................60 3. TRAFOLARIN PARALEL BALANTILARI...............................................................60 3.1. Paralel Balantlar..................................................................................................60 i

3.1.1. Paralel Balama Nedenleri ...............................................................................60 3.1.2. Paralel Balama artlar...................................................................................61 3.1.3. Paralel Balant emas....................................................................................61 3.2. Trafolarn Yke tiraki...........................................................................................61 3.3. Paralel Bal Trafolarda Yke Dalm....................................................................62 LME VE DEERLENDRME .................................................................................64 MODL DEERLENDRME...........................................................................................65 CEVAP ANAHTARLARI .................................................................................................67 NERLEN KAYNAKLAR ..............................................................................................69 KAYNAKA ....................................................................................................................70

ii

AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI SRE N KOUL YETERLK 523 EO 0163 Elektrik Elektronik Teknolojisi Yksek Gerilim Sistemleri G Transformatrleri G transformatrleri yaps, balantlar, paralel balantlar ile ilgili bilgi ve becerilerin kazandrld renme metaryalidir. 40/32 n koulu yoktur. G transformatrleri yaps ve zelliklerini hatasz semek.

Genel Ama
Gerekli ortam salandnda kuvvetli akm ynetmeliine uygun ve hatasz olarak g trafolarn, g trafo balant ekillerini, trafolarn paralel balant yntemlerini seebileceksiniz. MODLN AMACI

Amalar
1. Datm g trafolarn hatasz olarak seebileceksiniz. 2. Datm g trafolar sarg balant ekillerini hatasz olarak seebileceksiniz. 3. Datm g trafolar paralel balant yntemlerini hatasz olarak seebileceksiniz.

Ortam
ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI Elektrik atlyesi, elektrik makineleri laboratuvar, iletme ortam

Donanm
Projeksiyon, bilgisayar.

LME VE DEERLENDRME

Her faaliyet sonrasnda o faaliyetle ilgili deerlendirme sorular ile kendi kendinizi deerlendireceksiniz. retmen, modl sonunda size lme arac (uygulama, sorucevap)uygulayarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve becerileri lerek deerlendirecektir.

iii

iv

GR GR
Sevgili renci, Bu modl sonunda edineceiniz bilgi ve becerilerle kuvvetli akm ynetmeliine uygun ve hatasz olarak g trafolarn, g trafolar balant ekillerini, trafolarn paralel balant yntemlerini seebilecek yeterlilie ulam olacaksnz. Elektrik santralleri ou zaman baraj veya kmr yaktlarnn merkezden uzak olmas nedeni ile tketim merkezlerinden uzakta kurulurlar. Enerjinin santralden tketim merkezlerine kadar iletimi verimli bir ekilde iletilebilmesi iin yksek gerilime ihtiya vardr. Oysaki santrallerde retilen gerilim orta gerilim kademesinde olup retilen enerjinin ykseltilmesi gerekmektedir. Gerilimi ykseltmek ve enerjinin uzaklara verimli bir ekilde iletilmesini salamak iin transformatrler kullanlmaktadr. Kullanlan bu datm g trafolarn hatasz olarak seebileceksiniz. Datm g trafolar sarg balant ekillerini ve yntemlerini hatasz olarak seebileceksiniz. Transformatrler hakknda size verilecek bu bilgiler uygulamaya basamak tekil edecek ekilde hazrlanmtr. Uygulama alanlarnda g transformatrlerini hatasz olarak tanyp, seimini yapabileceksiniz. Bu modlde enerji iletiminin vazgeilmez elemanlarndan biri transformatrleri hakknda bilmeniz gereken tm bilgiler mevcuttur. olan g

RENME FAALYET1 RENME FAALYET1

AMA
Her trl yerde standartlara ve kuvvetli akm ynetmeliine uygun olarak, datm g trafolarn hatasz olarak seebileceksiniz.

ARATIRMA
Bu faaliyet ncesinde yapmanz gereken ncelikli aratrmalar unlardr: Transformatrlerin yapsn ve alma prensibini aratrnz. Oto trafolarn yapsn ve alma prensibini aratrnz. G trafolar ( fazl) balant ekillerini aratrnz. G trafolar ( fazl) soutma sistemlerini aratrnz.

Aratrma ilemleri iin internet ortam, alt sahas ve trafo retim merkezlerini gezmeniz gerekmektedir. Aratrma yaptnz konular raporlayarak, snfta arkadalarnza sununuz.

1. G TRANSFORMATRLERNN YAPISI
1.1. Transformatrler
1.1.1. Transformatrlerin nemi
Elektrik enerjisinin en nemli zelliklerinden biri de retildii yerden ok uzak blgelere kolayca tanabilmesidir. Bu tamann verimli bir ekilde yaplabilmesi iin gerilimin yeteri kadar byk olmas gerekir. Bilindii gibi elektrik enerjisi doru veya alternatif akm olarak retilir. Doru akmda yksek gerilimli enerji iletimi son zamanlarda byk nem kazanmtr. Ancak bu konuda istenilen dzeye gelinememitir. Buna karlk alternatif akml elektrik enerjisinin gerilimi transformatrler yardmyla ykseltilip drldnden, enerjinin alternatif akmla tanmas nemini korumaktadr. Alternatif akmn gcn ve frekansn deitirmeden alaltmaya veya ykseltmeye yarayan bir elektrik makinesi olarak transformatrlerin, elektrik enerjisinin A.C.de tanmasnda nemli bir yeri vardr. Resim 1.1de elektrik enerjisinin retimi ve A.C. gerilimin ykseltilmesi, Resim 1.2 de elektrik enerjisinin A.C. ile tanmas, Resim 1.3te A.C. gerilimin alaltlmas ile ilgili resimler verilmitir.

Resim.1.1: Aslanta hidroelektrik santrali (Elektrik enerjisinin retimi ve A.C. gerilimin ykseltilmesi)

Resim. 1.2: letim hatt (Elektrik enerjisinin A.C. ile tanmas)

Resim. 1.3:Ky trafosu (A.C. gerilimin alaltlmas

1.1.2. Genel Tanm ve Yaps

Genel tanm: Elektromanyetik indksiyon yolu ile frekansta deiiklik yapmadan gerilim ve akm deerlerini ihtiyaca gre bir oran dhilinde deitiren makinelere transformatr denir. Transformatrlere ksaca trafo da denilmektedir.

ekil 1.1: Transformatrlerin genel prensip emas

Genel yaps: Transformatrler ince saclardan yaplm ve demir gvde ad verilen kapal bir manyetik devre ile yaltlm iletkenlerden sarlp demir gvde zerine yerletirilmi iki bobinden meydana gelmitir. Oto trafolar dnda bu iki bobin elektrikli olarak birbirinden tamamen yaltlmtr. (ekil 1.1e baknz)

Resim 1.4: Trafo rnekleri

1.1.2.1. Nve Yaps ve eitleri Transformatrde manyetik nve (gvde), fuko ve histerisiz kayplarn nlemek iin 0,30 0,50 mm kalnlndaki birer yzleri yaltlm silisli saclarn paketlenmesinden meydana gelir. Yaltm iinde ise yaltkan olarak carlit kullanlr. Manyetik nve iki paradan oluur; Ayak veya Bacak: Manyetik nve zerinde sarglarn sarld ksma denir. Boyunduruk : Ayaklar birletiren ksma denir. Transformatr nveleri ekilde yaplr. Bunlar; ekirdek tipi nve Mantel tipi nve Datlm tip nve

ekirdek Tipi Nve

ekirdek tip nveli transformatrlerde yaltma ii iin daha fazla yer vardr. Bu bakmdan ekirdek tip nveli transformatrler byk glerde ve yksek gerilimlerde kullanlr. ekirdek tip nveli transformatrlerin stnlklerinden biri de sarg kontrolnn kolay olmasdr. ekil.1.2de ekirdek tip nve, sac ekilleri ve eitli dizilileri grlmektedir.

ekil.1.2: ekirdek tip nve

Mantel Tip Nve

Mantel tip nveli transformatrlerde ortalama manyetik alan yolu ekirdek tip nveli transformatrlere gre daha ksadr. Bunun sonucu da demir kayb daha az olacaktr. Mantel tip nveli transformatrler alak gerilimli ve kk gl transformatrlerde kullanlr. ekil.1.3te mantel tip nve, sac ekilleri ve eitli dizilileri grlmektedir.

ekil 1.3: Mantel tip nve

Datlm Tip Nve

Datlm tip nveli transformatrlerde kaak aklar en kk deerde olduundan bo alma akm ok azdr. Bunun sonucu i gerilim dmleri de azalmtr. Datlm tip nveli transformatrler daha ok kk gl zel tip transformatrlerde kullanlr. ekil 1.4te datlm tip nve grlmektedir.

ekil 1.4: Datlm tip nve

1.1.2.2. Sarg eitleri ekil. 1.1de grld gibi basit bir transformatrde iki sarg vardr. Bunlar; Primer sarg Sekonder sarg

Primer Sarg

Transformatrde gerilim uygulanan sargdr. Bu sargya birinci sarg veya birinci devrede denir. Alaltc transformatrde ince kesitli iletkenle ok sipirli olarak sarlr. Ykseltici transformatrde kaln kesitli iletkenle az sipirli olarak sarlr.

Sekonder Sarg

Transformatrde gerilim alnan ve alcnn baland sargdr. Bu sargya ikinci sarg veya ikinci devrede denir. Alaltc transformatrde kaln kesitli iletkenle az sipirli olarak sarlr. Ykseltici transformatrde ince kesitli iletkenle ok sipirli olarak sarlr.

1.1.3. Genel alma Prensibi

Alternatif gerilim uygulandnda Doru gerilim uygulandnda alma durumlar incelenecektir.

1.1.3.1. Alternatif Gerilim Uygulandnda ekil 1.5deki transformatre alternatif gerilim uygularsak; primer sarglarndan alternatif bir akm geer. Bu I1 akm, demir nve zerinde zamana gre yn ve iddeti deien bir manyetik alan meydana getirir. Bu manyetik alan devresini, nve zerinden ve sekonder sargnn bulunduu bacak zerinden de geerek tamamlar. Devresini sekonder sargnn bulunduu bacak zerinden tamamlayan deiken manyetik alan kuvvet izgileri, sekonder sarg iletkenlerini keserek sekonder sarglarnda bir E.M.K. indklenir. Bylece aralarnda hibir elektriki ba olmad halde, primer sargya uygulanan alternatif gerilim sekonder sargda, elektromanyetik indksiyon yolu ile ayn frekansl bir gerilim indklenmi olmaktadr.

ekil 1.5: Transformatrn alma prensip emas

1.1.3.2. Doru Gerilim Uygulandnda ekil 1.5deki transformatre doru gerilim uygularsak; primer sargdan bir doru akm geer ve nve zerinde manyetik alan meydana gelir. Ancak bu manyetik alan, yn ve iddeti deimeyen sabit bir manyetik alandr. Sekonder sarg, sabit manyetik alan iinde kaldndan zerinde bir E.M.K. indklenmez. Ancak, doru gerilimin uyguland ve kesildii anlarda bir deime olur. Bunun sonucunda ksa sreli olarak sekonder sargda E.M.K. indklenir. Eer doru gerilim uyguladmz primer sarg devresine, devreyi sk ap kapayan adna vibratr denilen bir elektronik devre eleman konulursa, primer sarglarna alternatif bir gerilim uygulanm gibi olacandan sekonder sargdan alternatif gerilim alnabilir. Sonu olarak; transformatrlerde sekonderden gerilim alabilmemiz iin, primere zamana gre yn ve iddeti deien bir gerilim-akm uygulanmas gerekmektedir. Eer uygulanmazsa sekonderden srekli bir gerilim almamz mmkn deildir.

1.1.4. ndklenen EMK deeri

Bir fazl transformatrlerde indklenen E.M.K. genel ifade olarak; E = 4,44 . f . max . N1. 10(-8) (Volt) yazlr.

Bu formlden yararlanarak primer ve sekonder gerilimleri iin; U1 = 4,44 . f . max . N1 . 10(-8) U2 = 4,44 . f . max . N2 . 10(-8) Sipir bana indklenen gerilim ise: US = U1 / N1 veya Us = U2 / N2 (volt / sipir) dir. Volt (Primer gerilimi) Volt (Sekonder gerilimi) bulunur.

1.1.5. Dntrme Oran

K= U1 N I = 1 = 2 = a Bu orana dntrme oran denir. U 2 N 2 I1

Her transformatrn sabit bir dntrme oran vardr. Formldeki deerlerde; E1 E2 : Primerde indklenen E.M.K. : Sekonderde indklenen E.M.K. 9 (Volt) (Volt)

U1 U2 N1 N2 I1 I2 a, K Us f 4,44 10 ifade eder.

(-8)

: Primere uygulanan gerilim : Sekonderden alnan gerilim : Primer sipir says : Sekonder sipir says : Primer akm : Sekonder akm : Dntrme oran : Sipir bana den gerilim : Frekans : Manyetik ak : Sabit say

(Volt) (Volt) (Sipir) (Sipir) (Amper) (Amper) (Volt/Sipir) (Hz) MKSA (Weber), CGS (Maxwell)

: ndklenen E.M.K.nin volt cinsinden kmas iin kullanlan sabit sayy

Problemler Problem1

Dntrme oran 5 olan bir transformatrn sekonder gerilimi 110 volttur. Bu transformatrn primer gerilimini hesaplaynz. zm: a =U1 / U2 U1 = a . U2 U1 = 5 . 110 = 550 Volt. Problem2

Bir transformatrn primer sipir says 500, primer gerilimi 220 volt, sekonder gerilimi ise 110 volt olduuna gre; a) Dntrme orann b) Sekonder sipir saysn c) Sipir bana indklenen gerilimi hesaplaynz. zm: a) a = U1 / U2 = 220 /110 = 2

a=2

b) a = N1 / N2 N2 = N1 / a = 500 / 2 = 250 Sipir veya U1 / U2 = N1 / N2 U1 . N2 = N1 .U2 N2 = N1 . U2 / U1 10

N2 = 500 . 110 / 220 = 250 c)

N2 = 250 sipir.

Us = U1 / N1 = 220 / 500 = 0,44 V / Sipir veya Us = U2 / N2 = 110 / 250 = 0,44 V / Sipir Problem3

Bir transformatrn primer gerilimi 220 volt, sekonder gerilimi 55 volt, primer akm 4 amper ve sipir bana indklenen gerilim 0,5 volt olduuna gre: a) Sekonder akmn b) Primer sipir saysn c) Sekonder sipir saysn hesaplaynz. zm: a) U1 / U2 = I2 / I1 I2 = U1 . I1 / U2 I2 = 220 . 4 / 55 =16 Amper b) Us = U1 / N1 N1 = U1 / Us N1 = 220 / 0,5 = 440 Sipir c) Us = U2 / N2 N2 = U2 / Us N2 = 55 / 0,5 = 110 Sipir

1.1.6. Transformatrlerde Kaak Aklar

1.1.6.1. Tanm Bir transformatrn primerine alternatif bir gerilim uygulandnda geen akmn oluturduu manyetik aknn tamam ikinci devre iletkenlerini kesmez. Aknn kk bir ksm devresini havadan tamamlar. Devresini havadan tamamlayan aklara kaak aklar denir. ekil 1.6 da grld gibi primer sarglarnda meydana gelen kaak aklara 1.devre kaak aklar denir ve k1 ile gsterilir. Sekonder sarglarnda meydana gelen kaak aklara 2.devre kaak aklar denir ve k2 ile gsterilir. Kaak aklar ne kadar fazla olursa, faydal ak da o kadar azalma olur. Bunun sonucunda ikinci devre sarglarnda sipir bana indklenen gerilim, primer sarglarnda sipir bana indklenen gerilimden kk olur. Bylece sekonder sarglarda indklenen gerilim azalr.

11

ekil 1.6: Transformatrlerde kaak aklar

1.1.6.2. Kaak Aky Azaltc nlemler Primer ve sekonder sarglarnn uygun ekilde sarlm olmalar, Nve iin kullanlan saclarn manyetik geirgenliinin havaya gre ok yksek olmas, Transformatrler primer ve sekonder sarglarnn st ste ve ayn ayaa sarlmas kaak aklar azaltr.

1.1.6.3. Kaak Akdan Faydalanlan Yerler Baz zel transformatrlerde kaak aklar istenir. rnein; Kaynak makinelerinde, ksa devre akmlarn azaltmada, paralel almay kolaylatrmada ve ark frnlarnn g devrelerinde kullanlan transformatrn kaak reaktans byk istenmektedir.

1.1.7. Transformatrlerin alma Durumlar

Transformatrlerin almas farkl andaki durumlar iin incelenecektir. Bunlar ; Bo alma durumu Ykl almas Ksa devre olma durumlardr.

1.1.7.1. Bo alma ve Vektr Diyagram Transformatrn bo almas, primere gerilim uygulandnda sekonderi yksz (ak) durumda olmas demektir. 12

ekil 1.7deki devrede sekonderi yksz olan bir transformatrn primere U1 gerilimi uygulandnda, primerden ok kk bir akm geer. Bu akma bo alma akm denir. Bo alma akm Ib ile gsterilir ve uygulanan gerilimden 90o geridedir. ekil 1.8de bo alma akm ve bileenlerinin vektr diyagram verilmitir.

ekil 1.7: Transformatrn bo alma devre balants

ekil 1.8: Bo alma akm ve bileenleri

Bo alma akm her ne kadar kk bir akm olarak grlyorsa transformatr uzun bir sre bo altrlmamaldr. nk transformatrde gereksiz yere g kayplar oluturur. Transformatrn bo alma deneyinde; Anma geriliminde ve bota alan bir transformatrn ektii g watmetre ile llrse Demir kayplar ok az hata ile bulunabilir. Demir kayplar ykle deimez. Yani transformatrn bo veya ykl olmas demir kayplarn etkilemez. Pfe = Po = U1 . Ib . Cos b Ie = Ib . Cos b Im = Ib . Sin b (Amper) (Amper) (Watt)

13

Formllerde; Pfe : Po U1 Ib Cos b Ie Im : Demir kayplarn (W) : Primer Anma gerilimi (V) : Bo alma akm (A) : Transformatrn g katsays : Bo alma akmnn enerji bileeni (A) : Bo alma akmnn mknatslanma bileeni (A) ifade eder.

Bo alma devresini aadaki ilem basamaklarna uygun ekilde kurunuz. Deney balant emasna (ekil 1.7) gre devreyi hazrlaynz. alteri kapatarak ebeke gerilimini primer sarg ularn uygulaynz. U1 anma deerinde iken voltmetre (U1), ampermetre (Ib) ve wattmetredeki (Pb) deerlerini alarak gzlem tablosuna yaznz. Enerjiyi keserek deneye son veriniz. Deneyi farkl birka transformatrde yaparak sonular deerlendirebilirsiniz. Deney trafosunun primer sarg direncini bir avometre ile lnz. Bulduunuz deeri 1,1 ile arparak (Re = R . 1,1) etkin diren deerini elde ediniz.

Alnan deerleri aadaki tabloya yaznz. Gzlem No U1 (V) Ib (A) Pb(W) Dnceler Cos b P cu Re

Tablo 1.1: Bo almada alnacak deerler tablosu

Deneyde alnan deerler yardmyla Cos b, P cu, Re deerlerini hesaplaynz. Cos b = Pb / U . Ib = P cu = Ib2 . R = Re = R . 1,1 = Deney aldnz ve hesaplanan deerlere gre transformatrn, bo alma vektr diyagramn iziniz.

14

1.1.7.2. Ykl almas

ekil 1.9: Transformatrn ykl alma balant emas

Transformatrn ykl almas, primerine ebeke gerilimi uygulayp sekonderine bir yk baladmz zamanki durumdur.( ekil 1.9 ) Transformatrn ykl almasnda primer ve sekonder devrelerinden geen akmlar 2. devreye balanan yke gre deiir. Transformatrn sekonderi yklendii zaman primer akm bo alma deerinde kalmaz. Sekonder akm arttka primer akm da artar. Bu durum kayplar dikkate alnmad zaman 1. ve 2. devre glerinin birbirine eit olmas ile aklanabilir. U1 . I1 . Cos = U2 . I2 . Cos veya U1 . I1 = U2 . I2

Ykl alma devresini aadaki ilem basamaklarna uygun ekilde kurunuz. Deney balant emasna gore(ekil) devreyi hazrlaynz. alteri kapatarak ebeke gerilimini primer sarg ularn uygulaynz. Devredeki l aletlerinde okuduumuz deerleri gzlem tablosuna yaznz. Enerjiyi keserek deneye son veriniz. Deneyi farkl birka ykle transformatr ykleyerek sonular deerlendirebilirsiniz.

15

1.1.7.3. Ksa Devre almas

ekil 1.10: Transformatrn ksa devre deneyi balant emas

Transformatrn ksa devre olmas istenmeyen bir durum olup sadece deney amal yaplacaktr. Bu deney transformatrn birinci sargsnda (primer sargsnda) yaplaca gibi ikinci sargsnda (sekonder sargsnda) da yaplabilir. ekil 1.10da grld gibi devrenin sekonderine ampermetre balanarak ksa devre edilmitir. Primere uygulanan gerilim sfrdan balanarak, sekonderden normal alma akm (anma akm) geene kadar artrlr. Transformatrn sekonderinden normal alma akm getiinde primere uygulanan gerilime ksa devre gerilimi (Uk), primerde watmetreden llen gce de demir kayplar ihmal edilerek (Uygulanan gerilim kk deerde olduu iin demir kayplar da ok kk deerde olduundan) bakr kayplar denir. Bakr kayplar ykn cinsine gre deiir. Ksa Devre Akm

Sekonderi ksa devre edilmi bir transformatrn primerine herhangi bir gerilim uygulandnda sekonderden geen akma ksa devre akm denir ve Ik ile gsterilir. Ksa devre gerilimi:

Primere uygulanan gerilim, sfrdan balanarak yava yava artrlr. Sekonderden anma akm getiinde gerilim artrmaya son verilir. Bu anda transformatrn primerine uygulanan gerilime ksa devre gerilimi denir. Uk ile gsterilir. Ksa devre gerilimi anma geriliminin yzdesi olarak belirtilir. % Uk = (Uk / U1) . 100 Ksa devre gerilimi gce bal olarak anma geriliminin %3 ile % 12 si kadardr.

16

Sonu olarak; Bu deneyde watmetre ile lm olduumuz deer transformatrn primerinde ve sekonderinde sarf edilen bakr kayplarn verir. Bo alma devresini aadaki ilem basamaklarna uygun ekilde kurunuz. Deney balant emasna gre (ekil1.10) devreyi hazrlaynz. Transformatr etiketinden sekonder anma akm deerini reniniz. Transformatr sarglarnn souk direnlerini lnz. Oto trafosu srg kolu sfrda iken devreye enerji uygulaynz. Oto trafosu ile primer gerilimini sfrdan balayarak yava yava artrnz. Primer gerilimini, sekonder devresinden anma akm geinceye kadar artrnz. Her kademe iin U1, I1, P1 ve I2 deerlerini alarak gzlemler tablosuna kaydediniz. Primer gerilimini, sekonder devresinden anma akmnn % 120sini geinceye kadar artrnz. Deerleri alarak gzlemler tablosuna kaydediniz. Bu akmda sarglarn snmas iin 15 ~ 20 dakika bekleyiniz. Enerjiyi kesiniz. Transformatr sarglarnn scak direnlerini lnz.

Alnan deerleri aadaki tabloya yaznz. Gzlem No I1 (A) U1 (V) P1 (W) I 2 (A) Dnceler

Tablo 1.2: Ksadevre almada alnacak deerler tablosu

Deneyde alnan deerler yardmyla test scakl, e deer empedans, e deer diren ve e deer reaktans deerlerini aadaki formllerle hesaplaynz. Test scakl = R test (scak) . (test soguk + 234,5) - 234,5 R soguk
Uk Ik

Edeer empedans Ze =

17

Edeer diren

Re =

Pk Ik 2 Re 2 + Xe 2

Edeer reaktans Ze =

Xe =

Ze

- Re

1.1.8. Trafo Sarg Direncinin llmesi

Direncin ampermetre voltmetre metodu ile llmesi ohm kanunu yardmyla olur. Bilindii gibi ohm kanunu:

R=

U dir. I

Bu formlde I, R direncinden geen akm, amper; U, R direnci ularndaki volt cinsinden potansiyel farkdr. Bu durumda direncin birimi ohm cinsinden bulunur. Aletlerin almalar iin akm gerekli olduundan, bu akmn hassas diren llmesinde direnten geen akma mmkn olduu kadar az etkide bulunmas iin aletlerin devreye uygun ekilde balanmalar gerekir.

ekil 1.11: a) Kk deerli sarg direncinin llmesi b) Byk deerli sarg direncinin llmesi

Voltmetre direnciyle karlatrlabilecek kadar byk direnlerin llmesinde voltmetre, seri balanan R direnci ve ampermetrenin ularna balanmaldr. (ekil 1.11. b). Eer voltmetre yalnz bilinmeyen direncin ularna balansayd, ampermetre hem bilinmeyen direnten geen akm ve hem de voltmetreden geen akm lmekle byk hataya sebep olurdu. Byk direnlerin llmesinde ekil 1.11. bye gre diren lme hesaplarnda hata ok kktr. nk bilinmeyen direncin ularndaki potansiyel farkna nazaran ampermetre ularndaki potansiyel fark ok kktr. Voltmetre ok az bir hata ile direncin ularndaki gerilimi lm olur. Bu durumda hata ampermetrenin direncinden ibarettir ki bu da llen byk diren yannda kolayca ihmal edilebilecek kadar kk kalmaktadr. (Yaklak olarak 0,05 ohm civarnda). 18

1 ohm veya daha kk direnlerin llmesinde voltmetrenin ekil 1.11.adaki gibi bilinmeyen diren ularna balanmas gerekir. Bu durumda voltmetrenin ekil 1.11.bdeki gibi balanmas diren hesaplarnda byk hataya sebep olur. Bu hata, llecek direncin ampermetre direncine yakn ve daha kk olduu hallerde daha da artar. Transformatr sarg direnleri, ok kk transformatrler hari, voltmetre direnci yannda ok kktr. En az hata ile sarg direncini llmesi iin l aletlerinin ekil 1.11.adaki gibi devreye balanmas gerekir. Devreden geecek akm snrlayan uygun deerli bir reostann da ekilde grld gibi devreye balanmas faydaldr. Direncin daha hassas bulunmas iin deney, birka eitli akmda yaplr ve bulunacak diren deerlerinin ortalamas alnr. Byk akml transformatr sarglarnn diren deerleri ok kk olduu iin, bu sarglarn ularnda okunabilecek bir gerilim bulunabilmesi iin geirilecek akmn olduka yksek olmas gerekir. Bu kk gerilimin hassas bir ekilde okunabilmesi iin de ok kk gerilimleri lebilecek uygun voltmetrenin seilmesi gerekir. Not 1: Kk direnlerin llmesinde ok hassas voltmetreler kullanlaca iin deneyin ok dikkatle yaplmas gerekmektedir. Voltmetrenin, devreden akm getii grldkten sonra diren ularna balanmas gerekir. Eer sargdan (sargdaki ak devre dolaysyla) akm gemezse, voltmetre ularnda devre gerilimi bulunur. Bu da voltmetreye zarar verebilir. Not 2: Transformatr sarglarnn self endksiyon katsays genellikle ok byk olduu iin devrenin ani almas sonucu bobinlerde ok yksek endksiyon gerilimi oluur. Bu gerilimin gerek sarglara gerek zellikle voltmetreye zarar vermemesi iin gerekli tedbirler alnmaldr. Voltmetrenin devre kapatldktan sonra sarg ularna balanmas ve voltmetre sarg ularndan alndktan sonra devrenin almas gerekir. Devrede depo edilen enerjin devre alrken ark eklinde atlayarak altere zarar vermemesi iin, devre almadan nce sarg ularna bir dearj direnci balanmaldr. Birok hallerde, sarglarn normal alma scaklndaki direnlerin bilinmesi istenir. Bu durumda lmenin yapld scaklktaki diren deerinden, normal alma scaklndaki diren deeri aadaki formlle bulunabilir:

RI =

t I + 234,5 R2 t 2 + 234,5

Bu forml yalnz bakr iletkenlere uygulanr. Burada RI, tI scaklndaki diren deeridir. R2 ise t2 scaklndaki diren deeridir. Elektrik makinelerinde normal alma scakl genel olarak 75oC alnmaktadr.

19

1.1.9. Trafolarda Polarite

1.1.9.1. Tanm, nemi Transformatrlerin sarglarnda indklenen gerilimlerin ani ynlerini veya sarg ularnn iaretlerinin belirtilmesine polarite denir. Polaritenin nemi: Transformatrlerin primer ve sekonder sarglarnn her iki ular, alternatif gerilimin frekansna bal olarak zaman zaman iaret deitirirler. Transformatrlerin birbiri ile paralel balanmasnda veya eitli sarglarn kendi aralarnda balanmalarnda transformatrn hangi ucunun hangi iareti tadnn bilinmesi gereklidir ki balantlar buna gre yaplsn.

Sarglarnn polaritenin bilinmesi, transformatrlerin birbiri ile paralel balanmasnda veya eitli sarglarn kendi aralarnda balanmalarnda byk kolaylklar salar. 1.1.9.2. Polarite Tayini Bir fazl transformatrlerde polarite tayini iki ekilde yaplr. Doru akm ile polarite tayini Alternatif akm ile polarite tayini

Doru Akm ile Polarite Tayini

Doru akm ile polarite tayini daha ok l transformatrlerinde ve kk gl transformatrlerde uygulanabilir. Pil yeterli deilse pil yerine ak de kullanlabilir.

ekil 1.12: Doru akm ile polarite tayini

20

Transformatrn primer devresine, devreden akm geirecek ekilde bir akm kayna balanr. kinci devre ularna da D.A. voltmetresi balanr. Primer devrenin kapatlp almas srasnda sekonder devresindeki voltmetre ibresi; Doru ynde sapyorsa: Primer devresine balanan kaynan (+) ucu ile voltmetrenin (+) ucunun baland sekonder sarg ucu ayn polaritededir. (ekil 1.12.a) Eer ters sapma olmusa: Sekonder sarg polaritesi de terstir. Bu ularn dikkatle iaretlenmesi gerekir (ekil. 1.12.b)

Alternatif Akm ile Polarite Tayini Bir Sargl Transformatrlerde Polarite Tayini

ekil 1.13: Alternatif akm ile polarite tayini

Bir sargl transformatrn polarite tayininde deney balants, primer sargsnn bir ucu ile sekonder sargsnn bir ucu ksa devre edilir. Primer sargsnn dier ucu ile sekonder sargsnn bota kalan ucu arasna bir A.C. voltmetresi balanr. (ekil 1.13) Not: Voltmetrenin maksimum deeri primer ve sekonder gerilimleri toplamn gsterecek deerde olmaldr. Primer sargsna bir A.C. gerilim uygulanrsa voltmetre bir deer gsterir. o Voltmetrede okuduumuz deer: U1 U2yi gsteriyorsa; bu ular ters iaretli ani deerdedir. ekil.1.13.adaki gibi transformatrmz eksi polaritelidir. 21

Voltmetrede okuduumuz deer: U1 + U2yi gsteriyorsa; bu ular ayn iaretli ani deerdedir. ekil.1.13.bdeki gibi transformatrmz art polaritelidir.

ki Sargl Transformatrde Polarite Tayini

ekil 1.14: ki sargl transformatrde sarg ularnn bulunmas

ekil. 1.14teki gibi 110 voltluk devreye balandnda; Primer sarglar iin; Primere ait bir sargya 110 volt verilir. V1 voltmetresi 220 volt gsteriyorsa; 1 : P1 (+) 2 : P2 (-) 3 : P3 (+) 4 : P4 (-) olur V1 voltmetresi 0 volt gsteriyorsa; 1 : P1 (+) 2 : P2 (-) 3 : P3 (-) 4 : P4 (+) olur. Primer sarglar kendi aralarnda seri veya paralel olarak balanabilir. Seride P2 ile P3 , P1 ile P4 ebekeye balanr . Paralel balamada ise P1 ile P3, P2 ile P4 veya P1 ile P4, P2 ile P3 balanr. Sekonder sarglar iin; V2 voltmetresi 110 voltu gsterirse; 5 : S1 V2 voltmetresi 0 voltu gsterirse; 5 : S1 6 : S2 6 : S2 7 : S3 7 : S4 8 : S4 olur. 8 : S3 olur.

22

Transformatrn u iaretleri iin; Primer iin ( P1, P2 ), ( A,B ) Yksek gerilim taraf ( H1, H2 ) Sekonder iin ( S1, S2 ), ( a, b ) Alak gerilim taraf ( X1, X2 )

o o

Akm transformatr iin ( K,L ), ( k,l ) Gerilim transformatr iin ( U,V ), ( u,v ) olur.

Not: Bu harflendirme yapldktan sonra kendi aralarnda seri veya paralel baland gibi, baka transformatrlere de kolayca paralel balanabilir.

1.1.10. Trafolarn Gerilimine Gre eitleri

Transformatrler gerilimlerine gre drt eitte incelenir. Bunlar; Alak Gerilim (A.G.) Orta Gerilim (O.G.) Yksek Gerilim (Y.G.) ok Yksek Gerilim (.Y.G.)

1.1.10.1. Alak Gerilim Trafolar Alak gerilim (A.G.) 0 1 kV aras gerilim deerleridir. 1.1.10.2. Orta Gerilim Orta gerilim (O.G.) 1 3 5 10 20 25 30 35 kV deerleridir. 1.1.10.3. Yksek Gerilim Yksek gerilim (Y.G.) 45 60 154 kV deerleridir. 1.1.10.4. ok Yksek Gerilim ok yksek gerilim (.Y.G.).154 kV ve zeri deerleridir.

1.1.11. Gerilim Ykseltme veya Alaltmasna Gre eitleri

Transformatrler, gerilimi alaltma veya ykseltme ekline gre iki eittir. Alaltc trafolar Ykseltici trafolar 23

a) Alaltc tip b) Ykseltici tip ekil 1.15: Transformatrlerin prensip emas

1.1.11.1. Alaltc Trafolar Uygulanan gerilimi alaltan tip transformatrlere alaltc transformatrler denir. ekil.1.15.a da alaltc transformatrn genel prensibi ve gerilim deerleri verilmitir. 1.1.11.2. Ykseltici Trafolar Uygulanan gerilimi ykselten tip transformatrlere ykseltici transformatrler denir. ekil 1.15.bde ykseltici transformatrn genel prensibi ve gerilim deerleri verilmitir.

1.l.12. Trafolarn E Deer Devreleri

1.l.12.1. Transformatrlerin Bo almadaki Edeer Devreleri

ekil 1.16: Dntrme oran a = 1 olan bir transformatr botaki a) E deer devresi b) Basitletirilmi e deer devresi

24

Transformatrde gerilim dm kaak aklar ve sarg direnleri zerinde meydana gelir. deal transformatrlerde sadece diren ve reaktanslar zerinde gerilim dm sz konusudur. Burada da ideal bir transformatr dnlmtr. deal bir transformatr kesik izgi ile gsterilir. (ekil 1.16.a) Bo alan bir transformatrden sadece primer devresinden akm geer. Bu akm bo alma akm olan Ib akmdr. ekil.1.16da grld gibi primer devresinde diren ve reaktans grlmekte ve gerilim dmleri de bunlar zerinde olmaktadr. Diren zerindeki gerilim dm Reaktans zerindeki gerilim dm : : Ib . R1 Ib . X1 olur.

Transformatrlerde e deer diren, e deer reaktans, e deer empedans primer ve sekondere gre, ksa devre deneyleri ile bulunur. 1.l.12.2. Transformatrlerin Ykl almadaki Edeer Devreleri

ekil 1.17: Dntrme oran a = 1 olan bir transformatrn ykteki a) Edeer devresi b) Basitletirilmi edeer devresi

25

ekil 1.17de de grld gibi transformatrn ykl almasnda primerden I1 akm, sekonderden ise I2 akm gemektedir. Primer devresindeki kaak aknn ve sarg direncinin oluturduu gerilim dmleri diren zerinde I1 . R1 reaktans zerinde I1 . X1 dir. Sekonder devresindeki kaak aknn ve sarg direncinin oluturduu gerilim dmleri diren zerinde I2 . R2 reaktans zerinde I2 . X2 dir. ekil 1.17de gsterilen gerilim dmleri dikkate alndnda, U1>E1 , E1 = E2 , E2>U2 olduu grlr. a = K = 1 olduundan primer ve sekonder akmlar yaklak olarak birbirime eit kabul edildiinden I = I1 = I2 olarak gsterilmitir. Transformatrlerin primere gre bulunan edeer diren ve reaktans dikkate alnarak izilen e deer devre emas

ekil 1.18: Primere gre bulunan e deer diren ve reaktans dikkate alnarak izilmi a) E deer devre emas b) Basitletirilmi e deer devresi

26

1.1.13. Trafolarda Reglasyon

Gerilim reglasyonu: Transformatrn sekonder geriliminin botaki ve ykl durumdaki gerilimleri arasndaki farka, transformatrn gerilim deimesi veya gerilim reglasyonu denir.

Gerilim Reglasyonu = Botaki sekonder gerilimi - Tam ykteki sekonder gerilimi Bu farkn, tam ykl durumdaki sekonder gerilimleri orannn 100 ile arpmna gerilim reglasyonu yzdesi denir. % Re g = Botaki sekonder gerilimi - Tam ykteki sekonder gerilimi 100 Tam ykteki sekonder gerilimi
% Reg = U 20 - U 2 100 U2

Forml olarak;

Primere gre ise

% Reg =

U1 - U11 100 U11

dir

Formlde % Reg : Gerilim reglasyon yzdesi U1 : Primere uygulanan gerilim. ( Botaki primer gerilimi) U11 : Ykteki primer gerilimi U20 : Botaki sekonder gerilimi U2 : Ykteki sekonder gerilimi Reglasyon yzdesi bilinen bir transformatr yklendii zaman sekonder geriliminin ne kadar deitii kolayca hesaplanabilir. Transformatrlerin % reglasyonu ne kadar kkse kaak aks da o kadar azdr. Gerilim Reglasyonunun Bulunmas

Transformatrlerde gerilim reglasyonu iki ekilde bulunur. Transformatr yklemeksizin e deer diren ve e deer reaktanstan faydalanarak reglasyonu bulmak. Transformatr ykleyerek reglasyonu bulmak.

NOT: Transformatrlerde gerilim reglasyonu yzdesi ister sekonder devresi iin hesaplansn ister primer devresi iin hesaplansn kan sonu ayndr.

27

1.1.13.1. Transformatr Reglasyonunu Yklemeksizin (E deer diren ve edeer reaktanstan faydalanarak) Bulma Transformatrmzn e deer direnci ve e deer reaktans biliniyorsa transformatrn omik ykteki e deer devresi konusundan faydalanarak botaki sekonder gerilimi ve anma ykndeki sekonder gerilim deerlerinden reglasyonu bulabiliriz.
2 2 U = (U 11 +I 1. Re 1 ) +(I 1.Xe 1 ) 1

Primere gre

% Reg =

U1 - U11 100 U11

Sekondere gre % Reg =

U 20 - U 2 100 U2

dir.

Transformatrn omik ykteki e deer devresindeki konunun 1.problemini ele aldmzda U20 = 110 V ve U2 = 107,37 Volt deerleri bulunmutu, hatrlaynz.

Buna gre; U - U2 % Reg = 20 100 U2 % Reg = 0,024 . 100 =2,4

110 - 107,37 100 107,37

2,63 100 107,37

% Reg = 2,4 olarak bulunur.

Ayn transformatrn ayn ykteki reglasyonu bu defa primere gre bulalm; U1 = 220 Volt,
% Reg =

U11 = 214,74 V deerleri bulunmutu,

= 220 - 214,74 100 214,74

U1 - U11 100 U11

5,26 100 214,74

% Reg = 0,024 . 100 = 2,4

% Reg = 2,4 olarak bulunur.

Grld gibi % reglasyon her iki yolla da hesaplandnda ayn deerler elde edilmektedir. Problem U11 = 213,7 Volt Re1 = 0,6 Xe1 = 1,2 I1 = 10 A olan bir transformatrn % reglasyonunu hesaplaynz. 28

zm:
2 2

U = 1

(U 11 + I 1 .Re 1 )

+ (I 1 .Xe 1 ) 2

(213,7 + 10.0,6)

+ (10.1,2)

(213,7 + 6)

+ (12)

219,7

+ 12

48268 + 144 =

48412

= 220 Volt

% Re g =

U 1 - U 11 100 U 11

220 - 2213, 100 213,7

6,3 100 213,7

% Reg = 0,029 . 100 = 2,9 olarak bulunur. 1.1.13.2. Transformatr Reglasyonunu Ykleyerek Bulma Bir transformatr ykleyerek reglasyonunu bulma, byk gl transformatrlerde ok zordur. nk, transformatrn anma ykne eit yk bulmak her zaman mmkn olmayabilir. Bu nedenle bu metot kk gl transformatrlerde uygulanr. Reglasyonu Bulmak in Transformatrn primerine anma gerilimi uygulanr. Sekonderin botaki gerilimi U20 llr. Daha sonra transformatr anma yk ile yklenerek sekonder k gerilimi U2 llr.

Deney srasnda U1 primer geriliminin sabit tutulmasna dikkat edilmelidir. llen deerlere gre;
% Reg = U 20 - U 2 100 U2

forml ile bulunur.

Problem Primer gerilimi 220 volt olan bir transformatrn anma ykndeyken sekonder gerilimi 106 volt, bota iken sekonder gerilimi 110 volt olarak llmtr. Transformatrn reglasyonunu hesaplaynz. 29

zm
% Reg = U 20 - U 2 100 U2 =

400 110 - 106 = 3,77 olarak bulunur. 100 = 106 106

1.1.14. Trafolarda Verim

Bilindii gibi, transformatre verilen gcn bir ksm demir ve bakr kayplarna sarf olunmaktadr. Yani transformatre verilen gcn tamam sekonderden alnamamaktadr. 1.1.14.1. Tanm Transformatr den alnan gcn verilen gce oranna verim denir. Verim ( eta ) ile gsterilir. Birimi iin sonu 100 ile arplrsa yzde (%) olarak ifade edilir. Verim = = P alnan Pa = P verilen Pv

Transformatr e verilen g Primer gc (P1) Transformatr den alnan g Sekonder gc (P2) olduuna gre; Verim = = Pa P2 = Pv P1 olarak yazlabilir.

1.1.14.2. Verimin Bulunmas Transformatrde iki metotla verim bulunmaktadr. Direkt metotla verim bulunmas Endirekt metotla verim bulunmas

Direkt Metotla Verimin Bulunmas

ekil 1.19: Direkt metotla veriminin bulunmas iin transformatrn ykl almas

30

Direkt metotla verimin bulunmasnda ekil 1.19daki devrede grld gibi transformatrn primer ve sekonderine birer ampermetre, voltmetre ve wattmetre balanr. Transformatr, yksz durumdan tam ykl duruma kadar kademe kademe yklenir. Bylece eitli yk akmlarnda transformatre verilen ve alnan g wattmetre yardmyla llr. Alnan gcn verilen gce oran ile verim bulunur. Verim = = Pa Pv veya = P2 P1 olur.

Ancak transformatrlerde kayplar ok kk olduundan hassas l aletleri kullanlmazsa, kan sonular hatal olur. Bundan baka, ok byk gl ve gerilimli transformatrlerin yklenmesi ve gerekli l aletlerinin bulunmas ok zordur. Ayrca bu yolla yaplacak deney, byk enerji kayplar meydana geleceinden pahal olur. Endirekt Metotla Verimin Bulunmas

Yukarda saydmz nedenlerden dolay verimin bulunmasnda daha ok endirekt metot kullanlr. Bunun iin transformatrn demir kayplar bo alma deneyinden ve bakr kayplar ksa devre deneyinden llr. ekil 1.20de transformatrn bo alma deney balant emas ve ekil 1.21de transformatrn ksa devre alma deney balant emas verilmitir.

ekil 1.20: Transformatrn bo alma deney balant emas

ekil 1.21: Transformatrn ksa devre alma deney balant emas

Bu kayplar k gcne eklendiinde giri gc elde edilir. Bylece transformatrn verimi bulunur. Kayplara gre verim bulmak iin: 31

Transformatrn bo alma ve ksa devre deneylerinden Pb = Pfe = Po Pcu = I1 2 . Re1 veya Pcu = I2 2 . Re2 bulunur.

Transformatrn toplam kayplar ise Ptk = Pfe + Pcu forml ile bulunur. Endirekt metotla Verim = = Pa Pa + Ptk bulunur.

Formldeki ifadelerde; Eta ( ) P2 (Pa) P1 (Pv) Ptk Pcu Pfe : Pb : Po : Verim : Alnan g : Verilen g : Toplam kayplar : Bakr kayplar :Demir kayplar -(W) (W) (W) (W) (W) ifade edilir.

S (kVA) (%)

1 92

5 95,3

10 95,8

20 96,2

50 96,7

100 97,3

200 97,7

500 98,1

1000 98,5

Tablo 1.3: Transformatrn grnr glerine gre ortalama verimleri

Not: Transformatrn gleri bydke verimleri artar.(Tablo 1.3) G transformatrlerinde en yksek verim bakr kayplarnn demir kayplarna eit olduu durumda grlr. * Bulunan , eer 100 ile arplrsa % bulunur. Problem: 380 / 220 voltluk 10 KVA lk bir transformatr bir ykle yklendii zaman sekonderden ekilen g Pa = 10 KW, primere verilen g Pv = 10,41 KVA tr. Transformatrn verimini bulunuz. zm: Verim = = Pa 10 = = 0,96 Pv 10,41 ( eta ) = % 96 dir.

32

1.2. Oto Trafolar

1.2.1. Tanm
Primer sargnn bir ksm veya tamamnn sekonder sarg olarak da kullanld ve ayn manyetik alann etkisinde kalan tip transformatrlere oto transformatr denir.

1.2.2. Yaps
ekil 1.22.ada normal transformatrlerde primer ve sekonder olmak zere iki ayr sarg bulunur. Oto transformatrlerinde ise bir tek sarg vardr.(ekil 1.22.b) Bu sarg hem primer hem de sekonder sarg grevini yapar. Gerilim dnm bu bir tek sarg zerinden yapldndan ikinci bir sargya gerek yoktur. Sarg says bire drldnden kaak reaktanslar azalmtr.

ekil 1.22: Bir sargl transformatrden oto transformatrne gei

Oto transformatrlerinden ok sayda darya u karlarak (veya srg ile) deiik deerde gerilim elde edilebilir. Bu bakmdan oto transformatrleri bir potansiyometre gibi kullanla bilinir.

1.2.3. ki Sargl Trafo le Fark

ki sargl trafoda primer ve skonder olmak zere iki sarg vardr, oto trafosunda ise tek bir sarg vardr. Bu sebepten dolay kaak reaktanslar iki sargl trafolara nazaran azdr.

1.2.4. Kullanld Yerler

Gerilim azaltarak asenkron motorlara yol vermede Gerilim ykseltmede Potansiyometre olarak Gerilim dmlerini karlamada eitli gerilimlerin elde edilmesinde Baz fazl yksek gerilimli sistemlerin birbirine balanmasnda kullanlr. 33

1.2.5. stnlk ve Sakncalar

Oto Transformatrlerinin Faydalar (stnlkleri) Hafif ve maliyeti ucuzdur. Demir kayplar azdr. Bakr kayplar azdr. Verimi yksektir. Dier transformatrlere gre reglasyonu iyidir.

Oto Transformatrlerinin Sakncalar Ksa devre gerilimleri kk olduundan dolay ksa devre akmlar byktr. Bu sebeple tehlikeli deer alr. Paralel balanmalar zordur. Sekonder sargda kopukluk meydana gelirse tehlikelidir. ( ekil 1.23 )

ekil 1. 23: Oto transformatrlerinde sekonder sargdaki kopukluk

1.3. G Trafolar ( Fazl)

1.3.1. Adet Bir Fazl Trafolardan Meydana Gelen Trafolar
Byk g gereken sistemlerde, fazl transformatr yerine adet bir fazl transformatr kullanmak, tama kolayl ve yedekte bir fazl transformatr bulundurma yn ile iyidir. Ancak yldz veya gen balantlarnn nasl yapldnn iyi bilinmesi gerekir. Transformatr polariteleri belli deilse balantlar aadaki gibi yaplr. Yldz Yldz balant gen gen balant gen Yldz balant Yldz gen balant 34

1.3.1.1. Balant ekilleri Yldz-Yldz Balant

Eit gl ve gerilimleri eit adet bir fazl transformatrn her birinin primer sarglarndan birer u alnp birbirine balanr. Bylece primerin yldz balants yaplm olur. Transformatrlerin manyetik nveleri ayr olduu iin bu balantda polarite dikkate alnmaz. Yani birbirine balanan ularn seiminde bir kural yoktur. Transformatrn serbest kalan ular uygun gerilimli bir ebekeye balandnda, primerin balantlar tamamlanm olur.

ekil 1.24: adet bir fazl transformatrn yldz yldz balants

Primer balants tamamlanp uygun gerilime balandktan sonra sekonderin balants yaplr. Bunun iin sekonder sarglarndan iki tanesinin birer ular birletirilir. Bu sarglarn serbest kalan iki ucu arasna balanan voltmetre, sekonder geriliminin 3 katn gsterirse bu iki sargnn balantlar dorudur. Voltmetre bir faz gerilimini gsterirse bu iki sargdan yalnz birinin ular deitirilir. Bundan sonra iki sarg ucunun birbirine baland noktaya 3. transformatrn sekonder ularndan biri balanr. Bu transformatrn ak ucu ile daha nce balanm transformatrn ak ular arasna voltmetre balanarak gerilimleri ayr ayr llr. llen bu gerilimler faz geriliminin 3 kat kadar olmaldr. Voltmetre bir faz gerilimi kadar gsterirse 3. transformatrn iki ucu yer deitirilir. Bundan sonra sekonderin akta kalan ucu yk hattna balanarak sekonderin yldz balants tamamlanr .(ekil 1.24) NOT: Yk sekonderdeki ABC ularna balanr.

35

gen-gen Balant

Primerin gen balanmas iin 1. transformatrn herhangi bir ucu ile 2. transformatrn herhangi bir ucu birbiri ile balanr. Sonra 2. transformatrn akta kalan ucu ile nc transformatrn herhangi bir ucu balanr. 3. transformatrn akta kalan ucu ile, 1. transformatrn ak ucu birletirildiinde primerin gen balants gereklemi olur. Bundan sonra primer uygun bir gerilime balandnda balantlar tamamlanm olur.(ekil 1.25e baknz)

ekil 1.25: adet bir fazl transformatrn gen gen balants

Sekonderin gen balanmas iin sekonder sarglarndan iki tanesinin birer ular birletirilir. Bu sarglarn serbest kalan iki ucu arasna balanan voltmetre, bir faz gerilimine eit bir deer gsterirse bu iki sargnn balantlar dorudur. Voltmetre bir faz geriliminin

3 kat bir gerilim gsterirse bu iki sargdan yalnz birinin ular deitirilir.
Sonra 2. transformatrn akta kalan ucu ile 3. transformatrn herhangi bir ucu balanr. 3. transformatrn akta kalan ucu ile, 1. transformatrn ak ucu arasna balanan voltmetre sfr gsterirse balant dorudur. Voltmetre faz geriliminin iki katn gsterirse 3. transformatrn bir ucu yer deitirilir. Bundan sonra voltmetre kartlp bu iki u birbirine balanr. gen kelerinden balant ucu yk hattna balanarak sekonderin gen balants tamamlanm olur. ( ekil 1.25 ) gen-Yldz Balant

Primerin gen balants b blmnde, sekonderin yldz balants ise a blmnde akland gibi yaplr (ekil 1.26.aya baknz)

36

Yldz-gen Balant

Primerin yldz balants a blmnde, sekonderin gen balants ise b blmnde, akland gibi yaplr (ekil 1.26.bye baknz)

ekil 1.26: a. gen yldz balant

ekil 1.26: b. Yldz gen balant

1.3.2. Bir Nveli Fazl Trafolar

1.3.2.1. Tanm fazl alternatif akm sisteminde bir nve zerine sarlan aralarnda 120o faz fark bulunan ayr fazdan oluun trafolara bir nveli fazl trafolar denir. 1.3.2.2. Standart Gerilim Deerleri lkemizde datm transformatrlerinin seri olarak yapld standart gerilimler; Frekans 50 Hz. olmak zere st gerilim [kV] 15,33(*) Alt gerilim [V] 400/231

37

(*) lkemizde OG ebekelerinde 35 kV gerilim basamanda deiik gerilimlerle karlaldndan transformatr siparilerinde nceden, bu basamakta ebeke geriliminin ka kV olduu (rnein ,34.5 kV) TEDA tan renilmelidir. 1.3.2.3. Standart G Deerleri lkemizde datm transformatrlerinin seri olarak yapld standart gerilimler; Standart gler [kVA] 25(**) 40(**) 50 63(**) 80(**) 100 125(**) 160 200(**) 250 (**) (**) 315 400 500 630 800 1000 1250 1600 2000 2500 (**) Seri yapm olmadndan bu deerler ncelikle seilmez. 1.3.2.4. Yaps Transformatrlerin nveleri, silisli alaml zel transformatr saclarndan yaplr. Kayplar, iilik ve ekonomik nedenlerden dolay nve 0,35 mm kalnlktaki saclardan yaplr. Bu saclarn birer yzleri yaltkan bir tabaka (lak, kat, karlit) ile kaplanmtr. Nvenin kesiti transformatr gcne gre kare, dikdrtgen, art iareti eklinde veya ok basamakl olarak yaplr. Kk ve orta byklkteki transformatrlerin nve kesitleri ekil 1.27.a ve bde grld gibi kare, dikdrtgen ve art eklinde yaplr. Daha byk transformatrlerde ise nve ekil 1.27.cde grld gibi oklu art eklinde olur. Byk transformatrlerde soumay salamak iin ekil 1.27.dde grld gibi demir nvede aralklar braklm olabilir.

a)

b) c) ekil 1.27: Transformatr nve kesitleri

d)

Nve Tipleri

fazl transformatrlerin nveleri Mantel tip nve, ekirdek tip nve olmak zere iki tipte yaplmaktadr.

38

Mantel Tipi

ok az kullanlan mantel tipinde faza ilikin sarglar bir bacaa yerletirilir ve sarglar dtaki bacaklarla rtlr. ekil.1.28de mantel tip nve grlmektedir.

ekil 1.28: fazl transformatrlerde mantel tip nve

ekirdek Tipli

ekirdek tipli nveler bacakldr ve her bacaa bir faza ait sarglar yerletirilir. ekil 1.29da ekirdek tip nve, sac kesimi ve dizili ekilleri grlmektedir.

ekil 1.29: fazl transformatrlerde ekirdek tip nve, sac kesimi ve dizili ekilleri

Sarglar Silindirik Sarg

zolasyon kolayln salamak, trafo yksekliini drmek iin silindirik sarglar kullanlrlar. Byk kesitli iletkenlerle yaplrlar. Silindirik sarglar AG ve YG sarglar, AG sarglar ite olmak zere silindirik olarak st ste sarlrlar.(ekil 1.30a baknz)

39

A.G Y.G

ekil 1.30: Basit silindirik sarg

Dilimli Sarg

Byk akmlarda akm ylmalarn nlemek amacyla ok sayda dikdrtgen kesitli bobinler ierde birbirleri ile balantldr, bu yzden dilimin dnda yalnz iki u bulunur.

1/2 A.G Y.G A.G Y.G A.G Y.G 1/2 A.G

ekil 1.31: Dilimli sarg

1.3.2.5. Soutma Trafolarda Soutmann nemi

Btn elektrik makinelerinde olduu gibi transformatrler de almalar srasnda snrlar. Bu snma transformatrn zellikle sarglarnda ve demir nvesinde oluan kayplarn bir sonucudur. Dner makinelerde soutmay az da olsa salayan hava akmlarnn olumasna karn, duran makine olan transformatr daha olumsuz artlarda alr.

40

Transformatrlerde s art belirli bir snr amamaldr. Bunun iin de iyi bir soutma gereklidir. Transformatrlerin soutma yntemi harf simgelerle belirtilir. Her simge 4 harften oluur. Birinci harf: Sarglarla temasta bulunan i soutma ortam: O K L Yanma noktas 300 oC olan mineral ya veya sentetik sv yaltkan Yanma noktas > 300 oC olan sv yaltkan Yanma noktas llemeyen (yanc olmayan) sv yaltkan kinci harf: soutma ortam iin dolam tr: N Soutma donanm iinden ve sarglardan doal termosifon ak F Soutma donanm iinden zorlamal dolam ve sarglardan termosifon ak D soutma donanm arasndan zorlamal dolam, soutma donanm sisteminden en azndan ana sarglar iine ynlendirme nc harf: D soutma ortam: A W Hava Su Drdnc harf: D soutma ortam iin dolam tr: Doal konveksiyon Zorlamal dolam (Vantilatrler, pompalar)

N F

rnek: ONAN/ONAF: Transformatrn, yksek ykte arzuland gibi iletmeye sokulalabilen bir vantilatr grubu bulunur. Ya dolam, her iki durumda da yalnz termosifon etkisiyle oluur. Soutma ekilleri Seim Faktrleri Transformatrn alaca yer ve iletme artlar Transformatrden uzaklatrlmas gereken s miktar Transformatrn yapm ve tama glkleri letme giderleri ve fiyat

Soutma eitleri

Transformatrlerde oluan sy darya iletebilmek ve soumalarn salayabilmek iin eit soutma yaplr. Hava ile soutma Ya ile soutma Su ile soutma 41

Hava ile Soutma

Genellikle kuru tip trafolarda uygulanr. Suni reine izolasyonlu 10 15 30 kV gerilimde altrlmak zere yaklak olarak 300 kVA gce kadar yaplan kuru transformatrler genellikle doal hava dolam (Sirklasyon) ile kendi kendine sourlar. Nve ve sarglar hava ile dorudan doruya temas halindedirler. Bu tip transformatrler yal tiplere gre birok stnlkler tamaktadr. Verimleri olduka yksek, gerilim dmleri ise olduka dktr.

Resim 1.4: Soutmas zorlamal hava ile yaplan yal tip transformatr

Ya ile Soutma

Orta ve byk gl transformatrler, zellikle yksek gerilim iin yaplanlarn hemen hemen hepsi birer ya kazan iine yerletirilirler. Transformatr yann kendisi ok iyi bir yaltkandr. Transformatrde kullanlan ya soutma grevi de yapar. Doal ya dolaml sistem, btn soutma trlerinin en basit, en sessiz alan, en fazla gvenlik salayan ve en az bakm isteyen sistem olarak deerlendirilebilir. Buna karlk maliyeti yksektir.

42

Resim 1.5: Yal tip transformatr

Su ile Soutma

Su ile soutma, iletme sresince devaml su salanabilen yerlerde uygulanr. rnek olarak termik ve hidroelektrik santrallerini gsterebiliriz. Su ile soutmada transformatr ya kazan borularla, iinde yan su ile soutulduu bir soutucuya balanr. Kk bir pompa yan dolamn salar. Bu tip soutmada soutucu kazann dndadr. ekil 31 de su ile soutulan bir transformatrn ya ve su ak diyagram verilmitir.

ekil 1.32: Su ile soutulan bir transformatrn ya ve su ak diyagram

43

1.3.2.6. G Trafo Etiket Deerleri Transformatrlerin plakasnda TS 267 ye gre bulunmas gereken bilgiler (Baknz ekil 1.33): Transformatrn cinsi: Datm transformatr, oto transformatr vb. Yapm standardnn iaret ve numaras:TS 267, VDE 532/71,vb. Yapmcnn ticaret unvan veya ksa ad,adresi,varsa tescilli markas Yapm tipi ve seri numaras Yapm yl Faz says: rnein, 3 Anma gc: rnein, 1000 kVA Anma gerilimi: Primer anma gerilimi ve basamak gerilimleri ile skonder. Anma gerilimi yazlr. Anma akm: Primer anma gerilimi basamandaki anma akm ile sekonder. Anma akm. Balant kmesi: rnein, Dyn5 Anma yzde ksadevre gerilimi: rnein % 6,08 Soutma yntemi: rnein, ONAN Toplam arlk: rnein, 2,195 t Yan arl: rnein, 0,633 t

Ayrca standardda belirtilmi olmamasna karn: Etkin ksm arl: rnein, 1,590 t evre scakl: rnein, 40 oC Anma frekans: rnein, 50 Hz Yaltm dzeyi: rnein, 17070/-3 Srekli ksadevre akm: rnein, 0,275 kA Ksadevre sresi: rnein, 2 s letme snf: rnein, S1 Yapmc gerekli grd baka bilgiler bulunur.

44

LSANS:TRAFO UNION
TP TSUC 60465 AN. GC 1000 kVA KONUM 1 KONUM 2 AN. GER. KONUM 3 KONUM 4 KONUM 5 ANMA AKIMI YA CNS TOP.AIRLIK NO 45879 YAPIM YILI CNS DT V V V V V 1443,4 400 V V V V V A 1991 FAZ 3 TS 267 FREKANS 50 Hz 40 OC
Dyn5

LETME S1 36225 35363 34500 33638 32775 16,73 A

EVRE SICAKLII
BALANTI KMES

SOUTMA YNTEM

ONAN

AN. KISADEVRE GER. % 6,08 SR. KISADEVRE AK. 0,275 kA MAX.KISADEVRE SRES 2s 170-70/-3 ETKN KISIM A. 1,590 t

TECHNOL 2000 2,915 t

YALITIM DZEY 0,633 t

YA AIRLII

TRK MALI
ekil 1.33: Transformatrn plakas

T SE

45

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

lem Basamaklar
Bir fazl transformatrn primer ve sekonder sarglarn inceleyip l aleti kullanarak primer ve sekonder sarglarn birbirinden bamsz olduunu grnz. Nve yapsn inceleyerek nve tipini tespit ediniz. Transformatrn primer sargsna giri gerilim uygulayarak sekondere l aleti balayarak k gerilimini lnz. Ayn ilemi farkl transformatrlerde uygulayarak kan sonular deerlendiriniz. Oto trafosuna enerji uygulayarak kta istenilen gerilim deerlerini alnz. nternet, ktphaneler, alt sahalar veya g trafo retim yerlerinden g trafosu etiket deerleri alarak etiket zerindeki dererleri yorumlaynz.

neriler
Bu ilemler srasnda l aletinin ucunu dokunduracanz sarg ucunun yaltmnn kaldrlmasna (deilse kazyarak yaltmn kaldrlmasna) dikkat ediniz. Nve saclarnn sktrlm olmasna dikkat ediniz. Kullanlan l aletinin gerilim kademesinde olmasna dikkat ediniz. Bu ilemleri retmen veya bir uzman gzetiminde yapnz.

Bu ilemleri retmen veya bir uzman gzetiminde yapnz. Birka tane etiket deeri alarak bu etiket deerlerini karlatrnz.

46

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

OBJEKTF TESTLER (LME SORULARI)
Aada bo braklan yerleri doldurunuz. 1. Elektromanyetik indksiyon yolu ile frekansta deiiklik yapmadan gerilim ve akm deerlerini ihtiyaca gre bir oran dhilinde deitiren makinelere .. denir.

2.

Transformatr nveleri ekilde yaplr. Bunlar;

a. b. c. tipi nve tip nve tip nve

3. 4. 5.

6. 7. 8. 9. 10.

Basit bir transformatrde .sarg ve sarg olmak zere iki sarg vardr. Transformatrlerde sekonderden gerilim alabilmemiz iin, primere ..gerilim-akm uygulanmas gerekmektedir. Bir transformatrn primerine alternatif bir gerilim uygulandnda geen akmn oluturduu manyetik aknn tamam ikinci devre iletkenlerini kesmez. Aknn kk bir ksm devresini havadan tamamlar. Devresini havadan tamamlayan aklara . denir. Transformatrlerin sarglarnda indklenen gerilimlerin ani ynlerini veya sarg ularnn iaretlerinin belirtilmesine . denir. Transformatrn sekonder geriliminin botaki ve ykl durumdaki gerilimleri arasndaki farka, transformatrn denir. Primer sargnn bir ksm veya tamamnn sekonder sarg olarak Da kullanld ve ayn manyetik alann etkisinde kalan tip transformatrlere . denir. fazl alternatif akm sisteminde bir nve zerine sarlan aralarnda 120o faz fark bulunan ayr fazdan oluun trafolara bir nveli .. denir. Transformatrlerde oluan sy darya iletebilmek ve soumalarn salayabilmek iin eit soutma yaplr. .. ile soutma .. ile soutma .. ile soutma

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz sorularla ilgili konular faaliyete dnerek tekrar inceleyiniz. Tm sorulara doru cevap verdiyseniz dier faaliyete geiniz. 47

RENME FAALYET2 RENME FAALYET2

AMA
Her trl yerde standartlara ve kuvvetli akm ynetmeliine uygun olarak, g trafolar sarg balant ekillerini hatasz olarak seebileceksiniz.

ARATIRMA
Bu faaliyet ncesinde yapmanz gereken ncelikli aratrmalar unlardr: G trafolar sarg balant ekillerini aratrnz. G trafolar balant gruplar, sembolleri ve grup alarn aratrnz. G trafo gerilim ayar dzeneini aratrnz.

Aratrma ilemleri iin internet ortam, alt sahas ve trafo retim merkezlerini gezmeniz gerekmektedir.

2. G TRAFOLARI SARGI BALANTI EKLLER

2.1. Balant ekilleri
Balant ekilleri gruba ayrlr: gen balant Yldz balant Zik-zak balant

2.1.1. gen Balant ve zellii

gen balant yapmak iin her faz sargsnn giri ucu teki sargnn k ucu ile birletirilir. Bu balant hem primerde hem de sekonderde ayn ekilde yaplr. Bu balantda ntr hatt yoktur. RST fazlar primer sarglarnn giri ularna, yk ise sekonder sarglarnn k ularna balanr.(ekil 2.1e baknz)

48

ekil 2.1: gen balant

2.1.2. Yldz Balant ve zellii

Yldz balant yapmak iin transformatrn her faz sargsnn k ular (veya giri ular) birbirine balanr. Bu balant hem primerde hem de sekonderde ayn ekilde yaplr. RST fazlar primerin bota kalan ularna, YK ise sekonderin bota kalan ularna balanr.
u x

ekil 2.2:Yldz balant

2.1.3. Zigzak Balant ve zellii

Bu balant transformatrn sekonderinde uygulanr. Balant iin sekonderde ayn fazn eit gerilimli iki sargs bulunmaldr. Sarglarn polaritesi belli olduu iin balantlar kolayca yaplabilir. Zikzak balant da sekonder sarglarnn her faznn bir sargs, teki fazlardan birinin baka bir sargs ile seri balanmaldr. (ekil 2.3e baknz) Primeri ise gen veya yldz balanr.

49

ekil 2.3: Zik zak balant

2.2. Balant Gruplar, Sembolleri ve Grup Alar

2.2.1. Grup Alar
Bir trafoda primerin bir fazna, gerilim tatbik edildiinde ayn fazn sekonderinde bir gerilim indklenir. ndklenen gerilimler arasnda bir faz fark oluur. Oluan bu faz farkna grup as denir. Balant gruplarnda grup as 30ye blnerek bir sabite olarak verilir.

ekil 2.4: Grup asnn gerilim zaman erisi

2.2.1.1. 0 (0 derece) Grup as 0x30 = 0 derece olarak bulunur. 2.2.1.2. 1 (30) Grup as 1x30 = 30 derece olarak bulunur. 50

2.2.1.3. 5 (150) Grup as 5x30 = 150 derece olarak bulunur. 2.2.1.4. 6 (180) Grup as 6x30 = 180 derece olarak bulunur. 2.2.1.5. 7 (210) Grup as 7x30 = 210 derece olarak bulunur. 2.2.1.6. 11 (330) Grup as 11x30 = 330 derece olarak bulunur.

2.2.2. Balant Gruplar eitlerinin Sembolleri (harf sembolleri)

Genellikle g trafolar balant ekilleri iki harf bir rakamla belirtilir. rnein: Yd 1 gibi. Birinci harf primer sargnn balant eklini gsterir. Yukardaki rnekte Y=Yldz. kinci harf sekonder sargnn balant eklini gsterir. Yukardaki rnekte d=gen. Rakam primer ve sekonder gerilimleri arasndaki faz farkn gsterir.Grup As Balant gruplarnn ifadesinde kullanlan ksaltmalar. Y -Yldz y -yldz D -gen d -gen Z -Zikzak z zikzak Byk harfler (Primer) yksek gerilim iin; kk harfler (Sekonder) alak gerilim iin kullanlr.

2.2.3. Balant Grup eitleri ve Vektrleri

fazl transformatrlerde balant gruplar, st ve alt gerilim sarglarnn balant ekillerini ve bunlarn gerilim vektrlerinin birbirine kar durumlarn gsterir. ekil 2.4te TS-267ye gre st gerilim sarglarnn gen, yldz ve zikzak balanmasna ait vektr diyagramlar ve balant ekilleri verilmitir.

51

ekil 2.4: TS - 267ye gre st gerilim sarglarnn gen, yldz ve zikzak balanmasna ait vektr diyagramlar ve balant ekilleri

fazl transformatrlerin primer ve sekonder sarglarnn yldz, gen veya zikzak balandn syledik. Bu balama ekillerinin eitli dzenlenmelerinden balant gruplar kar. fazl transformatrlerin balantlarn balca drt ana grupta toplarz. Bunlar; A veya O grubu, B veya 6 grubu, C veya 5 grubu ve D veya 11 grubudur.

Bu gruplar da kendi aralarnda e ayrlarak 12 eit balant meydana gelir. ekil 2.5te bu gruplar; balant ekilleri ve fazlar aras gerilimlere ait vektr diyagramlar ile verilmitir.

52

ekil 2.5: fazl transformatrlerin balant gruplarnn balant ekilleri ve fazlar aras gerilimlere ait vektr diyagramlar

2.2.3.1. A Grubu Balant A grubu balantlar, gen - gen (Dd O), yldz - yldz (Yy O) ve gen zik zak (Dz O) olarak yaplr. A grubu balantda primer ve sekonder gerilimler arasnda hi faz fark yoktur. Sfr rakam bunu belirtir. 53

Parantez iinde belirtilen harfler ; D, d : gen balanty Y, y : Yldz balanty z : Zikzak balanty O : Primerle sekonder fazlar aras gerilimleri arasndaki faz farkn belirtir. 2.2.3.2. B Grubu Balant B grubu balant da aynen A grubu gibi olmakla beraber primer ve sekonder gerilimleri arasnda 180 faz fark vardr. Tabloda A2 ve B2 balantlarna dikkat edilirse sekondere ait fazlarn ters baland grlr. Bu gruba ait balantlar Dd 6, Yy 6 ve Dz 6 dr. Faz fark 6 rakam ile belirtilmitir. Bu deeri 30 la arparsak, faz farkn derece olarak buluruz. 2.2.3.3. C Grubu Balant C grubundaki balantlar; Dy 5, Yd 5 ve Yz 5 olarak e ayrlr. Bu grupta primer ve sekonder gerilimler arasndaki faz fark 5.30 == 150 derecedir. Yani sekonder gerilimi primerden 150 geridedir. 2.2.3.4. D Grubu Balant D grubu ise C grubunun tersidir. Aradaki fark yine ikinci devre ularnn balanndadr. Bu durumda ikinci devre gerilimi ile birinci devre gerilimi arasndaki faz fark 11 . 30 = 330 derece ve sekonder gerilimi geride olur. D grubundaki balantlar Dy 11, Yd 11 ve Yz 11 olarak yaplmtr.

ekil 2.6: fazl transformatrlerin vektr diyagramlar

ekil 2.6da fazl transformatrlerin primer ve sekonder fazlar aras gerilimlerin gruplara gre genel vektr diyagramlar grlyor.

54

A ile B ve C ile D gruplarnn birbirinin tersi olduunu syledik. Bunun iin bu gruplar arasnda gei yapmak mmkndr. ekil 39da B2 balantsndan A2 balantsna gei iin sekonder sargda yaplmas gerekli deiiklik grlmektedir. Buradan da grlecei gibi, faz sarglarnn st ularndaki ksa devre sklmekte, bunun yerine alt ular ksa devre yaplmaktadr. Bylece, orta faz da akm giriken k olmaktadr.

ekil 2.7: Yldz bal transformatrlerde grup deitirme iin yaplan balant deiiklii

ebekelerde, yerin zelliine gre, bu drt grup balantdan birisi kullanlr. Bugn en ok sra ile ; A2, C3, C ve C2 balantlar kullanlmaktadr. 2.2.3.5. eitli Balant Gruplarnn zellikleri Yy Balant Grubu

Yldz-Yldz balanm transformatrlerde bir faz sargsna uygulanan gerilim, hat geriliminin 1 / 3 dr. Bu durumda belirli bir gerilim iin sipir says azaltlm olduundan, yaltma ii de kolaylam olur. ok yksek olmayan yapm giderleri bir hayli azdr. Yy0 balant yaplm transformatrlerde, primer ve sekonder gerilimleri arasnda faz fark yoktur. Dy Balant Grubu

gen balantnn stnl, faz akmnn, hat akmndan 1/ 3 kadar kk olmasdr. Sakncas ise, sipir saysnn ve izolasyonun hat gerilimine gre dzenlenmesidir. Yz Balant Grubu

Kk datm transformatrlerinin alt gerilim taraflarnda zikzak balant uygulanr. Bu balantda her sekonder faz bobini, iki ayr sargdan oluur. Bu iki sarg iki ayr ayaa yerletirilmi olup birbirine ters olarak balanmtr.

55

2.2.3.6. eitli Balantlarn (Yy o, Dy 5, Yd 5 ve Yz 5) Kullanm Alanlar fazl transformatrlerde yalnz bir tek balant grubunun kullanlmas en uygun yol olarak grlebilir. Ancak ekil 37de grld gibi kullanm alanlar ok deiik olan eitli balant gruplar vardr. Bunlardan Yy O, Dy 5, Yd 5 ve Yz 5 yeni kurulan iletmelerde ok kullanlmaktadr. Bu gruplarn kullanm alanlar ksaca yledir: Yy O (Yldz-Yldz) Balant

Sekonderlerindeki ntr hatt ok az yklenebildiinden datm transformatrleri olarak alak gerilim ebekelerinde kullanlmaz. Daha ok byk gl yksek gerilim transformatrlerinde kullanlmaktadr. Dy 5 (gen-Yldz) Balant hatt tam ykle yklenebilen byk datm

Sekonderlerindeki ntr transformatrlerinde kullanlr.

Yd 5 (Yldz-gen) Balant

Sarglar yldz balanm byk santral generatrlerinin kna balanan transformatrler bu gruptandr. Ayrca byk akmlarda ok kullanlan bir balant eklidir. Yz 5 (Yldz-Zikzak) Balant hatt tam ykle yklenebilen kk datm

Sekonderlerindeki ntr transformatrlerinde kullanlr.

2.3. G Trafo Gerilim Ayar Dzenei

Trafolarda gerilim ayar trafonun dntrme orannn deitirilmesi ile yaplr.

K=

N1 U 1 = N2 U2

Bantsna gre; dntrme orannn deitirilmesi iin trafonun sarglarnn spir saylarnn deitirilmesi gerekmektedir. Transformatr ayaklarna yerletirilen ve gerilim ayar iin kullanlan bu ularn karld sarglara gerilim ayar bobini denir. Gerilim ayar bobinin sargs trafonun gerilim ayarna gre deimektedir. Transformatrlerin gerilim ayar bota ve ykte olmak zere iki ekilde yaplr. Bota gerilim ayar yapabilmek iin zel yaplm olan dzeneklerden faydalanlr. Bu dzenek trafonun kapak altna ve dip tarafna yerletirilmitir. Kumanda kolu ya kapak zerinde ya da kazan zerinde bulunur. stenilen gerilim ayar kumanda kolu vastasyla ayarlanabilir. 56

2.5% 2.5%

B C

2.5% 2.5%

E F

ekil 2.8: Bota gerilim ayar yapan alterin trafoya balan

Transformatrlerin yk altnda gerilimlerinin ayarlanmas bota yaplan ayarlamadan daha zordur, yk altnda gerilim ayar yaplrken u koullarn yerine getirilmesi gerekir. Yk devresi akm kesilmemelidir. Ayar bobinleri ksa devre olmamaldr. Basamak deitirme sresi ksa olmaldr.

U 1

2 5 5

ekil 2.9: Yk altnda basamak deitirilebilen bir transformatrn balant emas. 1- Ana faz sargs, 2- Gerilim ayar bobini, 3-Yk aktarma alteri ,4-Yn deitirme alteri, 5-Direnler.

Transformatr primeri bir ana faz sargs (1) ile bir gerilim ayar bobininden (2) olumaktadr. Ayar bobini ular, basamak alteri (3) ile devreye sokup karlr. Yn deitirme alteri (4) ile de ayar bobini ters ynde ana sargya balanabilir. Bu durumda k gerilimi azalr. Ayar bobininin her basamaktaki sipirleri, transformatrn btn aya boyunca dzgn olarak sarlmtr. Bylece simetrinin bozulmasndan dolay akm kuvvetlerinin olumas nlenmi olur. 57

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

lem Basamaklar
fazl trafolarn balant ekillerinin trafo zerinde nasl yapldn grnz. Balant ekillerini tek tek balaynz. Trafo zerindeki etiket deerinden grup asn ve balant grup eitini belirleyiniz. Belirlediiniz balant grubunun kullanm alann belirleyiniz.

neriler
Balant ekil farkllklarna dikkat ediniz. Bu ilemi retmen veya bir uzman gzetiminde yapnz. Farkl trafo etiket deerlerini alarak bu deerleri karlatrnz Balant gruplarnn kullanm alanlarnn bilinmesi trafo seim kolayl salayacan unutmaynz.

58

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

OBJEKTF TESTLER (LME SORULARI)
Aadaki cmleleri doru veya yanl olarak deerlendiriniz. 1.( 2.( 3.( 4.( 5.( 6.( ) ) ) ) ) ) gen balant yapmak iin her faz sargsnn giri ucu teki sargnn k ucu ile birletirilir. Yldz balant yapmak iin transformatrn her faz sargsnn k ular (veya giri ular) birbirine balanr. Bir trafoda primerin bir fazna, gerilim tatbik edildiinde ayn fazn sekonderinde bir gerilim indklenir. Bu iki gerilim arasndaki aya grup as denir. G trafolar balant ekillerinden Yd olarak verilen bir sembolde Y harfi yldz bal olduunu ve d harfi ise zikzak bal olduunu gsterir. Balant gruplarnda grup as 20oye blnerek bir sabite olarak verilir. Trafolarda gerilim ayar trafonun dntrme orannn deitirilmesi ile yaplr.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz sorularla ilgili konular faaliyete dnerek tekrar inceleyiniz. Tm sorulara doru cevap verdiyseniz dier faaliyete geiniz.

59

RENME FAALYET3 RENME FAALYET3

AMA
Her trl yerde standartlara ve kuvvetli akm ynetmeliine uygun olarak, g trafolarnn paralel olarak balantlarn ve yke itiraklerini hatasz olarak seebileceksiniz.

ARATIRMA
Bu faaliyet ncesinde yapmanz gereken ncelikli aratrmalar unlardr: Trafolarn paralel balantlarn aratrnz. Trafolarn yke itirakini aratrnz. Paralel bal trafolarda yk dalmn aratrnz.

Aratrma ilemleri iin internet ortam, alt sahas ve trafo retim merkezlerini gezmeniz gerekmektedir. Aratrmalarnz raporlatrnz, snfta arkadalarnza sununuz.

3. TRAFOLARIN PARALEL BALANTILARI

3.1. Paralel Balantlar
3.1.1. Paralel Balama Nedenleri
Santrallerde ve transformatr istasyonlarnda gnlk enerji ihtiyac arttnda jeneratrlerin ve transformatrlerin birbirine paralel balanmas gerektii gibi, baz hallerde komple santrallerin dahi ayn ebeke zerine paralel almalarna ihtiya hsl olabilir. Normal iletmede bu paralel alma belirli bir plan dahilinde yapld halde, arza halinde baz enerji kaynaklarnn devreden kmas ile ksa bir zaman zarfnda yeni kaynaklarn devreye girmesi gerekebilir. Bundan baka, belirli bir enerji kaynandan beslenmekte olan nemli bir tesiste, iletme zaruretinden dolay yahut da bir arza sebebi ile akm kaynann deitirilmesi hem de bu ilemin ok ksa bir zamanda yaplmas icap edebilir. Bu gibi ilemler manevralar, bir iletme mhendisinin her gn normal olarak karlat veya her karlamas beklenen olaylardr. ya ve ve an

60

Gerek paralel balama ve gerekse kaynak deitirme, ancak baz elektriki artlarn yerine getirilmesinden sonra yaplabilir. Bu artlar yerine gelmeden yaplan her balama, derhal tesisin normal iletmeden kmasna yol aar. Baz arza hallerinde ise stabilitenin salanmas ve iletmenin normal bir ekilde devam edebilmesi iin paralel balama veya kaynak deitirme olaynn gayet sratle ikmal edilmesi gerekir.

3.1.2. Paralel Balama artlar

Transformatrlerin paralel balanabilmeleri iin baz artlarn olmas gerekir. Bunlar; Paralel balanacak transformatrn primer ve sekonder gerilimleri her an eit olmaldr. Anma gleri birbirine eit veya gleri arasndaki oran 1/3den byk olmamaldr. Paralel balanacak transformatrlerin ksa devre gerilimleri (Uk) birbirine eit olmal veya aralarndaki fark % 10 dan byk olmamaldr. Paralel balanacak transformatrlerin ayn polariteli ular birbirine balanmaldr. Bylece transformatrlerin birbiri zerinden ksa devre olmalar nlenmi olur. Paralel balanacak transformatrlerin balant gruplar uyumlu olmaldr.

3.1.3. Paralel Balant emas

ekil 3.1: fazl transformatrlerin paralel balanma deney balant emas

3.2. Trafolarn Yke tiraki

Paralel balama ve yke itirak iin ekil 3.1deki deney balant emas hazrlanr. Paralel balanacak transformatrler bota altrlarak primer ve sekonder gerilimleri llerek eitlik kontrol edilir. (Ksa devre gerilimleri arasnda %10dan daha az fark bulunduunda %5e kadar gerilim farkna izin verilebilir.)

61

Ksa devre gerilimlerinin eit olmas, paralel alan transformatrler arasnda, ykn transformatrlerin gleri orannda dalmasn salar. Paralel alan transformatrlerin zerlerine aldklar yk ksa devre gerilimleri ile ters orantldr. Buna gre ksa devre gerilimi kk olan transformatr daha fazla yklenir. Eer paralel balama artlar yerine getirilmise iki transformatr birbiri ile paralel balanrlar.

3.3. Paralel Bal Trafolarda Yke Dalm

Paralel bal trafolarda toplam bara ykn ksa devre gerilimlerine uygun olarak paylarlar. Anma gleri birbirine eit veya gleri arasndaki oran 1/3ten byk olmamal, ayn zamanda paralel balanacak transformatrlerin ksa devre gerilimleri (Uk) birbirine eit olmal veya aralarndaki fark % 10 dan byk olmamaldr. S1 , S2 : Trafolarn grnr gc (kVA) Uk : Ksa devre gerilim yzdesi rnek Gleri S = S2 = 100 KVA olan iki transformatrn tam yk ksa devre gerilimleri Uk = % 4 ve Uk2 = % 5 tir. ebeke yk 200 KVA olduuna gre her bir transformatre den yk hesaplaynz? zm Bunun iin ortalama ksa devre gerilimi bulunur. P devrenin toplam yk, Uk ortalama ksa devre gerilimi ise: S S 200 100 100 200 S = 1 + 2 = + = = 25 + 20 U 4 5 U Uk U k1 U k2 k k 200 200 = 45 U = = 4,44 k U 45 k gerilimine gre yk alr. Bu ykler S11 ve S21 olup: Her iki transformatr zerine ortalama ksa devre

S 100 S 1 = 1 U S 1 = 4,44 = 111 KVA 1 1 k U k1 4

S 100 S 1 = 2 U S 1 = 4, 44 = 89 KVA 2 k 2 Uk2 5 Devrenin toplam yk S = S11 + S21 = 111 + 89 = 200 KVA

62

Dikkat edilirse, transformatrlerin gleri ayn olduu halde birisi 111 KV A ile normalden fazla yklenmitir. Bu durum 1. transformatr iin tehlikeli olabilir. 2. transformatr ise normal yknn altnda ve 89 KVA ile almaktadr. Bunun nedeni, ksa devre gerilimlerinin farkl oluudur. Birinci transformatrn ar yklenmemesi iin, ortalama ksa devre geriliminin bu transformatr, ksa devre gerilimi olan % 4 ten fazla olmamas gerekir. Uk = % 4 iin transformatr yklerini bulursak: S 100 S 1 = 1 U S 1 = 4 = 100 KVA 1 k 1 U k1 4

S 100 S 1 = 2 U S 1 = 4 = 80 KVA 2 k 2 Uk2 5

Devrenin toplam yk S = S11 + S21 =110 + 80 = 180 KVA olur. Bu iki transformatrn tehlikesizce paralel alabilmesi iin, ebeke yk transformatr gleri toplam olan 200 KVA deil, en ok 180 KVA olmaldr. Bu durumda ise transformatrlerden tam yaralanlamaz.

63

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

OBJEKTF TESTLER (LME SORULARI)
Aadaki cmleleri doru veya yanl olarak deerlendiriniz. 1.( 2.( 3.( 4.( 5.( 6.( ) ) ) ) ) ) Paralel balanacak transformatrlerin balant gruplar uyumlu olmaldr. Paralel balanacak transformatrlerin ksa devre gerilimleri (Uk) birbirinden farkl olmal veya aralarndaki fark % 10dan byk olmamaldr. Ksa devre gerilimlerinin eit olmas, paralel alan transformatrler arasnda, ykn transformatrlerin gleri orannda dalmasn salar. Paralel bal trafolarda toplam bara ykn ksa devre gerilimlerine uygun olarak paylarlar. Paralel balanacak transformatrlerin farkl polariteli ular birbirine balanmaldr. Paralel alan transformatrlerin zerlerine aldklar yk ksa devre gerilimleri ile ters orantldr.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz sorularla ilgili konular faaliyete dnerek tekrar inceleyiniz. Tm sorulara doru cevap verdiyseniz dier faaliyete geiniz.

64

MODL DEERLENDRME MODL DEERLENDRME

PERFORMANS TEST (YETERLK LME)
Modl ile kazandnz yeterlii aadaki ltlere gre deerlendiriniz.

DEERLENDRME LTLER
Transformatrn nemini kavradnz m? Nve ve sarg eitlerini doru setiniz mi? Alternatif ve doru gerilimde almasn kavradnz m? ndklenen EMK deerini doru setiniz mi? Dntrme oran doru buldunuz mu? Transformatrde kaak aklar kavradnz m? Transformatrlerin alma durumlarn kavradnz m? Trafo sarg direncini doru ltnz m? Polarite tayinini doru yaptnz m? Trafolarn gerilimine gre eitlerini kavradnz m? Gerilim ykseltme ve alaltmasna gre eitlerini kavradnz m? Trafolarn e deer devrelerini izdiniz mi? Trafolarda reglasyonu doru buldunuz mu? Trafolarda verimi doru buldunuz mu? Oto trafolarn kavradnz m? adet bir fazl trafolardan meydana gelen trafolar kavradnz m? Bir nveli fazl trafolar kavradnz m? Soutma seimini doru yaptnz m? G trafolar etiket deerlerini doru okudunuz mu? Balant ekillerini doru setiniz mi? Balant gruplar, sembolleri ve grup alarn doru setiniz mi? G trafosu gerilim ayar dzeneini doru setiniz mi? Paralel balama artlarn doru setiniz mi? Paralel balama balant emasn doru izdiniz mi? Paralel bal trafolarda yke dalm doru yaptnz m? 65

Evet

Hayr

DEERLENDRME
Yaptnz deerlendirme sonucunda eksikleriniz varsa renme faaliyetlerini tekrarlaynz. Modl tamamladnz. retmeniniz size eitli lme aralar uygulayacaktr. retmeninizle iletiime geiniz.

66

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI

RENME FAALYET-1 CEVAP ANAHTARI
1 2 3 Transformatr ekirdek Mantel Datlm Primer sekonder Zamana gre yn ve iddeti deien (alternatif) Kaak aklar Polarite Gerilim deimesi veya gerilim reglasyonu Oto transformatr Bir nveli fazl trafolar Hava, Ya, Su

4 5 6 7

8 9

10

RENME FAALYET-2 CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 D D D Y Y D

67

RENME FAALYET-3 CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 D Y D D Y D

68

NERLEN KAYNAKLAR NERLEN KAYNAKLAR

G transformatr reten firmalarn kataloglar G transformatr reten firmalarn internet siteleri

69

KAYNAKA KAYNAKA
ALTUNSALI Adem, Elektrik Makineleri, Color Ofset, skenderun, 2003. ALTUNSALI Adem, Elektrik Makineleri 1, Color Ofset, skenderun, 2003. ALTUNSALI Adem, Elektrik Makineleri 1 Deneyleri, Color Ofset, skenderun, 2003. Elk.Yk.Mh. SANER, Yetkin G Datm (Enerji Datm) Datm Transformatrleri Istanbul, 2000. TOSUN lyas, Ders Notlar, Kahramanmara, 2004. Yrd.Do.Dr. YILDIRIM Seluk, Ders Notlar, Elaz, 2004.

70