Türkiye'de Tarım

Tarm ve Kyileri Bakanl
Trkiyede Tarm
Editr Prof. Dr. Fahri YAVUZ Atatrk niversitesi Ziraat Fakltesi Tarm Ekonomisi Blm
Aralk - 2005
NSZ Avrupa Birliine giri srecinde mzakereler, 3 Ekin 2005 tarihinde balamtr. Tarm ile ilgili mzakerelerin balama tarihi ise 5 Aralk 2005 dir. Uzun bir dnemi kapsayaca tahmin edilen tarmla ilgili mzakerelerde Trkiye Tarmnn bir resminin izilerek kar tarafa sunulmas, bu srece kolaylk salayacak ve katkda bulunacaktr. Bu amac gerekletirmek iin elinizdeki kitap, Trkiyede Tarm adyla Tarm ve Kyileri Bakanlnn istei zerine hazrlanmtr. Bir lkenin tarmn bir kitap ierisinde tantabilmenin en uygun nasl olacan yani hangi konularn ierilmesinin doru olacana karar vermek iin ayn amala deiik lkeler tarafndan hazrlanan kitaplar incelenmitir. Buna ilave olarak Trkiye tarmnn zellikleri de dikkate alnarak 11 balk tespit edilmi ve her bir balk konunun uzman tarafndan yazlmtr. Kitap yazlrken, bilgilerin tantma ynelik olmasna ve mmkn mertebe gncel olmasna dikkat edilmitir. Kitabn ilk blmnde Trkiye tarmnn tarihi, Anadolu uygarlklar, Seluklular ve Osmanllar alt balklar altnda ele alnm ve Osmanl dnemi arlkl olarak irdelenmitir. kinci blmde tarmn yaps ve retim durumu, tarm sektrn ekonomideki yeri, iklim ve arazi kullanm durumu, tarm iletmelerinin baz zellikleri ve tarmsal retim ve girdi kullanm rakamlar verilmitir. nc blmde tarm politikalarnn ksa bir gemii, 2000 ylnda balayan tarm reformu ve bunun etkileri, uygulamada olan destekleme politikalar ve hazrlanan Tarm Kanunu ve Tarm Stratejisi erevesinde tarm politikalarnn gelecei irdelenmitir. Krsal kalknmann ele alnd drdnc blmde, nce krsal yrelerdeki mevcut durum, sonra krsal kalknma ile ilgili politikalar ve son olarak da Avrupa Birliine uyum erevesinde Trkiyenin krsal kalknma almalar ve nndeki gndemi incelenmitir. Tarmda sosyal politikalarn incelendii beinci blmde, mevcut sosyal gvenlik politikalar, tarm sigortalar ve gelecekteki durum ele alnmtr. Altnc blmde Trkiyedeki tarmsal kurumlar, rgtler, kooperatifler ve eitim kurumlar tantlmaya allmtr. Tarm piyasalarnn ele alnd yedinci blmde, bitkisel rn, hayvansal rn ve girdi piyasalar rakamlarla tantlmtr. Sekizinci blmde, Trkiyede tarmn evreye etkileri, tarm-evre politikalar, evre koruyucu tarm uygulamalar ve tarm-evre ilikilerinin gelecei tartlmtr. Tarmsal aratrma ve yaym konusunun incelendii dokuzuncu blmde Trkiyede tarmsal aratrma, yaym ve kamu d yaym konular ele alnmtr. Tarma dayal sanayinin ele alnd onuncu blmde sanayinin sektrel yaps, d ticaret iindeki yeri ve gelecei incelenmitir. Son blm olan onbirinci blmde Gneydou Anadolu projesi tantlm, projenin etkileri ve gelecei ortaya koyulmutur. Trkiye tarmnn u anki durumunu doru bir ekilde tespit etmek ve muhataplara tantmak asndan, zetlenen blmleri ieren bu kitabn, Avrupa Birliine uyum mzakere srecine karksnn olacan umuyorum. Youn ileri srasnda byk bir zveri ile blmlerini hazrlayan deerli meslektalarm Prof.Dr. Blent Mirana, Prof.Dr. Ali Koa, Prof.Dr. Bahri Karlya, Prof.Dr. Ela Ata, Do.Dr. Haydar engle, Do.Dr. Ahmet Bayanere, Do.Dr. Harun Tanrvermie, Do.Dr. Blent Glubuka, Yrd.Do.Dr. Murat Botacya ve Tayfur alayana teekkrlerimi bir bor bilirim. Ayrca kitabn hazrlanmasn vesile olan ve imkan salayan Tarm ve Kyileri Bakanl Mstear Yardmcs Nebi elike ve dier yetkililerine teekkr ederim. Prof. Dr. Fahri Yavuz 5 Aralk 2005, Erzurum
NSZ indekiler
1.
i ii
Trkiye Tarmnn Tarihi
Prof. Dr. Fahri YAVUZ Atatrk niversitesi Ziraat Fakltesi Tarm Ekonomisi Blm Tayfur ALAYAN Tarm ve Kyileri Bakanl Giri Anadolu Uygarlklar Seluklular Osmanllar Kaynaklar 1 1 2 3 8
2.
Tarmsal Yap ve retim
Prof. Dr. Blent MRAN Ege niversitesi Ziraat Fakltesi Tarm Ekonomisi Blm Giri Tarm Sektrnn Ekonomideki nemi D Ticaret Tarmsal Yatrmlar Arazi ve klim Koullar Tarmsal Yap Tarmsal Arazi Kullanm Durumu Tarm letmelerinin Yaps Tarmsal retim Tarmsal retim Deeri Bitkisel retim Tahllar Pamuk Baklagiller Ttn Yumru Bitkiler Yal Tohumlar Sebzeler Meyveler rtalt yetitiricilii Hayvansal retim Trkiyede Su rnleri retimi Girdi Kullanm Sulama Suyu Tohum Yem Gbre Tarmsal la Kredi 9 9 9 9 10 11 11 12 13 13 15 15 18 19 20 21 22 23 24 26 27 30 30 30 32 34 35 38 38
ii
Tarm Alet ve Makineleri Tarmsal Yap, retimin Gelecei ve Deerlendirilmesi Kaynaklar
39 41 41
3. Tarm Politikas
Prof. Dr. Fahri YAVUZ Atatrk niversitesi Ziraat Fakltesi Tarm Ekonomisi Blm Giri Trkiyede Tarm Politikalar Osmanl Dnemi Cumhuriyet Dnemi Cumhuriyet Dneminin lk Krk Yl (1923-1963) Planl Dnem (1963-2005) Trkiyede Tarm Politikas Reformu Tarm Politikalarnda Deiim D Etkenler Dinamikler Tarm Reformu Uygulama Projesi (ARIP) Deiimin Etkileri Destekleme Politikalar Dorudan Gelir Destei DGDnin amac, hedefleri ve uygulamalar Prim demeleri Pamuk Ayiei Soya fasulyesi Kanola Zeytinya St tevik primi Et tevik primi Prim demeleri ve DT kararlar Alternatif rn Destei Fndkta alternatif rn projesi Ttnde alternatif rn projesi eker pancarnda alternatif rn projesi Hayvanclk ve Yem Bitkileri Destekleri ABye Uyum Srecinde Tarm Politikalar Destekleme fonunun oluumu Destekleme fonunun kaynaklar Destekleme fonunun harcamalar Destekleme politikalarnn karar mekanizmalar Destekleme politikalarnn uygulama birimleri DT Kurallarna Uyum Asndan Tarm Politikalar destekler Pazara giri hracat tevikleri Tarm Politikalarnn Gelecei: Tarm Kanunu ve Tarm Stratejisi 2006-2010 Stratejik Amalar Temel lkeler Tarmsal Destekleme Aralar iii 43 45 45 46 46 47 48 48 48 49 49 50 51 51 51 52 52 53 53 53 53 53 54 54 54 55 55 56 56 57 57 58 58 58 58 59 59 60 60 60 61 61 62
Dorudan Gelir Destei (DGD) Fark deme Uygulamas Hayvanclk Destekleri Krsal Kalknma Destekleri Telafi Edici demeler (Alternatif rn Program) rn Sigortas demeleri evre Amal Tarmsal Alanlarn Korunmas (ATAK) Program Destei Dier Destekler Tarmsal Destekleme Btesi Uygulama Esaslar Alternatif destekleme aralar Hedef fiyat ve fark deme sistemi Szlemeli tarm Tarm Danmanl Destei Kaynaklar
62 62 62 63 63 63 63 63 64 64 65 65 65 65 66
4. Krsal Kalknma
Do. Dr. Blent GLUBUK Ankara niversitesi Ziraat Fakltesi Tarm Ekonomisi Blm Giri Trkiyede Krsal Alann Genel Durumu Krsal alan tanm Krsal nfus ve nicel deiimler Krsal yerleimler Krsal Alanda Temel Altyap ve Sosyal Hizmetler Yol durumu me suyu Eitim durumu Salk durumu Sosyal gvenlik durumu Mlkiyet dalm rgtlenme Krsal alanda ve tarmsal retimde kadn Ormanclk ve orman kyleri Krsal kesimde sosyo-ekonomik deime eilimleri Krsal Kalknmada Kamu Politikalar ve Uygulamalar Planl dnem ncesi politikalar-uygulamalar Ky kanunu Birinci ktisat Kongresi Birinci Ky Kongresi Toprak ve tapulamaya ilikin giriimler Ky Enstitleri Planl dnem sonras politikalar-uygulamalar Toplum kalknmas almalar Krsal kalknma projeleri Blgesel kalknma projeleri Krsal Alanda Sosyal Destek Projesi Sosyal Riski Azaltma Projesi n Ulusal Kalknma Plannda Krsal Kalknma Yaklam ABye Uyum Srecinde Krsal Kalknma ve Hibe Program iv 68 68 68 69 69 70 70 70 70 71 71 72 72 73 73 73 74 74 74 75 75 75 75 76 76 76 78 79 79 80 80
AB Krsal Kalknma Yaklamlar ve Trkiye Trkiye AB likileri erevesinde Krsal Kalknma ve Katlm ncesi Yardm Arac (KYA) AB Tarafndan Salanan Fonlar Avrupa Blgesel Kalknma Fonu (ABKF) Avrupa Tarmsal Ynlendirme ve Garanti Fonu (ATYGF) Balklk Ynlendirme Fonu (BYF) LEADER Giriimi SAPARD Fonu INTEREG Program AB Krsal Kalknma Programnda Trkiyenin Dikkate Almas Gereken Konular AB Krsal Kalknma ve SAPARD Programlar SAPARD - Krsal Kalknma Ajans 2006 sonras AB Mali Yardm zleme Komitesinin Oluturulmas
Krsal Kalknma Fonunun Kullanlmasna ve Proje Hazrlanmas Yntemine Yatknlk Kazanlmas
Dezavantajl Blgelerin Belirlenmesi Mesleki Eitim Krsal Altyap LEADER Giriimi Gelecee Ynelik Stratejiler ve Trkiyenin Gl Zayf Ynleri Ulusal Krsal Kalknma Stratejisi ve Hedeflerinin Gl ve Zayf Yanlar Kaynaklar
80 81 82 83 83 83 84 84 84 84 85 85 86 86 86 86 86 87 87 87 91 93
5. Tarmda Sosyal Politikalar

Do. Dr. Harun TANRIVERM Ankara niversitesi Ziraat Fakltesi Tarm Ekonomisi Blm Giri iftilere Ynelik Sosyal Gvenlik Politikalar Tarm ilerine Ynelik Sosyal Gvenlik Politikalar Tarmda Sosyal Gvenlik Uygulamasnn Yetersizliinin Nedenleri Yeil Kart Uygulamas Tarm Kesimine Ynelik Hayat ve Salk Sigortas Uygulamalar Tarm Kesiminde Bireysel Emeklilik Uygulamalar Tarmda Yaam ve alma Koullar Bitkisel rn Sigortalar Hayvan Sigortalar Dier Tarm Sigortalar Tarm Sigortalarn Gelitirme Stratejileri Krsal Alanda Sosyal Destek Uygulamalar Sosyal Riski Azaltmaya Ynelik Uygulamalar Sosyal Politikalarn Gelecei Kaynaklar 94 94 96 97 100 101 103 104 107 109 110 112 113 115 116 117
6.
Trkiye Tarmnn Kurumsal Yaps

Do. Dr. Ahmet BAYANER Tarm ve Kyileri Bakanl 120 120 121 v
Giri Tarm ve Kyileri Bakanl Sanayi ve Ticaret Bakanl
evre ve Orman Bakanl Hazine Mstearl D Ticaret Mstearl Devlet Planlama Tekilat Mstearl Devlet Su leri Genel Mdrl T.C. Ziraat Bankas Tarmsal Meslek rgtleri Ziraat Odalar ve Trkiye Ziraat Odalar Birlii Tarmsal retici Birlikleri Hizmet Birlikleri (Sulama Birlikleri, Kylere Hizmet Gtrme Birlikleri) Islah Amal Birlikler ( Damzlk Sr Yetitiricileri, Arclk Birlikleri) Dier Mesleki rgtler ve Meslek Odalar Tarmsal Amal ve Gnll Organizasyonlar Dernekler Vakflar Tarmsal Kooperatifler Tarmsal Kalknma Kooperatifleri Tarm Sat Kooperatifleri Tarm Kredi Kooperatifleri Sulama Kooperatifleri Su rnleri Kooperatifi Pancar Ekicileri Kooperatifi Tarmsal Eitim Kurumlar Faklteler Meslek Yksekokullar Tarm Meslek Liseleri Kaynaklar
122 123 123 123 123 124 124 124 124 125 125 125 126 126 126 126 127 127 128 128 128 128 129 129 129 129 129
7. Trkiyede Tarmsal rn ve Girdi Piyasalar

Prof. Dr. Ali KO Akdeniz niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Giri Bitkisel rn Piyasalar Hububat piyasalar Buday Piyasas Arpa Piyasas Msr Piyasas Yal Tohumlar Piyasas Kuru Baklagiller Piyasas Pamuk Piyasas Ttn Piyasas eker Piyasas Zeytin ve Zeytinya Piyasas Meyve ve Sebze Piyasas Fndk Piyasas ekirdeksiz Kuru zm Piyasas Kuru ncir Piyasas Kays Piyasas Kiraz Piyasas Turungiller Piyasas vi 130 130 130 130 133 134 136 137 139 140 141 143 144 144 145 146 147 147 148
Domates Piyasas arap Piyasas Hayvansal rnler Piyasas St Piyasas Tavuk Eti Piyasas Yumurta Piyasas Sr Eti Piyasas Girdi Piyasalar Gbre Piyasas Zirai la Piyasas Tohum Piyasas Kaynaklar
149 151 151 151 153 154 154 155 155 157 158 159
8.Tarm ve evre
Prof. Dr. Ela ATI Ege niversitesi Ziraat Fakltesi Tarm Ekonomisi Blm Giri Trkiyede tarmn evresel etkileri Su kaynaklar zerine etkileri Toprak kaynaklar zerine etkileri Biyolojik eitlilik zerine etkileri klim deiimi zerine etkileri Trkiyede tarm-evre politikalar Genel durum ve politikalar Yasal ve kurumsal ileyi evre koruyucu uygulamalardaki gelimeler Organik tarm yasas ve uygulamalar yi tarm uygulamalar Genetii Deitirilmi Organizmalar (GDO) ve Biyogvenlik Tarm Stratejisi (2006-2010) Tarm-evre ilikisinin gelecei Kaynaklar 161 161 161 163 165 167 169 169 170 172 172 174 175 175 176 176
9. Tarmsal Aratrma ve Yaym

Yrd. Do. Dr. Murat BOYACI Ege niversitesi Ziraat Fakltesi Tarm Ekonomisi Blm Giri Tarmsal Aratrma Tarmsal Aratrma Organizasyonu Tarmsal Yaym Yaym almalarnda Program Hazrlama Sreci Tarm Eitimi Hizmet i Eitim almalar iftilere Ynelik Eitim almalar ifti Eitiminde Kullanlan Yaym Ara ve Yntemleri Kamu D Yaym Ky Merkezli Tarmsal retime Destek Projesi Ziraat Odalar (ZO) nder ifti Projesi (P) ve nder ifti Danmanlk Dernekleri (D) vii 178 178 182 185 187 187 188 188 192 192 193 193 194
Kooperatifler Tarmsal retici Birlikleri Danmanlk firmalar veya serbest tarm danmanlar Medya kurulular Gnll kurulular niversiteler zel Sektr ve Teknoloji Transferi Tarmsal ve tarma dayal sanayi kurulular Aratrma-Yaym-ifti (A-Y-) Bann Glendirilmesi Tarmsal Aratrma ve Yaymn Gelecei Kaynaklar
195 195 196 196 196 196 197 198 199 201 203
10. Tarma Dayal Sanayi

Do. Dr. Haydar ENGL ukurova niversitesi Ziraat Fakltesi Tarm Ekonomisi Blm Giri Tarma Dayal Sanayi Sektrlerinin Yaps yeri Says ve stihdam retim ve Katma Deer Sektrler Aras Balantlar ve Younlama Tarma Dayal Sanayi D Ticareti Sonu Kaynaklar 205 205 205 209 211 215 218 219
Prof. Dr. Bahri KARLI Harran niversitesi Ziraat Fakltesi Tarm Ekonomisi Blm Giri Gneydou Anadolu Projesi Barajlar ve Sulamaya Alan Alanlar Arazi Toplulatrmas Faaliyetleri GAPn Blgesel Etkileri Doal Yap Sosyal Yaps Tarmsal Yap ve retim Bitkisel retim Hayvansal retim Tarmsal Girdi Kullanm Dzeyi Pazarlama Sistemi retici rgtlenmesi Sanayileme GAPn Gelecei Kaynaklar 220 221 222 222 223 223 224 225 227 230 231 233 233 237 239 242
11. Gneydou Anadolu Projesi
viii
1.
Trkiye Tarmnn Tarihi
Prof. Dr. Fahri YAVUZ Atatrk niversitesi Ziraat Fakltesi Tarm Ekonomisi Blm Tayfur ALAYAN Tarm ve Kyileri Bakanl Giri Trkiye, zellikle Anadolu tarih boyunca eitli uygarlklara ev sahiplii yapm bir corafyadr. Bu uygarlklarda tarmsal faaliyetler, blgenin iklim eitlilii nedeniyle ok eitli alanlarda youn bir ekilde yaplmtr. Bu uygarlklarn en nemlileri, Asurlar, Hititler, Seluklular, Anadolu Seluklular ve Osmanllar olmutur. Eski bir corafya olan Anadoluda, eski dnyann ticaret merkezi olmasnn da verdii canllkla, ok eitli tarmsal faaliyetler eski devirlerden beri srdrlegelmitir. Seluklular ve osmanllar dneminde topraklarn mlkiyeti devletin olmu ve kullanma hakk kiilere verilmitir. zellikle Osmanllardaki toprak dzeni, tarmsal faaliyetlere nemli lde yn vermitir. Bu dnemde tarm politikalar, askeri varln oluturulmas, vergilerin toplanmas ve byk ehirlerin gda ihtiyacnn karlanmas amalarna hizmet etmitir. Anadolu Uygarlklar Kk Asya olarak da bilinen Anadolunun ortas yksek bir yayladr. Ta devrinden beri Anadoluda insanlar yaam ve bunlar Mezopotamya ve Msr ile karayolu vastasyla iliki kurmulardr. Klikya denilen ukurova ve Amik ovas, verimli tarm arazileriyle insanlar kendisine ekmitir. Dou Anadoludaki nehirlerin suladklar alanlar, eski devirlerden beri yerleim yeri olarak insanlarn ilgisini ekmitir. Yksek ovalarda iklim artlarnn da etkisiyle bazen kuraklk ve ktlk ekilmi, dalk blgelerde ise hayvancla dayal bir tarm ve zellikle koyun, kei, tiftik keisi yetitiricilii yaplmtr. Anadolunun M.. 2000-1800 devrinde Asurlu tccarlar Anadoludan altn, gm, simli kurun, kei kl ve yapa toplayp Asura sevk etmekte, oradan da kuma ve kalay getirmekte idiler. Yerli halk tarmla uramakta ve borlarn hasat dnemlerinde demekteydi. Karum ve Kltepe kazlarnda hububat daneleri, el deirmenleri, hububat muhafazas olarak kullanlan kpler ile ta ambarlar bulunmutur. Buday ve msr yetitiriciliinin yapld ve tarlalarda borca karlk ii altrld ifade edilmitir. Hitit devletinin (M.. 1800-1200) ekonomisi tarma dayal idi. Buday, arpa, avdar yetitiren byk iftliklerde meyve baheleri ve zm balar yer almakta ve arpadan bira, zmden arap yaplmaktayd. iftilik, kz kei gc kullanlarak saban ile yaplyordu. Meyvecilik olarak, incir, elma ve zeytin yetitirildii tarihiler tarafndan ifade edilmektedir. Hayvancln yannda arclk yaplm, at yetitiriciliine zel nem verilmitir. Frikya ve Asurlularn istilas ile Hitit devleti ykld ve M.. 1100de Yunanllar Anadolunun bat kylarna yerleerek geni zeytinlikler kurdular. Anadoluda glerin olduu yllarda ie kapal bir ekonomi yaps ierisinde tarm ve rn ileme ile uralmtr. Tarlalarn gbrelenmesi ve nadasa brakma gibi tarm teknikleri kullanlmtr. Zeytinya rn olarak hem yiyecek olarak hem de aydnlatma ihtiyac
iin kullanlmtr. Bizansllar dneminde ise mevcutlara ilave olarak portakal, limon ve dut yetitirilmeye balanmtr. Seluklular Seluklularda toprak ksma ayrlmtr. Birincisi, fethedilen topraklarn fethedenlere ve dier mslmanlara taksim taksimi ile oluan ri topraklardr. kincisi, sava srasnda alnan ve oradaki mslman olmayan arazi sahiplerine braklan ve haraci vergisi alnan hara topraklardr. ncs ise, kimseye verilmeyen, hazine iin alkonulan ve mlkiyeti devlette olmak kaydyla kullanm hakk bakalarna verilen miri topraklardr. Bu miri topraklarn, padiaha ayrlan ksmna hass, tarada oturup gerekten askerlik hizmetinde bulunanlara verilen ve onlar adna tescil ettirilen ksmna ise ikta arazisi denilmitir. Seluklu veziri Nizaml Mlk ikta arazilerinin verilmesi ve kullanmnda ortaya kan yandalara arazi verme, devlete yeterince vergi vermeme ve arazilerin bo kalmas gibi olumsuzluklar gidermek iin hass dndaki arazileri kk paralara ayrarak kumandanlara ve askerlere datmtr. Buna karlk, ikta sahibi kumandan ve askerler, sultann emrine hazr olur ve her trl gelirlerini arazilerden karlarlard. Dolaysyla gelirlerini artrmak yani iyi bir tarm yapmak iin her trl abay gsterirlerdi. kta sahipleri kendilerinden talep edilen verginin fazlasn iftiden talep etmezlerdi, nk aksi durumda byk cezalara arptrlrlard. Bu ktalar, ri ve haraci topraklar zerinde kurulmu, slam geleneinden gelen mlk arazilere dokunulmamtr. Anadolu Seluklu devletinde toprak devletindi ve ikta, vakf ve mlk arazi olmak zere ksma ayrlmtr. kta arazisi, hkmdar, hkmdar ailesi, vezir, emir, sipahi ve devlet adamlarna tahsis edilmitir. Grevlerinden uzaklatrlanlarn kta arazileri elinden alnr, tmarl sipahilerin arazisi hizmet artyla erkek evlada geerdi ve bunlara ocakzade tmar denirdi. Vakf arazileri, miri arazi olup, vergileri sonradan ilim ve sosyal messeselerin masraflarna karlk olarak tahsis edilen arazilerdir. Seluklu devlet adamlar, kendilerine tahsis edilen arazileri sonradan vakf ekline sokup ilmi ve toplumsal eserler meydana getirmilerdir. Mlk araziler, devlete ait araziler iken eitli nedenlerle yararlklar grlenlere verilmi daha sonra evlatlarna gemi ve bir ksm vakf haline dnm arazilerdir. Kyl ileyebildii kadar araziyi kendi mlk gibi tasarruf ederdi, ancak satamaz, vakfedemez ve hibe edemezdi. Kyl, iledii toprak iin retimin bir ksmn kira karl olarak kta sahibine verirdi. Kira olarak arazinin verimlilii dikkate alnr, ve rnn en az onda biri kadar bir kira denirdi. Seluklu Anadolu devletinin ekonomik gcn, tarm, ticaret ve el sanatlar oluturuyordu. Tarmsal faaliyet, mslman ve bir ksm hristiyan halkn kylerde yapt tarla tarm, yaylacla uygun yerlerde Trkmen halkn ve iftlik sahibi devlet adamlarnn geni meralarda besledikleri koyun bata olmak zere hayvanclk ve kasaba ve ehir kenarlarnda meyve yetitirme ve baclktan meydana geliyordu. Tarla tarm ve hayvanclk yar ger ve gerlerin ura alanyd. Meyvecilik ve bacln Seluklu ehir hayatnda nemli bir yeri vard. Meyvelikler ve balar, retim iin olduu kadar, mesire ve eylence yeri olarak da nemli idi. zellikle meyveler, ba rnleri ve hayvansal rnler Bizans, Trabzon Rum mparatorluu ve Arap lkelerine satlarak gelir elde ediliyordu. Buday, pirin ve pamuk tarm ok yaplrken, hayvanclkta kei, koyun, sr ve at yetitirmeye nem verilmitir. Hayvancln nemi, dokumaclk ve dericiliin de ilerlemesine neden
olmutur. Malatyada kuma dokuyan 12 bin tezgah bulunurken, Trk ipekleri Avrupada Seta Turchia olarak tannmaktayd. Venedik, Sultan Keykubat ile yapt anlamayla Seluklulardan ipekli kuma ve tl ithal ediyordu. Orta Asyadan sonra halcn ikinci vatan Anadolu olmutu. Dnemin Orleans Dukas, Seluklulardan 12 defa kadife hal ithal etmitir. Anadolunun farkl ehirlerinde hal, dokuma ve boya sanayileri olumutu. Bu sanayi rnleri nemli lde ihra edilmekte idi. Ankara keisinin tiftii 13. yzylda ngiltere ve Fransaya ihra edilmekte idi. Dokuma konusunda Seluklularn ne lde ileri gittiini, Fransz Tarihi Fernand Grenardn u sz ok iyi anlatmaktadr. Romallarn i amarnn ne olduunu bilmedii dnemde Trkler yn gmlek giyiyordu. Osmanllar 14. yzyl ile birlikte 600 yl akn sre tarihte nemli bir yer alm olan Osmanl mparatorluunda tarm arlkl bir iktisadi hayat varln srdrmtr. Balangta konar ger bir hayat yaayan toplum imparatorluun gelimesi ve idari dzenin yerlemesi ile yerleik hayata gemitir. Osmanl dneminin sosyal, kltrel ve ekonomik tarihi hakknda bilgi veren Tahrir Defterlerindeki kaytlar nfusun %80-90nn tarmsal faaliyetlerden gelir elde ettiini gstermektedir. 1520-1530 yllar arasnda da tahriri defterlerinden elde edilen bilgiler de tarm nfusunun ykseklii hakknda bilgi vermektedir (z, 2000b). Osmanlnn gelime dneminde (15 ve 16. yzyl) iftiler sahip olduklar retim aracna gre adlandrlm ve buna gre katagorilere ayrlmtr. Kyller tasarruflarndaki arazi byklne gre ift, nm ift, bennk, caba, mcerred gibi snflara ayrlarak vergilendirilmilerdir (z, 2000b). mparatorlukta tarmsal faaliyetler byk lde devletin kontrol altnda devam etmitir. Devlet mlkiyetine dayal bu toprak sistemine mir-i arazi denilmektedir. Mir-i arazi rejiminde topran plak mlkiyet hakk devlete aittir. Mir-i arazi rejiminde dorudan ynetim tarafndan oluturulmu ve hiyerarik bir mlkiyet sralamas getirilmitir. Buna gre toprakta en byk pay sahibi olan padiahtr. Bunu, sadrazam, vzara, mera, beylerbeyi, sancakbeyi ve askeri grevler iin dirlik verilen sipahiler izlemektedir (Grbz, 1989). Kyl rsi ve ebedi kirac olarak topra ilemektedir. Kyl topraktaki tasarruf haklar karlnda devlete vergi deme ykmllne sahip olmutur. Bu vergilerin toplanmas makam ya da kiilere belirli grevler karlnda braklmtr. Bu kiiler sahibi-i arz olarak anlmtr. Fethedilen topraklar mir-i rejim uyarnca dirliklere ayrlp buralarda sahibi-i arzlar grevlendirilmitir. Sahibi-i arz, bu grevleri karlnda devlete silahl asker (cebeli) yetitirmek, donatmak ve gerektiinde savaa katlmakla mkellef olmulardr (Dinler, 1996). Osmanl mir-i rejimi 3 farkl toprak sistemini iinde barndrmtr. Geliri 100 bin akeden fazla has adndaki dirlikler olup st dzeydeki idarecilere tahsis edilmilerdir. Has sahipleri tmardan farkl olarak her be bin ake iin 1 asker hazrlamakla ykml olmulardr. Has greve bal olarak verildii iin sahipleri de sk sk deimitir. Geliri 20-100 bin ake arasnda olan ikinci derecedeki emirler, beyler ve sancak beylerine verilen zeamet adndaki dirliklerdir. Zeamet sahipleri (zaim) de her be bin ake iin 1 asker hazrlamakla ykml olmulardr. Ekonomik adan topraklar rasyonel bir ekilde ileterek hububat retiminin ara verilmeksizin srdrlmesini amalayan tmar sistemi ise, Osmanl tarmnn temelini oluturmutur (Ycel, 1997). Bu sistem, Seluklu toprak dzeni olan askeri ikta sistemini esas
almtr. kta sistemi Hz. mer zamannda istila sonucu sahipsiz kalan topraklarn devlete vergilerinin denmesi art ile ahslara verilmesi yntemi ile balamtr (Dinler, 1996). Tmar sistemi, bilindii gibi, devletin birtakm gelirlerini hizmet karlnda dirlik sahibi denilen ve genellikle askeri ve idari grevler yklenen kiilere verilmesine dayanmaktadr. Tmar geliri 3-20 bin arasnda olan dirliklerdir. Daha ok savata yararllk gsteren askerlere ve sipahilere srekli topraklarn banda durma zorunluluu ile tahsis edilmitir. Tmarl sipahiler her bin ake karlnda bir asker besleme, donatma ve savaa hazrlama ykmllnde olmulardr. Devlet, tmar sistemi ile vergi gelirlerini toplamak iin byk bir mali rgt kurup bunun devamn salama ykmllnden kurtulmu, ayn zamanda vilayetlerde dzeni salam ve savalar iin de byk bir askeri g oluturmutur. Merkezi ynetim anlayna sahip Osmanl sistemi asndan, bu dzenin salkl bir ekilde ileyebilmesi, tmar sistemine tabi topraklardan salanacak vergilerin doru tespit edilmesine bal olduu iin kayt sistemine ihtiya duyulmu ve tahrir defterleri oluturulmutur. Devlet bu yolla, vilayetlerdeki vergiye tabi olacak nfusu ve tahmini vergi gelirlerini tespit etmitir. Tahrir, tmar sisteminin yrrlkte olduu sancaklarda uygulanmtr. Tahrir defterleri bir ok tarih aratrmacs tarafndan, Osmanllarn klasik devri denilen asrlarda, tmar sistemini uyguladklar blgelerde, vergi mkelleflerine ait eitli bilgileri (ki bazen vergiden muaf kiiler de kaydedilmitir), bunlarn yaadklar yerlerden toplanmas beklenen vergileri, bu vergilerin hangi kii veya kurumlarn tasarrufunda bulunduunu tespit eden ve genelde sancak esasna gre dzenlenen resmi belgeler olarak tanmlanmaktadr (z, 2000a). Tmar sisteminde toprak snrl da olsa klerek babadan oula geebilmitir. Bu da bat toplumlarnda yaanan ve bir snf fark yaratan derebeylikten farkl olduu iin uzun sre sistemin ilemesine olanak salamtr. Mir-i arazi sistemi, kyly her trl doal ve toplumsal tehlikeler kar da koruyan bir sistem olmutur. Topra kiralayan ve ileyen iftiye de (reaya) tannan haklar Osmanl toprak dzeninde en nemli konulardan biri olmutur. Tmarndan memnun olmayan bir reaya ikayet etme hakk verilmitir. Bir reayann lmnde toprak belirli nceliklere gre miraslarna belirli bir lein altna drlmeden ya da geniletilmeden devredilmitir. Ancak, kylnn topran terk edemez ykmll ile bir anlamda zgrl snrlandrlm, terk ettiinde ise geri getirilmitir. Ayn zamanda topran nadas dnda 3 yl st ste ilemeyen iftiden ift bozan veya leventlik akesi ad altnda topran bo kalmasndan doan zararlar demek iin vergi alnmtr. Kylye verilen arazi paralanamaz olduu gibi bir ifti ailesinin geimini salayacak miktarda tutulmutur. Osmanl kanunnamelerine gre byklk topran yetitirme kabiliyetine gre deimek zere verimli yerlerde 60-80, orta verimli yerlerde 80-100 ve kra yerlerde ise 100-150 dekar olarak snrlandrlmtr. Arazi kullanmna karlk topran verimlilii de dikkate alnarak elde edilen rnden 1/10 ile 1/50 arasnda ayni aar/r vergisi alnm ve her yl 33-36 ake arasnda deien ifti akesi ad altnda devlete arazi kiralamadan dolay vergi denmitir. Bunlarn dnda pazarda satlan mallardan ba, topraksz veya az toprakl iftilerden bennak ad ile vergiler de alnmtr (Demirci ve zelik, 1990). Osmanl dneminde en nemli rnler tahllar olmutur. Tahrir defterleri zerinde yaplan aratrmalara gre toplam retimin %90nn aan bir oranda tahl rnleri
retildii saptanmtr (z, 2000b). Bu dnemde yasak olmasna ramen zellikle Msr, Venedik ve Trakyadan yaplan buday ihracatndan yksek kazan saland belirlenmitir. Pirin, pamuk, kendir, kenevir ve ttn nemli pazar oluturan rnler olmutur. Ayrca sebze tarm, koyunculuk ve bata baclk olmak zere meyve yetitiricilii de nde gelen tarmsal faaliyetler arasnda yer almtr. Bacln ve meyveciliin gelimesindeki nedenlerin banda bu alanlarn yetitiricilik gerei ift ile evrilmesinden doan mir-i arazinin mlk araziye dntrlmesidir. ifti arazisine bu amala yapt yatrm ile araziyi imar ederek mlk hakkn elde etmitir (Demirci ve zelik, 1990). Meralarn geni olmas, et tketiminin fazla olmas, deri ileme sanatnn yaygn olmas ve geleneksel yaam tarznn devamll ve geimlik retim yapan iftilerin varl, koyunculuun artndaki temel etkenler olmutur. Toprak rejiminin Osmanl mparatorluunun gelimesinde rol nemlidir. Mir-i arazi sistemi ile yetitirilen byk bir askeri gle uzun yllar ktada hkm srmesini salamtr. Ancak, duraklama dnemi ile de toprak dzeni yani mir-i arazi dzeni bozulmaya balamtr. Rejimin bozulmas birbiriyle ilikili nedenlere bal olmutur. te yandan geni topraklara sahip Osmanlda, devam eden seferler nedeni ile ordu yorulmutur. Modern olmayan tekniklerinin kullanlmas da savata nemli yenilgilere ve fetihlerden gelen ganimetlerin azalmasna neden olmutur. Dank ve birbirinden habersiz olan Osmanl ordusu iin bu tekniklerin kullanlmas ksa srede mmkn olmamtr. Bu nedenle, ordunun yeniden dzenlenmesi yoluna gidilmi ve kap kulu askerleri artrlmtr. Ancak, bu art askerlerin harcamasn da artrd iin yeni gelir kaynaklar arayna yneltmitir. Ordunun ateli silahlar ile tanmas tmar sahiplere olan ihtiyac da azaltmtr. Bu nedenlerle daha az nemli olan tmarlar, sipahilerden alnm ve ihale yntemi ile mltezim ad ile anlan kiilere devr edilmitir. Mltezimler, daha ok kar elde etmek amac ile padiaha ihalede dedikleri gtr usul vergiden daha fazlasn reayadan almak iin her trl basky uygulam ve kylnn yoksullamasna neden olmutur. lk olarak 3 yllk dnemler iin ihale edilen dirlikler daha sonralar nfuzlu kiilere 10 yl hatta mr boyu pein, kira, ak artrma ile devredilmitir. Bu uygulama eski kk iletmeleri feodal bir yapya dnmenin balangc olmutur. 16 yzyln ortalarna kadar 150-200 bin arasnda olan cebeliler, yzyln sonuna doru 8 bine dmtr (Dinler, 1996). Askeri sistem toprak sisteminden beslenmesi bu hzl d yaratmtr. Genileyen imparatorlukla birlikte artan nfus, fetihlerin durmas ile istihdam sorunu yaatmaya balamtr. Bu sorunla kar karya olan nfus belirli byklkteki iftliklere datlm ve srekli vergi art ile yoksullaan kyly giderek yoksullatrmtr. Mltezimlik tarmda modernlemeyi engellemi, haberleme ve ulam olanaklarnn yetersizlii de eklenince ifti ie dnk retime ynelmitir (Tokgz, 1995). dari ve siyasi bozulmalarla ekonomik skntlar ayn dnemde youn olarak yaanmaya balamtr. Bu idari bozukluk kap kulu askerlerinin dahi dirlik sahibi olmas ve devlet kademesinde rvetin yaygnlamasna neden olmutur. Geim sknts iinde olan ve yksek vergi ile daha zor duruma den kyl, tefecilere ynelmitir. Borlarn denememesi de topran tefeciye devredilmesi sonucunu dourmutur (Demirci ve zelik, 1990). Ayrca, rvet ve brokratik basklar, byk ve verimli arazilerin belirli kiiler elinde toplanmasna neden olmu ve hepsine ortak olarak ayan denilen yeni toprak sahiplii (mltezim, mtesellim, toprak aas vb) ortaya kmtr. ncelikle Avrupada toprak dzeninin ferdi mlkiyete gemesi ile modern tekniklerin kullanlmas gelir artn salamtr. mparatorlua kyasla ekonomik stnlk, bir
ok avantaj da salamtr. Tarm d faaliyetlerin gelimesi, tm alanlarda teknolojinin kullanlmas mmkn olmutur. Gelien ticaret yollar Akdenizin dolays ile Osmanl mlknn gelirini geriletmi, Avrupada yaanan enflasyon Osmanl mparatorluunu ucuz gda maddesi ve hammadde ithal edilen bir pazar durumuna dntrmtr. Bu da batya hammadde reten baml bir yap ortaya karmtr (Grbz, 1989). Tm bunlara zm olmas iin yaplan III. Selim, II. Mahmut ve Abdlmecitin slahat denemeleri de sonusuz kalmtr. Tmar sisteminin kmesinden sonra krsal alana ynelik hizmetler filizlenmeye balamtr. 18. yzyln ortalarna kadar askeri amalar iin oluturulmu olan ve daha sonra da hara adn alan hayvanat ocaklarndan baka resmi bir tarmsal rgtlenme grlmemektedir. Hayvanat ocaklarnn askeri gereklere ynelik olduu dikkate alndnda bu oluumu dahi kamusal tarm rgt olarak nitelendirmek mmkn deildir (Grbz, 1989). Giderek belirli kiilerin ellerinde toplanan tmar sahipleri glerini de artrmlardr. Bu da padiahlk makam iin bir tehlike olmaya balamtr. Merkezi idarenin de zayflad bu dnemde ayanlar kylye iyi davranmadklar gibi demekle ykml olduklar vergileri de dememilerdir. 1808 ylnda ayanlar II. Mahmuta sened-i ittifak imzalatm ve daha da glenmilerdir. Bu ittifakla ayanlar, vergi imtiyazlarn ve rsi hkmranlklarn kabul ettirmilerdir. 1812 ylndan sonra II. Mahmut geni blgelerde hkm sren bu ayan snfn ortadan kaldrmay baarm ancak ky aalar daha dank yar feodal unsurlar olarak varlklarn gnmze kadar srdrmlerdir (Dinler, 1996). Bitlis ve Diyarbakrda 51 dekar ve daha byk topra ileyenler egemen olurken, Bat Anadoluda ise iletme byklkleri klmtr (Tokgz, 1995). Gerileme dnemi ile birlikte toprak dzeni de yenilenemeyince tmar sistemi de Tanzimat Ferman (1839) ile kaldrlmtr. Bu yldan sonra mltezim uygulamas sona erdirilmi ve vergilerin devlet grevlileri tarafndan alnmas kabul edilmitir. Ancak bu da beklenen baary gsteremedii iin 1841 ylnda yeniden mltezim uygulamasna geilmitir. Tanzimat yllarnda zel mlkiyet haklarnn uygulanmas byk iftliklerin olumasna da neden olmutur. 1847 ylnda karlan bir tebli de toprak paralanmasnn ilk adm olarak tarihe gemitir. Bu tebli, topran miras yolu ile yalnzca babadan uygun olan oula gemesi kaldrlm ve kz evlatlarn da mirastan pay almas kabul edilmitir. Bylece topraklar paralanarak daha da klm, optimum snrlarn altnda kalmtr. Bu ccelemeye verim artrc tarm tekniklerinin kullanlmamas da eklenince tarmsal gelir giderek dmtr. Bu tehlikeler karsnda 1858 ylnda Ahmet Cevdet Paa, Mehmet Rt Paa, Arif Bey ve Tahsin Beyden oluan bir kurul tarafndan arazi kanunnamesi karlmtr. Kanunname eski kanunnameler, fetvalar, gelenek ve greneklerden hareket ederek hazrlanm (Demirci ve zelik, 1990) olsa da ilk ciddi ve ayrntl toprak kanun almas olmutur. Kanun 138 maddeden olumutur ve lke topraklar 5 gruba ayrlmtr (Dinler, 1996). 1. Mlk Topraklar (Araziyi Memluke): Tasarrufu ve geliri tamamen mlk sahibine ait olan topraklardr; Ky ve kasaba iinde ve civarnda olan yarm dnm gemeyen topraklar Mir-i araziden satn alnan topraklar rl arazi: Sava kazanan mslmanlara braklan ve r adnda vergilendirilen mlk niteliindeki topraklar. 6
Haral arazi: Sava kaybeden hristiyan halka z mlk niteliinde braklan ve ayni ve nakti vergi ykmllkleri olan topraklar e yaramaz l arzilerden slah edilen topraklar. 2. Mir-i topraklar: plak mlkiyeti devlete ait olan ve reayann iledii, devlet adna mltezimlerin vergi toplad topraklardr. 3.Vakf topraklar: Mlk topraklar zelliini tayan ancak, tm gelirleri dini amal olan ve mlkiyet ile ilgili her trl deiiklikleri yasaklanm topraklardr. 4. Kamu Topraklar: Kamunun ya da belirli bir ky/kasaba halknn ortak kullanmna verilmi, pazar, panayr, mera, yaylak, klak gibi mlkiyet ya da tasarruf hakkna sahip olunmayan topraklardr. 5. l Topraklar: Tasarrufu kimsede bulunmayan orak, dalk ve ormanlk topraklardr. 1858 arazi kanunnamesine gre mir-i topraklarn mlkiyeti devlette, tasarruf hakk kylye verilmitir. Kanunname kylye topraktan yararlanma hakkn devretmeyi de mmkn klmtr. Bylece mir-i topraklarn zel mlkiyete geii de balamtr. Ayrca, daha nce tasarruf hakk dirlik sahibi tarafndan datlrken kanun ile bu grev mal memurlarna devredilmitir. 1874 ylnda tapu rgt kurulmu ve 1911 tarihinde de karlan kanun ile kylnn tasarrufunda bulunan mir-i araziyi ipotek edilebilir, bor karl satlabilir hale getirilmitir. Bu kanunlar ile Cumhuriyet ncesi zel mlkiyet gelmi, ancak adil olmayan bir toprak dzeni olumutur. 1913 ylnda derlenen bilgilere gre ifti ailelerinin %5 topraklarn %65ine sahip iken, ifti ailelerinin %8ini oluturan 80.000 ailenin de topraksz olduu belirlenmitir (Dinler, 1996). 19. yzyln 2. yarsndan itibaren Osmanl mparatorluunda d ilikiler artm ve yeni retim faaliyetleri iin ilk giriimler balamtr (Demirci ve zelik, 1990). lk olarak eker pancar retimi iin abalar balam ancak 1913 ylna kadar baarl olunamamtr. 1913 ylnda slah edilmi eker pancar tohumlar ithal edilerek Bursa, anakkale, Elaz, Sivas, Ankara ve amda denemeler baarl sonuland iin retime balanmtr. Ancak, nceki yllarda baarsz olan eker fabrikasnn kurulmas cumhuriyet dnemine kadar mmkn olamamtr. 1860l yllarn banda pamuk tarm tevik edilmitir. Ancak dokuma sanayinin gelimemi olmas dier lkelerle rekabet ansn azaltm ve yalnzca ham pamuk ihracat yaplarak gelir salanabilmitir. Pamuk veriminin gelitirilmesinde nce ngilizler sonra da Almanlar etkili olmular ve ticaret yetkilerini ellerinde tutmaya almlardr (Tokgz, 1995). Ayn yllarda ipek retiminin artrlmas iin dutluk alanlara ynelik muafiyetler benimsenmi ve ipek ihracat yaplmaya balanmtr. hracat ans olan rnler iin eitli tevikler yaplmtr. nemli ihracat rnleri arasnda olan ttn ekim alanlar bu dnemde drt kat art gstermi ve 8 bin hektara ykselmitir. Yine, incir ve zm retiminde de iki kata varan art salanmtr. Tanzimat ferman ile tevik edilemeye balanan dier bir rn de merinos yetitiricilii olmutur. Ancak, kaptlasyonlarla i Pazar, gmrksz ithal mallara ak olduu iin reticiler rekabet edememi ve bu retim dalndan beklenen sonu yeterince alnamamtr.
Kaptlasyon altnda olan lke, 1878-1913 yllar arasnda her yl ortalama 75 bin ton un, 65 bin ton pirin ve 10 bin ton buday ithal etmek zorunda kalmtr. Bu nedenle her yl yaklak 12 milyon altn lira denmitir (Tokgz, 1995). Bu dnemde alt yap yatrmlar iin de admlar atlm, bir ksm sulama almalar tamamlanm fakat, sava nedeni ile nemli olan baz nehir slah almalarna balanamamtr. reticiye tohumluk datlmas, reticinin kredilendirilmesi almalar, tarm okullarnn almas gibi atlmlar da bu yllarda balamtr. Kaynaklar
Demirci, R., zelik, A., 1990. Tarm Tarihi, Ankara niversitesi Ziraat Fakltesi Yaynlar, Yayn No:1186, Ankara. Dinler, Z., 1996. Tarm Ekonomisi IV. Basm, Ekin Yaynlar, Bursa. Grbz, M., 1989. Tarm, Orman ve Kyileri Baknlnn Tarihi Geliimi, TODA Uzmanlk Tezi, Ankara. z, M., 2000a. Tahrir Defterlerindeki Saysal Veriler, Osmanllarda Bilgi ve statistik, DE Yaynlar, Ankara. z, M., 2000b. Osmanlda Klasik Dnemde Tarm, Yeni Trkiye Yaynlar, Cilt:3, Ankara. Tokgz, E., 1995. Trkiyenin ktisadi Gelime Tarihi, Hacettepe niversitesi BF Yaynlar, Yayn No:16, Ankara.
2. Tarmsal Yap ve retim

Prof. Dr. Blent MRAN Ege niversitesi Ziraat Fakltesi Tarm Ekonomisi Blm Giri Bu blmde Trkiye tarm sektrnn ekonomideki yeri, tarmn yapsal gstergeleri ve retim rakamlar irdelenmitir. Tarm sektrndeki yapsal gstergeler, zellikle Avrupa birliine uyumda nemli verilerdir. Bu gstergeler, Trkiye tarmnn AB lkeleriyle kyaslandnda ne gibi farkllklar gsterdiini, Trkiyenin hangi alanlarda rekabet edebilir olabileceini veya problemleri ok olduunu ortaya koymaktadr. Tarm Sektrnn Ekonomideki nemi Tarmn Trkiye ekonomisindeki nemi nisbi olarak azalm olmakla birlikte, yurtii gda gereksiniminin karlanmas, sanayi sektrne girdi temini, ihracat ve yaratt istihdam olanaklar asndan hal byk nem tamaktadr. Cumhuriyetin kurulduu yl tarm sektrnn GSMH iindeki pay %42.8 iken, 1970li yllarda %36.0, 1980 ylnda %25, 1990 ylnda %16, 2000 ylnda %13.5, 2003 ylnda ise %12.6 dzeyine dmtr. Trkiyede tarm sektrnn GSMHdaki paynn giderek azalmas, sanayileme ve hizmetler sektrlerinde gelimeye daha ok nem verilmesinin bir sonucudur. Tarm sektr, yaps gerei igcne byk lde ihtiya duymaktadr. Gerekten de tarmsal faaliyet bir yaam biimidir. Bu balamda, tarmn istihdamdaki pay 1980de %50.6 iken, 2003te %34.3e gerilemitir. Tarmda sermaye birikiminin ve teknoloji kullanmnn artryla, bu oran daha da aalara ekilebilecektir. Sektrn lkenin genel ekonomik ve sosyal koullarna kar duyarll, sektrel byme hznda yllar itibariyle dalgalanmalara neden olmutur. Tarm sektr 1988de %7.8, 1990da %6.8, 1998de %8.4, 2000de %12.2 ve 2002de %7.1 pozitif byme gstermitir. 1988-2002 dnemindeki ortalama byme ise, %1.1dir. D Ticaret Uluslararas Standart Ticaret Snflamasna (SITC, Rev.3) gre; ithalatn yaklak %4n, ihracatn ise % 7-9unu tarmsal rnler oluturmaktadr. Uluslararas Sanayi Snflamasna (ISIC Rev.3) gre ise, tarm rnlerinin ithalattaki pay %10, ihracattaki pay %10.3e ulamaktadr. Genel ihracat dengesi ynnden, son yllarda tarm sektrnn, net ihracat konumundan net ithalat konumuna getii sylenebilir. Tketim alkanlklarnn deimesi, eitim ve gelir artnda gzlenen farkllklar, tarm rnleri ithalatnda artlara neden olmutur. Tarm rnlerinin toplam ithalatdaki pay 1980de %0.6 iken, 2003de gda ve iecek dahil %11e ykselmitir. Trkiye; Avrupa Birlii lkeleri ve Amerika Birleik Devletleri bata olmak zere bir ok lkeye fndk, kuru incir, ekirdeksiz kuru zm, Antep fst, kuru kays, ttn, zeytinya, pamuk, baklagil, ya meyve-sebze ihracat yapmaktadr. Trkiye bu rnlerin ihracatnda dnyann nde gelen lkeleri arasnda yer almaktadr. thal edilen tarmsal rnlerin banda ise; buday, msr, pirin, yal tohumlar, pamuk, canl hayvan ve et gelmektedir. Tarmsal Yatrmlar Yksek enflasyon ve yksek faizin harcanabilir gelirleri daraltmas, yakn zamana kadar Trkiyenin kamusal yatrmlara yeterli kaynak ayrmasn engellemitir. Son 9
yllarda sabit sermaye yatrmlarnn GSMHye oran, 1997de %26.3, 1998de %24.5, 1999da %22.1, 2004 ylnda ise yaklak %27.0 olarak gereklemitir. 2005 yl iin programlanan oran ise, %27.4tr. 2005 yl program sabit sermaye yatrmlar sektrel dalm asndan incelendiinde, en byk pay, imalat sanayi, ulatrma ve konut sektrlerinin ald gzlenmektedir. 2003 ylnda toplam sabit sermaye yatrmlarnn ou imalat sektrne yaplm, konut ve ulatrma %19.8 ve %10.3 pay alm bulunmaktadr. Tarm sektr bu dnemde toplam sabit sermaye yatrmlarndan %4.2lik bir pay alabilmitir. Kamu yatrmlar esas alndnda ise, tarmn pay % 7.7ye kmaktadr (DPT, 2001-2005) Son drt yllk ortalamaya gre toplam tevik belgeleri iinde tarm sektr %2.1lik bir paya sahiptir. Trkiye ekonomisinde nemli bir yeri olan tarm sektr, toplam sabit sermaye yatrmlarndan bu durumuna uygun pay alamad gibi, tevikli yatrm asndan da ok dk pay alan bir sektr grnts vermektedir. Ancak bu, 1980 sonras politikalarn bir sonucu olarak, tarmdan dier sektrlere kaynak transferi yaplmasna dayanmaktadr. Trkiyede yaanan bu durum, tarmda sermaye birikimini yavalatmtr. Ancak enflasyonun kontrol altna alnmasyla birlikte, tarmda sermayenin glenmesine ve gelien teknolojiye ayak uydurmasna nemli bir zemin oluturmaya balamtr. Arazi ve klim Koullar Trkiye genel olarak dalk bir arazi yapsna sahiptir. Trkiyede arazilerin %55.9u 1000 mnin stnde ykseltiye ve %62.5i %15.0ten daha fazla eime sahiptir. Trkiye Karadeniz zerinden ve kuzeyden gelen hakim rzgrlarn ve bunlarn getirdii deniz etkisinin altndadr. Ancak deniz etkisi, kuzeydeki ve gneydeki sra dalarn denize bakan yamalarnda kalmaktadr. Bu nedenle Trkiyenin iklim zellikleri ile yeryz ekli zellikleri arasnda sk bir ba vardr. Trkiyenin arazi yaps ile buna bal olarak deien iklim zellikleri farkl corafi blgelerin, bunlarn iinde de mikro klimalarn oluumunu mmkn klmtr. Trkiyede arazi kullanm ile corafi blgelerin arazi yaps ve iklim zellikleri arasnda uyumlu bir iliki sz konusudur. Bylece Trkiyenin nemli blgelerinde ormanclk, yksek dalk ve kurak blgelerinde hayvanclk ve her blgesinde bitkisel retim yaplabilmektedir. Bu zellik Trkiyeye farkl ekolojik blgelerde, o blgelere zel tarmsal rnleri retme imkn vermektedir. Trkiye'de scaklk, kylarda enlem farkna, i kesimlerde ise denizden uzaklk, ykselti, yer ekilleri gibi faktrlere bal olarak deiir. Gnlk ve yllk scaklk farklar ky blgelerimizde az, i blgelerde fazladr. En az yllk fark Dou Karadeniz kylarnda grlr (15 - 16C). En ok yllk fark ise, Kuzeydou Anadolu'dadr (Erzurum'da 27C, Kars'ta 29C, Ar'da 31 C). Trkiye, genel olarak, Akdeniz ikliminin etkisi altndadr. Bu balamda, Trkiye genelinde yazlar kurak, klar yal geer. Bununla beraber, birbirlerinden belirgin farklarla ayrlabilen ana iklim tipi grlr. Bunlar, Karadeniz ve Akdeniz iklimleri ile karasal iklimdir. Trkiye'de, yllk ortalama ya bakmndan, blgeler arasnda byk farkllklar vardr. Baz blgelerde ortalama ya 2500 mm'yi bulurken, baz blgelerde 250 mm'nin altna inmektedir. Trkiye'de yan dal incelendiinde u zellikler grlr:
10
Trkiye'de fazla ya alan yerler (1000 mm. den fazla), Dou ve Bat Karadeniz blmleri ile baz Bat ve Dou Anadolu dalardr. En fazla ya alan yer Rize evresidir (2400 mm. den fazla). Trkiye'de orta derecede ya alan yerler (500 mm -1000 mm aras), Akdeniz, Ege, Marmara, Orta Karadeniz, Dou Anadolu ve Anadolu'nun kuzey kesimleridir. Trkiye'de az ya alan yerler (500 mmnin altnda), Anadolu, Gneydou Anadolu ve yer yer Dou Anadolu'nun ukur yerleridir. En az ya alan yer, Tuz Gl evresi ile Idr Ovas civardr (250 mm nin altnda).
Yan mevsimlere dalm bakmndan blgeler arasnda nemli farkllklar grlr. Karadeniz Blgesi her mevsim yaldr. Bunun dnda kalan blgelerde kurak ve yal dnemlere rastlanr. Kurak dnem genellikle yaz mevsimine, yal dnem ise k mevsimine rastlar. Tarmsal Yap
Tarmsal Arazi Kullanm Durumu

Trkiyede toplam arazinin %24.5i I+II+II. snf topraklardan olumaktadr. Bunun iinde tarm topraklarnn pay, %90dr. Trkiyenin 77.9 milyon hektar olan toprak varlnn 26.3 milyon hektarn tarm arazileri oluturmaktadr (izelge 2.1). 1940 ylnda 14.8 milyon hektar olan ekili ve dikili alanlar, 2001 ylnda 26.3 milyon hektara ulamtr. Toplam ekili ve dikili alanlarn %17sinde sulu tarm, %83nde ise kuru tarm yaplmaktadr.
izelge 2.1. Yetenek Snflarna Gre Trkiyenin Arazi Varl (Bin Hektar) Arazi Kullanma Tr I+II+III IV+V+VI+VII Toplam lenen Arazi 16902 11151 28053 Nadasl Kuru Tarm 8163 6856 15019 Nadassz Kuru Tarm 3844 2392 6236 Sulu Tarm 3955 399 4354 Ba 237 330 567 Bahe 403 160 563 zel rnler 301 1013 1314 ayr- mera arazisi 1331 20174 21505 ayr 312 335 647 Mera 1019 19839 20858 Orman- Fundalk 612 22616 23228 Orman 412 14773 15185 Funda 200 7,843 8,043 Tarm D Arazi 296 598 894 Dier Araziler 0 3061 3061 Su Yzeyleri 0 1158 1158 Toplam 19141 112698 77899 Tm Alana Oran(%) 24.5 75.5 100.0 Kaynak: Haktanr ve ark. 2000.
Bitkisel retim alannn %69u tarla rnleri, %19u nadas alanlar, %3 sebze retim alanlar, %5i meyve alanlar, %2si zeytin alanlar ve %2si ba alanlar olarak deerlendirilmektedir.
11
lenen tarla alannn %60nda tahl, %7sinde baklagil, %6snda endstri bitkileri, %3nde yal tohumlar, %2sinde yumru bitkiler ve %2sinde yem bitkileri yetitirilmektedir.
Tarm letmelerinin Yaps

Trkiyede zel mlkiyete dayal kk aile iletmelerinin hakim olduu bir tarmsal yap mevcuttur. Zaman iinde ilenen arazilerdeki genilemeyle birlikte, iletme says da art gstermitir. Ortalama iletme arazisi 1960 ylnda 55.3 dekar iken, 2001 ylnda 61 dekara ykselmitir (izelge 2.1). zellikle miras ve arazi hukukundaki dzenlemelerle birlikte, ortalama iletme arazisinin daha da artmas beklenmektedir.
izelge 2.2. Tarm letmelerinde Ortalama Arazi Genilii (Ha) Arazi Genilii (Ha) 1963 0.1-2 2.1-5 5.1-10 10.1-20 20.1-50 50.1- + Genel Ortalama (Ha)
Kaynak: DE, GTS Sonular, 1963 ve 2001
2001 9.7 31.1 68.1 134.1 273.8 955.0 6.10
9.3 33.6 71.1 136.2 284.8 1458.3 5.53
Trkiyede tarm iletmelerinin %80ninden fazlas kk iletmelerdir. 1952-1980 yllar arasnda tarm arazilerinin parsel says 15.7 milyondan 22.9 milyona ykselmitir. Ayn dnemde iletmeler %17 orannda genilerken, parsel says %45.7lik art gstermitir (izelge 2.3)
izelge 2.3. letmelerin Byklklerine Gre Dalm (%) letme genilii (Da) 1-20 21-50 51-100 101-200 201-500 501-+ Toplam letme Says Alan 1000 Ha 1950 Say 30.6 31.6 21.8 10.3 4.2 1.5 100 1963 1970 1980 1991 2001
Alan Say Alan Say Alan Say Alan Say Alan Say Alan 4.3 40.9 6.9 44.2 10.4 28.4 4.1 36.7 5.6 33.4 5.3 14.3 27.9 16.9 28.7 16.8 32.7 15.9 31.1 16.6 31.5 16.0 20.7 18.1 23.3 15.6 21 20.8 21.3 17.5 19.9 18.5 20.7 19.3 9.4 23.2 7.8 21 11.8 23.8 9.4 20.9 10.8 23.8 16.6 3.2 16.6 3.1 19.6 5.5 22.7 4.4 19.8 5.1 22.8 24.8 0.5 13.1 0.6 11.2 0.8 12.2 0.9 17.2 0.7 11.3 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 2527800 3100900 3058900 3558800 3966800 3021196 19452 17143 17065 22764 23451 184329
2001 Genel Tarm Saym Ky Genel Bilgi Anketi sonularna gre, arazi kullanm ekli blgelerin corafi zelliklerine gre byk farkllk gstermektedir. rnein, Trkiye genelinde tarla arazisi toplam ilenen alanlarn %22.78ini oluturmakta iken, bu oran %30.16 ile Marmara Blgesinde en yksek, %13.79 ile Karadeniz Blgesinde en dk seviyesindedir. Trkiyede ekilen rt alt dahil sebze alanlarnn oransal olarak Ege ve Marmara Blgelerinde younlamtr. Meyve ve 12
dier uzun mrl bitkilerin alannn en yksek olduu blgemiz %10.40 ile Karadeniz Blgesidir. Bu blgeyi, %8,16 ile Ege Blgesi izlemektedir. Tarma elverili olduu halde kullanlmayan arazi orannn en yksek olduu blge %5.11 ile Karadeniz Blgesi iken, en dk olduu blge %1.61 ile Akdeniz Blgesidir.
izelge 2.4. letmelerde Arazi 1963 1991 Para letme Para % Says % says % says (1000) (1000) 30.4 1910 10.51 1716 43.3 3306 19.9 2778 15.3 904 22.8 4049 24.9 5795 31.9 760 19.2 5365 24.8 7684 42.3 587 14.8 8804 100 18167 100 3967 100 21524 Para Says % 15.4 18.8 24.9 40.9 100 letme says (1000) 588483 1734161 484512 214040 3021196 2001 Para % says 19.5 57.4 16.0 7.1 100.0 588483 5444449 3449675 2838544 12321151 % 4.8 44.2 28.0 23.0 100.0
letmelerde letme Arazi Para says (1000) Says 1-3 943 4-5 617 6-9 773 10-+ 768 TOPLAM 3,101
Trkiyede daimi ayr ve otlak arazi orannn en yksek olduu blge %51.17 ile Kuzeydou Anadolu Blgesi, en dk olduu blge ise %7.29 ile Ege Blgesidir. 2001 Genel Tarm Saym Tarmsal letmeler (hanehalk) Anketi sonucuna gre toplam 3075516 adet tarmsal iletmenin %67.42'sinde hem bitkisel retim hem de hayvan yetitiricilii, %30.22'sinde yalnz bitkisel retim, %2.36'snda ise yalnz hayvan yetitiricilii yaplmaktadr. Trkiye'de tarmsal iletmelerde mlk arazi oran olduka yksektir. 2001 GTS Tarmsal letmeler (hanehalk) Anketi sonucuna gre yalnz kendi arazisini ileten iletmelerin oran %81.34 iken bu iletmelerin iledikleri arazi oran %73.96' dr. Yalnz kendi arazisini ileten iletmelerin en fazla olduu blge %90.16 ile Gneydou, en dk olduu blge ise %70.24 ile Marmara Blgesi'dir. 37472 yerleim yerinin sadece %13.24nn sulamadan yararlanlan kaynaklarn yeterli olduunu belirttii tespit edilmitir. Bu oran, Karadeniz Blgesinde %7.14 ile en dk, Akdeniz Blgesinde %18.83 ile en yksek seviyededir. Kimyasal gbre kullanm iftlik gbre kullanmndan daha yaygndr. rnein Gneydou Blgesindeki yerleim yerlerinin %46.19u iftlik gbresi kullanrken %80.29u kimyasal gbre kullanmaktadr. Bununla birlikte, toplam yerleim yerinin %76,66s zirai mcadele yaparken, bu oran %34.53 ile Kuzeydou Blgesinde en dk, %93.26 ile Ortagney Blgesinde en yksek seviyededir. Tarmsal retim Tarm alanlar asndan deerlendirildiinde, nadasa braklanlarla birlikte yaklak yarsn tarla tarm oluturmaktadr. Ekim yaplan tarla alanlarnn % 75'ini tahllar, % 8'ini baklagiller olutururken, ya bitkileri ve endstri bitkileri de % 7 ile eit oran paylamaktadrlar (izelge 2.5). Tarla tarm ekili alannn yaklak %2'sini de yumru bitkileri oluturmaktadr. Tahllarda en byk pay budayn; baklagillerde nohutun; endstri ve ya bitkilerinde pamuun; yumru bitkilerinde ise patatesindir.
Tarmsal retim Deeri

Trkiyenin toplam tarmsal retim deerinin byk blm, bitkisel retim deeri tarafndan oluturulmaktadr (izelge 2.6). Tarmsal retim deeri, bitkisel ve hayvansal retim olmak zere bileenlerine ayrldnda; 2001-2003 yllar arasnda yaklak %63-64nn bitkisel retim tarafndan olutuu grlmektedir.
13
Tahllar (%) 75.0
Baklagiller (%) 8.5
Endstri Bitkileri(%) 7.2
Yal Tohumlar(%) 7.7
Yumru Bitkileri(%) 1.6
izelge 2.5. Trkiyede Tarmsal rn Deseni Ekim Alan 2001 2002 Toplam 13907355 13785650 Buday 9350000 9300000 Arpa 3640000 3600000 avdar 140500 150000 Yulaf 150000 155000 Kaplca 6000 7700 Msr 550000 500000 Dar 3500 3650 Pirin 59000 60000 Kuyemi 155 300 Mahlut 8200 9000 Toplam 1557075 1595350 Bakla 19000 18000 Bezelye 1250 1450 Nohut 645000 660000 Fasulye 175000 180000 Brlce 2900 2950 Mercimek 470000 492000 Fi 240000 234227 Burak 2900 2850 Buy 425 1500 Mrdmk 600 2373 Toplam 651151 708741 Ttn 195770 191000 .Pancar 358763 372468 Keten Lif 290 250 Kenevir Lif 700 660 Haha (Kapsl) 45836 50741 Pamuk 684665 721077 Anason 21000 22000 Krmz Biber 9000 7000 Kimyon 30000 60000 Ac Bakla 600 610 erbetiotu 215 200 Toplam 651 1429818 Susam 50000 48000 Ayiei 510000 550000 Keten 290 250 Kenevir 700 660 Haha 45836 50741 Yer Fst 27000 33000 Soya 17000 25500 Aspir 35 40 Kolza 290 550 Toplam 313650 300300 Soan (Kuru) 99500 90000 Sarmsak (Kuru) 11000 9000 Patates 200000 198000 Hay Pancar 3150 3300
2003 13413600 9100000 3400000 140000 130000 7600 560000 4000 65000 500 6500 1513650 17000 1150 630000 162000 3000 442000 250000 3000 2000 3500 747381 177254 315303 250 650 99431 629610 21500 10000 30000 700 250 1376991 44000 545000 250 650 99431 28000 27000 250 2800 291900 82000 11500 195000 3400
% 100.0 67.8 25.3 1.0 1.0 0.1 4.2 0.0 0.5 0.0 0.0 100.0 1.1 0.1 41.6 10.7 0.2 29.2 16.5 0.2 0.1 0.2 100.0 13.8 24.5 0.0 0.1 7.7 49.0 1.7 0.8 2.3 0.1 0.0 100.0 5.9 72.9 0.0 0.1 13.3 3.7 3.6 0.0 0.4 100.0 28.1 3.9 66.8 1.2
Kaynak: DE, Tarmsal Yap retim, Fiyat Deer. eitli Yllar.
Toplam tarmsal katma deerin blgeler itibariyle dalmn ortaya koymadan nce her blge iin toplam katma deeri iinde tarmn pay incelenmitir (izelge 2.7). 1987-2000 dneminde sadece Gney Dou Anadolu blgesinde, blgenin toplam katma deeri iinde tarmn pay art gstermitir. Bu durum GAP ile sulamaya 14
alan alanlarn artmasnn bir sonucudur. Bu blgenin toplam katma deer iinde pay en dk olan blgeler srasyla Marmara, Anadolu ve Ege blgeleridir. Bu blgelerde, sanayi ve hizmetler sektrnn salad katma deer, tarma gre daha fazladr.
izelge 2.6. Piyasa Fiyatlaryla retim Deeri (Milyon ) 2001 Bitkisel Hayvansal Tarmsal retim Deeri 6722.70 3863.02 10707.14 % 62.8 36.1 98.9 2002 5783.23 4201.80 10100.69 % 57.3 41.6 98.9 2003 6902.41 3759.56 10761.85 % 64.1 34.9 99.1
Kaynak: DE, Tarmsal Yap retim, Fiyat Deer. eitli Yllar
izelge 2.7. Blgelerin Toplam Katma Deeri inde Tarmn Pay (%)
Yl Akdeniz Dou Anadolu Ege GneyDou Anadolu Karadeniz Marmara Trkiye
1987/1989 1990/1992 1993/1995 1996/1998 1999 2000
23.02 22.32 21.54 20.10 20.72 20.22
29.63 27.69 25.85 25.71 26.91 26.90
21.99 21.13 19.72 17.53 16.45 16.07
27.53 27.50 27.71 28.44 27.62 28.38
17.75 16.15 14.23 13.70 13.45 12.81
28.94 26.97 24.33 22.13 23.68 21.71
8.62 7.36 6.28 5.38 5.29 5.30
17.99 16.67 15.22 13.92 13.89 13.44
Kaynak: akmak, Akder, 2005
Ancak bu blgelerin tarmsal katma deerlerinin lkenin toplam tarmsal katma deeri iindeki paylar olduka yksektir. Gerekten de Ege blgesinin Trkiye toplam tarmsal katma deeri iindeki pay %20.04 olup, bu blgeyi %17.65 ile Akdeniz, %15.32 ile Anadolu blgesi ve %14.97 ile Marmara blgesi izlemektedir (izelge 2.8).
izelge 2.8. Trkiye Tarmsal Katma Deeri inde Blgelerin Pay (%)
Yl Akdeniz Dou Anadolu Ege Gney Dou Anadolu Karadeniz Marmara
1987/1989 1990/1992 1993/1995 1996/1998 1999 2000
15.47 16.16 17.20 17.39 18.10 17.65
6.68 6.41 6.17 6.10 6.53 6.55
20.36 20.74 21.95 21.22 19.59 20.04
8.16 9.21 9.79 10.81 10.33 10.79
16.26 15.81 15.05 15.32 15.23 15.32
16.07 15.74 14.75 14.61 15.86 14.68
17.00 15.94 15.09 14.55 14.36 14.97
Kaynak: akmak, Akder, 2005
Bitkisel retim
Tahllar Trkiyede tahl retimi, tarm sektrnn olduu kadar genel Trkiye ekonomisinin de temelini oluturmaktadr. Bu nedenle tahl, olduka geni bir retici kitlesini ilgilendirmektedir. Tahl retimi dnyada olduu gibi Trkiye nfusunun beslenmesinde byk nem tamaktadr. Sadece insan beslenmesinde deil, hayvan varlnn yem ihtiyac olan dane ve saman, tahl retimi ile karlanmaktadr. Tahl, ekonomik ve sosyal yaantda dier tarm rnlerine gre daha byk bir nem ve arla sahiptir. Ayrca, ihracat asndan da nem tamaktadr. Buday ekim alanlar, 2003 yl itibariyle toplam tahl ekim alanlarnn %68ini kapsamaktadr. Arpa, %25lik pay ile ikinci srada yer almaktadr (izelge 2.9 ). 2003 yl itibar ile, gerekleen dnya buday retimi 556 milyon ton, arpa retimi 41.5 milyon ton, avdar retimi 14.8 milyon ton, yulaf retimi 26 milyon ton, msr retimi
15
638 milyon tondur. Trkiye 668 milyon hektarlk dnya ekim alannn % 2.1ini tekil etmekte ve ilk on lke arasnda yer almaktadr. Fakat verimlilik asndan dnya ortalamasna (2.519 Kg/ha) gre gerilerde kalmaktadr.
izelge 2.9. Trkiyede Tahl Ekim Alanlarnn Dalm 1999 2000 2001 2002 2003 Buday 9,380,000 67.39 9,400,000 67.36 9,350,000 67.26 9,400,000 67.73 9,400,000 68.08 Arpa 3,650,000 26.22 3,629,000 26.01 3,640,000 26.18 3,600,000 25.94 3,450,000 24.99 Msr 518,000 3.72 555,000 3.98 550,000 3.96 500,000 3.60 575,000 4.16 avdar 140,000 1.01 147,000 1.05 140,500 1.01 150,000 1.08 147,000 1.06 Yulaf 154,000 1.11 153,600 1.10 150,000 1.08 155,000 1.12 154,000 1.12 Dierleri 2,700 0.02 3,000 0.02 3,500 0.03 3,650 0.03 3,800 0.03 Toplam 13,919,510 100.00 13,954,138 100.00 13,901,355 100.00 13,877,800 100.00 13,806,950 100.00
Kaynak: FAO, Statistical Database, www.fao.org
Trkiye sahip olduu ekim alan deerleriyle, yaklak 205 milyon hektarlk dnya buday ekim alannn % 4.6sn tekil etmektedir. retim deerleri bakmndan dnya retiminin %3.5i Trkiye tarafndan karlanmaktadr. Trkiye bu pay ile 10. srada yer almaktadr. Buday tketimi gelimi lkelerde daha azdr. Trkiyede ise budaya dayal beslenme olduundan tketim fazladr. En hzl retim art 1950-1960 dneminde olmutur; ekim alanndaki arta bal olarak, retim de artmtr. 1960-1970 dneminde grlen durgunluun ardndan retim 8.5 milyon tondan 10 milyon tona ykselmitir. 80li yllardan sonra verimi yksek eitlerin retilmesi, yetitirme tekniindeki gelimelerin yaygnlatrlmas, mekanizasyon ve girdi kullanmndaki artlar sonucu verimde, dolaysyla da retimde artlar meydana gelmitir. 2003 yl itibaryla 9.4 milyon hektar tarm alannda yaplan buday retiminden elde edilen rn miktar 19 milyon tondur. Bu yla ait verim 2021 kg/hadr (izelge 2.10).
Yllar 1936-40 1945-50 1956-60 1966-70 1976-80 1990 1995 2000 2001 2002 2003 izelge 2.10. Yllara Gre Trkiye Buday Ekim Alan, retimi ve Verimi Ekim alan retim Verim (1000 Ha) (1000 Ton) (Kg/Ha) 3.804 4.020 1057 4.206 3.630 863 7.435 7.910 1064 8.292 9.924 1197 9.259 16.750 1809 9.450 20.000 2116 9.400 18.000 1915 9.400 21.009 2235 9.350 19.007 2033 9.400 19.500 2075 9.400 19.000 2021
Kaynak: DE, Tarmsal Gstergeler 1923-1998, Ankara, 2001. FAO, Statistical Database, www.fao.org
Trkiye ise dnya ticaretinde ok nemli bir paya sahip olmamasna ramen ele alnan dnem itibariyle net ithalat konumundadr (izelge 2.11). Buday ihracatnda ise Tunus, talya, Romanya, Msr, Banglade ve Cezayir en nemli yeri tutmaktadr. Hayvanclk iin dorudan tketilmesi bakmndan nemli bir yem kayna olan arpa, ayn zamanda karma yem ve bira sanayisinin nemli bir hammaddesidir. Dnya bira
16
tketimindeki srekli art, arpaya olan talebi artrmaktadr. Arpa tahllar iinde budaydan sonra en ok tketilen rndr.
Yllar 1998 1999 2000 2001 2002 2003 izelge 2.11. Trkiye'nin buday d ticareti hracat Ton 1000 $ Ton 1109347 163366 1720825 1864702 190525 1613025 1782048 196308 1613025 1117969 136225 346827 38680 6549 1097766 938 401 1838739 thalat 1000 $ 232102 185897 126143 49621 148010 276233
Trkiye, arpa ekilii ve retimi bakmndan dnyadaki sayl lkeler arasndadr. Arpa, buday gibi Trkiyenin tm blgelerinde retilmektedir. retimin en yksek olduu blgeler, bata Ortagney Anadolu olmak zere, Ortakuzey Anadolu ve Gneydou Anadolu blgeleridir. 2003 ylnda arpa retimi 8.1 milyon ton, verim 2348 kg/hadr (izelge 2.12).
Yllar 1992 1995 2000 2001 2002 2003 izelge 2.12. Yllara Gre Arpa retim Durumu Ekim alan retim (1000 Ha) (1000 Ton) 3440 3525 3629 3640 3600 3450 6900 7500 8000 7500 8300 8100 Verim (Kg/Ha) 2006 2128 2205 2060 2306 2348
Trkiye arpada net ihracat lke konumundadr (izelge 2.13). hracatta ilk sray Ortadou lkeleri almakta (Suudi Arabistan, rdn ve Birleik Arap Emirlikleri), bunlar Kuzey Afrika lkeleri (Fas ve Tunus) takip etmektedir.
Yllar 1998 1999 2000 2001 2002 2003 izelge 2.13. Trkiye'nin Arpa D Ticareti hracat thalat Ton 1000 $ Ton 1507189 117151 191836 274091 21025 57804 186205 20108 40216 158216 16189 38967 595824 58910 16756 395988 41164 89428
1000 $ 17914 6547 5207 6327 2435 15718
Msr, gerek besin maddesi olarak gerekse glikoz, niasta, ya ve yem sanayinin ham maddesi olarak nemli bir rndr. inde bulundurduu zengin besin maddesi nedeniyle insan ve hayvan beslenmesinde byk deer tamaktadr. Trkiyede entansif hayvanck ile paralel gelime gsteren yem sanayi, msra duyulan talebi artrmtr. Trkiyede hibrid tohumluk kullanmnn desteklenmesi sonucu retimde art elde edilmitir. 1992-2003 yllarnda ekili alanlar ok fazla deimezken, verimdeki art nedeniyle retim 2.2 milyon tondan 2.8 milyon tona ykselmitir (izelge 2.14). Trkiyede bata Karadeniz Blgesi olmak zere Marmara ve Akdeniz
17
nemli msr retim blgeleridir. retimin yaklak % 85i sz konusu blgelerde yaplmaktadr.
izelge 2.14. Yllara Gre Msr retim Durumu Ekim alan (1000 Ha) retim (1000 Ton) 525 2225 515 1900 555 2300 550 2200 500 2100 575 2800
Yllar 1992 1995 2000 2001 2002 2003
Verim (Kg/Ha) 4238 3689 4144 4000 4200 4870
2003 ylnda Trkiyenin msr ihracat 10988 ton, ithalat ise 1818132 ton olarak gereklemitir (izelge 2.15). Bu verilere gre Trkiye ithalat lke konumundadr. Net ithalat olunan msrda ithalatnn yardan fazlas ABDden gerekletirilmekte, Arjantin, Romanya ve Ukrayna dier nemli lkeleri oluturmaktadr.
Yllar 1998 1999 2000 2001 2002 2003 Ton 9759 6205 3963 9382 7642 10988 izelge 2.15. Trkiye'nin Msr D Ticareti hracat 1000 $ Ton 5739 769247 5259 839096 4096 1286169 8333 537481 9946 1172916 13104 1818132 thalat 1000 $ 97514 98177 146881 65635 133223 276182
eltik retiminde ilk sralar Marmara, Karadeniz, Ortakuzey ve Ege Blgesi almaktadr. En ok eltik retimi yaplan iller ise Edirne, orum, Samsun, Sinop ve zmirdir. Gneydou Anadolu Projesinin tamamlanmasyla pirin retiminde de nemli artlar beklenmektedir. Trkiyedeki eltik retimi, yurt ii pirin talebini karlayamamaktadr. Bu ak, ithalat yoluyla kapatlmaktadr. Trkiyenin pirin ithalatmz, 1998 ylnda 96.4 milyon dolar, 1999 ylnda da 97.6 milyon dolar olurken, 2003 ylnda bu deerler 122.7 milyon dolara kmtr. (izelge 2.16). Pirin ithalatnda ABD nemli bir yer tutarken, bu lkeyi Msr ve talya takip etmektedir. Pirin ihracat ise yok denecek kadar azdr.
izelge 2.16. Trkiye'nin Pirin D Ticareti Yllar 1998 1999 2000 2001 2002 2003 Ton 652 1555 5785 4285 1935 4267 hracat 1000 $ 554 863 1788 1214 699 1404 Ton 290032 304654 450185 273036 325457 385293 thalat 1000 $ 96456 97606 107819 57683 86382 122785
Pamuk
lkemiz pamuk retimi bakmndan elverili ekolojik artlara sahiptir. zellikle Ege, Gneydou, Akdeniz ve bir ksm Dou ve Orta Anadolu illerinde pamuk ekimi
18
yaplmaktadr. 2003 yl pamuk retiminin %22si ukurova, %46.5i Gneydou Anadolu, %30u Ege Blgesinde gereklemektedir. Her yl gittike retim dt Akdeniz Blgesinde toplam retimin sadece %1.5luk ksmn gereklemitir. lkemizde pamuk ekim alannda yllar itibaryla bakldnda azal olduu grlmektedir (izelge 2.17). Ekim alanlarnda azaln tersine verim artna bal olarak retimde art gzlenmekle birlikte, 2003 yl verileri lkemiz pamuun hem ekim alan hem de retim miktar asndan dlerin yaandn gstermektedir. 2003 ylnda 629384 hada, 898824 ton retim gereklemitir.
Yllar 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 izelge 2.17. Trkiye'de Pamuk (Lif) Ekim Alan, retim ve Verim Durumu Ekili Alan (Ha) retim (Ton) Verim (Kg/Ha) 721723 831672 1152 756566 882154 1166 719294 791298 1100 654177 879940 1345 696566 919661 1214 694760 966215 996 629384 898824 1324
Trkiye, her yl gelien tekstil sanayimizin ihtiyacn gidermek iin daha fazla pamuk ithalat yapmaktadr (izelge 2.18). Pamuk ithalat 1999 yllar hari tutulursa dier yllarda miktar ve deer olarak byk oranda art gstermitir. 1999 ylndaki pamuk ithalat miktarnda gzlenen azalma ise lkedeki nihai tketimin istisnai olarak bu yl dmesinden kaynaklanmtr. Trkiye pamuk ithalatn balca ABD, Yunanistan, zbekistan, Suriye, Msr, srail, Azerbaycan, Trkmenistan ve Avustralya gibi lkelerden gerekletirmektedir. 1990l yllardan sonra nemli miktarda pamuk ithal etmeye balam, bugn ise net pamuk ithal eden lke konumuna gelmitir.
izelge 2.18. Trkiye'nin Pamuk D Ticareti (1000$) Yl 1999 2000 2001 2002 2003 thalat 351436 676575 497301 492620 666164 hracat 87122 36270 37399 38397 112610 Net D Ticaret -264314 -640305 -459902 -454223 -553554
Baklagiller Baklagiller ierdikleri zengin besin maddeleriyle insan ve hayvan beslenmesinde, toprak yapsnn iyiletirilmesinde byk nem tamaktadr. 2003 ylnda, dnya baklagil retimi 56 milyon tondur. Bu retimin 19 milyon tonunu kuru fasulye, 10 milyon tonunu bezelye ve 7 milyon tonunu nohut oluturmaktadr. Son yllarda retimdeki azalmaya karn, Trkiye halen dnya baklagiller retiminde nemli retici lkeler arasnda yer almaktadr. Trkiyede zellikle 1982 ylndan nce iller baznda uygulanan krsal kalknma projelerinin, 1982 ylndan sonra ise nadas-tahl ekim sisteminin younlat ve yllk yalarn 450 mmnin zerine kt yrelerde uygulanan Nadas Alanlarnn Daraltlmas Aratrma ve Yaym Projesi ile kinci rn Projelerinin baklagil retiminin artmasnda byk etkisi olmutur. Bu projeler sayesinde Trkiyenin bakliyat retimi nemli lde art gstermitir. Toplam baklagil retimindeki art esas itibariyle 19
mercimek ve nohut retimindeki arttan kaynaklanmtr. Bu artlar nedeniyle Trkiye dnya mercimek ve nohut retiminde en byk retici lkelerden birisi olmutur (izelge 2.19).
Yllar 1992 1995 2000 2001 2002 2003 Fasulye 200000 225000 230000 225000 250000 250000 izelge 2.19. Yllara Gre Bakliyat retim Durumu (Ton) Bakla Bezelye Nohut Mercimek Fi 68000 770000 600000 165000 4000 49000 730000 665000 160000 3900 37000 35000 33000 32000 3100 2700 4000 3500 548000 535000 650000 600000 353000 520000 565000 548000 137600 130000 137000 135000 Toplam 1822470 1849434 1316487 1454525 1647500 1577000
2003 yl itibariyle Trkiyede tarla rnleri ekilen alann %8.8inde baklagiller yetitirilmektedir. Tarla rnleri ierisinde baklagiller tahllardan sonra en nemli yeri tutmaktadr. Baklagiller iinde en nemli rnler mercimek, nohut ve kuru fasulyedir. izelge 2.20den de grld zere mercimek, nohut ve fasulye toplam bakliyat retiminin % 89unu meydana getirmektedir. Toplam bakliyat retimi ierisinde nohudun ald pay %38, mercimein ald pay %34.7, fasulyenin ald pay ise %15.9dur.
rnn Cinsi Nohut Mercimek Fasulye Bakla Fi Dierleri Toplam
izelge 2.20. Trkiyede 2003 Ylnda Baklagil retim Miktarlar retim Miktar(Ton) 600000 548000 250000 32000 135000 12000 1577000
% 38,0 34,7 15,9 2,0 8,6 0,8 100,0
Trkiyede bakliyat retimi lke geneline yaylm olmakla birlikte, Gneydou Anadolu, Orta Anadolu ve Geit blgeleri ile Marmara blgesinin gneyi en youn olduu blgelerdir. Genel olarak; krmz mercimek Gneydouda, yeil mercimek, nohut ve kuru fasulye Orta Anadolu ve geit blgelerinde, bakla ve bezelye ise Ege ve Gney Marmarada en fazla yetitirilmektedir. ller itibariyle bakliyat retiminde kuru fasulyede K.Mara, Konya, Erzincan, Samsun ve Karaman; nohutta Konya, Yozgat, Diyarbakr, Uak, Isparta ve K. Mara; krmz mercimekte anlurfa, Diyarbakr, Mardin, Gaziantep, Adyaman ve rnak; yeil mercimekte Yozgat, orum, Konya ve Ankara; baklada Balkesir, anakkale Mula ve Manisa; bezelyede ise Bursa, anakkale ve Yalova illeri ilk sralar almaktadr.
Ttn
Makine gcnden ziyade insan gcne ve emeine dayal olan ve birok ailenin esas geim kaynan oluturan Trkiyedeki ttn retimi, Ege, Marmara, Karadeniz, Dou Anadolu ve Gneydou Anadolu Blgelerinde yaplmaktadr (izelge 2.21). Bu blgelerde Trk tipi ttn retiminin yan sra, greli olarak az miktarda da olsa, yabanc meneli ttn retimi de Antalya, Balkesir, Bandrma, Bursa, Kocaeli,
20
stanbul, Sakarya, Gaziantep, Adana, Rize, Trabzon illerinde yaplmaktadr. Yllar itibariyle lkemizdeki ttn retim durumuna bakldnda 2000 ylna oranla 2003 ylnda %29 orannda azalma ile 148216 tona dmtr.
izelge 2.21. Trkiye'de Ttn Ekim Alan, retim ve Verim Durumu Yllar 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003
Kaynak: Tekel Kaytlar
Ekili Alan (Ha) 322500 278350 270751 237722 198827 199458 191000
retim (Ton) 302008 258811 251070 208002 152571 161314 152856
Verim (kg/Ha) 936 930 927 875 767 809 800
2003 yl itibariyle lkemizde retilen ttnn % 65i Ege, %13i Gneydou, %15 Karadeniz, %4 Marmara, %3Dou Anadolu Blgemizde retilmektedir (2.22). lkemizde yabanc ttn retimi Marmara ve Gneydou Anadolu Blgemizde yaplmaktadr. Tabloda grlen toplam retim szlemeli retimdir. reticilerin 2002 ylnda szleme fazlas rnleri pazarlamada yaad sorunlardan dolay 2003 ylnda szleme dnda retim yaplmamtr.
izelge 2.22. 2003 rn Ylnda Trkiye Ttn retimi Genel Durumu Tekel Tccar Toplam Ekici retim Ekici retim Ekici retim Says (Ton) Says (Ton) Says (Ton) 62450 42587 3237 22165 98275 228714 12490 967 1103 4433 19655 38648 82957 17094 4978 0 18 105047 83488 12570 5231 0 70 101359 145407 59681 8215 22165 98293 333761 95987 21737 6334 4433 19725 148216
Blgeler Ege Karadeniz Marmara Dou Gney Dou Toplam
Kaynak:TZOB, 2003
Giderek talebi artan Amerikan blend sigaralarn retiminde gerekli olan Virginia ve burley ttn retimi yaklak 6 bin tona ulamtr, ancak bu miktar ihtiyacn ok altndadr. Artan ihtiya dorultusunda yurt iinden yeterli dzeyde karlanamayan bu tip ttnlerin ithalat miktarlarnn giderek artt grlmektedir. Yumru Bitkiler Trkiyede retimi yaplan balca yumru bitkiler kuru soan, patates ve sarmsaktr. Patates ve soan retiminde yksek verimli ve kaliteli tohumluk kullanm sonucu nemli verim ve retim art elde edilmitir. Ancak krfez krizinden sonra pazarlama imkanlarnn azalmas, gerek patateste gerekse soan pazarlamasnda sorunlara yol amtr. Bu sorun ile birlikte elde edilen rnlerin depolama imkanlarnn yetersizlii, d pazarlardaki belirsizlik ve fiyat dalgalanmalar, talebe uygun retim yaplamamas ve gl pazarlama kurulularnn bulunmamas nedeniyle rnler gerektii ekilde deerlendirilememektedir. Bu durum zaman zaman retilen rnlerin elde kalmasna neden olmaktadr. Bu sorunlar nedeniyle de son yllarda retim azalmtr (izelge 2.23). 21
izelge 2.23den de grld zere patates ve soan toplam yumru bitki retiminin % 90n oluturmaktadr. Toplam yumru bitki retimi ierisinde patatesin ald pay %70, soann ald pay %30dur.
Sarmsak Patates Tatl Patates Soan Toplam
izelge 2.23. Yllara Gre Yumru Bitkiler retim Durumu (1000 Ton) 1999 2000 2001 2002 2003 retim % retim % retim % retim % retim % 108600 1.3 102000 1.3 103000 1.4 96000 1.3 117000 1.6 6000000 69.7 5370000 70.0 5000000 68.9 5200000 70.8 5300000 73.4 460 0.0 450 0.0 200 0.0 200 0.0 200 0.0 2500000 29.0 2200000 28.7 2150000 29.6 2050000 27.9 1800000 24.9 8609060 100 7672450 100 7253200 100.0 7346200 100.0 7217200 100.0
Patates, tahllardan sonra insan beslenmesinde nemli bir paya sahiptir. Ucuzluu, birim alandan fazla verim salanmas, besin deerinin yksek oluu, sindirim kolayl, eitli ekillerde kullanlmas ve her eit iklimde yetitii iin bugn hemen hemen btn dnya lkeleri tarafndan da yetitirilmekte ve tketilmektedir. 2003 yl itibaryla dnya patates retimi 311 milyon tondur. Trkiye ise dnya patates retiminde nemli lkeler arasnda yer almaktadr. Trkiyede hemen hemen her ilde patates retimi yaplmaktadr. 2003 yl verilerine gre Trkiyenin patates ekim alan 200 bin ha olup, retimi ise 5.3 milyon tondur. retimin youn olarak yapld iller srasyla Nide, Nevehir, Bolu, zmir ve Afyondur. lke retiminin %42.64 Nide ve Nevehir illeri tarafndan yaplmaktadr. Trkiyede balca kuru soan retim blgeleri, Marmara Blgesi, Ortakuzey Anadolu ve Akdeniz ile Ortadou Anadolu blgeleridir. Trkiyenin patates ve rnleri ithalat daha ok tohumluk patates ve patates konserveleri eklindedir. Trkiye taze patates ihra etmekte, bunun yannda ilenmi patates rnleri ithal etmektedir. Dnya patates ticareti ilenmi patates eklinde yaplmaktadr. Yal Tohumlar Trkiye dnyada sayl ayiei retici lkeler arasndadr. Dnya ayiei ekili alanndaki pay %2, retimdeki pay ise %3'tr. Ayiei verimi 1701 Kg/ha iken, dnya ortalamas 1242 Kg/hadr. Bu verilere gre Trkiye verim asndan dnya ortalamasnn zerindedir (izelge 2.24).
Yllar 1990 1995 2000 2001 2002 2003 izelge 2.24. Trkiyede Yllara Gre Ayiei Ekili, retim ve Verimleri Ekili (bin ha) retim (bin ton) Verim (kg/ha) 716 860 1201 585 900 1538 542 800 1476 510 650 1275 550 850 1546 470 800 1702
Trkiye ayiei retim ve ekiliinde nemli gelimeler salanmtr. Balangta sadece Marmara Blgesinde ayiei retimi yaplrken, bugn Ege, Ortakuzey ve 22
Ortagney Anadolu Blgelerinde retilmektedir. Ayiei ekili alannn % 91.8'i sz konusu blgelerde yer almakta ve retimin % 85.8'i buralarda yaplmaktadr Ayiei retiminin %65.6s srasyla Tekirda, Edirne ve Krklareli illerinde gereklemitir. retimdeki mevcut dzeyin lke bitkisel ya talebi dikkate alndnda, yeterli olmad grlmektedir. Trkiyenin ham ya ann kapatlmasnda nemli rol oynayacak olan ayiei retimine GAP alannda da yer verilmitir. Proje alannn tam olarak devreye girmesi ile toplam yal tohum retiminin % 64 artrlmas hedeflenmitir. Trkiye sahip olduu ekolojik zellikler nedeniyle bitkisel ya retiminde byk bir potansiyele sahiptir. Ancak bu imkanlara ramen, retim yeterli dzeye ulaamamtr. Bu nedenle zaman zaman bitkisel ya sknts ekilmekte ve ya ihtiyac ithalatla karlanmaktadr. Bu sebeple de dnya ithalatnda 6. srada yer almaktadr. Ancak ihracatta nemli bir paya sahip deildir. Trkiyede en nemli sorunlardan biri bitkisel ya adr. zlenen destekleme politikalaryla, yal tohum retiminde arzulanan gelime salanamamtr. Bunun balca nedeni uygulanan fiyat politikalar ve hatal ithalat politikalardr. Trkiyede tarm yaplan yal tohumlar bata ayiei olmak zere pamuk ve soya'dr. Bu bitkileri susam, haha, kendir, yerfst, aspir ve kolza gibi bitkiler izlemektedir. Sebzeler Trkiye, gerek sebze retim alan gerekse sebze retim miktar bakmndan dnyada sayl lkeler arasndadr. 2003 yl FAO verilerine gre sebze retimi (kavun, karpuz dahil) dnyada 842 milyon tondur. , Trkiyede ise yaklak 26 milyon ton olmutur. Trkiye, dnya sebze retiminin % 3n karlamaktadr. Domates, karpuz, lahana, kuru soan, hyar ve kornion, patlcan, kavun ve havu dnyada en fazla yetitirilen sebzelerdir. Dnya toplam domates retiminin % 8.6's, biber retiminin % 7.5'i, kavun retiminin % 6.3', karpuz retiminin % 4.6's, salatalk retiminin % 4.4', soan retiminin % 3.4' ve patates retiminin % 1.7'si Trkiye tarafndan karlanmaktadr. Trkiye de ortalama bir milyon hektar alanda sebze tarm yaplmakta ve toplam sebze retimi yaklak 25 milyon ton olmaktadr. Meyvesi yenen sebzelerde retim asndan kavun-karpuz, domates ve hyardr ilk sralar almaktadr. Bu rnleri biber, patlcan ve kabak izlemektedir (izelge 2.25).
Yllar 1992 1995 2000 2001 2002 2003 izelge 2.25. Trkiyede Yllara Gre Meyvesi Yenen Sebzelerin retimi (1000 Ton) Kavun-Karpuz Kabak Hyar Patlcan Bamya Domates Biber 5300 5400 5805 5795 6275 5950 340 348 332 385 340 340 1050 1250 1825 1740 1750 1750 750 750 924 945 970 970 20 23 275 30 30 30 6450 7250 8890 8425 9450 9750 954 1080 1480 1560 1750 1760
Kaynak: DE, Tarmsal Yap retim statistikleri
Meyvesi yenen sebzelerden sonra retimi en fazla olan yapra yenen sebzelerdir. Yapra yenen sebzeler arasnda en ok retilenler lahana, prasa, spanak ve maruldur (izelge 2.3). Baklagil sebzeler fasulye, bezelye, bakla ve barbunyadr. Bu rnler arasnda en ok retilen baklagil sebze % 77.87 ile taze fasulye'dir. Trkiyede retilen soans yumru 23
ve kk sebzeler ise taze soan, taze sarmsak, havu, turp ve yer elmasdr. En ok retilen rnler, taze soan ve havutur. Bu rnler dorudan tketildii gibi havu ekerleme, turu ve konservelerde kullanlmaktadr. Trkiyenin hemen hemen tm blgelerinde bu rnler retilmektedir.
Yllar 1992 1995 2000 2001 2002 2003 izelge 2.26. Trkiyede Yllara Gre Yapra Yenen Sebze retimi Lahana Prasa Ispanak Marul Enginar 702000 310000 153000 195000 675000 315000 180000 249000 725000 308000 205000 333000 710000 300000 210000 350000 720000 315000 220000 345000 725000 315000 230000 360000
10000 18000 24500 26500 27000 28000
Kaynak: DE, Tarmsal Yap retim statistikleri
Trkiye asndan dnya ya sebze ticareti incelendiinde Avrupa Birlii lkeleri, Ortadou lkeleri, Bamsz Devletler Topluluu lkeleri ve Dou Avrupa lkeleri dikkat ekmektedir. Romanya ve Ukrayna dnya ya sebze ithalatnda nemli paya sahip olmayan, ancak Trkiyenin ihracatndan nemli pay almaya balayan lkelerdir. Rusya Federasyonu, ngiltere, Almanya ve Hollanda dnya ithalat ve lke ihracatndan nemli pay alan lkeler olarak dikkat ekmektedir. Rusya Federasyonu, 2003 ylnda 197 milyon ABD dolar ile Trkiye sebze ihracatnn % 21'inin yneldii en nemli lke konumundadr. Rusya Federasyonu'nu % 17 ile Almanya, % 9 ile Suudi Arabistan ve Yunanistan, % 8 ile Romanya ve % 5 ile Hollanda takip etmektedir. Yugoslavya Federal Cumhuriyeti, Fransa ve Avusturya dier nemli pazarlar grnmndedir. Trkiye ya sebze ve meyve retiminde yeterli ve ihracat ansna sahip lkeler arasnda yer almaktadr. Sezon d ihtiyac karlamak ve Dahilde leme Rejimi kapsamnda gda sanayiinin ihtiya duyduu eitleri temin etmek amacyla, az miktarlarda sebze ithalat yaplmaktadr. Meyveler Trkiyede meyveciliin genel durumu deerlendirildiinde; 1995-2003 dnemine gre baz meyvelerin retiminde azalmalar grlmtr. 1995 yl baz alndnda armut, retimdeki %9,8lik azalmayla ilk sray almaktadr. Bunu % 6.7 ile incir, %4 ile yeni dnya takip etmektedir. Baz yla gre retiminde art salanan meyvelerde ilk sralar yaklak 2,5 kat retim artyla muz ve yaklak 1,5 kat retim artyla antepfst almaktadr. Genel olarak 22 meyvenin 3nde retim azalmas, 19unda ise art meydana gelmitir. Yumuak ekirdeklilerden armut retimindeki azalma, hem aa saysndaki hem de verimdeki azalmaya baldr. Ayva retimindeki yaklak %55lik art, meyve veren aa saysndaki yaklak %9,4lk artla birlikte verimdeki yaklak %39luk arta balamak mmkndr. Elma retimindeki %23.8lik artn nemli bir ksm verimde meydana gelen arttan kaynaklanmaktadr. Yeni dnya veriminde yaklak %2lik arta karlk retimindeki %4lk azalma, aa saysndaki azalmaya baldr (izelge 2.27). Ta ekirdekli meyveler incelendiinde; erik retimindeki yaklak %7lik art, yine yaklak ayn oranda verim artna baldr. Kaysda meyve veren aa saysndaki yaklak %25lik art, verim artyla birlikte %84lk retim artn da beraberinde getirmitir. Kirazda baz yla gre verimde meydana gelen azalmaya karlk, aa 24
saysndaki %38lik artla retimde yine yaklak %42,5lk art salanmtr. eftali verimi ve aa saysndaki art, retimde yaklak %38lik art salanmtr. 2003 ylnda baz yla gre zeytin aa saysndaki %13lk art, bu yln zeytinin yok yl olmas sebebiyle dk verime ramen yine de retimde yaklak %65lik bir art beraberinde getirmitir (izelge 2.28).
Armut Aa says (000) Meyve Meyve veren vermeyen 2760 11720 10800 1950 10640 1960 10510 1830 1790 10450 izelge 2.27. Yumuak ekirdekliler Ayva Elma retim Aa says ('000) retim Aa says (000) Meyve Meyve Meyve Meyve (Ton) (Ton) veren vermeyen veren vermeyen 410000 2880 630 71000 32530 6080 380000 3135 535 105000 32290 6190 360000 3100 500 102000 32550 6080 340000 3215 495 110000 33000 6300 370000 3150 480 110000 35000 7100 izelge 2.28. Ta ekirdekliler
Erik Kays Kiraz eftali Zeytin Aa says Aa says Aa says Aa says Aa says retim retim retim retim retim (1000) (1000) (1000) (1000) (1000) Meyve Meyve Meyve Meyve Meyve Meyve Meyve Meyve Meyve (Ton) (Ton) (Ton) (Ton) Meyve (Ton) veren veren vermeyen vermeyen veren vermeyen vermeyen vermeyen veren Veren 1995 7375 2000 7360 2001 7335 2002 7350 1213 187000 9115 1100 195000 10730 1060 200000 10925 1060 200000 11130 2625 250000 6050 2690 530000 7450 2565 470000 7620 2350 315000 7850 2100 186000 10655 2530 230000 12250 2630 250000 12700 2670 210000 13000 3200 265000 13300 1920 340000 81437 2200 430000 89200 2175 460000 90000 2150 455000 91700 2150 470000 92250 6144 9000 10500 515000 600000 850000 8570 1800000 9900 1800000
1995 2000 2001 2002 2003
Yeni Dnya retim Aa says (000) retim Meyve Meyve (Ton) (Ton) veren vermeyen 2100000 263 63 12500 2400000 247 37 11500 2450000 246 42 11500 2200000 244 42 11800 2600000 246 40 12000
Kaynak:DE, Tarmsal Yap; retim, Fiyat, Deer
1150 210000 11350 2120 460000 8400 2003 7450 Kaynak:DE, Tarmsal Yap; retim, Fiyat, Deer
Turungiller arasnda altntop retiminin yaklak iki katna kmas, nemli lde aa saysndaki arta baldr. Limon verimi %11 artarken aa says %16 artm ve retim yaklak %32 artmtr. Mandalinadaki %21lik retim art, hem verimde hem de aa saysndaki arta baldr. Portakal verimindeki yaklak %40lk art, aa saysndaki art ile birlikte retimde %48.5lik art salamtr (izelge 2.29).
izelge 2.29. Turungiller
Altntop Aa says(000) Meyve Meyve veren vermeyen 1995 2000 2001 2002 510 873 890 915 228 77 127 103 retim (Ton) 65000 130000 135000 125000 Limon Aa says(000) Meyve Meyve veren vermeyen 4926 5335 5365 5575 retim (Ton) Mandalina Aa says(000) Meyve Meyve veren vermeyen 7825 8370 8580 8700 9400 793 847 1040 935 1180 retim (Ton) 453000 560000 580000 590000 550000 Portakal Aa says(000) Meyve Meyve veren vermeyen 11065 11680 11800 11770 12200 1220 835 790 740 890 retim (Ton) 842000 1070000 1250000 1250000 1250000
Yllar
455 418000 530 460000 533 510000 650 525000 780 550000
2003 965 55 135000 5750 Kaynak:DE, Tarmsal Yap; retim, Fiyat, Deer
Sert kabuklu meyvelerden antep fst aa saysndaki artn yannda, verimdeki artmayla birlikte, retimde %150 lik bir arta yol amtr. Badem aa saysndaki azalmaya karlk verimdeki %22.4lk art, retimde yaklak %11lik bir art salamtr. Ceviz verimi azalrken, aa saysndaki arta bal olarak retim 25
yaklak %18 artmtr. Fndk retimindeki %6lik artn nemli bir ksm aa saysndaki arta baldr (izelge 2.30).
izelge 2.30. Sert Kabuklu Meyveler
Antepfst Aa says (000) Meyve veren 1995 2000 2001 2002 23850 25445 25900 26200 Meyve vermeyen 18910 16875 16400 15800 retim (Ton) 36000 75000 30000 35000 Badem Aa says (000) Meyve veren 3865 3600 3575 3500 Meyve vermeyen 700 565 545 520 520 retim (Ton) 37000 47000 42000 41000 41000 Ceviz Aa says (000) Meyve Meyve veren vermeyen 3453 3550 3640 3850 4100 retim (Ton) Fndk Aa says (000) Meyve veren Meyve vermeyen retim (Ton)
1067 110000 271150 1490 116000 215000 1780 116000 285000 2030 120000 289000 2100 130000 303900
21500 455000 9900 450000 12100 625000 10876 600000 13900 480000
2003 26300 16400 90000 3475 Kaynak:DE, Tarmsal Yap; retim, Fiyat, Deer
zms meyveler incelendiinde; zm verimindeki yaklak %5lik arta karlk retimdeki %1.4lk azalma, ba alanlarndaki azalmaya baldr. ilek retim alanndaki yaklak %45.5, verimdeki %36.4lk artla birlikte retimde yaklak %97lik art salamtr. Muz retim alanlar yaklak katna km ve verim artyla birlikte muz retimi yaklak kat artmtr. ncir retimindeki %6.7lik azalma nemli lde aa saysndaki azalmaya baldr. Nar aa saysndaki artla birlikte retim art %50.9u bulmutur (izelge 2.31).
izelge 2.31. zms Meyveler
ZM Alan (Hektar) 1995 2000 2001 2002 retim (ton) LEK Alan retim (Hektar) (ton) 7150 76000 MUZ NCR retim (Ton) 300000 240000 235000 250000 280000 NAR Aa says(000) Meyve veren 2304 2485 2530 2670 3190 Meyve vermeyen 495 809 840 855 1100 retim (Ton) 53000 59000 60000 60000 80000 Aa says(000) retim Alan Meyve (Hektar) (ton) Meyve veren vermeyen 1150 31000 1727 64000 1875 75000 2385 95000 9690 8950 9400 9600 9700 1018 820 830 835 835
565000 3550000 535000 3600000 525000 3250000 530000 3500000
9461 130000 9700 117000 10000 145000
2003 530000 3600000 10400 150000 2520 110000 Kaynak:DE, Tarmsal Yap; retim, Fiyat, Deer
Meyve ihracat deer olarak incelendiinde; 2002 yl itibariyle yumuak ekirdekli meyvelerden armut ve elma, her biri 7.7 milyon dolar ihracatla n plana kmaktadr. Ta ekirdekli meyvelerden ilk sray 121.4 milyon dolarla kays, bunu 49.2 milyon dolarla kiraz takip etmektedir. Turungillerden limon 85.2 milyon dolarla ilk srada iken mandalina yaklak 84 milyon dolarla ikinci sradadr. Sert kabuklularda ise antep fst 375.4 milyon dolarla n plan kmaktadr. zms meyvelerden 156.3 milyon dolar kuru, 32.5 milyon dolar ya olmak zere zm ilk sray almaktadr. rtalt yetitiricilii Birim alandan yksek verim alnmasn salayarak kk alanlarn marjinal ekilde deerlendirilmesine olanak veren rt alt yetitiricilii, ayn zamanda yl ierisinde dzenli bir igc kullanm salamas nedeniyle de Trkiyedeki en nemli tarmsal faaliyetlerden birisi haline gelmitir. Trkiye seraclnda, tek rn ve ift rn yetitiricilii olmak zere iki tip yetitiricilik yaplmaktadr. Tek rn yetitiricilii genellikle cam seralarda yaplp ylda tek rn alnrken, ift rn yetitiricilii de plastik seralarda yaplp ilk rn sonbahar yetitiriciliinde, ikinci rnse ilkbahar yetitiriciliinde alnmaktadr. Son zamanlarda 26
teknolojik gelimeler, ilerleyen yetitirme teknikleri, tohumculuktaki gelimelerle birlikte yeni eitlerin de devreye girmesiyle retim deseni zenginlii artmtr. Dar bir zaman kalb iine sdrlan tohum ekimi-fide dikimi daha geni bir zaman dilimine yaylmtr. Bylelikle seralarda yln on aynda rn hasat etme olanaklar ortaya kmtr. Trkiyede rtalt yetitiricilii 1940l yllarda Antalyada kurulan seralar ile balamtr. Seracln geliimi 1960l yllara kadar yava olmu ancak 1960l yllardan itibaren plastiin rt malzemesi olarak kullanlmaya balanmas ile hzl bir gelime dnemine girilmitir. Sera alanlarndaki en hzl art 1975-1985 yllar arasnda gereklemitir. Trkiyede rtalt yetitiricilii zellikle Akdeniz, Ege ve Marmara ky eridinde younlamtr. 1960 ylnda 525 hektar olan cam sera, 1980de 925 hektar ve 1998de 6 bin hektara ykselmitir. Plastik seradaki art cam seradan daha hzl olmutur. 1960 ylnda 478 hektar olan sera alan, 1980de 3 bin hektara ykselmi ve 2001 yl itibariyle sera varl yaklak 50 bin hektar dzeylerine ulamtr. rt alt sebzeciliinde, arlkl olarak domates, biber, patlcan, hyar, kabak ve fasulye gibi eitlerin retimi yaplmaktadr. rt altnda retilen 4-5 milyon ton sebze, genel retimin %25ini oluturmaktadr. Son yllarda ihra ans olan kukonmaz, enginar, kavun ve karpuz da seralarda yetiebilmektedir. Sera alanlarnn %95inde sebze (genelde yazlk sebzeler), %4nde ss bitkileri (zellikle kesme iek) ve %1inde ise meyve trleri (zellikle muz ve ilek) yetitirilmektedir. lkemizde sera sebze yetitiriciliinde %51 ile domates birinci srada yer almakta, bunu %20.2 ile hyar, %17.3 ile biber ve %8.6 ile patlcan izlemektedir. Geriye kalan %2.9luk alanda da kavun, fasulye, kabak gibi dier sebze trleri yetitirilmektedir. rtalt meyve retimine bakldnda retilen en nemli meyveler muz ve ilektir. Muz retimi snrl bir plantasyonda sadece Akdeniz kylarnda yaplmaktadr. Alak tnellerin %68.5inde karpuz yetitirilmekte olup bu tr %12.6 ile kabak ve %6.1 ile de patlcan izlemektedir. Dier yetitirilen nemli sebzeler ise hyar, domates, kavun ve biberdir. lke seralarnda ss bitkileri retimi %4 gibi ok dk dzeydedirler. Deiik iklim zelliklerine sahip ticari anlamda kesme iek retimi Yalovada balam ve daha sonra Ege ve Akdeniz Blgelerine de yaylmtr. zellikle 1985 ylndan sonra Antalya yresinden kesme iek ihracatnn balamas, kesme iek retim alan ve miktarnda son yllarda nemli artlarn ortaya kmasnda nemli rol oynamtr. Trkiyede kesme iek yetitiriciliinin %60a yakn seralarda yaplmaktadr. Seralara iletme yaps ve sera bykl ynnden bakldnda; genelde seralarn aile iletmeleri eklinde ve kk alanlara sahip olduu grlr. letmelerin %11inin bykl 1000 m2nin altnda, %75i 1000-3000 m2 arasnda, %11i 3000-10.000 m2 arasnda, %3 ise 10.000 m2nin zerindedir. Byk iletmeler modern teknolojinin kullanld, hem daha salkl hem de daha verimli bir retimin yapld seralardr.
Hayvansal retim
Trkiye bitkisel retimde olduu gibi hayvanclkta da eitlilik gstermektedir. Hayvanclk tarm iletmelerinde bitkisel retimle birlikte yrtlmektedir. Nitekim, 2001 Genel Tarm saym sonucuna gre toplam 3075516 adet tarmsal iletmenin 27
%67.42'sinde hem bitkisel retim hem de hayvan yetitiricilii, %30.22'sinde yalnz bitkisel retim, %2.36'snda ise yalnz hayvan yetitiricilii yaplmaktadr (DE, 2003). izelge 2.32de Trkiyede hayvan saylar 1995-2003 yllar arasnda verilmitir. Hayvan varl ierisinde bykbaa oranla kkba hayvan varl arlkldr. Kkba hayvan varl ierisinde ise koyun varl 2003 ylnda 25 milyon ile en fazladr. Sr varl ise 2002 ylnda kltr rklarndaki arta paralel olarak bir milyonun altna dmtr. Kkba hayvanclkta ikinci srada kei gelmektedir.Kei varl kl keisi ve tiftik keisinden olumaktadr. Kei varl kl keisi arlkldr. Trkiyede nemli bir yetitiricilik dal da kmes hayvancldr. 2003 ylnda 277 milyon adet olan tavuk saysnn % 78.2si et tavuu iken %21.8i yumurta tavuundan olumaktadr.
Cinsler Sr Koyun Kei Tavuk Et Tavuu Yumurta Tavuu Ar Kovan izelge 2.32. Trkiyede Hayvan Saylar (1000 Adet) 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 11789 11886 11185 11031 11054 10761 10548 33791 33072 30238 29435 30256 28492 26972 9111 8951 8376 8057 7774 7201 7022 129015 152957 166273 236997 239748 258168 217575 71690 99073 104871 167275 167863 193459 161899 57325 53883 61408 69722 71885 64709 55676 3916 3965 4002 4199 4322 4267 4115 2002 9804 25174 6780 245776 188637 57139 4161 2003 9789 25431 6772 277533 217133 60400 4289
Kaynak:DE, Tarmsal Yap; retim, Fiyat, Deer
Hayvanclk faaliyetlerinden arclk da ayr bir neme sahiptir. Trkiyede 2003 yl itibariyle yaklak 4.3 milyon adet ar kovan bulunmaktadr (izelge 2.32). Trkiye hayvan varlnn geliimi 1995-2003 yllar arasnda incelendiinde, 2003 ylnda sr says %17 orannda, koyun says %24.7 orannda, kei says % 25.7 orannda azalmtr. Buna karlk tavuk says %115.1 orannda, et tavuu %202.9 orannda ve ar kovan says ise % 9.5 orannda artmtr. Trkiyede et tavuuna bal olarak tavuk varl 1995-2003 yllar arasnda srekli bir art gstermitir. Yumurta tavuu ise 1997-2000 yllar arasnda art gstermi ve 2001 ylndan itibaren d gstermekle birlikte dzeyini korumutur. Ar kovan says da 1995-2000 yllar arasnda art gstermitir. Sr, koyun ve kei varl 1995-2003 dneminde srekli bir azal gstermitir. Bu durumun ortaya kmasnda yerli rklarn elden karlarak kltr ve melez rklarn devreye girmesi etkili olmutur. Bunun yannda girdi fiyatlarndaki ykseklie karlk rn fiyatlarndaki dklk ve ekonomik krizlerin etkisi olmutur. Trkiyede et retim miktar izelge 2.33de yllar itibariyle verilmitir. Krmz et retiminde ok az yer tutan domuz eti ve manda eti hari tutulmutur. Krmz et retiminde en nemli pay sr eti almaktadr. Bunu koyun-kuzu ve kei eti izlemektedir. 2003 ylnda retilen krmz etin % 79.6s sr-dana eti, %17.3 koyun-kuzu eti ve %3.1i kei etinden olumaktadr (izelge 2.33).
1995 292450 102115 14125 282064 izelge 2.33. Trkiyede Et retimi (Ton) 1996 1997 1998 1999 2000 301835 379542 359273 349681 354636 98125 116104 144703 132476 111138 12280 15592 23430 23694 21394 420482 471415 486682 596854 643436 2001 331590 85661 16138 614726 2003 2002 327630 290456 63006 75828 11487 15454 872000 696160
Sr-Dana Koyun-Kuzu Kei Tavuk
Kaynak: DE, Tarmsal Yap; retim, Fiyat Deer. eitli Yllar.
28
Trkiyede et retiminde genellikle art ynl bir deime grlmektedir. Sr dana eti retiminde 1995 ylndan itibaren et retim miktar art gstermi ve 2002 ylnda % 12 art salanmtr. 2003 ylnda ise bir miktar d olmutur. Koyun-kuzu eti ve kei eti retimi ise sr etine gre daha dalgal bir yap gstermitir. Beyaz et retiminin hemen hemen tamamn oluturan tavuk eti retimi ise srekli art gstererek 2003 ylnda yaklak 3.1 katna ulamtr. Beslenmede beyaz et tketim orannn artmas yannda et fiyatlarnn etkisinin olduu sylenebilir. Fakat, bu resmi rakamlar sadece kayt altnda olan yerlerde kesilen et retimidir. Halbuki, yaplan tahmin almalarnda sadece krmz et retiminin 1 milyon tonun zerinde olduunu gstermektedir (Yavuz, 2004) Trkiyede toplam st retimi 1995 ylnda 10 milyon tonun stnde iken, 2002 ylnda 8.4 milyon tona dmtr. 2003 ylnda ise tekrar 10 milyon tonun stne kmtr. Salan hayvan saylarna paralel olarak st retim miktar da yllar itibariyle deikenlik gstermekte ve 2003 ylnda 9.5 milyon ton inek st, 0.77 milyon ton koyun st ve 0.28 milyon ton kei st retilmitir. (izelge 2.34).
izelge 2.34. Trkiyede St retimi (Ton)
1995 nek Koyun Kei 9275310 934495 277205 1996 921660 265445 1997 826348 249302 1998 813078 245579 1999 804696 236581 2000 774380 220211 2001 723346 219795 2002 657387 209621 2003 9514000 770000 278000 10562000 9465620 8914176 8832059 8965490 8732041 8489082 7490633
Toplam St 10487010 10652725 9989826 9890716 10006767 9726632 9432223 8357641

Kaynak: DE, Tarmsal Yap; retim, Fiyat Deer. eitli Yllar.
Toplam st retimi 1995 ylna gre 2003 ylnda %20.3 azalm ve 2003 ylnda %0.7 orannda artarak ayn dzeye gelmitir. Yumurta retimi sektrn yaps gerei dalgalanma gstermektedir. 2003 ylnda yumurta retim miktar 0.79 milyon tona olmutur. Bal retim miktar yllar itibariyle kk dalgalanmalar gstererek 2003 ylnda 69 bin ton olarak gereklemitir. (izelge 2.35).
1995 641791 68620 izelge 2.35. Trkiyede Yumurta ve Bal retimi (Ton) 1996 1997 1998 1999 2000 2001 611701 755585 901405 880626 844287 660940 62950 63319 67490 67259 61091 60190 2003 2002 791673 722182 74555 69540
Yumurta* Bal
Kaynak: DE, Tarmsal Yap; retim, Fiyat Deer. eitli Yllar. *16000 adet yumurta 1 ton kabul edilmitir.
Trkiyede inek st verimi 1995-2003 yllar arasnda srekli bir art gstermi ve 1584.01 kg/batan 1887.70 kg/baa ulamtr. Ancak bu rakamn Trkiye ortalamas olduunu gz nnde bulundurmak gerekir. Kltr-melez rklarnda st verimi yksektir. Trkiye ortalamasnn dk kmasnn nedeni yerli rklarn etkisidir. Ayrca st srclnda verim durumu blgeler arasnda da farkllk gstermektedir. Ege ve Marmara gibi blgelerde yksek iken Dou ve Gney Dou Anadolu blgelerinde dktr (izelge 2.36). Koyun st verimi fazla bir deiim gstermemitir. 2003 ylnda koyun bana st verimi 61.71 kg/ba olmutur. Kei st verimi ok az miktarda artarak 2003 ylnda 72.9 kg/baa ulamtr.
29
Krmz et retimi yaplan tm hayvanlarda verim art vardr. Sr eti verimi genel olarak art gstermi ve 2003 ylnda 182.56 kg/baa ulamtr. Koyun eti verimi dalgal bir seyir izleyerek 17.73 kg/ba ve kei eti verimi 18.92 kg/ba olmutur.
izelge 2.36. Trkiyede Hayvansal retimde Verim Durumu 2003 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 nek st (kg/ba) 1584.01 1586.00 1593.44 1609.05 1618.94 1653.93 1669.17 1705.30 1887.70 61.71 Koyun st (kg/ba) 48.51 48.79 48.13 48.47 48.96 48.64 48.72 48.21 72.9 Kei st (kg/ba) 56.48 56.17 56.57 57.82 57.90 58.06 58.25 58.99 Sr eti (kg/ba) 160.62 166.21 159.31 163.31 174.25 168.75 179.89 184.67 182.56 17.73 Koyun eti (kg/ba) 18.59 17.72 17.90 18.32 18.65 18.19 18.04 19.27 18.92 Kei eti (kg/ba) 16.76 16.73 16.91 17.46 18.10 18.35 18.36 20.40 Yumurta (adet/ba) 179.13 181.64 196.87 206.86 196.01 208.76 189.94 202.22 209.71 16.21 Bal (kg/Kovan says) 17.52 15.88 15.82 16.07 15.56 14.32 14.63 17.92
Kaynak: DE, Tarmsal Yap; retim, Fiyat Deer. eitli Yllardan alnan verilerden hesaplanmtr.
Yumurta veriminde genel olarak art gzlenmi ve 2003 ylnda 209.71 adet/baa ulamtr. Kovan bana bal veriminde ise fazla bir deiiklik olmamtr. 2003 ylnda kovan bana bal verimi 16.21 kg/kovan olarak bulunmutur. Genel olarak hayvansal rn verimlerinde bir art eilimi vardr, ancak teknik ilerleme ve gelimeye paralel olarak girdi/rn fiyat paritesinin retici aleyhine gelimesi nedeniyle istenen verim artlar salanamamtr. Hayvansal verimi artrc uygulamalara ihtiya vardr.
Trkiyede Su rnleri retimi

Trkiyede su rnleri retimi yllar itibariyle izelge 2.37.de verilmitir. Toplam su rnleri retim miktar yllar itibariyle dalgalanma gstererek 1995 ylnda 649 bin ton iken 2003 ylnda 588 bin ton olmutur. Su rnleri retim avclk arlkl olarak yaplmaktadr. Avcln en byk blmn ise deniz avcl oluturmaktadr. Avclk toplam su rnleri retiminin hemen hemen tamamn oluturmaktadr. 2003 ylnda toplam su rnleri retiminin %78.8i deniz rnlerinin avlanmas sonucunda elde edilmitir. Ayn ylda kltr rnlerinin toplam su rnleri retimine oran %13.6dr.
Yllar 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 izelge 2.37. Su rnleri retimi (Ton) Deniz rnleri retimi Su rnleri retimi Kltr rnleri retimi 582610 44983 21607 474243 42202 33201 404350 50460 45450 432700 54500 56700 523634 50190 63000 460521 42824 79031 484410 43323 67244 522744 43938 61165 463074 44698 79943 Toplam 649200 549646 500260 543900 636824 582376 594977 627847 587715
Kaynak D..E, Trkiye statistik Yll, eitli Yllar.
Girdi Kullanm
Sulama Suyu
Trkiyenin yzlm yaklak olarak 1/3ne karlk gelen 28,05 milyon hektarlk ksmn ekilebilir araziler tekil etmekte ve bunun da 25,85 milyon hektarlk ksm 30
sulanabilir arazilerden olumaktadr. Ancak, yaplan ettler sonucunda bugnk koullarda ekonomik olarak sulanabilir arazi miktar 8.5 milyon ha olarak belirlenmitir. Trkiyede ekonomik olarak sulanabilir potansiyel alan ve sulanabilir alanlarn kurululara gre dalm izelge 2.38de verilmitir.
izelge 2.38. Trkiyede Sulanabilir Alan ve Kurumlara Gre Dalm Sulamaya alan alanlar Potansiyel Kurum ad Milyon hektar Su kayna Milyon hektar % DS 2.15 Yerst 7.9 93 KHGM 0.94 Yer alt 0.6 7 Halk Sulamlar 1.00 Toplam 8.5 100 Toplam 4.09
Kaynak: DPT, 2001
% 53 23 24 100
Trkiyede tarm alanlar yeralt sular (%37.55), akar sular (%28.64) veya barajdan alnan (%15.87) sularla sulanmaktadr. Ege, Akdeniz ve Gney-Dou Anadolu gibi tarmsal blgeler, Trkiyede su kaynaklarnn gsterdii benzer dalm sergilemektedir. Ancak, yalnzca, OrtaGney Blgede sulu tarm yeralt sular (%74.24) ile yaplmaktadr. Ege Blgesi`nde yeralt sular (%38.74) veya akar sular (%29.28) kullanlmaktadr. Akdeniz Blgesi`nde ise, zellikle akar sular (%37.97) ve yeralt sular (%26.63); Gneydou`da ise daha ok akar sular (%36.68) ve kaynak sular (%32.97) ile araziler sulanmaktadr. Orta-Gney Blgelerinde kuyu sular (%58.44) daha youn olarak kullanlmaktadr. Devlet Su leri Genel Mdrl tarafndan sulamaya alan alanlar, blgeden blgeye deimektedir. Akdeniz, Ege ve Orta Anadolu Blgeleri, dier blgelere gre, en fazla sulanan alana sahiptirler. izelge 2.39Hata! Bavuru kayna bulunamad.da blgelere gre sulanan alanlar verilmitir.
izelge 2.39. DS Tarafndan Sulamaya Alan Alanlar Blgeler Marmara Ege Akdeniz Gneydou Dou Anadolu Karadeniz Orta Anadolu Toplam
Kaynak: DPT, 2001
Sulanan alanlar (ha) 199195 401501 540912 189386 308346 153471 547404 2340197
% 8.5 17.2 23.1 8.1 13.1 6.6 23.4 100.0
Trkiye`de DS Genel Mdrl tarafndan yaplan sulama ebekelerinin ok byk bir blm (%95.93), yzey sulama yntemlerine gre planlanm, ina edilmi ve iletilmektedir. Geri kalan %3.38 kadar yamurlama ve %1 ise damla yntemleri ile sulanmaktadr. Bunlarn yannda, DS Genel Mdrl kurulu planlamasna gre, I, XI and XII. Blgelerde yzey sulamann yannda, srasyla, %61.82, %14.46 ve %11.47 oranlarnda yamurlama yntemi kullanlmaktadr. VI. blgede ise arazilerin bir ksm (%47.13) damla yntemiyle sulanmaktadr. Geri kalan blgelerin tmnde yalnzca, yzey sulama yntemleri kullanlmaktadr. Sulama Birliklerine devredilen sistemlerde farkl yntemler kullanlmaktadr. Bu sistemlerin hizmet ettii alanlarn, %92.09`u yzey, %7.03`u yamurlama, ve geri kalan %0.88 kadar ise damla yntemleri ile sulanmaktadr.
31
Ky Hizmetleri Genel Mdrl tarafndan yaplan sulama sistemleri, en fazla yzey ve ksmen yamurlama yntemlerine gre planlanp ina edilmekte ve iletilmektedir. Son yntem, daha ok, zel koullara sahip alanlarn, rnein, sulama suyunun yeralt kaynaklarndan derin kuyular araclyla alnd, sulanmasnda kullanlmaktadr.
Tohum
Bitkisel retimde kullanlan girdiler arasnda en nemli yeri tohumluklar tutmaktadr. Anadolu Blgesinde hektara 215.8 kg buday tohumluu, 257.3 kg arpa tohumluu, 5.6 kg pancar tohumluu, 2701 kg patates tohumluu kullanlmaktadr. Pamuun yaygn olarak yetitirildii Akdeniz Blgesinde hektara tohumluk kullanm 54.6 kg, msrn yaygn olarak yetitirildii Karadeniz Blgesinde hektara tohumluk kullanm, 79.7 kgdr. Trkiyede tohumluk retimi kamu ve zel sektr tarafndan yaplmaktadr. Balangta kamu sektrne verilmi bir grev olarak yrtlen tohumculuk, Trkiyede 1980li yllardan sonra uygulanan hkmet politikalar ile, zel sektrn de yer ald rekabeti bir kimlik kazanmtr. Trkiyede yeterli miktarda retilemeyen yksek verimli ve kaliteli eit tohumluklarnn ithalatnn kolaylatrlmas ve bunlarn Trkiyede retilmesi iin gerekli altyap, alet ekipman ve iletme girdileri iin dk faizli kredi imkannn salanmas sonucunda firma ve eit saysnda nemli artlar salanmtr. Bu artlar sonucunda tohumluklarn yurtiinde retimlerinde artlar meydana gelmi ve retimi artrlan ve ithalat yoluyla temin edilen yksek verimli tohumluklarn retici tarafndan kullanmlarnda artlar gzlenmitir. Ayrca yksek verimli tohumluklarn retici tarafndan tketimlerinin artrlmas iin, tohumluk datmnn artrlmasna nem verilmitir ve devlet tarafndan bir takm tedbirler alnmtr. Bunun sonucunda da ekili alanlarnda deimeler olmamasna ramen, birim alandan elde edilen rn miktarnda ve verimde artlar gzlenmitir. Trkiyede kamu kurulular hububat tohumluklar retiminde arlkl iken, zel sektr kurulular ise daha ok birim alandan fazla gelir getiren rnlerin tohumluklarnn retiminde etkin olmulardr. Fakat elde edilen bu gelimeler, baz eitlerde zel sektrn paynn istenilen seviyede olmas iin yeterli deildir. Seilmi rnlerde tohumluk retimi ile ilgili rakamlar izelge 40da gsterilmektedir. 1990da 247033 ton olan buday tohumluu retimi %59.7 azalarak 2003de 99495 ton olmu, 1990da 31029 ton olan pamuk tohumluu retimi ise 2003de 17181 tona gerileyerek % 44,6 azalma gstermitir. 1990-2003 tarihleri arasnda sertifikal buday tohumluu ve sertifikal pamuk tohumluu retimi azal eilimi gstermitir. zel tohumculuk firmalar, bata melez eitler olmak zere daha yksek kar getiren rnlerde faaliyet gsterdikleri iin buday ve pamuk gibi bitkilerde tohumluk retim hizmeti arlkl olarak kamu sektrnn sorumluluunda devam etmektedir. zel sektrn devreye girmesiyle hibrit tohumluk retiminde ve zellikle hibrit msr tohumluunda nemli gelimeler kaydedilmitir. 1990da 3845 ton olan hibrit msr tohumluu retimi 2003de 21388 tona ulaarak yaklak 5.5 kat art gstermitir. 1990 ylnda 1469 ton retilen hibrit ayiei tohumluu retimi 2003te 5030 tona karak 3.4 kat art gstermitir (izelge 2.40). Trkiyede tohumluk datmn zel sektrde bayilik araclyla gerekletirilirken; kamu sektrnde ise bu hizmet Toprak Mahsulleri Ofisi Genel Mdrl, Tarm Kredi Kooperatifleri Merkez Birlii vastasyla yrtlmektedir. Tohumluk retiminde meydana gelen deiimlerin yannda retilen tohumluklarn iftiye datm da
32
olduka nemlidir. Tohumluk datmnda son 50 yldr TGEMin nemli bir yeri bulunmaktadr. TGEM zellikle tahl, pamuk ve yem bitkileri tohumluklarnn retim ve datmda nemli bir paya sahiptir.izelge 2.41de pamuk ve buday datmnda TGEMin pay grlmektedir. Burada bir baka dikkat eken husus ise pamuk datmnda son yllarda grlen dtr.
izelge 2.40. 1990-2003 Dnemindeki Baz Tohumluklarn retim Miktarlar (Ton) Yllar 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 Buday 247033 146147 159174 128929 120319 111710 137629 122821 77813 105603 116083 43915 80107 99495 Buday indeks 100.0 59.2 64.4 52.2 48.7 45.2 55.7 49.7 31.5 42.7 47.0 17.8 32.4 40.3 Hibrit msr 3845 5646 8775 5510 5441 5373 10381 13517 9503 13381 11987 13632 15359 21388 Msr indeks 100.0 146.8 228.2 143.3 141.5 139.7 270.0 351.5 247.2 348.0 311.8 354.5 399.5 556.3 Hibrit ayiei 1469 5858 5812 4460 3761 3062 4206 5444 2700 4046 2600 2338 4491 5030 Ayiei indeks 100.0 398.8 395.6 303.6 256.0 208.4 286.3 370.6 183.8 275.4 177.0 159.2 305.7 342.4 Pamuk delinte 31029 33326 28997 30068 28438 26809 19081 25254 21653 21995 9165 16496 10108 17181 Pamuk indeks 100.0 107.4 93.5 96.9 91.6 86.4 61.5 81.4 69.8 70.9 29.5 53.2 32.6 55.4
Kaynak: Tarm ve Kyileri Bakanl, retim statistikleri, http://www.tarim.gov.tr/arayuz/9/icerik.asp?efl=sanal_kutuphane/ sanal_kutuphane.htm&curdir=\sanal_kutuphane&fl=../uretim/istatistikler/istatistikler.htm, 16.03.2005.
Bitkisel retimde verim ve kaliteyi artrmak iin kullanlmas gereken en nemli girdinin tohumluk olduu belirtilmiti. Ancak, istenilen dzeyde kalite ve verim art salamak iin sertifikal tohumluk kullanmnn yaygnlatrlmas gerekmektedir. Fakat sertifikal tohum kullanm, lkenin iinde bulunduu ekonomik artlar nedeniyle arzu edilen dzeyde gelime gsterememitir. Bunun yannda retici gelirlerinin dier sektr alanlarna gre daha dk olmas, sertifikal tohum kullanmn snrlandrmaktadr. Ayrca, 2001 ylnda yaanan ekonomik kriz sonucunda tohumculuk piyasas olumsuz etkilenmitir. 2003 yl itibariyle ise tohum kullanmnda olumlu gelimeler grlmektedir.
Yllar 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 izelge 2.41. iftiye TGEM Tarafndan Datlan Baz Tohumluklar (Ton) Buday % Msr % Pamuk % Ayiei 289000 100 4700 100 36115 100 9450 116235 40 4077 87 28649 79 1665 132127 46 4848 103 28910 80 1845 81106 28 6515 139 84763 29 3897 83 91630 32 2921 62 28975 80 1720 91571 32 5447 116 168830 58 6327 135 166228 58 7773 165 145000 50 7386 157 16490 46 2063 101833 35 9464 201 8859 25 2008 58956 20 7611 162 10179 28 1487 80089 28 14547 310 9620 27 3065 97495 34 10177 217 8038 22 1892 % 100 18 20 18 22 21 16 32 20
Kaynak: TGEM, TGEM tarafndan datlan baz tohumluklar, www.tugem.com , 10.03.2005
33
Dier yandan sertifikal hububat tohumluu tekniine uygun retim yapldnda, sertifikasz tohuma gre % 25e varan verim ve kalite art salamaktadr. Trkiyede 3 ylda bir tohum yenileme esasna gre en az 625 bin ton buday sertifikal tohumuna ihtiya olmasna ramen, kullanlan tohum miktar 100 bin ton civarndadr. Bu orann % 12 gibi dk seviyelerde olmas, Trkiyede byk verim ve kalite kayplarna neden olduu ifade edilmektedir (DPT, 2000). Tarmsal retimin art, ekonomik gelimesini belli bir dzeye ulatrm olan Trkiyede, endstri sektrne destek olmak ve toplumun beslenme dzeyini ykseltebilmek iin nemlidir. Tarmda bitkinin geliimi iin gerekli koullar optimum olsa bile yeterli rn elde etmek, kullanlan tohumluun kalitesine baldr. Kaliteli tohumluk kullanm ise tohumluk fiyatlarna bal bulunmaktadr. Tohumluk fiyatlarndaki artlarn sertifikal tohumluk kullanmna olan talebi nemli lde etkilemektedir. nk retici, tohumluk fiyatlaryla rettii rnn fiyat arasnda bir balant kurmaktadr. Tohumluk fiyatndaki artn rn fiyatlarndaki artlardan ok fazla olduu dnemlerde iftiler etkilenmekte ve sertifikal tohumlua olan talep azaltmaktadr. Bu balamda, 1990-2003 yllar arasnda tohumluklarn fiyat artlar incelendiinde, tohumluk datmnda devletin paynn fazla olduu tohumluklarn fiyatlarndaki deime ok az iken, zel sektrn retip pazarlad msr ve ayiei tohumu gibi tohumluklarn fiyatlarndaki deime olduka fazla olduu dikkati ekmektedir. Ayrca lkede yaanan 1999-2000 krizi nedeniyle daha ok zel sektrn retip pazarlad msr ve ayiei tohumluu fiyatlarnn 3 kat ykseldii, buna karlk devletin paynn yksek olduu buday ve pamuk tohumluu fiyatlarnn ise msr ve ayiei tohumluu fiyatlarnn aksine dt grlmektedir.
Yem
Sektrde ilk giriim; 1955 ylnda zel sektrle balamtr. Gerek anlamda giriim 1956 ylnda Yem Sanayi Trk A..nin kurulmas ile Devletin nclnde olmutur. Anlan irket, ksa srede kendi kendi fabrikalarn iletmeye aarken, bir yandan da zel sektrle ortaklk kurarak fabrika saysn 26ya ulatrmtr. zel sektre ait yem fabrikalar 1965 ylndan itibaren kurulmaya balanmtr. nclk grevini tamamlayan Yem Sanayi Trk A.. tm yem fabrikalarn zelletirme kapsamnda satarak, 1996 ylndan itibaren sektrden ekilmi, bu tarihten sonra karma yemin tamam zel sektr tarafndan retilmeye balanmtr. Karma yem fabrikalarnn yllara gre saylar, kapasiteleri ve kapasite kullanm oranlar izelge 2.42de verilmitir.1996 ylndan bu yana serbest piyasa koullarnda kendi ayaklar zerinde durmay baarabilen Karma Yem sektrnde, bugn itibariyle 599 adet kurulu yem fabrikas bulunmakta olup; bunlarn 451 adedi faal olarak retimlerine devam etmektedir. Faal fabrikalar zerinden hesaplanmak zere, sektrn son dnemlerdeki kapasite kullanm oran (KKO) %50ler dolaylarndadr. Sektrn toplam fabrika says ve toplam kapasitesi bakmndan 1970-1990 yllar arasnda hzl bir srama ile byk bir gelime iinde olduu, bunda Karma Yeme olan talebin artmas ile 1985-1989 yllar arasnda Karma Yeme uygulanan sbvansiyonlarn etkili olduu sylenebilir. 1995 ylndan itibaren fabrika says ile toplam kapasitenin dk oranlarda deiim gsterdii gzlenmektedir. Trkiyede faal fabrikalar arlkl olarak Ege ve Marmara blgelerinde yer almakta olup; bu blgeleri Anadolu blgesi izlemektedir. 2003 yl iin, toplam yem fabrikas 34
saysnn %69,4n 10 ton/saat kapasiteden kk fabrikalarn oluturduu sylenebilir. 11-20 ton/saat kapasiteli fabrikalarn oran %22,6 olup, geri kalan %8lik ksm ise 20 ton/saat zeri fabrikalardr.
izelge 2.42. Karma Yem Fabrikalarnn Kapasiteleri ve Kapasite Kullanm Oranlar Yllar 1960 1970 1980 1990 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 Fabrika Says Adet % Deime 4 23 94 271 389 409 426 464 486 519 540 569 589 475 309 188 44 4 5 9 5 7 4 6 4 Toplam Kapasite Miktar (Bin % ton/yl) Deime 56 280 1657 5277 9491 9920 10304 11228 11714 12584 12964 13590 14056 400 492 218 80 5 4 9 4 7 3 9 3 Adet Fabrika Kapasite 35 54 90 98 110 147 143 754 1037 1518 1708 1017 2614 2514 KKO* 10 77 87 75 47 45 52 52 59 61 48 48 54
*KKO: Kapasite Kullanm Oran, son 7 yl iin faal fabrikalar zerinden verilmitir. Kaynak: Akdeniz, R. C., 2001, Karaku, ., 2001, Anonim, 2001, Erdodu, . H., 2002, Anonim, 2003
Faal olamayan, yani kapanan fabrikalarn yaklak %85,3 gibi byk bir blm 10 ton/saat kapasiteden kk fabrikalarn tekil etmesi dndrcdr. Nitekim sektre yeni katlan fabrikalar, yksek kapasiteli fabrika kurmay tercih etmektedir. Kapasite kullanm oranlar 70li yllarda %77 iken, gnmzde bu oran %54ler seviyesine inmitir. Trkiyede 2003 yl kesinlememi resmi rakamlarna gre 6.284.000 ton/yl karma yem retilmektedir. Kendi iletmesi iin karma yem retenler ile dier satlar dikkate alarak, karma yem retiminin 10 milyon tonun zerinde olduu sylenebilir. 1960 ylndan 2003 ylna kadar, kanatl yemlerin toplam yem retimindeki paynn %59lar dzeyinden %45lere dtn, Ruminant yemlerin ise %38ler dzeyinden %54lere ykseldii grlmektedir. Trkiye iin Karma yemde kullanlan hammaddelerin retimleri ile karma yem retim rakamlar artlar ayn oranlarda olamam; zellikle protein kaynakl yal tohumlar ve kspeleri ile msr gibi baz enerji kaynakl yem hammaddelerinin retimindeki geliim hznn, karma yem sanayinin geliim hznn ok gerisinde kald, bylece a kapatmak iin ithalat kapsnn araland gzlemlenmektedir (izelge 2.43).
Gbre
Gbre retimi ele alndnda 1980 sonras uygulanan politikalarn sonularn yava yava vermeye balad ve gbre retiminin art trendine girdii grlmektedir (izelge 2.44). 1990l yllarda ise gbre retimini piyasa ekonomisine entegre eden sre, retimin istikrarn bozmu ve giderek azalan bir retim yaps ortaya karmtr. 1999 ylnda yaanan doal afet sonucu en byk gbre retici fabrikalardan biri olan GSAn durmasna ve ayrca 2001 ylnda yaanan ekonomik
35
krizden dolay retimin 1998de %91, 1999da %77, 2000de %71 ve 2001 ylnda ise %58lere kadar gerilemesine neden olmutur. 2002 ve 2003 yllarnda kimyevi gbre retiminin 2000 ve 2001 yllarna gre artmasnn temel nedenleri, 2001 ylnda yaanan ekonomik krizin etkilerinin azalmas, enflasyonla mcadeledeki baar ile dviz kurlarndaki dme eilimi sonucu reticilerin d piyasalardan ucuz hammadde temin etmelerinden kaynaklanmaktadr.
izelge 2.43. Trkiyenin Karma Yem ve Yem Hammaddeleri thalat Miktar ve Deerleri 2000 2001 2002 Miktar (ton) Deer ($) Miktar (ton) Deer ($) Miktar (ton) Deer ($) Karma yem 6608 4043946 1500 808700 15572 13042955 Kedi-kpek mamas 5588 6329167 4925 4917897 5960 5780313 Yem katk maddeleri 54016 218705811 36443 66734350 39656 73360070 Msr 1283076 141196991 535254 61628493 1172079 130956948 Arpa 9538 985100 4907 507822 0 0 Balk unu 30729 13540309 36268 17918444 14648 9296816 Kepek 185800 14660138 36109 2529772 214442 13394618 Soya fasulyesi kspesi 539310 115546010 377621 84251329 370123 77018066 Ayiek kspesi 281703 30669209 53497 6428050 59753 7521195 Soya fasulyesi 386705 82937404 321252 67386583 593591 131221601 Cinsi
Kaynak: Tarm Bakanl, Koruma Kontrol Genel Mdrl
izelge 2.44. Yllar tibariyle Gbre retimi (Ton) Edeer toplam ndeks Azot ndeks Fosfor ndeks 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 8068863 6397640 7835674 8245454 5484428 6914141 6927435 7254092 7379448 6173649 5705109 4669215 6539883 6305321 100 79 97 102 68 86 86 90 91 77 71 58 81 78 1026159 851453 969078 1023758 703061 939172 919555 909070 918457 729867 696913 587715 837927 775290 100 83 94 100 69 92 90 90 90 71 68 57 82 76 524848 385812 526886 549759 344673 392068 410405 474946 489341 434863 385572 297834 407238 416437 100 74 100 105 66 75 78 90 93 83 73 57 78 79
Potas 49431 38116 62893 70327 55873 69294 68600 67463 64689 70895 60001 59954 78031 82790
ndeks 100 77 127 142 113 140 139 136 131 143 121 121 158 167
Kaynak: www.tugem.gov.tr/tugemweb/gubre_uretim.html
Trkiyede gbre kullanm miktar yaklak 2 milyon ton BBMdir. Bu miktar son yllarda az ok sabitlenmi olup, lke ekonomisi ve tarmda ortaya kan deiimlere gre dalgalanmalar gstermektedir. Kullanmn %70ine yaknn azot ierikli gbreler oluturmaktadr. Potasyum ise gemite olduu gibi sadece sanayi bitkileri ve meyve sebze tarmnda kullanlmaktadr (izelge 2.45). 2000 ylnda gbre kullanm, 1999 ylna gre %9 orannda azalmtr. Buna gre, 1999 yl gbre kullanm 2204 bin tondan, 2000 ylnda 2089bin tona dmtr. 2000 yl gbre kullanm 2001 ylna gre %32 orannda azalm, kullanm 2089000 tondan 1670b,n tona dmtr. 2002 ylnda gbre kullanm %5 orannda artarak 1747000 tona, 2003 ylnda ise %18 orannda artarak 1970bin tona ulamtr. Trkiyede hektara ortalama gbre kullanm miktar 100 kg iken (izelge 2.46), Yunanistanda 170 kg, Almanyada 428 kg, ngilterede 368kg, Bulgaristanda ise173
36
kgdr. Trkiyede gbre kullanmnn dier lkelere gre dk olmasnn asl nedeni kimyasal gbrelerin hammaddesi olan amonyak ve fosfatlarn tamamnn ithal edilmesi ve bunun neticesinde fiyatlarn dolardaki ve d piyasadaki deimelerden dorudan etkilenmesinden kaynaklanyor olmasdr.
izelge 2.45. Trkiyede Yllar tibariyle Gbre Kullanm Azot Indeks Fosfor Indeks Potas Indeks T. saf madde 1199663 100 624818 100 63402 100 1887883 1103716 92 618168 99 47526 75 1769411 1206230 101 658085 105 63328 100 1927643 1335253 111 786979 126 87967 139 2207199 1006588 84 444347 71 56296 89 1507231 1053737 88 579613 93 67090 106 1700440 1147438 96 577957 93 73418 116 1798812 1166966 97 591829 95 66487 105 1825282 1394906 116 701983 112 88509 140 2185398 1485624 124 637924 102 80675 127 2204223 1378597 115 628776 101 82095 129 2089468 1132555 94 470258 75 67820 107 1670633 1199130 100 474418 76 73567 116 1747115 1340867 112 546145 87 83622 132 1970634 izelge 2.46. Hektara Atlan Gbre Miktar Gbrelenen Alan Toplam Gbre Oran (1000 Ha) Kullanm 17914 17511 18141 18494 17862 18027 18393 18472 18387 18177 18329 94 93 96 97 95 80 81 84 82 83 79 1887883 1769410 1927643 2207199 1507231 1700440 1798812 1825282 2185398 2204223 2089468 1670633 1747115 1970634 Indeks 100 94 102 117 80 90 95 97 116 117 111 88 93 104
1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003
Kaynak: www.tugem.gov.tr/tugemweb/gubre_tuketim.html
Ekilen Alan (1000 ha) 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 18868 18776 18811 18940 18641 18464 18635 18605 18751 18450 18207 18087 18123 -
Hektara Atlan 100 94 102 116 80 92 96 98 116 119 114 92 96 -
Kaynak: DE, Tarmsal Gstergeler, 1923-1998, 2000 yllar
Bu tketim deerlerine gre, lkede 1 hektar tarma elverili ekili alana den gbre miktar, dnya ortalamasnn ancak 2/3ne ularken; Hollandann 1/10nu, Macaristann 1/4, Yunanistann 1/2,6s dzeyinde kalmtr (elik, 2000) Baz nemli rnler iin hektara gbre kullanm: pamukta 289.6 kg azotlu, 88.3 kg fosforlu, 7.3 kg potasl; sanayi tipi domateste 209.3 kg azotlu, 89.3 kg fosforlu, 10.5 kg potasl; budayda 91.9 kg azotlu ve 72.6 kg fosforlu gbre eklindedir. 37
Tarmsal la
Trkiyede 1990-2003 yllar arasndaki tarmsal ila retim miktarlar izelge 2.47de grlmektedir. nsektisitin retimi 1990da 14285786 kg civarnda iken 1991 ylnda %37lik bir dle 9064829 kg dzeyine inmitir. Bu ani dn nedenleri ise ila retiminde kullanlan hammaddelerin ounun yurtdndan ithal edilmesi ve ithalat fiyatlarnda meydana gelen artlardr. Bunun yan sra 1991-1994 yllar arasnda insektisit kullanmn gerektirecek bcek salgnlarnn olmamas retimin dmesine neden olmutur. 1997 ylnda %3lk bir artla 14701777 seviyesine kan retim miktar, 1999 ylnda yaanan ekonomik krizin etkisi nedeniyle %33lk bir azalla 9515782 kg miktarna dmtr. Herbisit retimi ise 10 yllk srete ekonomik duruma, hastalk ve zararllarn artlarna bal olarak retim baz ini klar gstermekle birlikte, retimde 1993 ylnda %60lara varan artlar olmutur. 1990 ylnda 5670583 kg dzeyinde olan herbisit retimi 1993 ylndaki salgnndan dolay 9145150 kg seviyesine kmtr. 1998 ylnda %20lik bir azal gsteren retim, 2000 ylnda artarak %6lk bir azal gstermitir. Dier bir pestisit eidi olan fungisitlerin retimi ise 1990-1994 yllar arasnda sabit kalm, 1994 ylndan sonra alnan 5 Nisan karalarnn etkisiyle yaanan ekonomik krizden dolay %20lik bir azalla 3656429 kg seviyelerine dmtr. 1996 ylnda zararllarn ani art gstermeleri fungisit ihtiyacn artrmtr ve retim %133lk bir artla 10465157 kg seviyelerine kmtr. retimde 2000 ylna kadar azalmalar olmu ve 6000012 kg dzeyine inmitir.
izelge 2.47. Tarmsal la retimi Tarmsal la retimi (kg) Yllar 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 nsektisit 14285786 9064829 9678721 11189159 10109173 12937868 14039874 14701777 12694966 9515782 10107933 Indeks 100 63 68 78 71 91 98 103 89 67 71 Herbisid 5670538 6124647 4503097 9145150 6815631 7166663 6231332 6751163 4604116 5663221 5349782 Indeks 100 108 79 161 120 126 110 119 81 99.8 94 Fungisid 4494335 4606088 4701163 4671802 3656429 3749091 10465157 8514975 6247907 5449785 6000012 Indeks 100 102 105 104 81 83 233 189 139 121 134
Kaynak : DE, Tarmsal statistik Gstergeler, Ankara
Baz nemli rnler iin hektara tarmsal ila kullanm (etkili madde): pamukta 1.8 kg insektisit, 600 gr herbisit, 240 gr fungusit; sanayi tipi domateste 999 gr insektisit, 1.335 kg fungusit, 728 gr akarisit; budayda 595 gr herbisit, 78.3 gr fungusit eklindedir.
Kredi
Trkiyede tarmsal kredinin organizasyon yaps incelendiinde, bu yapnn iki nemli unsurunun olduu grlmektedir. Bir yanda T.C.Ziraat Bankas ve Tarm Kredi Kooperatifleri arlkl olmak zere organize olmu, kurumsal yapya sahip kredi
38
kaynaklar, dier yanda ise organize olmam daha ok ahslara dayal kaynaklar bulunmaktadr. Tarm kredileri 1982 ylndan bu yana dalgal bir seyir gstermitir. Reel tarmsal kredi kullanm en yksek deerine 2000 ylnda kmtr. Bu yl, 1982nin yaklak 3.3 katna karken, izleyen yllarda hemen hemen 1982deki dzeyine inmitir. Tarmsal kredi faizleri bitkisel ve hayvansal retim iin ayr faizler uygulanm olup, genel olarak hayvansal kredi faizi bitkisel retim kredi faizinden daha dk olarak gereklemitir (izelge 2.48). Tarmsal kredi faiz oranlar yllk enflasyon oranlarna bal olarak yksek grnmekle birlikte, mevduat faizlerinin olduka altndadr.
Reel Tarimsal Kredi (1987=100) 11319416 12680567 11253821 12068881 18124518 19203422 13900165 14045015 13413036 14755492 17457214 20275847 12464196 21443936 17234571 18528643 30267199 34195314 36648819 18667952 13308711 13150755 izelge 2.48. Trkiyede Tarmsal Kredi Bitkisel Hayvansal ndeks Faiz Orani Faiz Orani 100.00 20 20 112.02 20 20 99.42 32 32 106.62 32 32 160.12 32 22 169.65 32 22 122.80 41 32 124.08 47 39 118.50 47 39 130.36 47 39 154.22 47 39 179.12 47 39 110.11 47 39 189.44 47 39 152.26 47 43 163.69 60 51 267.39 68 57 302.09 65 54 323.77 48 48 164.92 94 94 117.57 68 68 116.18 52 52 Ortalama Tarimsal Kredi Faiz Orani 20 20 32 32 27 27 36 43 43 43 43 43 43 43 45 56 62 60 48 94 68 52
Yl 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003
Kaynak: Ziraat Bankas kaytlar, eitli yllar
Tarm Alet ve Makineleri

Bitkisel retimde bir baka girdi olan tarmsal mekanizasyon aralar; tarmsal retimde igc verimliliini artran, maliyetleri dren, modern retim teknolojilerinin kullanlmasn ve ilemlerin zamannda, isteklere uygun ekilde yaplmasn salayan, rn kalitesini ve verimini artran, nemli bir tarmsal retim girdisidir. izelge 2.49de Trkiyede yllar itibariyle baz tarmsal alet ve makine saylar verilmitir. Mekanizasyon aralarnn tarmsal retim girdileri ierisinde pahal olmas, reticinin satn alma gcnn azalmas, traktr ve bierdver kredilerine uygulanmakta olan faiz orannn dier tarmsal kredi faiz oranlarndan yksek olmas lkede mekanizasyon dzeyinin, mevcut retim sistemleri ve sosyo-ekonomik yapya gre belirli bir doyum noktasna ulam olmas, mekanizasyon aralar ile iletme
39
alanlarnn boyutlar arasnda uyumsuzluklarn bulunmas gibi nedenlerle tarm alet ve makine saylarndaki art hz yavalamtr.
izelge 2.49. Seilmi Tarmsal Mekanizasyon Aralarnn Varl
Traktr 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2003 692454 704376 725933 746283 757505 776863 807303 874995 902513 924471 940000 948416 997620 ndeks 100.0 101.72 104.83 107.77 109.39 112.19 116.59 126.36 130.34 133.51 135.75 136.96 144.41 Pulluk 645582 657690 689119 708455 724409 744986 775231 819362 849396 866322 875000 880778 930943 ndeks 100.0 101.9 106.7 109.7 112.2 115.4 120.1 126.9 131.6 134.2 135.5 136.4 144.2 Kltivatr 284677 283996 293206 307511 317099 329422 345520 369040 383488 395547 415000 405025 421455 ndeks 100.0 99.8 103.0 108.0 111.4 115.7 121.4 129.6 134.7 138.9 145.8 142.3 147.7
Kaynak: DE, Tarmsal statistik Gstergeler 1923-1998
Kalknma planlar; nceki yllarn yurtii, yurtd talebini gz nnde bulundurularak gelecek be yl iin uygulanacak programn hazrlanmasn iermektedir. Hazrlanan bu planlar sayesinde retim fazlasnn azalmas ve arz-talep dengesinin korunmas salanmaktadr.izelge 2.50de be yllk kalknma planlarnda hedeflenen Trkiyedeki traktr varl ve ayn dnemdeki yurt ii taleplerinin karlatrlmas verilmitir. Grld gibi 1., 2., 3. ve 6. BYKP da traktr retimi hedeflenen rakamlarn zerine kmasna ramen yurtii talebe karlk verememitir. 4. ve 7. BYKP dneminde retim ve yurtii talep hedeflenen rakamlarn altnda olup, bu talep fark ithalat ile yurtdndan karlanmtr. 5. BYKP dneminde ise yurtii talebin retimin altnda kald grlmektedir. Bu dnemde yurtii talebin beklenen seviyede gereklememesi, traktr reticisi firmalarn dk kapasiteli almalarna ve baz firmalarn retimlerini durdurmalarna neden olmutur (izelge 2.50).
izelge 2.50. BYKPlarnda Hedeflenen Traktr Varl ve Ayn Dnemdeki Yurt i Talep
1. BYKP Hedeflenen Traktr Says retilen Traktr Says Y.ii Talep Miktar 6000 9326 14690 2. BYKP 15600 17001 24141 3. BYKP 80880 89584 113427 4. BYKP 510210 370259 402000 5. BYKP 732010 710100 692454 6. BYKP 672845 725933 757505 7. BYKP 8. BYKP 985061 1064471 829015 924471 -
Kaynak : statistik Gstergeler 1923-2002 syf.181, DPT, Tarm Alet ve Makineleri malat Sanayi, 1-2-3-4-5-6-7-8. Be Yllk Kalknma Plan K Raporu, Yayn No: 2260, Ankara, 1991, s.27.
Tarm alet ve makineleri saysnn artmas, ncelikle sanayileme srecinin ve modern tarm tekniklerinin gelimesinin bir sonucudur. Bunun yansra, traktrn tarm d amalarla kullanlmas ve iftiler arasnda sosyal farkllama arac olarak grlmesi, ar talebe neden olmutur.izelge 2.51de Trkiye de 1000 haa den traktr saysnn artt grlmektedir. 1990 ylnda 1000 ha den traktr says yaklak 36 iken 2003 ylnda bu rakam 56 traktre ykselmektedir.
40
1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003
izelge 2.52. Trkiyede 1000 Ha Den Traktr Says Ekilen Alan Traktr Says 18868000 692454 18776000 704376 18811000 725933 18940000 746283 18641000 757505 18464000 776863 18635000 807303 18605000 874995 18751000 902513 18450000 924471 18207000 940000 18092000 948416 18123000 970083 17549000 997620
1000 Ha Den Traktr 36.70 37.51 38.59 39.40 40.64 42.07 43.32 47.03 48.13 50.11 51.63 52.42 53.53 56.85
Kaynak : statistik gstergeler 1923-2002 syf.181, DPT, Tarm Alet ve Makineleri malat Sanayi, Altnc Be Yllk Kalknma Plan K Raporu, Yayn No: 2260, Ankara, 1991, s.27.
Tarmsal Yap, retimin Gelecei ve Deerlendirilmesi Trk tarmnn yapsal problemlerinin temelinde yer alan geleneksel arazi kullanm ekli ve ada retim tekniklerinin kullanm biimi, yasal dzenlemeler ve ifti bilinlendirme almalaryla giderilmektedir. letiim olanaklarnn ve hznn artmas, yasal dzenlemelerin baarsn kolaylatrmaktadr. Tarm Havzalarnn oluturulmas, ihtisas iletmelerinin zendirilmesi, optimum lekli iletme byklne ulama abalar, yksek kaliteli tohumluk, fide ve fidan ihtiyacnn ncelikle yurt ii retimle karlanmas ve kullanmnn tevik edilmesi ve toplulatrma almalar bunu destekleyici niteliktedir. Ekolojik rnlere talebin artmas, hem iftlikten-sofraya gda zincirinin gda gvenliini salayacak mevzuat dzenlemelerini hzlandrm hem de iftilerin bu ynde retimlerini artrmtr. Ekolojik tarm, iyi tarm uygulamalar ve Europgap gelecein baskn ve yaygn retim teknikleri olarak grnmektedir. Et ve st rnlerinin kalite standartlarnn belirlenmesi ve bu standartlara uygun retiminin salanmas, hayvan sal ve refah iin gerekli mevzuat dzenlemeleri, gelecekte daha salkl et, st ve rnlerinin retilmesini salayacaktr. Kaynaklar
Akdeniz, R. C., 2001. Trkiye Karma Yem Sanayinin Durumu. Tarmsal Mekanizasyon 20. Ulusal Kongresi Harran niversitesi Ziraat Fakltesi Tarm Makinalar Blm (13-15 Eyll 2001), anlurfa, s:340-346. Anonim, 2001b. Gda Sanayii zel htisas Komisyonu Raporu, Yem Sanayii Alt Komisyon Raporu, K 647, http://ekutup.dpt.gov.tr/gida/oik647.pdf, Ankara. Anonim, 2003e, Trkiye Yem Sanayicileri Birlii Kaytlar. akmak, E. H. ve Akder, E. H. 2005. DT ve ABDeki Gelimeler Inda 21. Yzylda Trkiye Tarm, Yayn No: TUSAD-T/2005-06/397. DE, GTS Sonular, 1963 ve 2001, Ankara, 2003. DE, Tarmsal Gstergeler, 1923-1998, 2000 yllar
41
DE, Tarmsal statistik Gstergeler 1923-1998, Ankara DE, Tarmsal statistik Gstergeler 1923-2002, Ankara DE, Tarmsal Yap retim, Fiyat Deer. eitli Yllar. DE, Trkiye statistik Yll, eitli Yllar. DPT, 2001. Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan Suhavzalar, Kullanm Ve Ynetimi zel htisas Komisyonu Raporu Dpt: 2555 . ik: 571, Ankara 2001 DPT, 2000. Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan, Ankara DPT, K Raporu, DPT Yayn No: 2260, Ankara, 1991, s.27. DPT, Tarm Alet ve Makineleri malat Sanayi, 1-2-3-4-5-6-7-8. Be Yllk Kalknma Planlar DPT, Uzun Vadeli Strateji ve Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan 2001-2005 Erdodu, . H., 2002. Sektrmzn Gelecei...! Genel Sekreterin Kaleminden. Yem Magazin. Trkiye Yem Sanayicileri Birlii. Austos 2002. Say: 31, Ankara, s:7-14. FAO, Statistical Database, www.fao.org Haktanr, K., C. Cangir, . Arcak ve S. Arcak, 2000. Toprak Kaynaklar ve Kullanm. Trkiye Ziraat Mhendisligi V. Teknik Kongresi. TMMOB Ziraat Mhendisleri Odas. 17-19 Ocak 2000. Ankara.S: 203-229 Kanber, R., M.A. ullu, B. Kendirli Sulama, Drenaj ve Tuzluluk Karaku, ., 2001 2000 Yl Karma Yem retimi. Karma Yem Fabrikalarnn llere Gre ve Blgesel Dalm. www.aeri.org.tr/besi_sempozyumu/ulkukarakus.ppt Trkiye-Hollanda Besi ve St Hayvancl Sempozyumu. 11-12 Haziran 2001 Ankara. Olal, H., Duymaz, ., Tarmn Trk Ekonomisindeki Yeri ve Ekonomik Gelimeye Katks, zmir Ticaret Borsas Yaynlar No: 28, zmir, 1987 TKB, Koruma Kontrol Genel Mdrl Kaytlar, eitli Yllar TKB, retim statistikleri, http://www.tarim.gov.tr/ arayuz/9/icerik.asp?efl=sanal_kutuphane/ sanal_kutuphane.htm&curdir=\sanal_kutuphane&fl=../uretim/istatistikler/istatistikler.htm, 16.03.2005. Tekel Kaytlar, eitli Yllar TGEM, www.tugem.com, 10.03.2005 Trkiye Yem Sanayicileri Birlii Kaytlar. eitli Yllar TZOB. 2004. Ttn alma Grubu Raporu, http://www.tzob.org.tr/tzob/tzob_urun_ rapor/ rapor 2003_t%C3%BCt%C3%BCn.htm
Yavuz, F., C. R. Zulauf, Introducing A New Approach to Estimating Red Meat Production in Turkey, Turkish Journal of Veterinary and Animal Sciences, 2004/4.
www.tugem.gov.tr/tugemweb/gubre_tuketim.html, 10.03.2005 www.tugem.gov.tr/tugemweb/gubre_uretim.html, 10.03.2005 Ziraat Bankas Kaytlar, eitli yllar.
42
3.
Giri
Tarm Politikas
Prof. Dr. Fahri YAVUZ Atatrk niversitesi Ziraat Fakltesi Tarm Ekonomisi Blm Kreselleen dnyada piyasa ekonomisi, kabul gren ve yaygnlaan bir sistem olarak ortaya kmaktadr. Bu sistemde, hkmetlerin rol daralmakta ve sadece dzenleyici ve denetleyici olarak belirlenmektedir. Ancak, piyasa ekonomisinin zemedii konularda hkmetler, dzenleyicilik roln kullanarak mdahaleci olmaktadr. Ayrca, tarm sektrnn kendine has zelliklerinden dolay dier sektrlere gre dezavantajl olduu belirtilerek, zellikle gelimi lkeler bata olmak zere, her lkede bu sektre destek anlamnda mdahale edilmektedir. Tm dnyada olduu gibi Trkiyede de hkmetler politikalarn belirlerken, yesi olduu ve birtakm taahhtler altna girdii Dnya Bankas (IBRD), Uluslararas Para Fonu (IMF), Dnya Ticaret rgt (DT) ve Avrupa Birlii (AB) gibi uluslararas oluumlarn politikalar erevesinde faaliyetlerini yrtmek zorunda kalmaktadr. Trkiyede 2000li yllara kadar uygulanm tarmsal destekleme politikalar, destekleme almlar, girdi, rn ve kredi sbvansiyonlar ve tarm kesimine ynelik dier sbvansiyonlardr. Fiyat destei kapsamna alnan bitkisel rn says, 1970li yllarda 20 civarnda iken, 1980li yllarda piyasa ekonomisi politikalarnn etkisiyle giderek 10a dm, fakat 90l yllarda tekrar 20nin zerine kmtr (Yavuz, 2001). Girdi sbvansiyonlar gbre, tohumluk, yem, tarmsal ila, sulama, damzlk hayvan ve suni tohumlama srekli olmasa da uygulanmtr. rn baznda verilen st ve et tevik primi gibi sbvansiyonlar, hayvanclk sektrnde kesintili olarak uygulanmtr. Kredi sbvansiyonu ise genellikle girdi temininde kullandrlm ve piyasa artlarndan daha uygun koullarda salanmtr. Tm bu destekleme politikalarnn hem istenen dzeyde tarm sektrn baarya gtrememesi hem de bteye ar ykler getirmesi, uluslararas kurulularn da destei ile yeni destekleme politikalarna ve zellikle DGDye geii salamtr. Bu deiimde, Tarm Reformu Uygulama Projesi (ARIP) temel rol oynamtr. ARIP, Trkiyenin gndemine Dnya Bankas ile yaplan anlama erevesinde 2000 ylnda girmitir. Bte zerindeki basky azaltmak ve tarm sektrndeki bymeyi tevik etmek amacna ynelik tarm reformu ana unsur iermektedir. Bunlar: (1) Dorudan gelir destei, (2) Fiyat ve girdi desteklerinin aamal olarak kaldrlmas ve (3) Tarmdaki devlet iletmelerinin zelletirilerek tarm rnlerinin ilenmesi ve pazarlanmasnda hkmet mdahalesinin azaltlmasdr (IBRD, 2003). Bu erevede, fiyat, gbre ve kredi gibi desteklerin kaldrlarak DGDnin bu desteklerin yerine ikame edilmesi, retim fazlasnn olduu alanlardan alternatif retim sahalarna geiin desteklenmesi ve Tarm Sat Kooperatifleri Birliklerinin (TSKB) ye hizmetlerinin yeniden yaplandrlmas amalanmaktadr. Projenin 2004 ylnda yaplan orta dnem gzden geirme almalar sonucunda projeye yeni bileenler eklenmi ve 2006 yl sonuna kadar uzatlmasna karar verilmitir. Bugne kadar uygulanan tarm politikalar ile ilgili olarak aadaki deerlendirmeleri yapmak mmkndr (Yavuz, 2004; Hazine Mstearl, 2004):
43
Tarmsal destekleme politikalarnn kapsamna giren rnlerin seiminde ve destekleme yntemlerinde belli bir istikamette olmayan srekli deiimler olmutur. Destekleme kapsamna alnacak rnlerin seiminde hayvansal rnler aleyhine devaml bir dengesizlik olmutur. Bu dengesizlik, hayvanclk sektrnn toplam tarmsal retim deeri ierisindeki zaten az olan paynn daha da dmesinde etkili olmutur. Destekleme politikalarnn uygulanmasnda birden fazla kurumun sorumlu olmas ve bundan dolay kurumlar arasnda da uyumun salanamamas, ilgili politikalarn oluturulmas ve uygulanmasn olumsuz ynde etkilemitir. Destekleme politikalarnn oluturulmasnda ou zaman ani ve yeterince irdelenmeyen kararlarla hareket edilmi ve uygulamalarda pragmatik ve siyasi mdahaleler etkili olmutur. Desteklemelerin btedeki gerek yk effaf bir biimde ortaya koyulamam, ykn byk blm KTler ve Ziraat Bankasnn (ZB) zerinde grev zararlarna yol amtr. Tarmsal politikalarn hedef kitlesi olan iftilerin eitim seviyelerinin dkl, iyi rgtlenememeleri ve yal olmalar, tarm politikalarnn uygulanmasn gletirmitir. Tarm politikalarnn muhatab olan kesime ynelik bir kayt sistemi bulunmad iin, destekler araclar vastasyla yaplm, ancak dolayl desteklerin hedef kitleye ulamad grlmtr. Desteklerden arlkl olarak byk iftiler yararlanmtr. Dnya fiyatlar gzetilmeksizin aklanan yksek taban fiyatlar, desteklenen rn miktarnn artmasna ve dolaysyla stoklarn olumasna neden olmutur. Stoklarn ihra yoluyla eritilmesi ise grev zararlarn dourmutur. Fiyat yoluyla destekleme almlarnn iktisadi gstergeler yerine siyasi kayglarla belirlenmesi, retici gelirlerinde belirsizlik yaratarak istikrarszla yol am ve zaten dengesiz olan gelir dalmn daha da bozmutur. ABde dier destek biimleri ile birlikte uygulanan DGD, Trkiyede btn pazar destek aralarnn yerine rn cinsi ve miktaryla ilikilendirilden uygulamaya koyulmutur. Ttkiyedeki tarm politikalarnn uzun vadeli olmamas, reticilerin uzun dnemli ve kalc karar vermesini engellemektedir. zellikle hayvanclkta bu sorun daha belirgin olarak ortaya kmaktadr. Destekleme uygulamalarndan yararlanacak reticilerden her destek iin ayr ayr, yeniden ve gereinden fazla belgeler istenmesi, reticilerin bu desteklerden yararlanmasn gletirmektedir. Tarm politikalarnda ve zellikle destekleme politikalarnda ortaya km olan bu sorunlar, 2000li yllarn banda Tarm Reformu Uygulama Projesini (ARIP) dourmutur. ARIP projesinin yetersizlikleri, ABye uyum ve DT kurallar ise yeni bir araya ve sonu olarak Tarm eeve Kanunu ve Tarm Stratejisi 2006-2010un ortaya kmasna neden olmutur. Bu blmde gemiten gnmze tarm politikalar, tarm politikalarndaki deiim sreci, mevcut destekleme politikalar, ve nmzdeki be yldaki tarm politikalarnn geleceini ortaya koyan Tarm Strateji 2006-2010daki tarmsal destekleme prospekts verilecektir.
44
Trkiyede Tarm Politikalar
Osmanl Dnemi
Osmanllarda fethedilen araziler, mlk olarak datlm ve bu arazilerden r vergisi alndndan r Topraklar denilmitir (Yavuz, 2001). Yenik den lkelerin topraklar kendilerine braklm ve bu topraklardan hara alndndan, sz konusu topraklara da Hara Topraklar denilmitir. Fakat topraklarn byk bir ksmn oluturan ve plak mlkiyeti devlete ait olan, kullanma hakk komutanlara verilen bu topraklara ise Miri Topraklar denilmitir. Gelirlerine gre gruplara ayrlan bu topraklara Dirlik denmi ve Has, Zeamet ve Tmar snflarna ayrlmtr. Has, 100 bin akeden fazla geliri olan ve padiah ve vezirlere tahsis edilen ve miraslara verilmeyen arazilerdir. Zeamet, geliri 20-100 bin ake arasnda olan, babadan erkek evlada intikal eden, emir ve sancak beylerine verilrn arazilerdir. Tmar, geliri 2-20 bin ake arasnda olan, babadan erkek evlada geen ve sipahi beylerine verilen arazilerdir. Bu arazilerin gelirleri karlnda belli saylarda asker temin edilmesi Dirlik sahiplerinden istenmitir. Ekonomisi toprak ve tarmsal retime dayanan Osmanl mparatorluu'nda halkn ihtiyalar, ordunun ihtiyalar ve devletin gelirleri tarmsal retime ballk arz etmitir. Devletin en nemli gelir kayna olan tarmdan, eitli isimler altnda vergi alnmtr. Hububattan tahsil edilen r ve Salariye, ordunun sefer srasnda ihtiyacn karlamak zere alnan Nzl ve Srsat vergileri iftilerden alnan vergi trleri olmutur. Hububat ihracat yasaklanm ve blgeler arasnda tanmas sk kayt ve snrlandrmaya tabi tutulmutur. Ordunun, ehirlerin, kasabalarn ve bakentin gda maddeleri ihtiyacn karlamak, Osmanl mparatorluunun ekonomik politikasnda nemli bir yere sahip olmutur. Tarmsal rnlerin retildii blgelere civar ehir ve kasabalarn ihtiyalarn karlama sorumluluu verilmi, rn fazlas ise byk ehirlerin zellikle stanbulun ve ordunun ihtiyacn temin iin tketim merkezlerine gnderilmitir. rnlerin nakliyesi, nakliye iin izin alm tccarlara verilmi ve bunlarn faaliyetleri sk kontrol ve kayt altnda tutulmutur. Ayrca devlet memurlar araclyla ve hazinenin paras kullanlarak rn satn alnm ve bu rnleri acil durumlarda kullanlmak zere stanbulda Tersanei Amirede depolanmtr. Zahire Nezareti adnda 1793 ylnda kurulan rgt, ordunun ihtiyacn karlamak zere, kendilerine ayrcalk verilmi tekel niteliindeki araclarn yapt ii yklenmitir. Osmanl mparatorluunun tarm rnleri ile ilgili mdahalesi, sadece bu rnlerin tama ve ticareti zerinde olmamtr. Esas ama, gda maddeleri fiyatlarn belli bir seviyede tutarak devletten maa alan askeri personel ve memurlarn ikayetlerini ortadan kaldrmak olmutur. Bu amaca ulamak iin, bir taraftan retim merkezlerinde ilgili mlki amir veya komisyonlar tarafndan fiyatlar belirlenirken, dier taraftan tketim merkezlerinde de fiyat kontrolleri yaplmtr. Bu fiyat belirleme ve kontrolleri yapanlarn devlet memurlarndan olumas, daha sonra komisyonlara satc ve retici temsilcilerinin alnmasna ramen, uygulanan politikalarn asl amacnn fiyatlarn dk tutulmas olduunu ortaya koymutur. Bu fiyatlar kabullenmeyen retici ve satclar, rnleri depolayarak el altndan karaborsaya srmlerdir. Bu durumu nlemek iin komisyonlara tarafszlyla bilinen din adamlar katlmasna ramen anlama salanamamtr. Bu defa fiyatlar komisyonlar yerine, merkezi otoriteler tarafndan belirlenmeye balanmtr. Modern anlamda ilk tarm politikas, 19. yzyln balarnda Msrda Kavalal Mehmet Ali Paann tarma bir dizi mdahalesi eklinde ortaya kmtr. Baz kurum ve 45
kurululara ait arazilere el konulmu ve bunlarn tarma elverili olanlar iftilere datlarak bir toprak reformu gerekletirilmitir. Batda tekstil sektrnn gelitiini dikkate alarak, pamuk retimine nem vermitir. iftiler, ne ekecekleri konusunda serbest braklm fakat korunmas gereken rne yksek fiyat verilerek, belirlenen amalara ulalmak istenilmitir. Bu rnek istisna olarak kabul edilir ise, Osmanl mparatorluunun izledii tarm politikas, tarmsal rn reticilerini korumaktan ziyade, tketicilerin gda ihtiyacn dk fiyatlardan almasn garanti etmeyi amalad eklinde zetlenebilir. Bu dorultuda piyasaya yaplan mdahaleler, tavan veya narh fiyat eklindedir. Bu politikalarn en nemli amalar, ordunun ihtiyalarnn salanmas, devlete gelir temin edilmesi ve byk ehirlerin gda ihtiyalarnn karlanmas olmutur.
Cumhuriyet Dnemi
Cumhuriyet Dneminin lk Krk Yl (1923-1963) Cumhuriyet dneminin tarmla ilgili ilk nemli politikalar, 1925 ylnda Aar vergisinin kaldrlmas ve 1926 ylnda Medeni Kanunun kabul ile iftilerin toprak mlkiyeti hakknn resmen gerekletirilmesi olmutur. Bu iki politika da balangta iftiler iin yararl politikalar olarak kabul edilmitir. Fakat son yllarda Medeni Kanunun, miras yoluyla arazilerin paralanmasna ve dolaysyla kk ve ekonomik olmayan iletmelerin ortaya kmasna neden olmas sebebiyle mahsurlar ortaya kmtr. Yine cumhuriyetin ilk yllarnda tketicilere ucuz buday ve ekmek temin etmek ve dolaysyla buday fiyatlarnn ykselmesini engellemek iin ktisat Bakanl buday ithal etmitir. Tm dnyay olumsuz ynde etkileyen 1929 ylndaki ekonomik buhran, Trkiyeyi de olumsuz etkilemi ve bu ylda 12.8 kuru olan buday fiyat 1933 ylnda 4.3 kurua dmtr (ivi, 1997). Bu durum karsnda hkmet, zor durumda kalan iftileri korumak iin, 1932 ylnda 2056 sayl Buday Koruma Kanununu karmtr. Bir ay sonra 13204 sayl kararname ile Ziraat Bankasna, belirlenen yerlerde 5.5 kurutan buday satn alma yetkisini vermitir. Daha sonralar korunmaya, budayn yannda dier hububatlarn da alnmasyla bu yetki 1938 ylnda Toprak Mahsulleri Ofisine (TMO) verilmitir. kinci Dnya Savann etkilerinin olduu 1940l yllarda, sava artlarnn da etkisiyle tarmsal rn fiyatlar srekli ykselme gstermitir. Bu dnemde hkmetler, tarmsal rn fiyatlarn drmeye alm olduundan bu yllara narh uygulama yllar denilmitir. iftiyi Topraklandrma Kanunu 1945 ylnda 4753 say ile km ve bu kanunla vakf, zel idare ve belediyelere ait araziler ve 5 bin dnm geen zel mlk araziler kullanlarak topraksz iftilerin topraklandrlmas amalanmtr. Bu kanunla hazine arazileri datlm, fakat yan tedbirler alnamadndan yeterli baar salanamamtr. lk taban fiyat uygulamas 1947 ylnda toplam retimin %13 alnarak ttnde balamtr. Enflasyon sonucu dnya fiyatlarnn lke iindeki fiyatlarn altna dmesi nedeniyle, 1950li yllarda ihracatta tevik uygulamalar balamtr. Fiyat artlarnn hzland bu dnemde tketiciyi korumak amacyla hayvansal rnler, pirin, ekmek ve ya gibi tarmsal rn ve mamulleri fiyatlarna mdahale edilmitir. Planl dnemin balangc olan 1963 ylna gelinceye kadar, baz zel amalarla bir dizi tarmsal politikalar takip edilmitir (Yavuz, 2000). ekerpancar ve ay gibi rnlerin retiminin lkede yaygnlatrlmas ve bu rnlere ait sanayiinin kurulmas yoluyla ekonomiye katklarnn olmas amacyla, tarmsal destekleme ve fiyat politikalar takip edilmitir.
46
Gerek yatrma ynelik teknoloji ve gerekse zorunlu tketim rnlerini ithal etmek amacyla gerekli olan yabanc paray temin etmek iin, fndk, kuru zm, kuru incir ve zeytinya gibi rnler desteklenmeye balanmtr. Ayrca haha ve ttn gibi kendine has zellii olan rnlerin retiminin snrlanmas ve planlanmas ynnde politikalar takip edilmitir. Hayvanclk sektrne ynelik olarak EBK, YEMSAN ve TSEK srasyla 1952, 1956 ve 1963 yllarnda faaliyete gemi ve bu sektrn gelimesinde nemli bir fonksiyon yklenmilerdir. Planl Dnem (1963-2005) Birinci be yllk kalknma plannda (1963-1967), fiyatlara mdahale yerine retim girdilerinin desteklenmesi n plana kmtr (DPT, 1963). Bu planda tarmsal destekleme iin tarm sat kooperatiflerinin gelitirilecei, destekleme kapsamna sadece kooperatif yelerinin alnaca ve bu desteklemelerin ancak acil durumlarda bteden sbvansiyon verilmesi artyla yaplaca ifade edilmitir. kinci be yllk kalknma plannda (1968-1972), tarmn desteklenmesine ve tarmsal fiyat politikalarna daha az nem verildii grlmektedir (DPT, 1967). Bu plada, tarm sektrnn fiyat politikalaryla srekli desteklenmesinin, fiyatlarn ykselmesine, yapsal bozukluklarn meydana gelmesine ve kaynaklarn tahsisinde israflara neden olduu belirtilmitir. Bu nlemler, i ve d piyasada yeterli talebi olan rnlerin, gereksiz stoklara neden olmadan artrlmas, tarmsal destei zamanla azaltacak yapsal deimenin salanmas, fiyat d teviklerin ne karlmas ve buna gre rgtlenmenin yaplmas olarak sralanmtr. nc be yllk kalknma plannda (1973-1977), tarmsal destekleme kapsamna alnan rnlerde yksek fiyat politikasnn uygulanmas, i fiyatlarla dnya fiyatlar arasnda byk bir fark olumasna neden olmu ve bunun kapatlmas iin fon kurulmas nerilmitir (DPT, 1973). Bu dnem iinde, Toprak ve Tarm Reformu Kanunu 1973 tarih ve 1757 sayl kanunla karlm olup, iftiyi Topraklandrma Kanunu'ndan farkl olarak kamulatrlacak topraklar ilk srada yer alrken, bunu kullanlmayan hazine arazileri, mera, yaylak ve klaklar takip etmitir. Fakat reform Anayasa Mahkemesinin kamulatrmada emlak deerlerinin piyasa bedeli zerinden denmesi esasn getirmesi bu faaliyetleri nemli lde sekteye uramtr. Drdnc be yllk kalknma plannda (1979-1983), tarmsal retim hedeflerine ulamak iin dar ve orta gelirli reticilerin desteklenecei, destekleme fiyatlarnn rnn zelliine gre ekimden ve hasattan nce aklanaca, fiyat ve mdahale almlar yannda tarmsal eitim, rgtlenme ve ucuz girdi teminine de nem verilecei belirtilmitir (DPT, 1979). Tarmsal desteklemenin finansmannn, prensip olarak kurulmas ngrlen Tarm rnleri Destekleme Kurumu ve TMO tarafndan salanaca ve destekleme almlar yapan tm kurulularn finansman ihtiyacnn karlanmas asndan z kaynak artrmna gidilecei vurgulanmaktadr. Beinci be yllk kalknma plannda (1984-1989), tarmsal fiyat ve gelirlerde istikrar salamak, pazarlamay kolaylatrmak, mevcut arazinin zelliklerine, i ve d talebe uygun bir retim yapsyla verimlilii artrmaya yardmc olmak esas olarak kabul edilmitir (DPT, 1985). Tarmdaki gelir istikrarszlklarna kar rn sigortas almalarnn yaplaca vurgulanmtr. Bu dnem ierisinde, kamuoyunda 1973 ylnda karlan Toprak Reformu ve bu yasann yrrlkten kalkmas ile ilgili tartmalar devam ederken, 22.11.1984 tarih ve 3083 sayl Sulama Alanlarndaki Arazi Dzenlemesine Dair Tarm Reformu Kanunu karlarak ayn yl yrrle girmitir ve fakat sadece devlete sulamaya alan alanlarda geerli olmas nedeniyle uygulama snrl kalmtr. 47
Altnc be yllk kalknma plannda (1990-1994), beinci planda olduu gibi istikrar salayacak, pazarlamay kolaylatracak ve ekilen araziye, i ve d talebe uygun bir retim yapsyla, verimliliin artrlmas esastr denilmitir (DPT, 1990). Tarmsal desteklemenin kapsamnn, ekonomik ve sosyal kriterler dikkate alnarak tespit edilecei belirtilmitir. hra rnleri, enflasyon, fiyat dndaki desteklemeler ve Tarm Sat Kooperatifleri ile ilgili takip edilecek politikalar beinci plana ok benzerlik gstermitir. Yedinci be yllk kalknma plannda (1996-2000) Tarmsal Politikalar ile lgili Yapsal Deiim Projesi, sekizinci be yllk kalknma plannda (2001-2005) ise Genel Tarm Politikalar bal altnda tarm sektr ile ilgili ilkeler ve politikalar benzer bir ekilde ele alnmtr (DPT, 1996; DPT, 2001). Bu ilkeler ve politikalarda ABye uyum ve DT antlamalarnn getirdii ykmllkler vurgulanarak 2000 sonras tarm reformunun iaretleri verilmitir. Rekabeti bir tarm sektr meydana getirme, ifti kayt ve tarm bilgi sistemlerinin oluturulmas, tarm sigortas kanunun karlmas, krsal kalknma, tarm sanayi entegrasyonu, tarm sat kooperatifleri ve birliklerinin zerkletirilmesi, Tarm ereve Kanunun karlmas ve Tarm ve Kyileri Bakanlnn ve ilgili Kamu ktisadi Teebblerinin yeniden yaplandrlmas bu iki plan dnemine ait hedeflere dahil edilmitir. Planl dnemde uygulanan politikalar, hedefleri tutturma konusunda baarl olamamtr (izelge 3.1). zellikle tarm sektrnde hedeflenenlerin ok gerisinde kalnlmtr.
izelge 0.1. Planl dnemlerde GSMH byme oranlar (%, 1987 sabit fiyatlarla) Yllar 1963-1967 1968-1972 1973-1978 1979-1983 1983-1989 1990-1995 1996-2000 Ortalama GSMH Hedef Gerekleme 7,0 6.7 7,0 6.9 7,4 2.7 8,0 2.7 6,3 7.7 7,0 3.5 5,5 - 7,1 4.6 6,9 4.97 Tarm Hedef Gerekleme 4,2 3.2 4,1 3.1 3,7 2.2 5,3 0.3 3,1 1.0 4,1 1.6 2,9 - 3,7 1.7 4,0 1.9 Hedef 12,3 12,0 11,4 9,9 7,5 8,1 6 - 7,7 9,7 Sanayi Gerekleme 9.7 7.6 6.8 3.8 6.6 3.8 5.4 6.2
Kaynak: DPT, 1963-1996.
Trkiyede Tarm Politikas Reformu
Tarm Politikalarnda Deiim

Destekleme politikalarnn deiim srecinde bugne kadar etkili olmu ve bugnden sonra da etkili olacak ve olmas muhtemel dinamikleri iki balk altnda toplamak mmkndr (Yavuz ve ark., 2004). Bunlardan birincisi, Trkiyenin yesi olduu ve/veya bir ekilde ilikilerinin bulunduu uluslararas organizasyonlar, lke topluluklar ve lkelerden dolay ortaya kan bir takm ykmllk ve sorumluluklardr ki, bunlar d dinamiklerdir. kincisi ise, lkenin artlarndan ve ihtiyalarndan doan i dinamiklerdir.
D Etkenler
Dnya Ticaret rgt: Uluslararas ticareti serbestletirme amacndan hareket eden DT, ticaret politikalarn dorudan, lke ierisindeki destekleme politikalarn da dolayl yoldan ynlendirmektedir. DT, uygulanacak destekleme politikalarnn, 48
piyasa mekanizmasn en az dzeyde etkileyecek yapda olmas ynnde faaliyet gstermektedir. Avrupa Birlii: Trkiyenin yesi olmak iin aba gsterdii ve yelik iin uyum almalar yapt ABnin destekleme politikalar, ynlendirici olmaktadr. IMF ve Dnya Bankas: Makroekonomik dengelerin salanmas, girilen ekonomik darboazlardan klmas amacyla IMF ve IBRD, ekonominin yaplandrlmas ve finansman kayna salama konusunda lkelere yardmc olmaktadrlar. Bu uluslararas kurumlar ile yaplan anlamalar ve bunlara sunulan niyet mektuplar erevesinde tarmsal desteklerin ynlendirilmesi sz konusu olmaktadr.
Dinamikler
Desteklerin bteye yk: ARIP erevesinde destekleme politikalarnda meydana gelen deimelerin temel gerekelerinden biri, 2000li yllara gelinceye kadar destekeme almlar ve girdi sbvansiyonlarnn bteye nemli bir yk getirmesidir. D bor ve krediler: Mevcut d bor yk ve krediler, bte imkanlar asndan destekleme politikalar zerinde snrlayc bir etki yapmaktadr. Cari ilemler a: Bu ak dolayl olarak kredi almn ve bor ykn artrdndan destekleme politikalarn etkileyici bir rol oynamaktadr. Trkiye tarmnn problemleri: Tarmn problemleri, zaman zaman destekleme politikalarnn belirlenmesinde rol oynamsa da, bu faktrn etkisi istenen dzeyde olmamtr. Siyasi istikrarn etkileri: ki yl ncesine kadar olan siyasi istikrarszlk, uzun vadeli yaplanmalar yerine daha ok ksa vadeli destekleme politikalarn n plana karmtr.
Tarm Reformu Uygulama Projesi (ARIP)

ARIP, Dnya Bankasyla yaplan Ekonomik Reform Kredisi (Economic Reform Loan, ERL) anlamas sonucu ortaya kmtr. 2000 yl ilk aylarnda yaplan bu anlamann temelde be aya bulunmaktadr. Bunlar: (1) Daha sk mali politikay desteklemek iin yapsal mali reformlar gelitirimek, (2) Adil ve finansal olarak srdrlebilir sosyal gvenlik sistemini tesis etmek, (3) Finansman sektrnn gvenirliliini korumak, (4) Finansal araclarn (banka ve zel finans kurulular) etkinliini artrmak, (5) Tarmsal bymeyi ve tarmsal gelir oluturmay tevik etmek ve (6) Enerji ve altyap sektrlerinin kstlarn kaldrmak ve zelletirmeyi (POA, TPRA, THY, ERDEMR ve PETKM) hzlandrmaktr (IBRD, 2000). Bu alt unsurdan beincisi olan tarmsal bymeyi ve tarmsal gelir oluturmay tevik etmek ARIP projesinin balangcn oluturmaktadr. Tarmla ilgili reformun ilk aamasnn sinyalleri 7. ve 8. be yllk kalknma planlar yannda yukardaki anlama erevesinde verilmitir. Bu anlama erevesinde bte zerindeki basky azaltma ve tarm sektrndeki bymeyi tevik etme amacna ynelik tarm reformu ana unsurdan olumaktadr (IBRD, 2001). Bunlar: (1) Dorudan gelir destei, DGD, (2) Daha ok byk iletmelere kazan salayan fiyat ve kredi desteklerinin tedrici olarak kaldrlmas ve (3) Tarmdaki devlet iletmelerinin zelletirilerek, tarm rnlerinin ilenmesi ve pazarlanmasndaki hkmet mdahalesinin azaltlmasdr. Bu erevede ARIP, fiyat, gbre ve kredi gibi desteklerin kaldrlarak DGDnin bu desteklerin yerine ikame edilmesi, retim fazlasnn olduu alanlardan (ttn ve fndk) alternatif retim sahalarna geiin
49
desteklenmesi ve hkmet balantl tarm sat kooperatiflerinin yelerine hizmet etmede yeniden yaplandrlmas ve zelletirilmesini amalamaktadr. DGD ile ama, piyasaya mdahaleci olan ve nemli mali yk getiren desteklerin kaldrlarak, piyasaya mdahale etkisi en az olan, dnyada kabul gren ve ynelinen DGDnin be yllk bir dnem ierisinde uygulamaya sokulmasdr. Alternatif rn unsurundan ama, zellikle fiyat destekleriyle etkin olmayan retime kaym olan iftilerin piyasa sinyallerine gre daha etkin olacak retim alanlarna dnmesine yardmc olmaktr. Tarm sat kooperatiflerin yeniden yaplandrlmasyla ilgili ksmdaki ama ise, Haziran 2000de karlan kanunla zerkletirilen bu kooperatiflerinin kanun dorultusunda yaplanmas ynnde desteklenmesidir. Bu desteklemenin nemli bir ksm, idare maliyetlerini drmek iin yaplan iten karmalara finansal kaynak salanmasdr. ARIPdeki bu unsurlarn yol haritas da projede verilmitir. Buna gre, projenin ilk ylnda DGD uygulanmasna uygun arazi toplamnn %25ine, 2002de toplam iinde kaytl ifti saysnn %75ine ve proje sresi sonu olan 2005de ise %95ine ulalmas hedeflenmitir. rn dntrmede ise projede belirtilen dntrme artlarna uygun iftilerin %25ine ilk ylda, geri kalan %75ine ise ikinci ylda ayrlan yardmlarn salanmas amalanmaktadr. Kooperatiflerin, 2004 ylna kadar tamamen iftiler tarafndan sahip olunan ve iftiler iin alan kooperatifler olarak yeniden yaplanmasn tamamlam olmas beklenmektedir. Ayrca etkin olmayan kooperatiflerin faaliyetlerinin 2005 yl itibariyle durdurulmas hedeflenmitir.
Deiimin Etkileri
Belirtilen olumsuzluklarn giderilmesi amacyla tarm sektrnde geleneksel destekleme yntemleri yerine DGD, 2001-2005 dnemi iin uygulamaya sokulmutur. Geleneksel desteklerin kaldrlmas ile meydana gelen boluun DGD uygulamalar ile doldurulmas amalanmtr. Fiyat, girdi, kredi, desteklerinin kaldrlmas ile beraber DGD demelerinin toplam tarmsal destekler iindeki pay devaml artan bir seyir izlemitir (TKB, 2004i). izelge 2de 2000-2004 yllar arasnda tarm sektrne verilen desteklerin miktar genel balklar altnda verilmektedir. 2001 yl tarm sektrne verilen toplam destekler ierisinde DGDnin pay %7,6 iken 2003 ylnda %74ler seviyesine ykselmitir. 2004 ylnda ise bu orann %70 civarnda olmas beklenmektedir.
izelge 0.2. Yllar itibariyle toplam destekleme trlerinin dalm (milyon YTL) 2000 2001 2002 2003 2004 Destek Trleri TL % TL % TL % TL % TL % 1. Fiyat Destei 209 22,6 136 12,3 610 21,7 2. Girdi Destei 110 11,9 93 8,4 311 11,4 332 8,8 3. Hayvancl 12 1,3 42 3,8 69 2,5 125 4,6 200 5,3 Gelitirme 4. Tevik Primleri 12 1,3 12 1,1 18 0,6 5. Tazminatlar 29 3,1 27 2,4 40 1,4 6. Kredi Destei 351 37,9 336 30,4 100 2,6 7. Fark + Telafi 186 20,1 343 31,0 179 6,4 262 9,6 395 10,4 demeleri 8. T. Kooperatif Projeleri 18 1,9 33 3,0 22 0,8 20 0,7 89 2,4 9. Dorudan Gelir 84 7,6 1.877 66,7 2.010 73,7 2.668 70,5 Destei Genel Toplam (Trilyon 927 100 1.106 100 2.815 100 2.728 100 3.784 100 TL) Hazine Mstearl, 2004 Kaynak:
50
izelge 3.2den de grld gibi, fiyat destei, tevik primleri ve kredi destei 2003 ylndan sonra hemen hemen sfrlanmtr. Aslnda girdi destei de 2002 ylnda sfrlanm, fakat aslnda DGD eklinde verilen motorin destei, 2003 ve 2004 yllarnda girdi destei olarak yine gndeme gelmitir. Sonu olarak fiyat, girdi, telafi demeleri ve kredi destei yerini DGDye brakmtr. Dnya Bankasnn18 ubat 2005de yaynlanan geni raporunda projenin (ARIP) baarl bir ekilde uyguland, tarmsal destekler btesinde 5.4 milyar Dolardan 0.7 Dolara bir d salad, lke iindeki tarm rnleri fiyatlarnn uluslararas fiyatlara yaklat, Tarm Sat Kooperatiflerin devletle ilikileri azaltlarak sk bir bte denetimi saland, eker ve ttn piyasasndaki devlet iletmelerinin zelletirildii, DGDnin toplam tarm arazisinin % 80inde uyguland, ifti gelirinin % 8ini oluturduu ve nceki yllarda salanan destein %50sine denk geldii, ttn alanlarndaki dnmn tersine fndk alanlarnda ok yllk bitki olmas nedeniyle istenenin ok altnda bir skm olduu ifade edilmitir (IBRD, 2005). Destekleme Politikalar
Dorudan Gelir Destei

DGD, rn eidi ve retim miktarndan bamsz olarak tarmsal faaliyette bulunan iftiye yaplan sabit gelir destei olarak ifade edilebilir (Yavuz, 2003). Dnyann gndeminde yer alan bir politika olmasnn temel nedeni, piyasaya etkisinin en az olmas ve uluslararas ticaretin serbestlemesine katkda bulunmasdr. Trkiyedeki uygulama biimiyle nceki tarm destekleri yerine ikame edilen ve herhangi bir art koulmadan tamamen ilenen arazi bana verilen bir destek olduu gibi, AB ve ABDde birtakm artlara bal olarak ve belirlenen rnler iin uygulanan bir destek eklinde de olabilmektedir ve azalan desteklerin yerine bu politikann ikame edilmesi yannda retimin kontrol altna alnmas ve doal kaynaklar ve evrenin korunmas da amalanmaktadr. Hatta ABde yaplan son dzenlemelerle gda, hayvan ve bitki saln dikkate alan retim ekli DGD alabilmek iin zorunlu hale getirilmektedir. Halbuki Meksika, Romanya ve Trkiye gibi lkelerde ise ana amalarn yannda srasyla tarmsal yapnn iyiletirilip retimin artrlmas, girdi kullanmnn yaygnlatrlmas ve bte yklerinin azaltlmas hedef alnmtr. DGDnin amac, hedefleri ve uygulamalar Trkiyede DGD uygulamasna geilmesi ile, aadaki hedeflerin gereklemesi amalanmtr (TKB, 2004i). retim faktrleri iin gerekli finansmann dolayl yntemlerle deil, dorudan reticilere ulatrlmas, Gemite uygulanan tarmsal destekler gerek reticilere ulamadndan, bu desteklerin zamanla kaldrlmas ve lke ekonomisine getirdii ar finansman yknn azaltlmas, Devlet tarafndan salanan baz sbvansiyonlarn kaldrlmas srecinde, reticilerin bte olanaklar ile desteklenmesi ve desteklerin bte disiplini ierisine alnmas, Piyasalara mdahalelerin azaltlarak, fiyatlarn serbest piyasada olumasnn salanmas, lke genelinde retici kaytlarnn doru alnmas, elde edilen bu kaytlarn her yl gncelletirilerek salkl tarm politikalarnn oluturulmas ve Avrupa Birliine uyum iin gerekli zeminin hazrlamas,
51
Uygulamann effaf yrtlmesi ve seilen hedef kitleye bal olarak daha adaletli gelir dalmnn salanabilmesi. DGD kavram, Trkiyede ilk defa 1990l yllarn ikinci yarsnda VIII. Be Yllk Kalknma Plannda ve ARIP projesi erevesinde IMFye 1999 ve 2000 yllarnda verilen niyet mektuplarnda yer almtr. Bu yaklamlar neticesinde, DGD sistemi 2000 ylnda ilk nce pilot olarak 4 ilde, daha sonra 2001, 2002, 2003 ve 2004 yllarnda lke genelinde uygulanmtr. Bu uygulamalara ait sonular izelge 3.3de verilmitir.
izelge 3.3. DGD uygulamalarnn eitli alardan sonular Gstergeler 2001 2002 2003 2004 st Limit (Dekar) 200 500 500 500 Alt Limit (dekar) 5 1 0,1 0,1 denen (YTL/da) 10 13.5 16 16 Bavuru Sresi (ay) 3 2 4 3.5 Kayt Altna Alnan Bilgiler ifti + ifti + ifti + ifti + arazi + rn + arazi arazi arazi + tzel kiilik + ile baznda rn verim ve retim Veri Girii Off-line On-line On-line On-line ifti Says (milyon) 2.18 2.58 2.75 2.75 Kayt Edilen Alan (milyon da) 122 163 167 167 Desteklenen Alan (milyon da) 118 162 165 166 Desteklenen Miktar (Milyar YTL) 1.18 2.18 2.64 2.66
Kaynak: TKB, 2005a
DGDye gei yl olan 2001 ylndan bugne kadar KS byk bir gelime gstermitir. lk iki yla ait uygulamalarda sadece ifti ve arazi bilgileri, 2003 ylnda ise ifti, arazi ve rn bilgileri toplanmtr (TKB, 2004c). Bu veriler kullanlarak illere gre rn deseni elde edilmeye balanmtr. KS aracl ile ifti, ky, ile, il ve blgeler seviyesinde arazi, rn, mlkiyet durumu, kadastro durumu vb. bilgilere ulalmas mmkn olmutur.
Prim demeleri
Prim demeleri, pamuk, ayicei, zeytinya, soya ve kanolaya yaplmaktadr. 2004 ylnda, bu uygulamaya msr da dahil edilmitir. Bunlara ilave olarak st ve et tevik primleri de bu raporda prim demeleri bal altnda ele alnmtr. Prim demelerinin, retim miktar ve ekim alanlarnda istenen art salamad, buna karlk retim miktarnn belirli dzeyde tutulmasnda, retimin kayt altna alnmasnda ve reticilerin gelir seviyelerinin korunmasnda etkili olduu grlmektedir (TKB, 2004f). Prim demeleri incelendiinde iki husus ne kmaktadr. Birincisi, prim demelerinin giderek azalmas, ikincisi ise demelerin yla yaylarak gecikmeli denmesidir (Hazine Mstearl, 2004). Pamuk Pamuk fiyatlarnn buday fiyatlarna gre nemli lde dt, girdi fiyatlar karlatrldnda da birim pamuk miktar ile satn alnan girdi miktarnda nemli azalmalar olduu grlmektedir. te yandan Trkiye, pamuk kullanmnda yaklak %50 orannda da baml olduundan pamuk retiminin devamll iin prim demesi kanlmaz hale gelmitir. Bu nedenlerden dolay, reticinin eline gemesi gereken hedef fiyat ile dnya fiyatlarn yanstan zmir Ticaret Borsas Ege Standart 1 Pamuu arasndaki fiyat fark reticiye pirim olarak denmektedir.
52
Ayiei Son 24 yl dikkate alndnda, ayiei fiyatlarnn alternatif rn olan buday fiyatlarna gre nemli oranda geri kald, ayiei fiyatlar ile girdi fiyatlar karlatrldnda birim ayiei miktar ile satn alnan girdi miktarlarnda nemli dler yaand grlmektedir. Bu gelimeler reticileri ayiei retiminden vazgeirecek noktaya getirmitir. Trkiyenin yal tohumlar tketiminde nemli oranda da baml olmas ve bu nedenle ayiei retiminde an giderilmesi ve retimde devamllnn salanmas asndan prim demesi gerekli grlmektedir. Bu deerlendirmelere gre, reticinin eline gemesi gereken fiyat ile uluslararas borsa olarak kabul edilen Rotterdamda ayn dnemde oluan fiyat arasndaki farkn reticilere prim olarak denmesi esas kabul edilmitir. Soya fasulyesi Soya fasulyesi fiyatlar ile girdi fiyatlar karlatrldnda birim soya fasulyesi miktar ile satn alnan girdi miktarlarnda nemli dler yaand grlmektedir. Bu gelimeler reticileri soya retiminden vazgeirecek noktaya getirmitir. Yal tohumlar tketiminde ve yem sanayinde nemli oranda da baml olunduu gznne alndnda, soya retiminin artrlmas iin prim demesi zorunlu grlmektedir. Yaplan bu deerlendirmelere gre, reticinin eline gemesi gereken fiyat ile uluslararas borsalarda oluan fiyat arasndaki farkn reticilere prim olarak denmesi esas alnmtr. Kanola Trkiyede kanola prim demesi, reticinin eline gemesi gereken fiyat ile uluslararas borsalarda ayn dnemde oluan fiyat arasndaki farkn reticilere prim olarak denmesi biiminde uygulanmaktadr. Zeytinya Zeytinya reticisinin eline gemesi gereken fiyatn, d piyasa fiyat karlnn zerinde olmas hedeflenmektedir. Bu nedenle retici maliyetlerinin karlanmas, reticinin gelir dzeyinin korunabilmesi, gelecek dnemlerde de zeytinya retiminin tevik edilebilmesi, zeytinya retiminin ve zeytinliklerin kayt altna alnabilmesi ve sanayiciye d piyasa fiyat dzeyinden hammadde temin edilebilmesi iin prim verilmesi karara balanmtr. St tevik primi St tevik primi, ift cidarl kazana ve pastrizatr veya UHT sistemine sahip st rnleri imal eden st ileme tesislerine st satan reticilere beher litre st iin her yl Para ve Kredi Kurulu tarafndan belirlenen miktarda denen miktardr (TKB, 2004g). Trkiyede hayvancln lokomotifi olan st retiminin teviki, st reticisinin gelir seviyesinin ykseltilmesi, retilen i stn modern tesislerde pastrize ve/veya sterilize (UHT) edilerek hijyenik imalat yapan iletmelere aknn salanmas, kullanlan teknolojinin yurt apnda iyiletirilmesi ve sonu olarak halkn daha kaliteli, hijyenik st mamulleri tketmesini salamak amacyla 1987 ylnda balayan st tevik primi uygulamas halen devam etmektedir. Kltr rk hayvancln gelitirilmesi amacyla soy kt uygulamas balatlm olup, soy ktne kaytl olmayanlara st tevik primi 20 bin TL denirken, soy ktne kaytl hayvanlar olan reticilere 40 bin TL denerek soy ktne kayt cazip hale getirilmitir. Trakya blgesinde Hastalktan Ari Salk Sertifikas alan iletmelerden elde edilen beher litre st iin ayrca %50 orannda ilave st tevik primi denmektedir. 53
St ileyen tesislere Bakanlka st tevik kod numaras verilmekte olup, bu tesislerin says st tevik priminin ilk balad yllarda 1357 adet ve kurulu kapasitesi yaklak 6 milyon ton/yl iken 2003 ylnda iletme says 1160a dm, ancak kapasite yaklak 8 milyon ton/yla ykselmitir. Et tevik primi Mays 1990da balam olan ilk et tevik primi uygulamasna Ocak 1995te son verilmitir. Son yllarda yem fiyatlarnn et retim maliyetlerine gre yksek olmas, et alm fiyatlarnn dk kalmas, kredi faizlerinin ykseklii, hayvan pazarlar ile kombina ve mezbahalar ruhsatlandrma ile etkinliinin tam olarak kazandrlamamas ve en nemlisi kaak hayvan ve et girilerinin etkin olarak nlenememesi besicilik yapan yetitiricileri zor durumda brakmtr. Tm bu nedenlerden dolay et tevik primi tekrar 2004 ylnn ikinci yarsnda gndeme gelmitir (TKB, 2004e). Bakanlk tarafndan ruhsatlandrlan kombina ve mezbahalarda kesimin tevik edilmesi ve buralarda kesilen hayvan saylarnn artrlmas ile salkl ve gvenilir rnler elde edilmesini amalayan 2004/21 sayl Hayvancln Desteklenmesi Hakknda Bakanlar Kurulu Kararnda Deiiklik Yaplmasna Dair Karara ait Uygulama Teblii yaynlanmtr. Et tevik primi demesi, bakanlktan ruhsatl kombina veya mezbahalarda kesilen bykba sr cinsi erkek hayvanlarn yetitiricilerine karkas kilogram zerinden yaplmaktadr.Tevik Primi, tosun, dana, boa gibi 190 kg karkas arl zerindeki sr cinsi erkek hayvan yetitiricilerine verilmekte olup manda yetitiricileri bu primden yararlandrlmamaktadr. Bu uygulama srasnda aadaki problemlerle karlalmtr. Bakanln ruhsat verdii kombina veya mezbahalarn kapasitelerinin zerinde kesim yapmas, Tanmlanan ve veri tabanna aktarlan hayvanlarn mkerrer kesilerek prim talep edilmesi, Satn alnan hayvanlarn, bu ile itigal eden kiilerce kendi iletmelerine aktarlarak tevik priminden emeksiz kazan salamalar, letmelerin bulunduu yerden farkl bir yerde bulunan muhtarlk veya belediyeden alnan mene ahadetnamesi ile hayvanlarn kesime getirilmesi, Standartlar ile Teblide ad geen karkas tanmnn farkl olmas nedeniyle, bbrek ve bbrek yalarnn da demeye esas kilograma dahil edilmesi.
Prim demeleri ve DT kararlar

Tm tevik primleriyle ilgili en nemli problem, bu politikalarn zellikle Cenevrede yaynlanan DT Genel Konsey Taslak Karar sonularyla uyumlu olmasdr. destekler ad altnda yer alan krmz kutu tedbirleri arasnda bulunan girdi destekleri, fiyat yolu ile desteklemeler ve primler, toplam destekleme btesinin ierisinde kk bir paya sahiptir. Krmz kutu tedbirleri iin ngrlen %10luk istisna dikkate alndnda bugn iin ek bir ykmllk altna girilmesi olas grlmemektedir. Ancak, Asgari Destek (de minimis) istisnasnn %10un altna ekilmesi halinde prim destei verilen rnlerde sorunlarla karlalmas olasdr (Yavuz ve ark., 2004).
Alternatif rn Destei
ARIP erevesinde, retim fazlal olan rnlerin yerine alan daraltlarak kazanlan arazilerde ithalat yoluyla karlanan rnlerin yetitirilmesi planlanmtr (TKB, 2004b). Fndk ve ttn retimi her geen yl artarak devam etmitir. Alternatif rn
54
Projesi devlet hazinesine yk haline gelen rnlerin retim alanlarn daraltarak yeni rn desenleri oluturmay hedeflemektedir. ARIP kapsamnda 2001 yl Kasm aynda uygulanmaya balanm olan bu proje, 2006 yl sonuna kadar devam edecektir. Fndkta alternatif rn projesi Trkiyenin fndk ihracat ve i tketimi ylda 450 bin ton civarnda kabuklu fnda edeerdir. Yllk ortalama retim 550 bin ton civarnda olduundan, her yl 100 bin ton civarnda retim fazlas bulunmaktadr. Bu retim fazlalnn gelecek yllarda ihra ansnn olmamas nedeniyle yala ayrlmas ya da ekonomik deeri olmayan amalarla kullanlmas, her yl bteye byk yk getirmitir. Bu amala, Karadeniz blgesinde 16 bin hektarlk dz alanda yetien 28 bin ton fndn yerine alternatif rn yetitirilmesi hedeflenmitir. Alternatif rn Projesinden yararlanan reticilerin gelir kayplarnn nlenmesi amacyla dekara 65 dolar skm, 135 dolar girdi-bakmhasat demesi olmak zere toplam 200 dolar denmesi planlanmtr. Bu projenin uygulanmas srasnda karlalan nemli zorluklar, aadaki gibi sralanabilir. Fndk bahesinin bulunduu ilin dnda yaayan ailelerin fazla olmas, Fndk yetitiriciliinin kolay olmas ve reticinin fazla zaman ayrmamas, Fndk retim alanlarnn bir ksmnn kadastro gemeyen alanlarda veya orman ve orman vasfn yitirmi (2b) alanlar iinde olmas, dolaysyla reticilerin elindeki fndk bahesini kaybetme endiesi tamas, zellikle sivil ifti rgtleri nderliinde gei rnlerinin fndk kadar gelir getirmeyecei ve yeni rnlerin fndk gibi pazarlanamayaca ynnde blgesel diren gruplarnn olmas, ARIP kapsamnda yrtlmekte olan Kamuoyu Bilgilendirme Kampanyasnn ge kalmas, Ttnde alternatif rn projesi Bu projenin amac, retim fazlal olan ve bteye byk yk getiren ttn retim alanlarnn azaltlmas ve azaltlma nedeniyle kazanlan bu tarm alanlarnda, retim a olan rnlerin yaygnlatrlmasdr. Bu amala, Dou ve Gney Dou Anadolu Blgelerinde ttn retimi yaplan toplam 36 bin hektar alann 9 bin hektarlk alannda retilen 8,1 bin ton ttnn yerine alternatif rn yetitirilmesi hedeflenmitir. Alternatif rn Projesinden yararlanan reticilerin gelir kayplarnn nlenmesi amacyla girdi-bakm-hasat masraf olarak dekara 80 dolar denmektedir. Ttn retiminden vazgeilerek, kazanlan alanlara alternatif olabilecek rnler olarak buday, ayiei, kanola, kuru fasulye, nohut, krmz mercimek, pamuk, fi, korunga, ba, meyve, sebze, sera, aromatik ve tbbi bitkiler nerilmektedir. Projenin uygulamasnda karlalan nemli zorluklar aadaki gibi sralanabilir. Kota sahibi olan reticilerin byk bir ksmnn arazisinin olmamas, Ttn yetitiriciliinin emek youn bir i olmas nedeniyle blgede yaanan isizlik sorununa bir derece zm getirmi olmas, Blgede ttnn uzun yllar yetitirilmesinden dolay reticilerin yetitiriciliini bilmedikleri rnlere ynelmek istememesi, Tekel'in reticilere 2003 yl banda 100 Milyon TL nakit avans demesi, Alternatif rn Projesi bavurusunun DGD bavurusu ile ayn dneme gelmesi,
55
reticilere tevik ve rnek olabilecek nder iftilere yaptrlacak olan alternatif rn yetitiriciliinin gsterildii demonstrasyon almalarnn halen tamamlanmam olmas, reticilerin, u anda ttn retiminden kendiliinden vazgemesi halinde dahi ilerde devletin destek salayaca beklentisi sebebiyle kotalarn kaybetme endieleri tamas, reticilerin, yetitirecekleri alternatif rnleri pazarlama endiesi tamas, Hibe demesinin tek yl olmas ve reticilerin sonraki yllar iin endie tamas, 2002 yl hibe demelerinin gecikmesi ile reticilerin gveninin sarslmas, eker pancarnda alternatif rn projesi
Bakanlk ile Ticaret ve Sanayi Bakanl arasnda eker Pancar Kotalar ve Telafi Edici deme Uygulama Protokol 01.04.2003 tarihinde imzalanmtr. Trkiye eker Fabrikalar A.. tarafndan 2003/2004 pazarlama ylnda, eker Kurumu tarafndan tahsis edilen A ekeri kotas ve irket stoklar dikkate alnarak 10,3 milyon ton pancar kotas datlmtr. Datlan bu miktar 2002 rn ylnda satn alnan 12,123 milyon ton pancara gre lke genelinde %15 orannda daralmay ifade etmektedir. Sz konusu uygulama ile 2003 yl eker pancar retimi kotalarnn daraltlmasyla oluacak alanlarda reticilerin alternatif rn olarak msr ekimi yapmalar halinde dekara 132 milyon TL, ayiei ekimi yapmalar halinde 126 milyon TL, soya fasulyesi ekimi yapmalar halinde 116 milyon TL ve yem bitkisi ekimi yapmalar halinde 94 milyon TL deme yaplmas ngrlmtr. l ekerpancar Komisyonu kararlar ile yaklak 6 bin ifti ailesinin 13 bin dekar msr, 15 bin dekar yalk ayiei, 3 dekar soya fasulyesi ve 8 bin dekar yem bitkileri olmak zere toplam yaklak 36 bin dekar daralan kota alannda telafi edici demeye esas ekilileri olduu tespit edilmitir. 2004 yl mali btesinden bu iftilere toplam 4,5 trilyon TL retici hesaplarna aktarlmak suretiyle 31.05.2004 tarihinden itibaren deme yaplmtr.
Hayvanclk ve Yem Bitkileri Destekleri

Hayvancln gelitirilmesi ve hayvansal retimin artrlmas amacyla, nitelikli kaba yem ann kapatlmas iin yem bitkileri retiminin tevik edilmesi, genetik slah daha etkili ve yaygn hale getirmek iin suni tohumlama ile soy kt kaytlar tutulmas ve belgeli damzlk kullanmnn tevik edilmesi gibi hususlardan oluan Hayvancln Desteklenmesi Hakknda Bakanlar Kurulu Karar, 2000-2004 yllarn kapsamaktadr (TKB, 2004a). Benzer bakanlar kurulu kararyla 2005 ylnda hayvanclk daha fazla kaynakla desteklenmeye devam edilecektir. lgili evrak ve belgelerini tarm il ve ile mdrlklerine veren iftilere ektikleri yem bitkileri iin nakliye, ila ve gbre bedelleri hari olmak artyla ok yllk yem bitkisi ekenlere uygun grlen masraflarn %35i, ekili alanlar ile uyumlu alet ve makine alm giderlerinin % 30u, tek yllk yem bitkisi ekimi yapanlarn uygun grlen iletme giderlerinin ve ekili alanlar ile uyumlu alet ve makine alm giderlerinin %20si orannda destekleme demesi yaplmaktadr. Bakanlk ve yetkili Bakanlk kurumlarnca sertifika verilmi, 15-27 aylk yalarda ve en az 3 aylk, ayn boa ile tohumlanm ve gebe kalm dve satn alan ahslara 3 ay iinde ilgili makamlara bavurmas kouluyla bir kereye mahsus olmak zere saf rk sertifikal dvelere 200 Milyon TL./ba, damzlk sertifikal dvelere de 400 Milyon TL/ba destekleme demesi yaplmaktadr.
56
Hayvanna yetkili veteriner hekim ve tzel kiilerce suni tohumlama yaptrarak suni tohumlama belgesini alan kiilerin mracaatlarnda her hayvana bir kez olmak artyla 7.5-15 Milyon TL suni tohumlama destek demesi yaplmaktadr. n soykt ve soyktne kaytl hayvanlarna ayn rk boadan suni tohumlama yaptrarak buza alan yetitiricilere her buza iin bir kez olmak zere, 30-60 Milyon TL/buza destek demesi yaplmaktadr. Kalknmada ncelikli illerde suni tohumlama ekibi kuran gerek ve tzel kiilere 2.250 milyon TL, dier illerde ekip kuranlara ise 1.125 milyon TL destekleme primi demesi yaplmaktadr. Bakanlka retim izni verilmi iletmelerden o yla ait retim sezonu boyunca ana ar satn alarak kullanan reticilere, ana ar bana 5 milyon TL, desteklemeden yaralanacak arclarn Ar Yetitiricilii Birlii yesi olmas halinde ise, ana ar bana 10 milyon TL dorudan destek demesi yaplmaktadr. Bu desteklemelerle ilgili harcamalar izelge 3.4de verilmitir. Bakanlk tarafndan onaylanan hak edilere gre, T.C. Ziraat Bankas tarafndan Hazine Mstearlna intikal ettirilen listeler uyarnca, bankaya kaynak aktarlmakta ve demeler banka tarafndan hak sahiplerine ulatrlmaktadr.
izelge 3.4. Hayvanclk desteklemeleri kapsamnda yaplan demeler (1000 YTL) 2005* Hayvanclk demeleri 2000 2001 2002 2003 2004 5.000 Gebe Dve 183 2.222 2.865 2.428 3.135 145.512 Yem 11.669 35.329 35.574 61.796 51.945 36.000 Suni Tohumlama 145 1.073 1.280 2.064 3.923 Sr Ve Manda 2.829 29.322 0 0 84.675 St 17.546 38.192 57.487 34.000 Buza 365 3.326 11.935 Ar 108 801 19.000 Balk 799 5.753 70.800 Hastalktan Ari St Hayv. 6 58 Telef Olan Hayvan Tazm. 662 75.000 Et 69.029 34.323 Dier 516.245 Toplam 11.997 41.453 86.587 103.578 196.119
Kaynak: Hazine Mstearl, 2004; TKB, 2005b *ngrlen miktar
ABye Uyum Srecinde Tarm Politikalar
Destekleme fonunun oluumu

AB fonlarn ynetmek zere sistemin omurgasn oluturan Ulusal Fonun idari ve teknik rgtlenmesi Hazine mstearl bnyesinde tamamlanarak, 7 Nisan 2003 tarihinde AB Komisyonuna akreditasyon bavurusu yaplm ve 8 Ekim 2003 tarihi itibariyle akredite edilmitir (Yavuz, 2004). Bylece 2006 ylna kadar toplam 1 Milyar Euro tutarndaki fonlarn Trkiyeye aktarlmasnn n almtr. ABye aday olan Trkiye iin, tam ye olunduunda FEOGAya devredilmek zere byle bir Ulusal Fonun kurulmas, OTPye uyum asndan da uygun olmutur. Zaten aday lkelerin uyumu asndan bu yaplanma ngrlmektedir. Trkiyede tarmsal destekleme politikalarnn hatta tarma ynelik yapsal ve kalknma politikalarnn finansmannn tek elden yrtlmesi iin Ulusal Fon
57
oluturulmas, hem ABye uyum asndan hem de tarm politikalarna harcanacak bte kaynaklarnn disipline edilmesi ve etkin kullanm asndan gerekli olmutur.
Destekleme fonunun kaynaklar

ABye uyum erevesinde byle bir fonun kaynaklarnn, ABnin bte kaynaklar eklinde olmas gerekir. Trkiyenin ABye girmesi durumunda bu kaynaklar yoluyla AB btesine kaynak aktarm yaplacandan, fonun kaynaklarnn da ABdeki gibi dzenlenmesi, ABne uyum asndan da Trkiye iin nemli bir adm olacaktr. Bu kaynaklar, (1) Gmrk vergileri, (2) Tarm rnleri ithalatndan alnan vergiler, (3) eker ve glikoz vergileri, (4) Katma deer vergisi ve (5) Gayri Safi Milli Hasla katksdr (Yazgan, 2003).
Destekleme fonunun harcamalar

Harcama kalemlerinin, Trkiye tarm sektrnn problemlerindeki farkllklardan dolay, AB ile ayn olmas beklenemez. Fakat destekleme politikalarnn ABde olduu gibi nemli bir yer tutaca kanlmazdr. Bu desteklerin miktar ve dalmnn, tarm sektrnn problemleri ve ihtiyalar dikkate alnarak belirlenmesi gerekir. Gelimi lkelerdeki eilimler ve DT antlamalar dorultusunda desteklemelerin nemli bir ksmn piyasaya mdahaleci olmayan DGD eklindeki destekler olmas gerekmektedir. Bunun yannda ABde olduu gibi iftiye piyasa garantisi salayan fakat piyasaya fazla mdahaleci olmayacak hedef fiyat ve fark demesi gibi politika aralar da kullanlmaldr. Trkiye tarmnn verimlilik, ekonomik olmayan iletme byklkleri, krsal alanda alan igc fazlal, iftilerin yeterince rgtlenememesi ve blgeler aras dengesizlikler gibi nemli yapsal problemlerinin zmne de kaynak ayrlmas zorunlu olacaktr. AB btesinden bu alanlara kaynak aktarm hzl bir ekilde artmaktadr. Trkiyede de bu ynde kaynaklarn artrlmas, AB politikalarna uyum asndan paralellik gstermektedir.
Destekleme politikalarnn karar mekanizmalar

Destekleme ile ilgili karar mekanizmalar, tamamen Tarm Bakanl ierisinde ABdeki deme Kurumlarna benzer bir ekilde oluturulmal ve gerekirse ilgili bakanlk ve kurumlarn bilgisine bavurulmaldr. AB yesi lkelerdeki deme kurumlar, bu lkelerdeki tarm bakanl bnyesinde grev yapan ve AB kurallarna gre belirlenmi kurululardr. deme kurumlarnn ana grevi, ye lkelerde OTPnin yrtlmesi iin ayrlan finansmann kullanlmasn salamaktr. FEOGA Garanti Blmnden yaplan OTP harcamalar kullanclara bu kurumlar yoluyla denmektedir. deme kurumlar temel olarak, sz konusu deme yaplmadan nce demeye konu olacak faaliyetlerin Topluluk kurallarna uygunluunu, demelerin doru olarak yaplp, muhasebe kaytlarna tam olarak geirildiini ve gerekli belgelerin zamannda ve AB normlarna uygun bir ekilde teslim edildiini kontrol eder.
Destekleme politikalarnn uygulama birimleri

ABde her lkenin destekleme birimleri, kendi sorumluluk alanlarna den faaliyetleri AB btesi kaynaklarndan yararlanarak deme Kurumu araclyla yrtmektedir. Trkiyede daha nceleri destekleme politikalarn yrten TMO, TKK, TCZB ve TSKB gibi kurumlar, zerinde allan Tarm Yasasnn ngrd erevede yeniden yaplandrlarak bu ama dorultusunda faaliyetlerini srdrebilirler (Yavuz, 2004). Buna alternatif olarak, rnein fiyat destei ABDdeki rn Kredi irketi (CCC) 58
eklinde TMOnun yaplanmas salanarak, dorudan gelir destei demeleri Ziraat Bankas ile birlikte dier bankalarn birimleri tarafndan daha etkin ve rekabeti ortamda yrtlebilir. DT Kurallarna Uyum Asndan Tarm Politikalar DT mzakerelerine zemin oluturacak ve genel tavizleri ierecek bir ereve metin 30 Temmuz 2004 tarihinde DT Genel Konseyi toplantsnda kabul edilmitir. Bundan sonra, ayrntl nihai anlama metninin hazrlanmas ve 2005 ylnda Hong Kongda dzenlenecek DT Bakanlar Toplantsnda kabul edildikten sonra yrrle konulmas ngrlmektedir. Kabul edilen metin, uluslararas ticaretin daha fazla serbestletirilmesi iin temel bir yapy oluturmaktadr. Bu yapnn temel talar yle tespit edilmitir: Serbest ticareti bozucu nitelikteki tarmsal desteklerin azaltlmas, Ticarette haksz rekabete neden olan ihracat teviklerinin, belirlenecek bir sre sonunda kaldrlmas, pazarlarn korunmasna ynelik gmrk vergilerinin azaltlmas. Gelime Yolundaki lkelere (GY), bu serbestleme tedbirlerini daha az oranda ve daha fazla srede yapma ayrcal tannm, ok Az Gelimi lkeler grubunda yer alan yaklak 50 yoksul lke bu tedbirlerden muaf tutulmutur. Trkiye, DT snflamasnda GYler grubunda yer almaktadr. Bu nedenle GYlere tannan ayrcalklardan yararlanacaktr. Bu arada Gelimi lkelerin (G) ihracat sbvansiyonlarn azaltmalar, gmrk vergilerini indirmeleri ve i desteklerini ksmalar sonucunda, tarm rnlerinin d pazarlardaki rekabeti asndan baz kazanmlar da elde edilebilecektir. Muhtemel ykmllkler ve kazanmlar ile mzakerelerde izlenmesi gereken tutum i destekler, pazara giri ve ihracat tevikleri balklar altnda deerlendirilmitir (TKB, 2004d).
destekler
Krmz Kutu: Tarmsal destekleme politikas, 2000 ylnda balatlan reform paralelinde daha ok DGDye kaydrlmtr. Dolaysyla i destekler altnda yer alan krmz kutu tedbirleri arasnda bulunan girdi destekleri, fiyat yolu ile desteklemeler ve primler, toplam destekleme btesinin ierisinde ok az bir pay igal etmektedir. Krmz kutu tedbirleri iin ngrlen %10luk istisna dikkate alndnda Trkiyenin bugn iin bir ek ykmllk altna girmesi sz konusu deildir. Ancak, asgari destek (de minimis) istisnasnn %10un altna ekilmesi halinde prim destei verilen pamuk, ayiei, soya fasulyesi gibi rnlerde sorun yaanmas muhtemeldir. Mavi Kutu: Mavi kutu tedbirleri altnda fndk ve ttnde uygulanmakta olan alan daraltmas ve ay budama tazminatlar yer almaktadr. Bu tedbirler retim ya da verimle balantl olmayp, alan ve kalite kriterlerine dayanmaktadr. Kabul edilen ereve metinde mavi kutu tedbirleri iin mzakerelerde tarihsel bir sre tespit edilerek, bu desteklerin toplam tarmsal retim deerinin % 5ini gemeyecek ekilde azaltlmas ngrlmektedir. Trkiyenin u an bu kutuya giren destekleme tedbirlerinin parasal deerinin ok dk olmas nedeniyle, kararlarn, bu desteklemeleri olumsuz etkileyecek bir ykmlle neden olmas beklenmemektedir. Ancak eer Trkiye Fark deme sistemini nmzdeki yllarda uygulamaya koyarsa en yksek destek deerinin %10un altna ekilmesi dnlen bu uygulamay kstlayabilir.
59
Yeil Kutu Tedbirleri: Yeil kutu tedbirleri ierisinde yer alan bata DGD olmak zere, krsal kalknma, gda gvencesi, alt yap yatrmlar, genel hizmetler gibi desteklerin, bugn olduu gibi uygulanabilecei anlalmaktadr. Burada nemli olan husus Bakanln 2006-2010 yllarn kapsayan Tarm Stratejisini hazrlam olmasdr. Bu strateji belgesi hazrlanrken DTdeki muhtemel gelimeler dikkate alndndan, prim uygulamas dndaki destekleme tedbirlerinin ounun Yeil Kutuda yer almas mmkn olacaktr. Tarm Strateji belgesi, mzakerelerde Trkiyenin izleyecei tutum iin byk kolaylklar salayacaktr. Pazara giri Pazara giri yani gmrk vergilerinin indirilmesi konusu ile ilgili olarak ereve metinde GYler iin bahsedilen ayrcalklar ve zel rn tespiti yoluyla, hayvansal rnler bata olmak zere blgesel kalknma, gda gvencesi asndan nem tayan tarm rnleri iin ayrcalkl ilemlerden yararlanlmas mmkn olabilecektir. Bu husus Bakanlk bnyesinde ok iyi deerlendirilerek mzakereler srasnda izlenecek tutum tespit edilmelidir. hracat tevikleri Trkiyenin tarm rnleri ihracat iin salad tevikler, ok dk miktarlarda kalmaktadr. Ayrca ihracat kredileri ierinde tarm rnleri yer almadndan mzakerelerde ihracat sbvansiyonlarnn kaldrlmas ynnde atlacak admlarn bu tevikleri azaltma ynnde bir ykmllk getirmesi beklenmemektedir. Ancak, Glerin uyguladklar ihracat teviklerinin kaldrlmas Trkiye kl tarm rnlerinin d pazarlardaki rekabet gcn artracandan olumlu bir sonu dourabilir. Sonu olarak; belirlenen ereve metin, bundan sonra yaplacak ticaret mzakerelerinin dayanaca esaslarla ilgili bir mutabakat metni niteliindedir. lkeler, mzakerelerde, bu esaslar erevesinde, kendi karlarna uygun tutum izleyecektir. lkemizin de Tarm Stratejileri nda kendi karlarn savunacak hazrlklardan sonra mzakerelere katlmas nem tamaktadr. Bu balamda, zellikle zel ve hassas rnlerin tanm, strateji belgesinde yer alan tedbirlerin yeil kutuda yer almas, asgari sestek (de minimis) istisnasnn GYler iin % 10nun altna drlmemesi gibi konularda hazrlkl olarak mzakerelere katlmak gerekmektedir. Tarm Politikalarnn Gelecei: Tarm Kanunu ve Tarm Stratejisi 2006-20101 2004 ylnda hazrlanan ve 2005 ylnda kmas muhtemel olan Tarm Kanunu, tarm politikalarn belli bir ereveye oturtmaktadr. Bu kanun metninden karlan Tarm Stratejisi 2006- 2010 ise nmzdeki 5 ylda nasl bir strateji ile tarm politikalarnn yrtleceini ortaya koymaktadr. Kaynaklarn etkin kullanm ilkesi erevesinde ekonomik, sosyal, evresel ve uluslar aras gelimeler boyutunu btn olarak ele alan rgtl, rekabet gc yksek, srdrlebilir bir tarm sektrnn oluturulmas bu stratejinin temel amacdr (TKB, 2004h). Bu temel ama dorultusunda tarm stratejisi belgesi, 2006-2010 yllar arasnda, Avrupa Birliine uyumu da gzeterek, tarm sektr ile ilgili kesimlerin karar almalarn kolaylatrmak, sektrn kalknma hedef ve stratejileri dorultusunda gelitirilmesini salamak ve 2005 sonuna kadar karlacak Tarm ereve Kanunu
1
Tarm Kanunu Tasla ve Tarm Stratejisi 2006-2010dan aktarlmtr.
60
ile bu kanuna dayal olarak hazrlanacak ikincil mevzuatn temelini oluturmak iin hazrlanmtr.
Stratejik Amalar
Srdrlebilirlik ilkesi erevesinde kaliteye dayal retim art ile gda gvenlii ve gda gvencesinin salanmas,
reticilerin
gelir dzeyinin ykseltilmesi ve istikrarnn salanmas, retim maliyetlerini azaltc ve teknolojik geliimi hzlandrc tedbirlerin uygulamaya konulmas yoluyla reticilerin rekabet dzeylerinin ykseltilmesi,
Tarmsal pazarlama altyapsnn iyiletirilmesi ve reticilerin pazara eriim
dzeylerinin artrlmas, tarm-sanayi entegrasyonunun gelitirilmesi, ileme sanayinin rekabet edebilirliini artrc nitelikte uygun ve kaliteli ham maddenin temin edilmesi ile tketici tercihlerinin karlanmas amacna ynelik tedbirlerin alnmas,
reticilerin katlmn ve sorumluluunu esas alan ve dorudan reticilere
finansman salayan yaklama dayal krsal kalknma projelerinin oluturulmas ve sz konusu projelerin krsal yaam artlarn iyiletirilecek biimde uygulanmas,
Kamudan bamsz bir yapda reticilere, retimden pazarlamaya kadar olan
safhalarda hizmet vermek zere; kar amac gtmeyen Tarmsal retici Birliklerinin kurulmas ve gelitirilmesi ile tarmsal nitelikli dier retici rgtlerinin gelitirilmesi, sz konusu rgtlerde denetimin zerkletirilmesi, temel stratejik amalardr.
Temel lkeler
Avrupa Birlii Ortak Tarm ve Balklk Politikalarna Uyum ve Dnya Ticaret rgt Tarm Anlamas esas alnacaktr. Piyasa koullarnda tarmsal retime ynelik olarak piyasa mekanizmalarn bozmayacak destekleme aralar uygulanacaktr. Tarm ve krsal kalknmada btncl yaklam ve katlmclk benimsenecektir. Tarm sektr ile ilgili temel taraflarn kurumsallamasn ve etkin almasn salayacak tedbirler alnacaktr. Kamu kurum ve kurulular tarafndan yrtlen tarmsal program, proje ve faaliyetlerin tarmsal tzel kiiliklerin geliimini zendirici bir erevede uygulanmas salanacaktr. Kamu ve zel sektrn krsal alandaki uygulama kapasitesinin glendirilmesi salanacaktr. Tarmsal destek yntemlerinin uygulanmasnda ekonomik ve sosyal etkinliin yansra, blgeler aras gelimilik farkllklarnn giderilmesi, sektrel srdrlebilirlik ve gda gvencesinin salanmas esas alnacaktr. Destekler belirlenirken deme miktar, ekli ve zaman nceden ilan edilen usul ve esaslara dayal olarak dzenlenecektir. Tarm rnlerinin pazarlanmasnda, adil rekabet artlarna dayal, retici ve tketicilerin yararna ileyen, etkin ve verimli bir yapnn oluturulmas esas alnacaktr. 61
Tarmsal Destekleme Aralar

Tarmsal destekleme aralar; Dorudan Gelir Destei (DGD) demeleri, Fark demeleri, Hayvanclk Destekleri, evre Amal Tarmsal Alanlarn Korunmas (ATAK) Program Destekleri, Telafi Edici demeler, rn Sigortas demeleri, Krsal Kalknma Destekleri ve dier desteklerdir. Dorudan Gelir Destei (DGD) DGD demeleri tarmsal retim amacyla ilenen araziler zerinden her yl tespit edilen birim deme miktar (dekar bana TL) zerinden yaplacaktr. deme miktarlar, reticilerin tarm politikalar amalarna uyumunu kolaylatrmak zere farkl dzeylerde belirlenebilecektir. ifti kayt sisteminin gelitirilmesine paralel olarak, demeler belli rnleri yetitiren reticilere yaplacaktr. Ancak, alana dayal deme kriteri deitirilmeyecektir. Sera reticileri, meyve ve sebze yetitiricileri ve evre Amal Tarmsal Alanlarn Korunmas (ATAK) Program alanlar DGD uygulamalarnn dnda tutulacaktr. Ancak bu alan ve reticiler krsal kalknma destek ve ATAK programna dahil edilecektir. Bu uygulama, rnlerin tarmsal politika amalarna daha iyi hizmet etmesini ve farkl destek aralar arasnda balantnn kurulmasna yardmc olacaktr. DGD sistemi iin ayrlan % 78lik bte pay aamal olarak azaltlarak % 45e indirilecek ve ihtiya duyulduunda Bakanlar Kurulu tarafndan artrlp, azaltlabilecektir. DGD demeleri, 2006 ylna kadar mevcut deme seviyesinde sabitlenecektir. Fark deme Uygulamas Fark deme uygulamasnn temel amac arz a olan rn yetitiricilerini desteklemektir. Mevcut durumda pamuk, ayiei, soya fasulyesi ve dier yal bitkileri kapsayan uygulama, msr ve baz yemeklik baklagilleri kapsayacak ekilde geniletilecektir. Uygulama ile hedef fiyat ve pazar fiyat arasndaki fark reticilere prim olarak denecektir. Uygulamann kapsam ve uygulama alannn genilemesi ile birlikte, fark deme uygulamasnn tarm destekleme btesi iindeki pay % 9dan % 13e ykselecektir. Hayvanclk Destekleri Hayvanclk faaliyetlerinde rk slah, kaba yem retiminin artrlmas, verimliliin artrlmas, iletmelerin ihtisaslamas, iletmelerde hijyen artlarnn salanmas, hayvan sal ve refah, hayvan kimlik sisteminin teviki, hayvansal rnlerin ilenmesi ve pazarlanmas ile bunlarla ilgili kontrol, takip ve standartlarn iyiletirilmesi amacyla mevcut destekleme aralarna ek olarak et primleri, pazarlama destekleri, hayvanclk iletmelerinin modernizasyonu destekleri ile evresel nlemlere ynelik tedbirler uygulamaya konulacaktr. Su rnleri retiminin artrlmas amacyla, isu ve deniz balklnn gelitirilmesi, avcln kontrol ve desteklenmesi, iletmelerin kurulmas ve modernizasyonu, su rnleri ileme tesislerinin iyiletirilmesine ynelik desteklemeler yaplacaktr. Yeni destekler yoluyla hayvanclk alt sektrnde ihtisaslam hayvanclk iletmelerinin saysnn artrlmas da salanacaktr. Uygulamann kapsamnn genilemesi sonucunda hayvanclk desteklerinin tarm destekleme btesi iindeki paynn % 12 seviyesine ykselmesi hedeflenmektedir.
62
Krsal Kalknma Destekleri Krsal kalknma program, proje ve faaliyetlerinde; katlmclk, tabandan yukar yaklam, yerel kapasitenin gelitirilmesi ve kurumsallamas ilkesi erevesinde, tarm d sektrlerde istihdamn gelitirilmesi, retici gelirlerinin artrlmas ve farkllatrlmas, kadn ve gen nfusun eitim ve giriimcilik dzeyinin ykseltilmesi ile uygun krsal teknolojilerin (appropriate technology) gelitirilmesi ve yaygnlatrlmas esas alnacaktr. Krsal kalknma yardmlar;
ifti ve ifti gruplar tarafndan yaplan ky bazl yatrmlar, zel sektr, Sivil Toplum Kurulular ve ifti kurulular tarafndan yaplan krsal
yaym hizmetleri,
Arazi toplulatrma faaliyetleri, Mikro-finans faaliyetleri, Kadn ve dezavantajl gruplara ynelik programlar
balklarn kapsayacaktr: Telafi Edici demeler (Alternatif rn Program) Mevcut durumda fndk ve ttn retiminden vazgeip alternatif rn yetitiren reticilere yaplmakta olan telafi edici demeler, yine ayn erevede reticilerin arz fazlas olan dier rnlerin retiminden vazgeerek alternatif rnlere ynelmeleri durumunda, gelir kayplarnn telafi edilerek tevik edilmesi ve bu sayede ar arz problemlerinin nlenmesi amacyla uygulanacaktr. Uygulama kapsamnda hem rn kapsamnn hem de uygulama alannn geniletilmesi hedeflenmektedir. Bu sayede tarmsal destekleme btesinden % 3 orannda pay alan telafi edici demelerin % 5 seviyesine ykselmesi salanacaktr. rn Sigortas demeleri Tarm reticilerinin retim, fiyat ve gelir risklerine kar korunmasnda tarmsal sigorta ve risk ynetim aralarnn gelitirilmesi esas alnacaktr. rn sigorta destek program, gerekli teviklerin salanmas iin balang aamasnda sigorta priminin belirli bir orannn desteklenmesini iermektedir. Tarmsal sigorta sisteminde devlet tarafndan karlanacak prim destek oran azami yzde 50 ile snrlandrlacaktr. evre Amal Tarmsal Alanlarn Korunmas (ATAK) Program Destei Erozyon ve olumsuz evresel etkilere maruz kalan tarm arazilerinde, ilemeli tarm yapan reticilerin, arazilerini doal bitki rtleri, ok yllk yem bitkileri, organik tarm ve aalandrma gibi yntemleri kullanmalarn tevik etmek zere, talep etmeleri durumunda tarm tzel kiileri/retici gruplar ile devlet arasnda en az be yl sreyle ve birim alan bana belirlenen yllk demelere dayal szleme karlnda yem ve rt bitkileri ile aalandrma faaliyetleri yaplacaktr. Dier Destekler Rekabete dayal aratrma hibeleri dahil AR-GE Hizmetleri, ihracat tevikleri, gerektiinde baz girdi destekleri, kredi destekleri ve benzer destekleme aralar kullanlacaktr.
63
Tarmsal Destekleme Btesi

Bte imkanlarnn kstl olmas, tarmsal destekleme demelerinde gerek ilave ykmllkler gerekse DGD demelerinin zamannda bitirilememesi nedeniyle cari yl bte ykmllklerinin sonraki yllara tanmas sorununu getirmekte olduundan 2005 yl sonuna kadar tm ykmllklerin yerine getirilmesine allacaktr. Tarm sektr desteklemeleri iin ayrlan kaynan GSMHnn yzde 1in altna inmemesine, sektrn nem ve zellik arz etmesi nedeniyle, zen gsterilecektir. Tarmsal destekleme aralarnn, tarmsal destekleme btesi ierisindeki pay izelge 3.5te verilmitir. Tarmsal destekleme aralarnn tarmsal destekleme btesi iindeki paylar, gerektiinde Bakanlar Kurulunca cari bte ylnda % 25 orannda deitirilebilecektir.
izelge 0.3. Tarmsal destekleme aralar ve paylar Tarmsal Destekleme Aralar Bte Pay (%) DGD demeleri Fark deme Uygulamas Hayvanclk Destekleri Krsal Kalknma Destekleri Telafi Edici demeler rn Sigortas demeleri ATAK Program Destekleri Dier Destekler Toplam 45 13 12 10 5 5 5 5 100
Tarm sektrndeki altyap yatrmlar ve cari tarmsal harcamalar tarmsal destekleme btesi kapsam dndadr.
Uygulama Esaslar
reticilere yaplacak her trl destekleme demelerinde, ifti Kayt ve Hayvan Kayt Sistemleri esas alnacaktr. Destekleme demeleri; blge, iletme, arazi, rn, tarm sistemi, szlemeli retim ve evre gibi konularda Kalknma Planlar ile Yllk Programlar ve bte dengeleri esas alnarak Tarm ve Kyileri Bakanlnn grleri dorultusunda farkl miktarlarda yaplacaktr. Destekleme demelerinin gerekesi, hedef kitlesi, deme biimi ve deme zamanlamas ilgili mevzuatta belirtilecektir. Desteklenecek rnlerin ve destekleme deme miktarlarnn belirlenmesinde kalite, standart ve hijyen kriterleri dikkate alnacaktr. Bir iftinin/iletmenin alabilecei azami toplam destekleme miktar yllk olarak belirlenecektir.
64
Alternatif destekleme aralar

Tarm sektrnn en nemli problemlerinden biri, reticilere belirli bir pazar ve gelir garantisi salanamamasdr. Bu problemin zmnde stratejik baz tarm alt sektrlerinde uygulanmas muhtemel ve mavi kutu iinde yer alan hedef fiyat ve fark demesi arac kullanlabilir. Yaplacak almalarla, ABD ve ABdeki rnekler de dikkate alnarak hangi alt sektrlere ve ne miktarda bu destekleme aracnn uygulanaca belirlenebilir. Dier bir pazar garantisi yntemi ise, szlemeli iftiliktir. Hedef fiyat ve fark deme sistemi Son dnemlerde gerek tarm kesiminin bnyesinde gerekleen dnmler, gerekse i ve d ekonomik koullarda meydana gelen deiiklikle, geleneksel tarm politikalarn ve politika aralarn etkisiz hale getirmitir. Darda DT ve AB kstlar, ieride mali ve yapsal kstlar yeni politika tanmlaryla birlikte yeni politika aralarn da ister istemez gndeme getirmektedir. Ancak yeni bin ylda geleneksel politikalarnn yerini alan DGD desteine dayal tarm politikalar da soruna zm olamamtr (ahinz, 2004). Eer Pazar ekonomisi koullarnda tarm kesiminin etkili bir biimde desteklenmesi isteniyor ise en uygun yntem, fiyatlar zerinde saptrc etki yapmadan retim ve verimlilii gelitiren fark deme sistemidir. Bu sistem, tarmsal fiyatlarn piyasa koullarnda olumasna yol aarak dnya piyasa fiyatlarna uyumu kolaylatrmakta ve tketiciye dk fiyatlarda rn sunulmasn salamaktadr. Bu nedenle, bu sistem ilk bakta, kaynaklarn etkin dalmn engelledii ve tketici refahn andrd iin ska eletiri konusu yaplan fiyat destei sistemine gre daha ekici bulunabilir. Ancak fark deme sisteminin uygulanabilmesi; vergi gelirleri ile beslenen gl bir kamu maliyesi, tarmda ayrntl bir kayt sistemi, retici rgtlenmesi, reticilerin en dk maliyetlerde alabilecek teknolojik olgunlua ulam olmas, girdi piyasalarnn rekabeti bir yapda olmas ve nihayet rn borsalar gibi gerekli yapsal, kurumsal ve hukuki koullarn olumasna baldr. Bu bakmdan u anda uygulanmakta olan prim destei sisteminden fark deme sistemine gei, aamal bir biimde, gerekli koullar olutuka mutlaka gerekletirilmelidir. Szlemeli tarm Son yllarda tarmn baz alt sektrlerinde gelien szlemeli tarm (dikey entegrasyon), dier alt sektrlerde de yaygn hale getirilmelidir. Bu tip szlemelerle, iftinin rnne pazar garantisi salamasnn yansra, sanayici de hammadde teminini garanti altna alm olur. Szlemeli retimi gerekletiren rgtl iftiye prim destei, sanayiciye ise yatrm ve uygun iletme kredisi destei salanabilir. Bu szlemelerin sigorta kapsamna sokularak garanti altna alnmas da salanmaldr. Bu balamda szlemeli tarm eklinin hukuki alt yaps, tarmsal retim yapan reticilerle bunlarn rnlerini satn alacak zel veya tzel kiiler arasnda 1/8/1998 tarihli Resmi Gazetede yaymlanan Szlemeli Tarmsal rn Yetitiricilii ile lgili Usul ve Esaslar Hakkndaki Tebli de gerekli deiiklikler yaplarak oluturulmaldr. Tarm Danmanl Destei Trkiyede uygulamaya giren kontroll rt alt tarm ve iyi tarm uygulamalar ynetmelii dorultusunda iftilerimizin retim yapabilmesi iin danmanlk hizmeti ihtiyac ortaya kmtr. Buna ilave olarak dier retim teknik ve yntemleri konusunda reticilerin doru yerden bilgi alma ihtiyac da bilinen bir gerektir. Bu nedenle, iftilerin bu bilgilere ulaabilmesi iin zel danmanlk hizmeti almasna destek verilmelidir. 65
Kaynaklar
ivi, H., 1977. Tarmsal rnlerde Taban Fiyatlar ve Trkiyede Taban Fiyat Politikas, Atatrk niv. letme Fak. Yaynlar No: 59. Erzurum. DPT, 1963. Birinci Be Yllk Kalknma Plan, (1963-1967). Babakanlk Devlet Matbaas. Ankara. DPT, 1967. kinci Be Yllk Kalknma Plan, (1968-1972). Babakanlk Devlet Matbaas, Ankara. DPT, 1973. nc Be Yllk Kalknma Plan, Yeni Strateji ve Kalknma Plan, (1973-1977). Devlet Planlama Tekilat Yaynlar No: 1272. Ankara. DPT, 1979. Drdnc Be Yllk Kalknma Plan, (1979-1983). Devlet Planlama Tekilat Yaynlar No: 1664. Ankara. DPT, 1985. Beinci Be Yllk Kalknma Plan, (1985-1989). Devlet Planlama Tekilat Yaynlar No: 1974. Ankara. DPT, 1990. Altnc Be Yllk Kalknma Plan, (1990-1994). Devlet Planlama Tekilat Yaynlar No: 2174. Ankara. DPT, 1996. Yedinci Be Yllk Kalknma Plan, (1996-2000). 25 Temmuz 1995 Sayl Resmi Gazete No: 22554. Ankara. DPT, 2001, Uzun Vadeli Strateji ve Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan, (2001-2005), http://ekutup.dpt.gov.tr/plan/viii/plan8.pdf Hazine Mstearl. 2004. Tarmsal Destekler Raporu, Ankara. IBRD, 2000. Economic Reform Loan (ERL) http://www.worldbank.org.tr/WBSITE/ EXTERNAL/COUNTRIES/ECAEXT/TURKEYEXTN/0,,contentMDK:20188140~pagePK:1411 37~piPK:141127~theSitePK:361712,00.html IBRD, 2001. Agricultural Reform Implementation Project (ARIP), Error! Hyperlink reference not valid. IBRD, 2005. Republic of Turkey Agricultural Reform Implementation Project (Loan 4631 TU) Proposed Amendment of the Loan Agreement, http://wwwwds.worldbank.org/servlet/WDSContentServer/WDSP/IB/2005/02/25/000012009_20050225 093742/Rendered/PDF/31666.pdf ahinz, A. 2000. Tarm Reformu: Made in IMF, letme ve Finans, Haziran 2000. TKB, 2004a. 2000 ylndan Bugne Hayvancl Destekleme Politikalar, Tarmsal retim ve Gelitirme Genel Mdrl, Ankara. TKB, 2004b. Alternatif rn projesi, Tarmsal retim ve Gelitirme Genel Mdrl. Ankara. TKB, 2004c. ifti Kayt Sistemi (KS) 2001-2003 Verileri, Ankara. TKB, 2004d. DT DAHO Kalknma Gndemi, Tarm Mzakereleri ereve Metninin Trkiye Tarm Asndan Deerlendirilmesi, Ankara. TKB, 2004e. Et tevik Primi Bilgi Notu. Koruma Kontrol Genel Mdrl Halk Sal Hizmetleri Daire Bakanl, Ankara. TKB, 2004f. Prim demelerinin Pamuk, Yalk Ayiei, Soya, Kanola ve Zeytinya Deerlerine Etkileri, Tarmsal retim ve Gelitirme Genel Mdrl. Ankara. TKB, 2004g. St tevik Primi Bilgi Notu. Koruma Kontrol Genel Mdrl, Ankara. TKB, 2004h. Tarm Stratejileri 2006 2010 DPT ve Dnya Bankas nceleme Raporu, Ankara.
66
TKB, 2004i. Trkiyede ifti Kayt Sistemi (KS) ve Dorudan Gelir Destei (DGD) Uygulamalar, Tarmsal retim ve Gelitirme Genel Mdrl, Ankara. TKB, 2005a. ifti Kayt Sistemi Veri Taban, Tarm ve Kyileri Bakanl Tarmsal retimi Gelitirme Genel Mdrl, Ankara. TKB, 2005b. 2005 yl Hayvanclk Destek Miktarlar, Tarm ve Kyileri Bakanl Tarmsal retimi Gelitirme Genel Mdrl, Ankara. Yavuz. F., 2000, Trkiyede Tarm Politikas, Atatrk niversitesi Ziraat Fakltesi Dergisi 31, zel say, 9-22. Yavuz, F., 2001. Tarm Politikas II: Genel Politikalar ve Uluslararas Ders Notlar, Atatrk niversitesi Ziraat Fakltesi Ders yaynlar No: 186, Erzurum. Yavuz, F. 2003. DPT Tarafndan Hazrlanan Tarmsal Destekleme Politikalar in Yeni Perspektif Adl Raporun Deerlendirilmesi, TKB, Ankara. Yavuz, F. 2004. Trkiye Tarm Politikalarnn Avrupa Birlii Ortak Tarm Politikasna Uyumu: EAGGF Benzeri Bir Yaplanma, TKB, Ankara. Yavuz, F. E. Gne, H. Ylmaz, 2004. Tarmsal Destekler ve Girdiler Komisyon Raporu, II. Tarm uras, Tarm ve Kyileri Bakanl, Ankara.
67
4. Krsal Kalknma
Do. Dr. Blent GLUBUK Ankara niversitesi Ziraat Fakltesi Tarm Ekonomisi Blm Giri Son 20 ylda krsal kalknma kavram ska gndeme gelmektedir. Buna paralel olarak Birlemi Milletler, Dnya Bankas, Avrupa Birlii, Gnll Kurulular ve Hkmetler krsal kalknma olgusuna daha fazla kaynak, bilgi ve zaman ayrma durumuna gelmilerdir. Trkiyede tarmn ulusal gelirden ald payn giderek azalmas, gelir dalmndaki dengesizlikler ve kr ile kent arasndaki sosyo-ekonomik kalknma farkllklar youn bir biimde krdan-kente gn yaanmasna neden olmaktadr. Trkiyenin iinde bulunduu genel sosyo-ekonomik durum ve krsal alanda yaanan sorunlar ile krdan-kente glerin getirdii ekonomik, sosyal ve kltrel sorunlarn boyutu, nlemlerin eitliliini ve entegre yaklamlar gerektirmektedir. zellikle Avrupa Birliine uyum srecinde krsal alandaki sorunlarn tespiti ve bu sorunlara kalc zmler bulunmas gereksinimi Trkiyede de krsal kalknma konusunu gndemin ilk sralarna oturtmutur. Bundan dolay da krsal kalknmaya ynelik almalar hzlanmtr. Bu srete sadece Avrupa Birlii koullarna uymak iin deil, lkenin gereksinimlerini ve nceliklerini dikkate alan bir ulusal krsal kalknma stratejisi erevesinde politikalar gelitirilmeye allmaktadr. Dier taraftan, ABye katlm srecinde mktesebatn stlenilmesine ilikin ykmllkleri erevesinde, krsal kalknma politikalarnn ve tedbirlerinin AB Ortak Tarm Politikalar ile uyumlatrlmasna da zel bir nem verilmektedir. Trkiyede Krsal Alann Genel Durumu Krsal kalknma politika ve uygulamalarnda sorunlarn tespiti ve buna gre hedef oluturulmas nem tamaktadr. Trkiye gibi gelimekte olan lkelerde krsal yap sosyo-ekonomik ve kltrel zellikleri ile olduka karmak bir grnm sergilemektedir. Nfus, tarmsal retim, mlkiyet ilikileri, geleneksel yap, temel hizmetlere eriebilirlik, sosyal gvenlik asndan krsal alan i ie gemi bir ok sorunu barndrmaktadr. Bundan hareketle, ncelikle krsal alann genel durumunun ortaya konulmas ve buna gre strateji belirlenmesi gerei ortaya kmaktadr. Krsal alan tanm Trkiyede genel olarak retim ilikileri asndan krsal alanlar, il ve ile merkezleri dndaki retime kaynak oluturan alanlar olarak kabul edilmektedir. statistik verilere gre Trkiye nfusunun %35i krsal alanlarda yaamaktadr (TKB, 2003) Aslnda Trkiye iin krsal alan tanm nemli bir sorun alan olarak ortaya kmaktadr. Krsal alann temel niteliklerini yanstan ve nitel-nicel alardan tanmlanabilecek tek bir krsal alan tanm henz yaplamamtr. nk krsal alan ayrmnda genel nfus saym, hane halk igc anketi, hane halk bte anketleri ve genel tarm istatistikleri verileri derlenmekte ve bu almalarda ise farkl krsal alan tanmlar kullanlmaktadr. Nfus saymnda il ve ile merkezleri dnda kalan yerler, hane halk anketlerinde 20 binden daha az nfusu olan yerler, tarm istatistiklerinde ise tm kyler ve 5.000den az nfusu olan ile merkezleri krsal alan olarak deerlendirilmektedir.
68
Trkiyede kent statsnde deerlendirilen, istihdam ve ekonomik arlkl olarak tarma dayand, krsal yaam biimlerinin yaygn olduu baz il ve ile yerleim birimleri krsal alan niteliindedir. Dier yandan, krsal alan statsnde deerlendirilen baz yerleim birimleri de sanayi ve turizm alannda gelimi kentsel alan nitelii sergilemektedir.
Krsal nfus ve nicel deiimler

2000 Yl Genel Nfus Saym kesin sonularna gre, Trkiyenin toplam nfusu 67,8 milyondur. Bunun yaklak 44 milyonu il ve ile merkezlerinde ve 23,8 milyonu da ky ve kasaba niteliindeki yerleim birimlerinde yaamaktadr. Yani, toplam nfusun yzde 35i krsal alanda yaamaktadr (izelge 4.1).
Saym Yllar 1927 1940 1950 1960 1970 1980 1985 1990 2000 izelge 0.1. Trkiyede yllara gre nfusun geliim seyri Krsal Nfus Kentsel Nfus Say (Milyon) 10.3 13.4 15.7 18.8 21.9 25.0 23.7 23.1 23.8 (%) 75.8 75.6 75.0 68.1 61.6 56.1 47.0 41.0 35.1 Say (Milyon) 3.3 4.3 5.2 8.8 13.6 19.6 26.8 33.3 44.0 (%) 24.2 24.4 25.0 31.9 38.4 43.9 53.0 59.0 64.9 Toplam Say (Milyon) 13.6 17.8 20.9 27.7 35.6 44.7 50.6 56.4 67.8
Kaynak: DE Genel Nfus Saymlar, www.die.gov.tr/genel nfus saymlar
Trkiyede kent nfusu, krsal (ky-kasaba) nfusa gre daha byk bir hzla artmaktadr. 19902000 dneminde kent nfusunun yllk art hz binde 26,8 iken ky nfusunun yllk art hz binde 4,2 olarak gereklemitir. Trkiyede krsal nfus Cumhuriyetin ilk yllarnda toplam nfusun nden daha fazla pay alrken, zellikle 1950li yllardan sonra tarmda makinelemeye gei, ekonomik sistemde deiimler ve kente g ile birlikte kr nfusu azalmaya ve yalanmaya balamtr. Bu azalma 1985 ylndaki Genel Nfus Saymna kadar oransal bir azalma iken, bu dnemde mutlak azalma sreci de balamtr. izelge 4.1de de grlecei gibi, ilk nfus saymndan bu yana krsal nfus miktar oransal olarak srekli azalma gstermekte ve bu azal 1985 ylnda mutlak azalma srecine de girmitir. izelgede en ilgin gelimelerden birisinin 19902000 yllar arasnda yaand grlmektedir. nk bu dnemde krsal nfusta mutlak olarak 700 bin dolaynda nfus art gereklemitir. Bunun zerinde ok sayda gr ortaya karken, en nemli nedenlerden biri, zellikle ekonomik oklardan sonra kentlerde krsal alana dn arzusudur. Krsal nfus asndan nemli, ou durumda gz ard edilen ve istatistiklerde de yer almayan bir konu da kent-kr nfus etkileimidir. nk Trkiyede nfusun nemli bir blm yaz aylarn krsal yerleim birimlerinde geirmekte, buralarda tarmsal retimde bulunmakta ve dier mevsimlerde ise kentlerde yaamn srdrmektedir. Bu ise, kr-kent etkileimini ortaya karmakta ve krsal alann aslnda daha fazla nfus barndrdn ortaya koymaktadr.
Krsal yerleimler
Trkiyede krsal alanda yaanan nemli sorunlardan biri, krsal yerleimlerin sayca ok ve dank olmasdr. Bu zellik, bir yandan krsal nfusun temel alt ve st yap
69
hizmetlerine eriimini gletirmekte dier yandan kamu yatrmlarn zorlatrmaktadr. Krsal alan planlamasyla ilgili yasal dzenlemeler yaplm olmasna ramen, ky yerleim birimlerinin ancak yzde 1i planl yerleime kavuabilmi, krsal alann imarnda planlama ve uygulamayla ilgili gelimeler snrl kalmtr. Ky yerleim planlar ve ky iskan projeleri yeterince uygulanamamtr. Fakat, son yllarda kylerde yeni yerleim yeri belirleme, imar plan yapm ve kredili konut yapm talebi giderek artmaktadr. Kentli nfusun, gerek hafta sonlar gerekse de yaz mevsiminde turistik gezi ve rekreasyon amacyla ya da ikinci konut edinmek zere tercih ettii krsal yerleimlerde bu talep daha da glenmektedir. 2002 yl itibariyle, 2.265i kasaba belediyesi ile 36.527 ky ve bu kylere bal 42.098 ky alt yerleimi olmak zere toplam 80.890 yerleim birimi bulunmaktadr. 1990 ylnda krsal nfusun %72si 2000 ve daha az nfusa sahip kylerde yaamaktayken, 2000 yl nfus saymna gre bu oran %59a dmtr. Ancak, 250 ve daha az nfusa sahip ky says 1990 ylnda 10.886 iken, 2000 ylnda bu say 15.880e ykselmitir. Yani, kylerin nfusunda azalma olmaktadr. Bu ise, byk ounlukla g olgusundan kaynaklanmaktadr.
Krsal Alanda Temel Altyap ve Sosyal Hizmetler

Yol durumu Krsal alt yap hizmetleri arasnda gerek kylerde yaayan insanlarn sosyal ihtiyalarnn karlanmas, gerekse tarmsal rnlerin zamannda pazara ulatrlmas ve pazarlanmas bakmndan ky yollar byk nem tamaktadr. Trkiyede kylerde ve bal yerleimlerde toplam 291.895 km ky yolu bulunmaktadr. Yolu olmayan ky hemen hemen kalmamtr. Sorun, daha ok iklimsel koullardan ve yolun niteliklerinden kaynaklanmaktadr. 1 Ocak 2004 tarihi itibariyle toplam ky yolu ann; %31i asfalt, %44i stabilize kaplamal, %18i tesviyeli, %6s ham yol ve %1i beton yoldur (KHGM,2004). Krsal yerleimlerde en nemli sorun alanlarndan birisini plansz ve dank yerleim oluturmaktadr. nk yerleim yerlerinin ancak %1i planldr (rnein; ky yerleim planlar, ky iskn projeleri). Krsal imar dzeni, krsal alan planlamas ile ilgili pek ok yasal dzenleme bulunmasna ramen, bunlar salkl bir ekilde gelitirilememitir. Bir dier nemli sorun ise, krsal alanda kanalizasyon eksikliidir. Bu konuda resmi ve gncel bir veri bulunmamakla birlikte, lkemizdeki kylerin yaklak %6snda kanalizasyon altyapsnn bulunduu tahmin edilmektedir. me suyu nsan beslenmesinde ve yaamnn srdrlmesinde en nemli gereksinimlerinden olan ime suyu temini asndan, krsal alanda son yllarda nemli almalar yaplm ve nfusun byk bir blmne ime suyu hizmeti gtrlmtr. Nitekim 2003 yl sonu itibaryla, kylerin %90nda salkl ve yeterli, %8inde salkl ancak yetersiz ime suyu olmasna karlk %2sinde salkl ime suyu bulunmamaktadr. Salkl ime suyu bulunan kylerin %78inde bulunan ebekeli datm sistemi almalarna devam edilmektedir. Eitim durumu 2002 yl itibariyle Trkiye genelinde okur-yazar oran %87,5dir. Okur-yazarlk orannn cinsiyetler arasndaki dalmna baklnda ise kadnlarn erkeklerin ok gerisinde olduunu grmekteyiz. Erkeklerin %95,3, kadnlarn ise %80i okuryazardr. Krsal alanda ise erkeklerin %91i, kadnlarn ise %73 okuryazardr. Krsal
70
alanda zellikle kz ocuklarnn eitimden yararlanmalar krsal alanda ky yerleimlerinin konumuna, alt yapnn yeterli ya da yetersiz oluuna okullarn nicelik ve nitelii ile ve sosyo-kltrel yaplanmaya baldr (DE,2002). Krsal yerleimlerde eitim, ilkretim kademesinde younlamakta olup, orta eitimin yzde 93 kentlerde gerekletirilmektedir. 20032004 dnemi itibaryla, ilkretim okullarnn yaklak 26 bini kylerde, yaklak 10 bini ise kentlerde bulunmaktadr. Trkiye genelinde daha ok krsal alandaki rencilere eitim vermek amacyla tesis edilen yatl ilkretim blge okullar (YBO) ve pansiyonlu ilkretim okullar (PO), daha ok eitim hizmetlerinin etkin bir ekilde salanmasnda sknt ekilen Dou ve Gneydou Anadolu blgeleri ile dank ky yerlemelerinin yaygn olduu Karadeniz blgesi illerinde younlamaktadr. Krsal alanda, yeterli eitim elemannn ve donanmnn bulunmamas en nemli sorunlardan biridir. Bunun yannda bir dier nemli sorun, kzlarn eitime katlma orannn erkeklere gre dk oluudur. Kz ve erkek ocuklarn eitime katlmnn grece dk olduu krsal alanlar ayn zamanda tarmsal faaliyetlerde ocuk igcnn yaygn olduu alanlardr. Salk durumu Krsal yerleimlerin nemli bir ksmnn temel altyap hizmetlerinden yoksun olmas ve gerekli hijyen koullarn tamamas; birey, toplum ve evre sal zerinde olumsuz etkilere neden olmaktadr. Krsal kesimdeki salk hizmetleri genellikle salk ocaklar, salk evleri ve gezici salk ekipleri tarafndan karlanmakta olup, bu hizmet birimlerinde youn olarak personel ve donanm sorunu yaanmaktadr. Salk Bakanl verilerine gre, Trkiye genelinde 2003 yl itibaryla yaklak 6.000 salk ocann %60 krsal kesimde yer almaktadr. Bata, koruyucu salk hizmetleri sunumu olmak, krsal kesimde yerleik bulunan salk kurulularnn glendirilmesi, temel halk sal hizmetleri kalitesinin arttrlmas ve gezici salk hizmetlerinin kurumsallatrlmas krsal alanda yaam kalitesinin ve sresinin ykseltilmesinde olduka nemlidir. Bu kapsamda, hazrlk almalar srdrlen Salkl Kyler Projesinin biran nce yurt apnda uygulamaya konulmas ngrlmektedir. Krsal alanda zellikle salk ve eitim hizmetlerinde en nemli sorunlar, personel planlamasnda, kalifiye eleman bulunmasnda ve bunlarn uzun sreli blgesel istihdamnda yaanmaktadr. Ayrca, krsal kesimde zellikle yoksul nfus asndan nemli bir sorun ise hizmetlere eriememedir. Dourganlk hznn kentsel alanlardan fazla olduu krsal alanlarda kadnlara salanan salk hizmetlerinin iyiletirilmesi ve bu hizmetlerden yararlanma davrannn gelitirilmesi gerekmektedir Sosyal gvenlik durumu Trkiyede krsal kesimde yaayanlar genellikle tarm kesiminde almaktadrlar. Toplumun nemli bir lm uygulamadaki baz eksikliklerine ramen sosyal gvenlik sistemlerinin koruyucu emsiyesi altna alnrken, en kalabalk kesimi oluturan tarm kesimi bu yasalardan ancak snrl bir biimde yararlanabilmektedir. Mevcut sosyal gvenlik olanaklarndan iftiler yeterince yararlanamad gibi, 2926 sayl tarmda kendi ad ve hesabna alanlar sosyal sigortalar kanunu ile bu kesime getirilen olanaklar da olduka yetersiz kalm olup, 923 bin ifti tarm sigortas kapsamndadr. Bir baka deyile, BA-KURdan yararlanan yaklak 13 milyon nfusun ancak % 7-8i tarmda yer almaktadr. Trkiye genelinde yaklak 250.000 ifti ise Sosyal Sigortalar Kurumuna (SSK ) kaytldr. Trkiyede nfusun fazlal, topran marjinal kullanm snrna gelmi olmas, makineleme ile igc fazlalnn 71
aa kmas, tarmsal retimin byk lde doal koullara bamll, tarmsal rnlerde ve girdilerde fiyat dalgalanmalar, gelir dzeyinin dk ve dalmn dengesiz olmas, az toprakl ve topraksz iftilerin fazlal ile geleneksel ilikilerin varl gibi nedenler salkl ve ileyen bir sosyal gvenlik sisteminin varln hem zorunlu klmakta hem de sistemin oluturulmasn gletirmektedir. Bu ayn zamanda, son yllarda uluslararas kalknma konularnn ncelikleri arasnda yer alan srdrlebilir insani kalknma asndan da bir gereklilik olarak ortaya kmaktadr. Mlkiyet dalm Tarmsal yapy belirleyen en nemli gstergeler arasnda tarmsal mlkiyetin dalm ve iletme byklkleri n sralarda yer alr. Tarmsal mlkiyet denildiinde ise, ncelikli varlk topraktr. izelge 4.2de grlecei gibi, Trkiye genelinde toprak dalm dengesizlik gstermektedir. 50 dekardan kk tarm iletmelerinin Trkiye genelindeki pay %64,8 iken, bunlarn iledii arazi miktar %21,3dr. Buna karlk, 500 dekardan daha byk araziye sahip olan tarm iletmelerinin oran %0,7 iken, bunlarn iledii arazi miktar %11,4dr. Doal olarak, byle bir dalm, tarmsal ve krsal kalknma almalarnda ncelikli sorun alan olarak ortaya kmaktadr.
letme Byklkleri 5 dekardan kk 5-9 da. 10-19 da. 20-49 da. 50-99 da. 100-499 da. 500-999 da. 1000 + da. Toplam letme Says Toplam Arazi Miktar izelge 0.2. Trkiyede toprak dalm (%) letme Says (%) 5,9 9,6 17,8 31,5 18,5 15,9 0,6 0,1 3.021.190 lenen Arazi (%) 0,3 1,1 3,9 16,0 20,7 46,6 6,1 5,3 184.329.487 dekar
Kaynak: 2001 Yl Genel Tarm Saym Sonular-DE.
rgtlenme Krsal kalknma ve tarmsal retim almalarnn nemli bir boyutunu krsal alanda gerek kamu tarafndan gerek sivil toplum tarafndan gerekletirilen rgtlenmeler oluturmaktadr. Tarmda, krsal alanda retici ve rn pazarlamasna ynelik olarak var olan ve olmas gereken rgtle u biimlerde ortaya kmaktadr; kooperatifler, ziraat odalar, odalar, birlikler, irketler, vakflar ve dernekler. Tarm sektrnde reticilerin ekonomik ynden rgtlenmesinde dnya da en fazla grlen ve yaygn olan rgtlenme modeli kooperatif olarak ifade edilmekte ve kamu ve zel sektrn yannda nc bir sektr olarak kooperatif sektr gsterilmektedir. Trkiyede retici rgtlemesinin en yaygn biimin oluturan kooperatifilik daha ok saysal ynden olmu, sektrdeki etkinlikleri arzu edilen seviyeye ulaamamtr. Trkiyede mevcut 3,1 milyon adet tarmsal iletmenin etkili, yeterli ve egdm yksek bir rgtlenme yaps gelitirdii sylenemez. Bata, topraksz kyller olmak zere, verimsiz ve kk lekli tarm arazisine sahip iletmelerin geimlik dzeyde tarmsal faaliyette bulunduklar ve mevcut ifti rgtlenmelerinin dnda kald sylenebilir. Bu ise, rgtlenmenin etkinlii ve bireylerin bask unsuru tayabilmesi asndan olumsuz bir durum ortaya koyabilmektedir.
72
Krsal alanda ve tarmsal retimde kadn

Kalknma almalarnda kadn ve ocuklar toplumlarn en dezavantajl gruplar olarak kabul edilmektedirler. Tarm arlkl bir toplum zellii gsteren Trkiyede de kadnn zellikle tarmsal retimdeki pay kmsenmeyecek kadar fazladr. Trkiyede igcne katlma oran %46,8 olup, bu oran erkeklerde %70,6, kadnlarda %23,3tr. Krsal alanda ise, toplam igcne katlma oran %51,1 olup, bu oran erkeklerde %71,2, kadnlarda ise %31,9dur. (DE,2005) Krsal alanda kadnn i gcne katlma oran lke genelindeki i gcne katlma oranna gre daha yksektir. Krsal alanda tarm kesiminde istihdam edilen kadnlarn ounluu marjinal ilerde younlamakta ve cretsiz aile iisi konumundadr. Krsal alanda kadnn emek younluu sadece tarmsal retimde deil, ayn zamanda hane iinde de ok yksektir. Hane ii istihdam balamnda cretsiz aile iisi konumunda olan kadn ve gen kzlar ar bir i ykne sahiptirler. Krsal alanda istihdam edilenlerin %67.5i tarmda yer almakta olup, bu oran kadnlarda %87.6, erkeklerde ise %56.9dur. Yani, krsal alanda kadnlarn tamamna yakn tarmda istihdam edilmektedir. Tarmda alan kadnlarn %79.4 cretsiz aile iisi, %18.9u kendi hesabna veya iveren, %1.7si ise cretli olarak almaktadr. (DE,2004)
Ormanclk ve orman kyleri

Trkiye yzlmnn %27,2sine tekabl eden 21,2 milyon hektarlk ksm orman alandr. Toplam orman alannn %19u mili parklar, tabiat koruma alanlar, tabiat park, muhafaza orman ve benzeri koruma alanlar kapsamndadr. Trkiyenin florasnda, 3 bini endemik olmak zere toplam 10 bini bulan yabani bitki eidi olduu bilinmektedir. Ormanlk alanlarda bulunan 20.726 bin orman kynde 7,7 milyon kii yaamaktadr. Bu kyler, kii bana dk milli gelirleriyle Trkiyenin en yoksul ve sosyo-ekonomik adan en az gelimi kesimini oluturmaktadr. Bu kylerde geim kaynaklarnn snrl olmas ve yksek isizlik oranlar kentlere olan g hzlandrmaktadr. Orman kylerinin ekonomisi; ok dar ve sarp arazilerde geleneksel teknoloji ile yaplan tarm gelirine, orman ii otlak ve meralarda yaplan hayvanclk gelirine ve ormanclk hizmetlerinden elde edilen gelirlere dayanmaktadr. Orman kylleri yaamlarn srdrebilmek iin yeterli arazi byklklerine sahip deildir. Bu kylerde hayvanclk, nemli bir geim kayna olan hayvanclk younlukla dk verimli yerli rklarla yaplmaktadr. Ahr hayvancl yeterince gelimemi olup meraya dayal hayvanclk yaygndr.
Krsal kesimde sosyo-ekonomik deime eilimleri

1980li yllarla birlikte Trkiyedeki sosyo-ekonomik ve kltrel deiim srecine paralel olarak krsal topluluklarda da nemli demografik ve yapsal deiimler ortaya kmtr. Krsal topluluklardaki geleneksel geni aile yapsnn paralanmasyla, modern kentsel ekirdek aile yapsna dnm balamtr. Bu srete, dourganlk hznn da dmesiyle, krsal yerleimlerde ortalama hane halk bykl azalmtr. Tarmdaki girdi fiyatlarnn ykselmesi, topraklarn miras yoluyla kk paralara blnmesi ve yeni ekirdek ailelerin igc yetersizlii nedeniyle tek balarna tarmsal faaliyette bulunma zorluu, tarm d sektrlerde alma isteini dolaysyla kentlere olan g artrmtr. zellikle, verimli ve yeterli tarm arazisi olmayan iletmelerdeki retken erkek nfusun tarm d sektrlerde dk cretle de olsa alma eilimi artmaktadr. Bundan dolay, krsal alanda toplumsal deiimin ynn ekonomik koullar belirlemektedir, denilebilir. Ekonomik koullarn gl ve krsal 73
alanda da alma, beraberinde birok sorunu da getirmekte ve topluluklar kltrel ve ekonomik adan yeni araylara girmektedir. Krsal alanlarda halen yaanan ekonomik ve toplumsal dnm, blgeler itibaryla farkl dzeylerde ve koullarda gereklemektedir. Blgelerin sosyo-ekonomik yaplar ve dinamikleri de, dnm nitelii zerinde etkili olmaktadr. Kentsel nfus hacmi geni olan blgelerin krsal alanlarnda pazar retimi artmaktadr. Kentsel alanlara yakn olan krsal yerleimlerde kltrel, sosyal ve ekonomik alanlarda hzl yapsal deiimler sz konusudur. Kentsel nfusun ierisinde, krsal alanlardan alnan youn g nedeniyle kr kkenli nfusun pay artmtr. Bu nfus, ekonomik ve sosyal nedenlerle krsal yerleimlerle olan balantlarn srdrme eilimindedir. ehirlerde hemehri gruplar arasndaki dayanmay glendirmek amacyla kurulan ky kalknma ya da yardmlama dernekleri, etkinliklerinin artrlmas durumunda krsal kalknma konusundaki faaliyetlere de katk salayabilecektir. Krsal Kalknmada Kamu Politikalar ve Uygulamalar Trkiye dnyada sosyal ve ekonomik kalknmasn belirli bir plan ve program iinde yrtme gereini duyan ve planl bir kalknmay daha l930'lu yllarda uygulamaya koyan ok az lkeden biridir. Cumhuriyetin kuruluundan beri krsal alanlar kalkndrmak, ulusal kalknma almalarna entegre etmek ve kent-kr dengesizliini gidermek amacyla yerel,blgesel ve ulusal leklerde nemli almalar yaplmaktadr. Bu almalar, lkemizin geirdii ekonomik sreler ve planlama asndan iki dnem olarak incelenebilir. Bunlar, Planl dnem ncesi almalar ile sonras almalardr. Cumhuriyetin ilk yllarnda tarmsal retimdeki skntlar gidermek ve gda gvencesini salamak ve zellikle kk reticilere istihdam ve i alanlar oluturacak yaklamlar hep n planda yer almtr. Bu yllarda nfusun byk blmnn krsal da yaamas ve tarmla uramas, insan kaynaklarnn zayf olmas krsal kalknma politikalarnda kamucu yaklamlar n plana karmtr. Bundan hareketle, almalar zellikle temel insani gereksinimlerin karlanmasnda younlamtr. Bu srete nemli gelimeler kaydedilmi ve model saylabilecek giriimlerde de bulunulmutur.
Planl dnem ncesi politikalar-uygulamalar

Cumhuriyetin kuruluu ile balayan modernleme, adalama zlemi ve buna paralel olarak almalarn, tm zorluk ve engellere karn zamann olanaklar iinde baar ile yrtld sylenebilir. nk Trkiye'nin ada uygarla ulama giriimleri ve ekonominin her sektrnde belli dengeleri kurma abalar elverisiz ve talihsiz koullarla kar karya bulunuyordu. Gerekten de gen Trkiye Cumhuriyeti 1929 ylna dein d ticaretine, gmrklerine ve demelerine Lozan Antlamas koullar nedeniyle pek egemen olamamtr. Hele 1929 ve 1930 yllarnda dnya lkelerinin kar karya bulunduu ekonomik kriz Trkiye'yi de etkilemi, sadece tarm rnlerine dayal olan Trk ihracat olanaklarn fel etmi ve ekonominin ok iddetli sarsnt geirmesine neden olmutur. Bu gerekler karsnda Trkiye'nin tek yapabilecei ise, tarmda ve krsal kesimde kalknmann salanarak, kaynak yaratlmasdr. Cumhuriyetin kurulu yllarnda bundan hareketle, dnemin hkmetleri bunun krsal kalknma ile olabileceini dnerek kylye ynelik nemli admlardan biri olan 18 Mart 1924'deki 442 sayl Ky Kanunu'nu kartmlardr. Ky kanunu Krsal kesimin adalamasn salamaya ynelik Ky Kanunu iki adan nemlidir. Birincisi, bu yasa ile kalknmann kyden balama gerei vurgulanyor, ikincisi de
74
kylere hukuki bir kiilik tannyor ve ilk defa ky kanunu ile ky topluluklar zerk bir yapya kavuturuluyordu. Kye tannan zerklikle birlikte, seilen ynetsel organlara ve ky halkna ky yaam iin gerekli alt yap ve benzeri hizmetleri yapma ve daha iyi yaam koullar yaratma ykmll getirilmitir. Byle bir yaptrm, toplumu kalknmaya, adalamaya ve daha iyi yaam iin koullar oluturmaya ynelikti. Birinci ktisat Kongresi 1930'lu yllarda kalknma araylarn srdren Trkiye'de, ie nereden balanacann belirlenmesi amacyla, zmir'de "1nci ktisat Kongresi" dzenlenmitir. Kongrede lkenin kalknma sorunlar ele alnm ve krsal kesimin sorunlarna ilikin olarak; byk toprak sahipleri Aar Vergisinin kaldrlmasn, kyde dirliin gerekletirilmesini, tarmn makineletirilmesini nermi ve tarmda kapitalistleme srecinin hzlandrlmasn savunmulardr. Kongrede ayrca, tarmsal kredi sorununun zmlenmesi, krsal kalknmann en etkin arac olarak kabul edilen tarmsal eitimin bu amaca gre ynlendirilmesi ve tarmsal eitimin uygulamal olmas, yeniliklerin iftiye bizzat uygulatlarak benimsetilmesi, ky kkenli ve kentli aydn ve nder kiilerin kylerde yerlemeleri ve krsal kalknma giriimlerinde bir misyoner gibi almalar nerilmitir. Birinci Ky Kongresi Kyle ilgili almalarn kazand nem karsnda, Tarm Bakanl tarafndan l938'de dzenlenen "Birinci Ky ve Ziraat Kongresi", tarmla ilgili teknik konular yannda, kylerin baz sosyal ve ekonomik sorunlarn da kapsamtr. Ky kalknmas ve tarmsal gelime iin giriilecek "ulusal seferberlikte, mali plan iin salanacak kaynaklar konusunda da bir alma yaplmtr. Ayrca, kyn toplumsal yaps, yaants ve ekonomik gereksinmeleri dikkate alnarak "ky kalknmas hakknda rapor" hazrlanmtr. Toprak ve tapulamaya ilikin giriimler Cumhuriyetin balang yllarnda nfusa gre elde yeterinden ok tarma elverili toprak vard. 1934'de karlan "skan Kanunu", az toprakl yada topraksz kylleri toprak sahibi yapmay ngryordu. Bu yasayla, ikiden ok nfuslu ailelere 6-l5 hektar arasnda toprak ile ift hayvan, ara-gere, tohumluk, ahr, samanlk gibi yerlerin de verilmesi ngrlyordu. Ayn yl karlan bir baka yasa (Tapu Kanunu) ile de sahipsiz topraklar imar edenlere tapusunun parasz verilmesi hedeflenmitir. Dier yandan, devlet mlkiyetinde olup da kamuya ayrlmam olan yerleri ba-bahe yapan kiilere de vergi deerinin belli bir oran alnarak datm yaplyordu. Fakat bu yasalar daha ok byk toprak sahiplerinin iine yaramtr. Bu dnemde karlan nemli yasalardan biri de 1945 ylndaki "iftiyi Topraklandrma Yasas"dr. Bir yandan byk toprak sahiplerinin siyasal gcn krmak, bir yandan da toprak mlkiyetini tarmsal retimi artracak biimde yeniden dzenlemek ve ayn zamanda eitli nedenlerle kullanlmayan topraklarn ekip biilerek deerlendirilmesi amacn gden bu yasa, Meclis'te birok tartmaya yol amtr. 5000 dekardan geni iletmelerin kamulatrlarak iftiye datlmasn ngren bu yasa byk toprak sahiplerinin gcn krmak iin kullanlamamtr. Yasa ile daha ok kamuya ait topraklarn datmna ilikin kararlar uygulanmtr. Ky Enstitleri Cumhuriyet dneminde, eitim alannda krsal kalknmaya ynelik en sistemli yaklam zellikle Ky Enstitleri hareketiyle olmutur. Ky Enstitleri, zellikle kr kkenli ocuklarn bata retmenlik olmak zere ky iin gerekli ve geerli mesleki 75
bilgilerle donatlp yeniden kye gnderilmesiyle tabann deimesini amalamaktayd. Dnyada rnek bir eitim denemesi olarak Ky Enstitleri giriimi ile zellikle eitimde frsat eitlii, uygulamal eitim, yerel nderlik konularnda nemli sonular elde edilmitir. Buraya kadar belirtildii gibi, ky ve kyl sorunlarna ilikin almalar Cumhuriyet'in kuruluundan itibaren younluk kazanmtr. Fakat bunlar birbirinden kopuk, dank almalar olarak srdrlmtr. Yaplmak istenilen almalar bazen toplumsal engellemelerle karlam, yaanan iddetli ekonomik krizler ve yetersizlikler ise krsal kalknma ile ilgili sorunlarn zmlenmesini gletirmitir.
Planl dnem sonras politikalar-uygulamalar

Trkiye 1963 ylndan itibaren kamunun gerekletirecei ekonomik ve sosyal faaliyetlerin daha verimli ve rasyonel yaplabilmesi iin planl kalknma dnemini balatmtr. Hkmetlerin gerekletirecei faaliyetlerin, programlarn Be Yllk Kalknma Planlarna (BYKP) bal olarak yrtlmesi sreci bu dnemde balamtr. Toplum kalknmas almalar Toplum kalknmas" almalar Birlemi Milletler tarafndan esas itibariyle bir eitim ve tekilatlanma sreci olarak yrtlmtr. Halkn yaam dzeyini gelitirme abalar kendi girikenliklerini, kendi kendilerine yardm destekleyecek ve daha verimli klacak programlarn hazrlanmas ynnde gelitirilmitir. Toplum kalknmasnda ana yaklam 1nci BYKP ve plann yllk programlarnda tanm, esaslar, ilke ve hedefleri ayrntl olarak gsterilmitir. Buna gre toplum kalknmas krsal yerleimlerin iinde bulunduklar ekonomik, sosyal ve kltrel koullar iyiletirmek amacyla z kaynaklarn harekete geirmelerini, kendi abalarn devletin abalar ile birletirmelerini ve ulusal kalknma abalarna katlmalarn salamak amacyla uygulanmtr. 1nci BYKP erevesinde DPT tarafndan balatlan toplum kalknmas deneme almalar, 1964 yl sonunda Kyileri Bakanlnn kurulmas zerine bakanln sorumluluuna braklmtr. Bu dnemde Bakanlk, "ok ynl krsal alan planlamas"na arlk verdiinden, deneme alanlarnn saysn ksa srede 12'den 37'ye karm ve toplum kalknmasn ikinci plana itmitir. l967 yl sonuna kadar her ilden bir ilenin, 1977 sonuna kadar da btn kylerin toplum kalknmasnn kapsamna alnmasn ngrmesine ramen bu, daha sonra gerekleememitir.
Krsal kalknma projeleri

Trkiye'nin farkl yrelerinde hem doal kaynaklarn daha iyi deerlendirilebilmesi, hem de krsal kesimde gzlenen sosyo-ekonomik farkllklarn mmkn olduu lde ortadan kaldrlmas iin hkmetler tarafndan eitli yrelerde "krsal kalknma projeleri (kkp)" uygulanmaktadr. Bu projeler krsal alanda altyapy iyiletirmeyi, burada yaayan nfusun gelirlerini arttrmay, yaam dzeylerini ykseltmeyi, bitkisel ve hayvansal retimi gelitirmeyi ve krsal nfusu harekete geirmeyi amalamaktadr. Bu projeler ve uygulanaca yerler, kalknma planlarnda kalknmada ncelikli yreler iin belirlenen ilkeler dorultusunda ve uluslararas finans kurulularnn tercih ve nceliklerine uygun olarak belirlendikten sonra, uluslararas finans kurulularna teklif edilmektedir. Trkiye'de il veya iller dzeyinde hkmetler tarafndan uygulanan d kaynakl krsal kalknma projeleri iki kurulu tarafndan kredili olarak finanse edilmitir. Bunlar; Dnya Bankas ve Uluslararas Tarmsal Kalknma Fonudur (IFAD). l970'li yllarda Dnya Bankasnn kkp.lerine
76
ilgisinin de etkisiyle, Trkiye'nin ilk kkp.si olan "orum-ankr kkp" hazrlklar 1972 ylnda FAO/Dnya Bankas programlarnn yardmlaryla balamtr. Trkiye'de ikisi tamamlanm, drd devam etmekte ya da balang aamasnda olan toplam alt tane kkp vardr. orum ankr Krsal Kalknma Projesi orum - ankr kkp. si Trkiye'de uygulanan ilk entegre kkp.si olup balangta yalnzca tarmsal retimi ve iftilerin sosyo-ekonomik durumlarn gelitiren bir yatrm ve hizmet planlamas deil, ayn zamanda krsal altyapy oluturan yol, elektrik, ime suyu vb. gibi yatrmlar da hedefleyen bir proje olarak planlanmtr. Projenin hedef kitlesi her iki ilde yaayan yaklak 80.000 ifti ailesidir. Projenin balca amalar, bitkisel ve hayvansal retimlerdeki verimliliini arttrmak ve gelitirmek suretiyle gelir ve yaam dzeylerini ykseltmek, aktif igcnn kente gn durdurmak, nadas alanlarn daraltmak, yeni retim alanlar amak, sosyal ve ekonomik yaamlarn nemli lde etkileyen altyap hizmetlerinin (yol yapm, onarm, ime ve sulama suyu tesisleri, elektrifikasyon, sosyal tesisler gibi) gerekletirilmesi biiminde zetlenebilir. Erzurum Krsal Kalknma Projesi Trkiye'nin ikinci kkp. olan "Erzurum kkp" Trk Hkmeti ile Dnya Bankas ve Uluslararas Tarmsal Kalknma Fonu (IFAD) arasnda yaplan anlamaya gre, projenin toplam maliyeti 137 milyon ABD Dolar olup, bunun 40 milyon ABD Dolar Dnya Bankas, 20 milyon ABD Dolar ise IFAD tarafndan salanmtr. Projenin balca amalar; blgesel g olaynn durdurulmas, yrede tarmsal retim ve ifti gelirlerinin arttrlmas, krsal altyapnn gelitirilmesi, kredi hizmetlerinin ve olanaklarnn yaygnlatrlmas, iftilere eitim ve danmanlk hizmetlerinin verilmesi, istihdam alanlarnn geniletilmesi ve bunlarn sonucunda ilin l046 kynde yaayan yaklak 76 bin ifti ailesinin sosyo-ekonomik ynden kalkndrlmas olarak zetlenebilir. Bingl-Mu Krsal Kalknmas Projesi 52.5 milyon ABD Dolarlk bir maliyete sahip projenin 20,5 milyon ABD Dolar d kaynakl olup (IFAD), 19901999 yllarnda Mu ve Bingl illerinde, 52,5 Milyon ABD Dolarlk bte ile yrtlmtr. Proje yrede yaayan yaklak 35.000 krsal ailenin gelir ve yaam dzeyinin ykseltilmesi amacyla bitkisel ve hayvansal retimin arttrlmas, ky yollar, ky ime suyu tesisleri, el sanatlar ve kredi gibi hizmetlerin salanarak fakirliin azaltlmas, krsal istihdam olanaklarnn oluturulmas ve zellikle kadnlarn yaam koullarnn dzeltilmesini hedef edinmitir. Yozgat Krsal Kalknma Projesi Yozgat ilinde, doal kaynaklar tehlikeye sokmakszn ve mmkn olduunda bu kaynaklarn retici niteliini artrmak suretiyle, ildeki yoksul ifti ailelerinin en yoksullarnn yaama standardnda srekli bir iyileme amacna ynelik olarak yrtlmtr.Proje faaliyetleri ilin tarm, hayvanclk, sulama, ormanclk, ky yollar ve ky ime sular gibi sektrlerdeki faaliyetlerini gelitirerek krsal alana hizmet gtren bu sektrlerdeki verimliliin ve retimin artrlmas ile alt yapnn gelitirilmesini salama ynnde 40,5 Milyon ABD Dolarlk bte ile 1991-2001 yllar arasnda uygulanmtr.
77
Erzincan-Sivas Krsal Kalknma Projesi Sivas ve Erzincan illerinin az gelimi alanlarnda, tarmsal verimliliin ve gelir seviyesinin artrlmas amacyla kk aile iletmelerinin desteklenmesi, sosyal ve tarmsal alt yapnn iyiletirilmesi ve krsal yaam standartlarnn ykseltilmesi suretiyle krsal gn nlenmesini hedefleyen projenin 2004-2010 yllar arasnda toplam 30,040 Milyon ABD Dolarlk bte ile uygulanmas hedeflenmektedir. Sivas ve Erzincan illerinde uygulama aamasnda belirli kriterlere gre seilecek olan en fakir 200 kyde uygulanacak ve yaklak 2 bin kii proje srecinde yer almaktadr. Projeye ait anlamalar Bakanlar Kurulu onayndan geerek, proje faaliyetlerinin ilk aamas olan ky seimine 2004 ylnn ikinci yarsnda balanlmtr. Projenin temel bileenleri; topluluk kalknmas ve kooperatif kurulmas amacyla reticilere eitim ve teknik destek salanmas, topluluk tarafndan nerilebilecek ve teknik/sosyal ynlerden yaanabilirlii olan her tipte giriimin desteklenmesi, kooperatiflerin bitkisel/hayvansal retim, ileme ve pazarlama gibi alanlardaki yatrm planlarnn desteklenmesi ve tarmsal kalknmaya ynelik faaliyetlerdir. Ordu-Giresun Krsal Kalknma Projesi Dier krsal kalknma projelerinden farkl olarak Ordu-Giresun Krsal kalknma Projesi almalarnda hedefler ve ihtiyalarn tespiti, ky seviyesinde balamtr. lk defa bir krsal kalknma projesinde Ky Kalknma Planlar hazrlanmakta ve bu planlar erevesinde proje kylerinde faaliyetler srdrlmektedir. Ordu ilinde 140, Giresun ilinde 140 ky olmak zere toplam 280 ky proje kapsamna alnmtr. Proje katlmc krsal planlama yaklamn hedeflemitir. Ky Kalknma Planlarna uygun olarak gerekletirilen faaliyetlerde iftinin gnlll ve maliyete katks esastr. Tarmsal faaliyetlerde iilik hari toplam maliyetin %2040 orannda ifti katlm salanmaktadr.
Blgesel kalknma projeleri

Gneydou Anadolu Projesi (GAP) Trkiyenin en nemli ve dnyann da nde gelen projelerden biri olan Gneydou Anadolu Projesi (GAP), Trkiye yzlmnn ve nfusunun yaklak %10una tekabl eden Gneydou Anadolu Blgesinde uygulanmakta olup; toprak ve su kaynaklarn gelitirerek, genel bir sosyo-ekonomik kalknmaya ynelik entegre ve srdrlebilir insani gelime ilkesine dayal bir giriimdir. 1990larda dnyada yaanan gelimelere paralel olarak GAP uygulamalarnda da srdrlebilir kalknma felsefesi benimsenmi ve bu erevede insani gelime, katlmclk, eitlik ve adalet ilkeleri temel alnmtr. GAP bunlardan hareketle, su kaynaklar gelitirme programnn yan sra tm sektrlerdeki yatrmlar da iine alan, srdrlebilir insani kalknmaya dayal entegre bir blgesel kalknma projesi olarak uygulanmaktadr. Proje kapsamnda, GAP Blge Kalknma daresi tarafndan krsal alanda yaayan yre insanna ynelik bir dizi mikro lekli alma ve pilot proje yrtlmektedir. Bu alma ve projeler, krsal alanda yaayanlarn eitim, rgtlenme, yaam ve gelir dzeylerinin arttrlmasn amalamaktadr. GAP Blge Kalknma daresi Bakanl'nn koordinasyonu ve katklaryla blgedeki valilikler, belediyeler, kamu kurulularnn merkez ve tara tekilatlar ve sivil toplum kurulularnn yan sra Dnya Bankas, UNDP, FAO, WHO, ILO gibi uluslararas kurulular ve Avrupa Birlii fonlar ile blgede ok sayda alma gerekletirilmitir. Avrupa Birlii fonlar ile uygulanmakta olan AB-GAP Blgesel Kalknma Program, 7 Aralk 2001 tarihinde, 78
Hazine Mstearl, GAP-BK ve Avrupa Birlii (AB) arasnda imzalanan finansman anlamas ile yrrle girmitir. Program, 2002 ylndan itibaren 5 yllk bir uygulama dnemini kapsamaktadr. Toplam finansman tutar ise 47 Milyon Eurodur ve tamam hibe olarak salanmaktadr. Dou Anadolu Projesi (DAP) DAP, Dou Anadolu blgesinde bulunan 16 ili kapsamaktadr. Bu iller: Ar, Ardahan, Bingl, Bitlis, Bayburt, Elaz, Erzincan, Erzurum, Gmhane, Hakkri, Idr, Kars, Malatya, Mu, Tunceli, Van olup sosyo-ekonomik adan geri kalm illerimizin nemli bir ksmn tekil etmektedir. Proje blgesi, lke yzlmnn % 20,4ne, nfusun ise % 4ne tekabl etmektedir. 1997 yl cari fiyatlarla blgenin GSYH iindeki pay %4 olup, 1987-1997 dneminde 1987 yl fiyatlaryla lke %4.1lik bir byme gsterirken, blgenin yllk byme hz ancak %1.9 olabilmitir. Blgede kii bana den milli gelir, Trkiye ortalamasnn yaklak yarsdr (1997 yl itibariyle %44,7). Blge, hayvanclk ve ayr-mera asndan lke iinde nemli bir paya sahipken 1980li yllardan bu yana blgede yaanan olumsuz gelimeler, hayvancl byk lde karl olmaktan karm ve blgenin gelimesinin yavalamasna neden olmutur. Proje, tarm arlkl bir ekonomiye sahip olan blgede ncelikle ekonomik yapnn deitirilmesini ve tarmda verimliliin artrlmasn ve blgenin reel ekonomik hacminin ve kii bana den gelirin ykseltilmesini hedeflemektedir. Dou Karadeniz Blgesel Gelime Projesi (DOKAP) Proje, Dou Karadeniz blgemizde bulunan, Artvin, Giresun, Gmhane, Ordu, Rize, Trabzon ve Bayburt illerini kapsamaktadr. Proje ile, sz konusu problemlerin giderilmesi iin gerekli nlemler belirlenmi olup, halen ilgili kurulular yetki ve sorumluluklar altnda bulunan konularda, yatrmlar, yllk yatrm programlarna almak suretiyle projede belirlenen faaliyetleri gerekletirmeye balamlardr.
Krsal Alanda Sosyal Destek Projesi

Sosyal Yardmlama ve Dayanmay Tevik Fonu 3294 sayl Yasa kapsamnda bulunan ve sosyal gvence kapsamnda bulunmayan vatandalar iin Sosyal Yardmlama ve Dayanma Vakflar (SYDV) aracl ile sosyal amal yardmlar salamaktadr. SYDV kendi hizmet alanlarnda bir model olarak kabul edilebilecek bir alma sistemine sahiptir. Fon kaynaklarndan yararlanabilecek fayda sahipleri ve gerekletirilecek yardmlar lke genelinde yaylm bulunan 931 Vakf aracl ile belirlenmektedir. Vakflar almalarn bnyesinde bulunan Vakf Mtevelli Heyetleri ile gerekletirmektedir.
Sosyal Riski Azaltma Projesi

Sosyal Riski Azaltma Projesi (SRAP) yoksullar hedef alan bir sosyal yardm sistemin kurulmasn amalamaktadr. SRAP hzl yardm ve yatrm olmak zere 2 temel blmden olumaktadr. Hzl Yardm blm tamamlanm olup, bu kapsamda okula devam paketleri, gda yardmlar gerekletirilmitir. Yatrm blm kurumsal geliim, artl nakit transferi ve yerel giriimler alt bileenlerinde olumaktadr. Krsal kalknma dorudan ilgili bulunan yerel giriimler alt bileeni kapsamnda gelir getirici projeler, istihdama ynelik beceri kazandrma eitimleri, sosyal hizmet amal projeler, toplum yararna geici alma programlar ve toplum kalknmas projeleri desteklenmektedir.
79
n Ulusal Kalknma Plannda Krsal Kalknma Yaklam

n Ulusal Kalknma Plannn (UKP) blgesel gelime ekseninde, krsal kalknmaya zel bir nem verilmekte ve krsal alanda; (DPT,2005) stihdam alanlarnn artrlmas ve gelir yaratacak faaliyetlerin desteklenmesi, Tarmsal arazilerin daha etkin kullanlmas iin kapasitenin gelitirilmesi, Modern tarmsal tekniklerin kullanlmas yoluyla krsal kesimdeki nfusun yaam kalitesinin artrlmas, Turizm, tekstil, dokumaclk ve el sanatlar gibi tarm d sektr istihdamnn salanmas ve Dezavantajl alanlarda tarm d gelir getirici faaliyetlerin yaygnlatrlmasyla krsal kalknmann gerekletirilmesi ngrlmektedir. Bunlara bal olarak, krdan kente gn istikrara kavuturulmas ve blgeler aras ve blge iindeki dengesizliklerin giderilmesine katkda bulunulmas da amalanmaktadr. Blgesel gelime ekseninin uygulanmasnda; 12 ncelikli Dzey 2 BB blgesi ve buralarda uygulanacak olan ncelikli konular ve tedbirler 2003 ylnda yaplan llerin ve Blgelerin Sosyo- Ekonomik Gelimilik Sralamas Aratrmas da dikkate alnarak tespit edilmitir. Sz konusu blgelerin; tarm sektrne dayal bir ekonomik yapya sahip olmalar, ounlukla krsal zellikler gstermeleri, dier blgelerle ve kendi blgelerinde gelimilik fark iinde bulunmalar nedeniyle, blgesel kalknma abalarnda da krsal kalknma giriimlerine zel nem verilmesi gerekmektedir. UKP btesinden en byk pay blgesel gelime eksenine ayrlarak; 152 milyon Euro AB katks ve 55 milyon Euro Trkiye katks olmak zere toplam 207 milyon Euro fon tahsis edilmitir. Blgesel gelime ekseninin ncelikleri aadaki gibi tespit edilmitir: a) KOBlerin desteklenmesi ve glendirilmesi, b) Kk lekli altyap inaatlarnn desteklenmesi, c) Yerel inisiyatiflerin desteklenmesi, d) Kurumsal kapasitenin oluturulmas ve glendirilmesi. Dier taraftan, UKPnin birinci ekseni olan letmelerin Rekabet Gcnn Artrlmas kapsamnda; tarm-sanayi entegrasyonu erevesinde, tarm ve sanayi iletmelerinin modernizasyonunun salanmas, teknoloji ve kalite seviyelerinin gelitirilmesi, rekabet gcnn artrlmas ve evre konusunda AB normlarna uyum salanmas ncelik alanlar arasnda tespit edilmitir. ABye Uyum Srecinde Krsal Kalknma ve Hibe Program
AB Krsal Kalknma Yaklamlar ve Trkiye

AB krsal kalknma politikalar; Ortak Tarm Politikalarnn (OTP) bir paras olarak tarm sektrnn yapsal sorunlar ile ilgilenen bir politikadan, mal ve hizmet retiminin yannda tarmn topluluk zerindeki ok ynl etkisini ve krsal alanlarn kar karya kald sorunlar dikkate alan bir politikaya dnmtr. AB krsal kalknma politikasnn temel mevzuat Gndem 2000 dorultusunda karlan 1257/99 sayl Konsey Tzdr. Bu tzkte ABnin krsal kalknmay
80
desteklemek iin ne tr programlara yapsal fonlardan kaynak aktaraca ele alnmaktadr. Krsal kalknma programlarnn finansman fondan gerekletirilmektedir. Bunlar; Avrupa Krsal Kalknma Fonu (ERDF), Avrupa Yapsal Fonu (ESF) ve Avrupa Tarmsal Garanti ve Yn Verme Fonu (EAGGF)'dur.
Trkiye AB likileri erevesinde Krsal Kalknma ve Katlm ncesi Yardm Arac (KYA)
AB ile Trkiyenin yelik ilikileri asndan krsal kalknma konusu; AB mevzuatnn uyumlatrlmas amacyla hazrlanan AB Mktesebatnn stlenilmesine ilikin Ulusal Program almalar erevesinde yrtlmektedir. AB tarafndan 20042006 dneminde salanacak olan ekonomik ve sosyal uyuma ynelik katlm ncesi mali yardmlarn kullanmna temel oluturmak zere hazrlanan n Ulusal Kalknma Plan (20042006) ve 2004 Yl Katlm ncesi Ekonomik Program faaliyetleri ierisinde krsal kalknma da ele alnmaktadr. Ulusal Program kapsamnda ilgili mevzuatn stlenilmesi amacyla bir stratejinin ve devamnda bir programn hazrlanmasnn ulusal abalarla yrtlecei ngrlmektedir. Sz konusu mevzuat uyumunun bir blm politika temelinde ilgili programn hazrlanmasn ierirken, dier blm ise gerekli kurumsal yapnn oluturulmasn iermektedir. Trkiyenin 2004 Yl Katlm ncesi Ekonomik Programnda ise; ABnin tarm ve krsal kalknma politikalarna uyumunun salanmas dorultusunda, ABnin Ortak Tarm Politikasnn ileride en byk bileeni haline gelmesi beklenen krsal kalknma politikalarna uyum salamak ve krsal kalknma almalarna bir politika erevesi oluturmak zere Krsal Kalknma Stratejisi ve Programnn hazrlanaca belirtilmitir. Bunun ile ilgili alma ise, tamamlanmak zeredir. Sz konusu uygulama programnn; kapsam bakmndan ABye uyumla birlikte krsal kalknma faaliyetlerinin tmn kapsamak zere, kurumlar aras ibirlii ve i blmn salayacak biimde tasarlanmaktadr. 2004 yl Aralk aynda Brkselde gerekletirilen AB Zirvesinde, AB-Trkiye yelik mzakerelerinin 3 Ekim 2005 tarihinde balatlmas kararlatrlmtr. Mzakere srecinin balatlmasyla birlikte, AB krsal kalknma politikalarn da ieren Ortak Tarm Politikasna uyum almalarnn hzlandrlaca ortadadr. AB Komisyonu, 20072013 dneminde aday lkelere katlm ncesinde salanacak mali yardmlara ereve oluturmak zere yeni bir Katlm ncesi Yardm Aracnn (KYA) oluturulmasna dair tzk tasla hazrlamtr. Halen uygulanmakta olan SAPARD, PHARE ve ISPA programlarnn yerini almas planlanan KYAnn krsal kalknma bileenini iermesi ngrlmektedir. Krsal kalknma bileeninin, gerek tarm sektrnn ve krsal alanlarn gerekse ye lkenin OTP mktesebatna uyumunun salanmas konusunda katk salamas beklenmektedir. AB Komisyonu birimleri tarafndan hazrlanan Trkiyenin yelik Perspektifinden Kaynaklanan Hususlar balkl raporda; krsal kalknma bileeni kapsamnda SAPARDda yer alan tedbirlerden bazlarnn Trkiyede uygulanabilecei, ancak Trkiye ile Merkezi ve Dou Avrupa lkeleri arasndaki farkllklar ile katlm ncesinde Trkiyenin ihtiyalar da gz nne alnarak, mevcut krsal kalknma nlemlerine ilaveler yaplmas gerekebilecei ya da bunlarn yenileriyle deitirilebilecei belirtilmektedir.
81
Uygulamann merkezi olmayan idare sisteminde gerekletirilmesi ngrlmektedir. Ulusal dzeyde krsal kalknma tedbirlerinin uygulanmas konusunda yetkili Krsal Kalknma Uygulama ve deme Ajans oluturulmas ynnde almalar srdrlmektedir. 2004 yl Mali birlii Programlamas kapsamnda, AB Ortak Tarm Politikasnn Uygulanmasna Hazrlk balkl projenin Krsal Kalknma Plannn Hazrlanmasna ve Plann Uygulanmasna Ynelik Kurumsal Kapasitenin Glendirilmesine Destek bileeni kapsamnda AB mktesebat da dikkate alnarak gerekletirilecek eletirme programyla, krsal kalknma konusunda Trkiyenin kurumsal kapasite ihtiyac deerlendirilecek ve gzden geirilecektir. Dier taraftan, bu proje kapsamnda Ulusal Krsal Kalknma Plannn hazrlanmasna ynelik olarak teknik yardm da alnabilecektir.
AB Tarafndan Salanan Fonlar

Ekonomik kalknma bakmndan AB iindeki farkllklar azaltmak ve Birlik iindeki sosyal uyumu artrmak zere 4 tane yapsal fon oluturulmutur. Bunlar: 1. Avrupa Sosyal Fonu (ASF) 2. Avrupa Blgesel Kalknma Fonu (ABKF) 3. Avrupa Tarmsal Ynlendirme ve Garanti Fonu (ATYGF) 4. Balklk Ynlendirme Fonudur (BYF). ABnin yapsal fonlar, sadece zel olarak belirlenmi blgelerde, spesifik amalara ulamak iin harcanmak zere oluturulmu, zel plan ve programlama dnemlerine sahip ve nceden belirlenmi bte kurallarna ve yasal dzenlemelerine gre harcanabilen, hibe niteliinde karlksz mali yardmlardr. Fonlar ye lkenin hkmetine dorudan elden verilmemekte, parann kullanlabilmesi iin zel bir idari yapnn kurulmasn, gerekli tm bavuru kurallarna uyulmasn ve toplumun tm aktrlerinin bu faaliyetlere katlmasn gerektirmektedir. Yapsal fonlar, AB Komisyonu tarafndan ye lkelerle birlikte daha nceden belirlenen 3 amaca gre snflandrlm blgelerde kullanlabilmektedir. Yapsal fonlarn ye lkelere tahsis kriterleri olarak kullanlan bu 3 ama, 2000 ylndan nce 6 iken, yeni programlama dneminde 3e indirilmitir. Blgelerin snflandrlmasnda kullanlan aadaki 3 ama, en geri kalm yrelerden az gelimi yrelere doru sralanacak ekilde unlardr (Uslu,2005): Ama 1 Blgeleri: Gelime hznn, lke ortalamasnn gerisine dt ve kii bana den GSMHnn, genel AB ortalamasnn % 75inden daha az olduu blgelere Ama 1 blgeleri denmektedir. Bu blgeler, Birlik iindeki en yoksul ve en geri kalm yreleri ile ok dk nfuslu yerleim blgeleri kapsamaktadr. Ama 2 Blgeleri: Ekonomik ve sosyal adan yapsal dnm sorunlaryla karlaan yreler Ama 2 blgeleri dir. Ama 2 olarak belirlenen blgelerin ekonomileri genellikle tek bir sektre baldr ve eitlenmemitir, bu yzden de yapsal sorunlarla karlarlar. Bu tr yapsal glklerle karlaan blgelerin ekonomik ve sosyal dnmnn salanmas hedeflenmektedir. Bu blgelerin zellii, Ama 1 blgelerine gre biraz daha iyi durumda olmalarna ramen, hala nemli oranda yardma gereksinim duymalardr. Tm yapsal fonlardan yardm alabilen bu blgelere giden fon kaynaklarnn toplam 22.5 milyar Eurodur (yapsal fonlarn toplam btesinin % 11.5i). Ayrlan kaynaklarn te ikisi sanayi blgelerine ve kentlere gitmekte, geri kalann ise krsal alanlar ya da balklk yreleri
82
almaktadr. Kurallara gre Ama 2 blgeleri, toplam AB nfusunun % 18inden fazla olamaz. Ama 2" blgelerinde de ortak finansman, yani ABden salanan mali yardmla birlikte ye devlet btesinden mali katk yaplmas zorunludur. Ancak ortak finansmandaki AB pay ve ye devlet pay deimektedir. Ama 2 blgelerinde gerekletirilmesi planlanan bir faaliyet iin yapsal fonlardan salanacak mali yardm, maliyetin en fazla % 50sini oluturur. Ama 3 Blgeleri: "Ama 1" ve "Ama 2" kapsamndaki blgeler dnda, dier tm blgelerin nfusunu kapsar. "Ama 3", blgesel bir odaklanmadan ok ziyade zel bir konuya odaklanmtr : "insan kaynaklarnn gelitirilmesi". Temel hedef, eitim ve mesleki eitim sistemlerinin modernizasyonu ve istihdam politikalarnn yeni gelimelere uyumunun salanmasdr. Ama 3 kapsamnda yalnzca Avrupa Sosyal Fonu kaynaklar kullanlabilmektedir. Toplam yapsal fon yardmlarnn % 12,3 (24.05 milyar Euro) "Ama 3" iin harcanmaktadr. Avrupa Sosyal Fonu (ASF) Avrupa Sosyal Fonu (ASF), 1957 ylnda Avrupa Birliini (AB) kuran Roma Antlamasnn 146.maddesi (eski 123.madde) ile, iilerin istihdam olanaklarn artrarak yaam standartlarn ykseltmek, zellikle mesleki eitim ve retim yoluyla endstriyel deiim ve retim sistemlerine uyum salamalarn kolaylatrmak ve Birlik iinde corafi ve mesleki hareketlilii artrmak zere AB dzeyinden kurulmu olan, zel bir mali yardm kaynadr. Yapsal fonlarn toplam 195 milyar Euro'luk btesinin yaklak % 30'u (60 milyar Euro), Avrupa Sosyal Fonuna aittir. Avrupa Blgesel Kalknma Fonu (ABKF) Blgesel Politikaya en nemli katk, bu fonun salad mali katkdr. Fonun kurulma amac, zellikle altyap projeleri ve bunun yannda istihdam yaratc retken yatrm projeleri ile kk ve orta boy iletmelerin gelitirilmesidir. Avrupa Tarmsal Ynlendirme ve Garanti Fonu (ATYGF) ATYGF (FEOGA), farkl amalarda kullanlan "Garanti" ve "Ynlendirme" adl iki blmden meydana gelmektedir. ATYGF (FEOGA) btesinin yaklak %90'n oluturan Garanti blm, Ortak Piyasa Dzenlemeleri erevesindeki fiyat ve pazar mekanizmalar ile ilgili tm zorunlu harcamalarn karlanmasnda kullanlmaktadr. ATYGF (FEOGA) btesinin kalan %10'unu oluturan Ynlendirme blm ise tarm sektrnde yapsal politikalara ilikin nlemlerin tm ve krsal kalknma tedbirlerinin bir ksmnn finansmannda kullanlmaktadr. Ynlendirmeyi Garantiden blmnden ayran temel fark, Ynlendirme blmnde ye lkeler ile AB'nin ortak finansman salamasdr. Blgeler arasndaki kalknma farkllklarn gidermeyi hedefleyen Avrupa Blgesel Kalknma Fonu (FEDER); AB apnda mesleki eitim, istihdam ve insan kaynaklarnn gelitirilmesi amacyla oluturulan Avrupa Sosyal Fonu (ASF) ve krsal kalknmay destekleyen faaliyetleri btnletirmeyi hedefleyen LEADER ise, OTP'nin zellikle Ynlendirme blm finansmanna katkda bulunan dier fonlardr. Balklk Ynlendirme Fonu (BYF) 1993 ylnda kurulan bu Fon balklk sektrndeki yapsal nlemleri tevik amal olup, ye devletlerin kalknma nlemleri dorultusunda yaptklar balardan olumaktadr.
83
LEADER Giriimi
Krsal alanlarda gerekletirilen projelerde karlkl dayanma ortam yaratmak, deneyimleri paylamak, yenilikleri desteklemek zere LEADER yani (Link between action for the development of rural economy) Krsal Ekonominin Gelitirilmesinde Faaliyetlerin Birletirilmesi denen Birlik giriimleri balatlmtr. LEADER, ABnin krsal kalknma giriiminin genel addr. Kendisine ait bir programa sahip bu giriim, tm topluluk dzeyinde tipik olarak seilmi alanlarda (rnein nfusu 10 000100 000 arasndaki yerler) entegre bir krsal kalknma iin pilot uygulamalar tevik etmektedir. Bu program Topluluk ve ye lkelerce ortaklaa finanse edilmektedir. Trkiyede, LEADER ile benzerlikler tayan, Ziraat Odalar tarafndan yrtlen ve amac iftilerin ortaklaa ve birbirlerine yardmc olarak iletmelerinin kalknmasn salayacak danmanlk modeli oluturmak olan nder ifti Projesi bulunmaktadr. Ayrca, AB Parlamentosunda INPARD adnda LEADER benzeri bir fonun aday lkelerde uygulanmak zere kullanlmas.
INTEREG Program
Programn amac, snr blgelerinde ibirlii arttrarak ve ibirlii alar oluturarak, bu blgelerin baz ekonomik sorunlarn stesinden gelmelerine yardmc olmak, snrdaki ilikilerin younlatrlmas, evre koullar ve yerli nfusun hayat standartlarnn iyiletirilmesi yoluyla Snr Blgesinin dengeli ve srdrlebilir kalknmasna katkda bulunmak ve snr blgelerinde yayor olmann verdii negatif etkileri ve izolasyonu azaltmak olarak zetlenebilir. Trkiye-Bulgaristan arasnda yrtlecek olan intereg projelerin 2004 ve 2006 yllar iin ngrlen program btesi her iki lke iin ayr ayr olmak zere 15 Milyon Eurodur. Ortak Kk Projeler Fonu bu btenin %10unu oluturmaktadr. Trkiye-Yunanistan arasnda yrtlecek INTEREG projeleri iin Avrupa Birlii Komisyonu, 35 milyon Euroluk mali yardmla katkda bulunacaktr.Mali yardm, snrtesi altyap projeleri, ekonomik kalknma ve istihdam projeleri ile yaam kalitesi, evre, kltr projeleri olmak zere 3 tip program iin kullanlabilecektir.
SAPARD Fonu
Avrupa Birlii, Ortak Tarm Politikas paralelinde, Birlie aday Orta ve Dou Avrupa lkelerinin tarmsal altyaplarn gelitirmek amacyla SAPARD (Special Accession Programme for Agriculture and rural Development) Programn uygulamaya koymutur. Bu fon AB iindeki Avrupa Tarmsal Ynlendirme ve Garanti Fonuna (ATYGF) benzemektedir. Gndem 2000 erevesinde, Konseyin 1268/99 no.lu Tz ile oluturulan SAPARD fonu iin 2000-2006 yllar arasnda yllk 500 milyon Euro kaynak ayrlmtr. SAPARD Program bir yandan aday lkelerin Topluluk Mktesebatn uygulamalarna yardmc olmay hedeflerken bir yandan da adaylarn yelik yolunda tarm sektrnde ve krsal alanlarda yaadklar skntlar amalarn salamay amalamaktadr. AB Krsal Kalknma Programnda Trkiyenin Dikkate Almas Gereken Konular AB balamnda 2003 yl Katlm Ortakl Belgesinde ksa vadede AB krsal kalknma politikasna giri iin bir strateji hazrlanmas; orta vadede ise AB krsal kalknma politikasnn uygulanmas iin gereken idari yaplarn oluturulmas ngrlmtr Konuyla ilgili olarak bugn gelinen noktada bir Taslak Krsal Kalknma Strateji Dokman hazrlanmtr. AB yetkilileri ile eitli platformlarda yaplan grmelerden anlald zere Trkiye bu konuda olduka nemli bir yol 84
alm olup, bu aamada en nemli eksii uygulamalar gerekletirecek kurumsal yapnn henz olumam olmasdr. Dolaysyla ilgili kurumlarn uyumlu almalar ile hzla bu konunun neticelendirilmesinde fayda grlmektedir. te yandan, ABnin eitli bte kalemlerinden Trkiyeye gelen destekler, 2001 ylnn sonundan bu yana, Birlie aday dier lkeler iin olduu gibi tek bir bte kaleminde toplanmtr. Trkiye iin ayrlan bu yardm btesine katlm ncesi yardm denilmektedir. Mali yardm, tamamen katlm stratejisinin desteklenmesine ynelik olup, Trkiyeye ynelik Katlm Stratejisinin glendirilmesinin bir paras olarak, 2004-2006 dnemi iin Trkiyeye ynelik mali yardm byk lde artrlmtr. Katlm ncesi mali yardmn 2004te 250 milyon, 2005te 300 milyon ve 2006da da 500 milyon Euro olmas planlanmtr. Bunlar, hibe eklinde yardmlar olup, Ulusal Program nceliklerine uygun olarak hazrlanan projeler araclyla datlmaktadr. Bu kapsamda krsal kalknma alannda verilen destekler, Tarm ve Balklk ile Blgesel Politika balklar altnda uygulanan projelere yneliktir. Sz konusu projelerin uygulayc kurulular ise ncelikle Tarm ve Kyileri Bakanl, DPT ve GAP Blge Kalknma daresidir. Trkiye asndan krsal kalknmada en nemli konulardan biri AB krsal kalknma politikalarna uyum hazrlklardr. Bundan hareketle, yukarda da anlatlmaya allan AB krsal kalknma politikalarna uyum salanabilmesi iin ksa vadede gerekli olan dzenlemeler u biimde zetlenebilir;
AB Krsal Kalknma ve SAPARD Programlar

AB yesi lkeler FEOGA Fonundan yararlanmak zere 7 yllk Krsal Kalknma Program hazrlamaktadrlar. Bu programda AB mevzuat erevesinde hangi krsal kalknma tedbirine ncelik verilecei tespit edilmektedir. rnein Avusturyada organik tarm veya evreye uyumlu tarm fonlardan en ok yararlandrlan faaliyet olmaktadr. Benzer ekilde AB aday lkeler iin bir SAPARD Fonu tahsis etmi ve bu lkelerden 7 yllk SAPARD program hazrlamalar istenmitir. Trkiye iin de yelikle birlikte 7 yllk bir program hazrlanmas gerekecektir. ABye aday 10 Merkezi ve Dou Avrupa lkesi iin tahsis edilen SAPARD Fonu 2006 ylna kadar geerlidir. Toplam fon miktar yllk 2000 rakamlar ile 540 Milyon Eurodur. 2004 yl ile birlikte 8 aday lkenin ye olmas beklenmektedir. Bu tarihten itibaren yaplacak bir tzk deiiklii ile Trkiye bu fon kapsamna alnabilecektir. yle olmas durumunda, 20042006 yllar aras dnemde Trkiye, Romanya ve Bulgaristan ile birlikte bu fondan yararlanabilecektir.
SAPARD - Krsal Kalknma Ajans

Aday lkelerde krsal kalknma fonunun kullanm SAPARD Ajans yoluyla salanmaktadr. Ortaya yeterli bir fon ktktan ve bu fonun kullanm ile ilgili 7 yllk programlama yapldktan sonra bu fonu kullanacak kurumun tekil edilmesi gndeme gelecektir. Bu kurum fon kapsamnda kaynak aktarlacak projelerin deerlendirilmesi ilemini yapmaktadr. yelikle birlikte dier tm tarmsal destekleme mekanizmalar iin kullanlabilecektir. Dier aday lkeler iin de bu ngrlmektedir. Bu kapsamda yelikle birlikte Paying Agency (deme ajans) ad verilen bir kurulu hviyeti kazanabilecektir. Byle bir ajansn kurulmas iin twining denen eletirme almasndan faydalanlabilir. Nitekim AB bu almay Macaristan, Polonya ve ek Cumhuriyeti ile yapmtr. Twining almasnn zaman ve maddi kayplar engelleyecei dnlmektedir. 85
2006 sonras AB Mali Yardm

AB Bte Programlamasn 2006 ylna kadar yapmtr. Yani 2006dan sonras iin aday lkelere aktaraca kayna yeniden belirleyecektir. u an iin bu dnemde salanacak kaynak ile ilgili bir kst yoktur. Trkiyenin adayl 2006 sonrasnda da devam edecek olursa, gerek SAPARDn yrrllk sresini uzatma yoluyla gerek Trkiye iin ayr bir dzenleme yapma yoluyla Trkiyeye krsal kalknma kapsamnda aktarlacak kaynak artrlabilecektir.
zleme Komitesinin Oluturulmas

AB Komisyonu Trkiye temsilcilii tarafndan hazrlanan Mktesebatn stlenilmesinde Gerekli Ana dari Yaplar adl metne gre krsal kalknma alannda AB Mktesebat tarafndan aka belirtilen sadece bir idari yap bulunmaktadr. Buna gre, her ye devlet, krsal kalknma programlarnn uygulanmasndaki etkinlii ve yeterlilii deerlendirmek iin zleme Komiteleri kurmak zorundadr. Trkiyenin de byle bir yaplanmaya gitmesi gerekmektedir.
Krsal Kalknma Fonunun Kullanlmasna ve Proje Hazrlanmas Yntemine Yatknlk Kazanlmas

ABde projeler bizzat kullanclar tarafndan hazrlanmaktadr. Kamu kurulularnn buradaki rol dzenleyici ynde olmaktadr. Trkiyede yaygn uygulamas olmayan bu tr proje ynetimi iin yatknlk kazanlmas gerekmektedir. Bunun salanmas iin Trkiye, mevcut AB Mali kaynaklar erevesinde pilot krsal kalknma projeleri hazrlamaldr. Bu projeler kamu kurulular tarafndan hazrlanmayacaktr. Ziraat Odalar, Tarm Kredi Kooperatifleri, Tarmsal Kalknma Kooperatifleri, Kye Hizmet Gtrme Birlikleri, TARGEV, TEMA, SRKAL ve TKV gibi kurulular ve zel sektr yannda dier sivil toplum kurulularnca da projeler hazrlanabilir.
Dezavantajl Blgelerin Belirlenmesi

AB krsal kalknma tedbirlerinden bir tanesi de dezavantajl blgeler yardm tedbiridir. ye lkeler dezavantajl alanlarn tespitini yapp Komisyona bildirmek durumundadr. Dezavantajl blgelerin toplam alan lke yzlmnn %10unu amamas gerekir. Dezavantajl alanlar ile ilgili kriterler mevzuatlarda belirlenmitir. yelikle birlikte bu yardm tedbirinden istifade edilebilmesi iin Trkiyenin de corafi zelliklerinin de gz nnde bulundurarak dezavantajl alanlarn tespit etmesi gerekmektedir.
Mesleki Eitim
Trkiyede Tarm ve Kyileri Bakanl Tekilatlanma ve Destekleme Genel Mdrl Yaym Dairesi ve Tarm Bakanlnn il ve ile tekilatlar aracl ile iftilere tarmsal retim metotlar, ilalama teknikleri vs. yoluyla iftiler eitim verilmektedir. Bunlarn dnda niversiteler, yine tarm bakanlna bal aratrma enstitleri ve ziraat odalar iftilerin eitilmesi ilerinde grevler stlenmektedir. AB krsal kalknma tedbirlerinden biri olan mesleki eitimin amac; zel kurulular aracl ile reticilerin iftliklerini daha iyi idare etmeleri, yeni rn gelitirmeleri ve marka yaratmalar gibi konularda mesleki eitim almalarn tevik etmektir. Aday lkelerin bu tedbire ncelik verdikleri grlmektedir. lkemizde de u aamada AB tarafndan finanse edilmek suretiyle eitli vakflar, ziraat odalar vs. aracl ile hazrlanacak projeler yoluyla mesleki eitim tedbiri iletilmelidir.
86
Krsal Altyap
Aday lkelerin krsal kalknma programlar incelendiinde krsal altyap ya ynlendirilecek projelere arlk verdikleri grlmektedir. lkeden lkeye deimekle birlikte toplam SAPARD btesinin yaklak drtte biri bu kalem iin kullanlmaktadr. lkemizde krsal alanlardaki yol, su ve elektrik gibi alt yap hizmetleri Ky Hizmetleri Genel Mdrl, Karayollar Genel Mdrl, TEDA ve l zel dareleri gibi kurulular tarafndan mevcut bte imknlar erevesinde yrtlmektedir. lkemiz krsal alanlarnn alt yaplarnn gelitirilmesine ihtiya vardr. Bu alanlardaki yatrmlar byk maddi kaynaklar gerektirdiinden, ilerde, AB Fonlarnn kk apta projeler iin mevcut Trkiye kamu dzeni erevesinde l zel dareleri aracl ile kullanlmas konusu gndeme gelebilir.
LEADER Giriimi
Temsil ettikleri yerel krsal alanlar iin, kamu-zel ibirlii ile ve ortak sorumluluk anlayyla oluturulan Yerel Eylem Gruplar (Local Action Groups-LAG), kendi krsal alanlar iin hazrladklar genel kalknma stratejisine gre LEADER programn yrtrler. Bu program Topluluk ve ye lkelerce ortaklaa finanse edilmektedir. Trkiyede, LEADER ile benzerlikler tayan, Ziraat Odalar tarafndan yrtlen ve amac iftilerin ortaklaa ve birbirlerine yardmc olarak iletmelerinin kalknmasn salayacak danmanlk modeli oluturmak olan nder ifti Projesi bulunmaktadr. Ayrca, AB Parlamentosunda INPARD adnda LEADER benzeri bir fonun aday lkelerde uygulanmak zere kullanlmas. Gelecee Ynelik Stratejiler ve Trkiyenin Gl Zayf Ynleri AB iin hazrlanan n Ulusal Kalknma Plannda (2004-2006) yer alan orta vadeli stratejinin amalar ve ncelikleri arasnda; insan kaynaklarnn gelitirilmesi ve istihdamn artrlmas, alt yap hizmetlerinin iyiletirilmesi ve evrenin korunmas, blgeleraras gelimilik farklarnn azaltlmas, krsal kalknmann salanmas, fakirlik ve gelir eitsizlii nedeniyle ortaya kan sosyal dengesizliklerin azaltlmas, ve sosyal gvenlik ve sosyal yardm sistemlerinin iyiletirilmesi konular ncelikli olarak ele alnmaktadr. Ayrca, n Ulusal Kalknma Plannn Blgesel Gelime Blmnde Krsal Kalknma bal altnda; krsal alanda istihdam alanlarnn artrlmas ve gelir yaratacak faaliyetlerin desteklenmesi, tarmsal arazilerin daha etkin kullanlmas iin kapasitenin gelitirilmesi, arazi kullanm planlama projelerinin desteklenerek lke geneline yaygnlatrlmas, modern tarmsal tekniklerin kullanlmas yoluyla krsal kesimdeki nfusun yaam kalitesinin artrlmas, turizm, tekstil, dokumaclk ve el sanatlar gibi tarm d sektr istihdamnn salanmas, ve
87
dezavantajl alanlarda tarm d gelir getirici faaliyetlerin yaygnlatrlmas krsal kalknmann gerekletirilmesi asndan nemi vurgulanmaktadr. Bunlardan hareketle Trkiyenin krsal alanlarn kar karya bulunduu sorunlarn zmnde, ncelikle ulusal gereksinimlerden ve nceliklerden hareketle, daha sonra da hem ABye uyum (Ulusal Kalknma Hedef ve Planlar erevesinde) hem de dnyada krsal kalknma alannda meydana gelen deiimlere ayak uydurabilmek ve ulamak istedii hedeflerine-ynelimlerine varabilmek iin krsal kalknmada izleyecei stratejik hedefler be ana grupta toplanabilir. Bunlar; a. Krsal nfusun katlmc yaklamlarla rgtlenmesinin yaygnlatrlmas ve sorun zme yeteneklerinin gelitirilmesi, b. Krsal nfusun (yerleik ve gezici ) eitim, salk, sosyal gvenlik, suya eriebilirlik, ulam gibi temel gereksinimlere ulatrlmas (kapasite gelitirme-gezi) c. Krsal alanda yaayanlarn srekli ve srdrlebilir gelir kaynaklarna kavuturulmas, giriimcilik yeteneklerinin arttrlmas, pazar koullarnda rekabet edebilirliklerinin salanmas. d. Doal kaynaklarn srdrlebilir ynetimi, evre ve krsal mirasn korunmas. e. Krsal kalknma konusunda alan Sivil Toplum Kurulularnn (STK) glendirilmesi Trkiye asndan krsal kesimde srdrlebilir bir kalknmann salanabilmesi, krsal alana ynelik olarak yukarda belirlenen stratejik hedefler dorultusunda ancak aada detaylar verilen nlemlerin alnmas ile gerekleebilecektir. Hemen belirtmek gerekir ki, burada krsal alanda orman kyleri de dhil olmak zere tm yerleimler dikkate alnmtr. Krsal Nfusun Katlmc Yaklamlarla rgtlenmesinin Yaygnlatrlmas Ve Sorun zme Yeteneklerinin Gelitirilmesi Krsal alanda eitimin kurumsal alt yapsn glendirmek, Tarmsal yaym ve ifti eitimi ile genler, kadnlar ve yetikinler iin zel eitim programlar gelitirmek, Krsal nfusa ynelik yeni i frsatlar ve gelir alanlar yaratmak ve buna ynelik eitim programlar dzenlemek, Krsal alanda rgtlenmenin katlmc yaklamlarla gelitirilmesi ve etkinliini arttrmak ve mevcut rgtleri etkin hale getirmek, Krsal alana ynelik hizmet veren kurumlar arasnda ibirliini ve paylam gerekletirmek, zellikle yoksul kesimlerin kendi sorunlarnn sahibi olmas iin onlara rgtlenme ve farkndalk konusunda destekte bulunacak almalarn yaplmas, Krsal kalknma program ve projelerinin katlmc yaklamlarla hazrlanmas ve uygulanmas. Krsal Nfusun Eitim, Salk, Sosyal Gvenlik, Suya Eriebilirlik, Ulam Gibi Temel Gereksinimlerinin Karlanmas
88
Krsal alana hizmet gtrmekle ykml kurum ve kurulularn kurumsal kapasite geliimlerinin salanmas ve kurumlar aras i birliinin gerekletirilmesi, Sivil Toplum Kurulularnn, tarmla ilikili sanayi ve ticaret kurulularnn, zel tarmsal yaym organizasyonlarnn krsal alana bilgi ve teknoloji aktarmnda katlmlarnn artrlmas, Krsal alann genel durumunu ortaya koyan ve gncelleyen veri tabanlarnn oluturulmas, Kye dnmek isteyen nfusun sosyo-ekonomik gereksinimlerini karlamaya ynelik programlarn gelitirilmesi ve uygulanmas, Krsal kesime yeterli ve dengeli ime ve kullanma suyunun salanmas, ulam sistemleri ile atk su ve kanalizasyon altyapsnn gelitirilmesi, Krsal yerleim planlamasnn yaplarak, kylerin gnn koullarna gre yeniden fiziksel yaplanmasnn salanmas, Dank yerleim biiminin yaratt sorunlarn giderilmesine ynelik olarak, toplu yerleimi zendirici almalarda bulunulmas (halkn isteklerini de dikkate alarak), Krsal evre koullarnn insanca yaanabilir ortamlar haline getirilmesinin salanmas, Yerleik ve gezici (tarm iileri, orman iileri, gebe hayvanclk vd.) krsal nfusun ada eitim, salk ve haberleme olanaklarna kavuturulmas, Krsal nfusun sosyal gvenlik ile ilgili mevcut durumunun ortaya karlmas ve sistemde ortaya kan sorunlarn giderilmesine ynelik nlemlerin alnmas, Dezavantajl blgelerin gelitirilmesine ncelik verilmesi, Krsal alanda dezavantajl gruplara (zellikle kadn, gen isizler ve alan ocuklara) ynelik eitim, salk ve istihdam olanaklarnn arttrlmas iin nlemlerin alnmas ve bunlara uygun modellerin aratrlmas ve uygulanmas. Krsal Alanda Yaayanlarn Srekli ve Srdrlebilir Gelir Kaynaklarna Kavuturulmas, Giriimcilik Yeteneklerinin Arttrlmas, Pazar Koullarnda Rekabet Edebilirliklerinin Salanmas Mevcut tarmsal iletmeler ve bunlar arasndan pazara ynelik retim yapacak olanlar iin bir veri tabannn hazrlanmas, Pazara ynelik retimde bulunabilecek iletmelerin desteklenmesine ynelik almalarn yaplmas (kredi, teknik, pazar aratrmalar, bilgiye eriim, kredi frsatlar, teknik danmanlk ve yardm), Pazarn ihtiyalarna ve talebe gre retim planlamas yaplmas ve retimin eitlendirilmesi, Krsal alanda tarmsal retimin yan sra srekli ve srdrlebilir gelir kaynaklar iin ileme, paketleme, depolamaya ynelik tesislerin kurulmas, bunlara ynelik giriimlerin desteklenmesi, Krsal kalknmaya ynelik uluslar aras destek sistemlerinin ve fon uygulamalarnn aratrlmas ve mevcut olan sistemin iyiletirilmesi ve gelitirilmesi,
89
zellikle kk lekli iletmeler iin ortak makine-ekipman kullanmn zendirecek modellerin oluturulmas, Yersel koullar ve iletme leklerini dikkate alan uygun teknoloji ve retim aralarnn kullanmna ynelik yaym almalarnn yaplmas, Krsal alanda organize retim ortam yaratacak (rnein; hayvanclkta ve seraclkta) almalarda bulunmak ve rnekler oluturmak, Krsal alanda retici ve sanayiciyi bir araya getirecek pazarlama koullarnn ve retim modellerinin oluturulmas ve yaygnlatrlmas, Stratejik adan nem tayan tarmsal rnlerde srdrlebilirliin (gda arz) salanmas, evreye duyarl ve gda gvenliini gzeten tarm uygulamalarnn (r; EUROPGAP) desteklenmesi ve organik tarm retiminin yaygnlatrlmas, zellikle kk tarm iletmelerinin krediye eriimlerinin kolaylatrlmasna ynelik kaynak oluturulmas ve bunun iin sistem gelitirilmesi. Krsal alanda yoksulluun en fazla yaand yerleim birimlerinden olan orman kylerinde yoksulluun azaltlmasna ynelik olarak ormanclk faaliyetleri dnda projelerin gelitirilmesi ve entegre krsal kalknma faaliyetlerinin glendirilmesi, Dnyada olduu gibi lkemizde de cazip hale gelen krsal turizmin krsal nfusa yeni ve ek gelir kayna oluturabilecek biimde desteklenmesi ve gelitirilmesi. Doal Kaynaklarn Srdrlebilir Ynetimi, evre ve Krsal Mirasn Korunmas Detayl temel toprak ettlerinin ve arazi envanterinin yaplarak Entegre Arazi Kullanm Planlarnn hazrlanmas, Entegre havza ynetimi programlarnn paydalarn bir araya geldii katlmc yaklamlarla gelitirilmesi ve uygulanmas, Doal ayr-mera alanlarnn envanterlerinin gncellenmesi ve slah edilmesi, Ormanclk almalarnda srdrlebilir orman ynetimi kriter ve gstergelerinin uygulanmas ve ormanclk sertifikasyon sisteminin yaygnlatrlmas, Tarmsal retimde evre ile uyumlu girdi ve teknoloji kullanmnn yaygnlatrlmas, Tarm ve orman rnlerinin doal kaynak varln da gzeterek ilenmesi ve deerlendirilmesi, Ekosistemlerin korunmas, lleme ve erozyona neden olan faktrlerin blge ve havza leinde ortaya karlmas ve bunlara ynelik koruyucu tedbirlerin alnmas, Hayvansal atklar ile tarmsal ve orman artklarnn enerji alannda modern biyo-ktle yntemleri ile deerlendirilmesinin salanmas, Krsal alanda yer alan tarihi binalar ile eserlerin (kltrel mirasn) korunmas, Tarmda risk ynetimi ve rn sigorta sisteminin yaygnlatrlmas. Krsal Kalknma Glendirilmesi Konusunda alan Sivil Toplum Kurulularnn (STK)
Trkiyenin mevcut yaplarnda ve zellikle kamu kurulularndaki merkeziyeti ve brokratik nitelikler, yre, havza ve ky dzeyi kalknma gereksinimlerini; 90
potansiyelleri, darboazlar ve ifti/kyl nceliklerini gereki bir tarzda belirlemede ve kaynaklarn etkin kullanmnda hem ilevsel hem de metodolojik adan sorunlar yaratmaktadr. Bu durum, planlama ve uygulama srelerinde krsal gelimenin temel paydalar olan kamu kurumlar yerel ynetimler, zel sektr kurulular ile sivil toplum kurulular arasnda salkl bir egdm ve ibirliini engellemektedir. dari ve politik yaplanmadan kaynaklanan bu durum ilgili kurum ve kurulular arasnda katlmc karar alma mekanizmalarn gletirmekte, farkl kurum ve kurulular arasnda varolan bilgi, deneyim ve beceri paylamn snrlamaktadr. Bunun doal bir sonucu olarak da, program/proje hedef gruplar dhil taraflar arasnda krsal kalknma sorunlar ve zm yollar alannda kavram ve yntem birlii salamak glemekte, srdrlebilir kalknmann en temel gerekleri dahi yerine getirilememektedir. Bu sorunlarn almasnda etkin bir ilev yklenmesi gereken kurulular arasnda Sivil Toplum Kurulularna (STKlara) /ayr bir nem vermek ve bu kurulular glendirmek gerekmektedir. Bu ama dorultusunda nce Trkiyede krsal kalknma alannda faaliyet gsteren; kavram gelitiren, politika oluturan, aratrma ve uygulama yapan, projelere mali ve teknik desek veren balca kurum ve kurulularn envanterini oluturmak gerekir. Daha sonra ilgili kamu, zel sektr ve STKlarn krsal kalknmaya ynelik aratrma, planlama, proje gelitirme, izleme ve deerlendirme konularnda sistematik bir eitimden geirilmeleri ve bu eitimlerin sreklilik temelinde srdrlmesi gerekir. Bu faaliyetler iin, brokrasiden arndrlm ve grece zerk alabilecek bir Krsal Kalknma Eitim Merkezinin oluturulmas nem tamaktadr. Ayrca, blgesel ve ulusal dzeyde faaliyet gsteren STKlarn da tevik edilmesi ve bunlarn glendirilmesi, desteklenmesi gereklilik gstermektedir. Ulusal Krsal Kalknma Stratejisi ve Hedeflerinin Gl ve Zayf Yanlar Trkiyede krsal alann iinde bulunduu koullar ve sorunlar ile bu sorunlarn zm iin, ulusal lekte krsal kalknma stratejisi ve hedefleri asndan sahip olunan gl ynler (olanaklar da iermektedir) ile zayf ynlere (tehditleri de iermektedir) ilikin genel bir deerlendirme yapldnda baz nemli sonulara ulalmtr. Burada bu zelliklerin ortaya karlmas, politika belirlemek ve uygulamaya aktarmak asndan nem tamaktadr. Gl Yanlar Doal kaynaklar ve biyo eitliliin zenginlii, Kuru, sulu ve sulanabilir geni tarm alanlarnn varl, evre kirliliinin greceli olarak az olmas, Organik tarm potansiyeli, Kltrel zenginlie ve toplumsal dayanmaya sahip olunmas, Tarmsal sanayi girdilerinin ve hammaddelerinin eitlilii ve bulunabilirlii, Ulam ve haberleme olanaklarnn artmas, iftilerin bilinlenme isteinin artmas ve bunu ihtiya olarak grme eilimi Kamu kurulularnn ve tara tekilatnn yaygnl, Dnyada organik tarm rnlerine talebin artmas, Organize tarm ve hayvanclk blgelerinin olumas, zel sektrn krsal alanda yatrm yapma eiliminin artmas,
91
Tarmsal rnlerin deerlendirilmesi iin corafi konum itibaryla uluslar aras pazarlara yaknlk, Tarm- sanayi entegrasyonunun gelime gstermesi, Artan krsal turizm talebi ve potansiyeli, Yerel ve geleneksel retim potansiyellerinin harekete geirilebilirlii (krsal alanda giriimcilik potansiyeli) Marka olabilecek yerel rnlere ynelme, reticilerin rgtl davranma eiliminin ykselmesi, Tarmda alabilir nfus potansiyeli (zellikle gen nfus varl), Ulam olanaklarnn giderek artmas, Avrupa Birliine uyum sreci hazrlklar ve bu kapsamdaki projeler, Avrupa Birliine tam yelik dorultusunda kaydedilen aamalar, Uluslar aras kaynaklara-fonlara eriebilirlik, Krsal kalknma konusunda uluslar aras proje deneyimleri. Zayf Yanlar Tarmda ve tarmsal tanmazlarda kayt dln ykseklii, Krsal alanda ve tarmda yatrmlara ynelimlerin az olmas, Krsal alanda kii bana GSYHnin lke ortalamasndan az olmas, Tarmda verimliliin dk olmas ve retim maliyetlerinin ykseklii, Tarma ynelik kredi veren kurulularn giderek ilevlerinin azaltlmas ve bu konuda ortaya kan belirsizlikler, Tarmda istihdam edilen nfusun yaratlan katma deere gre fazlal, Krsal alanda gizli isizlik orannn ykseklii, Nfusun kente g eilimi, Krsal alanda sosyal gvenlik sistemine katlmn dk olmas, Blgeler arasnda ve blge iinde gelimilik farkllklarnn ykseklii, Yerleim birimlerinin dank ve kk olmas, Tarmsal iletmelerin kk ve paral olmas ve bundan dolay pazara ynelik retimde bulunulamamas, iletmelerin genellikle aile iin tketim yapmas, Tarm-sanayi entegrasyonunun zayfl, Gda gvenlii ve bitki sal konularndaki yetersizlikler Krsal sanayinin lke genelinde yaygnlatrlamam olmas, Geleneksel davran eilimleri ve retim alkanlklar, Krsal alanda yoksulluk sorununun artmas, reticilerin mesleki eitim dzeyinin dk olmas, Kk ve dank iletme zellikleri nedeniyle pazarlama olanaklarnn yetersiz olmas, Tarmsal sigorta sisteminin gelitirilememi olmas, Krsal alana hizmet gtren kurulular arasndaki koordinasyonun eksik olmas, Krsal yerleim planlamasnn yetersizlii, Tarmsal eitim ve yaym hizmetlerinin gnn koullarna gre yenilememesi,
92
Kresellemenin getirdii uluslar aras politikalarn ve yaptrmlarn etkileri, Tarmda yapsal uyum politikalarnn getirdii belirsizlikler Tarm ve orman alanlarnn ama d kullanlmas, Hzl kentlemenin doal kaynaklar zerindeki basks, Doal kaynaklarn bilinsiz olarak kullanlmas ve kirletilmesi, Erozyon ve iklim deiikliklerinin yaratt etkiler, Hukuksal yatrmlarn uygulanmasndaki sorunlar ve kararllk.
Kaynaklar
Chambers,R.-Others.,1989. Farmer First-Framer Innovation and Agricultural Research. London:Intermetiate Technology Publications. DE., Genel Nfus Saymlar.www.die.gov.tr/genelnufussaymlari DE., 2001.Genel Tarm Saym Sonular.Ankara. DE.,2002.Milli Eitim statistikleri.www.die.gov.tr/milliegitimistatistikleri2002 DE.,2004. Hanehalk gc Anketi Sonular. www.die.gov.tr/hanehalkiisgucu anketleri2004 DPT., 2000. 8.BYKP Krsal Kalknma K Raporu. Ankara. DPT.,2005. Ulusal Krsal Kalknma Stratejisi. Taslak Strateji Belgesi, Ankara. KHGM.,2004. Krsal Alana likin Genel Bilgiler.www.khgm.gov.tr/2004 Korten,D.C.,1980.Community Organisation and Rural Development: A Learning Process Approach. Public Adm.Review, September/October. Long,N.-Long.A.,1992.Battlefield of Knowledge: The Interlocking of Theory and Practice in Social Research and Development. Londonb:T-Routledge. TKB., 2003. Trkiye Krsal Kalknma Politikas Raporu. Tarm ve Kyileri Bakanl. Ankara. Uslu,K.,2005. Avrupa Birlii Tarfndan Verilen Fonlar. Tarm ve Kyileri Bakanl Hazrlk Notu,Ankara. Worldbank.,2003. Reaching the Rural Poor. The Rural Development Strategy of the Worldbank. www.worldbank.org/rural strategy
93
5. Tarmda Sosyal Politikalar

Do. Dr. Harun TANRIVERM Ankara niversitesi Ziraat Fakltesi Tarm Ekonomisi Blm Giri Trkiye Cumhuriyeti 1982 Anayasasnda herkes sosyal gvenlik hakkna sahiptir. Devlet, bu gvenlii salayacak gerekli nlemleri alr ve tekilat kurar ifadesi bulunmaktadr (Md.60). Buna gre herkesin toplumsal risklerden korunmas ve gelecee gvenle bakabilmeleri iin devletin sosyal gvenlik mevzuat oluturmas, sosyal sigorta ve sosyal yardm rgtleri kurmas veya kurdurmas gerekecektir. Trkiyede en kalabalk kesim olan tarm sektr, sanayi ve hizmetler sektrne gre sosyal gvenlik sistemine daha ge bir dnemde alnmtr. Birok lkede krsal kesimde sosyal gvenlik ile zel hayat ve salk sigortas uygulamas, Trkiye'den ok daha uzun yllar nce gndeme gelmitir. lkemizde sosyal gvenlik alma esasna dayanmakta olup, almayan ve bunlarn yaknlar, genel olarak sosyal gvenceden yoksun olduklarndan, bu kesimin sorunlar yeil kart uygulamas gibi aralarla zmlenmeye allmaktadr. Krsal kesimde yaayanlarn hayatlarn olumsuz etkileyen balca ekonomik, sosyal ve doal riskler; lm, yallk, hastalk, doum, kaza, iveren sorumluluu, isizlik ve nc kii ve varlklarn oluturduu hasarlardr. Trkiyede iftilerin nemli bir ksmnn arazi varl ve geliri ile tarm iilerinin gelir dzeyleri, bunlarn kendilerini yaamlarnda karlaabilecekleri risklere kar koruyabilmeleri iin genellikle yeterli olmamaktadr. Yksek servet ve gelire sahip olanlar ise, zel sigorta irketlerinin salad hizmetlerden faydalanarak kendilerini gvenceye alabilirler. Bu nedenle sosyal adan zellikle dk gelirlilere yeterli sosyal gvence salanmaldr. Trkiyede 100 da ve daha kk araziye sahip iletmelerin oran 1950 ylnda % 84,0 ve iledikleri alann toplam iindeki pay % 39,3 iken, bu oranlar srasyla 2001 ylnda % 83,4 ve % 42,0 olmutur (DE, 2004). Kk aile iletmelerinde genellikle gelir dzeyi dktr ve tasarruf olana ya hi olmamakta ya da ok yetersiz kalmaktadr. letmelerin sayca ok nemli bir ksm yeter gelir elde edememekte, sadece % 5i gelirden harcamalar ktktan sonra dk dzeyde de olsa tasarruf edebilme olanana sahiptir. Bireylerin sosyal gvenlii destekleyici bireysel emeklilik, zel salk ve yaam sigortas polielerini satn alma olanaklar olduka snrl kalmakta olup, bu koullarda krsal kesimde devlet destekli sosyal gvenlik uygulamasnn yaygnlatrlmas kanlmaz olmaktadr. Tarmda alanlarn statlerine bal olarak sosyal gvenlik olana salayan farkl yasalar ve kurumlar bulunmaktadr. Birincisi, bir hizmet akdine dayanarak, bir veya birka iveren tarafndan srekli olarak altrlanlar (506 Sayl Sosyal Sigortalar Kanunu), ikincisi sresiz hizmet akdi ile alanlar (2925 Sayl Tarm ileri Sosyal Sigortalar Kanunu) ve ncs ise tarmda bamsz alanlar (2926 Sayl Tarmda Kendi Adna ve Hesabna alanlar Sosyal Sigortalar Kanunu)dr. Tarmda alanlara ynelik sosyal gvenlik uygulamas, aada ksaca iftiler ve tarm iileri ynnden deerlendirilmitir: iftilere Ynelik Sosyal Gvenlik Politikalar Bir meslek erbab olarak iftilerin sosyal gvenlik sistemine katlm, sanayici ve tccarlara gre daha ge olmutur. Tarm kesiminde kendi adna ve namna alanlar, 02.09.1971 tarih ve 1479 Sayl Esnaf ve Sanatkarlar ve Dier Bamsz 94
alanlar Sosyal Sigortalar Kurumu (Bakur) Kanunu ile kurulan Bakur'a, ancak 17.10.1983 tarih ve 2926 sayl Tarmda Kendi Ad ve Hesabna alanlar Sosyal Sigortalar Kanunu ile dahil edilmilerdir. 2926 Sayl Kanun ile tarmda kendi adna ve hesabna alanlarn malullk, yallk ve lm hallerine kar Bakur tarafndan sigortalanmalarna karar alnmtr. Kanunun kapsamnda; herhangi bir iverene hizmet akdi ile bal olmakszn tarmsal faaliyette bulunan kimselerden, (i) 22 yan doldurmu erkekler ve (ii) 22 yan doldurmu aile reisi kadnlar, bu kanuna gre zorunlu olarak, uygulama tarihinde 50 yan dolduran kadnlarla 55 yan dolduran erkekler istekleri halinde sigorta olabilmektedirler. Ama yine tarm kesiminde aile yelerinden cretsiz alan ve 18 yan doldurmu olanlar istee bal olarak sigortalanabilmektedir. 2926 Sayl Kanuna gre aile reisi kadn ve erkekler, 22 yan doldurduklar tarihi izleyen ylbandan itibaren zorunlu sigortal saylmakta ve bunlarn en ge ay iinde Bakura bavurarak kayt ve tescil ilemlerini yaptrmalar zorunlu tutulmu, yaplmamas halinde Bakur tarafndan bu ilemlerin resen yaplaca belirtilmitir (Md.5). 2926 Sayl Kanuna gre sigortallara yaplan yardmlar; malullk ayl, yallk ayl, yallk toptan demesi, lm ayl, lm toptan demesi ve cenaze yardm olarak sralanm ve 04.11.1998 tarihi ve 4386 Sayl Kanun ile salk yardm da kapsama alnmtr. Kanunla sigortallarn yallk aylndan yararlanabilmeleri, 25 tam yl prim demenin yannda kadnlarda 58 ve erkeklerde ise 60 ya kouluna balanmtr. Sigortallara askerlik borlanmas imkan getirilmitir. Ancak ilk tescil tarihinde 58 yan dolduran kadnlar ile 60 yan dolduran erkekler istekleri halinde kapsama alnmlardr. Sigortallarn demek zorunda olduklar primler, 2925 Sayl Kanun ve 506 Sayl Kanundan farkl olarak basamaklara gre belirlenmektedir. Kanunla veya kanunlarn verdii yetkiye dayanlarak kurulan sosyal gvenlik kurulular kapsam dnda kalan ve herhangi bir iverene hizmet akdi ile bal olmakszn kanunda tanmlanan tarmsal faaliyetlerde bulunanlar (Md.3/b), 2926 Sayl Kanunla sigortal saylrlar. Kanunda tarmsal faaliyette bulunanlar; kendi mlknde, ortaklk veya kiralamak suretiyle bakalarnn mlknde, kamuya ait mahallerde ekim, dikim, bakm, retim, yetitirme ve slah yollaryla veya dorudan doruya doadan yararlanarak bitki, orman, hayvan ve su rnlerinin retimini, avlanmasn, avclar ve yetitiriciler tarafndan muhafazasn, tanmasn salayanlar veya bu rnlerden sair bir ekilde faydalanmak suretiyle kendi adna ve hesabna faaliyette bulunanlar olarak tanmlanmtr. 2926 sayl Kanuna gre Bakur kapsamna giren sigortallarn bildirim grevi, ky ve mahalle muhtarlklarna verilmitir. Bu nedenle nceleri reticilerin Bakura bavurular, adlarna ve ounlukla bilgileri olmakszn gerekletirilmitir. Bu durumda 2926 Sayl Kanuna tabi iftilerin, bulunduklar basamaklara gre aylk ya da er aylk drt dnem halinde demeleri gereken primlerin tahsilatnda nemli sorunlar yaanmaktadr. Tarmda kendi adna ve hesabna alanlar prim borlarn er aylk dnemler halinde deyeceklerdir. Bakurun prim tahsilat oran dk olup, tahsil edilen primler ve bunlarn nemalaryla emekli ve aktif sigortallarn demelerinin yaplmas genellikle mmkn olmamakta ve her yl kuruma hazine yardmnn yaplmas kanlmaz olmaktadr. Tahsilat orannn ykseltilmesi iin, 2926 sayl Kanuna tabi sigortallarn prim borlarnn rn bedellerinden % 1 orannda tevkif suretiyle tahsil edilmesine 1 Nisan 1994 tarihinden itibaren Bakanlar Kurulu Karar gereince balanmtr. Kamu idare ve messeseleri, ktisadi Kamu Messeseleri, sair kurumlar (kooperatifler ve dier kurumlar), ticaret irketleri, i ortaklar, dernekler, vakflar, dernek ve vakflarn iktisadi iletmeleri, zirai kazanlarn bilano veya zirai 95
iletme hesab esasna gre tespit eden iftiler ve gerek gelirlerini beyan etmeye mecbur olan ticari ve serbest meslek erbab tevkifat yapmak zorundadrlar. Bu uygulamaya genellikle reticiler olumsuz bakmakta ve rn bedeli zerinden yaplan % 1lik kesinti bile reticilerce yksek olarak deerlendirilmektedir (Karacan 1991, Artukolu 1998, zelik vd. 1999). reticilerin nemli bir blm srekli prim yatrmada ekonomik ynden zorlanmakta ve dier bir ksm ise prim yatrmadan kanma eilimindedir. Prim artrmada glk eken bireyler, belirli bir sre sonra sosyal gvenlik sisteminin salad salk olanandan da yararlanamamakta ve sistemin dna kmaktadr. Tarm ilerine Ynelik Sosyal Gvenlik Politikalar Tarmda i ve alma gvenliinin salanmasna ynelik gelimeler tatmin edici dzeyde deildir. ncelikle 17.7.1964 tarih ve 506 sayl Sosyal Sigortalar Kanununa gre; kamu kesimine ait tarm ve orman ilerinde cretle, zel sektre ait tarm ve orman ilerinde cretli ve srekli olarak, tarm sanatlarna ait ilerde, tarm iyerlerinde yaplan ve tarm ilerinden saylmayan ilerde ve tarm iyeri saylmayan iyerlerinin park, bahe, fidanlk ve benzeri ilerde alan tarm iilerine sosyal gvenlik olana salanmtr (Md.3). Kamu ve zel sektrdeki daimi tarm iileri ile kamu kesimindeki geici tarm iileri sosyal sigortadan yararlanmasna karn, ekonomik ve sosyal koullar asndan bu olanaktan ncelikle yararlanmas gereken, tarmda gezici veya geici olarak alan mevsimlik tarm iileri sosyal sigorta kapsamna alnmamtr (Aksoy 1969, Gven 1988). Kanunda tanmlanan niteliklere uygun tarm iileri zorunlu sigorta kapsamna alnmakta olup, bunlar i kazas ve meslek hastalklar, analk, malullk, yallk ve lm risklerine kar sigortal saylmaktadrlar (Glubuk vd. 2005). zel sektrde alan geici tarm iilerinin sosyal gvenlik olanandan yararlanmas ise, 2925 sayl Tarm ileri Sosyal Sigortalar Kanunu ile salanmtr. Tarm iileri 1946 ylnda karlan 4792 sayl Kanun ile kurulan Sosyal Sigortalar Kurumu'na 17.10.1983 tarihinde kabul edilen 2925 Sayl Kanun ile dahil edilmilerdir. 2925 Sayl Kanun ile tarm ilerinde hizmet akdiyle sreksiz olarak alanlarn i kazalar, meslek hastalklar, dier hastalklar, malullk, yallk ve lm riskine kar -istee bal olarak- Sosyal Sigortalar Kurumu (SSK) tarafndan sigortalanmalar esas alnmtr (Md.1). 2925 sayl Kanun, iletmelerde geici olarak alan tarm iilerine istee bal bir sigorta hakk getirmektedir. steyen mevsimlik iiler primlerini kendileri demek kouluyla bu kanuna gre, sigortal olabilmekte ve iverenin bu konuda herhangi bir ykmll bulunmamaktadr. Sigortallk iin hizmet akdi unsuru bulunmasna ramen, zorunlu olmayp istee braklmas, sigortalnn yapt iin sreksiz olmasndan kaynaklanmaktadr. Ancak modern sosyal gvenlik sistemlerinde zorunlu olmasna karn, 2925 Sayl Kanun ile tarm iilerini istee bal sigorta olana salanmas ve dk cret ve olumsuz koullarda alan (dk gelirli) iilerin sigorta primlerinin tamamn deme ykmllklerinin olmas, bu kanunun yaygn olarak uygulanmas ve btn tarm iilerinin sosyal gvence kapsamna alnmasna olanak vermemektedir. Sosyal kanunlarn kapsam dnda olanlar ve bu kanunlara gre malullk, emeklilik (yallk) ayI, srekli tam i gremezlik geliri olmayanlardan sreksiz olarak tarm ilerinde hizmet akdiyle alanlar istekte bulunmalar kaydyla 2925 Sayl Kanuna gre sigortal saylmaktadrlar. Sreksiz i ise, nitelikleri bakmndan en ok 30 ign sren ileri kapsamaktadr. Kanun, ayrca belirli koullar dahilinde i kazalar ve meslek sigortalarn da kapsamaktadr. Sosyal Sigortalar Kurumu (SSK)
96
tarafndan yrtlecek sigorta almalar 1 Ocak 1984 tarihinde balamtr. Gezici, geici veya gmen ii olarak tanmlanan sreksiz tarm iileri 1984 tarihinde yrrle giren 2925 sayl Kanun ile sosyal sigorta kapsamna alnmtr. 2925 sayl Kanuna gre, tarm iilerinde hizmet akdiyle sreksiz olarak alanlarn istekte bulunmalar kaydyla bu kanunda yazl artlarla sosyal gvenliklerinin salanmas amalanmtr. lkemizde birok blgede yaplan aratrmada mevsimlik tarm iilerinin byle bir yasal dzenlemeden bile haberleri olmad saptanmtr. 2925 Sayl Kanundan yararlanmak iin bavuranlarn tarm iisi olup olmadklar aratrlmadndan, bu sigortadan baka meslek mensuplarnn da yararlandklar bilinmektedir (Aksoy 1993, Aksoy vd. 1994). Mevsimlik tarm iilerinin sosyal gvenlie kavuturulmalarnn birok gl bulunmakla birlikte, bunlar henz Kanununun koruyucu emsiyesi altna bile alnamamlardr. Mevcut haliyle 2925 Sayl Kanunun mevsimlik iilerin sosyal gvenliklerine are olduunu sylemek g olacaktr. Sosyal gvenlik kanunlar kapsam dnda olanlarla bu kanunlara gre malullk, emeklilik (yallk) ayl, srekli tam i gremezlik geliri almayanlardan; sreksiz olarak tarm ilerinde hizmet akdiyle alanlar istekte bulunmalar kaydyla bu Kanuna gre sigortal saylrlar. Sigortal saylmayanlar; 18 yan doldurmam olanlar, sosyal gvenlik kurulularna tabi olarak almalar nedeniyle prim veya kesenek demekte olanlar, sosyal gvenlik kurulularndan kendi almalarndan dolay emeklilik (yallk) veya malullk ayl ile srekli i gremezlik geliri alanlar, aylk veya gelir balanmas iin talepte bulunanlar, 2022 sayl Kanuna gre aylk balananlardr. 2926 sayl Kanuna gre sigortal olanlar, krsal kesimin en ok ihtiyac olan salk avantajndan yararlanrken, 2925 sayl Kanuna gre istee bal sigortal olan tarm iileri bu olanaktan yararlanamamaktadr. 2925 sayl Kanunun btn tarm iilerini kapsamna alamam ve prim tahsilatnda yaanan nemli sorunlar da azaltlamamtr. Tarm iilerinin demek zorunda olduklar toplam prim oran % 20dir. Prim demede, 506 sayl Kanundaki ekli gsterge tablosundaki en dk gstergenin katsay ile arpmnn 1/30u esas alnmaktadr. Prim hesabnda esas alnan gn says ayda 15 ve ylda ise 180 gndr. Prim borlarnn sresi iinde denmemesi halinde % 10 gecikme zamm alnmakta ve sigortal ile hak sahipleri kanunda belirtilen yardmlardan yararlanamamaktadrlar (Md.34). Tarmda Sosyal Gvenlik Uygulamasnn Yetersizliinin Nedenleri ncelikle pilot blge olarak seilen Konya ve Nevehir llerinde uygulanan 2925 ve 2926 Sayl Kanunlarn, yrrlk tarihinden 10 yl sonra lke genelinde yaygnlatrlmas hedeflenmitir. Ancak aradan 20 yldan daha uzun bir zaman gemi olmasna ramen, iftiler ve tarm iileri sosyal gvenlik kapsamna alnamamlardr. 2925 sayl Kanuna gre SSK tarafndan sigortalanan toplam tarm sigortal says, uygulamann ilk yl olan 1984de 17,420 kii iken, bu say olduka yava bir artla 1990da 74,407 kii, 2000de 184,675 kii ve 2004 ylnda ise 176,850 kii olmutur. SSKya bal toplam sigortal says 6,8 milyon olup, 2925 Sayl Kanuna tabi tarm iilerinin toplam sigortallar iindeki pay % 2,6 dzeyinde kalmtr. Tarmda kendi adna ve hesabna alanlardan 1984de Bakur tarafndan 36,715 kii sigorta kapsamna alnm, bu say nispeten hzl bir artla 1990da 752,075 kii, 2000de 888,645 kii ve 2004 ylnda ise 1,009,935 kii olmutur. Bunlarn % 1,1i istee bal sigortal ve % 98,9u ise zorunlu olarak kapsama dahildir. SSK ve Bakur tarafndan sigorta kapsamna alnan retici ve tarm iilerinin says 2004 ylnda 1,186,785e ulamtr (izelge 5.1).
97
izelge 0.1. Sosyal gvenlik kapsamndaki aktif tarm sigortallar (kii) Toplam Aktif Tarm Sigortalar Says Yllar SSK Bakur Aktif Tarm Sigortalar Says 1984 17,420 36,715 54,135 1985 18,300 105,563 123,863 1986 29,677 291,943 321,620 1987 36,358 513,055 549,413 1988 41,334 624,528 665,862 1989 74,407 711,049 785,456 1990 74,407 752,075 826,482 1991 93,756 732,525 826,281 1992 115,174 752,863 868,037 1993 177,145 775,563 952,708 1994 212,995 778,547 991,542 1995 253,463 799,132 1,052,595 1996 244,232 796,805 1,041,037 1997 246,401 802,343 1,048,744 1998 228,343 805,005 1,033,348 1999 193,826 875,888 1,069,714 2000 184,675 888,645 1,073,320 2001 142,306 899,999 1,042,305 2002 149,163 900,691 1,049,854 2003 165,268 993,967 1,159,235 2004 176,850 1,009,935 1,186,785
Kaynak: TC alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl Sosyal Sigortalar Genel Mdrl, statistik Yll 1989-2003, Ankara & TC alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl Bakur Genel Mdrl Kaytlar, Ankara.
Krsal kesimde beklendii gibi, 10-20 yllk dnemde btn tarm iileri ve iftilerin sigorta kapsamna alnmas mmkn olmamtr. Tarmda sosyal gvenlik kapsamndaki aktif sigortallarn toplam sosyal gvenlik kapsamndaki aktif sigortallara (31.568.000 kiiye) oran % 3,76 ve sosyal sigorta programlarnn kapsad nfusa (61.202.000 kiiye) oran ise % 1,94 dolayndadr (DPT, 2004). Ayrca 2925 ve 2926 sayl Kanuna tabi toplam aktif sigortallarn (1,186,785 kii), tarm kesiminde istihdam edilen toplam igcne (11.715.202) oran % 7,1'dir. Sosyal sigorta programlarnn kapsad nfusun oran % 86,4 ve salk hizmetleri bakmndan sosyal sigorta kapsamndaki nfusun oran ise % 85,4dr. Ancak istihdam kapsamndaki aktif sigortallarn toplam sivil istihdama oran % 54,1 olup, istihdam edilen bireylerin nemli bir ksmnn sosyal gvenlik olanandan yoksun olduu veya bal nfus olarak sosyal gvenlik sisteminden ya da yeil kart imkanndan yararland ortaya kmaktadr. Sosyal gvenlik kurulularnn prim tahsilatlar, giderlerin ancak % 68ini karlamakta, kalan ksm bte transferiyle karlanmaktadr. Bu nedenle bte transferlerinin gayrisafi milli haslaya oran % 4,5 dzeyine ulamtr (DPT, 2004). Bir yandan dk gelirli krsal ve kentsel nfusun sosyal gvenlik kapsamna alnmasna nem ve ncelik verilirken, dier yandan sosyal gvenlik programnn kamu harcama dengesi zerindeki olumsuz etkisinin azaltlabilmesi iin aklarn kapatlmasna ynelik stratejilerin gelitirilmesi zorunlu olacaktr. Tarmda sosyal gvenlik kapsamna alnan retici ve iilerin toplam iindeki oran dk dzeyde kalmtr. Yerel dzeylerde yaplan bilimsel aratrmalarn sonular bunu dorulamaktadr (Karacan 1991, Aksoy vd. 1994, Artukolu 1998). Aydn, Bursa, Gaziantep, Nevehir ve Rize llerinden seilen ikier kydeki btn hanehalk reisleri zerinde yaplan bir aratrmada, hane halk reislerinin % 64nn sigortal olduu ve bunun % 40nn SSK, % 49unun Bakur ve % 11inin ise dier kurumlarca verilen sosyal gvenceden yararland belirlenmitir. Esas meslei 98
iftilik olanlarn % 29,3 Bakurca sigortal olup, bu sonu iftilerin 2926 sayl Kanun kapsamna girmedeki isteksizliini aka gstermektedir (Aksoy vd., 1994). Bir yandan 2926 sayl Kanun ile salanan gvenceler iftilerce yeterli grlmemekte ve dier taraftan da sosyal gvenlik sistemi krsal kesimde yeterince duyurulamadndan, halkta geni kapsaml sigorta bilinci ve istei yaratlmamtr. Trkiyede krsal kesimde aktif sigortal says ve prim retimi dk dzeydedir. Krsal kesimde sosyal gvenlik uygulamas istenilen dzeye karlamad gibi, mevcut sosyal gvenlik kapsamndaki nfusun dedii primler, genellikle sistemin finansman iin yeterli olmamaktadr. rnein 2925 sayl Kanuna gre tarm iilerinden toplanan primler ile 2926 Sayl Kanuna gre iftilerden toplanan primlerin kurumlarn gelirleri iindeki pay % 5in altnda kalmaktadr. SSK ve Bakur kapsamndaki sigortallarn sosyal gvenliklerinin sreklilii devlet desteiyle salanmaktadr. Tarmda kendi hesabna alan 3,1 milyon kii ve yaklak 1 milyon dolayndaki tarm iisi ve bunlarn ailelerinin birok salk, gvenlik ve ekonomik sorunlarla kar karya olduu bilinmektedir. Tarmda teknolojik gelimeye bal olarak zellikle i ve meslek riskleri daha nemli hale gelmekte ve salk sorunlar hayati nem kazanmaktadr. Tarm alanlarnn farkl sosyal gvenlik kurulularnn kapsamna alnmas ve bunlardan zellikle en dk gelirli kesimin istee bal sigorta kapsamna alnm olmas, tarm alanlarnn sosyal ve ekonomik zellikleri dikkate alndnda, rasyonel bir yaklam olarak grlmemektedir. Tarmda alanlara ynelik sosyal gvenlik uygulamasnn etkinlii dk dzeyde kalmakta olup, bunun ana nedeni bulunmaktadr. Bunlar, yasalarn salad gvencelerin yeterlilik derecesi, sosyal sigorta kurulularnn ileyiinde karlalan sorunlar ve krsal nfusun dnce, tutum ve davranlarna bal sorunlardr (Aksoy vd., 1994; Eraktan, 2001). Yasal dzenlemelerden kaynaklanan sorunlarn banda, geici tarm iilerine sosyal gvenlik salanmas amacna ynelik 2925 sayl Kanunda tarm iilerinin sigortasnn istee bal olmas gelmektedir. Modern sosyal gvenlik sistemi ancak sigortann zorunlu tutulmasyla oluturulabilir. Ayrca sigorta primini deme ykmll yalnz dk gelirli sigortallara braklm ve fon oluumunda iverenin hibir katks bulunmamaktadr (Talas, 1953). Bu da modern sosyal sigorta sisteminin temel ilkeleriyle elien bir uygulama olarak grlmektedir. 2926 Sayl Kanun ile iftilere balangta salk sigortas olanann salanamamas ve bunun zaman iinde gerekletirilmesi, iftilerin sosyal gvenlik taleplerini olumsuz etkilemitir. zel sektrde alan tarm iileri eitli nedenlerle sendikalaamam ve toplu i szlemelerinin kapsam dnda kalmtr. Ayrca mevsimlik iiler 2925 sayl Kanun gerei primlerinin tamamn kendileri demek zorunda kalmlardr. Bu durum zaten ok dk gelire sahip olan ve sosyal gvenlikten yararlanma gibi bir gelenee ok yabanc olan bir kitle iin hi ekici olmamaktadr. Sosyal gvenlik, krsal alana yeterince duyurulamam, yararlar aklanamam ve halkta sigorta bilinci ve istei yaratlamamtr. Geici tarm iileri genelde kendilerine ilikin sosyal gvenlik kanunundan haberdar deillerdir. 2925 Sayl Kanun erevesinde sigortal olanlarn nemli bir blm de geimlerini byk lde geici iilikten kazandklar gelirle srdren kiiler olmaktan ok, kk ve hatta orta byklkte tarm iletmesi sahibi, mteebbis ve yenilikleri izleyen kiilerdir. Salk sigortas hizmetlerinden yararlanmak iin kendilerini geici tarm iisi olarak SSK'ya kaydettirmektedirler. Bu tr kiiler, eer resmen veya muhtar tarafndan hazrlanan
99
ifti listesine dayanlarak Bakura ifti olarak kaytlar yaplmazsa, burada sigortallklarn srdrmektedirler. Ama Bakur tarm sigortas listesinde yer almlarsa, SSK sigortallklar kaldrlmaktadr. Bu da Bakura duyulan olumsuz tepkiyi artrmaktadr. Ayrca ifti kaytlar bulunmadndan ve Bakur btn iftileri resen sigortaya kaydettirecek bir personel donanmna sahip olmadndan, bu grevi muhtarlklar stlenmekte, muhtarlar da genellikle ky halknn tepkisinden ekinerek, ifti listesini ok snrl tutmak yoluna gitmektedirler. Bu nedenle toplam 3,1 milyon olan tarm iletmelerinin ancak 1/3 sosyal gvenlik kapsamna alnabilmitir. Ayrca sosyal sigorta kurulularnn en nemli sorunu finansmandr. Sigortallarn ve iverenlerin prim borlarn dememeleri, artan harcamalar ve beklenen hizmetler dikkate alndnda bir ksr dng olumaktadr. Sigortalln yaygnlamasn snrlayan en nemli faktrlerden biri de krsal nfusun yaklamndan kaynaklanan sorunlardr. Modern sosyal gvenlik sisteminin salayaca yarar anlatlamadndan, evrede sosyal sigortalardan aylk alan rnek bireyler de bulunmadndan, kiiler sosyal gvenlik uygulamalar hakknda bir fikir sahibi deillerdir. zellikle yallk aylnn ok dk olmas, iftilerin Bakur primlerini genelde yksek bulmalar, sigortann yararna inanmamalar, prim borlarn demeyenlerden daha sonra borlarn faizleriyle birlikte istenmesi sosyal gvenlik kurulularna kar isteksizlii ve gvensizlii artrmaktadr. Tarmda alanlarn statlerinin farkl olmas ve faaliyetlerin eitliliinden kaynaklanan alma koullar, sosyal gvenlik sorununun zmlenmesini gletirmektedir. Sosyal gvenliin yalnzca bir tazmin mekanizmas olarak grlmesi ve zellikle koruyucu hizmet sunumunun bu kapsamda dnlmemesi, krsal nfusun sosyal gvenlik sistemini dk dzeyde sahiplenmesine neden olmaktadr (Glubuk vd., 2005). Yeil Kart Uygulamas 1992 tarih ve 3816 sayl deme Gc Olmayan Vatandalarn Tedavi Giderlerinin Yeil Kart Verilerek Devlet Tarafndan Karlanmas Hakknda Kanun ile hibir sosyal gvenlik garantisine sahip olmayan ve dk gelirli olan nfusa deiik dnemlerde salk yardmlar yaplmaktadr. Genel salk sigortas uygulamas balatlncaya kadar fakir vatandalarn salk harcamalar, il ve ile idare kurullarnn karar zerine valilik ve kaymakamlklar tarafndan verilen yeil kartlarla cretsiz olarak yaplmaktadr. Bylece daha nce 65 ya ayl alanlara verilen cretsiz salk hizmeti, yeil kart ile yeni bir sisteme balanmtr. Ancak sorunun zm iin genel salk sigortas ile ilgili kanunun karlmas ve uygulanmas gerekli olacaktr (Tanrvermi ve Sayn, 1993; Tanrvermi 1997). Yeil kart uygulamasndan yararlanmada temel alnan ltler; hanenin geliri, mlkiyetine sahip olduu arazi ve bina ile kiinin hibir sosyal gvencesinin olmamasdr (Sallan ve Gl, 1993). 3816 Sayl Kanunda deiiklik yapan 5222 sayl Kanun, 01.01.2005 tarihinde ve uygulamaya ynelik ynetmelik deiiklii ise 22.12.2004 tarihinde yrrle girmitir. Kanun ve ynetmelikte yaplan deiikliklerle; (i) salk kurum ve kurulularnda ayakta tedavi kapsamnda grecekleri muayene, tetkik, tahlil, pansuman, di ekimi ile di protez ve gzlk hizmetleri ve ila bedellerini, (ii) 90 gnn almamas kaydyla yeil kart hamili anne ve/veya babann yeni doan bebeinin yeil kart karlncaya kadar, acil tbbi mdahale ve tedavi gerektiren ve annenin doum yapt hastanedeki tedavi giderleri ile sevk edildikleri salk kurum ve kurulularnda uygulanan yatarak ve ayakta tedavileri ve bunlarn giderlerini, (iii) 90 gnn almamas kaydyla acil tbbi
100
mdahale ve tedavi gerektirdii iin hastaneye yatrlan hastalarn yeil kart karlncaya kadar hastanede yaplan tm masraflar kapsama dahil edilmitir. Yeil kart hamili kiilerin yatrlarak yaplan tedavi giderleri 3816 sayl Kanun ve bu kanunda deiiklik yapan 5222 sayl Kanun kapsamnda olup, tahakkuk eden cretler hastaneler adna saymanlklara, muhasebe veya mal mdrlklerine gnderilen yeil kart deneinden karlanmaktadr. Trkiyede 2005 yl verilerine gre, yeil kart sahibi olan kii says 8.951.075 olup, lke nfusunun % 13,20si yeil kartla tedavi avantajndan yararlanmaktadr (SB, 2005). Yeil kart kapsamndaki nfusun byk ounluunu krsal nfus oluturmakla birlikte, bunlarn kesin says bilinmemektedir. Sosyal gvenlik programlarnn kapsad nfusa (61.202.00 kii) yeil kart sahibi olanlar da eklenirse, ulalan rakamn (70.153.075 kii) lke nfusundan (67.803.927 kii) daha byk olduu ortaya kmaktadr. Bu koullarda esasen sosyal gvenlik kapsamndaki nfusa (bal nfus) ve prim borcundan dolay salk olanandan yararlanamayan kiilere de yeil kart verildii ortaya kmaktadr. Sosyal gvenlik kapsamnda olan nfusun toplam iindeki pay % 90 dzeyinde iken, yeil kart sahibi olan kiilerin toplam nfus iindeki paynn % 13,2ye kmas, bir anlamda sosyal gvenlik sisteminin yetersizliine de iaret etmektedir. Sallan Gl (2003), yeil kart bavurularndaki art, yoksulluun salk alannda ulat dzeyin tespitinde bir gsterge olarak deerlendirmektedir. Ayrca sosyal gvenlik sistemi ve kurumsal yapnn yetersizliinin bir yansmas ve sosyal gvenlik kurumlarnn egdm sorununun bir gstergesi olarak deerlendirilmektedir. stenilen nitelik ve kapsamda olmasa bile devletin lke nfusunun tamamna salk yardm olana salad ortaya kmaktadr. Tarm Kesimine Ynelik Hayat ve Salk Sigortas Uygulamalar Hayat sigortas zel sektr kurulularnca gelitirilmeye allmakta ve her kurulu, kendisine zg kurallar belirleyerek fertlerin yaam risklerini sigorta etmektedir. Krkent ayrm yaplmadan ahslar l alnarak hayat sigortas yaplmaktadr. Kalknma planlarnda sosyal gvenlik nlemleri arasnda Kamu sosyal gvenlik kurulularnda zel irketlerce yaplan hayat sigortas niteliindeki uygulamalara benzer bir organizasyona gidebilmek ve esnek sigorta uygulamalar dzenleyebilmek iin almalara balanacaktr eklinde bir hedef belirlenmitir. Ancak bu konuda nemli bir gelime salanamamtr. Oysa mevcut sosyal sigorta sistemi olduka yetersizdir. Sosyal sigortalar srekli ak vermekte ve bu kapatlamamaktadr. Buna karn ayn alanda faaliyette bulunan zel sigorta irketleri ayn hizmeti ve riski, hem daha az prim, hem de daha iyi bir ekilde verebilmekte ve riski de karlayabilmektedir (DPT, 1995). Trkiyede 59 sigorta irketinden 30 adedi hayat sigortalar alannda almakta ve yaklak 5 milyon kiiye zel sigorta olana salamaktadr (Sigorta Denetleme Kurulu 2004). Hzla gelien hayat sigortalar zel sektrce yrtlmekte ve her irket kendine zg polie koullar ile fertleri yaamsal risklere kar sigorta etmektedir. Krsal kesimde zel sigorta olanaklarndan faydalananlarn says bilinmemektedir. Kiilere hak olarak salanan sosyal gvenlik, geni boyutlu ve devlet garantisi altndadr. Bundan vazgeilemez, ancak zel sigortaclk sosyal gvenlik sistemine ilave ve ihtiyari bir sigorta olarak grlmeli ve alternatif olarak deerlendirilmemelidir. Trkiyede zel salk, yaam, emeklilik ve kaza sigortalarnn gelitirilmesi ve alma hayatnn gereksinimlerini karlayabilecek dzeye karlmas, rekabet ortamnn yaratlmas ve mevcut sosyal gvenlik kurumlarnn daha az prim ile daha 101
kaliteli ve fazla hizmet retmelerine olanak verecektir. Salk, hayat ve kaza sigortalar birer risk sigortas olduundan, primi de sigortalnn riskine bal olacaktr. Gnmzde orta ve st gelirlilerin yararland zel salk sigortalar, serbest hastane ve hekim seimi ile uygulamalarn bireysel ve grup sigortalar dallarnda baar ile srdrmektedir. zel salk sigortalar, grup sigortalar kapsamnda asgari cretliler iin bile, SSK primlerinden daha dk tutarlar ile lkemizin en modern tp merkezlerinde geni kapsaml salk teminat vermektedir. zel sigortacln gelimesi ile sosyal sigortalar zerindeki yk biraz daha hafifleyecektir. Krsal kesimde yaayanlarn zel salk, hayat, emeklilik ve kaza sigortalar kapsamna alnmas iin ncelikle sigorta irketlerinin rnlerini eitim dzeyi kentlere oranla daha dk olan ve lke nfusunun % 35,1ini oluturan kitleye ok iyi bir ekilde tantmas ve bu kesimde sigorta bilincini oluturmas gereklidir. Bylece bireylerin sigortann modern dnyada yaamak iin bir gereksinim olduunu kavramalar ve sigorta olmalar salanmaldr. Bunun dnda zel sigortacl yasaklayan ve snrlayan yasalar yeniden revize edilmelidir. Ayrca sosyal gvenlik uygulamalar ile zel irketlerin bu alandaki faaliyetleri birbiriyle ilikilendirilmeli ve bu amala ilgili kurumlar arasnda ibirlii salanmaldr. Bunun iin her iki kesimce ortak projeler hazrlanabilir, sigorta teknii, rgtlenme, pazarlama ve uygulama ynlerinden lke koullarna uygun bir model oluturulabilir ve hatta bu konu ile ilgili pilot uygulamalar yaplabilir. lkemizde tarma ynelik sosyal gvenlik uygulamalarnn iyiletirilmesine paralel olarak zel salk, hayat, kaza ve emeklilik sigortalarnn uygulamalarnn yaygnlatrlmas, sosyo-ekonomik ynden insanlarn gelecee gvenle bakmalarn salayacaktr. zel hayat, salk ve kaza sigortalarna kentsel kesimde yaayanlardan ok, krsal kesimde ounluk sosyal gvenlik olanandan yoksun olan insanlarn gereksinimi vardr. Sistemin gelitirilmesini kstlayan sorunlarn zmyle mevcut pazar deerlendirilebilecek ve krsal kesimde yaayan insanlar ilave bir gvenceye sahip olabileceklerdir. Tarm iletmelerinin % 60-65ine kredi veren TC Ziraat Bankas, 1990dan itibaren kredi verilen iftilerin herhangi bir nedenle lmeleri halinde varislerinin, mterek borlu ve mteselsil kefillerinin maduriyetlerinin nlenmesi iin, kredinin vadesi sresince iftinin toplam kredi borcu zerinden Baak Sigorta A..nin grup hayat sigortasn yapmakta ve bunlarn primlerini de kredi masraflarna eklemektedir. Bylece hem kredi gvence altna alnmakta, hem de kredi alan iftinin geri demeden nce lmesi durumunda, geride kalanlarn g duruma dmeleri nlenmektedir. TC Ziraat Bankas, mterek borluluk ve mteselsil kefalet ve tanmaz ipotei esasna gre at her trl tarmsal iletme kredilerini kullanan btn reticilere ylda 1 defa olmak zere Baak Sigorta A..nce Baak Tabii Afetler Poliesini zorunlu olarak uygulamaktadr. Bu polie ile sigortalnn konutu ve bunlarn eklentileri olan kiler, mutfak, odunluk, yem deposu, tarm alet ve makinalar hangar, ahr, al ve kmes gibi eitli amalarla kullanlan binalar; yangn, yldrm, infilak, deprem, sel, seylap, frtna, yer kaymas, kar yk risklerine kar sigortalanmakta ve sz konusu risklerin neden olduu doal afet zararlarnn polie zerinde yazl miktarn karlamaktadr. Ancak sigorta poliesinin kapsam ve iftilere salad avantajlarla ilgili olarak yeterli bilgilendirmenin ubelerce yaplmamas nedeniyle iftilerin bu polie ile sigortalandklarndan ounlukla haberdar olmamalar ve polie ile tazmin edilecek zarar miktarnn snrl olmas gibi nedenlerle uygulama yeterli olmamaktadr. Bugnk ekli ile bu polie iftilerin maruz kalabilecekleri btn doal afet zararlarn kapsamadndan, krsal kesimde doal afetler sigortas uygulamasna olan gereksinim henz karlanabilmi deildir.
102
Tarm Kesiminde Bireysel Emeklilik Uygulamalar Kamu sosyal gvenlik sisteminin tamamlaycs olarak bireysel emeklilik uygulamasnn yaygnlatrlmas ile krsal ve kentsel nfusa yeni olanaklar salanabilmektedir. 28.03.2001 tarih ve 4632 sayl Bireysel Emeklilik Tasarruf ve Yatrm Sistemi Kanunu ile bireylerin emeklilie ynelik tasarruflarnn yatrma ynlendirilmesiyle emeklilik dneminde ilave bir gelir salanarak refah dzeylerinin ykseltilmesi, ekonomiye uzun vadeli kaynak yaratarak istihdamn artrlmas ve ekonomik kalknmaya katkda bulunulmas iin, gnll katlma dayal ve belirlenmi katk esasna gre oluturulan bireysel emeklilik sistemi dzenlenmi ve denetlenmektedir. Kanunun kapsam, emeklilik irketlerinin kurulu, alma, ynetim ve denetimine, kiilerin sisteme katlma, ayrlma ve emeklilik koullarna, emeklilik yatrm fonlarnn kuruluuna, katklarn bu fonlarda toplanmasna ve deerlendirilmesine, araclk hizmetlerine, kamuya aklanacak bilgilerin kapsamna ve bireysel emeklilikle ilgili dier hususlara ilikin esas ve usulleri dzenlemektir (Md.1). Bireysel emeklilik sistemine medeni haklar kullanma yetkisine sahip kiiler katlabilir. Sisteme katlacak kiiler irket ile emeklilik szlemesi imzalamak zorundadrlar. Emeklilik szlemesi katlmcnn sisteme girmesine, sistemden ayrlmasna, emekli olmasna, katklarn denmesine, bu katklarn bireysel emeklilik hesaplarnda izlenmesine, fonlarda yatrma ynlendirilmesine ve katlmc veya lehdarna yaplacak demelere ilikin esaslar ile taraflarn dier hak ve ykmllklerini dzenleyen, esas olarak katlmc ve irketin taraf olarak yer ald bir szlemedir (Md.4). Katlmc, emeklilik szlemesinde belirtilen esaslar dahilinde, irket nezdinde alacak bireysel emeklilik hesabna katk yapar ve katk paynn ayn irkete ait birden fazla fon arasnda paylatrlmasna karar verebilir. Katlmc bireysel emeklilik hesabndaki birikimlerinin baka bir emeklilik irketine aktarlmasn talep edebilir. Bu halde irket bildirimden itibaren en ge 7 i gn iinde talebi yerine getirmek ve birikimlerle birlikte bu hesaba ilikin bilgi ve belgeleri aktarmakla ykmldr. Baka bir irkete aktarm talebinde bulunulabilmesi iin, bu kanun kapsamnda yaplan ilk emeklilik szlemesinin yrrlk tarihinden itibaren en az bir yl gemesi gerekmektedir (Md.5). Katlmc, sisteme giri tarihinden itibaren en az 10 yl sistemde bulunmak kouluyla, 56 yan tamamladktan sonra emekli olmaya hak kazanr. Emeklilie hak kazanan katlmc, bireysel emeklilik hesabndaki birikimlerinin bir ksmnn veya tamamnn defaten denmesini ya da yapaca yllk gelir sigortas szlemesi erevesinde kendisine maa balanmasn talep edebilir. 4632 Sayl Kanuna gre Emeklilik Gzetim Merkezi A.. (EGM), bireysel emeklilik alannda faaliyet gsterme izni alan 11 irket ortaklnda 2.475.225 YTL denmi sermaye ile 10 Temmuz 2003 tarihinde kurulmutur. Bireysel emeklilik sisteminde faaliyetlerin gven iinde devamn salamak, katlmclarn hak ve menfaatlerini azami dzeyde korumak, sorunlarn hzla belirlenmesi ve zmlenmesine olanak salamak, gerekli verilerin oluturulmas ve saklanmas faaliyetlerinde bulunmak ile grevli EGM; bireysel emeklilik sisteminin baarl bir ekilde ilemesi ve kamunun gzetim ve denetim sorumluluunu etkin bir ekilde yerine getirmesi asndan nem tamaktadr. Bireysel emeklilik uygulamasna toplam 486.728 kii katlm ve yatrma ynelen toplam kaynak tutar 568,9 milyon YTL olmutur. Ancak bireysel emeklilik sistemine katlanlarn yaadklar yerlere (krsal ve kentsel) ve mesleklerine gre dalmlarna ilikin bilgi bulunmamaktadr.
103
Tarmda Yaam ve alma Koullar Trkiyede tarmda alanlar, alma ekilleri ve stats asndan birbirinden farkl zellikler tamaktadrlar. Tarm kesimindeki alanlar; (i) kamu kurulularnda cretle alan tarm iileri, (ii) bir hizmet akdine bal olarak veya olmayarak zel sektr ivereni yannda devaml veya geici alan tarm iileri, (iii) kendi hesabna alanlar, (iv) cretsiz aile iileri ve (v) iverenler olarak gruplara ayrlabilir. lk iki gruptakiler bakalarnn nam ve hesabna cret karl alrken, dierleri kendileri iin almaktadrlar (Eraktan, 2001). Tarmda iler; iletme sahibi, aile bireyleri ve iiler tarafndan yaplmaktadr. Bakasnn yannda bir cret karl daimi veya geici olarak alanlara tarm iisi denir (Al ve Demirci, 1984). Tarmsal retiminin doal koullara bamll ve sanayi retiminden farkll, tarm iletmelerinin zellikleri ve genellikle aile iletmeleri biimindeki nitelikleri, sanayi ve ticaret kesimleri iin ngrlen kurallarn tarm kesimine uygulanmasn zorlatrmaktadr. Tarm kesimindeki ii-iveren ilikileri, sanayi kesimine benzememekte, tarmda ilikiler genellikle ataerkil (pederahi) bir nitelik gstermekte ve rf ve adetlere dayanmaktadr. Bu yap tarmda kapitalist ilikilerin ge gelimesinin doal sonular olarak grlmektedir. Tarm iileri; ilerinin geici ve ksa sreli (mevsimlik) ve dank olmas, kltr dzeylerinin dk ve rgtlenmemi olmalar gibi eitli nedenlerle etkin bir bask grubu oluturamamalar, dier kesimlerdeki iiler gibi sosyal ve yasal gvencelerden eit bir biimde yararlanmalarn engellemektedir (Grgen, 1993; Soysal, 1994). Eitim ve bilinlenme dzeyleri dk ve sanayi iilerinde grlen mcadele yeteneinden yoksun olan tarm iileri, haklarn koruyacak rgtleri kurmada da glk ekmektedirler (Aksoy, 1993). Tarm, sanayi ve hizmet sektrlerinden farkl olarak sadece bir alma ortam ve ekonomik faaliyet olmaktan ziyade, ayn zamanda bir yaam biimidir. Tarmn doal, sosyal ve ekonomik zellikleri, bu kesimde alanlar ile iveren ilikilerinin dzenlenmesi ve alanlarn rgtlenmesi gibi alanlarda da nemli sorunlar yaanmasna neden olmaktadr. Tarm, dier sektrlere oranla yasal ve rgtsel ynlerden daha zor ve az kontrol edilebilen bir yapya sahiptir. Tarmsal faaliyetin zellikleri ve doal koullara ballk gibi nedenlerle alma koullarnn yasalarla dzenlenmesi olduka zor olmaktadr. i ve iveren arasnda pederahi bir ilikinin varl da, tarm kesiminde ii ve iveren statsn belirlemede zorluk yaratmaktadr. Bu koullarda ii ve iveren ayrmnn yaplmas bile belirsizlik gstermektedir. Bu belirsizlik, tarm iilerinin, sosyal sigortalarn kurulmasn hkme balayan ilk dzenleme olan 12.06.1936 tarih ve 3008 sayl Kanunu, 28.7.1967 tarih ve 931 sayl Kanunu ve 1977 tarih ve 1475 sayl Kanunu'nun kapsam dnda kalmasna sebep olmutur. 1475 Sayl Kanun tarm iilerini kapsam dnda brakmakla (Md.5/2) birlikte, ayn kanunda tarm sanatlar ile tarm aletleri makina ve paralarnn yapld atlye ve fabrikalarda grlen iler, tarm iletmelerinde yaplan yap ileri, halkn faydalanmasna ak veya iyerlerinin mtemilat durumunda olan park ve bahe ileri kanun kapsam iine alnmtr (Md.5). 22.5.2003 tarih ve 4857 Sayl Kanununa gre, 50den az ii altran tarm ve orman iyerleri ve iletmelerinde, aile ekonomisi snrlar iinde kalan tarmla ilgili her eit yap ileri, bir ailenin yeleri ve nc dereceye kadar hsmlar arasnda dardan baka biri katlmayarak evlerde ve el sanatlarnn yapld ilerde ve ev hizmetlerinde sz konusu kanunun hkmleri uygulanmamaktadr (Md.4). Ancak 1475 Sayl Kanun kapsamna alnan tarm iileri bu kanunda da saylm ve bylece
104
tarm i kolunda alan iilerden bazlar kanundan yararlandrlm ve bazlar ise kapsam d braklmtr. Tarm Kanunu karlmam ve bu ynde bir giriim de bulunmamaktadr. Bu koullarda zel kesimde geici alan iilerle, cretsiz aile iileri 506 sayl Kanun kapsam dnda kalm veya pozitif hukukun yerini rf ve adetler almtr. Bylece tarm iileri hizmet akdi, cretler, iin dzenlenmesi, ii sal ve gvenlii gibi konularda yasal gvenceye sahip olamamlardr. 4857 Sayl Kanunun kapsam dnda braklan tarm iileri mevcut sendikalara ye olmada ekimser davranmlardr. Bu durum zellikle daimi ve geici mevsimlik iiler iin ayr ayr nem tamaktadr. Geici-mevsimlik iilerin kamu kesiminde alanlar ve ayn kesimde alan daimi iiler iin sendikalara ye olma ve rgtlenmede nemli sorunlar gzlenmemektedir. Ancak zel kesimdeki geicimevsimlik iiler iin hibir yasal gvence bulunmamaktadr. 4857 Sayl Kanun, daimi-geici ayrm yapmadan genel olarak btn tarm iilerini yasal gvenceden ayrmakta ve kiilerin alma koullarn belirlemedeki eitlik ilkesinden uzaklamaktadr. Ancak 2821 sayl Sendikalar Kanunu'nda tarm iilerinden bahsedilmitir. 2821 Sayl Kanuna gre tarm, orman ve balklk i kollarnda 5 sendikaya kaytl ii says 121.918 kiidir (TC alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl 2005). Sendikaya kaytl iilerin nemli bir ksmn kamu kurulularnda alan tarm ve orman iileri oluturmakta olup, genel olarak tarm iilerinin % 1012sinin sendikalara ye olduu ifade edilebilir. Trkiyede mevsimlik ii saysnn 750,000 ile 1,000,000 arasnda olduu tahmin edilmektedir (Altnbak 2001). Toplam nfusun % 35,1i krsal kesimde yaamakta ve sivil istihdam iinde tarmn pay % 33,9dur (7.165.000 kii). Hanehalk gc Anketi Sonularna gre, tarmda alan 7.165.000 kiinin % 50,9unu cretsiz aile igc, % 43,7sini kendi hesabna alan ve iveren durumunda olanlar ve sadece % 1,9unu cretli-yevmiyeli olanlar oluturmaktadr (DE, 2003). Tarm iileri iinde mevsimlik tarm iileri, yasal ve sosyal gvenceden yararlanamayan ok nemli bir kitleyi oluturmakta ve alma koullaryla ilgili nemli sorunlar da bulunmaktadr. Tarm iilerinin nemli bir ksmn mevsimlik tarm iileri oluturmaktadr. Her yl pamuk, ttn, ekerpancar, fndk, ay, zm, turungiller, karpuz, kavun ve sebze tarmnn youn olduu Akdeniz, Ege, Karadeniz ve Anadolu Blgelerine bakm ve hasat dnemlerinde dier blgelerden bir milyon dolaynda geici ve/veya gezici tarm iisi aileleriyle birlikte g etmektedirler. Tarm kesiminde alanlar genellikle cretsiz aile igc statsnde bulunduklarndan, igc fazlas istatistiklere yansmamaktadr. Bunlarn nemli bir blm gizli isiz ve potansiyel igc durumundadr. Ayrca bu daimi gizli isizliin yan sra bir de mevsimlik igc fazlas bulunmaktadr. Bu igc fazlal yle kkl bir yapsal sorundur ki, isizlik sigortas bile bunun kolaylkla ilac olamayacaktr. Tarmda alanlar asndan dier bir boluk ise isizlik sigortasnn uygulanamamasdr. Tarmda alma koullarn dzenleyen kanun olmadndan, alma koullarna ilikin uygulamalar, her blgede rf ve adetlere gre deimektedir. Tarm iileri grup veya bireysel olarak i bulabilmektedir. Grup halinde almann gerekli olduu durumlarda, iletme sahipleriyle iiler genellikle birbirilerini grmemekte ve araya ukurova'da eli, Ege'de dayba ve dier blgelerde iiba veya avu olarak tanmlanan araclar girmektedir. Araclar alma koullar ve cret konusunda iverenle anlama yapmaktadr (Al ve Demirci, 1984; Soysal, 1994). Mevsimlik iiler eliler veya iiba vastasyla i bulmakta olup, bu grevin esasen Trkiye Kurumu tarafndan yerine getirilmesi gerekir. Elilik, devletin resmi i bulma kurumunun grevini tamamen yerine getirememektedir. Eliler genellikle ya iverenle 105
anlatklar say ve vasfta veya ou zaman da ihtiya olan zamanda ii getirememektedirler. Bu durum iverenin aleyhine nemli sorunlara neden olmaktadr. ilerin, elilerin kendi adlarna zerinde uzlama yaptklar alma koullar ve cret zerinden almay kabul etmeden baka areleri bulunmamaktadr. Mevsimlik iilerin ulamlar genellikle st ak kamyonlarla yaplmakta, alma koullar ar, barnma ve beslenme koullar ise yetersizdir. rnein, ukurova Blgesinde, eitli yrelerden gelen geici tarm iileri zerinde yaplan aratrmalar, yaptklar ilere gre iilerin yetersiz beslendiklerini, gnlk alnan toplam proteinin yetersiz ve hayvan proteinin ise olduka dk olduunu ortaya koymaktadr (Grgen, 1993). Trkiyede ortalama iletme bykl 6,1 ha olup, iletmelerin hemen hemen tamam kk aile iletmesi zelliine sahiptir. Ancak krsal kesimdeki hanelerin yaklak % 30u topraksz ailelerden olumaktadr. letmelerin miras yoluyla srekli klmeleri ve paralanmalar, yeter tarmsal gelir elde edilmesini engellemektedir. Krsal kesimde az toprakl ve topraksz aileler, geimlerini kiraclk ve ortaklkla arazi ileme ve tarm iilii yoluyla saladklar gelirle salamaktadrlar. Az toprakl veya topraksz haneler, geimlerini salamak iin daha fazla tarmsal i olana bulunan blgelere gezici (mevsimlik) ve/veya geici (gnbirlik) giderek i aramakta ve almaktadrlar. Toprak zerindeki byk nfus basks sonucu ortaya kan ak ve gizli isizler ya g olgusuna katlmakta ya da yine kendi bulunduklar yerlerde, kazan getirici tarm d iler aramaktadrlar. Krsal kesimde tarm d iyerlerinin yetersiz veya hi olmamas, geici ve daimi glerle kylerin boalmasna, tarmda gen nfusun hzla azalmasna, tarm alanlarnn ya ortalamalarnn ykselmesine ve topraklarn retim d kalmasna neden olacaktr. Sosyal gvenlik sisteminin krsal nfusun tamamna ulatrlamamas, isizlik ve genel salk sigortas uygulamasnn yetersizlii veya olmamas gibi nedenlerle krsal nfusun beslenme, giyecek, barnma, eitim ve salk gibi temel gereksinimlerinin giderilmesinde nemli sorunlar yaanmaktadr. DE 2002 Hane Halk Bte Anketi sonularna gre, krsal alanda mutlak yoksulluk oran kentsel kesimden 3,5 kat ve greli yoksulluk ise 1,5 kat daha yksektir. Karadeniz, Dou ve Gneydou Anadolu Blgelerinde mutlak ve greli yoksulluk orannn daha yksek olduu grlmektedir. Yoksulluu azaltmak iin zellikle krsal alanlara ve tarma ynelik politikalarn ncelikle uygulanmas kanlmaz olacaktr. Yoksulluk, gelir kaynaklar ve meslek eitliliinin kente gre daha kstl olduu krsal alanda daha fazla nem ve ncelik kazanmaktadr. Kendi topran ileyen kk iletme sahipleri, tarm iileri, kiraclk ve ortaklk yapanlar, obanlar ve kkba hayvanclkla uraanlarn yoksulluktan nispeten daha ileri derecede etkilendikleri belirtilmektedir (Glubuk vd., 2005). Nitekim geen 10 ylda krsal nfus hemen hemen ayn dzeyde kalmasna karn, tarm iletmesi says ve ilenen arazi miktarndaki nemli gerileme, zellikle krsal alanda yaanan dk gelir, olumsuz yaam ve alma koullarna bal olarak nfusun nemli ksmnn baka alanlara zorunlu olarak transfer olduunun bir gstergesi olarak alnabilir. Tarmda alanlarn gelir kaynaklar ve bunlarn toplam hane gelirindeki pay dikkate alnarak, alma ekilleri ve statleri asndan farkl gruplar (tam zamanl ve yar zamanl ifti gibi) ele alnabilir. Tarmda alanlarn elde ettikleri gelirler asndan snflandrlmalar, gelirlerinin ne kadarnn tarmdan kazanld esasna dayandrlmaktadr. Kimileri gelirlerinin tamamn kendi iletmelerinde (tam zamanl) almalar sonucu elde ederlerken, kimileri gelirlerinin bir blmn baka ilerden 106
(yar zamanl ifti) salamaktadr. Krsal kesimde halkn % 86,3nn esas ii tarm olup, baka ii bulunmamakta ve esas ii tarm olanlardan % 6,8inin tarm dnda ikinci ileri de bulunmaktadr. Esas ii tarm d faaliyet olanlarn % 2,7sinin ikinci ii tarmsal faaliyet olmaktadr. Krsal kesim ve tarma ynelik politikalarda hedef kitlenin esas ii sadece tarmsal faaliyet olan ve tarm d kaynaklardan gelir elde etme olana olmayan kesim olmas gerekecek olup, bunun oran % 86,3 gibi olduka yksektir (izelge 5.2).
izelge 0.2. Trkiyede krsal kesimde igcnn istihdam olanaklar ve gelir kaynaklar Gruplar Say Oran (%) Esas i Tarmsal Faaliyet Olup kinci i Olmayanlar 7.566.613 86,32 Esas i Tarmsal Faaliyet Olup kinci i Olanlar 598.834 6,83 Esas ii Tarm D Faaliyet Olup kinci i Olmayanlar 240.519 2,74 Esas i Tarm D Faaliyet Olup kinci i Tarmsal Faaliyet Olanlar 357.091 4,07 Esas i ve kinci i Tarm D Faaliyet Olanlar 2.273 0,03 Toplam 8.765.330 100,00
Kaynak:DE 2005.
Cumhuriyet Dneminde uygulanan tarm politikalarnda tam ve yar zamanl tarm yapan haneler birbirinden ayrlmam ve esas ii tarm olmayan ve/veya byk lekli tarm iletmesine sahip hanelerin mevcut desteklerden esas ii tarm olanlara oranla daha fazla yararlandklar bilinmektedir. lkemizde krsal dnm, tarmsal yapy iyiletirme ve blgeleraras gelimilik farklarnn giderilebilmesi iin, ncelikle tam ve yar zamanl iftilik yapanlarn birbirinden ayrlmas ve destekleme sisteminin blge ve iletme tiplerine gre farkllatrlmas zorunlu olacaktr. Bitkisel rn Sigortalar Trkiyede rn sigortasnn konusu tarla rnleri, sebzeler, fideler, meyveler, iekler olup, bunlar dolu ve yangn risklerine (ba ise pilot blgelerde dolu ve don riskleri) kar sigortalanmaktadr. Tarlada hasat edilerek braklm rnler, demetler, bekler, ynlarda ve kaldrlmam rnlerde oluan dolu hasarlar, sigortann kapsam dndadr. Dolu sigortas, dolunun dorudan doruya vuruu nedeniyle rnlerde oluan verim kaybn karlamakta ve miktar sigortas zelliini tamaktadr. Ancak ek szlemeyle sebze, meyve ve ieklerde kalite kayb da sigortalanabilmekte ve bunun iin dolu sigortas priminin % 50si orannda ilave prim denmektedir. ifti, hasat sonras rn satlaryla gelir elde edeceinden, sigorta priminin hasat sonras denmesi teoride kabul grmtr (Bozer, 1981). Bu bakmdan rn sigortalarnda, sigortacnn sorumluluunun balangc primin denmesine balanmamtr. Dolu sigortasnda primin taksitle denmesinin kararlatrld durumda, primin ilk taksiti % 25 olarak belirlenmi ve kalan iinde sigortalya 1 yl sre verilmitir. Prim blge koullar, rnn tr ve eidine gre deimektedir. Riskin gerekleme olaslnn yksek olduu ve kolay zarar gren rnlerde primler yksektir. Trkiye iller, ileler ve baz yrelerde kyler baznda dolunun ya skl, iddeti ve rnlerde neden olduu zararlar dikkate alnarak Adan Zye kadar 23 dolu tehlike blgesi ve rnlerde doluya kar duyarllklarna bal olarak 10 ayr snfa ayrlmtr. Genel olarak dolu tehlike blgeleri ve rn snflar itibariyle tarife fiyatlar % 0,1-28,8 arasnda deimektedir. Buna % 0,05 orannda ilave prim denerek rnler yangn riskine kar da sigortalanabilmektedir. Baak Sigorta A..nce Manisa ve zmir illerinde 1993den itibaren balarda dolu sigortasna ek olarak don riskinin de sigortalanmas uygulamasnn pilot projelerden
107
balatlmas olumlu bir gelimedir. Balarda don sigortas, szlemenin dier hkmleri sakl kalmak koulu ile balarda scakln 0Cnin altna dmesiyle oluan donun, asmadaki tomurcuk ve srgnlere zarar vermesi yolu ile rn miktarnda sebep olduu azalmay teminat altna almaktadr. Srgnlere direkt zarar vermedii halde, rnn normalden ge olgunlamas veya ani scaklk deiiklikleri sebebiyle oluan renk bozukluklar sonucu rn deerindeki eksilmeler, teminatn kapsam dndadr. Don sigortas balarda budamann sona ermesiyle veya her koulda 1 Mart tarihinde balar ve rnn hasad ile sona erer. Don sigortasnda esas olan asmann kendisi deil, badaki zm olduundan sigorta bedeli; son 5 yllk ban ortalama verimi, fiyat ve retim alannn arplmasyla bulunur. Alak sistem balarda don ve dolaysyla hasar riski, yksek sistemlere oranla daha yksektir. Bu nedenle dolu ile birlikte don sigortasnn yaplmas durumunda tarife fiyat alak sistem balarda % 7,9 ve yksek sistem balarda % 7,1 olarak uygulanmaktadr. Balarda don sebebi ile oluan ve % 15i gemeyen hasarlar denmez. % 15i geen hasarlarda, % 15in zerindeki hasarlar denmektedir. Dolu sigortasnda tam hasar olmas halinde % 20 muafiyet uygulandndan, oluan hasarn % 80i denmektedir. Sigortal bada zaman geldiinde sulama, yabanc ot mcadelesi, topran srlmesi gibi donun etkisini azaltc nlemleri almakla ykmldr. Sigortal bunlar yerine getirmez ve bunun sonucunda oluan hasarda bir art olursa, bu art tahmin edilerek sigortacnn deyecei tazminattan indirilir. Bu uygulama gelecekte lkesel dzeyde don sigortas uygulamas iin gerekli teknik altyapnn oluturulmas asndan ok nemlidir. Ancak bu uygulamann donun en fazla etkiledii dier bitkisel rnler ve yerlerden seilecek pilot uygulamalarla geniletilerek srdrlmesi gereklidir. irketler polie dzenleme, pazarlama ve tazminat deme ilemlerini yapmakta ve hasar tespiti ise bamsz organizasyonlar tarafndan yrtlmektedir. rnlerde hasar olutuunda szlemeye gre ifti gerekli belgelerle birlikte ilgili sigorta irketine durumu bildirmekle ykmldr. Sigortac szlemede belirtilen sre iinde, bamsz eksper organizasyonunu kurarak tarm hasarlarn belirleme grevi stlenen Tarm Sigortalar Vakfnn hasar tespiti yapmasn salamaktadr. Eksper araziye giderek rnlerde oluan hasar belirler ve hasar tespit raporu vakf zerinde irkete gnderilir. Bu raporlar erevesinde tazminat irket tarafndan hesaplanr ve denir. Sigorta irketleri teknik elemanlarn hasar tespiti srasnda gzlemci olarak grevlendirebilmektedir. Risk gerekletikten sonra rnde oluan zararn oran zerinde taraflar anlaamad takdirde, dier mal sigortalarnda olduu gibi, szlemede belirtilen hakem-bilirkiinin seilmesi ve bunun anlamazl zmlemesi gerekir. Dolu sigortalarnda hem rn, hem de alan asndan gerekli gelime salanamamtr. Toplam sigortal alan 1 milyon dekar olup, bunun toplam ekili alan iindeki pay % 1,8dir. Sigortalanan rn saysnn fazlalna karn, buday, karpuz, arpa, eker pancar, pamuk, ayiei, ttn ve portakal gibi 8 rnn, portfyn % 82,0sini ve kalan 57 rn ise % 18,0ini oluturmaktadr (Srmeli vd., 1995). Dolu ve yangn sigortalar 50 ilde yaplmasna karn, Adana, Edirne, Tekirda, Amasya, Ankara, orum, Eskiehir, Konya, Krklareli, Krehir, el, Manisa ve Bolu illerinde sigortaclk faaliyeti younlamtr. Trkiyede bitkisel retim alannda sigortalanabilir toplam rn bedeli 21,398,962,160 US $/yl (DE, 2004) olup, bu alanda sigorta endstrisi iin henz kullanlamayan ok nemli bir potansiyelin olduu grlmektedir.
108
Hayvan Sigortalar Trkiyede tarmsal ve evcil hayvanlar, bulac hastalklara kar sigorta yaplabilmektedir. Bunun dnda sigortal ve sigortac anlaarak tama, doum, yavru atma ve cerrahi operasyonlar, hrszlk, grev, lokavt ve halk hareketleri gibi riskleri de ieren ksa sreli hayvan sigortas yaptrabilirler. Uygulamada hayvan sigortalar; hayvan hayat ve kmes hayvanlar hayat sigortalar olarak yaplmakta ve bu iki dal iin de genel artlar hazrlanmtr. Genel artlara gre, bu tr sigortalar ile 1-12 yalar arasndaki atlar, merkep ve katrlar, 1-9 yalarnda sr, 1-14 yana kadar mandalar, 1-4 yana kadar yerli ve merinos koyunlar, tiftik keileri, 0,5-3 yana kadar domuzlar, 1-8 yana kadar ev, av, beki ve oban kpekleri gibi tarmsal ve evcil hayvanlar, her trl adi ve bulac hastalklar, gebelik, doum, idileme veya ameliyat, her trl kazalar, kurt paralamas, kasti zehirlemeler ve yaralamalar veya sakatlanmalar, gne arpmas, donma, sert cisimlerin yutulmas, zehirli ayr otu yeme veya ilal meradan otlama, frtna, yldrm, deprem, toprak kaymas veya su baskn, yangn veya infilak gibi risklerden dolay zorunlu ldrmeler, kestirmeler, dahil btn lmlerden dolay sigortalnn dorudan doruya urad maddi zararlara kar gvence altna alnmaktadr (Md.1). Ancak sigortalanacak hayvanlarn ve bunlarn barnaklarnn szlemenin yapld zamanda salkl olmas, sigorta ettirenin bu durumu sigortacya bildirmesi gerekmekte ve hayvanlarn veteriner hekim kontrolnden geirilerek, sigorta polie numaralarnn yazl olduu plakalarn hayvanlarn kulaklarna taklmas gerekmektedir. Genellikle belirli bir yerde bulunan hayvanlarn tamam sigortalanr. Trkiyede en ok srlarn sigortas yaplmakta ve dier hayvanlarn sigortalanma dzeyi ok dktr. St srlar 1 yl ve besi srlar ise 3 ve 6 aylk srelerle sigortalanmaktadr. 1 yan doldurmam hayvanlarn sigortas yaplmamaktadr. lkemizde 150 bin ba dolaynda srn hayat sigortas yaplmtr. Hayvan sigortalarnn youn olduu iller; Kocaeli, Sakarya, Konya, Kayseri, Edirne, Adana, Ankara, Tokat, Balkesir, Trabzon ve Amasyadr. TC Ziraat Bankasndan alnan krediyle hayvan alnmas halinde, hayvann 2 yl sreyle hayat sigortas banka tarafndan zorunlu olarak yaplmaktadr. Ancak krediyle sigortann ilikisi kaldrldnda byk lde prim dmesi olabilir. Nitekim krediyle alnan hayvanlarda sigorta gvencesinin sona ermesi durumunda, reticilerin ounlukla sigorta yaptrmadklar ve kredinin alnmas srasnda reticilerin hayvanlarnn sigortalandndan bile haberlerinin olmad grlmektedir. Trkiyede hayvansal retim alannda sigortalanabilir toplam hayvan ve rn bedeli 13,179,109,510 US $ olarak hesaplanmtr (DE, 2004). Sigorta endstrisi asndan nemli olan meraya dayal hayvanclktan ok, entasif st ve besi srcl ve ticari tavukuluk iletmeleri olacaktr. Sigorta yapld sre iin geerli olup, szlemenin devam srasnda oluan hasar nedeni ile szleme sona ermez, dier hasarlar iin de devam eder. Bu zellikle hayvanlarn toplu olarak sigortalanmas halinde nem tamaktadr (Bozer 1981). Hayvan sigortalarnda sigortacnn sorumluluu ilke olarak primin denmesinden sonra balar (Md.8). Sigorta ettiren teklifname vermekle birlikte, sigorta primini henz demeden gerekleen risklerin neden olduu zararlardan sigortac sorumlu deildir. nk szleme yapld zamanda hayvan hastalk mikrobunu alm olabilir. Yerli rk srlarda hayvann pazar deerinin % 5i, kltr rknda % 6,5i, koyun ve keilerde % 7,5i ve 3 aya kadar olan besi srlarnda % 1,5i ve 6 aya kadar olan besi srlarnda ise % 2,5i prim olarak alnmaktadr (Tanrvermi, 1997).
109
Genel artlara gre 3285 Sayl Kanun ile deiik 1234 sayl Hayvan Salk Zabtas Kanununda belirtilen ruam, at vebas, sr vebas, tuberkloz, brsellosis, kei cier ars gibi hastalklardan dolay oluan lm ve ldrme ile kesmeler, alnma, kaybolma, tamaclk, grev, lokavt, deitirme halleri, yar ve oyunlarda oluan riskler, at yar ve sirk hayvanlar, harp, i kargaa, halk hareketleri ve savalar, askeri hareketler, nkleer yakt ve radyasyonlardan kaynaklanan riskler ile kamu otoritesince hayvanlar zerinde yaplan tasarruflardan kaynaklanan riskler sigorta gvencesi dnda braklmtr (Md.2-3). 1234 Sayl Kanunda belirtilen hastalk riskleri hari, yukarda sralanan dier riskler sigortal ile sigortac anlaarak greli olarak daha yksek prim denmesi koulu ile sigortalanabilir. Hayvan sigortalarnda hasarn miktar, taraflarca belirlenecek bilirkiilerce takdir edilmektedir. Bu amala sigortac szlemede belirtilen sre iinde bamsz eksperler organizasyonunu kuran Tarm Sigortalar Vakf teknik elemannn hasar tespiti yapmasn salamaktadr. Risk gerekletikten sonra hayvanda oluan zararn deeri zerinde taraflar anlaamad takdirde, dier mal sigortalarnda olduu gibi, szlemede belirtilen hakem-bilirkiinin seilmesi ve bunun anlamazl zmlemesi gerekir. Sigortal hayvann lmesi halinde, etinden, derisinden ve dier ksmlarndan yararlanlmas mmkn deilse, bu durumda tazminat hayvann lm gnnden nceki ortalama pazar deeridir. Moral risk ve dier nedenlerle oluan zararn tamam deil de % 80i sigortalya tazminat olarak denmektedir. Kmes hayvanlar hayat sigortas, kmes hayvanlar retim iletmelerinde bulunan tavuk, kaz, rdek, hindi gibi hayvanlarn btn adi ve bulac hastalklara, kazalara, yaban hayvanlarnn paralamasna, zehirlemelere, yaralamalara, sakatlklara, donma, su baskn, toprak kaymasna, yangna, yangna neden olsun veya olmasn yldrm ve infilak sonucu lmlere, buna bal zorunlu ldrmeler ve kesmeler gibi risklerden oluan hasarlar kapsamaktadr. Genel artlara gre kmesteki hayvanlarda bir haftalk sre iinde poliede belirtilen oranda hasar olutuu takdirde, 5 gn iinde durumun sigortacya bildirilmesi, veterinere bavurulmas ve gerekli nlemlerin alnmas zorunluluu sigortalya yklenmitir (Md.5,6,9,10). Hasarlarn tazmin edilmesi hayvan hayat sigortalarnda olduu gibidir. Yksek oranda hastalk ve lm riski ile karlaan iletmelerde, hasarn hesaplanmasnda dikkate alnmas gereken muafiyet oranlar genel artlarda gsterilmitir (Md.12-13). Su rnleri sigortas, denizlerdeki yzer a kafeslerde ve karada havuzlarda yetitirilen balklarn lm veya kayplarna teminat vermektedir. Kara balkl sigortas; hastalk, kirlenme, zehirlenme, teknik cihazlarn bozulmas, su baskn, sel, elektrik sistemlerinde ksa devre, yldrm, deprem ve kaza risklerine ve deniz balkl sigortas ise; hastalk, algler, frtna, kasrga, dalgalar, kirlenme, zehirlenme, alarn yrtlmas, deprem ve kaza risklerine teminat vermektedir. Sigortalanacak balklar, sigorta sresinin banda yaralanmam, fiziki kusursuz ve salkl olmaldr. Ayrca sigortal tesisin imalatnn tavsiyelerine uygun olarak monte edilmi veya uygunluunun uzmanlarca onaylanm olmas gerekir. reticilerin sigorta yaptrmak iin, su rnleri sigortas n bilgi formunu, su rnleri uzman araclyla doldurmas gerekmektedir. n bilgi formunun doldurulmasndan sonra, ilgili iftliin ekspertizi sonucu teminat ve fiyat verilmektedir. Dier Tarm Sigortalar Tarm iletmelerinde seralar, hayvan barnaklar, ifti ve ii konutlar, depo, hangar, yemlik gibi tarmsal yaplar; yangn, frtna, deprem, yldrm, sel, kasrga, su baskn, patlama gibi tehlikelerle kar karyadr. 27.08.1999 tarih ve 4452 sayl Doal 110
Afetlere Kar Alnacak nlemler ve Doal Afetler Nedeniyle Doan Zararlarn Giderilmesi in Yaplacak Dzenlemeler Hakknda Yetki Kanununa gre hazrlanan 587 sayl Zorunlu Deprem Sigortasna Dair Kanun Hkmnde Kararname 27.12.1999 tarihinde yrrle girmitir. Bylece 17 Austos 1999 tarihinde meydana gelen ve ok byk can ve mal kaybna neden olan Marmara depreminden sonra kamu otoritesince deprem zararlarnn minimuma indirilmesi amacyla birok nlem alnmtr. Ancak tarmsal (ky yerleim yerlerindeki) yaplar, zorunlu deprem sigortasnn kapsam dnda braklmtr. Seralar; dolu, frtna, yangn ve sel risklerine kar sigortalanmaktadr. Bu sigortalar ile risklerin seraya verebilecei zararlar ile serada yetitirilen rnlerin miktarlarnda neden olabilecei azalma teminat altna alnmaktadr. Sigorta, dolu nedeniyle sera camlarnn krlmas, naylon rtlerin yrtlmas ve yarlmas veya krlan camlarn dmesi nedeniyle sera iindeki rnlerde oluabilecek zararlar karlamaktadr. Sigortalanacak seralarn standart llere gre ina edilmi olmas ve inasnda bu yana 10 yl ve daha uzun sre gememi olmaldr. Sigorta sresi, rn iin her rn dnemine ilikin fide ve/veya fidanlarn seralara dikimi ile balar, hasadn bitmesi ile sona erer. Serann cam, konstrksiyon ve teknik donanm iin sre 1 yldr. Sera sigortalarnda cam ve plastik seralar iin farkl tarifeler uygulanmaktadr. Plastik seralarda tek rn yetitirilmesi durumunda tarife fiyatlar yer bakmndan % 1,50-2,40 ve ift rn yetitirilmesi durumunda ise % 2,103,00 arasnda deimektedir. Cam sera sigortalar, tarife fiyatlar yer ynnden % 1,75-3,15 arasnda deimektedir (Dinler ve Tanrvermi 1993, Tanrvermi 1997). Seralarda doal afetlerin neden olaca hasarlar azaltmak iin alnan teknik nlemlerin byk nemi olmakla birlikte, bunlar sera maliyetini ykseltmekte ve doal afetlerin neden olaca zararlar nleyememektedir. Bununla birlikte seralarn standart yap malzemelerinin kullanlmamas ve projelemedeki hatalar, sigortann gelimesini olumsuz etkilemektedir. lkemizde seralarn yaklak % 2-3nn sigortalanabilmi olmas, bu alandaki potansiyelin henz nemli lde atl kald ve deerlendirilemediini gstermektedir. Dier tarmsal yaplarn ne kadarnn sigorta edildii bilinmemekle birlikte lkemizde eitli yllarda yangn, frtna, deprem gibi riskler nedeni ile tarmsal yaplar nemli lde hasar grmekte ve her bir hasar etkilenen reticiler tarafndan felaket olarak adlandrlmaktadr. Tarm alet ve makinalar; kaza, hrszlk, yangn, yldrm, krlma, donma, patlama gibi risklerle kar karyadr. Tarm makinalarnda oluan hasar hem reticilerin mali ynden nemli ldeki zarar yklenmesine, hem de bir kaza sonucunda nc ahslarn mallar ve hayatlarnda meydana gelebilecek zararlarn sz konusu reticilerce karlanmas sorununu ortaya karmaktadr. Traktr, bierdver, harman makinalar, kendi yrr dier tarm alet ve makinalarnn eitli risklerin neden olduu mali kayplar ile kaza sonucu nc ahslarn mali ve hayatnda oluan kayplar makina sigortas kapsam iinde incelenmektedir. Trkiyede her yl ok sayda traktr ve bierdver kaza yapmakta, yanmakta veya eitli ekillerde zarar grmektedir. Traktr ve bierdver gibi karayollar zerinde hareket eden tarm makinalarnn 6085 sayl Karayollar Trafik Kanunu gereince zorunlu mali sorumluluk sigortasnn yaplmas gerekmektedir. Bunun dndaki risklere kar kasko sigortasnn yaplmas ise istee baldr. Traktr ve bierdverin trafik ve kasko sigortalarnda uygulanan tarife fiyatlar; marka, model ve tip, imal yl, bakm durumu, kullanm amac ve sigortann kapsad risklere gre deimektedir. Bu kriterlere gre motorlu tatlarn deerleri Trkiye Sigorta ve Reasrans irketleri Birlii tarafndan her 3 ayda bir yeniden belirlenmekte ve Hazine Mstearlnn 111
onay ile yaynlanmaktadr. Tarm traktr kasko sigortas tarifesi % 0,015 ve bierdverin ise % 0,21dir. Bierdver tarife fiyat traktrn tarife fiyatnn % 40-50si kadar daha fazlasdr. Traktrn yllk kasko ve trafik sigortas primi traktr deerinin % 0,2-0,5 arasnda deimektedir (Tanrvermi, 1997). TC Ziraat Bankas, traktr ve bierdver satn almak iin kredi alnmas halinde, olas hasarlar karsnda hasarn tamamnn tazmin edilmesi asndan, fatura bedeli zerinden, kredi borcunun geri denmesine kadar geen sre iin sigortasnn devaml olarak yaptrlmasn salamaktadr. Sigortann prim ve dier masraflar borludan pein olarak alnamad takdirde hesabna bor olarak yazlmaktadr. Tarm rnleri tama (nakliyat) sigortas, rnler ve hayvanlarn bir yerden baka bir yere tanmalar srasnda hem rnlerin miktar ve kalitesi, hem de tat aralarnda oluabilecek hasarlar tazmin etmektedir. Tarm rnlerinin dier rnlerden byk lde farkl zelliklere sahip olmas nedeniyle bunlarn tanmalar zel nem istemektedir. Bu nedenle bu rnlerin tama sigortalar zel olarak incelenmektedir. Tama sigortas, bamsz bir dal olarak gelimemi ve nakliyat sigortalar iine alnmtr. Trkiyede tarm rn borsalarnn gelimesine paralel olarak depolanm rnlerin eitli nedenlerle bozulma, alnma, hrszlk, yangn gibi risklere kar sigortalanmas byk nem tayacaktr. Bu sigortalar, Toprak Mahsulleri Ofisi, Ticaret Borsalar ve ihtisas tarm rn borsalarnca yaplmakta ve gittike de nemi anlalarak yaygnlamaktadr. Tarm Sigortalarn Gelitirme Stratejileri Trkiye'de sigortaclk sektr ve buna paralel olarak tarm sigortalar bran da yeterince gelimemitir. Tarm sigortalar, 1957de eker Sigorta A..'nin dolu sigortas yapmas ile balamtr. 1960 ylnda Baak Sigorta A..de bu alana girmi ve dolu ve hayvan hayat sigortasna balamtr. Tarm sigortalar alannda 48 yllk gemi olmasna karn, gnmzde bitkisel rnler; dolu ve yangna kar, hayvanlar; eitli hastalk ve kazalara kar, seralar; dolu, frtna, yangn ve sel tehlikelerine kar sigortalanmaktadr. Ayrca Antalya ve Manisa'da -iki pilot blgedebalarn don sigortas ve balk iftliklerinin sigortalanmasna da balanmtr. Tarm sigortas uygulamasnn sonular 1963-2005 dneminde birka yl hari, tarm sigortalarnda prim-hasar oranlarnn istenen hasar oranlar olan % 50-75 seviyesindedir. Bu alanda alan irket says 17, toplam ekili alanlarn % 1'i, sr varlnn % 0,2'i ve seralarn % 2-3' sigorta kapsamna aInmtr (TKB, 2005). ncelenen dnemde toplam sigorta primlerinin GSMH iindeki pay % 0,55 ve daha dk iken, tarm sigortas primlerinin tarm sektr GSMH's iindeki pay 0,047in altnda kalmtr. Tarm sigortas primlerinin toplam sigorta primleri iindeki pay % 1 dolayndadr (SDK, 2004). Tarm sigortasnn yaygnlatrlamamas nedeniyle devlet her yl doal afetlerden zarar gren iftilere tohumluk yardm (5254 Sayl ve 2090 Sayl Kanun), kredi borlarnn silinmesi veya konsolide edilmesi, Hayvan Salk Zabtas Kanununda belirtilen belirli saydaki hastalklardan hayvan len reticilere dorudan mali yardmda bulunmaktadr. Bu yardmlar ksa vadeli olup, devletin her yl bu tr yardmlar yapmas gerekli olmaktadr. Devletin tarma ynelik dorudan mali yardm yapmas, tarm sigortalarnn yaygnlatrlmasyla azaltlabilir. Tarm sigortalarnn yaygnlatrlmas iin devletin sigorta primine destek vermesi ve bu alanda yasal ve kurumsal dzenlemeleri yapmas gereklidir. Ayrca sigorta sektrnde etkin bir denetim mekanizmasnn kurulmas, tarm sigortalar eitimi ve aratrmalarnn desteklenmesi ile tarm sigortalar sisteminin ileyiinin dzenlenmesi gerekmektedir.
112
Trkiyede 2005 ylna kadar Trk Ticaret Kanununun 1316-1319. maddelerinde olduka dar anlamda tanmlanan erevede tarm sigortalar yaplm ve bu alana devlet destei salanamamtr. reticilerin doal afetlerden kaynaklanan hasarlarnn neden olduu gelir kaybn azaltmak ve gelir istikrar salamak iin birok kanun tasars hazrlanm olup, bunlar 2005 ylna kadar yasalaamamtr. 14.6.2005 tarih ve 5363 Sayl Tarm Sigortalar Kanunu, 21 Haziran 2005 tarihinde Resmi Gazete'de yaymlanarak yrrle girmitir. Kanuna gre sigorta kapsamnda alnan primler bir havuz siteminde toplanacak ve sisteme devletin destei de salanacaktr. Kanunun amac; reticilerin kanunda belirtilen riskler nedeniyle urayaca zararlarn tazmin edilmesini salamaya ynelik tarm sigortalar uygulamas esaslarnn belirlenmesidir (Md.1). 5363 Sayl Kanuna gre, reticilerin karlaaca riskler nedeniyle urayaca zararlarn tazmin edilmesini temin amacyla tarm sigortalar havuzu ve havuzun iletilmesini stlenecek irket ile Tarm Sigortalar Havuzu Ynetim Kurulu oluturulacaktr. Havuz, kapsama alnan riskler iin sigorta, reasrans ve retrosesyon (risk aktarm) yapmaya yetkili olacaktr (Md.4). Sigorta irketleri, kanun kapsamnda tarm sigortalar alannda elde ettikleri primin tamamn havuza devredecek ve sigorta irketlerine, havuza devrettikleri primler iin komisyon deyecektir. Tarm sigortalar havuzu ynetim kurulu; Tarm ve Kyileri Bakanl ile Hazine Mstearl'ndan ikier, Trkiye Sigorta ve Reasrans irketleri Birlii, Trkiye Ziraat Odalar Birlii ve Havuz ileticisi irketten birer ye olmak zere 7 yeden oluacaktr. Havuzun iletilmesine ilikin i ve ilemler, havuza katlan sigorta irketlerinin eit oranda pay sahibi olaca anonim irket statsnde kurulacak irket tarafndan yrtlecektir. Sigorta kapsamna alnan bitkiler, bitkisel rnler ve seralar ile iftlik hayvanlar iin kuraklk, dolu, don, sel, tabansuyu baskn, frtna, hortum, deprem, heyelan, yangn, kaza ve zararllar ile hayvan hastalklarnn neden olaca zararlar veya tarm sektr bakmndan nemli grlecek dier risklere ilikin teminatlar, havuz kurulunun teklifi zerine Bakanlar Kurulu tarafndan belirlenecektir. rnler, riskler, blgeler ve iletme lekleri itibariyle devlet tarafndan salanacak prim destei miktarlar, her yl Bakanlar Kurulu tarafndan kararlatrlacaktr (Md.12; Md.13). Uygulama ylnda yer alan riskler iin tarm sigortas yaptrmayan reticiler, 2090 sayl afet yardmna ilikin kanundan yararlanamayacaktr. Tarm sigortalar sisteminin etkin olarak ileyebilmesi iin mutlaka lke ekonomisi asndan nemli rn ve blgelerdeki reticilerin kapsama alnmas ve sz konusu rnlerde devlet prim desteinin nispeten uygulamann ilk yllarda yksek tutulmas zorunlu olacaktr. Dier yandan ifti Kayt Sistemi verileri kullanlarak zellikle 10 ha ve daha dk aile iletmesi sahiplerine daha yksek oranda prim desteinin verilmesi salanmal ve iletme leine paralel olarak prim yardm ekillendirilmelidir. Kanun, pilot blge ve rnlerden zorunlu tarm sigortas uygulamasn ngrmediine gre, uygulamann ksa vadede lke ekonomisinde nemli yere sahip olan rnleri ve bunlar tehdit eden riskleri kapsamna almas beklenmemektedir. Krsal Alanda Sosyal Destek Uygulamalar Krsal Alanda Sosyal Destek Projesinin amalar; krsal alanda ekonomik ve sosyal yoksulluk iindeki kii ve ailelerin en uygun organizasyonla gelirlerini ykseltmek, istihdam artrmak, retilen rnleri yerinde deerlendirmek ve pazarlama alannda gerekli maddi ve teknik destei zamannda ulatrmak, yoksullarn retime katlmalar ve retimde srekliliin salanmasdr. Proje kapsamnda; gelir getirici kk lekli, istihdama ynelik beceri kazandrma eitimleri, toplum yararna almalar iin geici
113
istihdam, sosyal altyap ve hizmet merkezlerinin yaygnlatrlmas ve toplum kalknmasna ynelik projeler gerekletirilmektedir. Krsal alanda yoksulluun azaltlmasna katk yapmak amacyla 29.5.1986 tarih ve 3294 sayl Sosyal Yardmlama ve Dayanmay Tevik Kanunu ile Sosyal Yardmlama ve Dayanma Genel Mdrl belirlenmi hedef kitle iin kaynak transferini, Sosyal Yardmlama ve Dayanma Vakflar araclyla gerekletirmektedir. Bu kapsamda ncelikle ekonomik ve sosyal yoksulluk iindeki vatandalara ihtiyalar dorultusunda gda, yakacak, giyim gibi temel gereksinimleri karlamaya ynelik dorudan mali yardmlar, renci burslar ve salk yardmlar gibi alanlarda transfer yaplmaktadr. Ancak dorudan mali yardmlarn yoksullukla mcadelede yeterli olmad bilindiinden, yoksul kii ve ailelerin gelir elde edebilecekleri faaliyetlerin gelitirilmesi, aile bireylerinin retim srecine katlmas ve kendilerine yeterli hale gelmeleri iin de proje destei verilmektedir. Tarm ve Kyileri Bakanl (TKB) tarafndan krsal kesimde gelir kaynaklarnn eitlendirilmesine ynelik almalar yaplmaktadr. zellikle 1990dan beri uygulanan ortak mlkiyetinde st srcl ve koyunculuk, girdi salama, rn deerlendirme, istihdam art, tarmsal sanayiyi gelitirme amal projelerin krsal nfusun yaam standardnn ykseltilmesine olumlu katk yapt gzlenmitir. TKB tarafndan desteklenen 597 birim kooperatif iin 450 milyon YTL kaynak aktarlm ve bu yolla 46.340 kiiye istihdam salanmtr. Ancak kaynak yetersizlii nedeniyle projesine destek verilemeyen 1.364 adet kooperatif bulunmaktadr. Desteklenen kooperatiflerde uygulanan projeler, zellikle hayvanclk faaliyetlerinin salad gelir art ve istihdam katks ynlerinden baarl olarak deerlendirilmektedir. Krsal alanda yaayanlarn retim faaliyetlerinde srekliliin salanmas ve gelirlerinin ykseltilmesine ynelik olarak TKB Tekilatlandrma ve Destekleme Genel Mdrl tarafndan hazrlanan projelere Sosyal Yardmlama ve Dayanma Vakflar tarafndan kaynak salanmakta ve proje kapsamnda desteklenecek kooperatiflerin tespiti ve bunlara uygulama aamasnda her trl teknik destein salanmas ilgili TKB l Mdrlkleri tarafndan gerekletirilmektedir. Bu yolla yaplan kaynak transferi, TC Ziraat Bankas tarafndan izlenmektedir. Uygulama alannda sorumlu kurulular; TKB Tarm l Mdrl, Sosyal Yardmlama ve Dayanma Vakf ve TC Ziraat Bankas ube Mdrldr. Proje kapsamnda 209 kooperatif programa alnm ve bunlarn 192 projesi desteklenmitir. Toplam 15.459 yoksul aile iin 108.784.248 YTL kaynak transfer edilmitir. Bu kapsamda 41 koyunculuk projesi (2.050 yararlanc iin kaynaklarn % 17,2si), 150 st srcl projesi (13.293 yararlanc iin kaynaklarn % 82,0si) ve 1 adet sera projesi (yararlanc says 116 olup, kaynaklarn % 0,8i) yaplmtr. 2005 ylnda desteklenmek zere 150 kooperatif programa alnm olup, bunlara ynelik proje uygulamalar srdrlmektedir. Krsal alanda yoksulluu azaltabilmek, krsal ve kentsel kesimde yaayanlarn gelir ve yaam dzeyleri arasndaki farkllklarn giderebilmek iin, krsal alanda gelir kaynaklarnn eitlendirilmesi, gelirin ykseltilmesi ve gelir dalmn iyiletirmeye ynelik projelere arlk verilmesi gerekecektir. Ancak krsal alanda yoksulluun azaltlabilmesi iin ekonomik ve sosyal nlemlerin birlikte planlanmas ve uygulanmas nemli sinerji yaratabilir. Bununla birlikte krsal alanda yoksulluu azaltmaya ynelik projelerin salad gelir ve istihdam etkisi llmemekte, etki deerlendirme veya izleme ve deerlendirme almas yaplmamaktadr. Daha ok mikro kredi anlayyla yrtlen projelerin yerel toplum ve ekonomiye olan
114
katklarnn srekli izlenmesi ve zellikle proje lei gelir ve istihdam art salayabilecek ve yerel toplumun rekabet gcn artrc biimde planlanmas gerekli olacaktr. Sosyal Riski Azaltmaya Ynelik Uygulamalar Sosyal yardm, yoksulluun hafifletilmesi, geciktirilmesi ve geici olarak giderilmesine ynelik faaliyetleri kapsamaktadr. nsani yaam, ancak yoksulluun ortadan kaldrlmas veya azaltlmasyla mmkn olabilir. Sosyal yardm, yerel ller iinde asgari seviyede bile kendisini ve bakmakla ykml olduu kiileri geindirme olanandan kendi ellerinde olmayan nedenlerden dolay yoksun kalm kiilere, kamu ve/veya kanunlarn verdii yetkiye dayanarak yar resmi veya gnll kurulularca muhtalk tespitine ve kontrolne dayal olarak yaplan ve kiileri en ksa srede kendi kendilerine yetecek hale getirmek amacn tayan parasal ve sosyal nlemlerden oluan bir sosyal gvenlik yntemi ve bir sosyal hizmet alandr (Akyl 2005). Ancak yoksullukla mcadele teknik ve ekonomik olduu kadar, sosyal ve politik bir sretir. Bu sre iinde kurumsal mekanizmalar kadar; adil gelir dalm, gelir dalm ve blgesel gelime farkllklarnn azaltlmas, sosyal adaletin salanmas gerekecektir. Yoksulluk ve isizliin azaltlmas iin, krsal ve kentsel alanda istihdama ynelik projelere arlk verilmelidir. lkemizde mutlak yoksulluk snrnn altndaki ailelerin belirlenmesi almalar balatlm ve bu ailelere etkin sosyal yardm programlar hedeflenmitir. TC Hkmeti ile Dnya Bankas arasnda 14 Eyll 2001 tarihinde imzalanan ve 28 Kasm 2001 tarihli Resmi Gazete'de yaynlanarak yrrle giren Sosyal Riski Azaltma Projesi kraz Anlamasyla, ksa ve uzun dnemde yoksulluun azaltlmasna katkda bulunulmas amalanmtr. Proje birbiriyle balantl drt temel bileenden olumakta olup, bunlar; yaanan ekonomik krizin muhta nfus zerindeki etkisini azaltma (hzl yardm), yoksullara hizmet ve sosyal yardm salayan devlet kurumlarnn kapasitesini artrma (kurumsal geliim), temel salk ve eitim hizmetlerinin iyiletirilmesi iin nfusun en yoksul % 6'lk blmne ynelik bir sosyal yardm sistemi kurma (artl nakit transferi) ve yoksullarn gelir elde etme ve istihdam frsatlarn artrma (yerel giriimler)dr. artl Nakit Transferi (NT) kapsamnda, yoksulluk nedeniyle ocuklarn okula kayt ettiremeyen, gnderemeyen veya okuldan almak zorunda kalan, okul ncesi ocuklarn dzenli salk kontrollerine gtremeyen aileleri ya da dzenli salk kontrollerini yaptramayan anne adaylar ekonomik ynden desteklenmekte ve dzenli nakit sosyal yardm salanmaktadr. NT, temel salk ve eitim hizmetlerine tam olarak erimelerini tevik etmek iin nfusun en yoksul % 6lk kesimini hedef alan temel bir sosyal gvenlik adr. NT, kuaklararas yoksulluu azaltmann bir arac olarak insan sermayesini gelitirmeyi hedeflemektedir. NTnin temel hedefi; uzun vadede; insan sermayesine yatrm anlamna gelen, temel eitim, salk ve beslenme hizmetlerine eriimin artrlmas suretiyle yoksulluun azaltlmas ve ksa vadede ise, nakit transferleri yoluyla yoksulluun azaltlmas zerinde hzl bir etkinin yaratlmasdr. nsana yatrma ynelik NTnin temel alanlar; salk, beslenme ve eitimdir. NT programnda, yardm almaya hak kazanan ailenin hak ettii paray alabilmesi iin, ocuunun dzenli salk muayenelerini ve alarn yaptrmas, devam ettii salk kliniklerinde verilen salk eitimi programlarna dzenli devam etmesi, okul andaki ocuunu dzenli olarak okula gndermesi gibi koullar yerine getirmesi gerekir. Bu koullar, program uygulayan sosyal yardm kurumunun, sz konusu 115
temel eitim ve salk hizmetlerinin salanmasndan sorumlu devlet kurumlaryla yapt almalar belirlenmektedir. Koullarn yerine getirilmesi kaydyla nakit transferleri annelere yaplmaktadr. Bunun en nemli sebebi, kadnn aile ve toplum ierisindeki statsn glendirmek ve zgvenini artrmaktr. NT yoksullara tevik iin; (i) yoksul ailelerin ou zaman ocuklarn okula gndermesini engelleyen masraflarnn (okul kitaplar, okul kyafetleri, okul cretleri) karlanmas yoluyla ocuklarn eitimlerine devamlarn salamak, (ii) yoksul aile ocuklarnn doum sonras temel salk ve beslenme hizmetlerinden (alama, bymenin gzlemlenmesi, ve yetersiz beslenme bozukluklarn giderme) yararlanmalarn salamak ve (iii) gebeliklerin takibi ile doum ncesinde gebelik risklerinin nlenmesini, gebelik srasnda karlalacak olan sorunlara annda mdahale edilmesini, alarnn zamannda ve tam olarak yaplmasn, gebelik anemisinden korunmasn, tedavisini ve doumun gvenli olarak hastanede yaplmasn salamak zerinde odaklanlmaktadr. ocuklarda ve ailelerde olumlu davran deiiklii yaratmak ve devam ettirmek iin, Sosyal Yardmlama ve Dayanma Genel Mdrl, Milli Eitim Bakanl ve Salk Bakanl ile koordineli almaktadr. Sosyal yardmlarn yoksullukla mcadeledeki roln ne karan politikalarn gelitirilmesi ve bylece gelir dalmnda adaletin salanmasna katk yaplmas hedeflenmektedir. Gelir dalm ve yoksullukla mcadelede etkin aralardan biri olan istihdam artrc emek-youn sektrlerin gelimesine ynelik proje yardmlarna arlk verilebilecektir. stihdam artrmak iin 5084 Sayl Yatrmlarn ve stihdamn Teviki ile Baz Kanunlarda Deiiklik Yaplmas Hakknda Kanun ile istihdam edilen personelin cretlerinden kesilen gelir vergisi stopajnn alnmamas, yeni istihdam edilen personelin sigorta primi iveren paylarnn Hazine tarafndan denmesi, kapsama dahil illerde yaplacak yatrmlara bedelsiz yatrm yeri tahsisi ve kapsama dahil illerde istihdam yaratan iletmelere enerji destei salanmtr. 2003 ylndan beri iftilere tarmda kullanlan mazot miktarnn % 35i kadar destek yaplm ve hayvancln desteklenmesi iin yem bitkileri retimini artrmak amacyla iftilerin yatrm ve uygun grlen iletme giderlerinin % 35i, dorudan gelir destei kapsamnda denmektedir. retici gelirlerinin ykseltilmesine katk yapmak iin ilenen arazinin dekarna verilen dorudan gelir destei % 18,5 orannda artrlmtr. NT kapsamn hakeden aile says 506,884, eitim faydas salayanlarn says 933,808 ve salk faydas salayanlarn says ise 460,510dur (Babakanlk, 2004). Projenin etkinlii ve verimliliinin deerlendirilmesi asndan pilot uygulama yaplm ve daha sonra edinilen bilgi, deneyim ve bulgular erevesinde lke genelinde uygulamaya geilmitir. Ancak NT kapsamnda yaplan eitim, salk ve gebelik yardmlar ile dier desteklerin etkilerinin karlatrmal (proje ncesi ve sonras) incelenmesi yaplmamtr. Mevcut uygulamalarla fayda sahiplerinin yaam standardndaki deime, tketim biimi ve dzeyinde deiim, sosyal gstergelerde art (resmi nikah, nfusa kayt gibi), hane ii kaynak dalmna ve g ilikilerine etkisinin deerlendirilmesine ynelik bilimsel aratrmalara gereksinim bulunmaktadr. Sosyal Politikalarn Gelecei Ekonomik gelime, en geni anlamda lkede yaayanlarn yaam standartlarnn artrlmas, sosyo-ekonomik ve kltrel deiimle ilikilidir. Trkiye'nin gelimesinde ve nfusun nemli bir blmnn geiminin salanmasnda etkisi olan tarm sektrnde alanlarn da sosyal ve ekonomik koullarna ilikin sorunlar acil zm beklemektedir. alma yaamnda zellikle ele alnmas gereken sorunlarn banda 116
tarmda sosyal gvenliin salanmas ile ilgili sorunlar, tarmda alma ve yaam koullarnn iyiletirilememesi, krsal kesimde yoksulluun azaltlamamas, gelirin istenilen dzeye karlamamas ve dalmnn iyiletirilememesi gelmektedir. Bu koullarda muhta bireylere yeil kart yoluyla tedavi olanann salanmas ve dorudan mali yardmlarn yaplmas kanlmaz olmaktadr. Tarmda gelir deyi dk ve alma koullar ar olduundan, sosyal gvenlik ile tarm rnleri, hayvanlar, yap ile dier tarmsal varlklarn sigorta primlerinin bireyler tarafndan denmesi olduka g olmaktadr. Devletin bir grevi de alnan sosyal politika nlemleriyle krsal kesimde alan ve yaayanlarn gvenlik ve refah iinde yaamalarn salamak olmaldr. Sosyal politika kapsamnda; ncelikle tarmda alma ortamnn iyiletirilmesi (tarm alanlarnn rgtlenmesi, tarm i kanununun karlmas, kadn ve ocuk tarm iileri konusundaki almalar, iyeri sal ve gvenlii konusundaki almalar ve sosyal diyalogun glendirilmesi gibi), sosyal gvenlik hakknn btn tarm alanlarna salanmas, tarmda gelirlerin sigorta yoluyla gvence altna alnmas, tarm ve tarm d gelir kaynaklarnn artrlmas ve eitlendirilmesi, krsal kesimde yoksulluun azaltlmas ve ak ve gizli isiz durumunda olan kiilerin mikro kredi ve projelerle retken hale gelmelerinin desteklenmesine arlk verilmesi gerekecektir. Krsal sosyal politikalarla blgesel ve krsal/ehir alan ve sosyo-ekonomik farkllklarn giderilmesi ve krsal politikalarn uzun vadeli olmas ve srekli olarak etkilerinin izlenmesi ve deerlendirilmesi hedeflenmektedir. Krsal alanda sosyal gvenlik; sosyal sigorta, sosyal tazmin, sosyal yardm, sosyal hizmet ve sosyal tevik eklindeki yntemler araclyla bireyleri ve giderek btn toplumu tehdit eden sosyal risklerin ortaya karaca sosyal sorunlar zmlemeye almaya olanak verebilecek biimde yeniden gzden geirilmelidir. Krsal toplumun refah dzeyindeki yetersizlik ve gelir dalmndaki dengesizlik birer sosyal sorun olup, bu anlamda sosyal gvenlik ve yoksulluu azaltmaya ynelik politikalar, yoksulluk ve isizlik gibi sosyal sorunlara kar nleyici ve telafi edici fonksiyonlar yerine getirecektir. Krsal kesimde sosyal gvenlik ve zellikle tarm sigortalar uygulamasnn yaygnlatrlmas ve krsal kesimde yaam ve gelir kaynaklarnn gvence altna alnmas, sadece bireylerin ekonomik olanaklaryla baarlabilecek bir olay olarak grlmemektedir. Sosyal devlet anlayna uygun olarak krsal kesime ynelik sosyal politikalarn finansmanna devletin katkda bulunmas ve bylece yeil kart uygulamas, felakete urayanlara dorudan mali yardm yaplmas, kredi borlarnn aff veya silinmesi gibi ekonomik dnce yeteneinin gelimesini kstlayan uygulamalar terk edilebilecektir. Dier yandan tarmsal destekleme iin bteden ayrlan kaynaklarn gelecek yllarda nemli bir ksmnn tarm sigortalar primine devlet desteinin salanmas, tarmda alma ortamnn iyiletirilmesi, btn krsal nfusun sosyal gvenlik kapsamna alnmas, tarm eitimi, retici ve alanlarn rgtlenmesi gibi alanlara ayrlmas kanlmaz olacaktr. Dier yandan krsal kesimde yoksulluu ve gelir dalm adaletsizliklerini azaltma ve yaam kalitesini iyiletirmeye ynelik politikalarn uygulanmas, yine bu amala rgtlenmi kamu ve/veya zel rgtlerin katklaryla yrtlecektir. Krsal alanda yoksulluun azaltlmas ve krsal kesimde gelirin artrlmas, tarmsal faaliyetlerin eitlendirilmesi, krsal kesimde tarm d istihdam olanaklarnn artrlmas ve ak ve gizli iilerin tarm d sektrlere transferiyle salanabilecektir. Kaynaklar
Al, A.F. ve Demirci, R., 1984. Tarm Ekonomisi Dersleri, A.. Ziraat Fakltesi Yaynlar No:880, Ankara.
117
Aksoy, S., 1969. Tarmda Hukuku, Trk Zirai Ekonomi Dernei Yaynlar No:1, Ankara. Aksoy, S., 1993. Tarmda Hukuku, Tarm ve Ky Dergisi, Say: 90, Austos 1993, Ankara. Aksoy, S., Eraktan, G., Eraktan, S., Kuhnen, F. ve Winkler, W., 1994. Trkiyede Krsal Nfusun Sosyal Gvenlii, Ankara niversitesi Basmevi, Ankara. Akyl, N. 2005. Krsal Alanda Sosyal Destek Projesi ve Sosyal Riski Azaltma Projesi Bilgi Notu, TC Babakanlk Sosyal Yardmlama ve Dayanma Genel Mdrl, Ankara. Artukolu, M.M., 1998. Trkiyede iftilerin Sosyal Gvenlii Sorunlar ve zm Yaklamlar: Menemen lesi rnei, Trkiye Ziraat Odalar Birlii, Ankara. Bozer, A., 1981. Sigorta Hukuku, Olga Matbaas, Ankara. DE, 2002. Hane Halk Bte Anketi Sonular, Ankara. DE, 2003. Hane Halk gc Anketi Geici Sonular, Ankara. DE, 2004. Tarmsal Yap retim Fiyat Deer 2002, Ankara. DE, 2005. 2001 Genel Tarm Saym Sonular, DE (Yaynlanmam), Ankara. DPT, 1995. Sosyal Gvenlik, Yedinci Be Yllk Kalknma Plan zel htisas Komisyonu Raporu, Yayn No:DPT:2420-K:479, Ankara. DPT, 2004. 2005 Yl Program, TC Resmi Gazete Tarih:19 Ekim 2004, Say:25618, Ankara. Dinler, T. ve Tanrvermi, H., 1993. Trkiyede Tarmsal Yaplar ile Tarm Alet ve Makinalarnn Sigortalanmas Sorunu ve Gelitirilebilme Olanaklar, Tarm ve Kyileri Bakanl Tarm ve Ky Say:91:18-20, Ankara. Eraktan, G., 1970. Trkiyede Zirai Sigortann Lzum ve nemi, TC Ziraat Bankas Matbaas, Ankara. Eraktan, G., 2001. Tarm Politikas Temelleri ve Trkiyede Tarmsal Destekleme Politikas, Uzel Yaynlar, stanbul. Glubuk, B., engl, H., Aluftekin, N., Kzlaslan, N. Ve Kl, M., 2005. Tarmda stihdam Sosyal Gvenlik Uygulamalar ve Krsal Yoksulluk, Trkiye Ziraat Mhendislii VI. Teknik Kongresi, TMMOB Ziraat Mhendisleri Odas, 3-7 Ocak 2005, Cilt:2, Ankara, s.1173-1196. Grgen, Y., 1993. Tarm ilerinin Yasal Sosyal Gvenlik ve alma Koullaryla lgili Sorunlar, Say: 90, Austos 1993, Ankara. Gven, E., 1988. Tarm ilerinin Sosyal Gvenlik nlemleri ve Baz Dnceler, Anadolu niversitesi ..B.F. Dergisi, Cilt: VI, Say:2, Eskiehir. Gven, S., 1995. Trkiyede Sosyal Planlama, Bursa. Karacan, A.R., 1991. Tarm Kesiminde Geici ilerin alma Koullar cret Sistemleri ve alanlarn Sosyal Gvenlikleri zerine Bir Aratrma, Friedrich Ebert Vakf, stanbul. Kzlaslan, N., Gler, A.Z. ve Tanrvermi, H., 1994. Trkiyede Tarm Sigortalar Uygulamas ve 1981-1993 Dnemindeki Gelimelerin Analizi, Trkiye 1. Tarm Ekonomisi Kongresi, Tarm Ekonomisi Dernei ve Ziraat Faklteleri Tarm Ekonomisi Blmleri, 1. Cilt, s.139-151, zmir. zelik, A., Turan, A. ve Tanrvermi, H., 1999. Trkiyede Tarmn Pazara Entegrasyonunda Szlemeli Tarm ve Bu Modelin Srdrlebilir Kaynak Kullanm ile retici Geliri zerine Etkileri, Tarmsal Ekonomi Aratrma Enstits Yayn No: 14, Proje Raporu 1999-2, Ankara. nal, B., 1995. Tarm ilerinin Salk Sorunlar, Doktora Tezi, Sallan Gl, S., 2003. Yoksullukla Mcadelede Fak-Fuk-Fon ve Yeil Kart Uygulamas, Gr Temmuz 2003, s.54-59.
118
Sigorta Denetleme Kurulu, 2004. 2003 Yl Trkiyede Sigorta ve Bireysel Emeklilik Faaliyetleri Hakknda Rapor, Ankara. Sosyal, M., 1994. ukurova Blgesinde Tarm ileri ve alma Koullar: Yreir Ovas rnei, Trkiye I. Tarm Ekonomisi Kongresi, 8-9 Eyll 1994, Cilt:2, zmir, s. 1999. Srmeli, A., Dinler, T., er, N., Gr, E., Karaday, S.H. ve Tanrvermi, H., 1995. Tarmsal rn Sigortalar, Trkiye Ziraat Mhendislii 4. Teknik Kongresi, TMMOB Ziraat Mhendisleri Odas, 2. Cilt, s. 1069-1096, Ankara. Talas, C., 1953. Sosyal Gvenlik ve Trk i Sigortalar, A.. Siyasal Bilgiler Fakltesi Yayn No:37-19, Ankara. Tanrvermi, H., 1992. Tarmsal Sigorta Organizasyonlar ve Bu Organizasyon inde Devletin Yeri: Gelimekte Olan lkeler ve Trkiye Ynnden Genel Bir Bak, Trk Kooperatifilik Kurumu, Karnca Say: 668: 37-41, Ankara. Tanrvermi, H. ve Sayn, C., 1993. Gelimekte Olan lkelerde ve Trkiyede Tarma Ynelik Sigortalar, Tarm ve Kyileri Bakanl Tarm ve Ky Say:91:11-15, Ankara. Tanrvermi, H., 1994. Trkiyede evre rgtlenmesi ve evre Sorunlarnn nlenebilmesi Ynnden rgtlenmenin nemi, Trk Kooperatifilik Kurumu, Karnca Say:690:30-35, Ankara. Tanrvermi, H., 1994.Tarm Sigortalar, Matsa Basmevi, Ankara. Tanrvermi, H., 1997. Trkiyede Tarm Sektrnn Sigorta Sorunu ve zm nerileri, Milli Reasrans T.A.. Yayn, stanbul. Tanrvermi, H., 2000. Applications, Problems and Suggested Solutions for the Agricultural Insurance in Turkey, Turkish Cooperative Association, Cooperation in Trkiye, Number: 32:19- 37, Ankara. TC Tarm ve Kyileri Bakanl, 2004. II. Tarm uras alma Belgesi 29 Kasm-1 Aralk 2004, Ankara. TC Babakanlk Sosyal Yardmlama ve Dayanma Genel Mdrl, 2004. Sosyal Yardm Programlar ve Proje Destekleri, Ankara. TC alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl Sosyal Sigortalar Genel Mdrl, 1989-2003. statistik Yll 1989-2003, Ankara TC alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl Bakur Genel Mdrl, 2005. Sigortal Kaytlar (Yaynlanmam), Ankara. TC alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl Bakur Genel Mdrl, 2005. Sigortal Kaytlar (Yaynlanmam), Ankara. TC Resmi Gazete, 2003. 4857 Sayl Kanunu, Tarih: 10.6.2003, Say:25134, Ankara. TC Resmi Gazete, 2005. 2821 Sayl Sendikalar Kanunu Gereince Kollarndaki i Saylar ve Sendikalarn ye Saylarna likin 2005 Ocak Ay statistikleri Hakknda Tebli, Tarih: 18 Ocak 2005, Say:25704, Ankara. TC Resmi Gazete, 2005. 5363 Sayl Tarm Sigortalar Kanunu, Tarih: 21 Haziran 2005, Say:25852, Ankara. TC Salk Bakanl, 2005. Yeil Kart Uygulamas le lgili Kaytlar (Yaynlanmam), Ankara Turan, A. and Tanrvermi, H., 1993. Agricultural Insurance Cooperatives and Possibilities of their Development in Turkey, Turkish Cooperative Association, Cooperation in Trkiye, Number:18:17-26, Ankara, Turkey. Turhanolu, Z., 2003. Trkiye'de Tarmda alanlarn Sosyal Gvenlii, Yksek Lisans Tezi, Ula, I., 2002. Uygulamal Sigorta Hukuku Mal ve Sorumluluk Sigortas, 3. Bask, Ankara.
119
6.Trkiye Tarmnn Kurumsal Yaps

Do. Dr. Ahmet BAYANER Tarm ve Kyileri Bakanl Giri Tarm daima farkl kurum ve kurulularn ilgi ve grev alannda olmutur. Mevcut kurum ve kurulular, kamu, ifti ve meslek rgtlenmesi eklinde ortaya kmaktadr. Kamu kurulular Tarm ve Kyileri Bakanl, Sanayi ve Ticaret Bakanl, evre ve Orman Bakanl, Hazine, D Ticaret ve Devlet Planlama Tekilat Mstearlklar, Devlet Su leri Genel Mdrl ve Ziraat Bankasdr. Mesleki rgtler, odalar, sivil toplum kurulular ve dernekler eklinde varlklarn srdrrler. ifti rgtleri, ekonomik ve sosyal amal rgtlerdir ve kooperatifler, birlik ve vakf yapsnda ekillenmilerdir. Tarmsal eitim ise Ziraat Faklteleri, Yksek Okullar ve Ziraat Liseleri tarafndan salanmaktadr. Bu kurum ve kurulular, kanunlarnda kendilerine verilen tarmla ilgili grevleri deiik organizasyon yaplarnda yerine getirmilerdir. Tarm ve Kyileri Bakanl Tarm ve Kyileri Bakanl, politikalarn tespiti, uygulamalarn denetim ve kontrol, krsal blgelerin kalkndrlmas, tarm, hayvanclk ve su rnlerinin gelitirilmesi, altyap tesislerini yapmak ve yaptrmak, tabii kaynaklarn korunmas, iftinin tekilatlanmas, tabii afetlerden zarar gren reticilerin gelirlerinin telafisi, gda gvenlii, arazi toplulatrlmas, ihracat imkanlarn gelitirmek, verimlilii artrc aratrmalar yapmak, tarmsal yaym ve eitim, tanr, tanmaz ifti mallarnn korunmasn, hayvan hastalklarnn eradikasyonunu amalamaktadr (TKB, 2004a). Bakanlk mevcut tekilat yaps ekil 6.1de verilmitir. Bakanlk, merkezde ana hizmet birimleri, danma ve denetim birimleri, yurt d mavirlikleri, yardmc hizmet birimleri, ilgili kurulular ve bal kurulular olarak tekilatlanmtr. Yerelde ise il ve ile mdrlkleri, ky grubu tarm merkezleri, tarmsal aratrma enstits, retme istasyonlar mdrlkleri, tarmsal ekonomi aratrma enstits, tarm alet ve makine test merkezi, personel eitim, tohumluk tescil ve sertifikasyon, zirai karantina, kontrol laboratuar, tahaffuz ve gmrk, el sanatlar, fidan ve fide test, merkez ikmal, zirai ila kontrol, zirai ila ve toksikoloji merkezi mdrlkleri ve taaffuzhane ve gmrk kontrol mdrlkleri eklinde tekilatlanmtr. Yerelde, Tarm letmeleri Genel Mdrl, tarmsal iletme mdrl, makineikmal mdrl, Toprak Mahsulleri Ofisi Genel Mdrl, ube mdrl, iletme mdrl, ajans amirlii ve tesisli ekip, Toprak Reformu Genel Mdrl, blge mdrlkleri, ay letmeleri Genel Mdrl, pazarlama blge mdrl, Atatrk ay ve bahe kltrleri aratrma enstits ve ana tamir mdrl olarak tekilatlanmtr. Bakanlk, kamu reformu yasa tasars erevesinde yeniden yaplanma ierisindedir. Tasarya gre Bakanlk yerel tekilat l zel idarelerine devir edilecektir. Bakanlk genel politikalar oluturacak ve denetim ve kontrol hizmetlerini yrtecektir. Avrupa Birlii yelik sreci de dikkate alnarak nerilen yeni yaplanmada da Bakanlk, Tarm ve Krsal Kalknma Bakanlnn ad altnda, merkezde ana hizmet birimleri, danma ve denetim birimleri, yurt d mavirlikleri, yardmc hizmet birimleri, ilgili kurulular ve bal kurulular olarak tekilatlanacaktr. AB srecinde ekin ve sonu odakl bir
120
yapya kavuturulmas amalanmtr. Bunu salamak iin yeni bir yap nerilmi ve yaplanmada kriterler gelitirilmitir. Bu erevede, ynetimde anlay deiiklii ve etkinliinin salanmas, tarma bak asnn gelitirilmesi, katlmcnn salanmas ve effafln salanmas, uluslararas yaplara uygunluk iin, uzmanlk sisteminin getirilmesi ve btncl yaklam, reticilerle birlikte, tketici ve sanayi ynnn dnlmesi, doa, evre ve srdrlebilirliin gzetilmesi, Hizmetlerin verilmesi ve politikalarn belirlenmesinde meslek kurulular, sivil toplum rgtleri, zel sektr ve mahalli idarelerle ibirlii, bakanlk stratejik plannn hazrlanmas, AB lkelerindeki bakanlk modelleri ve mzakere sreci ve tam yelikte ABnin ngrd fonksiyonlar grecek bir yapnn tasarlanmas, (Krsal Kalknma Genel Mdrl, Krsal Kalknma Ajans) ilgili kurum ve kurulularn grlerinin alnmas ve yetkilerin belirlenmesi ilke olarak kabul edilmitir. Bakanlk yeni yaps ABnce ngrld ekilde ve btncl bir yaklamla, etkin ve hzl hizmet retebilmesi amacyla konu baznda tekilatlanmas ngrlmektedir. Bu yapda merkezde Bitkisel retim, Hayvanclk, Su rnleri, Gda ve D likiler ve Avrupa Birlii Genel Mdrlkleri kurulacaktr. Bakanlk yerel birimleri ise; Zirai Karantina, Veteriner Tehis ve A retim, Gda Kontrol Labaratuvar (referans labaratuvarlar) ve Tohum Sertifikasyon ve Makine Test Merkezi Mdrlkleri eklinde oluturulacaktr. Yerel birimler, bitkisel rnler, canl hayvanlar ve rnlerinin, ayrca, tarmsal alet ve makinelerin ithalat ve ihracatna mani, bulac, hastalkl ve zararllardan ar olup olmad ynnde laboratuar, karantina ilemlerine tabi tutulduundan salk sertifikalar uluslar aras normlara uygun olarak dzenlenmesini salamak iin planlanmaktadr. Bitkisel ve hayvansal rnlerinde olas tehlike ve risklere kar kontrol sistem ann, ABde olduu gibi, yerel tekilat ile merkezi otorite arasnda altyapnn kurulmas ve glendirilmesi ile mmkn olabilecei dnlmektedir. AB balamnda oluturulacak olan Krsal Kalknma Genel Mdrl ayr bir kanunla bal kurulu olarak kurulacaktr. Krsal Kalknma Ajans da ayr bir kanunla kurulacak olup, zerk olmas iin ilikili kurulu statsnde kurulacaktr. Sanayi ve Ticaret Bakanl Sanayi ve Ticaret Bakanlnn kanunla kendisine verilen grevleri arasnda tarmla ilgili de grevler bulunmaktadr. Sanayi ve Ticaret Bakanlnn Tarm ve Kyileri Bakanlna bal tarmsal amal kooperatiflerle tarm kredi kooperatifleri ve birlikleri hari olmak zere tarm sat kooperatifleri ve birlikleri ile genel hkmlere tabi kooperatiflerin ve birliklerin kurulu, ileyi ve denetimlerine ait ilem ve hizmetleri yrtmek ve bu faaliyetler iin gerekli kredilerle ilgili hizmet ve ilemleri yrtme (STB, 2004) grevleri vardr. Faaliyet alanna gire tarm sat kooperatifleri ve birliklerinin yeniden yaplanmas ile ilgili faaliyetleri yrtmektedir. Tarm sat kooperatifleri ve birlikleri zerk, ekonomik etkinlik ve verimlilik ilkeleri erevesinde faaliyetlerini srdrebilecek bir yapya kavuturulmalar amalanmtr. Tarmda Bakanlk, birliklere Destekleme ve Fiyat stikrar Fonundan kredi kullandrmaktadr. Trkiye eker Fabrikalar Anin faaliyetleri de yine sz konusu bakanlk tarafndan ynlendirilmektedir (STB, 2004).
121
ekil 0.1. Tarm ve Kyileri Bakanl tekilat
evre ve Orman Bakanl evre ve Orman Bakanl bnyesinde yer alan ORKY Genel Mdrl, devlet ormanlar iinde ve bitiiinde oturan kyllerin sosyal ve ekonomik gelimelerini salamak maksadyla kalknma havzalarnda ett, aratrma, plan ve projeler hazrlamak ve bunlar uygulamak, her trl kredi ve yardm kaynaklarnn bu hizmetlere ynelmesini temin etmek ve ilgili kurulularla ibirlii yapma grevleri dorultusunda orman-halk ilikilerini gelitirmek ve bu konuda her trl tedbiri alma grevlerini yrtmektedir. le kalknma planlarndaki nerilere gre orman ii kylerde sosyal ve ekonomik amal krediler kullandrlmaktadr. retilen rnlerin pazarlanabilmesi amacyla kooperatif kredileri kullandrlmakta bu kredilerle ortaklk ruhunun gelitirilmesi, rnlerin deerinde pazarlanmas, yeni retim tekniklerinin retilmesi ile kk lekli sanayinin krsal kesime tanmas salanmaktadr. D kaynakl krsal kalknma projeler, Biyolojik eitlilik ve Srdrlebilir Kaynak Ynetimi Projesi, Anadolu Su Havzalarnn Rehabilitasyonu Projesi ve oruh Havzas Rehabilitasyon projeleri alanlarndaki orman kyllerinin tarmsal faaliyetleri desteklenmektedir. Tarmsal faaliyetlerin desteklenmesine ynelik olarak Ormanclk Aratrma Mdrlkleri odun d orman rnleri blmlerinde tbbi ve aromatik bitkilerin seleksiyon ve ifti artlarnda yetitiricilikleriyle ilgili almalar yrtlmektedir (OB, 2005).
122
Hazine Mstearl Hazine Mstearlnn tarmsal konulardaki faaliyetleri Tekilat Kanununda: Tarmsal Kamu ktisadi Teebbslerinin faaliyetlerinin kanun, tzk ve ynetmelik hkmlerine uygun olarak yrtlmesini takip etmek, genel yatrm ve finansman programlar erevesinde Tarmsal KTlerin uygulamalarn deerlendirmek ve yl iinde ortaya kacak gelimelere gre programda gerekli deiiklikleri yapmak, tarmsal destekleme politikalarnn oluturulmas ve uygulanmasna ilikin almalar yapmak olarak tanmlanmaktadr. Hazine Mstearlnn tarmla ilgili faaliyetleri Kamu ktisadi Teebbsleri Genel Mdrl tarafndan yrtlmektedir. Mstearlk, Destekleme ve Fiyat stikrar Fonu (DFF) ile ilgili faaliyetleri de yerine getirmektedir. Bu kapsamda, dierleriyle birlikte tarmsal rnlere salanan ihracat tevikleri Hazine Mstearl btesi altnda yer almaktadr. Tarm sektrne salanan kredilere uygulanan faiz sbvansiyonlarnn karlanmasna ynelik denekler halen Hazine Mstearl btesi altnda bulunmaktadr. Mstearlk, Tarm Reformu Uygulama Projesinin genel koordinasyonunu salamaktadr (Hazine Mstearl, 2005). D Ticaret Mstearl D Ticaret Mstearl, lkenin ihracat, ithalat ve d ticaretini ilgilendiren anlamalarn hazrlanmas, mzakere edilmesi ve uygulanmas ile grevlidir. thalat rejiminin hazrlanmas ve uygulanmas, ihracatn gelitirilmesi ve eitlendirilmesi, ihracat ve ithalat iin standartlarn gelitirilmesi ve uygulanmas DTMnin grevleridir. Mstearlk, ihracat birlikleri ile de fonksiyonel bir iliki iindedir. Bu erevede, mstearlk tarm ticareti ile ilgili rejimleri hazrlar ve uygular. Devlet Planlama Tekilat Mstearl DPTnin grevi, kalknma planlar ve yllk programlar hazrlayarak, bakanlklarn ve kamu kurum ve kurulularnn iktisadi, sosyal ve kltrel politikay ilgilendiren faaliyetlerinde koordinasyonu salamak, uygulamay etkin bir biimde ynlendirmek ve bu konularda Hkmete mavirlik yapmak eklinde verilmitir. Yllk programlar ile bu programlarn uygulanmas, koordinasyonu ve izlenmesine dair kararlar uyarnca bakanlklarca hazrlanan ekonomik, sosyal ve kltrel politikalar ve tedbirlerle ilgili kanun tasarlar ile yeni bir tekilatlanmay ngren kanun tasarlar hakknda, ilgili bakanlklarn; ayrca, mezkur programlar ve kararlarda ngrlen ilke ve tedbirler asndan incelenmek zere Devlet Planlama Tekilatnn grnn alnmasn zorunlu klmaktadr. DPTM, tarm politikalarnn hazrlanmas ve uygulanmasna, yukarda bahsedilen makro erevede, mdahil olurken, sz konusu plan ve programlarda belirtilen sektr politikalarnn uygulanmasnda, youn olarak ilgili Kurullar ile yatrm program aralarn kullanmaktadr. Devlet yardmlar kapsamnda tarmsal rn ihracatnda salanmakta olan ihracat sbvansiyonlar, Para Kredi Koordinasyon Kurulunda sonulandrlmaktadr (DPT, 2005). Devlet Su leri Genel Mdrl Devlet Su leri Genel Mdrl (DS), lkemizde tm su kaynaklarnn planlanmas, ynetimi, gelitirilmesi ve iletilmesinden sorumludur. DS, yerst ve yeralt sularnn tek ve ok amal kullanm, toprak erozyonunun ve takn zararlarnn nlenmesi ile ykml klnmtr. Bu nedenle DS, barajlarn, hidroelektrik santrallerin, ime-kullanma suyu temini ve sulama ebekelerinin 123
planlanmas, projelendirilmesi, ina edilmesi ve iletilmesinden sorumludur. DS, merkezde Genel Mdrlk ve yerelde Blge Mdrl olarak tekilatlanmtr. T.C. Ziraat Bankas Bankann grevleri, satlmas mmkn olan gayrimenkul rehni ve kefalet karlnda iftiyi kredilendirmek, faiz karlnda senet kabul etmek ve tarma ilikin sarraflk ve araclk faaliyetleri yapmaktr. Kamu Bankalarnn yeniden yaplandrlmalar kapsamnda, 2001 ylnda Kamu Bankalar, ortak bir ynetim kurulu tarafndan ynetilmeye balanmtr. Ekonomik kriz ve bankann yeniden organize edilmesi srecinde Ziraat bankasnca tarma salanan kredinin finansman hizmetlerine snrlamalar getirilmitir. Tarmsal Meslek rgtleri
Ziraat Odalar ve Trkiye Ziraat Odalar Birlii

iftilerin meslek kuruluu olan ziraat odalar, mesleki hizmetleri grmek, tarm sektrnn her alanda genel menfaatlerine uygun olarak gelimesine ve devletin tarmsal plan ve programlarnn gerekletirilmesine yardmc olmak, iftilerin mterek ihtiyalarn karlamak, mesleki faaliyetlerini kolaylatrmak ve reticiler arasnda ibirliini salamak amac ile kurulmutur. 681 adet Ziraat Odas ve bir Ziraat Odalar Birlii vardr. Ziraat Odas faaliyetleri; kamu ve zel kurum ve kurululara faaliyet konular ile ilgili nerilerde bulunmak, komisyonlara temsilci gndermek, mevzuat deiiklikleri ve yeni mevzuat oluturulmas hususunda Birlie nerilerde bulunmak, eitim, yaym ve danmanlk faaliyetlerinde bulunmak, ifti kaytlarn tutmak, iftilerin tarmsal girdilerini temin iin her trl faaliyette bulunmak, tarm ve krsal kalknma ile ilgili olmak zere her trl teknik, idari ve sosyal hizmet messeseleri kurmaktr. Ziraat Odalar Birliinin grevleri; odalara kanunla ile verilen grevlerin yerine getirilmesi amacyla gerekli nlemleri almak, faaliyetlerine yardmc olmak, tarmsal politikalarn genel menfaatlere uygun olarak yrtlmesi amacyla gerekli almalarda bulunmak, tarmla ilgili grlerini hkmete ve kamuoyuna duyurmak, iftilerin mesleki hak ve menfaatlerini korumak, uluslar aras etkinliklere katlmak, uluslar aras benzer kurulular ve dier lkelerin tarmla ilgili kurulular ile ortak almalar yapmak, odalar ve odalarn yardan fazla hissesine sahip bulunduklar irketleri denetlemek, eitim amal merkezleri oluturmak, TZOB, Ulusal ve uluslararas platformlarda lkemizi temsil etmekte, reticilerimizin ve lkemizin menfaatlerini korumaktadr. Birlik, Dnya iftiler Birlii (FAP) ve Avrupa Tarm Kurulular Organizasyonu (COPA-COGECA) yesidir (TZOB, 2005).
Tarmsal retici Birlikleri

iftilerin, kooperatifler ve ziraat odalar kanalyla zemedikleri sorunlarn eitli kanunlarn bir veya birka maddesinden yararlanarak kurduklar retici ve yetitirici birlikleri ad altndaki eitli kurulularla zm yoluna gittikleri grlmektedir (Damzlk Sr Yetitirici Birlikleri, Sulama Birlikleri, Kye Hizmet Gtrme Birlikleri, nder ifti Dernekleri gibi). Bu alanda farkl isimler altnda 750 dolaynda birlik kurulmutur (Tablo 1). AB normlarna uygun Tarmsal retici Birlikleri kanunu karlarak retici birlikleri de yasal zemine oturtulmutur. Yasa retimden pazarlamaya kadar uzanan aamalarda rgtl ifti kesiminin desteklenmesini ve bu ynde tevik nlemlerinin uygulamaya
124
geirilmesini ncelikli olarak hedeflemektedir. Bir retici birlii; tarmla ilgili rn veya rn grubunda faaliyette bulunan, asgari miktarda pazarlanabilir retim hacmine sahip olan tarmsal reticilerin belirli bir ekonomik blgede gnlllk esasna dayal olarak kurduklar, zel hukuk hkmlerine tabi, tzel kiilie haiz, kamu yararna alan retici birlikleri olarak tanmlanmtr. Tarmsal retici birliklerinin amac, retimi talebe gre plnlamak, rn kalitesini iyiletirmek, kendi mlkiyetine almamak kaydyla pazara geerli norm ve standartlara uygun rn sevk etmek ve rnlerin ulusal ve uluslararas lekte pazarlama gcn artrc tedbirler almak zere tarm reticilerinin, rn veya rn grubu baznda bir araya gelerek, tzel kiilii haiz tarmsal retici birlikleri kurmalarn salamaktr. Eitim ve yaym hizmeti vermek, danman hizmeti salamak birliin grevleri arasndadr . Tarmsal rnlerin retimini ve ilenmesini en son teknoloji ve pazar standartlarna paralel olarak gelitirmeyi amalayan tarmsal retici birlikleri; reticilerinin ekonomik ve sosyal haklarn korumak, tarmsal eitim ve yaym hizmeti vermek, pazar aratrmas yaparak reticiye pazar hakknda bilgi vermek, girdi temini ve sigorta hizmetlerine araclk etmek, retim planlamasna yardmc olmak, yelerinin pazarlk gcn arttrc faaliyette bulunmak, gibi grevlerinin yan sra gerektiinde; istatistik toplama, aratrma ve slah almalar yrtme, personel istihdam edebilme, yelerinin ekonomik karlar dorultusunda iletme kurabilme ve iletebilme, ulusal ve uluslararas dzeyde ilgili kurulularla da ibirlii yapabilme gibi ilevlere de sahiptirler. Birlikler, daha ok rn ve rn grubuna dayal, ilgili olduu alann sorunlarn derinlemesine aratrabilen, uzmanlamaya bal olarak yksek teknolojiyi geerli klan, rn ileme ve deerlendirme tesisleri de kurabileceklerdir.
Hizmet Birlikleri (Sulama Birlikleri, Kylere Hizmet Gtrme Birlikleri)

Sulama birlikleri, sulama hizmetlerinin birden fazla ky veya beldeye gitmesi durumunda tesislerin iletilmesi, bakm ve onarmlarnn salanmas ve kye hizmet gtrme amac ile kurulmaktadr. Birlikler, birlik meclisi, birlik bakan ve birlik encmenince ynetilmektedir.
Islah Amal Birlikler ( Damzlk Sr Yetitiricileri, Arclk Birlikleri )

Bu birlikleri; yetitiriciler kendi aralarnda tekilatlanarak, stn verimli hayvanlarn yetitirilmesi amacyla, gerek yurtiinde yetitirilen, gerek yurtdndan ithal edilen ve gerekse yerli rklarn genetik potansiyellerinin gelitirilmesi verimlerinin artrlmas, bunlarn soy kt ve verim kaytlarnn tutulmas, hayvanlarla ilgili salk hizmetlerinin yrtlmesi ve sigorta ilemlerinin yaplmas, yelerin retimlerinin salanmas, ihtiyalarnn temini ve rnlerin yurtii ve dnda pazarlanmas, retim maliyetlerinin drlmesi, rnlerin deerlendirilmesi iin gerekli tesislerin kurulmas ve iletmesi amacyla kurulan birliklerdir.
Dier Mesleki rgtler ve Meslek Odalar

Tarmsal reticilerin iinde bulunduu rgtler olmamasna ramen, tarm sektrne hizmet gtren (Ziraat Mhendisleri, Gda, Veteriner Hekimleri, Orman Mhendisleri Odalar, Trk Ziraat Yksek Mhendisleri Birlii) meslek odas ve dernek bulunmaktadr. Sz konusu rgtler kendi meslek gruplarnn menfaatleri ile ilgili almalar yapmalar yannda tarm ve gda sektr ile ilgili politika oluturma ve retici menfaatlerini koruma ynnde de etkili olmaktadrlar.
125
Tarmsal Amal ve Gnll Organizasyonlar
Dernekler
lkemizde mesleki ve ekonomik retici rgtlenmesinde balca rgtler olan ziraat odalar ve kooperatifler dnda reticilerin mesleki talepleri ile ortaya kan retici dernekleri bulunmaktadr. Bu derneklerin balcalar Adana iftiler Birlii, Ege iftiler Birlii ve nder ifti Dernekleri (D)dir. lkemizde reticilere danmanlk hizmeti veren tek dernek olan D 11 ayr merkezde kurulmutur. Genel olarak bulunduklar blge tarm ve lke tarm zerine gr ve neriler reten bu derneklerin yannda ihtisas, ve rn baznda almalar yrten retici dernekleri de bulunmaktadr. Bu derneklerden balcalar Turungil Yetitiricileri Dernei, Adana Soya reticileri Birlii, Tahl reticileri Birlii, Muz reticileri Dernei ve Manisa Baclar Birlii Derneidir.
Vakflar
Trkiyede tarmla ilgili faaliyet gsteren vakflarda vardr. Trkiye kalknma vakf bunlarn ierisinde en tannm olup zellikle tavukuluk sektrnde sahip olduu holding ve szlemeli retim modeli ile hayvanclk sektre nemli katklar salamtr. TEMA Vakf ise doal kaynaklarn korunmas ve erozyonla ilgili baarl almalar yapmaktadr.
Tarmsal Kooperatifler
Trk tarm sektrnde geni bir kitleyi ilgilendiren temel kooperatif eidi vardr. Bunlar tarmsal kalknma, tarm sat ve tarm kredi kooperatifleridir. Toplam 7 eit tarmsal amal kooperatif bulunmaktadr. Pancar Ekicileri Kooperatifleri, Su rnleri Kooperatifleri, Sulama Kooperatifleri ve Tarmsal Kalknma Kooperatifleri ile Tarm Kredi Kooperatiflerinin kuruluu, almalarnn dzenlenmesi ve denetimi Tarm ve Kyileri Bakanl tarafndan yaplmaktadr. Tarmsal amal kooperatiflerden 3186 sayl Kanuna tabi Tarm Sat Kooperatifleri ve Ttn Tarm Sat Kooperatiflerinin kuruluu, ileyii ve denetimi ise Sanayi ve Ticaret Bakanlnn yetki ve sorumluluu altnda bulunmaktadr lkemizde toplam 11 690 adet tarmsal amal kooperatif ve bu kooperatiflere ye yaklak 4.75 milyon ortak bulunmaktadr (izelge 6.1). Tarmsal kooperatiflere ait 127 adet birlik ve 7 adet merkez birlii kurulmutur (Gm vd., 2004).
izelge 0.1. Trkiyedeki Tarmsal Amal Kooperatifler Birlikler Kooperatif Ortak Koop. Kooperatif eitleri Says Ortak Says Say Says Tarmsal Kalknma 6 512 728 832 15 1 290 Eski ok Amal 8 171 Tarm 25 295 Hayvanclk 17 782 Ormanclk 7 52 ay Sulama 2 340 273 542 9 432 Su rnleri 465 24 354 10 148 Pancar Ekicileri 31 1 553 417 1 31 Tarm Kredi 1 993 1 500 000 16 1 993 Tarm Sat 350 671 928 17 335 Toplam 11 690 4 752 063 127 5 529
Kaynak: TEGDEM, 2005.
Merkez Birlii 1 1 1 1 1 1 1 7
126
Kooperatifiliin st rgtlenmesi asndan olduka nemli olan Trkiye Milli Kooperatifler Birlii; 1991 ylnda 7 kooperatif birlii ve merkez birlii tarafndan kurulmutur. Milli Birlie ortak birlik ve merkez birlii says 13tr.
Tarmsal Kalknma Kooperatifleri

Tarmsal kalknma kooperatifleri ok amal kooperatifler olmalar ve bnyelerinde hayvanclk, seraclk, depolama, nakliye gibi nemli tarmsal faaliyetleri bulundurmalar nedeniyle ifti gelirine direkt etki edecek olan kooperatiflerdir. lkemiz st sektrnde zellikle ihale yaplan blgelerde reticiler ounlukla ihalelerde tarmsal kalknma kooperatifleri araclyla temsil edilmektedir. Seraclk yada ya meyve sebze retimi, depolanmas, ambalajlanmas ve nakliyesi konusunda faaliyet gsteren ve ou kk lekli de olsa kendi tesislerini kuran baarl tarmsal kalknma kooperatifleri mevcuttur (Tablo 1). Tarmsal Kalknma Kooperatifleri; reticilerin rnlerinin deerlendirilmesi yada eitli ihtiyalarnn karlanmas amacyla kurulmulardr. ok amal kooperatifler olan tarmsal kalknma kooperatiflerinin amalar, yerleim sahasn dzenlemek, ifti iletmelerini verimli hale getirmek ve her trl rnlerin ve mamullerin pazarlanmasn dzenleyerek kazanl hale getirmek, ortaklarn mesleki ve gerektiinde zati tketim ihtiyalarn karlamak, doal kaynaklardan faydalanlmas ve ky sanayinin kurulmasn salayan almalara katlmak olarak belirlenmitir. Belirlenen amalara ulaabilmek iin tarmsal kalknma kooperatifleri, tarmsal iletmelerin planlanmas, ihtiya duyulan tanr ve tanmaz mallarn, ara ve gerelerin salanmas, kooperatif mal olarak alnacak alet ve makinelerin reticilere tahsisi, rnlerin saklanmas, ilenmesi ve pazarlanmas, hayvancln gelitirilmesi, kooperatifilik eitiminin yaplmas, el sanatlarnn gelitirilmesi, deerlendirilmesi, ortaklara kredi salanmas, ortaklara her trl sigorta hizmetlerinin salanmasnda araclk edilmesi, turizm faaliyetlerinde bulunma, ortaklarn tama gereksinimlerinin grlmesi, elektrik gereksinimlerinin salanmas, ortaklarn kltrel ve salk koullarn gelitirme, maden ve enerji kaynaklarnn gelitirilmesi gibi konularda almaktadrlar.
Tarm Sat Kooperatifleri

Tarm Sat Kooperatifleri, reticilerin (ortaklarnn) karlkl yardm, dayanma ve kefalet suretiyle tarmsal faaliyetleri ile ilgili ihtiyalarn karlamak, rnlerini daha iyi deerlendirmek ve ekonomik menfaatlerini korumak amacyla hizmet vermektedir. Bu amac gerekletirmek iin ortaklarnn rnlerini alp, en iyi artlarda deerlendirmek, gerekirse rnleri ileyip rn haline getirerek piyasaya srmek ve ortaklarn retim iin ihtiya duyduu her eit retim faktrlerini temin etmek durumundadr. alma konular ile ilgili olarak kooperatif ve birlikler; rnlerin daha iyi muhafaza edilmesi, toptan veya perakende sat iin piyasa alkanlklarna uygun hale getirilmesine ynelik depo ve ilk ileme hviyetindeki iletmeler ile ambalajlama gibi tesisleri, Sanayi ve Ticaret Bakanl'ndan nceden izin almak kaydyla, kurabilmektedirler. Birlikler piyasalarda dzenleyici bir rol oynamaktadr. lkemizde, pamuk, zm, incir, zeytinya, fndk, fstk, kolza, gl ve glya, turungil, ya meyve ve sebze, yal tohumlar, tiftik ve yapa gibi ok eitli tarm rnlerinin, reticilerden alm ve deerlendirilmesi konularnda faaliyette bulunan birlikler mevcuttur. lkemizdeki Tarm Sat Kooperatifleri Birlikleri ve kooperatiflerden aktif olanlar ise; Tari (Pamuk Birlii, zm Birlii, ncir Birlii, Zeytin ve Zeytinya Birlii), 127
ukobirlik, Antbirlik, Taskobirlik, Fiskobirlik, Trakyabirlik, Karadenizbirlik, Gneydoubirlik, Marmarabirlik, Kozabirlik, Glbirlik, Tiftikbirlik ve Kaysbirlikdir. Toplam 335 kooperatifin ortak says 679.612 ve birlik says ise 17dir (Tablo 1).
Tarm Kredi Kooperatifleri

reticilerin ekonomik menfaatlerini korumak ve zellikle meslek ve geimleriyle ilgili ihtiyalarn salamak amacyla karlkl yardm prensibine dayanlarak kurulmulardr. TKKnn grevleri, ortaklarn kredi ihtiyalarn karlamak, rnlerini deerlendirmek, ortak ve gerektiinde dier reticilerin retim ve zorunlu tketim maddeleri ile retim aralarn toptan salamak, mevduat toplamak, bankaclk hizmetleri ve sigorta acentelii yapmaktr.
Sulama Kooperatifleri
lkemizdeki sulama kooperatifleri; yeralt veya yerst su kaynaklarndan organizeli olarak faydalanmak isteyen iftilerin ekonomik glerini birletirerek kurduklar demokratik organizasyonlardr. Bu organizasyonlar krdan ok sulama hizmetlerinin optimal dzeyde yrtlmesinin salanmas amacylaya iftilerin ortak giriimleri ile kurulmakta veya devlet tarafndan ina edilen tesislerin iletme, bakm ve ynetim sorumluluunun devri iin kurulmutur. Sulama kooperatifleri, blge birlikleri ve merkez birlii olarak dikey rgtlenmesine tamamlam bulunmaktadr (Tablo 1). Sulama kooperatifinin temel amac; devlet tarafndan ina edilmi veya edilecek sulama tesislerinden alnacak veya her ne surette olursa olsun tarm alanlarndan karlacak suyun tarmda kullanlmas ile ilgili arazi tesviyesi, tarla ba kanallar, tarla ii sulama ve drenaj kanallar gibi sulama tesislerini kurmak veya kurulmu olan tesisleri iletmek, ilettirmek, bakm ve onarmlarn yaptrmaktr. Sulama kooperatifleri; ana szlemelerine gre sulama faaliyetlerinin dnda retim, tketim, pazarlama, kalknma ve eitim gibi faaliyetleri de yrtebilen ok amal snrl sorumlu bir kooperatif nitelii de tamaktadr.
Su rnleri Kooperatifi
Su rnleri retim ve deerlendirme kooperatiflerinin kurulu amalar; ortaklarnn ihtiyac olan av ara, gerelerini ve donatmlarn temin etmek, istihsal edilen su rnlerine souk depolama imkanlar salayarak, rnn pazara dzenli biimde akn salamak, su rnlerini ileme ve deerlendirme yerleri kurmak, kredi konusunda ortaklarna kefalet etmek, finansal kolaylklar salamak, ortaklarn avlama faaliyetlerini dzenlemek, ynetmek ve geniletmek, su rnlerini korumaktr (izelge 6.1).
Pancar Ekicileri Kooperatifi

Pancar Ekicileri Kooperatifleri, S.S. Pancar Ekicileri Kooperatifleri Birlii (Pankobirlik) kurmulardr. Tarmsal mekanizasyon ve teknolojinin uygulama alanna girmesi ve bu yolla retimin gelitirilmesinde pancar kooperatiflerinin, snrl imkanlarna ramen byk abalar olmutur. Pankobirliin faaliyete gemesinden sonra, ana szlemeleri deitirilerek pancar dndaki rnlerin de kooperatiflerce deerlendirilmesi ngrlm ve bylece pancar kooperatifleri "ok amal kooperatifler" eklinde dntrlmtr. Pancar ekicileri kooperatiflerinin saylar 31e ve ortak adedi yaklak 1,8 milyona ulamtr (izelge 6.1). Pancar ekicileri kooperatifleri st birlii (Pankobirlik); makro dzeyde genel politikalarn saptamak, idari, mali, hukuki sorunlarna zm getirmek, faaliyetlerini koordine etmek ve gelitirmek, birim kooperatiflerin ve itiraklerinin denetimini,
128
personel ve ortaklarnn eitimini yapmak, tarmsal retimin gelitirilmesi iin ihtiya duyulan ara ve gerelerin gerektiinde toptan tedarikini salamak ve kooperatifleme fikrini gelitirilip yayacak tedbirleri almak amacyla kurulmutur. Tarmsal Eitim Kurumlar
Faklteler
Tarm eitimi ziraat, gda, veteriner, orman ve su rnleri fakltelerinde geni bir faklte a ve retim yesi kapasitesiyle yrtlmektedir. Faklteler lkemizin bir ok nemli tarm blgelerinde kurulmutur. Tarm ve gda sektrnn gelimesinde tarm eitimi ok nemli bir yer tutmaktadr. lke genelinde 20 Ziraat Fakltesinde, 2100 retim eleman ile yaklak 20 000 renci n lisans ve lisan eitimi grmektedir. Toplam 16 Veteriner Fakltesinde, 1100 retim eleman ile yaklak 7000 renci renim grmektedir. Oniki adet ise Su rnleri Fakltesi vardr. Su rnleri Fakltelerinde 370 retim eleman ve yaklak 3250 renci eitim grmektedir. lke genelinde 14 adet Gda Mhendislii Fakltesi ve 10 adet Orman fakltesi vardr.
Meslek Yksekokullar
Tarm sektrne ynelik ara eleman yetitirmede bir dier kaynak YKe bal niversiteler bnyesinde faaliyet gsteren tarmla ilgi meslek yksekokullardr. niversitelere bal olarak eitim veren bu okular farkl blgelere ve konularda eitim ve retim faaliyetlerini srdrmektedirler (TKB, 2004).
Tarm Meslek Liseleri

Kamu dnda da istihdam yaratlabilmesi ve zel sektrn ihtiyalarna da cevap verebilecek nitelikli ara elamannn yetitirilebilmesi amac ile tarm meslek liseleri kurulmutur. Bu okullar, tarma ara eleman olan Ziraat Teknisyeni, Ev Ekonomisi Teknisyeni, Veteriner Salk Teknisyeni ve Laborantlar yetitirmektedirler. Ziraat Meslek Lisesi, Veteriner Salk Meslek Lisesi, Ev Ekonomisi Meslek Lisesi ve Laborant Meslek Liseleri olmak zere toplam says 18 Tarm Meslek Lisesi vardr (TKB, 2004). Kaynaklar
OB, 2005. Faaliyet Raporu. evre ve Orman Bakanl. DPT, 2005. www.dpt.gov.tr Gm, Z., Aypek, N. ve Tanrvermi, H. 2004. Trkiyede Kooperatifilik: Geliimi, Mevcut Durumu, Sorunlar ve zm nerileri. Trk Kooperatifilik Kurumu. Baslmam. Ankara. Hazine Mstearl, 2005. 4059 sayl Hazine Mstearl Tekilat Kanunu. STB, 2004. Faaliyet Raporu. Mays. TEDGEM, 2005. Faaliyet Raporu. Tarmsal Destekleme ve Tekilatlanma Genel Mdrl. TKB, 2004a. Osmanldan Gnmze Tarm ve Tarma Hizmet Veren Kurumlarn Tekilatlanma Sreleri. Aratrma planlama ve koordinasyon kurulu bakanl. Baslmam. TKB, 2004b. Tarmsal rgtler ve rgtlenme. II. Tarm uras, 10. alma Komisyonu.
129
7. Trkiyede Tarmsal rn ve Girdi Piyasalar

Prof. Dr. Ali KO Akdeniz niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Giri Bu blmde, Trkiyedeki baz tarmsal rn ve girdilerin retim, talep, d ticaret, politikalar ve piyasa yaplaryla ilgili durum ve eilimler anlatlmtr. Ticari amal retilen rn saysnn okluundan dolay her rn kapsama dahil edilmemitir. Kapsama dahil olan rnler genellikle ekonomik, sosyal fonksiyon ve d ticaret gibi kriterlerin biri veya birka dikkate alndnda nem sralamasnda n sralarda yer alan rnlerdir. Bunlar; tahllar (buday, arpa ve msr), baklagiller (mercimek, nohut ve kuru fasulye) endstri bitkileri (pamuk, eker pancar ve ttn), ihracat rnleri (fndk, ekirdeksiz kuru zm, incir, kays, narenciye, zeytinya, kiraz, domates), hayvansal rnler (st, sr eti ve tavukuluk) ve arap gibi rnlerdir. Kimyasal gbre, tohum, traktr ve zirai ila gibi girdiler de almaya dahildir. Trkiye tarmsal rn ve girdi piyasalarndaki bu rnlerden biri veya daha fazlasna ilgi duyan kii ve kurululara yararl olabilecek temel bilgilere yer verilmeye gayret edilmitir. Bitkisel rn Piyasalar
Hububat piyasalar
Buday Piyasas Buday Trkiyede ekonomik ve sosyal adan nemli bir rndr. Nitekim 20012003 dneminde yllk ortalama 17.9 milyon hektar olan tarla arazisinin %51.6snda (ortalama 9,250 bin hektar) buday ekimi yaplmtr (DE, 2003a). Budayn ekim alan paynn ykseklii onun retici gelirine katk, istihdam ve z tketim asndan ekonomik ve sosyal boyutunu yanstmak iin nemli bir gstergedir. Trkiyede retilen budayn ok kk bir oran ok yksek kalitelidir. Nitekim, 2001/2002 pazarlama dneminde retilen 19 milyon ton buday iinde durum budayn pay %12.9 (2,450 bin ton) olmutur (TEAE, 2003). retim miktarnda yldan yla grlen art ve azallar aklayan temel deiken, yllk ya miktardr (izelge 7.1). Ancak fiyatlar da retim seviyesindeki deime de dikkate deer byklkte etkilidir.
Hektar Alan 9,800 9,800 9,400 9,350 9,340 9,400 9,380 9,400 9,350 9,300 9,100 9,306 izelge 7.1. Buday: arz ve talebi (1000) H/Kg Ton Verim retim Net* Gda* Tohum** 2,143 21,001 17,388 12,289 1,764 1,786 17,503 14,490 12,511 1,692 1,915 18,001 14,904 12,728 1,683 1,979 18,504 15,318 12,647 1,681 2,002 18,699 15,484 12,835 1,692 2,234 21,000 17,577 13,026 1,692 1,919 18,000 15,066 13,220 1,688 2,234 21,000 17,577 13,847 1,692 2,032 19,000 15,580 14,031 1,683 2,097 21,000 17,577 14,112 1,674 2,088 21,000 17,577 14,260 1,638 2,074 20,000 16,675 13,894 1,675
Yllar 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 99-2003
thalat 1,220.9 495.9 1,253.3 2,146.9 2,551.8 1,721.5 1,613.0 963.7 346.8 1,116.6 1,846.3 1,177.3
hracat 648.7 980.0 232.8 7.1 15.4 1,109.3 1,864.7 821.4 1,116.6 55.3 0.9 771.8
Kaynak: DE Tarm statistikleri zeti, 1984-2003. *retimden hasat ve pazarlama kayplarn kardktan sonra kalan miktardr. Gda kullanm net retimden, tohum ve yem kullanm dldkten sonra kalan miktardr. **Tohum kullanm hektara 180 Kg olarak hesaplanmtr. Not: hracat ve thalat verileri TEAE raporlarndan ve DTM kaytlarndan alnmtr.
130
Trkiyede buday ekim alan esneklii (retimin kendi fiyatna gsterdii tepki) 0.28 olarak tahmin edilmitir. Srasyla pamuk, ayiei ve arpa fiyatlarna bal olarak esneklikler -0.52, -1.01 ve -0.16 tahmin edilmitir (Ko ve ark, 2001). Buday arznn byk blm kk iletmelerin retiminden olumaktadr ve lke genel ortalamas olarak birim alana retim dktr. Arsoy ve Ouz (2005) tarafndan yaplan aratrmada (2001/2002 retim dnemine) Konya ilinde ortalama tarmsal iletme genilii 20.6 hektar ve ortalama buday ekilen alan yaklak 10.4 hektar olarak belirlenmitir. Bu aratrmada Konya ilinde ortalama iletme arazisinin %50.4ne buday ve %16.2sinde arpa ekimi yapld ortaya konmutur. Konya ilinde 1999-2001 dneminde yllk ortalama 1,313 bin hektar alanda tahl ekimi yaplmtr. Bu alan ayn dnemde Trkiyede tahl ekimi yaplan alannn %9.4ne (13,932 bin hektara) karlk gelmektedir. Arsoy ve Ouz (2005) tarafndan yaplan almada Konya ilinde hektara buday retimi sulu alanlarda 4,020 (maksimum 5,500) ve kuru alanlarda 2,570 (maksimum 4,000) kg bulunmutur. Aratrmada verim farkllnda tohum eitlerinin ok etkili olduunu ortaya koymutur. Buna ramen iletmelerin yaklak %83nn yksek verim zelliini kaybetmi olan geleneksel tohum eitlerini kullandklar saptanmtr (Arsoy ve Ouz, 2005)2. Trkiyede buday retiminde sertifikal tohumluk kullanm 2004/2004 retim sezonunda 229 bin tona ykselmitir (TKB-TGEM, 2005). Yksek verimli tohum, sne zararlsna kar etkin mcadele ve yllk ya yllk hasat rekoltesini ve buday kalitesini belirleyen nemli deikenlerdir. Konya ilinde, Arsoy ve Ouz tarafndan yaplan aratrmada, hektara ortalama 3,490 kg verim alnd ve buna gre 1 ton buday maliyeti 226.8 YTL hesaplanmtr (izelge 7.2). Eer retim masraflarndan arazi kiras (%26.5 paya sahip) karlrsa 1 ton buday maliyeti 159.7 YTL olur. Budayn ton maliyeti 2002 yl ortalama dolar fiyatna (ABD) gre yaklak 150.7 dolara veya arazi kiras hari 111.4 dolara edeerdir. Ayn ilde yaplan bir baka retim maliyeti almasnda (1999/2000 dneminde) 1 ton buday maliyeti 105.8 YTL veya 169.6 ABD dolar hesaplanmtr (Gndomu ve ark, 2001). Bu aratrmada ortalama iletme genilii 19.9 hektar, buday ekilen alan 11.6 hektar ve hektara buday retimi 3,858 kg bulunmutur (izelge 7.2). Hesaplamada hektara retim masraflarna (442.2 YTL) tarla kiras karl olarak yaklak 140.3 YTL (%31.7) dahil edilmitir. Eer tarla kiras hesaba dahil edilmez ise 1 ton budayn maliyeti 78.2 YTL veya 91.4 $ olur3. phesiz maliyet hesab lke ortalama verimine (2.1 ton) gre ok daha yksek olacaktr4. Nitekim 2004/2005 dnemi retim maliyetini Trkiye Ziraat Odalar Birlii (TZOB) ve Trkiye Ziraat Mhendisleri Odas (TZMO) gibi kurulular 400 YTL/ton civarnda aklamlardr. Aklanan bu rakam ayn pazarlama ve retim dnemindeki ortalama dviz kuruna gre 275-300 $/tona edeerdir. Talep tarafna bakldnda son yllarda 14 milyon ton civarlarnda gda amal buday kullanld grlmektedir (izelge 7.1). Bu rn geni bir kitlenin temel gda maddesidir ve buday rnlerinin hanelerin gda btesi iinde greli pay yksektir (izelge 7.3). Bunlara ilave olarak her yl 1.1 ile 1.3 milyon ton arasnda deien miktar buday hayvan yemi olarak kullanlmaktadr (TEAE, 2003 Buday Durum ve Tahmin Raporu). Trkiyede buday gelir artnda kii bana tketimi azalan bir
Konya ilinde be ilede 25 kyde 67 iletme ile yaplan anket almasndan salanan verilerden hesaplanan sonulardr. Hesaplama 2000 yl ortalama ABD dolar kurunu yaklak 623.8 bin TL almtr. 4 2000 ve 2002 yllarna gre mazot ve gbre fiyatlarnda enflasyona gre ok daha yksek art olmutur. Bundan dolay gncel maliyetler burada verilen deerlerden anlaml oranda daha yksek olabilir.
3
131
maldr (gelir talep esneklik katsays -0.22) ve fiyat-talep esneklii ise -0.11 gibi olduka dktr (Ko ve ark., 2001).
izelge 7.2. Trkiyede buday retim maliyeti (YTL) 2000 2000 2000 2000 Konya Adana Polatl Tekirda letme arazisi (hektar) 19.9 11.5 26.5 21.6 Buday ekilen arazi (hektar) 11.6 8.3 13.7 10.4 Verim (kg/hektar) 3,858 4,360 3,014 4,610 retim masraf /hektar 442.2 404.8 271.6 421.4 Tarla kiras /hektar 140.3 107.8 107.5 107.1 Deien maliyet /hektar 274.5 288.3 162.7 305.1 Yan rn deeri 33.9 9.6 30.3 retim deeri 380.0 380.3 273.3 433.1 Brt marj /hektar* 105.5 92.0 110.6 128.0 Maliyet /ton 105.8 93.0 93.6 70.7 Maliyet /ton*** 69,5 68.1 57.9 47.5 Maliyet ABD $ /ton 169,6 149,1 150,0 113,3 Maliyet ABD $ /ton*** 111.4 109.2 91.4 76.1 2002* Konya 20.6 10.4 3,490 884.5 234.0 496.1 93.1 1071.5 187.1 226.8 159.7 150,7 105.0 2002* Adana 17.2 8.4 4,790 927.7 278.7 502.5 cc1,195.7 695.0 194.0 135.5 128,9 90.1
Kaynak: TEAE (2001). Maliyet hesaplamasnda kullanlan veriler farkl ile ve kylerden seilen 50 iletmeden toplanmtr. Not 1: Konya* (Arsoy ve Ouz 2005) ve Adana* (Akta, 2004 ) 2002 ylna ait maliyet hesaplamasdr. Dolar cinsinden maliyetlerin hesaplanmasnda 2000 ve 2002 yl ortalama dolar kuru srasyla 623.8 ve 1504.6 bin TL alnmtr. *** arazi kiras hari dekara retim maliyeti. Not: gelir hektara buday retim deerine, saman sat deerinin eklenmesiyle hesaplanmtr.
Budayn talebinin az esnek olmas ve arznn greli olarak esnek olmas, retimin hava koullarna bamll, ok sayda reticinin gelirini ilgilendirmesi ve temel gda maddesi olmas gibi zellikleri, bu rnn ekonomi-politiini artrmakta ve fiyat oluum sreciyle ok farkl kesimler yakndan ilgilenmektedir.
izelge 7.3. Trkiyede gda harcamalar iinde buday rnlerinin nemi 1994 2002 1994 2002 Hane says (Bin) 13342 16447 Gda harcamas iinde buday rnleri pay (%) Gda ve iecek harcamas pay (%) 32.8 26.7 Kii bana aylk ekmek* 5.30 4.96 10.01 10.06 Kii bana aylk buday unu* 4.89 3.78 4.91 4.93 Kii bana aylk makarna* 0.32 0.48 0.95 0.92 Kii bana aylk pirin* 0.63 0.61 2.33 1.88
Kaynak: (DE, 2004). 2002 Bte Anketi Sonular. *Kii bana aylk evde tketim.
2001 ylndan itibaren hkmet buday destekleme taban fiyat ilan etmemektedir ve 2002-2004 dneminde destekleme kurumu (TMO) sadece gvenlik stoku amal buday borsalarndan alm yapmtr. En son 2004/2005 dnemin rn iin hkmet buday reticilerine sat yaptklar buday iin ton bana 300 YTL pirim deyeceini aklamtr. TMO gvenlik stok amal buday almaya devam etmektedir. Son yllarda ekmeklik buday ithalatndan %40 ile %130 arasnda deien gmrk tarifesi alnmtr. Makarnalk durum buday iin gmrk vergisi %30 ile %100 arasnda deien oranlarda uygulanmtr. Serbest blgelerdeki gda sanayi firmalar gmrk vergisi demeden buday ithalat yapabilir. Fakat firmalar ithal ettii budaydan rettii rn ihra etmek artyla bu istisnadan yaralanabilir. Trkiyede toptan piyasalarda buday fiyat dnya piyasa fiyatlarna gre (ABD Kansas Tahl Borsas CIF satlar, Rotterdam) ok yksek deildir. Aradaki fiyat farkna yurtii tama cretleri ve araclarn kar marjlar ilave edildiinde, yurtii fiyatlar dnya fiyatlarna ok yaklamaktadr. Ancak, Ukraynann son yllardaki teklif fiyatlar (80-100 $/ton FOB sat) dikkate alndnda, dk tarife oran i piyasa fiyatlarn tehdit etmektedir.
132
Gda sanayi sektrnde younlama dzeyinin ok dktr. ok farkl sektrlerin (un, makarna, biskvi sanayi, ekmekilik ve pastaclk) ve hanelerin dorudan tketim amal buday talep etmesinden dolay budayn talep tarafnda ok sayda alc vardr. Piyasa fiyatn etkilemeyecek sayda alc ve satc olmas, son yllarda piyasaya hkmet mdahalesinin minimuma inmi olmas, alc ve satclar karlatran yeter sayda mal borsalarnn bulunmas ve d ticarette kstlayc nlemlerin azaltlm olmas gibi faktrler dikkate alndnda, Trkiyede buday piyasasnn tam rekabet piyasalarna yakn piyasa zelliklerine sahip olduu sylenebilir. Trkiyede makarna sanayinde kurulu retim kapasitesi 2002 ylnda 1 milyon tona ulamtr. Bu sanayinin 2001 yl retimi 384 bin ton olmutur. Bu miktarn 36 bin tonu ihra edilmi ve 348 bin tonu da i pazarda tketime sunulmutur (TEAE, 2004). Trkiyede Konya, Eskiehir, Ankara (Polatl), Tekirda ve daha bir ok ilde bulunan ticaret borsalarnda buday alm ve satmlar yaplmaktadr. Konya ilinde bulunan Konya Ticaret Borsas (www.ktb.org.tr) ve Ankara Polatl Borsas (www.polatliborsa.org.tr) adresinden fiyat ve sat miktarlar ile ilgili bilgilere (ngilizce) ulama olana vardr. Bunlara ilave olarak, Tarm Bakanlnn bal kuruluu olan Toprak Mahslleri Ofisi (TMO) ve Tarm Bakanl web sitelerinden buday retim, fiyat ve d ticareti ile ilgili bilgilere ulalabilir. Piyasa ile ilgili ayrntl bilgiler ise Tarm Bakanln Tarmsal Ekonomi Aratrma Enstits (TEAE) periyodik rn raporlarndan (Trke ve ngilizce) bulunabilir. Arpa Piyasas Arpa yaklak %20 ekim alan pay ile tarla tarmnda ikinci srada yer alr. Birim alana retim miktar (verim) dk ve arpa reten iletmelerin ortalama genilii ok kktr (izelge 7.4 ve 7.5). retim miktar ve verim yllk yalara ve yan yl iindeki dalmna byk oranda baldr. Arpa kendi fiyatna bal olarak arz esneklii (0.21), buday fiyatna bal olarak -0.15 ve mercimek fiyatna bal olarak 0.90 tahmin edilmitir (Ko ve ark. 2001). Trkiyede arpann ok az bir miktar malt sanayi tarafndan ilenmekte ve geriye kalan miktar yem olarak kullanlmaktadr. Nitekim 2001/2002 pazarlama dneminde 6440 bin ton arpa karma yem retiminde ve dorudan yem olarak kullanlmtr. Malt sanayi tarafndan kullanlan miktar 195 bin ton tahmin edilmitir (TEAE, 2002).
Bin hektar Alan 3,485 3,500 3,525 3,650 3,700 3,770 3,650 3,629 3,640 3,600 3,400 3,584 izelge 7.4. Arpa arz ve talebi Ton Verim retim 2,152 7,500 2,000 7,000 2,128 7,501 2,192 8,001 2,216 8,199 2,387 8,999 2,110 7,702 2,204 7,998 2,060 7,498 2,306 8,302 2,382 8,099 2,212 7,920 Bin ton Net retim* 6,825 6,370 6,825 7,280 7,462 8,010 6,853 7,278 6,824 7,554 7,370 7,176
Yllar 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 99-2003
Tohum** 697 700 705 730 740 754 730 697 700 705 730 712
Kaynak: DE Tarm statistikleri zeti, 1984-2003. *retimden hasat ve pazarlama kayplarn kardktan sonra kalan miktardr. **TEAE yemlik tahllar durum ve tahmin raporlar pazarlama dnemi verileridir.
133
Son yllarda arpa ithalatnda uygulanan gmrk tarifesi %50-100 aralnda deiim sergilemektedir. Budayda olduu gibi arpa piyasasna da hkmet mdahalesi minimum dzeydedir. Arpa piyasasnda en byk alclar yem sanayi ve bykba hayvan yetitiren (st ve et besicilii) iletmelerdir. Bir ok iletme, retimini hayvan yemi olarak kullanmaktadr. Piyasa bilgileri (alm, satm, fiyat) bir nceki blmde referans olarak verilen borsalardan ve Tarm ve Kyileri Bakanl Tarmsal Ekonomi Aratrma Enstits periyodik rn raporlarndan salanabilir.
izelge 7.5. Trkiyede nemli retim blgelerinde arpa retim maliyetleri (YTL) Konya:2000 Polatl:2000 Tekirda:2000 letme genilii (hektar) 23.4 26.5 18.0 Arpa ekilen alan (hektar) 4.0 4.9 1.8 retim masraf (hektar) 416.4 269.4 386.3 Tarla kiras (hektar) 145.6 102.6 100.3 Verim kg/hektar 3415 2361 4190 Deien maliyet (hektar) 248.4 158.1 277.6 Yan rn geliri (saman/hektar) 34.4 5.0 21.0 retim deeri 323.9 182.2 369.6 Brt marj (hektar) 75.5 24.1 92.0 Maliyet (ton) 111.9 112.0 77.0 Dolar/ton 179.4 179.5 148.0
Kaynak: TEAE, Tarmsal retim Maliyetleri 2001.
Msr Piyasas Msr ile ilgili Trkiye geneli iin veriler, izelge 7.6da verilmitir. Trkiyede msr tarmnda iki farkl tip retim vardr. Bunlardan birincisi z tketim veya yresel gda iin retilen geleneksel retim (rnein: Dou Karadeniz Blgesi) ve dieri ise yksek verimli melez tohum kullanlarak yaplan retimdir. Bu ikili yapdan dolay, Trkiyede birim alana ortalama retim dnya ticaretinin arz tarafnda yer alan lkelere (ABD, Arjantin) ve AB ortalamasna gre dktr. Ancak, ticari retim yapan blgelerde (veya alt blgelerde) hektara retim lke genel ortalamasndan ok yksektir.
izelge 7.6. Msr arz ve talebi (bin ton) Yllar 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 99-2003 Alan (bin hektar) 550 485 515 550 545 550 518 555 550 500 560 537 Verim 4,545 3,814 3,689 3,636 3,817 4,182 4,434 4,144 4,000 4,200 5,000 4,356 retim 2,500 1,850 1,900 2,000 2,080 2,300 2,297 2,300 2,200 2,100 2,800 2,339 thalat 101 13 624 897 851 765 835 1,283 535 1,177 1,817 1,129
Kaynak: DE Tarm statistikleri zeti, 1984-2003. Not:2004 yl ithalat 1,039 bin ton olmutur.
Nitekim Adana, Mersin ve Sakarya illeri 1998-2002 dneminde Trkiye msr ekim alanndan yaklak %30 ve retimden yaklak %46 pay almlardr (DE, 2003b). Bu illerde ayn dnemde hektara msr retimi 6.5 ton civarnda gereklemitir. Trkiyenin Dou Akdeniz blgesinde (Gneyde) ukurova adlandrlan alt blgede 1. rn msr ekiminden hektara 8-9 ton rn alnmaktadr. ukurova blgesinde
134
hektara alnan msr verimi ABDde alnan verime yakn ve Arjantinde alnan verimden ok yksektir. Bahsedilen olgular, Trkiyede ticari msr retiminin yaygnlamas ile Trkiye ortalama veriminin AB ortalamas dzeyine ulaabileceini gstermektedir. Trkiyede msr retimi indirgenmi fiyatlara (kendi fiyat ve pamuk fiyat) ok duyarldr. Msr arz esneklii ksa dnem 0.61 ve uzun dnem 1.05 tahmin edilmitir (Ko ve ark, 2001). Son yllarda ukurova blgesinde pamuk ekimi azalm ve bu azalmay byk oranda 1. rn msr ve 2. rn msr (buday hasadndan sonra) ile ikame edilmitir. Seksenli yllarn ortalarndan beri msr retiminde, byk oranda birim alana verim artndan kaynaklanan retim art gzlenmektedir. retim ok sayda kk iletmelerde yaplmaktadr (izelge 7.7). Trkiyede GMO msr tohumu kullanmna henz izin verilmemitir. Trkiye bu konuda AB ile uyumlu bir politika izlemeye almaktadr. thal edilen msr, arlkl hayvan beslemede kullanlmaktadr. Niasta sanayinin gda retimi amal msr kullanm lke iinde yaplan retimden salanmaktadr.
izelge 7.7. Trkiyede msr hektara retim maliyeti (2000) 2000*** 2002**** 2000 Adana Adana (I.rn) Adana (II.rn) Samsun Trabzon** letme genilii (hektar) 11.7 17.2 17.2 10.3 2.7 Arpa ekilen alan (hektar) 8.7 8.8 6.5 4.4 0.3 Verim kg/hektar 7,190 10,120 8,290 8,262 1,307 retim masraf 654.7 1,607.9 1,374.4 822.1 595.6 Deien maliyet 515.2 932.3 885.8 540.4 441.5 retim deeri 637.4 2,125.2 1,740.9 840.7 280.9 Brt marj 122.3 1,192.9 855.1 300.3 -160.6 Yan rn deeri (bitki sap) 54.6 Tarla kiras 111.6 403.8 230.3 236.0 130.5 Maliyet YTL/ton 91.0 159.0 166.0 99.5 414.2 Maliyet YTL/ton* 74.2 119.0 138.0 71.0 314.1 Dolar/ton 147.3 105.6 110.2 159.5 663.9 Dolar/ton* 118.9 79.1 91.7 113.7 503.9 Gstergeler
*Tarla kiras hari maliyet ve **Geimlik ve z tketim iin retim. *** Adana 2000 yl I. rn maliyeti. **** Kaynak: Akta (2004).
Son be yllk ortalamaya gre (2000-2004), msr ithalat yllk ortalama 1170 bin ton olmutur. Ancak 2003 ylnda ithalat 1817 bin ton ile rekor krmtr. Son yllarda msr ithalatnda uygulanan gmrk vergileri ulusal arz durumu, dviz kuru ve dnya fiyatlarndaki dalgalanmaya bal olarak %20 ile %130 arasnda deimitir. Uygulanan oranlar, dnya ticaret rgtne taahht edilen balayc tavandan (%180) olduka dk dzeyde kalmtr. Msr piyasa bilgileri (retim, d ticaret, kullanm ve fiyatlar) Tarm Bakanln Tarmsal Ekonomi Aratrma Enstits periyodik rn durum ve tahmin raporlarndan salanabilir. Msr talebinde en byk pay hayvan yemi, dorudan gda (un ve ekmek) ve niasta sanayi kullanmlar alr. Trkiyede yllk 885 bin ton msr ileme kapasitesine sahip msr niastas reten be adet firma vardr. Bunlar Cargill Bursa ili Orhangazi ilesinde (400 bin ton), Amylum Adana ilinde (250 bin ton), Pendik Niasta stanbul Pendikde (110 bin ton), Tat-Adanada (70 bin ton) ve Sunar Msr Adanada (55 bin ton) yerleik ileme sanayilerdir. Cargill ayn zamanda Pendik Niastaya da ortaktr. Niasta sanayide kapasite kullanm oran %50ler civarndadr (Milliyet Gazetesi, Gngr Uras, Nisan 2005).
135
Yal Tohumlar Piyasas Trkiyede yllk ayiei retimi uzun yllardr 800-900 bin ton ve pamuk ekirdei 1.2-1.3 milyon ton dolaylarnda seyretmektedir. Bunlara ilave olarak Tablo 7.8den izlenebildii gibi, 50-100 bin ton dolaylarnda deien soya retimi yaplmaktadr (DE, 2003a). Yerli retim gda amal kullanlmaktadr. Trkiyede hektara pamuk verimi dnya ve AB ortalamasnn ok zerinde ve ayiei verimi en byk ihracat lke Arjantin ve Ukraynadan yksektir.
izelge 7.8. Trkiyede soya ve rnleri ithalat (bin ton ve milyon ABD $) Soya Soya Ya Soya Kspesi Toplam Yllar Miktar Deer Miktar Deer Miktar Deer Deer 1993 30.5 7.6 210.4 94.2 285.1 64.3 166.1 1994 57.9 15.8 129.2 75.3 195.9 47.2 138.3 1995 169.2 47.0 130.8 85.9 216.7 47.2 180.1 1996 149.3 46.3 101.8 59.0 348.0 100.9 206.2 1997 241.8 80.8 150.8 85.4 367.3 119.4 285.6 1998 285.2 78.5 137.9 90.9 390.3 88.0 257.4 1999 353.3 74.5 140.4 73.8 520.5 95.2 243.5 2000 386.7 82.9 127.7 49.3 539.5 115.6 247.8 2001 321.3 67.4 143.1 52.0 377.6 84.3 203.6 2002 612.5 139.6 174.9 71.7 379.8 84.7 296.1 2003 810.1 219.3 134.6 72.7 406.0 95.4 387.4 2004 655.7 219.8 75.4 47.6 442.0 138.5 405.9 2000-04 557.3 145.8 131.1 58.7 429.0 103.7 308.2
Kaynak: Ko (2005), Trkiyede Yal Tohumlar Sektrnn Durumu adl rapordan.
Yal tohum retimi son on yllk dnemde giderek artan oranda talebi karlamada yetersiz kalmtr. Dier bir ifadeyle lke yal tohumlar (yal tohum, kspe ve ham ya) sektrnde kendine yeterli deildir. Artan ya ve hayvansal rn talebi (dolayl olarak yem), bu sektrde d ticaret an her yl artrmaktadr. Son on yllk dnem ncesinde 100 milyon ABD dolar civarlarnda d ticaret a veren sektr, 2003 ylnda 669 milyon dolar ak vermi ve ticaret a 2004 ylnda 1 milyar dolara yaklamtr. lkenin bu sektrde ithalata ve dnya piyasalarna bamll hzla artmaya devam etmektedir (izelge 7.9, 7.10).
izelge 7.9. Trkiyede dier bitkisel ya dalm (bin ton ve milyon ABD $) Msr Palmiye ve palmiye ekirdei ya Yllar Miktar Deer Miktar Deer 1993 117.9 62.4 159.1 66.4 1994 40.0 27.2 154.0 75.1 1995 67.7 48.1 160.1 109.7 1996 67.3 44.9 146.9 87.2 1997 57.4 38.3 189.0 110.6 1998 62.8 47.2 138.5 89.1 1999 76.8 54.1 123.1 65.2 2000 97.1 45.9 165.7 62.3 2001 91.4 39.2 188.7 63.0 2002 116.6 61.9 259.6 103.0 2003 95.5 68.8 332.6 149.6 2004 90.0 67.4 677.1 365.6 2000-04 98.1 56.6 324.7 148.7
2003 yl verilerine gre ham ya edeeri olarak yllk kii bana bitkisel ya tketimi (zeytin ya hari) 17.2 kg olmutur (Ko 2005). Ayn yl ham ya edeeri
136
olarak bitkisel ya tketimi (zeytin ya hari) AB-15de 30.3, ABDde 29.3, Kanadada 27 ve Brezilyada sadece soya ya tketimi 18.1 kg olmutur (FAPRI, 2004). Ulusal piyasada rafine bitkisel ya satlarnda ayiei ya %75 pay ile lider durumdadr.
izelge 7.10. Trkiyede ayiei ve rnleri ithalat (bin ton ve milyon ABD $) Ayiei Ayiei ya Ayiei kspe Toplam Yllar M D M D M D Deer 1993 66.0 18.3 152.4 73.7 14.0 1.7 93.8 1994 94.6 29.2 287.2 171.0 63.6 7.9 208.1 1995 357.0 119.5 305.5 206.4 91.7 12.2 338.1 1996 642.0 182.1 192.9 113.2 10.0 1.2 296.6 1997 564.2 139.8 227.9 127.4 23.9 4.2 271.4 1998 678.4 177.1 156.7 102.7 31.3 4.6 284.4 1999 483.8 117.6 132.0 73.0 133.4 11.7 202.3 2000 523.3 101.6 97.8 38.2 281.7 30.7 170.4 2001 182.7 41.5 133.4 62.8 53.5 6.4 110.7 2002 128.9 39.9 93.1 52.1 59.8 7.5 99.5 2003 408.4 111.4 91.7 53.5 113.5 12.4 177.4 2004 453.7 143.0 76.0 49.1 345.6 52.8 244.9 2000-04 339.4 87.5 98.4 51.1 170.8 22.0 160.6
Bitkisel ya sanayinden alnan son verilere gre (2002/2003 pazarlama dneminde) i piyasada 735 bin ton rafine sv ve 480 bin ton margarin tketilmitir (BYSD, Haziran 2005). Bitkisel ya sanayide pazarda tketici gvenini kazanm ok gl yerli firmalar ve markalar vardr. lk en byk drt veya sekiz firmann younlama oran, reklam younluu ve rn farkllatrma dzeyi dikkate alndnda rafine ya ve margarin piyasasnn tekelci rekabet piyasas zelliklerini sergiledii sylenebilir (izelge 11). Piyasada perakendeci markas da yaygn olarak kullanlmaktadr.
izelge 7.11. Bitkisel ve Hayvansal Ya Sanayinde Firma Says ve Younlama Firma Says CR4 CR8 HHI 111 51.8 66.1 0.096 107 51.5 66.3 0.097 106 54.4 67.2 0.117 106 49.4 62.6 0.097 115 51.0 61.6 0.105 124 48.4 59.3 0.093 119 42.3 55.1 0.064 108 43.2 54.2 0.062 111 51.8 66.1 0.096 95 35.1 48.1
1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001
Kaynak: DE malat Sanayi Younlama statistikleri. Veriler 10 ve daha fazla ii altran tm i yerleri ve kamuya ait (eer varsa) tm iletmeleri kapsar.
Trkiye yal tohum piyasas hakknda bilgilere TEAE rn durum ve tahmin raporlarndan ve Bitkisel Ya Sanayicileri Dernei web sitesinden ulalabilir (http://www.bysd.org). Kuru Baklagiller Piyasas Trkiye, nemli bir temel gda ve dk gelirli kesimlerin protein kayna olan, mercimek ve nohut retimini artrmak iin 1970-1990 dneminde destekleme fiyat politikas uygulanmtr. Bundan baka, 1980lerin bandan itibaren nadas alanlarn 137
daraltma projesi kapsamnda baklagillerin ekimi tevik edilmi (yaym almalar) ve 1990l yllarn balarna kadar da ihracata fiyat destei verilmitir. retim bu teviklere ok hzl yant vermi ve 1980li yllarn sonlarnda bu rnlerin retiminde byk art olmutur. Ancak mdahale stoklarnn artmasnn yaratt bte basks nedeniyle 1990l ylarn ortasndan itibaren kuru baklagiller destekleme alm kapsamndan karlmtr. Daha sonraki yllarda retici eline geen fiyatlardaki yldan yla grlen ar dalgalanmalar ve fiyatlarn enflasyon orannn gerisinde kalmas, birim alana verimin duraanlamas ve krdan kente artan gn sebep olduu hasat iiliinin pahallamas gibi faktrlerin etkisiyle retimde dikkate deer azalma balamtr. Nitekim 1988 ylnda 1,040 bin tona ulam olan mercimek retimi 2003 ylnda 540 bin tona kadar dmtr. zellikle yeil mercimekte 210 bin tondan 55 bin tona dme ok dramatik olmutur. Benzer eilimle 1990 ylnda 860 bin tona ulam olan nohut retimi, bu tarihten sonra dzenli olarak gerilemi ve 2003 ylnda 600 bin tona dmtr. Trkiye 1980li ylarn ortalarndan 1990l yllarn balarna kadar nemli miktarda kuru baklagiller (mercimek ve nohut) ihracat yapmtr. Geen 30 yllk srede en yksek ihracat 1998 ylnda gereklemitir. Ayn yl nohut ihracat 527.4 bin ton (156 milyon $) ve mercimek ihracat 606.5 bin ton (178.2 $) ile zirve yaptktan sonra gerilemeye balamtr. Son yllarda nemli miktarlarda ithalat yaplmasna ramen, lkenin net ihracat pozisyonu devam etmektedir. Nitekim 1990/2000 ile 2001/2002 dnemini kapsayan pazarlama yllarnda Trkiyenin toplam baklagiller (mercimek, nohut ve kuru fasulye) ithalat, ihracat ve net ticareti srasyla 436, 710 ve 274 bin ton olmutur (izelge 7.12).
izelge 7.12. Kuru baklagiller retim, arz ve talebi (1 Austos 31 Temmuz) Mercimek Nohut Kuru fasulye 1999/0 2000/0 2001/0 1999/0 2000/0 2001/0 1999/0 2000/0 2001/0 0 1 2 0 1 2 0 1 2 Alan** 495.8 471.2 479.3 631.4 641.3 653.8 175.3 175.3 178.3 Verim** 740 896 1124 875 843 921 1325 1293 1355 retim 368.7 422.6 438.7 553.0 540.5 602.0 232.3 226.7 241.7 thalat 116.5 131.4 57.8 6.8 4.4 23.3 14.8 31.4 49.3 D.B. stok* 28.0 26.6 84.2 57.0 56.0 34.6 48.0 26.9 10.0 Tohumluk 49.0 46.3 47.2 69.3 70.4 71.6 19.3 19.3 19.6 hracat 96,1 102,5 140,0 79,9 77,5 131,8 22,5 25,3 34,5 talep 341.5 347.6 354.0 411.6 418.4 426.0 226.4 230.4 234.6 D.S. stok* 26.6 84.2 139.1 56.0 34.6 30.5 26.9 10.0 12.3
Kaynak: TEAE Yemeklik Kuru Baklagiller Durum ve Tahmin (2003/2004). *D.B dnem ba ve D.S dnem sonu ksaltmalar. ** Alan (Yeil ve Krmz mercimek alan toplam) ve hektara verim arlkl ortalama verimdir. Srasyla yeil mercimein ekim alan ve verimi 407.5 (716), 394.2 (900) ve 408.3 (1167) olmutur.
Kuru baklagiller retim ve ticaret trendi, Trkiyenin yakn gelecekte bu rnlerde artan oranda net ticaret a vereceini gstermektedir. Trkiyede kuru baklagiller (zellikle kuru fasulye ve mercimek) yemek kltr (yresel zel yemekler) ve alkanlklardan dolay farkl sosyoekonomik statdeki ve farkl gelir gruplarnda yer alan insanlarn severek tkettii temel gdalar arasndadr. Mercimek orbas ve etli kuru fasulye bu temel gdalara rnek olarak verilebilir. Fakat gelir dzeyi ykseldike ve krdan kente gle birlikte kii bana tketim azalmaktadr. rnein hanelerde kii bana ortalama yllk kuru fasulye tketimi 1994 ylnda 2.53 kg iken 2002 ylnda 1.98 kg dzeyine gerilemitir (DE, 2003c). Trkiyede son yllarda (2001/2002 pazarlama dneminde) yaklak 1 milyon ton kuru baklagiller tketilmitir. Bu miktar genel ortalama olarak 14 kg civarnda kii bana tketime edeerdir.
138
Buna ilave olarak kuru baklagillerin tketimi, taze sebze retiminde mevsimselliin azalmasyla birlikte azalma gstermektedir. Kuru baklagillerle ilgili daha detayl bilgilere TEAE durum ve tahmin raporlarndan ulalabilir. Pamuk Piyasas Trkiye son yllarda 1 milyon ton ile 900 bin ton arasnda deiim gsteren miktarda lif edeeri pamuk retmesine ramen, ulusal retim artan pamuk talebini karlamada yetersiz kald iin pamuk ithal etmektedir (izelge 7.13).
Hektar Alan 568 582 741 746 722 757 719 654 697 721 630 684 izelge 7.13. Pamuk arz ve talebi (Bin) Kg Lif pamuk (Ton) Verim retim Kullanm thalat hracat 1,060 602 700 119 109 1,079 628 850 236 1 1,130 837 944 114 58 1,051 784 1,050 330 42 1,001 832 1,150 399 23 1,152 882 1,154 263 86 1,100 791 1,244 525 44 1,345 880 1,143 387 28 1,214 920 1,099 327 22 1,370 988 1,315 494 13 1,430 900 1,369 483 35 1,292 896 1,234 443 28
Yllar 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 99-2003
Stok* 124 138 100 123 187 146 218 314 391 521 486 386
Kaynak: DE Tarm statistikleri zeti, 1984-2003 ve TEAE Pamuk Durum ve Tahmin Raporlar. *Dnem sonu stok miktar.
Son be yllk ortalama ithalat miktar 450 bin ton dolaylarnda seyretmektedir. Sentetik liflerin fiyatlarndaki dme ve son yllarda konfeksiyon sektrnn artan oranda sentetik lif kullanmas pamuk talebindeki byme hzn drmtr. Trkiyede pamuk tarmnda GMO tohumlar kullanmna izin verilmemitir. Trkiye, 1980li yllarn ortalarndan beri pamuk ithalatnda gmrk vergisini kaldrmtr. Dier yandan Ege blgesinde yetien yksek kaliteli pamuun ihracatndan ald vergiyi de kaldrmtr. reticilere, pamuk retim deerinin %10 ile snrl olmak kouluyla yldan yla deien fiyat destei (pirim destei) verilmektedir. Buna karn reticinin kulland girdilerden mazot, gbre ve ila fiyatlar AB lkeleri ve ABD gibi lkelerde reticilerin dedii fiyattan ok yksektir. Trkiye hektara verim bakmndan dnya lkeleri arasnda en n sralarda olmasna ramen ABDnin retim ve ihracat desteklerinin etkisiyle dm olduu ileri srlen dnya fiyatlar karsnda rekabet etmede zorlanmaktadr. Bundan dolay son yllarda pamuk retiminde art durmu ve hatta ekim alanlar azalmaya balamtr. Pamuk piyasasnda retici kooperatifleri nemli bir role sahiptir. Ancak kooperatiflerin piyasa paylar blgelere gre farkldr. Kooperatif, Ege blgesinde en yksek pazar payna sahiptir. Son on yllk dnemde pamuk retiminde lider konuma gelen GAP blgesinde kooperatifler gelimemitir (izelge 7.14).
izelge 7.14. Blgelere gre pamuk retimi ve kooperatiflerin pazar paylar (%)* Birlikler ve blgeler 2000/01 2001/02 2002/03 Tari (Ege) 28 (286) 35 (269) 40 (305) Antbirlik (Antalya) 90 (14) 85 (11) 85 (12) ukobirlik (ukurova) 19 (153) 19 (218) 15 (212) GAP (Gneydou Anadolu) 5 (427) 2 (422) 3 (435)
Kaynak: Tari-Pamuk Sat Kooperatifleri Birlii (PSKB)), Yllk Faaliyet Raporlar. Not: parantez iindeki rakamlar blgelerin retim rakamlar olup, 2002/2003 rakamlar tahmindir (TEAE, Pamuk Durum ve Tahmin Ocak 2004). *Sat paylar.
139
Trkiyede toptan pamuk piyasasna ait bilgiler zmir ve Adana illerindeki Ticaret Borsalarndan salanabilir. TEAE pamuk durum ve tahmin raporlarnda piyasa hakknda ayrntl bilgiye ulalabilir. Ttn Piyasas Trkiyede 1177 sayl Ttn ve Ttn Tekeli Kanunu yrrlkten kakm ve bunun yerine 09/03/2002 tarihinde 4685 sayl Ttn Kanunu yrrle girmitir. Yeni ttn kanunu 2002 ylndan itibaren ttn kotasn ve destekleme fiyatn uygulamadan kaldrlmtr. Yeni kanunla birlikte Ttn ve Alkoll kiler Piyasas Dzenleme ve Denetleme Kurumu (TAPDK) kurulmutur. Ttn Kanunu 2003 ylndan balamak zere ttn retimini szlemeli retim yaplmas kouluyla piyasaya brakmtr. Ancak TAPDKdan szlemeli retim yapma yetki belgesi alm firmalar ile szleme yapan reticiler ttn retebilir. Bu tarihten sonra ttn retiminde ve retici saysnda byk dme olmutur (izelge 7.15 ve 7.16).
Yllar 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2001-03 izelge 7.15. Ttn retimi ve verimi Alan (hektar) retim (bin ton) Verim (hektar / ton) 339.9 338.8 997 227.1 187.0 823 209.9 204.4 974 236.6 225.2 952 289.0 286.4 991 274.6 250.6 912 258.7 243.5 941 236.6 200.3 847 195.8 144.8 740 191.0 159.5 800 177.3 111.8 904 188.0 143.2 815
Kaynak: DE Tarm statistikleri zeti, 1984-2003.
Trkiyede ttn retiminde Ege blgesi en byk paya sahiptir. Ege blgesinde 2003 ylnda yaklak 145.4 bin retici ile 96 bin ton retim szlemesi yaplmtr (Ttn Eksperleri Dernei, 2004). Ayn blgede, liberalleme ncesi (2002 ylnda) yaklak 194 bin retici tarafndan 104.2 bin ton ttn retimi yaplmtr. Ege blgesini ekici says ve retim bakmndan Gneydou Anadolu, Karadeniz, Dou Anadolu ve Marmara blgesi izlemektedir. Liberalleme ncesi dnemde ortalama iletme genilii 1.2 belirlenmitir (Ikl ve ark., 2001).
izelge 7.16. lenmi yaprak ttn retim ve d ticareti (1000 ton ve 1000 $) retim hracat** thalat** thalat (miktar) * retim Kontrat Miktar ($) Miktar $ FlueBurley Says*** Cured 244.8 568.1 115.3 469.6 48.9 247.6 212.7 583.5 100.4 368.4 62.2 308.2 33.8 18.6 150.3 478.0 105.8 354.3 50.1 243.4 34.8 17.9 159.5 401.2 95.2 282.0 41.4 162.1 25.0 12.3 112.2 333.8 113.7 329.0 48.9 176.9 28.0 15.4 156.7 285.4 120.1 477.8 46.3 166.0 33.0 19.5
Yllar 1999 2000 2001 2002 2003 2004
Kaynak:2002 ylna kadar Tekel Ttn Enformasyon Bltenleri (www.yapraktutun.gov.tr). **2000-2004 ithalat ve ihracat verileri D Ticaret Mstearl (DTM). Not: TAPDK verilerine (www.tapdk.gov.tr) gre 2003 ve 2004 yllar ttn ihracat 112.4 (330.3 milyon $) ve 107.0 (388.5 milyon $) bin ton olmutur. TAPDK verilerine serbest blgelere yaplan satn dahil edilmemesi ihracat rakamndaki farklln kaynadr. *Tekel Ttn Enformasyon Bltenlerinden (www.yapraktutun.gov.tr) alnmtr. ***Szleme yaplan retici saysn gsterir. Not:2003 ylnda szlemede taahht edilen miktar 148.2 bin ton ve alnan miktar 112.2 bin ton olmutur. Ttnle ilgili gncel bilgiler (www.tapdk.gov.tr) ve (www.yapraktutun.gov.tr) adreslerinden bulunabilir.
140
2003 ylnda szlemeli ttn retimi yapma izni alm 50 firmadan 21 tanesi ve 2004 ylnda da 50 firmadan 22 tanesi retim szlemesi yapmtr. 2003 ylnda 8,301 retici toplam 1959 ton ttn szleme dnda ak artrmaya kartlm ve 400.4 ton ttn ak artrmada satlmtr. Buna gre 1,558.4 ton ttn reticinin elinde kalmtr.
izelge 7.17. Tekel ttn almlar (miktar 1000 ton ve deer 1000 $) Alm miktar Tekel ithalat Tekel ihracat ABye ihracat*** Tekel Toplam Miktar ($) Miktar ($) Miktar $** 185.6 252.0 40.3 133.4 34.7 94.3 177.6 244.8 34.1 123.8 33.4 98.1 37.5 155.0 130.2 204.4 32.4 123.3 41.9 113.1 24.0 89.6 63.3 150.3 16.7 34.4 33.1 73.8 28.1 108.6 58.1 160.3 23.1 53.6 39.7 68.7 32.1 120.8 21.5 51.4 33.0 48.6 54.1 219.7
Yllar 1999 2000 2001 2002 2003 2004
*Yaprak ttn i talep. Ttn retimi ve ticareti ile ilgili bilgiler www.yapraktutun.gov.tr adresinden Ocak-Aralk 2004 tarihli Ttn Enformasyon Blteninden alnmtr. **Trkiyenin AB lkelerine yapt toplam ihracat. ***lke toplam ihracat.
Trkiye sigara piyasasnda 2002 ylnda TEKEL, PHILIP MORRIS ve J.T.I firmalarnn Pazar paylar %61, %27 ve %12 olarak hesaplanmtr. BAT firmas 2002 yl ekim aynda deneme retimine balamtr. 2002 ylnda Trkiyede i piyasaya 111.7 milyar adet sigara satlmtr (TEAE 2004). Buna gre ayn yl kii bana 70.3 adet sigara tketilmitir (Ttn Eksperleri Dernei, 2003). Trkiye 2002 ve 2003 yllarnda 15,330 ve 12,549 ton sigara ihracat yapmtr (TEKEL, 2004). Trkiyede sigara piyasasnda en byk paya sahip olan devlet irketi TEKEL hkmetin zelletirme programna dahildir ve 2005 yl ierisinde zelletirilmesi beklenmektedir. eker Piyasas Trkiyede eker piyasas eker Yasas (4634/2001) ve eker Kotalarnn Dzenlenmesi Ynetmelii (24713/ Nisan 2002) ile dzenlenir. eker yasas ile birlikte kurulan eker Kurumu tarafndan ilk defa 2002/2003 dneminde (1 Eyll - 31 Austos) pancar ve niasta bazl eker kotas tahsis edilmitir. eker Kurumu kota tahsis ve denetim ii ile grevli zerk bir kurumdur. Yeni eker yasas kapsamna pancar (glikoz) ve niasta bazl (frktoz) ekeri dahildir. Dier tatlandrclar iin kota uygulamas yoktur. eker yasas A kotas (yurtiine satlan), B kotas (gvenlik stoku) ve C kotas (ihracat iin retilen) olmak zere tip eker kotas tanmlanmtr. Niasta bazl eker kotas A ekeri kotasnn %10u kadardr. Fakat, yasadaki yetkiye dayal olarak hkmet niasta bazl eker kotasm %50 artrabilir veya azaltabilir.
Yllar 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2001-03 izelge 7.18. eker pancar retimi Alan (hektar) retim (bin ton) Verim (hektar / ton) 423.2 15.6 36.9 412.0 12.9 31.4 312.3 11.2 35.8 422.5 14.5 34.4 472.7 18.4 38.9 504.5 22.3 44.2 423.2 17.1 40.4 410.0 18.8 45.9 358.8 12.6 35.2 372.5 16.5 44.4 315.3 12.6 40.0 348.8 13.8 42.2
Kaynak: DE Tarm statistikleri zeti, 1984-2003.
141
eker sektr 2002/2003 pazarlama ylna 372.4 bin ton pancar ve 2302 ton niasta olmak zere toplam 374.7 bin ton stokla girmitir. eker kanununa uygun olarak, 200 bin ton eker ihracat iin C ekerine aktarlmtr. eker Kurulu 2002/2003 pazarlama yl iin lke toplam A kotasn 2,341 bin ton olarak belirlemi, bunun %10u (234,100 ton) niasta bazl eker reten irketlere ve geriye kalan %90 (yaklak 2,107 bin ton) pancar ekeri reten irketlere ayrlmtr. eker yasasnn hkmete verdii yetkiye dayal olarak, hkmet niasta kotasn %50 artrm ve bu ekerin miktar 351,150 tona ykseltilmitir. Ayn pazarlama ylnda 1,157.4 bin ton pancar, 394,062 ton niasta bazl olmak zere toplam 2,551.5 bin ton eker retilmitir. Bu ekerin 42 bin tonu B kotas (emniyet stoku) olarak ayrlmtr. Yurtiine 1,989 bin ton (1,636.2 ton pancar ve 352.8 bin ton niasta bazl eker) sat yaplmtr.
eker Tr Pancar Niasta Toplam Pancar Niasta Toplam Pancar Niasta Toplam izelge 7.19. Trkiyede eker kotas dalm A Kotas B Kotas Toplam 2002/2003 2 107 42 2 149 351 351 2 458 42 2 500 2003/2004 2 107 42 2 149 351 351 2 458 42 2 500 2004/2005 2 107 42 2 149 234 234 2 341 42 2 383 KKO(%) 77.2 36.3 66.6 77.2 37.5 67.2 77.2 25.0 64.1
Kaynak: Trkiye eker Kurumu. KKO sektrdeki ileme sanayide kapasite kullanm oranlar.
lke dna ise 258.8 bin ton pancar ve 33.3 bin ton niasta bazl olmak zere toplam 292 bin ton eker ihracat yaplmtr. Kotann uyguland ilk pazarlama (2002/2003) yl pancar ekeri olarak 206.2 bin ton A, 42 bin ton B ve 386.5 bin ton C olmak zere toplam 649 bin ton stok ile kapanmtr (eker Kurumu Basn Aklamas Blteni, 09/04/2004). Kotann uyguland ikinci pazarlama ylnda (2003/2004) A kotas bir nceki pazarlama ylnda olduu gibi 2,341 bin ton belirlenmitir. Bu dnemde balangta %10 olarak belirlenen niasta ekeri miktar daha sonra hkmet karar ile %50 artrlm ve 351.2 bin tona ykseltilmitir. Bu pazarlama dneminde (2003/2004) 1,762.4 bin ton pancar ekeri retimi gereklemitir (eker Kurumu Basn Aklamas Blteni, 09/04/2004).
Aklamalar Yl ba stok retim Toplam arz Tketim hracat Toplam talep Yl sonu stok K.B.S (Eyll) izelge 7.20. TSFA eker arz ve talep durumu (bin ton) 1999 2000 2001 2002 1.577 1.692 1.659 1.205 1.859 1.812 1.647 1.533 3.447 3.504 3.308 2.746 1.237 1.267 1.206 1.190 507 578 895 91 1.755 1.845 2.103 1.289 1.692 1.659 1.205 1.457 1.080 712 734 373 2003 1.427 1.377 2.812 1.286 192 1.486 1.326 542
Kaynak: TSFA, 2005, eker Bilanosu (http://www.turkseker.gov.tr). Not: kampanya balangc stok miktar (K.B.S.).
Toplam pancar ekeri kotas devlet kontrolnde olan Trk eker Fabrikalar A. (TSFA) ile PANKOBRLK (retici kooperatifi) arasnda paylalmaktadr. Kotann %77-78 TESFA (27 fabrikas var) ve %22-23n PANKOBRLK (3 fabrika) kullanmaktadr. TSFA fabrikalarnda ilenen pancardan elde edilen eker randman 142
2000-2004 dneminde yllk ortalama olarak %14.1 olmutur. Bu oran ayn dnemdeki ortalama pancar verimi (hektar bana 40.9 ton) dikkate alnrsa hektara 5.8 ton eker retimi saland sonucuna ulalr.
izelge 7.21. TSFA pancar ve eker retimi eker/ eker Hektara Pancar retici hektar retimi verim ekilen says (bin ton) (ton) alan (bin) 347.3 343.4 39.4 1564 6514 337.3 330.3 44.7 1970 7868 403.3 276.2 35.6 1280 6124 416.6 283.8 42.8 1623 7272 367.4 233.1 39.3 1286 6816 303.4 226.7 42.0 1327 7337 eker (%)* 12.8 14.3 13.7 13.9 14.2 14.5 Pay (%)** 79 78 78 77
1999 2000 2001 2002 2003 2004
l 64 64 64 64 63 63
Ky says 5840 5876 5869 5726 5459 5233
*Pancardan elde edilen eker miktar veya eker randman. **Trkiye toplam pancar ekeri retimindeki pay.
TSFA web sitesinde yaynlanan rakamlara gre 2000-2002 dneminde Trkiyede kii bana yllk ortalama eker tketimi 27.5 kg olmutur. TSFA hkmetin zelletirme programna dahil olduundan dolay son yllarda yeni yatrm yapmamtr. Bu irketin 2005 yl veya 2006 yl iinde zelletirilmesi beklenmektedir. Buna karn PANKOBRLK biri Konya ve Dieri Kayseri illerinde olmak zere iki yeni entegre eker fabrikasn iletmeye amtr. Trkiye eker ithalatnda %135 azami gmrk vergisi uygulamaktadr. Zeytin ve Zeytinya Piyasas Son on yllk dnemde zeytin aac envanterinde dikkate deer art olmutur. Nitekim son on ylda aa saysndaki art 14.6 milyon (10.1 milyon meyve veren ve 4.5 milyon meyve vermeye balamam) olmutur. Bu rakam aa saysnda her yl yaklak 1.5 milyon art olduunu gstermektedir. Son dnemdeki ortalama retimde (1,083 bin ton) yalk zeytinin pay %68 olmutur. Yakn gelecekte verimlilik artndan dolay retimde dikkate deer artlar olaca sylenebilir. nk yeni kurulan zeytin bahelerinde birim alana daha yksek verim veren fidan eitleri kullanlmaktadr.
izelge 7.22. Zeytin aa says ile zeytin ve zeytinya retimi Aa says (Milyon) retim (Bin Ton) Meyveli Meyvesiz Toplam Sofralk Yalk Zeytinya 82.2 6.0 1,400 350 1,050 160 81.4 6.1 515 206 309 40 83.2 6.5 1,800 435 1,365 200 85.8 10.0 510 200 310 40 85.9 7.6 1,650 430 1,220 170 87.1 8.4 600 240 360 70 89.2 8.6 1,800 490 1,310 190 90.0 9.0 600 235 365 65 91.7 9.9 1,800 450 1,350 140 92.3 10.5 850 350 500 79 91.0 10.0 1,083 345 738 95
Dnemler 1994/95 1995/96 1996/97 1997/98 1998/99 1999/00 2000/01 2001/02 2002/03 2003/04 2001-03
Pay* 75.0 60.0 75.8 60.8 73.9 60.0 72.8 60.8 75.0 58.8 68.1
Kaynak: Tunalolu ve Karahocagil, 2005. *Yalk zeytin retiminin toplamdaki pay (%).
Trkiyeden son yllk dnemde yllk ortalama 49.3 bin ton zeytinya ihracat yaplmtr. Ayn dnem zeytin ya retimi 95 bin ton olmutur. Buna gre retimin %52si ihra edilmi ve %48i (45.7 bin ton) yurt iinde tketilmitir. 2002/2003 pazarlama dneminde 40,604 retici 97 bin ton zeytinya retimi iin pirim destei almtr. Pirim desteini yaptklar satlar belgeleyen (fatura alan) reticiler 143
alabilmektedir. Pirim destei demesinden yararlanm zeytinya miktar, ayn pazarlama dnemindeki retimin (140 bin ton) yaklak %69una karlk gelmektedir. Ayn oran 2000/2001 pazarlama dneminde %60.5 (51,600 retici ve 115 ton zeytinya iin pirim demesi yaplmtr) olmutur. Bu verilerden toplam zeytinya retiminin %60-70lik blmnn sata sunulduu ve geriye kalan miktarnda z tketim ve dier ekillerde (hediye gibi) kullanld ortaya kmaktadr (Tunalolu ve Karahocagil, 2005). retim ve ihracat rakamlarndan da anlalabilecei gibi, i piyasada sata sunulan zeytin ya miktar (ulusal tketim) lke nfusuna gre ok dktr. Ulusal dzeyde gelir art, beslenmede salk kaygs, ikame rnlerin greli fiyatlarnda deime ve ihracat miktar i pazarda tketim dzeyini, retici fiyatlarn ve arz artn belirleyen temel deikenlerdir (Ko ve ark., 2001). Zeytinya fiyat-talep ve gelir-talep esnekliklerini srasyla 0.87 ve 0.68 tahmin etmilerdir. Tarm sat kooperatifleri piyasada nemli role sahiptir. Nitekim 1998-2002 dneminde yllk ortalama olarak retici kooperatifi (Tari) zeytinya i piyasa satlarnda %17 ve ihracat satlarnda %21 paya sahip olmutur. Dier bir retici kooperatifi olan Marmarabirlik, 1990-2003 dneminde yllk ortalama reticiden sofralk zeytin almlarnda %9 paya sahip olmutur (Ko ve ak., 2004). Kooperatifin ulusal dzeyde sofralk zeytin pazarndaki pay dk olmasna karn blgesel bazda ok daha yksektir. Nitekim Marmarabirlik sofralk zeytin retiminin yapld Marmara blgesinde retici dzeyinde sofralk zeytin almlarnda %40 paya sahiptir. Zeytinya piyasasnda ok sayda firmalarn aktif olmas, son yllarda perakendeci markasnn ortaya kmas, younlama oranlarnn dkl, reklam younluu ve rn farkllatrma dzeyi, bu piyasasnn tekelci rekabet piyasas zelliklerine yakn olduunu gstermektedir. Zeytin ve zeytinya piyasas ile ilgili detayl ve kapsaml bilgilere TEAE zeytinya ve sofralk zeytin durum ve tahmin raporlarndan ulalabilir.
Meyve ve Sebze Piyasas

Fndk Piyasas Trkiye fndk retiminde en byk retici lke konumunu uzun yllardr srdrmektedir. Nitekim 2000-2002 dneminde yllk ortalama olarak dnya fndk retiminin % 72.5'ini ve dnya fndk ihracatnn %74n Trkiye gerekletirmitir (FAO, 2003). Fndk, Trkiyenin tarm ve gda rnleri ihracatnda uzun yllardan beri nemli bir paya sahiptir. Son be yllk dnemde (1999-2003) gerekletirilen tarm ve gda rnleri ihracat geliri (yaklak 22 milyar $) iinde i fndk ihracat yaklak %16 paya sahip olmutur. Trkiye fndk retiminin byk bir blmn kabuksuz ve ilenmi olarak ihra eder. Yaklak olarak bir ton kabuklu fndktan yarm ton i fndk elde edilir. Trkiye 2003 ylnda i fndk ihracatndan yaklak 879 milyon dolar gelir salamtr. Son pazarlama dneminde (2004/2005) fndk ihracat geliri, retimdeki dme ve fiyatlardaki byk sramann etkisiyle, bir milyar dolar gemitir. izelge 1.23den grld gibi fndk ihracat gelirini belirleyen nemli deikenler ihracat miktar ve ihracat fiyatlarndaki dalgalanmadr. Fndn yurt ii kullanm miktar ok dktr. Kii bana ortalama gelirin dkl ve ikame rnlere gre fndk fiyatlarnn greli ykseklii yurt ii talebi snrlamaktadr. Trkiye uzun yllardr fndk arzn azaltma ynnde politikalar gelitirmitir. Son olarak 2000 ylnda balayan tarm reformu uygulama projesi kapsamnda fndk alternatif rn destei kapsamna alnmtr. Bu destek kapsamnda bahelerini
144
sken reticilere, ocak skme pirimi ve alternatif rn tarm iin destek salanmtr. Tm bu abalara ramen fndk dikim alan ve retimi ok yava bir byme hzyla da olsa artmaya devam etmektedir. Fndk retimi Karadeniz blgesinde yaplmaktadr ve bundan dolay blgenin ekonomisinde nemli bir role sahiptir. Trkiye fndk sektryle ilgili retim, d ticaret, toptan fiyat ve mevzuatla ilgili her trl piyasa bilgilerine http://www.fiskobirlik.org.tr/ adresinden ulalabilir. Bu web sitesinde yakn bir gelecekte ngilizce ve Almanca olarak bilgilere ulalabilecektir.
Yllar 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 Alan* Bin Hektar 470 500 500 525 525 540 540 544 548 549 563 izelge 7.23. Fndk retim ve ihracat. Meyveli Meyvesiz retim Bin Ocak Bin Ton 255.3 25.0 305 259.2 20.2 490 271.2 21.5 455 270.3 20.4 446 271.7 23.2 410 274.0 17.5 580 278.9 16.4 530 283.0 9.9 470 285.0 12.1 625 289.0 10.9 600 303.9 13.9 480 hracat** Bin Ton*** Milyon $ 176.4 698,9 244.7 795,2 209.4 625,1 186.5 733,5 212.7 964,2 173.7 719,4 199.4 692,2 204.3 682,5 255.9 636,0 255.9 593,7 217.2 878,8
Kaynak: DE Tarm statistikleri zeti, 1984-2003. *Alan ve hracat verileri Fiskobirlik web sitesinden alnmtr. **ihracat verileri pazarlama yl (1993/94 ve 2003/04 dnemi). *** fndk.
ekirdeksiz Kuru zm Piyasas Trkiyede 2001-2003 dneminde ortalama 536 bin hektar alanda baclk yaplm ve 3,450 bin ton ya zm retilmitir (DE, 2003a). ekirdeksiz ya zmn 2001 yl verilerine gre toplam zm retimindeki pay %22.9 olmutur. ekirdeksiz kuru zm retimi Ege Blgesinde younlamtr. Ege blgesinde sadece Manisa ili 2001 ylnda 931 milyon ton ya zm retimi ile Trkiye zm retiminden (3,250 bin ton) yaklak %28.7 pay almtr (DE, 2001). Ayn yl Trkiye ya zm retiminde Denizli ve zmir illerinin paylar %6.3 ve %5.7 olmutur. Manisa bata olmak zere Ege blgesinde yetitirilen zmn byk blm ekirdeksiz kuru zm olduu sylenebilir. Manisa ilinin bitkisel retim deeri iinde zmn pay %34.4 olmutur. Bu oran ekirdeksiz zmn yresel ekonomideki nemini ortaya koymaktadr. Baclk yapan iletmelerin byk ounluu kk ve orta boy iletmelerdir. Manisa, Tekirda ve Mersin (Tarsus) illerinde iletme bana ortalama ba bykl 2.32, 1.56 ve 2.51 hektar tahmin edilmitir (TEAE, 2001). Blgede ekirdeksiz kuru zm piyasasnda byk role sahip olan retici kooperatifinden (Tari) alnan verilere gre 2001/2002 pazarlama sezonunda blgede yaklak 747 bin ton ya ve 250 bin ton ekirdeksiz kuru zm retilmitir. Trkiye 2002/2003 pazarlama ylnda 205.2 bin ton ekirdeksiz kuru zm ihracatndan 156.3 milyon dolar gelir salamtr. Tari zm birlii blgede zm piyasasnda %20 paya sahiptir. Bu kooperatif, lkedeki en byk sanayi gruplarndan biri ile Manisa Alaehirde ortak alkoll iki fabrikas kurmutur. Bu fabrika 2005 ylnda rak retimi ile piyasaya girmitir. Firma rak pazarnn %25ini ele geirmeyi hedefledii aklanmtr. ekirdeksiz kuru zm piyasas hakknda bilgiler zmir ticaret borsas, Ege hracat Birlikleri ve Tariden (zm Birlii) salanabilir.
145
izelge. 7.24. ekirdeksiz kuru zm retim ve talebi (miktar: 1000 ton ve deer: 1000) TAR TAR retim retim hracat hracat hracat Al Ya Kuru Miktar Deeri ($) (Bin Ton) (Bin Ton) 1994/95 659.1 175 173.2 176.2 7.2 5.9 1995/96 674.3 190 169.7 189.9 31.8 4.4 1996/97 728.2 179 173.1 189.4 45.1 7.3 1997/98 746.7 211 180.9 206.2 63.3 7.1 1998/99 744.4 250 194.8 213.7 75.2 7.6 1999/00 761.3 250 188.9 203.0 58.1 12.0 2000/01 783.7 255 201.5 196.7 75.9 12.1 2001/02 794.2 250 225.7 163.1 44.9 18.1 2002/03 812.1 255 205.2 156.3 23.1 25.8 2003/04 820.0 196.0 184.2 39.7 27.6
Kaynak: Tari Genel Mdrl Yllk Faaliyet Raporlar.
Kuru ncir Piyasas Kuru incir yetimesi ve kurutulmasnda zel ekolojik koullarn olmas gerekir. Bundan dolay kuru incir retiminin byk blm Ege Blgesinde Byk ve Kk Menderes havzasnda yaplmaktadr. Ya incir retiminin (2001 ylnda 235 bin ton) yaklak %61i Aydn ve %15,3 zmir ilinde retilmitir (DE, 2001). Bu ilerde retilen incirin tamamna yakn blm kurutmalk incirdir. Son yllardaki ortalamaya gre (2001-2003), Trkiyede 255 bin ton ya incir retilmitir. Son verilere gre 9,700 bin adet meyve veren ve 833 bin adet yeni plantasyon vardr (DE, 2003a). Meyve veren aalardan sadece 5,831 bin adedi kurutmalk incir eididir. Geen on ylk dnemde taze incir ihracatnda hzl bir art olmu ve 2004 ylnda 10.4 bin tona (13.4 milyon dolar) ykselmitir. Kuru incir ihracat 2003 ylnda 42.1 bin ton (78 milyon dolar) olarak kaydedilmitir.
Yllar 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004* izelge 7.25. Trkiyede incir retim ve ihracat (1000 ton) Aa Says: milyon adet Taze ihracat* Kuru ihracat Meyveli Meyvesiz retim Ton ($) Ton ($) 9.5 1.07 270 4.9 5.6 29.7 58.5 9.5 1.11 279 4.6 4.4 35.6 62.2 9.7 1.02 300 5.0 5.3 35.7 72.6 9.7 1.08 290 5.3 6.4 36.0 69.3 9.1 1.09 243 5.5 6.8 34.0 62.0 9.0 0.87 255 4.4 5.8 37.3 71.6 9.0 0.87 275 6.3 6.4 40.2 70.3 9.0 0.82 240 6.4 8.3 36.9 60.0 9.4 0.83 235 6.9 6.5 39.3 66.2 9.6 0.84 250 8.5 7.9 35.1 70.6 9.7 0.84 280 9.1 11.1 42.1 78.0 10.4 13.4
Kaynak: DE Tarm statistikleri zeti, 1984-2003. *Akdeniz hracat Birlikleri (Ya Meyve ve Sebze hracat Birlii Deerlendirme Raporu 2003/2004 Ocak-Aralk Dnemi), Mersin. Not: 2000-2004 yllar Akdeniz hracat Birlikleri EBIM Kaytlar.
Kuru incir piyasasnda retici kooperatifi (Tari) nemli bir kurumdur. Bu kooperatifin retici kuru incir satlarndaki pay son on yllk dnemde %5.3 ile %21.6 arasnda deimitir (ounlukla %10un altnda). Buna karn kooperatif, ihracat satlarnn %3-4n yapmaktadr. ncir piyasas hakknda bilgiler zmir ticaret borsas, Ege hracat Birlikleri (kuru), Akdeniz hracat Birlikleri (taze) ve Tariden (ncir Birlii) salanabilir.
146
1994/95 1995/96 1996/97 1997/98 1998/99 1999/00 2000/01 2001/02 2002/03 2003/04
izelge 7.26. Kuru incir retim ve talebi (1000: aa, hektar ve ton) Aa*** Alan Tari * hracat hracat Rekolte (%) (Ton) ($) 5,415 34.3 49.5 6.7 45.8 62.2 5,511 34.3 50.0 7.7 43.4 72.6 5,531 34.5 50.2 5.8 42.0 69.3 5,532 34.5 45.2 7.6 40.4 62.0 5,674 35.7 51.0 7.7 42.7 71.6 5,696 35.7 52.7 21.6 46.2 70.3 5,785 36.6 49.0 11.4 46.9 59.8 5,808 36.8 48.0 5.3 42.2 66.2 5,831 36.9 52.5 6.6 43.1 5,822 36.9 54.6 11.3
Tari ** (Ton) 2.33 2.39 1.55 1.30 1.75 1.90 2.03 1.34 1.66 2.10
Kaynak: Tari Yllk Faaliyet Raporlar ve zmir Ticaret Borsas (Web Sitesi). * Tari ncir Birliinin alm miktarnn rekolteye orandr. **Tari ihracat miktarn gsterir. *** Kurutmala uygun olan incir aac says.
Kays Piyasas Trkiye dnyada kays retimi ve ihracatnda byk paya sahiptir. lkede son on yllk dnemde kays plantasyonunda ok byk bir srama olmutur. Bu gelimeye paralel olarak retim de artmtr. Trkiye 2003 yl itibariyle yaklak 72 bin ton kuru kays ihracatndan 149 milyon dolar dviz girdisi salamtr. Taze kays ihracat son be yllk dnemde byk bir srama gstermitir. hracat miktar 8.2 bin tona ve ihracat deeri 9.6 milyon dolara ykselmitir (izelge 7.27). Trkiyede kuru kays retiminin tamam Dou Anadolu blgesinde Malatya ilinde retilen kaysdan salanr.
izelge 7.27. Trkiyede kays retim ve ihracat (bin ton ve Aa says (1000 adet) retim Kuru ihracat Meyveli Meyvesiz Taze Miktar $ 8.3 2.6 230 33.9 83.7 8.7 2.6 400 46.2 89.4 9.1 2.6 250 56.1 112.2 9.4 2.5 206 49.4 153.5 9.9 2.5 270 36.0 100.9 10.1 2.6 490 37.7 84.3 10.4 2.7 335 56.5 141.2 10.7 2.7 530 77.3 139.1 10.9 2.6 470 99.0 118.9 11.1 2.4 315 70.2 124.5 11.4 2.1 460 71.8 149.0 milyon dolar) Taze ihracat** Miktar $ 0.18 0.14 0.83 0.46 0.68 0.46 0.59 0.49 0.57 0.54 2.25 1.88 0.74 0.77 3.77 2.71 5.91 3.94 4.61 3.51 6.27 7.77 8.18 9.56
1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004*
Kaynak: DE Tarm statistikleri zeti, 1984-2003. **2000-2004 Akdeniz hracat Birlikleri EBIM kaytlar. 2003 ylnda * Akdeniz hracat Birlikleri.
hracatn byk bir miktarn batda zmir ilinde yerleik tccarlar tarafndan yaplr. hracat yaplan taze kays Akdeniz blgesinde (bata Mersin ili) yetiir ve ihracat da genellikle Mersinden yaplmaktadr. Kays piyasas ile ilgili bilgiler zmir Ege hracat Birlikleri, Mersin Akdeniz hracat Birlikleri, TEAE ve Malatya ilinde bulunan retici ve sanayi rgtlerinden ulalabilir. Kiraz Piyasas Geen on yllk dnemde kiraz retimini %65den fazla artrmtr. Ayn dnemde ihracat miktar olarak drt, deer olarak da 10 kat art gstermitir (izelge 7.28). Trkiyenin kiraz ihracatnn tamamna yakn AB lkelerine yaplmaktadr. Nitekim 2004 ylnda yaplan 122.2 milyon dolarlk ihracatn yaklak %95i (116 milyon $) AB 147
lkelerine yaplmtr. Taze ihracata ilave olarak 2003 yl verilerine gre 8.3 bin ton geici olarak konserve edilmi kiraz ihracat yaplm ve 7.6 milyon $ dviz elde edilmitir. lkenin sahip olduu kiraz aac envanteri says yksek byme hzyla artmaya devam etmektedir. retimin artmasnda ihracat artnn srmesi ok nemli bir faktrdr. hracat artnn yavalamas, nmzdeki yllarda retici fiyatlarnda ok byk dme yaratabilir.
izelge 7.28. Trkiyede Kiraz retimi ve ihracat Milyon aa: milyon adet Bin ton Meyveli Meyvesiz retim hracat (Taze) 5.3 1.5 155 5.8 5.5 1.7 160 10.1 6.1 2.1 186 13.1 6.2 2.1 200 15.9 6.4 2.0 215 17.8 6.9 2.5 195 8.7 7.2 2.5 250 26.6 7.5 2.5 230 12.3 7.6 2.6 250 28.7 7.9 2.7 210 20.4 8.4 3.2 265 33.1 40.5 Milyon Dolar hracat ($) 8.4 10.6 22.7 25.5 28.3 16.5 38.4 24.6 56.1 53.1 78.4 112.2
1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004
Kaynak: DE Tarm statistikleri zeti, 1984-2003. **2000-2004 Akdeniz hracat Birlikleri EBIM kaytlar. 2003 ylnda * Akdeniz hracat Birlikleri .
Kiraz reticileri rgtszdr ve toplam arzn byk blm kk ve orta boy iletmelerin retimlerinden oluur. Piyasa gelimeleriyle ilgili bilgiler TKB-TGEM, Mersin Akdeniz hracat Birlikleri ve TEAE gibi kurululardan salanabilir. Turungiller Piyasas Trkiyede turungil meyveleri retimi geen on yllk dnemde %40dan fazla art gstermitir ve retim miktar 2.5 milyon tona ulamtr. Yeni plantasyonlardaki art dikkate alndnda retimin bymeye devam edecei grlmektedir. Son be yllk dnemde (2000-2004), Trkiye turungiller meyveleri ihracatndan ylda ortalama 245.5 milyon dolar dviz geliri salamtr. hracat 2004 ylnda 700 bin tona yaklam ve bu ihracattan 298 milyon $ dviz geliri (tarihi en yksek deer) salanmtr.
izelge 7.29. Turungiller aa envanteri ve retimi (bin aa ve bin ton)
Limon M YP 1993 4,713 493 1994 4,823 508 1995 4,926 455 1996 5,000 440 1997 5,060 535 1998 5,070 465 1999 5,180 530 2000 5,335 537 2001 5,365 533 2002 5,575 650 2003 5,750 780 Kaynak: DE Tarm statistikleri ve Q retim miktar. Yllar Portakal Mandalina Greyfurt Q M YP Q M YP Q M YP Q 440 10,532 1,319 840 7,200 888 405 386 152 48 470 10,910 1,123 920 7,540 874 430 419 180 54 418 11,065 1,220 842 7,825 793 453 510 228 65 401 11,260 940 890 7,605 810 450 580 262 75 270 11,330 960 740 7,620 895 365 670 280 55 390 11,300 920 970 7,940 910 480 780 215 100 520 11,475 915 1,100 8,100 855 500 835 105 140 460 11,680 835 1,070 8,370 847 560 873 77 130 510 11,800 790 1,250 8,580 1,040 580 890 127 135 525 11,770 740 1,250 8,700 985 590 915 103 125 550 12,200 890 1,250 9,400 1,180 550 965 55 135 zeti 1984-2003. M: meyve veren yata aa says, YP meyve vermeyen yataki aa says
Narenciye arznn byk blm kk ve orta boy iletmelerin retiminden oluur. reticiler rgtszdr. retici ve perakende fiyatlarn dzeyi yllk rn rekoltesi, nakliye cretleri, ihracat miktar ve dviz kurlar gibi deikenlerden etkilenmektedir.
148
Arz art fiyatlara ok duyarl olduu sylenebilir. retim sezonu Kasm aynda balar ve Nisan-Mays ayna kadar srer. Ancak, Mart ayndan sonra hasat edilecek retim ok azdr. retimin ok az bir ksm (%2 civarlarnda) konsantre meyve suyuna ilenmektedir.
Limon Yllar 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 Bin Ton 102.7 153.5 140.8 110.4 62.3 103.5 218.0 164.7 198.7 239.2 171.5 223.4 izelge 7.30. Trkiye narenciye ihracat Portakal Mandalina Milyon Milyon ($) Bin Ton ($) Bin Ton Milyon ($) 43.0 55.9 19.5 84.4 36.0 64.6 101.7 37.2 94.7 39.4 63.9 90.2 31.3 115.8 42.2 59.7 84.1 29.1 126.1 53.1 29.4 51.4 19.8 109.6 47.6 58.0 66.2 29.2 118.3 50.4 103.8 121.7 57.7 132.0 61.3 67.7 91.0 30.6 141.5 49.6 75.0 143.2 46.5 215.0 71.7 85.0 189.1 55.3 272.1 84.3 81.9 188.1 64.2 210.4 90.9 99.5 127.5 49.9 226.4 97.3 Greyfurt Bin Ton Milyon ($) 33.1 13.3 39.1 15.1 45.8 15.7 45.0 15.9 46.4 16.9 41.4 19.3 72.5 28.4 85.2 22.7 73.1 19.2 118.5 28.2 88.3 32.1 118.3 51.4
Kaynak: 1993-2001 yllar DE. 2002-2004 verileri Akdeniz hracat Birlikleri kaytlar ve serbest blgeye yaplan ihracat dahil.
Pastrize ve taze skma meyve suyu sanayi gelimemitir. lke turizmi ve tketici salk kaygs gibi faktrler dikkate alndnda bu alanda yaplacak yatrmn karl olaca sylenebilir. Trkiyenin narenciye ihracatnda Rusya, Ukrayna, Romanya ve Suudi Arabistan en nemli alc lkelerdir. Bu lkeler 2004 ylnda narenciye ihracat gelirinden %57 pay almlardr. Tek bana Rusya Federasyonu %25, Ukrayna ise %14 pay almtr. Ayn yl AB-25 lkelerinin pay ise 71.8 milyon $ ile %24.1 olmutur. AB lkelerinden ngiltere, Almanya, Yunanistan ve Polonya ilk drt srada yer almaktadr. AB lkelerine yaplan ihracatta portakal, mandarin, limon ve altntop deer olarak srasyla %11, %21, %24 ve %44 pay almtr5. Bu sektrle ilgili piyasa bilgileri Mersin Akdeniz hracat Birlikleri ve TEAE durum ve tahmin raporlarndan salanabilir.
Domates Piyasas
Trkiyede domates retimi 1980li yllarn ortalarndan itibaren hzl bir art gstermitir. Nitekim 1986 ve 1987 yllarnda 5 milyon ton olan retim 2003 ylnda 9.8 milyon tona ulamtr. retim artnda yksek verim salayan melez tohum kullanmdan (son yllarda al hazr fide kullanm) dolay birim alana verim art ve retim alanlarnn genilemesi (sanayi tipi tarla retimi ve mevsim d sera retimindeki art) birlikte etkili olmutur. Tahminlere gre, 2002 ylnda 16.2 bin hektar kapal alanda domates dikimi yaplm ve 1,645.8 bin ton domates retilmitir. Bu rakamlar toplam domates ekilen alann %7.7sine ve toplam domates retimin %17.4ne karlk gelir. rtalt domates retimi yaplan alann %31i cam sera ve %62.9unu plastik sera ve dier ksmn da alak ve yksek plastik tneldir (Keskin, 2004). Trkiyede retimin yaklak %15 hasat ve pazarlama aamasnda kaybolmakta ve yaklak %20lik blm sala, kurutma ve dier ekillerde ileme amal kullanlmaktadr. Trkiyede yln 12 aynda domates yetimektedir. Geleneksel olarak sadece ge sonbahar ile erken ilkbahar dneminde Akdeniz sahil eridinde plastik ve cam
5
Akdeniz hracatlar Birlii EBM kaytlarndan hesaplanmtr.
149
seralarda yaplan mevsim d retim, son yllarda lkenin bir ok blgesinde ve hatta yayla blgelerde ge ilkbahar ve erken son bahar dneminde yaplmaya balamtr. Sadece yaz aylarnda tarlada akta retim yaplmaktadr. Domates salas retim amal ve dier sanayi kullanm amal yetitirilen domatesler yaz aylarnda tarlada yetien domatestir. Bu sektrde szlemeli retim yaygn bir uygulamadr. Trkiyede kii bana taze ve ilenmi domates tketimi bir ok lkeye gre olduka yksektir.
izelge 7.31. Domates arz ve talep durumu 2000 2001 2002 208.4 202.5 210.6 42.7 41.6 44.9 8,890 8,425 9,450 1,700 1,500 1,700 1,334 1,264 1,418 5,865.5 5,865.5 5,736.6 119.9 5,856.5 5,661,3 55 5,661.3 5,470.5 190.8 5,661.5 6,332.5 74 6,332.6 6,079.1 253.5 6,332.6 2003 216.8 45.3 9,820 2,000 1,473 6,347.0 11 6,347.0 6,118.9 228.2 6,347.0 2004* 221.4 43.0 9,529 1,890 1,429 6,209.4 49 6,209.5 5,978.5 231.0 6,209.5
Ekim Alan (Bin Hektar) Verim (Ton/Hektar) retim (Milyon Ton) lenen Domates (Ton) Kayplar (%15) Net Taze retim thalat Toplam Arz Taze Tketim hracat Toplam Kullanm
Kaynak: Keskin, 2004. Domates ve Domates Salas Durum ve Tahmin 2004, TEAE, Ankara. *Tahmin.
Tketimin yksek olmasnda domatesi taze tketme (salata) alkanl, domatesli sebze yemekleri tketimi, kahvaltda tketme alkanl ve domates salal kuru gda tketimi gibi alkanlklar ok nemlidir. Trkiye taze domates ihracat 2004 ylnda 236.3 bin tona ve ihracattan salanan gelir de 110.6 milyon dolara ulamtr. Domates ayn yln toplam sebze ihracatna (218.7 milyon $) %50.3 ve toplam ya meyve-sebze ihracatna (804.2 milyon $) %13.8 orannda katk yapmtr (Akdeniz hracat Birlikleri EBIM Kaytlar, Mays 2005). Trkiye 2003 ylnda srasyla 228.2 bin ton taze domates, 149.8 bin ton domates salas, 7.7 bin ton dondurulmu domates, 29.9 bin ton soyulmu konserve domates, 7.4 bin ton domates soslar ve 10.4 bin ton kurutulmu domates ihracat yapmtr. Tm bu rnlerin taze domates edeeri 1 milyon tondan fazla miktara karlk gelir. Bu verilerden hareketle, domates retiminin %13-15lik blmnn (domates edeeri olarak) ihracata gittii sonucuna ulalr.
izelge 7.32. Domates salas arz ve talep durumu 2001/2002 2002/2003 Salaya lenen Domates (Bin Ton) 1,368.0 1,510.5 retim (Ton) 240,000 265,000 thalat (Ton) 721 242 Dnem ba stok (Ton) 3,121 5,290 hracat 113,454 143,341 Yurtii tketim 125,098 122,822 Dnem sonu stok 5,290 4,369
Kaynak: TEAE (Domates ve Domates Salas Durum ve Tahmin 2004).
2003/2004 1,824.0 320,000 55 4,369 165,314 118,300 40,810
Trkiyede domates ok kk iletmelerde retilmektedir. rt alt tarmda yaplan retim ok daha kk alanlarda (0.1-0.2 hektar) yaplmaktadr. reticiler rgtszdr. 2003 ylnda kan retici birlikleri ve organik tarm yasalar reticilerin rgtlenmesi iin nemli bir umut dourmutur. AB orijinli baz byk market zincirleri AB ve yakn blgedeki tm operasyonlar iin domates tedarikini Trkiyeden yapmak 150
iin rgtlenme almalarn srdrmektedir. Trkiye domates dahil tm ya meyve ve sebze retiminde tarladan sofraya kadar retim-datm sisteminde izlenebilirlik sistemi iin almalar srdrmektedir. Bir ok ihracat firma kendi izlenebilirlik sistemlerini kurmulardr. rn pazarlamasnda toptanc meyve ve sebze halleri yasas ok nemlidir. Bu yasaya gre sanayi kullanm hari, taze amal tm satlar (i piyasa ve ihracat) toptanc hallerine giri yapmak durumundadr. Bu sektrle ilgili piyasa bilgileri TEAE durum ve tahmin raporlarndan, Mersin Akdeniz hracat Birlikleri ve Antalya hracat Birliklerinden salanabilir.
arap Piyasas
arap imalatnda, 2001 yl verilerine gre, 10 ve daha fazla ii altran 13 adet firma vardr. Sektrdeki younlama oranlar CR4 ve CR8 srasyla %73,5 ve %91,5 olarak verilmitir (DE, 2004). Younlama oranlar 1999 ylnda srasyla 72.1 ve 93.5 olmutur. Trkiyede kii bana arap tketimi Fransa, spanya ve talya gibi Akdeniz lkelerine gre ok dktr. Tketim daha ok lkeye tatil amal gelen turistler tarafndan yaplmaktadr. Son be yllk ortalamaya gre retim miktar 25.8 milyon litre, ihracat 5.9 milyon litre, ithalat miktar ise 151 bin litre olmutur. Yaklak 20 milyon litre arap lke iinde yerleikler ve byk miktar turistler tarafndan tketilmitir. Trkiyede son ylarda 50 milyon litre civarnda rak ve 800 milyon litreden fazla bira tketilmektedir. Rakip rn fiyatlar, alkol tketim alkanl, toplumun byk orannn alkol tketimi ile ilgilenmemesi, arap fiyatlarnn greli ykseklii ve kii bana gelir gibi deikenler arap talebi zerinde etkilidir. lkeye gelen turist saysndaki art ve promosyon almalar arap talebinin gelimesinde ok nemli deikenlerdir. Trkiye, AB ile yapt Gmrk Birlii analamasna gre alkoll ikiler ithalatn serbest brakmtr ve ithalatta ABnin uygulad gmrk tarifesini (sfr) uygulamaktadr.
izelge 7.33. arap retimi (Milyon Litre) retim thalat hracat 1998 34.2 0.184 4.8 1999 26.0 0.127 4.3 2000 23.5 0.172 5.9 2001 28.3 0.148 4.8 2002 27.5 0.172 8.7 2003 23.7 0.138 6.0 1999-2003 25.8 0.151 5.9
Kaynak: DE, (imalat sanayi ve d ticaret istatistikleri).
Hayvansal rnler Piyasas

St Piyasas Trkiyede toplam st arz 2003 ylnda 10.6 milyon tona ulamtr. retim miktarnda inek stnn pay %90 civarndadr. lkedeki salan inek says son on yllk dnemde yaklak 1 milyon civarnda azalmtr. Son verilere gre salan inek says 5 milyon ba civarnda olup, inek bana yllk st retimi 1.7 ton civarndadr. Trkiyede damzlk sr yetitiricileri dernei yesi 10,463 iletme vardr. Bu iletmelerde 113,569 inek ve 213,115 dii hayvan vardr. Bu dernee ye iletmelerde inek bana yllk st retimi 4706 ile 5897 kg arasnda deimektedir. Nitekim ithal kltr rklarn st verimi 4,080 Kg, melez rklarn 2,448 Kg ve yerli rklarn 816 Kg olduu ifade edilmektedir (DPT, 2001a). lkedeki sr mevcudunun %20.5i yurt d orijinli yksek verimli kltr rklar (Siyah-Alaca, Esmer vb.), %35.1i 151
yerli rklar (Yerli Kara, Dou Anadolu Krmzs, Gney Krmzs vb.), geri kalan %44.5isi melez rklardr (DE, 2003a). nek mevcudunun genetik kalitesini iyiletirmek iin 19871996 yllar arasnda 291,387 ba gebe dve ithal edilmitir ve ithalata 335,1 milyon $ denmitir (DPT, 2001a). Eer st retimi arlkl ortalama zerinden ve/veya blgelere gre hesaplanrsa inek bana yllk st retimi ok farkllk gsterir. Genellikle ticari retim yaplan bat ve metropol kentlere yakn blgelerde hayvan bana st retimi 4-5 ton arasnda deiim gstermektedir. St retiminde ihtisaslaan iletmelerin says her yl artmaktadr. Szlemeli retim modeli ve kooperatif rgtlenmesine dayal rgtl retici saysnda da her yl art gzlenmektedir.
Yllar 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 99-2003 izelge 7.34. St arz ve talebi (milyon ton) Toplam St (1) nek St (2) 2/1 (%) nek (Bin Ba) 10.4 8.9 0.86 6,032 10.6 9.1 0.86 6,082 10.6 9.3 0.87 5,886 10.8 9.5 0.88 5,968 10.1 8.9 0.88 5,594 10.0 8.8 0.89 5,489 10.1 9.0 0.89 5,538 9.8 8.7 0.89 5,280 9.5 8.5 0.89 5,086 8.4 7.5 0.89 4,393 10.6 9.5 0.90 5,040 9.7 8.6 0.89 5,067 Verim (Kg) 1,475 1,496 1,580 1,592 1,591 1,603 1,625 1,648 1,671 1,707 1,885 1,707
Kaynak: DE, Tarm statistikleri zeti, 1984-2003.
izelge 7.35. malat sanayi st ve st rnleri retim miktar ve st edeeri(1000 oon) Yllar rnler 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002* lenmi me St 230 257 305 325 345 370 365 375 %Deer 117 186 65 62 72 14 27 Yourt 687 680 735 775 810 870 890 910 %deer 10 89 54 45 74 23 22 St edeeri 893 884 956 1,008 1,053 1,131 1,157 1,183 Beyaz Peynir 168 179 188 195 204 220 224 230 %deer 65 5 37 46 78 18 27 St Edeeri 1,092 1,164 1,222 1,268 1,326 1,430 1,456 1,495 Kaar Peyniri 41 44 47 49 51 55 53 54 %deer 73 68 42 61 78 36 19 St Edeeri 451 484 517 539 561 605 583 594 Sttozu 5 4 6 5 5 14 17 19 %deer 20 50 167 0 180 214 118 St Edeeri 60 48 72 60 60 168 204 228 Tereya 116 119 122 124 126 133 132 136 %deer 26 25 16 16 56 075 3 St Edeeri Toplam St 3,086 3,215 3,468 3,623 3,786 4,181 4,215 4,334 Edeeri Kaynak: Dakaya (2004). *Tahmin.
Son verilere gre bitkisel, canl hayvanlar ve hayvansal rnler retim deeri 61.6 milyar YTL veya re 4,122 milyar $ (1,495 YTL/$ fiyatna gre) olmutur (DE, 2003
152
Tarmsal Yap). Bu deer ierisinde canl hayvanlar %23 ve hayvansal rnler %21 paya sahiptir. Ayn yl st retim deerinin toplam tarmsal retim deerindeki pay %9.3 ve hayvansal retim deerindeki pay %20.7 olmutur. Resmi kurulularn tahminlerine gre 2001 ylnda sanayide ilenen st miktar 4,215 bin ton dur. Bu miktar ayn ylda gerekleen retimin %44.5ine karlk gelir. Bu orann dk olmasnda krsal nfusun fazlal, z tketimin ykseklii ve geleneksel ev tipi st rnleri retiminin yksek olmas gibi deikenler etkilidir. Nitekim 2003 ylnda retici eline geen st ortalama fiyat 542.5 YTL/ton (363 $/ton veya 321 /ton ) hesaplanmtr. Bu fiyata gre 10.6 milyon ton st retiminin iftlik retim deeri 5,753 milyon YTL hesaplanmtr (DE, 2003b). Ayn yl pazarlanan rnn deeri ise 3,434 milyon YTL olup, bunun toplam retim deerindeki pay %59.7 olmutur. Bu orann dk olmasnda taze st pazarlamasnda denetimdeki yetersizlikten dolay sokak stl olarak adlandrlan ilenmemi st satlar dier bir deiken olarak dikkate alnabilir. Uzun mrl karton st dnda ilenmi ime stnn yaygn bir ekilde tketiciye sunulamam olmas da ilenmemi st satlarn artrmaktadr. Trkiyede st piyasasna dorudan mdahale yoktur. Sadece snr nlemleri yoluyla i fiyatlara destek salanmaktadr. Bunun yannda stn sanayide ilenmesi iin kalite tevik pirimi ve yem bitkileri retimin iin tohum ve hasat ekipmanlar almlar iin tevikler vardr. St piyasasnda en byk sorun, retim ve talebin mevsimselliinden kaynaklanan arz dzensizliinin sebep olduu fiyat istikrarszldr. St ileme sanayinde (2001 yl verilerine gre) 10 ve daha fazla ii altran 110 iyeri vardr ve bu sektrde younlama oranlar CR4 ve CR8 srasyla %49.5 ve %66.1 olarak llmtr (DE, 2004). Daha fazla bilgi iin TEAE st sektr durum ve tahmin raporlarndan yararlanlabilir. Tavuk Eti Piyasas Trkiyede tavuk etimi hzl bir byme gstermitir. Ancak kii bana tketim gelimi lkelerin ve birok orta gelimilik dzeyindeki lkelerin (rnein Meksika ve Brezilya) gerisindedir. Tketimin dk olmasnda pili eti perakende sat fiyatlarnn yksek olmas nemli bir deikendir. Fiyatlarn yksek olmasnda yem maliyetlerinin ykseklii ve pazarlama kanallarnda marjlarn yksek olmas etkilidir. Nitekim, sektr rgt BESD-BR tarafndan hazrlanan maliyet tablosundan yaplan hesaplamaya gre karkas maliyeti ile perakende sat fiyatlar arasnda %30-31 orannda fark vardr. Bu farkn nemli bir oran datc ve perakendeci marjdr (izelge 7.37).
Yllar 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003* 99-2003 izelge 7.36. Tavuk eti arz ve talebi retim Tketim 416 415 474 461 490 485 554 544 617 606 622 610 656 646 663 661 599 585 619 611 680 675 643 635 Kii Kg/yl 7.0 7.7 7.9 8.7 9.5 9.4 9.7 9.7 8.5 8.8 9.6 9.3
*2003 yl geici tahmin.
Kaynak: BESDBR ve Ertrk ve ark., 2003.
153
Pili sektrnde, 1999 ylnda, ilk en byk drt firma %39.7, ilk en byk 8 firma %58.4 ve ilk en byk 20 firma %84 paya sahiptir (DPT, 2001b). Trkiyede 1999 ylnda etlik pili retiminin %84n gerekletiren 20 firma verileri kullanlarak yaplan hesaplamaya gre, 1999 ylnda sektrde kapasite kullanm oran %56.8 olmutur.
izelge 7.37. Trkiyede pili eti retim maliyeti ve marjlar Girdiler ve maliyet Civciv (YTL/Kg) Yem (YTL/Kg) Yetitirme (YTL/Kg) Canl (YTL/Kg) Karkas maliyet (YTL/Kg)* Perakende Fiyat** Marj (Karkas maliyeti/Perakende) 1994 4.5 17.6 4.0 26.1 35.8 53.5 66.9 1995 8.6 30.4 7.5 46.5 63.6 95.2 66.8 Yllar 1996 1997 14.4 23.8 51.2 92.8 12.0 20.0 77.6 136.6 106.3 187.1 159.1 259.4 66.8 72.1
1998 51.3 173.2 50.0 274.5 376.0 557.0 67.5
1999 76.5 283.0 100.0 459.5 629.5 942.2 66.8
Kaynak: BESD-BR, 2000. *Maliyet hesaplamasnda randman oran %73 kabul edilmitir. ** KDV (%8) dahil.
Hesaplamada kullanlan toplam retim kapasitesinin hesaplanmasnda kurulu kapasitenin (adet/saat) gnde 14 saat ve ylda 300 gn kullanlabilecei kabul edilmitir (DPT, 2001b). Son yllarda sektrde Ky-Tr ve Mudurnu gibi baz byk firmalar iflas etmitir. flas eden bu firmalarn 1999 ylnda pazar paylar srasyla %17.1 ve Mudurnu %5.9 olmutur. Buna karn baz yabanc firmalar (C.P. Uzakdou Orijinli) ve yerli byk gruplar (Sabanc Holding, perakende sektrnde Carrefour ile ortak faaliyet gsteriyor) firma (mr Pili) satn alarak piyasaya girmilerdir. Baz yllar retimdeki ar artndan dolay pili eti fiyat dmekte ve sonuta firma iflaslar olmaktadr. Sektrdeki en byk sorunlardan biri fiyatlardaki oynaklktr. Sektr ithalata kar snr nlemleri ile korunmaktadr. Krmz et sektrne salanan ithalat korumas dolayl olarak pili eti greli fiyatlarn etkilemektedir. Sektrle ilgili gncel bilgiler TEAE durum ve tahmin raporlar ve sektr rgtnden (beyaz et sanayicileri ve damzlk yetitiricileri BESDBIR) alnabilir. Yumurta Piyasas Trkiyede yumurta retimi 1998 ylnda 874 bin tona ulatktan sonra, takip eden yllarda dmeye balamtr. Son be yllk ortalama retim 754 bin ton retim ve kii bana yllk tketim 11 kg olmutur. retimdeki dme trendi tketimin doyum noktasna ulamasndan dolay talebin bymemesi ve fiyatlardaki istikrarszlkla aklanabilir. Sektrde ok byk firmalar faaliyet gstermektedir. Baz byk zincir marketlerde sadece tek bir firmann rn satlmaktadr. Son yllarda rn farkllatrmas (doal besi, selenyumlu, antibiyotiksiz, vitaminli, deiik kanatl yumurtalar vb) pazarlamada en ne kan olgudur. Yumurta piyasasnda fiyat oynakl nemli problemlerden biridir. Fiyat istikrarszlnda baz yllar talep bymesinin zerine kan arz art etkili olmaktadr. Krdan kente g, gelir art ve nfus art en nemli talep kaydrclar olarak dikkate alnabilir. Sektrle ilgili bilgiler TEAE durum ve tahmin raporlarndan ulalabilir. Sr Eti Piyasas Trkiyede sr eti arz artan talebi karlamakta yetersiz kalmaktadr. Kii bana yllk tketim gelimi lkelerin ve bir ok gelimekte olan lkelerdeki tketimin ok altndadr. Kii bana gelir art, nfus art, kentleme, tketim alkanlklarndaki deime ve lkeye gelen turist saysndaki art gibi deikenler talep bymesini 154
artracak deikenlerdir. Et talebindeki bymeyi frenleyen fiyatn enflasyon oranndan fazla artmasdr. Son 15 yllk dnemde retimde salanan artn kayna karkas verimindeki art olmutur. Karkas verimi lke ortalamas olarak 120 kg seviyelerinden 200 kg seviyelerine ykselmitir.
Yllar 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 99-2003 izelge 7.38. Yumurta arz ve talebi retim* Tketim 606 425 597 504 622 543 593 600 733 712 874 846 854 842 819 825 641 631 700 688 768 756 756 748 Kii Kg/yl 7,2 8,4 8,8 9,6 11,1 13,0 12,7 12,2 9,2 9,9 10,7 10,9
Kaynak: DE , 2003a ve Ertrk ark., 2003. (*)DE Tarm statistikleri zetinde verile yumurta says 16,5 katsaysna blnerek retim miktar tretilmitir.
Byk ve orta boy besi iletmelerinde beslenen danalarn karkas verimi lke ortalama veriminin iki kat kadardr. Bu sektrde byk lekli ihtisaslam iletmelerin says son yllarda art gstermektedir. Sektrle ilgili en nemli politika yksek oranl ithalat tarifesidir. Yaplan almalar tarife indirimlerinin kk iletmeleri olumsuz etkileyeceini ve ithalat miktarnda byk art olacan gstermektedir. Sektrle ilgili gncel bilgiler TEAE durum ve tahmin raporlar ve etst sanayicileri birliinden (SETBIR) alnabilir.
Yllar 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003* 1999-2003 izelge 7.39. Dana eti arz ve talebi retim Tketim Kii Kg/yl 588 596 9.3 583 604 9.3 621 622 9.4 625 632 9.3 610 608 8.8 628 619 8.9 636 643 9.1 624 625 9.1
Kaynak: Ertrk ve Tan, 2002. *Tahmin.
Girdi Piyasalar Gbre Piyasas Trkiye kimyasal gbre retimi 6 firma tarafndan 9 ayr fabrikada yaplmaktadr. lave olarak, demir elik fabrikalarnda yan rn olarak Amonyum slfat gbresi retilmektedir. Gbre ithalat ise 10 tanesi srekli olan 60 firma tarafndan yaplmaktadr. Bunlardan en by olan Trkiye Gbre Sanayi Anonim irketi (TGSA) devletin sahip olduu bir irkettir. TGSA, Trkiyede kurulu gbre retim kapasitesinin %40na sahiptir (DPT, 2004). Dier iki byk gbre sanayi firmas yabanc ortakldr ve yabanclar irkette %50 paya sahiptir. Hkmet 2005 ylnda TGSA zelletireceini aklamtr.
155
Trkiyede kurulu gbre sanayi firmalarnn retim kapasiteleri toplam yllk 5.4 milyon ton dur ve 2004 yl verilerine gre kapasite kulanm oran %59 olmutur (TKB, TGEM Mays 2005). Ayn yl fiziki toplam olarak 3.2 milyon ton retim, 2.7 milyon ton ithalat ve 5.2 milyon ton gbre tketilmitir. Yurtii retim ham madde bakmndan yksek derecede doal gaza ve fosfat kayas ithalatna bamldr.
izelge 7.40. Etkili madde edeeri olarak gbre arz, talep ve ticareti (milyon ton) 1999 2000 2001 2002 2003 1999-2003 retim 1,235.6 1,142.5 945.5 1,323.2 1,274.5 1,184.3 -Azot 729.9 696.9 587.7 837.9 775.3 725.5 -Fosfor 434.9 385.6 297.8 407.2 416.4 388.4 -Potas 70.9 60.0 60.0 78.0 82.8 70.3 Tketim 2204.2 2089.5 1670.6 1747.1 1970.6 1,936.4 -Azot 1,485.6 1,378.6 1,132.6 1,199.1 1,340.9 1,307.4 -Fosfor 637.9 628.8 470.3 474.4 546.2 551.5 -Potas 80.7 82.1 67.8 73.6 83.6 77.6 thalat 858.7 1045.9 775.2 679.5 859.5 843.8 -Azot 660.7 802.1 538.6 537.8 665.1 640.9 -Fosfor 186.1 231.6 227.1 127.0 172.2 188.8 -Potas 11.9 12.3 9.5 14.8 22.2 14.1 hracat 12.9 11.2 63.2 153.4 49.2 57.9 -Azot 6.2 7.0 43.3 88.1 25.4 34.0 -Fosfor 6.6 3.9 16.9 53.9 15.6 19.4 -Potas 0.1 0.3 3.0 11.4 8.2 4.6
Kaynak: TKB, Tarmsal retimi Gelitirme Genel Mdrl, 2005.
Younlama istatistiklerine gre sektrde younlama oran yksektir. Nitekim, 2001 yl verilerine gre ilk en byk drt firmann pazar pay %61.5 ve ilk en byk sekiz firmann pay ise %82.1 olmutur (DE 2004). Buna karn yurtiine satlan gbre datm dikkate alndnda younlama oran greli olarak dktr. Nitekim 19952003 dneminde ilk en byk alt (6) firmann datmdaki paylar %45 ile %62.5 arasnda deiim gstermitir. Trkiyede 2001 ylndan itibaren gbre kullanmnda (i talepte) ciddi bir dme olmutur (izelge 7.39). Tketim miktar 2002 ve 2003 yllarnda da 2000 yl ncesi seviyesine gelememitir. Bunun en nemli nedeni 2001 ylnda gbre sbvansiyonu, rn fiyat destei ve dier tarmsal desteklerin uygulamadan kaldrlmasdr. Gbre fiyat talep esneklii -0.66, tarmsal gelire (Tarmsal GSYH) bal olarak gelir esneklii 0.48 ve ekilen tarm alanna bal olarak 0.63 tahmin edilmitir (Dnya Bankas, Mart 2004).
izelge 7.41. Firmalarn gbre datmndaki paylar (%) TGSA GSA GBRETA BAGFA EGE GBRE TOROS lk En Byk 6 Tarm Kredi K. Tarm Sat K. Pankobrlik Kooperatifler eker Fabrikalar Dier Genel Toplam 1995 12 12 3 6 3 17 53 34 3 37 7 3 100.0 1996 10 11 3 3 2 16 45 38 2 5 45 6 4 100.0 1997 7 12 4 4 2 18 47 39 3 7 49 3 1 100.0 1998 12 10 6 6 3 21 58 28 3 0 31 4 7 100.0 1999 15 8 6 6 3 21 59 26 3 0 29 3 9 100.0 200 10.49 5.58 3.48 7.71 2.83 23.40 53.48 30.47 3.68 0.81 34.97 3.85 7.70 100.0 2001 11.22 7.23 5.78 8.97 3.40 20.34 56.94 17.91 6.26 9.08 33.25 0.06 9.76 100.0 2002 11.00 6.62 6.47 9.59 4.90 23.97 62.54 11.62 5.37 9.057 26.54 0.00 10.92 100.0 2003 12.20 6.90 4.20 8.40 4.20 23.80 55.50 13.50 4.60 6.60 24.70 0.00 15.60 100.0
156
Kaynak: 1995-1999 yllar Tarm Kredi Kooperatifleri , 2000-2002 yllar Trkiye Ziraat Odalar Birlii., 2003 TKB-TGEM VI. Gbre Danma Kurulu Raporu 2004.
Zirai la Piyasas
Trkiyede zirai ila sektrnde 2001 yl verilerine gre 10 ve daha fazla ii altran 15 firma olmasna karn, bunlardan ilk en byk drt firmann (CR4) satlardaki pay %83 ve ilk en byk sekiz firmann (CR8) pay ise %95.8 olarak belirlenmitir (DPT, 2004). lkede 2002 ylnda yurtiinde kullanlan ilalarn %39 insektisitler, %22.1ini fungisitler, %23.5ini herbisitler ve %15.4n de dier tarm ilalar oluturmutur (zemen, 2004).
izelge 1.42. Zirai ila retim ve talep (ton)
Ruhsatl ila (adet) Zirai ila retimi Zirai ila ithalat Zirai ila ihracat Zirai ila kullanm Aktif madde retimi
Kaynak: zmen, 2004.
1994 1,329 23,686 4,553 3,347 28,962 2,726
1995 1,231 27,633 6,268 2,960 33,924 4,060
1996 1,429 32,668 7,963 2,630 36,123 3,380
1997 1,677 30,750 7,960 1,647 33,713 3,987
1998 1,917 23,710 9,364 1,540 35,487 2,387
1999 1,994 24,343 7,886 1,675 32,230 -
2000 2,179 26,157 6,710 1,871 33,548 -
2001 2,461 23,969 6,929 3,184 29,798 1,985
2002 2,500 23,808 7,522 975 30,975 2,181
Tarm Bakanl ruhsat kaytlarna gre 2003 ylnda lke iinde retim tesisine sahip olan, retim ve ithalat yapan firma says 30dur. Yalnz bakr slfat ruhsat olan firma says 13, yalnz kkrt ruhsat olan firma says 9, hem kkrt hem de bakr slfat ruhsat olan firma says 3, yalnz demirli bileikler ruhsatna sahip firma says 10 adettir. Toplam tarm ilac ruhsatna sahip firma says 145 adettir (zmen, 2004).
Traktr Piyasas
izelge 7.41den grld gibi 1995 sonrasnda tarm kesiminin traktr talebinde nemli bir art olmutur. Talep artnda traktr fiyatlarndaki ucuzlamann etkili olduu gzkmektedir. Nitekim 1995 ylna gre 2001 ylndan itibaren mazot fiyatlarnn enflasyon artnn zerinde kalmas (%60dan fazla) bile talep artn yavalatmamtr. Birka firma pazarn byk blmn kontrol etmektedir. Enflasyonun ve buna paralel olarak faizlerin dmesi ve traktr fiyatlarnn artmas (eer tarmsal rn fiyatlar gerilemez ise), traktr talebinde byk arta sebep olabilir. Trkiyede traktr reten 5 firma vardr. Bu firmalar 1995-1999 dneminde yurtii talebin %97sini karlamtr. Bu dnemde 227,516 adet traktr retilmitir. Traktr reten iki firma (Trk Tarktr ve Uzel) pazarn %80-90n kontrol etmektedir. Bu firmalar toplam yllk kurulu retim kapasitesinin (123 bin adet) %48.8ine (60 bin adet) sahiptir. Son yllarda (1995-1999) yaplan retimin %90n bu iki firma yapmtr. Tarm aletleri retimi yapan 1023 firmadan, %76s 10 kiiden daha az kii altran kk iletmelerdir. Bu sanayi dal 1995-1999 dneminde 1,615,239 adet tarm aletleri retmitir. Ancak bu retim yurtii talebin %60n karlamaya yetmitir ve 161 milyon dolarlk net ithalat yaplmtr (DPT, 2001c). Trkiyede 1998 yl itibariyle mekanizasyon dzeyi 1.22 kW /hektar ve ortalama g 43.2 kW olarak hesaplanmtr (DPT, 2001c).
izelge 7.43. Trkiyede tarm sektrnde kullanlan traktr says Yllar 1990 1995 2000 2001 2002 Adet 692,454 776,863 941,835 948,416 970,083 Traktr ( Milyon YTL/adet) 478.4 528.0 239.4 246.4 327.5 Mazot (YTL/ton) 14.13 10.01 14.36 16.46 16.52 TFE 1994=100 10.3 188.0 2970.4 4586.3 6648.6
157
2003 2004
997,620 1,020,000
333.7 325.6
16.78 16.26
8330.4 9212.1
Kaynak: TKB, 2005.
Tohum Piyasas
Trkiyede 93 zel firma ve 31 kamu kuruluu bahe ve tarla bitkileri tohumu retim, ithalat, ve datm (veya araclk) yapmaktadr.
izelge 7.44. Trkiyede sertifikal tohum kullanm (ton) 1997 1998 1999 2000 2001 2002
Buday Arpa Msr eltik Ayiei (Melez) ekerpancar Patates Pamuk (Delinte) Sebze Yonca Korunga Fi ( Macar) Fi (Adi) im ve ayr otu Toplam (1) Genel Toplam (2)** Pay % (1/2) 168830 19820 6327 188 1689 35160 20333 2237 208 548 1132 256472 257909 99.4 166228 20579 7773 663 1987 39766 21588 1391 544 788 1255 262562 263897 99.5 145000 25000 7386 674 2063 47223 16490 1542 341 576 928 858 248081 249236 99.5 101833 19666 9464 618 2008 40149 8859 1744 556 759 620 1020 2107 189403 195296 97.0 58956 6062 7611 1087 1487 25941 10179 1679 390 843 580 1407 1770 117992 121777 96.9 80089 4127 14547 897 3065 3177 26000 9620 2137 416 885 397 406 2236 147999 150374 98.4
2003
99101 11458 10688 1359 1892 1398 28910 9580 2013 370 478 901 197 2490 170835 172400 99.1
2004
229029 18499 13160 1297 2019 1192 40406 11446 3227 473 1414 1123 834 2230 326349 327459 99.7
Kaynak: TKB, TGEM. **Genel toplam iinde izelgede olmayan dier tohumlar da dahil edilmitir.
Tohum piyasasnda zel sektrn pay artmaktadr. zellikle buday, arpa, pamuk ve yem bitkileri tohum retim ve datmnda devlet hakimiyetini srdrmektedir. Tohum ithalat ancak lke iinde tohum reten, sipari eden ve datm yapan firmalar tarafndan yaplabilir. Bu yolla yerli ve yabanc yatrmclarn lke iinde tohum retimine yatrm yapmalar amalanmtr. Sertifikal tohumluk kullanm dzeyi ok dktr. Tahminlere gre toplam tohum kullanmnn %40lara yakn miktar sertifikal tohumdur.
izelge 7.45. Trkiyenin tohum ithalat thalat Miktar (ton) thalat Deeri (1000 $) 2001 2002 2003 2004* 2001 2002 2003 2004* 3,937 784 2,607 4,616 7,024 2,442 6,267 12,255 17 177 203 103 1,303 2,190 2,919 1,519 3,126 14,147 7,570 8,580 1,263 6,826 5,555 6,971 352 403 681 1349 564 426 817 1661 1,811 2,131 2,809 2,084 2,964 3,047 4,045 3,573 171 411 222 408 30,144 36,255 44,193 44482 712 737 542 1626 4,243 3,815 6,525 7787 883 1,148 764 2034 34,387 40,070 50,718 52,269 10,324 19,091 16,212 20,047 47,910 55,292 71,249 79,238 izelge 7.46. Trkiyenin tohum ihracat thalat Miktar (ton) thalat Deeri (1000 $) 2001 2002 2003 2004* 2001 2002 2003 204* 3,368 4,694 12,555 9,135 10,612 10,856 13,097 14,762 267 1854 1,263 2,420 319 3,531 2,416 6,450 1,487 1,416 1,844 3,723 3,780 2,526 5,410 9,435 5,122 7,964 15,662 15,278 14,711 16,913 20,923 30,647
Melez Msr Melez Ayiei Patates Yem Bitkileri im Tohumlar Melez Sebze Standart Sebze Toplam Sebze Genel Toplam*
Kaynak: TKB, TGEM. *2004 yl rakamlar izin verilen belgeler zerinden yaplan hesaplamadr.
Melez Msr Pamuk Melez Ayiei Toplam (1)
158
Genel Toplam (2) Pay % (1/2)
6,727 76.1
8,112 98.2
16,095 97.3
15,469 98.8
15,830 92.9
17,320 97.7
21,451 97.5
35,147 87.2
Kaynak: TKB, TGEM. *2004 yl rakamlar izin verilen belgeler zerinden yaplan hesaplamadr.
Kaynaklar
Akta E., 2004 Destekleme ve Teknoloji Politikalarnn ukurova Blgesinde Msr Tarm zerine Etkileri, Doktora Tezi, ukurova niversitesi Fen Bilimleri Enstits, 2004, Adana. Arsoy H. ve Cennet O., 2004Tarmsal Aratrma Enstitleri Tarafndan Yeni Gelitirilen Buday eitlerinin Tarm letmelerinde Kullanm Dzeyi ve Geleneksel eitleri le Karlatrmal Ekonomik Analizi Konya li rnei, Tarmsal Ekonomi Aratrma Enstits Yayn No:130, ISBN:975-407-174-8, Mart 2004, Ankara. BESDBR, 2001 VIII. Be Yllk zel htisas Komisyonu Raporu Hazrlk almalar, Ankara. Ertrk Y. E. ve Sibel T., 2002 Et ve Et Mamlleri Durum ve Tahmin:2002, TEAE Yayn No:80, Kasm 2001, Ankara. Ertrk Y. E., Sibel T ve lkay D., 2003 Kmes Hayvanlar ve Yumurta Durum ve Tahmin:2003 TEAE Yayn No:92, Aralk 2002, Ankara. Dakaya, . A., 2004 Trkiye St ve St rnleri Piyasas ve Avrupa Birliine Uyumu, Yksek Lisans Tezi, Akdeniz niversitesi, BF, Gda Ekonomisi ve letmecilii Mastr Program, Antalya Dolekolu ziek C ve Fahriye U., 2003 Baklagiller Durum ve Tahmin, TEAE, Yaynlar, Ankara. DE, 2003a Tarm statistikleri zeti, Elektronik Kaytlar, Ankara. DE, 2003b Tarmsal Yap (retim, Fiyat ve Deer), Elektronik Kaytlar, Ankara. DE, 2003c 2002 Hane Halk Bte Anketi Sonular, 13.10.2003 Haber Blteni, Ankara. DE, 2004. Trkiye malat Sanayinde Younlama 2001, Haber Blteni 27/08/2004, (http://www.die.gov.tr/TURKISH/SONIST/IMALATYOG/). DPT, 2001a VIII. Be Yllk Kalknma Plan Hayvanclk zel htisas Komisyonu Raporu, Devlet Planlama Tekilat, Ankara (http://www.dpt.gov.tr). DPT, 2001b VIII. Be Yllk zel htisas Komisyonu Raporu, Devlet Planlama Tekilat, Ankara (http://www.dpt.gov.tr). DPT, 200c VIII. Be Yllk Kalknma Plan Tarm Alet ve Makinalar zel htisas Komisyonu Raporu, Devlet Planlama Tekilat, Ankara (http://www.dpt.gov.tr). FAPRI, 2004 Food and (http://www.iastate.edu/card/fapri). Agriculture Policy Research Institute,
FSKOBRLK, 2005 Fndk Sat Kooperatifleri Birlii (http://www.fiskobirlik.org.tr/). Uras G, 2005 Milliyet Gazetesi Nisan 2005. Keskin G. ve Celile . D., 2004 Domates ve Domates Salas Durum ve Tahmin: 2004/2005, TEAE, Yayn No:123, ISBN:975-407-163-2, Eyll 2004, Ankara. Ko A, A., V. Uzunlu, A. Bayaner, 2001 Tarmsal rn Projeksiyonlar 2000-2010, TEAE, Proje Raporu 2001-6, Yayn No:54, Ankara. Ko, A. A., R. Tunaloglu and P. Karahocagil, 2004 Olive and Olive Oil Sector in Turkey: Market Structure and the Role of Agricultural Cooperatives., 5th International Symposium on Olive Growing, 27 September - 2 October, 2004, Izmir TURKEY.
159
Ko A. A., 2005 Trkiyede Yal Tohum (Tohum, Kspe ve Ya) Sektrnn Durumu: Gmrk Tarife Oranlarnn Drlmesi ve Pirim Desteklerinin Etkileri, Bitkisel Ya Sanayicileri Dernei Yayn No:7, ISBN:975-00022-0-2, Mays 2005. Ikl E, Ko, A. A., Miran B, Akyl N, Abay C, Gler S, Gden C, 2001 Trkiyede Ttn Arznn Kontrol ve Ekonomik Etkileri, Tarmsal Ekonomik Aratrma Enstits (TEAE) Proje Raporu:2001-12, Yayn No:62, Ankara,. zmen Y., 2004 Trkiyede Tarm lalarnn Kullanm ve retimi, Ziraat Mhendisleri Odas (http://www.zmo.org.tr). zdoru T., 2004 Pamuk Durum ve Tahmin, TEAE, Yaynlar, Ankara TAPDK, 2005 Yaprak Ttn Alm Verileri 2003 ve 2004 , (http://www.tapdk.gov.tr). Tari-Pamuk Sat Kooperatifleri Birlii (PSKB) eitli Yllar, Yllk Faaliyet Raporlar, Tari Genel Mdrl, zmir. TEAE, 2001Trkiyede Baz Blgeler iin nemli rnlerde Girdi Kullanm ve retim Maliyetleri, Tarmsal Ekonomi Aratrma Enstits, Proje Raporu 2001-14, Yayn No:64, ISBN:975-407-091-1, Ankara. TEAE, 2002 Yemlik Tahllar Durum ve Tahmin Raporu, Tarmsal Ekonomi Aratrma Enstits, Ankara. TEAE, 2003 Buday Durum ve Tahmin Raporu, Tarmsal Ekonomi Aratrma Enstits, Ankara. TEAE, 2004 TAE Bak 2003, TEAE Yayn No:117, ISBN:975-407-149-7, ubat 2004, Ankara. TEKEL, 2004 Ttn Enformasyon Bltenleri, (http://www.yapraktutun.gov.tr). TSFA, 2005 Trkiye statistik (http://www.turkseker.gov.tr). zetleri eker Bilanosu , Haziran 2004,
Tunaloglu R. ve Pervin K., 2005 Zeytinya, Sofralk Zeytin ve Prina Ya: Durum ve Tahmin:2004/2005, TEAE, Yayn No:123, ISBN:975-407-163-2, Mart 2005, Ankara. Trk eker Kurumu, 2004. Basn Aklamas Blteni, 09/04/2004. Ttn Eksperleri Dernei, 2004 Haber Blteni, (http://www.tutuneksper.org.tr) WB, 2004 Turkey: A Review of the Impact of the Reform of Agricultural Sector Subsidization, The World Bank, Washington, D.C.
160
8.Tarm ve evre
Prof. Dr. Ela ATI Ege niversitesi Ziraat Fakltesi Tarm Ekonomisi Blm Giri Trkiye yzlmnn % 36.0sn ilenen tarm alanlar oluturmakta, nfusun nemli bir blm (%34.3) de geimini tarmsal faaliyetlerden salamaktadr. Bu ynyle tarm sektr tm sektrlerle etkileim ierisindedir. Tarm sektrn ilgilendiren bir politika veya uygulama evreyi etkileyecei gibi, evreye ilikin alnacak kararlar da tarm dorudan etkileyebilecektir. Bu etkileim erevesinde, tarmsal faaliyetlerden kaynaklanan evresel etkiler ve bu etkilerin giderilmesine ynelik tedbirler her lkede olduu gibi Trkiye iin de olduka nemlidir. Tm dnyada olduu gibi, tarm sektrnde kimyasal gbre ve ilalarn kullanm, sulama ve mekanizasyon uygulamalar, slah almalar gibi entansiflemeye dnk uygulamalar tarmsal retimde nemli artlara yol amtr. Ancak, bu gelime, ayn zamanda ekosistemi olumsuz etkileyerek evre kirliliine neden olan etkenlerden birini oluturmutur. Trkiyenin tarmsal retiminde, zellikle 1960lardan sonra nemli gelimeler olmutur. retim, birim alandan daha yksek verim almay hedefleyen entansif retime kaym ve youn kimyasal gbre ve ila ile teknolojik yeniliklerin kullanmna dayal bir tarmsal retim ekli ortaya kmtr. Bu gelimeler, bir yandan rn verimlerini nemli lde artrrken, dier yandan tarmsal faaliyet kaynakl baz evre sorunlarnn da ortaya kmasna neden olmutur. Bu retim srecine hkmetler de uyguladklar politikalarla katkda bulunmutur. Trkiyede, zellikle, gbrede 1970li yllarn sonunda, tarmsal ilalarda ise 1980li yllarn sonunda balayan girdi sbvansiyonlarnn herhangi bir denetime ve kritere bal olmadan verilmesi bu evresel sorunlarnn artmasna katkda bulunmutur. Ancak, bu uygulamalar 2001de son bulmutur. Son dnemde hedeflenen tarm politikalar ierisinde de evreye zel bir nem verilirken, ifti dzeyinde de srdrlebilir tarmsal uygulamalar konusunda gelimeler kaydedilmitir. Bu gelimeler erevesinde, bu blmde ncelikle, Trkiyede tarmsal faaliyetin neden olduu evresel sorunlar, tarmn su ve toprak kaynaklarna, biyolojik eitlilie ve iklim deiikliine olan etkileri eklinde ele alnmtr. Daha sonra, Trkiyedeki tarm-evre politikalar hedef ve uygulamalar ynyle incelenmi ve son olarak da tarm sektrnde evre koruyucu uygulamalardaki son gelimeler zerinde durulmutur. Trkiyede tarmn evresel etkileri Su kaynaklar zerine etkileri Trkiyenin mevcut kullanlabilir su potansiyeli 112 km3tr. Bunun 40.1 km3 (%35.8) kullanlmakta olup, kullanm alanlarn sulama, ime suyu ve sanayi oluturmaktadr. Kullanlan bu suyun 29.6 km3 yani %73.8 gibi ok nemli bir blm sulama amacyla kullanlmaktadr. Trkiyede 2005 yl itibariyle 8.5 milyon ha sulanabilir alann 4.9 milyon ha (% 57.6) sulamaya alm bulunmaktadr (DS, 2005). Trkiyede kii bana den kullanlabilir su miktar 1735 m3 civarndadr. Devlet statistik Enstits 2025 yl iin lke nfusunun yaklak 80 milyon olacan
161
ngrmtr. Bu durumda 2025 yl iin kii bana den kullanlabilir su miktarnn 1300 m3e decei sylenebilir (evre ve Orman Bakanl, 2004). Mevcut byme hz, su tketim alkanlklarnn deimesi gibi faktrlerin etkisiyle su kaynaklar zerine eitli basklar olabilecektir. Bu nedenle, Trkiyenin gelecek nesillere salkl ve yeterli su brakabilmesi iin kaynaklarn ok iyi koruyup, aklc kullanmas gerekmektedir. Su kaynaklarnn kstl oluu, sulama dnda eitli maksatlar iin kullanm ve bunlar iin talebin devaml art, suyun sulama amacyla kullanmnda tasarrufa gidilmesini zorlamaktadr. Tava veya kark sulamas gibi klasik sulama metotlarnn kullanlmas halinde, iftlik randman %60 civarnda olup, buna ebekedeki szma, buharlama ve iletme kayplar da ilave edilirse randman yaklak %50 olmaktadr. Bu durum hem kt olan su kaynaklarnn israfna neden olmakta, hem de datm ve drenaj ebekelerinin daha byk kapasiteli olarak inasna, dolaysyla maliyetin artmasna sebep olmaktadr. Su tasarrufu suyun iletimi, datm, sistemin iletilmesi ve araziye tatbiki aamalarnda olabilmektedir. Klasik sulama yntemleri yerine yamurlama ve damlama sulama metotlarnn kullanlmas halinde randman %80 ve %90a karlabilmekte, bu da %20 ile %30luk su tasarrufu salamaktadr. Trkiyede son yllarda gelitirilen sulama projelerinde basnl borulu ebeke kullanm artmakta olup, bylelikle hem su tasarrufu salanm hem de modern sulama sistemlerinin kullanm tevik edilmi olmaktadr (DS, 2005). Su kaynaklar asndan nemli evre sorunlarndan birisi yeralt ve yerst sularnn kirlenmesidir. Trkiyede su kirliliinin balca etkenleri kentleme, sanayileme ve baz tarmsal uygulamalardr. zellikle, sanayinin evre zerindeki olumsuz etkisi dier faktrlerden ok daha fazla olmakla birlikte, tarm da kirlilikte rol oynamaktadr. zellikle, entansif tarmn yaygnlamas ile kullanlan kimyasal gbre ve pestisit kalntlar yeralt ve yzey sularna kararak kirlilie neden olmaktadr. Tarmsal retimde kullanlan tarm ilalar, genellikle ok dayankl olduklarndan, ayrmalar yllarca srebilmektedir. Bunlar hem toprak, hem de dolayl olarak su kaynaklarnn nemli lde kirlenmelerine yol amaktadr. Trkiyede gerek ruhsatl pestisit says, gerekse kullanlan miktarlarn giderek artmas sorunun boyutunu artrmaktadr. Ancak, bu arta ramen, Trkiyede pestisit kullanm 0.09 t/km2 olup, bu deer AB-15 ortalamasnn (0.43 t/km2) yaklak bete birini oluturmaktadr. Yine Trkiyede, azotlu gbre kullanm da 4.6 t/km2 olup, AB-15 ortalamas (12.04 t/km2) Trkiyenin yaklak kat dzeyindedir (OECD, 2005). Kil ve kire kapsamlar yksek olan Trkiye topraklarnda, fosfatl ve kompoze gbrelerin bitkilere yararl olmas ve evresel sorunlar dourmamas iin mutlaka bitki kk derinliine, yani topran altna verilmesi gerekirken, en yaygn uygulama serpme ve kartrmadr. Bu yolla, su kaynaklarnda hzlandrlan trofikasyonun yan sra, kullanlan gbrenin yaklak yarsnn kaybolduu tahmin edilmektedir. Azotlu ve potasl gbrelerin de blnmeden verilmesi sonucu, buharlama ve szma kayplarnn yan sra, yzey sular kirlilii gndeme gelmektedir (DPT, 2001a). Trkiyede yeralt sularnn kirlenmesinde tarm, evsel ve endstriyel atklardan sonra nc srada etkili bir faktrdr. Trkiye genelinde kullanm az olmakla birlikte, kullanlan tarmsal ilalar ve gbreler yeralt sular iin de bir kirlilik kayna durumundadr.
162
Toprak kaynaklar zerine etkileri Trkiye topraklarnn % 34.1i tarmsal kullanma elverili olarak nitelendirilen I-IV. snf toraklardan olumaktadr. Trkiyede toprak kaynaklarna ilikin sorunlar arasnda yaklak 57 milyon hektarda grlen erozyon en nemli evre sorunlarndan birisini oluturmaktadr. Erozyonun oluumunda; iklim, topografik yap ve toprak zellikleri gibi doal etkiler rol oynamakta ve en nemli etmenleri oluturmaktadr. Trkiyede ykselti deniz seviyesi ile 5165 metre (Ar Da) arasnda dalm gstermektedir. Ortalama ykselti 1132 metre civarnda olup, toporafik ynden olduka dalk bir yapya sahiptir. Trkiye topraklarnn %35.7si %0-12 arasnda, geri kalan da %12den daha fazla bir eime sahiptir. Bu nedenle, az eimli arazilerde yzeysel erozyon, yama alanlarda da oyuk ve oyuntu erozyonu bulunmaktadr (DPT, 2001a). Erozyona neden olan bir dier faktr, uygun olmayan tarmsal uygulamalardr. Erozyonda etkili olan tarmdan kaynaklanan sorunlar arasnda, arazilerin doal nitelik ve yeteneklerine gre iletilmemesi, meyilli arazilerde korumasz tarm yaplmas, anz yaklmas, meralarda otlatmann kontrolsz ve kapasitenin zerinde yaplmas, tarmda sulamann zaman zaman plansz ve kontrolsz yaplmas saylabilir. Bitki rtsnn eidi, skl, nbetlemedeki yeri ve zaman erozyonda etkili olan faktrlerdir. Erozyona kar en iyi koruma ayr ve orman rtsnde olmaktadr. En az koruma apa bitkileri tarmndadr. Bu sorunlar, dier sorunlarla birlikte erozyona neden olmakta veya erozyonu iddetlendirmektedir. Bunlarn yannda sosyoekonomik etkiler de erozyonun oluumunda rol oynamaktadr. Trkiyede erozyona urayan topraklarn %99.2si su erozyonundan, %0.8i de rzgar erozyonundan etkilenmektedir. Erozyon, iddeti yrelere gre deimekle birlikte, lkenin toplam yzeyinin %75.1ini etkilemektedir. Tarma uygun alanlarn % 61.0i erozyona maruzdur. Trkiyede erozyon tehdidi altndaki topraklarn %27.3 orta, %49.6s iddetli ve %23.1i de ok iddetli erozyon tehlikesi ile kar karya bulunmaktadr (izelge 8.1). iddetli erozyonun pay, tarmsal etkinliklerin herhangi bir toprak koruma nlemi alnmakszn yrtld yrelerde greceli olarak daha yksektir.
izelge 8.1. Trkiyede erozyon alan (hektar) lemeli Tarma Uygun II-III ve IV. Snf Arazi 13 780 260 2 077 270 1 930 15 859 460 330 158 lemeli Tarma Uygun Olmayan VVI ve VII. Snf Arazi 1 812 215 26 257 668 13 219 548 41 289 431 135 755 Toplam 15 592 475 28 334 938 13 221 478 57 148 891 465 915 % 27.3 49.6 23.1 100.0 -
Erozyon Derecesi Orta iddetli ok iddetli Toplam Rzgar Erozyonu
Kaynak: DPT, 2001a. 8. BYKP Su Havzalar, Kullanm ve Ynetimi K Raporu, Yayn No: DPT:2555, K:571, Ankara.
Erozyon nedeniyle her yl ortalama 500 milyon tona yakn verimli topraklarla birlikte, yaklak 9 milyon ton bitki besin maddesi yitirilmektedir (DPT, 2001a). Bu zellii ile erozyon, ekosistemin ve sularn kirletilmesinde en byk etken olmaktadr. nk, 163
yzey aklar ile tanan bitki besin maddeleri, gbreler ve pestisitler akarsularn, gllerin, barajlarn ve denizlerin kirlenmesine neden olmaktadr. Trkiyede erozyonla mcadelede Bakanlk ve Genel Mdrlk dzeyinde birok kurum grev almakla birlikte, TEMA, EKL, Trkiye Tabiatn Koruma Dernei, Doal Hayat Koruma Dernei gibi gnll kurulular da ciddi abalar sarf etmektedir. Erozyon yannda, tarmsal faaliyetin etkiledii toprak kaynaklarna ilikin bir dier sorun da toprak kirliliidir. Tarmsal retimde kullanlan pestisitler, yamur, rzgar gibi eitli etkenlerle topraa dolayl olarak ulaabilmektedir. Zararl bceklere, nematodlara ve tohuma uygulanan pestisitler ise direkt olarak topraa karmaktadr. Bu ekilde pestisitler toprakta birikmekte ve kalc olmaktadr. Tarmsal alanlarda kullanlan gbrelerin ar miktarda ve yanl kullanm da toprak kaynaklarn etkilemekte; toprak reaksiyonu, strktr ve topraktaki canllar zerine etkide bulunmaktadr. Sulama da zaman zaman topraa ilikin evre sorunlarnn yaanmasna neden olmaktadr. Bu sorunlara yol aan etmenler; sulamann tekniine uygun yaplmamas, gereinden fazla sulama suyu uygulanmas, sulama suyunun iletimi, datm ve topraa uygulanmas srasnda su kayplarnn yksek olmasdr. Bu durumlarda, bir yandan fazla su topraktaki besin ve mikrobesin iz elementlerini ykayarak toprak verimliliini azaltrken, dier yandan fazla su miktarnn topran drenaj kapasitesinin zerine kmas durumunda toprakta taban suyu ykselmesi ve buna bal olarak tuzluluk ve sodyumluluk sorunlar ortaya kabilmektedir (DPT, 1998). Trkiyede, sulanan alanlarn %94nde halen kark, tava, salma gibi yzey sulama yntemlerinin uygulanmas bir yandan szma ve buharlama yolu ile su kayplarn artrmakta, dier yandan toprakta kalc evresel sorunlara yol aabilmektedir. Drenaj olanaklarnn yetersizlii ve yksek taban suyu gibi altyap sorunlar yannda, bilinsiz ve ar sulama toprak tuzluluuna neden olan tarmsal etkenlerden birisini oluturmaktadr. Ar sulama nedeniyle, topraklarn tuzlu ve alkali hale dnmesi, sulu tarmn uyguland blgelerde nemli bir sorundur. orak alanlar ilenen tarm alanlarnn %3.8ini oluturmakta olup, Trkiyede 1.5 milyon hektar tuzlu ve sodyumlu arazi bulunmaktadr. Trkiyede yalk sorunu da 2.8 milyon hektar alan kapsamakta olup, tarm arazileri ierisinde %9.0luk paya sahip bulunmaktadr (izelge 8.2).
izelge 8.2. Trkiyede toprak sorunlarna gre arazi dalm Genel Alan erisinde Problem Tipi oraklk Yalk Tallk Alan (Ha) 1 518 749 2 775 115 28 484 331 % 1.7 3.1 31.5 Tarm Arazileri inde Alan (Ha) 837 405 1970 538 2 989 033 % 3.8 9.0 13.6
Kaynak: DPT, 2001a. 8. BYKP Su Havzalar, Kullanm ve Ynetimi K Raporu, Yayn No: DPT:2555, K:571, Ankara.
Trkiyenin zellikle, bat ve gney blgelerinde ar sulama sonucu toprak zellikleri bozulmu, tuzlanma, zararl ve hastalk oranlar artm ve verim dmeye balamtr. ukurova, Gediz, Ske ve Amik ovalar bu durumun tipik rneklerini oluturmaktadr.
164
Toprak tuzluluu ve yalk gibi degradasyon sorunlarnn Gediz Deltasnda pamuk retimine etkisinin incelendii bir almada, arazi degradasyonunun sonucu olarak pamuk veriminin %34.4 orannda, hektara den brt marjn ise 860.2 $ azald sonucuna ulalmtr (At, 2004). Ancak, ayn yrede gerekletirilen sulama-evre ilikisinin incelendii bir baka almada, Yeni evresel Paradigma seti erevesinde iftilerin evresel tutumlar ortaya konmaya allmtr. iftilerin evreyi ortann zerinde bir dzeyde nemsedikleri belirlenmitir. iftilerin suyun bol olmasndan ok, temiz ve uzun yllar kullanlabilecekleri su kaynaklarn tercih ettikleri saptanmtr (At ve Ark., 2005). Tuzluluk ve taban suyu problemleriyle Gneydou Anadolu Projesi (GAP) kapsamnda da karlalmaktadr. Nitekim, anlurfa-Harran Ovalarnda yaplan almalar sonucunda yaklak 20.000 ha arazide potansiyel tuzlanma tehlikesi olduu belirlenmitir. Tuzluluk problemi daha ok Harran Ovasnn ukur kesimlerinde, kil formasyonlu taban arazilerin yer ald, eimin %0.05e dt ve doal drenaj imknnn olmad alanlarda grlmtr. Yine ayn yrede 50.000 ha alanda da taban suyu problemi olduu saptanmtr. Yaplan toprak ettleri sonucunda problemli alanlarda kapal drenaj yaplmasnn gereklilii ortaya kmtr. Bu konuda, Ky Hizmetleri Genel Mdrl (KHGM) tarafndan projelendirmeye esas toprak ettleri ve inaat almalar balamtr. Konu ile ilgili olarak, GAP daresi Bakanl tuzlu alanlarda yetitirilebilecek aa trlerinin (Frat Kava ve Okaliptus) adaptasyonu ve aalandrma almalarn yrtmektedir. Ayrca, sulama birliklerinde su ynetimi, su tasarrufu salayan sulama metot ve teknolojilerinin tantm, rn eitlendirmesi konularnda youn almalar yrtlmtr ve yrtlmektedir. Ett, projelendirme ve inaat devam eden kapal drenaj sistemi almalar 24 150 ha alanda yrtlmektedir (GAP daresi Bakanl, 2005).
Biyolojik eitlilik zerine etkileri

Trkiye doal yapsn koruyabilmi ender lkelerden biridir. Bitki genetik kaynaklar bakmndan dnyada ok nemli bir konumda bulunan Trkiye, jeomorfolojik, topografik ve iklimsel eitlilikleri nedeniyle olaanst habitat zenginliine sahiptir. Trkiyenin canl trlerin ve genetik zelliklerin ve ekosistemlerin eitlilii bakmndan zengin bir lke olmasnn balca iki nemli ekolojik nedeni bulunmaktadr. lki, Anadolunun corafi konumu bakmndan kta arasnda bir kpr durumunda olmas nedeniyle canllarn g yollar zerinde bulunmasdr. kincisi ise, ok ksa mesafeler iinde, ekstrem derecede farkl yeryz ekillerine, buna bal olarak da ok deiik lokal iklimlere sahip bulunmasdr. Tm bunlardan dolay, Trkiyede ktalarla boy lebilecek biyolojik zenginlikler olumutur. rnein, Avrupa Ktasnda btn bitki trlerinin toplam 12000 olduu halde, yalnz Trkiyede bu sayya yakn bitki tr zenginlii bulunmaktadr. Ayrca Trkiyedeki ormanlar, stepler, meralar ve ayrlar gibi ekosistemler de kendi aralarnda gerek yap ve gerekse ilev bakmndan eitlilik arz etmektedir. Trkiye tm Avrupada bulunan bitki trlerinin %75ine sahiptir. Trkiye floras, kltr yaplm nemli tarmsal bitki trlerinin yabani akrabalarn ve bu trlerle ilgili genetik eitlilii kapsar. Buday, nohut, mercimek, elma, armut, kays, kestane ve Antep fst bu trler arasnda bulunmaktadr (DPT, 2001b). Hayvanlar dnyasndaki tr eitlilii bakmndan da durum ayn olup 80 binin zerinde hayvan tr olduu bildirilmektedir. Trkiyenin biyolojik zenginlikler bakmndan baka bir ilgin yn de, ender trlerin (kelaynaklar, deniz kaplumbaalar, Akdeniz foku, vb.) barna olmasdr (epel, 2003).
165
Trkiye snrlar iinde bulunan bitki trlerinin %33 endemik nitelie sahip olup, endemizm oran en yksek familya, toplam olarak 431 tre sahip olan ve bunun da %40 endemik olan Bileikgiller (Compositae) familyasdr. 400 tr ieren Baklagillerin (Leguminosae) %41i , 306 tr ieren Labiate familyasnn ise %57si endemiktir. Bu derece yksek endemizm dzeyi, Trkiyeye bu trlerin korunmas ve tehlike altna girmemesi iin byk bir sorumluluk yklemektedir (DPT; 2001b). Trkiyede her biri kendi endemik trlerine ve kendi doal ekosistemlerine sahip olan birka farkl biyo-corafik blge bulunmaktadr. Bunlar, yal kolik ormanlar ieren Dou Karadeniz da ormanlar; Orta Anadolunun step tipi otlaklar ve dnyann mevcut en geni Selvi (Cupressus sempervirens) ve Sedir (Cedrus libani) ormanlarn ieren Akdeniz Blgesinden olumaktadr (DPT, 2001b). Ayrca, Trkiyedeki sulak alanlar da birok ku tr iin hayati nem tamaktadr. Trkiyede tm dnyada kabul grm bilimsel kriterlere gre belirlenen 184 nemli ku alan bulunmaktadr. Bu alanlarn yzlm Trkiyenin %14n kaplamaktadr. Bu alanlarn %48i orman, %31i bozkr, %8i de sulak alanlardan olumaktadr (Kl ve Eken, 2004). Sulak alanlar ok sayda su kuuna ve dier sucul canl trne barnma imkan salamaktadr. Trkiye, Avrupa ve Orta Dounun en zengin sulak alanlarna sahip lkelerden birisidir. Trkiyede 250 civarnda sulak alan bulunmaktadr. Uluslararas ltlere gre, bu sulak alanlarn 81inin uluslararas neme sahip olduu saptanmtr. Bunlarn 18i, bir defada 25000in zerinde su kuunu barndran A snf niteliinde sulak alanlardr (Erdem, 1995). Trkiyede zellikle 1950li yllardan sonra stma hastaln nleme ve tarm arazisi kazanma amacyla yrtlen politikalar nedeniyle nemli miktarda sulak alan kayb olmutur. Sulak alanlar koruma almalarna 1960larda balayan Trkiye, bu alanda eitli uluslararas szlemelere de imza atmtr. Sulak alanlar tehdit eden faktrlerden birisi de baraj yapmdr. Ancak, bir yandan biyolojik eitlilii olumsuz etkiledii dnlen baz barajlarn gl alanlar ve yakn evresinin zaman ierisinde sulak alan zellii kazand dikkati ekmektedir. Orta Anadoluda Hirfanl baraj gl, Dou Anadoluda Karakaya ve Keban baraj glleri, Karadeniz Blgesinde Yedikr ile Gneydouda Devegeidi baraj gl Trkiyenin nemli ku alanlarnn rneklerini oluturmaktadr. Trkiyede biyolojik eitlilii tehdit eden eitli faktrlerden birisinin de tarm olduu sylenebilir. Tarm alanlarnn uygun olmayan kullanm, kimyasal ila ve gbre kullanm gibi etkenler biyolojik eitlilii olumsuz etkilemektedir. Tarm sektrnde, anz ve ot yaklmas da, zellikle, omurgasz hayvanlarn yok olmasna neden olmaktadr. Tarm alanlarnn sulanmas amacyla, suyu ekilen baz sulak alanlarda da biyolojik etkinlik ve aktiviteler azalmaktadr. Trkiye tarmnda, zellikle, giderek artan kimyasal gbre ve pestisit kullanm biyoeitlilii etkilemitir. Gemite, detayl bir alma yaplmadndan bugn hangi trlerin kaybolduu bilimsel olarak ifade edilememektedir. Pestisitlerin topraa ve szlerek suya karmas bu ortamlardaki eitlilii etkilemektedir. Tarmsal retimin artrlmas iin kullanlan nitratl ve fosfatl gbrelerin ve bazen bitkisel kkenli atklarn son alc ortam olan durgun sularda ar primer retime neden olmas (plankton ve yosunlamann artmas), bu ortamlarn trofikasyonuna, bu da eit azalmasna neden olmaktadr. Akdeniz, Ege ve Marmara Blgelerinde grlen bu
166
tahribat sonucu 10-15 sene nce saysal olarak belirlenen hayvansal canllarn bir ounun bugn ancak, 1/10u bulunabilmektedir (TV, 2003). Trkiyede biyolojik eitlilii Ex-situ (ortam dnda) koruma konusundaki almalar 1930larda balamtr. 1960 ylna dek, ou tahl ve baklagil trlerine ait olmak zere 50000 kadar tohum rnei Yeilky Tarmsal Aratrma Enstitsnde toplanm ve bu tarihte tohum rneklerinin ou Ege Blgesi Tarmsal Aratrma Enstitsne nakledilmitir. Bu kurulu, tohumlarn, baklagillerin, yem bitkilerinin, sebzelerin, meyvelerin, ss bitkilerinin, tbbi ve kokulu bitkilerin snflandrma, dkmantasyon ve korunmasyla ilgili almalarn halen srdrmektedir. n-situ (yaama ortamnda) korumaya ynelik almalar 1950li yllarda balamtr. Orman bakanlnn yerinde koruma ile ilgili eylemleri Milli parklar, Tabiat Parklar, Tabiat Koruma Alanlar, Doal Alanlar, Yaban Hayat Koruma Sahalar ve Orman i Dinlenme Alanlardr (DPT, 2001b). Trkiyede 2003 yl sonu itibariyle, 33 adet Milli Park, 35 adet Tabiat Koruma Alan, 102 adet Tabiat Ant ve 16 adet Tabiat Park bulunmaktadr. Ayrca, Trkiye genelinde 2004 yl itibariyle, 14 adet zel evre Koruma Alan belirlenmitir. Bu blgeler, sahip olduklar doal, kltrel ve tarihi deerlerin, evre kirlenmesine ve bozulmasna kar korunmas, doal ve tarihi deerlerin gelecek nesillere aktarlmasnn gvence altna alnmas amacyla seilmilerdir (evre ve Orman Bakanl, 2004). Trkiyede sadece kamu kurulular deil, ayn zamanda eitli gnll kurulular da, uzun sredir, biyolojik eitliliin korunmasna ynelik programlar yrtmektedirler. Trkiye, Birlemi Milletler Biyolojik eitlilik Szlemesini 1992de imzalam ve 1996da onaylamtr. Bu szlemenin onaylanmas da, Trkiyede biyolojik eitliliin neminin anlalmas ve bu konuyla ilgili sorunlara eilme konularnda yeni bir balang noktas oluturmutur.
klim deiimi zerine etkileri

Fosil yakt yaklmas, sanayi sreleri, arazi kullanm deiiklikleri, tarmsal faaliyet ve ormanszlama gibi insanlar tarafndan gerekletirilen eitli etkinlikler sonucunda, atmosferdeki birikimleri sanayi devriminden beri nemli dzeyde artan ana sera gazlar doal sera etkisini kuvvetlendirmeye balamtr. Yerkrenin nm dengesini bozan bu zorlamann iklim zerindeki en nemli ve en belirgin etkisi, yerkre scakln artrma eilimi gstermesidir (DPT, 2000). Kyoto Protokolnde insan aktiviteleri sonucu ortaya kan emisyonlar iinde yer alan alt sera gazndan karbondioksit (CO2), metan(CH4) ve diazotmonoksit (N2O) in kresel snma iindeki paylar %74 olarak belirtilmektedir. Bu sera gazlar tarmsal faaliyetler sonucunda da arlkl olarak olumaktadr. Bu gazlarn tarm sektrnde toplam emisyonlarnn nlenmesi ve/veya olanaklar lsnde en dk dzeyde salm iin gerekli nlemlerin alnmas ve iklim deiiklii ereve szlemesi mevzuatna uyulmas n kouldur (Cangir ve dierleri, 2005). Kresel snmaya yol aan sera gazlar, tarm sektrnde, anz yakma, eltik retimi, hayvanclk ve gbreleme faaliyetlerinden kaynaklanmaktadr. Trkiyede sera gaz reten tarmsal etkinlikler; hayvanclk, azotlu gbre kullanm, anzlarn yaklmas ve eltik retiminden olumaktadr. Hayvanclkta sera gaz salmlar iki ekilde olumaktadr. lki ve en nemlisi, hayvanlarn tkettii besinlerin sindirimi srasnda ortaya kan metan (CH4) salmdr. kincisi, hayvansal gbrelerin zellikle oksijensiz ortamlarda depolanmalar sonucunda bozumayla ortaya kmaktadr. Diazotmonoksit (N2O) salmlarnn tarmsal kaynaklar topraa azot verilmesi ve ar otlatma gibi uygulamalardr. Topraa ya da suya uygulanan yapay ya da hayvansal 167
gbreler, amonyak ve azot oksitlere indirgenmekte ve bu kimyasallar daha sonra N2Oya dnmektedir. Srekli sulama yntemi ile eltik retimi yaplan alanlarda metan gaz salm olmaktadr. Ancak, bu alanlar Trkiye toplam eltik retim alannn %20sini oluturduundan bu ekilde oluan metan gaz salm fazla olmamaktadr. Trkiyede tahl hasadndan sonra anzlar yaklmaktadr. Anz yaklmas, hem metan (CH4), hem de diazotmonoksit (N2O) salmlarna yol amaktadr. Trkiyede anz yakma konusunda, deiik boyutlu yasal mevzuatn varlna ramen, anz yakm devam etmektedir. Trkiyede tarm kaynakl sera gaz salmlar izelge 8.3 ve 8.4de verilmitir. Trkiyede 1970-1998 dneminde metan salmlarnn, genelde %95ini mide fermantasyonu, %3.5ini eltik retimi ve %1.5ini de anz yaklmas oluturmaktadr (DPT, 2000). Trkiyede 1980 ylndan sonra tarmdan kaynaklanan metan (CH4) salmlarnda ciddi bir azalma eilimi grlmektedir.
izelge 8.3. Tarmdan kaynaklanan metan (CH4) salmlar (Gg) Etkinlik 1970 1975 1980 1985 1990 1995 eltik retimi 35.30 30.07 27.07 31.43 22.90 25.77 Hayvanclk 943.87 997.81 1125.81 883.02 812.05 784.30 - Mide Fermantasyonu 943.84 997.78 1125.76 882.99 812.01 784.24 - Gbre Ynetimi 0.03 0.03 0.05 0.03 0.05 0.06 Anz Yaklmas 11.22 15.93 17.62 18.84 21.65 20.15 Toplam 990.39 1043.81 1170.51 933.28 856.60 830.22
Kaynak: DPT, 2000. 8. BYKP klim Deiiklii K Raporu, Yayn No: DPT:2532, K:548, Ankara.
1998 31.02 716.71 716.67 0.04 23.86 771.58
izelge 8.4. Tarmda anz yaklmasndan kaynaklanan diazotmonoksit (N2O) salmlar(Gg) Yl 1970 1975 1980 1985 1990 1995 1998 N2O Salmlar 0.226 0.320 0.354 0.381 0.437 0.407 0.484
Kaynak: DPT, 2000. 8. BYKP klim Deiiklii K Raporu, Yayn No: DPT:2532, K:548, Ankara.
Trkiyede, 1990da metan (CH4) emisyonunun %78.9u hayvanclktan (mide fermantasyonu ve gbre ynetimi), %2.2si eltik retiminden, %2.1i de anz yaklmasndan kaynaklanmakta olup, tarmsal faaliyetin toplam salmdaki pay %83.2 olmutur. 1997 ylnda ise, metan (CH4) emisyonunun %60.3 hayvanclktan (mide fermantasyonu ve gbre ynetimi), %2.3 eltik retiminden ve %1.7si de anz yaklmasndan kaynaklanmakta olup, tarmsal faaliyetin toplam salmdaki pay %64.3e dmtr. Toplam emisyon olarak ele alndnda, 1990 ylnda, Trkiyede sera gaz emisyonlarnn %9.03 tarmsal faaliyetlerden kaynaklanrken, 1997de bu oran %6.10a dmtr (DE, 1999). klim Deiiklii ereve Szlemesi, insan kaynakl sera gaz salmlarnn kresel dzeyde azaltlmasn salayabilecek en nemli hkmetler aras aba olarak grlmektedir. Haziran 1992de Rio Zirvesinde imzaya alan klim Deiiklii ereve Szlemesine Trkiye 2003de 188. lke olarak taraf olmutur. Szlemenin temel amac; atmosferdeki sera gaz konsantrasyonunu iklim sistemini daha fazla etkilemeyecei seviyede tutmaktr. Tarmsal faaliyetler, eitli etkenlerle yol at tm bu evresel sorunlardan ayn zamanda etkilenen sektr durumundadr. Su ve toprak kaynaklar, biyolojik eitlilik ve iklim deiiklii konusunda ortaya kan olumsuz gelimeler tarm sektrn de olumsuz ynde etkilemektedir. O nedenle, bu konuda etkin politikalarn seilmesi ve uygulanmas nem tamaktadr.
168
Trkiyede tarm-evre politikalar
Genel durum ve politikalar

Trkiyede evre konusuna ilgi ve bu ilginin ulusal politikalarn oluturulmas ynnde belirginlemesinde, bir yandan ortaya kan evre sorunlar rol oynarken, dier yandan 1972 ylnda dzenlenen BM evre Konferans etkili olmutur. Trkiyede evre koruma konusu ilk kez 1982 Anayasasnda yerini almtr. Bu durumda, uluslararas dzeyde 1970 ve 1980li yllarda evre ile ilgili ortaya kan gelimeler de etkili olmutur. Anayasann 56. maddesi herkesin salkl ve dengeli bir evrede yaama hakkna sahip olduundan sz etmekte ve evreyi gelitirmek, evre saln korumak ve evre kirlenmesini nlemek devletin ve vatandalarn devi olarak tanmlanmaktadr. Ayrca, Anayasann 43, 44, 45, 57, 63, 168 ve 169. maddeleri de evre ile ilgili hkmleri iermektedir. zellikle Anayasann toprak mlkiyeti ile ilgili 44. maddesi; tarm, hayvanclk ve bu retim dallarnda alanlarn korunmasn ieren 45. maddesi tarm topraklarnn kullanlmas ve korunmas ile ilgili hkmleri iermektedir. Trkiyede dier alanlarda olduu gibi, tarm-evre politikasna yn veren nemli kaynak, DPT tarafndan be ylda bir hazrlanmakta olan be yllk kalknma planlardr. Trkiye evre politikasna ilikin gelimeler 1970li yllarn ortalarnda III. Be Yllk Kalknma Plan (BYKP) ile balam, 1980 lerden sonra hzlanmtr. lk iki plan dneminde evre ile ilgili herhangi bir hkm bulunmamaktadr. evre konusunda politikalarn gelitirilmesi, 1972 ylnda dzenlenen BM evre Konferans sonras ortaya kmtr. Bu konferans sonrasnda, ilk kez III. BYKPda (19741978), evre konusu ele alnmtr. IV. BYKPda (19791983) ise evrenin; sanayileme, tarmda modernleme ve kentleme srecinde nemli bir etkisi olduunu ve evre sorunlarnn henz ortaya kmadan nlenmesine ncelik verilmesi gerektii belirtilmitir (DPT, eitli Yllar). V. BYKPda (19851989) Trkiyenin ehirleme, erozyon ve tabii afetlerin sonucu olan evre kirlenmeleri ile hzl sanayilemenin ve tarmda modernlemenin getirdii evre sorunlar ile kar karya olduu ifade edilmektedir. Bylece ilk kez bu planda tarmn evresel etkilerinden sz edilmektedir. Ayrca, planda, evre konusunda sadece mevcut kirliliin ortadan kaldrlmas deil, kaynaklarn gelecek nesillerin de yararlanabilecei en iyi ekilde kullanlmas, muhafazas ve gelitirilmesi temel yaklam olarak benimsenmitir. VI. BYKP da (19901994), btn ekonomik politikalarda evre boyutunun dikkate alnmas esas benimsenmitir. Ancak, bu plan dneminde bu alanda yetersiz kalnmtr. Srdrlebilir kalknma yaklamnn esas alnd VII. BYKP da (1996-2000), her ne kadar bir nceki plana ilave olarak, evre politikalarnn ekonomik ve sosyal politikalara entegrasyonunda ekonomik aralardan yararlanlaca belirtilmi olsa da, tarm-evre balantsnn dikkate alnmad grlmektedir. Ancak, evre kirlilii ve sorunlarna verilen nemi gsteren Ulusal evre Stratejisi ve Eylem Plan (UEP) bu plan dneminde hazrlanmtr. UEP, evre asndan ncelik tayan giriimleri belirlemekte, insan ve evre sal asndan tehdit oluturan kirlilik kaynaklarn tanmlamaktadr. 1995de almalar balayan UEP 1998 ylnda tamamlanmtr. UEP le birlikte, Trkiyenin biyolojik kaynaklarnn korunmasn ve srdrlebilir kullanmn hedefleyen Trkiye Ulusal Biyolojik eitlilik Stratejisi Eylem Plan da 2001de tamamlanmtr.
169
Tarmn evre zerinde etkili olduu ifadesinin yer ald VIII. BYKP da (2001-2005) tarm-evre politikalar ilk kez bu kadar ayrntl olarak ele alnmtr. Planda, tarma ilikin ama, ilke ve politikalarda, doal kaynaklarn srdrlebilir biimde kullanlmas, gen kaynaklarnn korunmas ve saklanmas sisteminin kurulmasnn salanmas zerinde durulmaktadr. Tarmsal politikalar dorultusunda dengeli ve evreyle uyumlu tarmsal kalknmann salanmas ynnde davranlaca da belirtilmektedir. VIII. planda, tarmsal retimin evre zerindeki olumsuz etkilerini azaltmann esas alnaca ifadesi yer almaktadr. Bu kapsamda alnacak nlemlere ilaveten, gbre, ila ve sulama girdilerinde doal kaynaklar ve evre ile uyumlu kullanmlarn yaygnlatrlmas salanacak, girdi desteklerinden gbre ve ila destei azaltlarak zaman ierisinde kaldrlacak, ekolojik rnlerin retimi zendirilecek ifadesi yer almaktadr. Entegre zararl ynetimi ve biyolojik mcadele bata olmak zere alternatif mcadele yntemlerine ncelik verilecei, bu erevede zirai mcadelede uluslararas taahhtler, gda gvenlii, ekolojik denge ile evre boyutunun gz nnde bulundurulaca ifade edilmektedir. Tarmsal rnlerin ekolojik yntemlerle retilmesine ilikin kanun almalarna balanaca, transgenik bitkilere ilikin ynetmelik hazrlanaca belirtilmektedir. Trkiyede, ilk kez bir kalknma plannda, tarmn evresel boyutu bu kadar ayrntl olarak ele alnm ve tarmdan kaynaklanacak evre sorunlarna ynelik olarak, girdi sbvansiyonlarnn azaltlmas, ekolojik retimin zendirilmesi, biyolojik mcadele yntemlerine ncelik verilecei gibi somut neriler getirilmitir.
Yasal ve kurumsal ileyi

Trkiye evre mevzuat, dolaysyla tarm-evre politikasnn hukuki yn evre Kanunu ve bu kanun erevesinde hazrlanan tzk, ynetmelik ve teblilerden olumaktadr. Ayrca, bu amala hazrlanm ve yrrle girmi uluslararas anlamalar da politikalara hukuki zemin hazrlamaktadr. Trkiyede, 1983 ylnda karlan 2872 sayl evre Kanunu evre mevzuatnn erevesini oluturmaktadr. evre Kanunu, evre korunmas konusunda kirletme yasa, evresel Etki Deerlendirme (ED), Denetim, Kirletenin Sorumluluu, dari Makamlara Bavurma, Cezalar ve evre Kirliliini nleme Fonu gibi aralar getirmitir. Trkiyede tarm-evre politikalarnn uygulanmasnda yararlanlan aralardan birisi ED dir. 2872 sayl evre Kanununun 10. maddesi ile yasal statye oturtulan ED, 1993 tarihinde ED ynetmelii olarak uygulamaya geilmitir. Ynetmelik eitli tarihlerde deiiklie uram, zellikle AB uyum almalar erevesinde 2003 tarihinde son eklini almtr. Bu ynetmelie dayanlarak 2004 ylnda ED Raporu hazrlayacak kurum ve kurulularda Yeterlik Belgesi art getirilmitir. ED ynetmelii, nemli etkileri muhtemel olan kamu ve zel sektre ait projelere uygulanmaktadr. Trkiyede uygulanan ED prosedr yasal mevzuat ve kullanlan aralar ynnden yurt d mevzuat ile benzerlik gstermesine ramen, uygulamada farkllklar gze arpmaktadr. evre Kanunu dnda tarm-evre politikalarn ynlendiren pek ok hukuki dzenleme de bulunmaktadr. Bunlar arasnda; Zirai Mcadele ve Zirai Karantina
170
Kanunu, Umumi Hfzshha Kanunu, Yeralt Sular Hakknda Kanun, Milli Parklar Kanunu gibi ok sayda kanun saylabilmektedir. Trkiyede son yllarda, tarm kaynakl evresel etkilerin azaltlmasna dnk eitli yasal dzenlemeler yaplmtr. Bunlarn bazlar unlardr: -Mera Kanunu (25.02.1998 tarih ve 23272 sayl Resmi Gazete), -Toprak Kirlilii Kontrol Ynetmelii(10.12.2001 tarih ve 24609 sayl Resmi Gazete), -Hayvan Gen Kaynaklarnn Korunmas Hakknda Ynetmelik (21.06.2003 tarih ve 25145 sayl Resmi Gazete) -Tarmsal Kaynakl Nitrat Kirliliine Kar Sularn Korunmas Ynetmelii (18.02.2004 tarih ve 25377 sayl Resmi Gazete), - Su Kirlilii Kontrol Ynetmelii(31.12.2004 tarih ve 25687 sayl Resmi Gazete). -Tarm Arazilerinin Korunmas ve Kullanlmasna Dair Ynetmelik (25.03.2005 tarih ve 25766 sayl Resmi Gazete). Tm evre sorunlarnda olduu gibi, tarmsal kaynakl evre sorunlar da ulusal olduu kadar uluslararas bir nitelik tamaktadr. Dolaysyla, bu alanda uygulanacak politikalarn da bu zellikte olmas gerekmektedir. Bu nedenle, Trkiyenin tarmevre sorunlarnn zmne ynelik olarak lke ii nlemler yannda, uluslararas gelimelerle balantl uygulamalara gitmesi gerekmektedir. Trkiye, tarm ve evre konusunda pek ok uluslararas anlamaya da taraf olmutur. Trkiyenin taraf olduu baz uluslararas szlemeler arasnda: -klim Deiiklii ereve Szlemesi -Rio 1992 (2003) -Avrupa Peyzaj Szlemesi (2000) -llemeyle Mcadele in Birlemi Milletler Szlemesi (1998), -Biyolojik eitlilik Szlemesi -Rio 1992 (1996), -zellikle Su Kular Yaama Ortam Olarak Uluslararas neme Sahip Sulak Alanlar Hakknda Szleme Ramsar Szlemesi (1994), -Soyu Tehlikede Olan Yabani Bitki ve Hayvan Trlerinin Uluslararas Ticaretini Denetleme Szlemesi (CITES, 1994), -Ozon Tabakasnn Korunmasna Dair Viyana Szlemesi 1985 (1990) -Akdenizde zel evre Koruma Alanlarna likin Protokol (Barselona, 1988) -Avrupa Yaban Hayat ve Doal Yaam Alanlarnn Korunmas- Bern Szlemesi (1984) -Dnya Kltrel ve Doal Mirasnn Korunmasna Dair Szleme1982 (1983) - Kularn Korumasna likin Paris Szlemesi (1966) bulunmaktadr. Ancak, Trkiyede bu ok tarafl szlemelerin uygulanabilmesi iin gerekli kanun ve dzenlemelerin yaplmam olmas, uygulamann istenilen dzeyde olmasn engellemektedir. Trkiyede evre ile ilgili kurumsal yap oluturma abalar 1970li yllarda balam ve 1978de babakanla bal evre Mstearl, 1991 ylnda da 443 Sayl KHK ile evre Bakanl kurulmutur. 2003 ylnda evre Bakanl ve Orman Bakanl 171
birletirilerek evre Orman Bakanl ad altnda yeni oluum ortaya kmtr. evre ile ilgili kurumsal yap oluturma almalarndaki karmaa, kurulan evre rgtlerinin kurumsallamasn olumsuz etkilemektedir. Tarm-evre konusunda sorunlarn zm ve ynetiminde evre Orman Bakanl yannda Tarm ve Kyileri Bakanl gibi birok bakanln da yetki ve sorumluluklar bulunmaktadr. Kamu kurulularnn 2002 yl toplam evresel yatrm harcamas 401 milyon YTL olarak gereklemitir. evresel yatrm harcamalarnn GSMH iindeki pay 1.45dir. 2002 yl evre harcamalarndan tarmla balantl koruma yatrmlar olan toprak ve yeralt suyunu koruma ile biyolojik eitliliin ve peyzajn korunmas faaliyetlerine ayrlan pay toplam harcamalarn % 0.31i kadardr (izelge 8.5). izelgeden 2000 ve 2001 yllarnda da bu payn yksek olmad izlenebilmektedir.
izelge 8.5. Kamu kurulularnn evresel yatrm harcamalar (YTL) 2000 2001 2002 D ortam havasn ve iklimi koruma 3.402.528 165.941 124.601 me ve kullanma suyu 160.989.670 198.235.584 195.682.552 Atk su ynetimi 143.470.479 7.211.726 171.367.542 Atk ynetimi 2.104 399.972 113.228 Toprak ve yeralt suyunu koruma 539.101 92.308 849.178 Biyolojik eitliliin ve peyzajn korunmas 150 206.547 389.082 Dier evre koruma faaliyetleri 46.492.250 19.452.273 32.085.237 Toplam harcamalar 354.896.282 225.539.383 400.611.420
Kaynak:-DE, 2004. evresel stihdam ve Harcamalar Envanteri, DE Haber Blteni say:25, 26.10.2004, Ankara. -DE, 2004. evre statistikleri, evresel stihdam ve Harcamalar Envanteri Kamu Kurulular Anket Sonular 2000-2001, Ankara.
Trkiyede, evrenin korunmas konusunda faaliyet gsteren kurulularn yasal yetkileri aka tanmlanmadndan grev akmalar yaanmaktadr. Yasalar ve uygulayc kurulular arasndaki bu tr akmalar ve karmaalar yasalarn uygulanmasn gletirmektedir. evre koruyucu uygulamalardaki gelimeler
Organik tarm yasas ve uygulamalar

Trkiye'de organik tarm uygulamalar, ilk kez Ege Blgesinde 1984-1985 yllarnda ekirdeksiz kuru zm ve kuru incirle balamtr. Trkiyede organik olarak yetitirilen rnler, pazarlayc firmalar ile reticiler arasnda yaplan szlemeli retim erevesinde retilmekte ve pazarlanmaktadr. Yurtdndan gelen talep dorultusunda, son yllarda organik olarak retilen rn yelpazesinde hzl bir art grlmektedir. 1990 ylnda organik olarak yetitirilen bitkisel rn says 8 iken, 2003 ylnda 174e ykselmitir. Organik tarm yapan retici says 1990 ylnda 313 iken, 2003 ylnda yaklak 42 kat artarak 13044 'e ulamtr. Trkiyede organik tarm yaplan retim alan ise, 1990 ylnda 1037 hektar iken, 2003 ylnda yaklak 100 kat artarak yaklak 103190 hektara ykselmitir (izelge 8.6). Trkiyede son yllarda organik hayvanclk da balam olup, snrl miktarlarda retim gerekletirilmektedir. Trkiyedeki toplam tarm iletmeleri iinde organik tarm yapan iletmelerin pay % 0.32dir. Toplam ilenen tarm alannn ise % 1.29unda organik tarm yaplmaktadr. Trkiyede organik tarmla ilgili kontrol ve sertifikasyon faaliyetinde bulunmak isteyen firmalar, Tarm ve Kyileri Bakanlna bal Organik Tarm Komitesine bavurmaktadr. ve d piyasalarda rnlerin organik olarak satlabilmesi iin kontrol ve sertifikasyon kuruluu tarafndan belgelendirilmesi gerekmektedir. Trkiyede organik tarm rnleri ileyen ve bu rnleri pazarlayan firmalar 172
sertifikalayan 7 adet kontrol ve sertifikasyon kuruluu bulunmakta ve bu kurulularn 6 adedi (Imo, EcoCert-Sa, Etko, Skal, Bcs, Icea) zmirde faaliyet gstermektedir.
izelge 8.6. Trkiyede organik tarm yapan retici says ve retim alan Organik retim yaplan Yllar Organik retici says alan (ha) 1990 313 1037 1992 1780 6077 1994 1600 5196 1996 4035 15250 1997 7417 17467 1998 8199 24042 1999 12275 46508 2000 18375 57002 2002 12428 89827 2003 13044 103190
Kaynak:-U. Aksoy, Organic Agriculture in Turkey, Biomed, Year 2, Issue 1, 1999. -TKB, Ekolojik Tarm Komitesi Kaytlar, 1997-2000, Ankara. -TKB, 2005. Organik Tarm, htpp:// www.tarim.gov.tr
Trkiyede organik rnlerin ihracatn yapan 76 firma bulunmaktadr. Ege hracat Birlikleri kaytlarna gre, organik rn ihracatndan elde edilen gelir 1999 ylnda yaklak 20.3 milyon dolar iken, 2004 ylnda % 62.96 orannda artarak 33.1 milyon dolara ykselmitir (izelge 8.7). 2004 yl toplam tarm rnleri ihracat deeri iinde organik tarm rnlerinin pay % 0.5 olarak gereklemitir.
izelge 8.7. Trkiyede Organik rnler hracat Deerleri ($)
Yllar 1999 2000 2001 2002 2003 2004
hracat Deeri ($) 20 297 778 18 026 974 21 672 519 26 253 221 36 932 994 33 076 320
Kaynak: Ege hracatlar Birlikleri Genel Sekreterlii Kaytlar, eitli Yllar, zmir.
Trkiye, Avrupa Birliinin 2092/91 sayl ynetmelii ve IFOAMn temel ilkelerini gz nne alarak, 18 Aralk 1994 tarihli ve 22145 sayl Resmi Gazetede Bitkisel ve Hayvansal rnlerin Ekolojik Metotlarla retilmesine likin Ynetmelii yaynlamtr. 30 Haziran 1995de Trkiye, Avrupa Birlii lkelerine organik rnleri ihra edebilmek iin 2092/91 sayl ynetmelie uyduunu gsteren teknik dosyay hazrlayarak ilgili Komisyona sunmutur. 6 Ocak 1996 tarihinden itibaren organik tarm rnleri sertifikaya tabi rnler listesinde yer almtr. 11.07.2002 tarihli 24812 sayl Resmi Gazetede Organik Tarmn Esaslar ve Uygulanmasna likin Ynetmelik yaynlanmtr. Trkiyede, 01.12.2004 tarihinde ise tketiciye gvenilir, kaliteli rnler sunmak zere organik rn ve girdilerin retiminin gelitirilmesini salamak iin gerekli tedbirlerin alnmasna ynelik olarak 5262 sayl Organik Tarm Kanunu yrrle girmitir. Bu kanuna dayanarak da, 10 Haziran 2005 tarihinde Organik Tarmn Esaslar ve Uygulanmasna likin Ynetmelik AB mevzuatna uygun olarak yenilenmi, 2002 tarihinde yaynlanan ynetmelik yrrlkten kaldrlmtr. Son ynetmelik, ekolojik dengenin korunmas, organik tarmsal faaliyetlerin yrtlmesi, organik tarmsal retim ve pazarlamann dzenlenmesi, gelitirilmesi, 173
yaygnlatrlmasna ilikin usul ve esaslar belirlemektedir. Ynetmelikte, her trl bitkisel, hayvansal ve su rnleri retimi ile kullanlacak girdilerin organik tarm metoduna uygun olarak retilmesi veya temini, orman ve doal alanlardan organik tarm ilkelerine uygun olarak rn toplanmas, bu rnlerin ilenmesi, ambalajlanmas, etiketlenmesi, depolanmas, tanmas, pazarlanmas, kontrol, sertifikalandrlmas, denetimi ile cezai hkmlere ilikin teknik ve idari hususlar yer almaktadr. Trkiyede, organik tarm felsefesine inanan retici, tketici, ileyici, ihracat, kontrolr, aratrc ve teknik elemanlarn katlmyla kurulmu bulunan emsiye organizasyon niteliindeki Ekolojik Tarm Organizasyonu Dernei (ETO) de 1992 ylndan bu yana organik tarm konusundaki faaliyetlerine devam etmektedir.
yi tarm uygulamalar
yi tarm uygulamalar, evreye duyarl ve asgari hijyen ve hayvan refah standartlarn karlayan ve yaygn olarak kabul gren bir tarm biimidir. Trkiyede 2004 ylnda uygulamalar balayan Eurepgap protokol Trk ya meyve ve sebze reticisi ile ihracatsn dorudan etkilemektedir. Trkiye, 2003 yl itibariyle ya meyve sebze ihracatnn nemli bir blmn, Almanya (%26.41), Hollanda (%12.15), Fransa (%9.09)ve Yunanistan (%9.03) gibi ounluu AB yesi lkelere yapmaktadr. Dolaysyla konu Trkiye asndan deerlendirildiinde, zellikle ihracata ynelik olarak yetitirilen ya meyve ve sebze reticileri ve ihracatlar EUREPGAP sertifikas alma sreci ierisine girmitir. Bu noktada Tarm Bakanl EUREPGAP protokolnn incelenmesi ile retici ve ihracatlarn bilgilendirilmesine ynelik bir Teknik Komite oluturmu ve konuyla ilgili bir ynetmelik yaynlanmtr. 8.9.2004 tarih ve 25577 sayl Resmi Gazetede yaynlanan yi Tarm Uygulamalarna likin Ynetmelik, evre, insan ve hayvan salna zarar vermeyen bir tarmsal retimin yaplmas, doal kaynaklarn korunmas, tarmda izlenebilirlik ve srdrlebilirlik ile gda gvenliinin salanmas amacyla hazrlanmtr. Ynetmelie gre, yi Tarm Uygulamalarn uygulayan reticiler ve retici birlikleri tarmsal desteklemelerden ncelikli olarak faydalanacaklardr. Trkiyede EUREPGAP sertifikas veren be sertifikasyon kuruluu bulunmaktadr. Bu sertifika, tanmlanan faaliyet alanna bal olarak bir yl sre ile verilmektedir. 2004 yl Haziran verilerine gre, Trkiyede sertifikal retici says 102dir. Ancak, Trkiyede EUREPGAP uygulamasn kstlayan birtakm sorunlar mevcuttur. Trkiyedeki ortalama iletme bykl yaklak 6.1 hektar olup, Avrupa lkelerinden daha kktr. Oysa, EUREPGAP sertifikas alm olan dnya reticilerinin ortalama arazi bykl ise 29 hektarn zerindedir. Bununla birlikte uygulama ek bir maliyet getirmekte olup, bu kk iletmelerin kendi balarna EUREPGAP sertifikas ve denetim maliyetleri iin gereken mali yk kaldrmalar gtr. yi Tarm Uygulamalarn kstlayan bir baka faktr de retici rgtlenmesindeki yetersizliklerdir. Nitekim, spanyol ve talyan iftiler EUREPGAP uygulamalarnn gerektirdii yeni modern retim tekniklerini renmek, uygulamak, rnlerini ortak paketlemek ve ortak pazarlamak iin retici birlikleri ve kooperatifler baznda rgtlenmilerdir. Bu rgtlenmenin boyutu, marka ve pazarda sreklilik salayacak rn miktar ile belirlenmektedir. Dolaysyla bu tr retici birlikleri 10 15 reticinin bir araya gelmesi ile oluabildii gibi 100 150 reticiden oluan birlikler de vardr.
174
Trk reticisinin pazarn bu yeni taleplerine cevap verebilmesi iin ncelikle belli bir ortaklk stats ierisinde rgtlenmesine gereksinim vardr. Kooperatif veya retici birlii olarak tanmlanabilecek bu yeni ortaklk modelinin hukuksal altyapsnn acilen hazrlanmas zorunluluk arz etmektedir. Ancak bu yolla imdilik yukarda sz edilen retici grubunun yeni teknikleri uygulayacak ve rnn pazarn taleplerine uygun olarak paketleyecek ve ihra edebilecek konuma gelmesi mmkn gzkmektedir.
Genetii Deitirilmi Organizmalar (GDO) ve Biyogvenlik

Trkiyede modern biyoteknoloji ve bu kapsamda yer alan bitkisel biyoteknoloji almalar balang aamasnda olup, yasal olarak transgenik bitkilerin ticari olarak retilmeleri sz konusu deildir. Trkiye, transgenik bitki gelitiren deil, gelitirilmi transgenik eitleri satn alp kullanma potansiyeli olan lke durumundadr (zgen ve Dierleri, 2005). Ancak, Trkiyede ithal edilen baz ham ve ilenmi rnlerin GDO ierip iermedii gda gvenlii asndan fiilen denetlenememektedir. GDOlu tohumlarn Trkiyede sat yasaklansa da, bu tip rnlerin ithalatnn kontrol yaplamamakta, giriler sadece beyana dayal olarak ve kontrolsz olarak cereyan etmektedir (Talu, 2005). Trkiyede tm rnlerin dalm, Tarm ve Kyileri Bakanlndan kontrol belgesi alnmas kouluyla serbesttir. Trkiye ABD ve Arjantinden gda ve yem amal kullanlmak zere nemli miktarda msr ve soya fasulyesi dalm yapmaktadr. Ancak, bu rnlerin alnd lkelerde GDO retiminin ok yaygn olmas, dalm yaplan bu rnlerin de GDO olabileceini akla getirmektedir. Trkiyede transgenik rn analizi yapabilecek laboratuvarlarn bulunmamas ve dalmn tamamen satan lkenin bildirimine gre yaplmas, dalm yaplan zellikle msr ve soya bata olmak zere baz rnler hakknda kukulu bir ortam oluturmaktadr (zgen ve Dierleri, 2005). Trkiyede GDO tarm ile dorudan ilgili bakanlk olan Tarm ve Kyileri Bakanl nn yan sra, konunun evresel riskleri, gda gvenlii ve halk sal boyutlar asndan, evre ve Orman Bakanl ile Salk Bakanl da ayn arlkta sorumlu bakanlklardr. Trkiyede GDO retimi, pazara srlmesi ve gda olarak kullanlmas ile ilgili hukuki dzenleme ihtiyac, Trkiyenin BM Biyolojik eitlilik Szlemesi ve bu szlemenin eki Protokol olan Cartagena Biyogvenlik Protokolne taraf olmas ve AB adaylk srecinin balamas (Helsinki, Aralk 1999) ile birlikte hz kazanmtr. Tarm ve Kyileri Bakanlnca, GDOlarn evreye bilinli salm ve pazara srlmesi hakknda balatlan hukuki dzenleme almalar, balangta bir ynetmelik erevesinde hazrlanm, ancak daha sonra (cezai meyyideleri de iermesi bakmndan) dzenleme Ulusal Biyogvenlik Kanun Taslana dntrlmtr (Talu, 2005).
Tarm Stratejisi (2006-2010)

Tarm ve Kyileri Bakanl, 2006-2010 yllar arasnda, ABye uyumu da gzeterek, tarm sektr ile ilgili kesimlerin karar almalarn kolaylatrmak, sektrn kalknma hedef ve stratejileri dorultusunda gelitirilmesini salamak ve karlacak Tarm ereve Kanunu ile bu kanuna dayal olarak hazrlanacak ikincil mevzuatn temelini oluturmak iin Tarm Stratejisi 2006-2010 belgesini oluturmutur. 30 Kasm 2004 tarih ve 2004/92 sayl Yksek Planlama Kurulu Karar ile kabul edilen belgede, kaynaklarn etkin kullanm ilkesi erevesinde ekonomik, sosyal, evresel ve uluslararas gelimeler boyutunu btn olarak ele alan rgtl, rekabet gc yksek, srdrlebilir bir tarm sektrnn oluturulmas temel ama olarak belirtilmektedir. 175
Belgede yer alan tarmsal destekleme aralar arasnda evre Amal Tarmsal Alanlarn Korunmas (ATAK) Program Destekleri yer almaktadr. ATAK program desteinde, erozyon ve olumsuz evresel etkilere maruz kalan tarm arazilerinde, ilemeli tarm yapan reticilerin, arazilerini doal bitki rtleri, ok yllk yem bitkileri, organik tarm ve aalandrma gibi yntemleri kullanmalarn tevik etmek zere, talep etmeleri durumunda tarm tzel kiileri/retici gruplar ile devlet arasnda en az be yl sreyle ve birim alan bana belirlenen yllk demelere dayal szleme karlnda yem ve rt bitkileri ile aalandrma faaliyetleri yaplacaktr ifadesi yer almaktadr. ATAK Program Desteinin tarmsal destekleme btesi ierisindeki pay %5 olarak belirtilmitir (TKB, 2005). Trkiyede ilk kez, tarm sektrnn gelimesinde evre boyutunu dikkate alan ve srdrlebilir bir tarm sektrnn olumasn hedefleyen bir tarmsal program dikkati ekmektedir. Hukuki balaycl olan bir belge olmamakla birlikte, somut uygulama hedefleri ile nemli bir belge niteliindedir. Tarm-evre ilikisinin gelecei Trkiyede son yllarda bir yandan lke gereklerinin ve sorunlarnn etkisiyle, dier yandan ABye uyum almalar erevesinde ve taraf olunan uluslararas anlamalar nedeniyle ortaya kan gelimelere ilave olarak tarm-evre konusunda yaplm baka almalar da bulunmaktadr. Trkiyede tarm-evre konusunda nemli admlarn atld, ciddi yasal dzenlemelerin yapld ve bu gelimelerin AB ile uyumlu olarak gerekletirildii grlmektedir. Ancak, bu olumlu admlara ramen Trkiyede tarmsal kaynakl evre sorunlarnn zmlenmesinde hala tarmn kendisinden kaynaklanan baz sorunlarn var olduu ve ncelikle bu sorunlarn zlmesi gerektii grlr. Ayrca, bu gelimelerin tarma ve evreye olumlu olarak yansyabilmesi iin uygulamalarn denetlenmesi ve yaptrmlarn iletilmesi de zorunludur. Trkiyenin dier sektr politikalar kadar tarm politikalar da evresel politikalarla uyumlu olmak durumundadr. Trkiyede tarm-evre konusunun hukuki boyutuna ilikin bu gelimelere ramen, uygulama ve yaptrm konusunda halen zayf noktalarn olduu grlmektedir. Tarm-evre politikalarnn uygulanmas konusunda faaliyet gsteren uygulayc kurumlar arasnda koordinasyonun salanmasnda halen eksiklikler bulunmaktadr. Kaynaklar
Aksoy, U., 1999. Organic Agriculture in Turkey, Biomed, Year 2, Issue . At, E., Z.K. Bekta, C. Gnden, H. Gndodu, 2005. Sulama Sistemi Performansnn Deerlendirilmesi ve evresel Faktrlerin Deerlendirmeye Dahil Edilmesi zerine Bir Aratrma, zmir. At, E., 2004. Economic Impacts on Cotton Production due to Land Degradation in the Gediz Delta, Turkey, Land Use Policy, In press. Cangir, C. ve Dierleri, 2005. Uluslararas Szlemelerin Trkiye Tarmna Etkileri, Trkiye Ziraat Mhendislii VI. Teknik Kongresi, TMMOB Ziraat Mhendisleri Odas, 3-7 Ocak 2005, 1. Cilt, Ankara, 35-62. epel, N., 2003. Ekolojik Sorunlar ve zmleri, TBTAK Popler Bilim Kitaplar 180, Ankara. evre ve Orman Bakanl, 2004. Trkiye evre Atlas, Ankara.
176
DE, 2004. evresel stihdam ve Harcamalar Envanteri, DE Haber Blteni say:25, 26.10.2004, Ankara. DE, 2004. evre statistikleri, evresel stihdam ve Harcamalar Envanteri Kamu Kurulular Anket Sonular 20002001, Ankara. DE, 1999. evre statistikleri- 1990-1997 Sera Gaz Emisyonlar, DE Haber Blteni, 04.05.1999, Ankara. DPT, Be Yllk Kaklma Planlar, eitli Yllar. DPT, 2001a. 8. BYKP Su Havzalar, Kullanm ve Ynetimi K Raporu, Yayn No: DPT:2555, K:571, Ankara. DPT, 2001b. Trkiye Ulusal Biyolojik eitlilik Stratejisi ve Eylem Plan, ubat 2001, Ankara. DPT, 2000. 8. BYKP klim Deiiklii K Raporu, Yayn No: DPT:2532, K:548, Ankara. DPT, 1998. UEP-Tarmsal Teknolojiler ve evre, Ankara. DS, 2005. Toprak ve Su Kaynaklar, http:/www.dsi.gov.tr/topraksu.htm (eriim: Mays 2005) Ege hracatlar Birlikleri Genel Sekreterlii Kaytlar, eitli Yllar, zmir. Erdem, O., 1995, Trkiyenin Ku Cennetleri, T.C. evre Bakanl, Yeil Seri:5, Ankara. GAP daresi Bakanl, 2005. Dnyada Trkiyede GAPta Tarm, Mays 2005, Ankara. Kl, D.T., G. Eken, 2004. Trkiyenin nemli Ku Alanlar-2004 Gncellemesi, Doa Dernei, Ankara. OECD, 2005. Selected Environmental Data, http://www.oecd.org. zgen, M. ve Dierleri, 2005. Tarm Teknolojilerinde Yeni Yaklamlar ve Uygulamalar: Bitki Biyoteknolojisi, Trkiye Ziraat Mhendislii VI. Teknik Kongresi, TMMOB Ziraat Mhendisleri Odas, 3-7 Ocak 2005, 1. Cilt, Ankara, 315-346. Talu, N., 2005. Biyogvenlik (Cartagena) Protokol ve Trkiyede Durum, Biyogvenlik Protokol ve Biyolojik eitlilik Szlemesinde Tevikler, 17-18 ubat 2005, TV Yayn No: 171, Ankara, 11-29. Tarm ve Kyileri Bakanl, Ekolojik Tarm Komitesi Kaytlar, 1997-2000, Ankara. Tarm ve Kyileri Bakanl, Tarm Stratejisi (2006-2010), htpp:// www.tarim.gov.tr (Eriim: Nisan 2005) Tarm ve Kyileri Bakanl, 2005. Organik Tarm, htpp:// www.tarim.gov.tr TV, 2003. Trkiyenin evre Sorunlar, TV Yayn No:163, Ankara.
177
9. Tarmsal Aratrma ve Yaym

Yrd. Do. Dr. Murat BOYACI Ege niversitesi Ziraat Fakltesi Tarm Ekonomisi Blm Giri Tarm sektr, artan nfusun gereksinimlerini artmayan tarm alanlarn ve doal kaynaklarla karlamak zorundadr. Bunun gerekletirilmesinde arazi emek, sermaye gibi tarmsal retimde kullanlan retim faktrlerinden saylan bilgi ve teknolojinin katks byktr (Ramkumar, and Rolls, 1995; Erol, 1995; Balit, 1993). Trkiyede kamu yaymclar ve aratrmaclar ile zel sektrde girdi ve hizmet retenler, iftiler, srete etkili olan balca aktrlerdir. Trkiyede krsal alana ynelik hizmetler 18.yy ortalarnda filizlenmeye balamtr. Bu amala kurulan ilk organizasyon 1838 ylnda Dileri Bakanlna bal olan Ziraat ve Sanayi Meclisidir. 1937 ylndan bugne Tarm ve Kyileri Bakanl (TKB)nn rgt yapsnda eitli birimler kurulmu veya kaldrlmtr. Son olarak, Bakanln u andaki yapsn 1991 ylnda ekillenmitir6. Toplam btesi 317,613,001 YTL. (2001) olan TKB, 3,100,000 civarndaki ifti ailesine (yaklak 7,000,000 iftiye) hizmet vermektedir (http://www.tarim.gov.tr ; DE, 2002). Bu blm Trkiyede tarmsal aratrma ve yaym almalar ile ilgilidir. 1980lerden itibaren zel sektrn ve baz ifti rgtlerinin aratrma ve yaym alanndaki etkinlikleri younlamsa da kamunun almalar baskndr. almada Bakanlk bnyesinde tarmsal aratrma organizasyonu (Tarmsal Aratrmalar Genel Mdrl) ve yaym etkinlikleri (Tekilatlandrma ve Destekleme Genel Mdrl) incelenmi, ayrca, snrl etkinlikleri bulunan dier aktrlere de yer verilmitir. Tarmsal Aratrma Tarmsal aratrmalar, Trkiyede 1920li yllarda reticilerin tohum ve retim materyali gereksinimlerini karlamak zere tohum slah ve deneme istasyonlar ile balatlmtr. stasyonlar, aratrma enstitlerinin nvesini oluturmutur. 1933 ylnda Yksek Ziraat Enstitsnn kurulmas ve mezun vermesi ile nitelikli eleman gereksiniminin karland belirtilmektedir (Klner ve ark., 2005; Anonim, 1938). Trkiyede tarmsal aratrmann amac retimde verimi, kaliteyi, karll artracak ve kaynaklarn srdrlebilirliine katkda bulunacak teknolojileri gelitirmektir. Tarmsal aratrma kurulularn geliimi 1950-1980 dneminde gereklemitir (Klner ve ark., 2005 ; TKB, 2000). Yeni eitler, makineleme, suni gbre, tarm ilalar gibi konularda Trk tarmnda byk gelimeler yaanmtr. Anlan dnemde uygulamal aratrmalara ve ifti koullarnda tekniklerin gelitirilmesine yer verilmitir. Tahl, baklagiller, baz meyve ve sebze ile pamuk ve ttn gibi rnler iin ilemeye ynelik teknolojiler gelitirilmitir. 1971-1990 arasnda buday verimi 1.5 ton/hadan 2.1 ton/haa ulam, 1980-1991 yllar arasnda mercimek ve nohut retimindeki misli art 1970lerdeki tahl-nadas sistemi yerine tahl-baklagillerin dahil edilmesi ile salanmtr. Bu dnm aratrma almalarnn eseri olarak grlmektedir. Uluslararas teknik yardm programlar erevesinde yeni teknolojilerin girmesi ile konu baznda ve blgesel aratrma kurulularnn almas younlam,
6
9.8.1991 tarih ve 20955 sayl Resmi Gazetede yaynlanan 441 ve 442 sayl Kanun Hkmnde Kararnameler karlarak, Bakanln ad Tarm ve Kyileri Bakanl olarak deitirilmitir.
178
yeni teknolojilerin adaptasyonuna ve yaylmasna ynelik abalar artmtr (Klner ve ark., 2005). 1980li yllarda Dnya Bankas destei ile uygulanan Tarmsal Yaym ve Uygulamal Aratrma Projesi (TYUAP) ve yine Dnya Bankas destei ile 1990l yllarda uygulanan Tarmsal Aratrma Projesi (TAP) aratrma kurumlarna canllk getirmitir. Projeler, ynetim anlaynn deimesi ve yeni stratejilerin hayata geirilmesi gibi olumlu etkiler yapmtr. Bu erevede 1996 ylnda ilk kez uygulamaya konan ve be ylda bir revize edilen Tarmsal Aratrma Master Plan, ncelikli alan ve konularn belirlenmesinde yeni yaklamlar getirmitir (Klner ve ark., 2005). Trkiyede tarmsal aratrmalar esas olarak TKB Aratrma Enstitleri, niversitelerin tarmla ilgili faklteleri, Trkiye Bilimsel ve Teknik Aratrma Kurumu (TBTAK); Trkiye Atom Enerjisi Kurumu (TAEK), eker irketi ile snrl sayda zel sektr tarafndan gerekletirilmektedir. 1990larn banda Trkiyede bilim ve teknolojiye yn vermek zere Bilim ve Teknoloji Yksek Kurulu (BTYK) oluturulmutur. Kurul, Trkiyenin bilim ve teknoloji politikasn saptamaktadr. VII. Be Yllk Kalknma Plan kapsamnda hazrlanan Bilim ve Teknolojide Atlm Projesi Gen Mhendislii ve Biyoteknolojide AR-GE, evre Dostu Teknolojiler gibi tarm alann ilgilendiren alanlar belirlenmi ve ulusal yenilik sisteminin oluturulmas kararlatrlmtr (Klner ve ark., 2005). Bilim ve teknoloji politikalar 1960larda ulusal bilim ve teknoloji politikalarnn oluturulmas ve koordinasyonundan sorumlu tek kurulu olan TBTAKn kurulmas ile ortaya kmtr. 1960larda kurulan Devlet Planlama Tekilat (DPT), ulusal hedeflerin hazrlanmas ve projelere kaynak salanmasndan, Hazine ve D Ticaret Sekreterlii de yenilik politikalarnn uygulanmasndan sorumludur (Oksam et al, 2004). Bugn TBTAK 763 aratrmac olmak zere 2135 eleman ve 2003 ylnda 331,450,097 YTL bte ile bilgi ve teknoloji retilmesi alannda faaliyet gstermektedir (http://www.tubitak.gov.tr). Teknoloji alt yapsnn Avrupa Birliine uyumuna ynelik abalar, Trk Standartlar Enstits destei ile standartlarn ve testlerin gelitirilmesi, Telif Haklar ve benzeri gelimeler yaanmaktadr (Oksam et al, 2004). TBTAK, DPT, Bakanlklar ulusal tarmsal aratrma politikalarn ekillendirmektedirler. TBTAK ve DPT tarm, veterinerlik, ormanclk gibi alanlardaki aratrma nceliklerini belirlemekte ve aratrma projelerini teknik ve finansal ynden desteklemektedir. Tarm Bakanl bnyesindeki Tarmsal Aratrmalar Genel Mdrl ve Ky Hizmetleri Genel Mdrlne bal aratrma kurulularnda tarmsal aratrma programlar hazrlanmakta ve uygulanmaktadr. Tarm Bakanlna bal aratrma enstitlerinin yannda, 24 adet Ziraat Fakltesi, 19 adet Veterinerlik ve 9 adet Orman Fakltesinde de tarmsal ve krsal alana ynelik aratrma almalar yrtlmektedirler. Dier yandan eitli uluslararas kurulularla teknik ve ekonomik ibirlii de yaplmaktadr. Tarmsal aratrma alanndaki etkinlii snrl olan zel sektr, ithal edilen tohumlarn adaptasyon almalarnda younlamtr (ekil 9.1). Tarmsal aratrmalarn arlkl olarak yrtld Tarmsal Aratrmalar Genel Mdrl (TAGEM) 1975de Tarm ve Kyileri Bakanl bnyesinde kurulmutur. Bugn, TAGEMe bal, corafik ve ekolojik blgelere yaylm 56 aratrma enstitsnde aratrmalar yrtlmektedir (http://www.tarim.gov.tr). Enstitler de bitki ve hayvan slah ile yetitirme, bitki koruma, hayvan sal, su rnleri, gda ve yem konularnda almalar yaplrken, Ky Hizmetleri Genel 179
Mdrl (KHGM)ne bal aratrma kurulular toprak ve su muhafaza, arazi slah ve kullanm, sulama, gbreleme; evre ve Orman Bakanlna bal kurulular aalandrma, orman alt meralar gibi farkl konularda aratrmalar yrtmektedirler. Ayrca, Sanayi Bakanl kurulular eker pancar, ay ve ttn tarm konularnda aratrmalar yapmaktadrlar.
Yurtii TUBTAK DPT Hazine ve D Ticaret Sekreterlii TSE YK
Yurt D FAO, Dnya Bankas ICARDA, CIMMITY Avrupa Birlii Yurt d firmalar niversite ve aratrma kurulular
Tarm ve Kyileri Bakanl Orman Bakanl, Sanayi ve Ticaret Bakanl Maliye ve Gmrk Bakanl
niversiteler 24 Ziraat Fakltesi 19 Veterinerlik Fakltesi 9 Orman Fakltesi
zel sektr (Girdi firmalar ve tarma dayal sanayi) ift ynl ve gl iliki ift ynl ve zayf iliki ekil 9.1. Trkiyede tarmsal aratrmalarda etkili olan balca aktrler
Trkiyede ulusal tarmsal aratrma sistemi (UTAS) incelendiinde drt grup aratrma ve gelitirme kuruluu grlmektedir (Oksam et al, 2004): Kamu aratrma kurulular 84 adet olup, 56s Tarmsal Aratrmalar Genel Mdrl, 12 adedi Ky Hizmetleri Genel Mdrl, 11 adeti Maliye Bakanl Aratrma Genel Mdrl ve Sanayi ve Ticaret Bakanl bnyesindeki aratrma kuruluu ve Maliye Bakanl bnyesindeki eker pancar aratrma enstits. Yksek retim Kurulu (YK) tarafndan ynetilen niversiteler; 24 ziraat, 19 veterinerlik ve 9 orman faklteleri. Bamsz aratrma kurulular kamu ve zel sektr ibirlii ile kurulmulardr. Marmara Aratrma Merkezi, Nkleer Tarmsal ve Hayvansal Aratrma ve Eitim Merkezi Ulusal, uluslararas kalknma rgtleri, Sivil Toplum Kuruluu (STK), ifti Birlikleri gibi kurulular. En nemli grup olan kamu aratrma kurulular Tarm ve Ky leri Bakanl bnyesinde olup, 1300n zerinde aratrmac grev yapmaktadr. evre ve Orman Bakanlna bal aratrma kurulularnda da 60 civarnda aratrmac almaktadr
180
(TKB, 2000). niversitelerde de tarmla ilgili konularda 1351 adet retim yesi bulunmaktadr (Eri ve ark, 2005). Tm ulusal tarmsal aratrma sistemi dnldnde (niversitelerdeki aratrma grevlileri de dahil) 5300 kadar aratrmac bulunduu belirtilmektedir (Uzunlu et al., 1999). Kamu aratrma kurulularnda istihdam edilen aratrmaclar arlkl olarak fen bilimlerinde younlam olup, az sayda ekonomist bulunmakta dier sosyal bilimlerden aratrmac bulunmamaktadr. Tarmsal kalknmann anahtar olarak grlen yeniliklerin en nemli kayna olan Aratrma-Gelitirme abalarna OECD lkeleri GSMHlarnn %2sini ayrrken, oran, Trkiyede %0.4 kadardr. Tarmsal aratrmalarn ald pay Tarmn GSMHya yapt katknn ok gerisindedir. Gelimi lkelerde tarma dayal milli gelirin %2.6s, Trkiyede ise %0.48i tarmsal AR-GE almalarna ayrlmaktadr (Klner ve ark., 2005; Uzunlu et al., 1999). Aratrmalarda en nemli sorunlarn banda finansal yetersizlikler grlmektedir. Aratrma projelerinde 1990lara kadar potansiyel kullanclarn gereksinimlerini dikkate alan stratejik aratrma almalar n plandadr ve genellikle, disipline dayaldr. rn ileme ve iletme d aratrma konularna ve ok disiplinli almalara yeterince yer verilmemitir. Dier yandan aratrma sonularn kullananlarn aratrmalarn planlanmas ve yrtlmesinde etkisi snrldr. iftilerin aratrma projelerine snrl olan katlm girdi, arazi, igc destei eklindedir (Boyac,1999). TAGEM 10 yllk dnem iin ulusal tarmsal aratrma nceliklerini belirlemitir. Bu amala farkl kuruluundan katlan aratrmaclarla atlye almas dzenleyerek, frsat alanlar saptanmtr. Potansiyeller, faydalar, yaplabilirlik, ekicilik gibi unsurlar dikkate alnarak, tahllar, yal tohumlar, endstri bitkileri, sert kabuklu meyveler, meyveler, sebzeler ve ss bitkileri, ilenmi bitkisel rnler, veteriner ilalar ve tarmsal kimyasallar, st ve et srcl, koyun ve kei, yem ve yem bitkileri, kmes hayvanlar ve su rnleri, arclk ve ipek bcekilii, ilenmi hayvansal rnler, doal kaynaklar frsat alanlar olarak saptanmtr. Bu alanlarda retim art, kalite iyiletirme ve maliyeti drme ncelikli hedefler olarak grlmektedir (TKB, 1995). Trkiye Tarmsal Aratrma Projesi kapsamnda Tarmsal Aratrmalar Genel Mdrl iin hazrlanm Aratrma Mastr Plannda temel hedefler; Ulusal Tarmsal Aratrma Program iin, ncelikle yatrm yaplacak alanlarn saptanmas, Getirisi yksek aratrmalarn hazrlanmas, uygulanmas ve tamamlanmas iin, aratrmaclara rehberlik edecek aratrma stratejilerinin gelitirilmesi eklinde belirtilmektedir. Trkiye ve Dnyadaki gelimeler sonucu dier hedefler de aadaki gibi zetlenebilir. lke ihtiyalarn karlamak, Krsal kesimin sosyo-ekonomik seviyesini ykseltmek, Tarm ve tarma dayal sanayi rnleri ihracatn artrmak, Verimlilii salamak, maliyeti drmek, Doal dengeyi koruyacak retim metotlarn uygulamak, rnlerde zararl kalntlar nlemek Trkiye Tarmsal Aratrma Projesi (TAP), Trk Hkmeti ile Dnya Bankas arasnda 1992 ylnda imzalanan anlamayla salanan krediyle uygulamaya konmutur. TAGEM personeli, Tarm ve Kyileri Bakanl aratrmaclar, yabanc 181
uzmanlar ile niversiteler ve sivil toplum rgtlerinin temsilcilerinden oluan bir kadroyla "Tarmsal Aratrma Mastr Plan" almalar balatlmtr. 1995 ylnda uygulamaya konan plan; ilk adm olarak, ncelikli aratrma sahalar ile bu sahalardaki nceliklerin belirlenmesine, kaynaklarn tahsisine yardmc olmutur. Planla; lke ihtiyalarn karlamada eitim ve danmanlk ihtiyalar belirlenmi, aratrmac yetitirme program hazrlanm, aratrmalarda koordinasyonu salamak ve aratrmaclar ve sonular kullananlar arasnda ibirliini gerekletirecek modeller ortaya konmutur. Mastr Planda, gelimeler dikkate alnarak, be ylda bir ncelikli alanlar gzden geirilmesi ngrlmektedir. Sz konusu alma grubunun amac, ncelikli alanlarn tespitinde, uygulayanlarla, imkan salayanlar arasnda birliktelik oluturmaktadr. alma grubunda, katlmclar, her Aratrma Frsat Alan (AFA)n, drt kriteri (Potansiyel faydalar, faydalar elde etme yetenei veya snrlamalar, aratrma potansiyeli ve aratrma kapasitesi) gz nne alarak deerlendirmektedir (ekil 9. 2), (TKB, 1995). POTANSYEL FAYDALAR EKCLK FAYDALARDAN YARARLANMA KABLYET AR-GE POTANSYEL AR-GE KAPASTES YAPILABLRLK AR-GE N YATIRIMA DN
ekil 9. 2. Aratrma ncelikleri erevesi
Tarmsal Aratrma Organizasyonu Tarm ve Kyileri Bakanl bnyesinde yrtlen aratrma almalar Tarmsal Aratrmalar Genel Mdrl tarafndan koordine edilir, aratrma organizasyonu Tarmsal Aratrmalar Genel Mdrl, Tarmsal Aratrma Konseyi, Aratrma Tavsiye Komiteleri, AFA- Program Koordinatrleri, Program Deerlendirme Gruplar, Genel Mdrlk Yayn Kurulu, Aratrma Enstitleri, Enstit Aratrma Komitesi, Enstit Yayn Kurulu eklindedir (ekil 9. 3). Tarmsal Aratrmalar Genel Mdrl (TAGEM) Tarm ve Kyileri Bakanl; ifti, sanayici ve hizmet verdii dier reticiler iin uygun teknolojileri aratrma-gelitirme grevini, Tarmsal Aratrmalar Genel Mdrl (TAGEM) vastasyla yrtlmekte ve koordine etmektedir. TAGEM; ncelikli aratrma alanlarn belirlemek, bu konularda projeleri desteklemek, verimliliin artrlmas, kalitenin iyiletirilmesi ve rnlerin eitlendirilmesi amalaryla, aratrmalar yapmak ve yaptrmak; ekolojilere gre yetitirilecek bitki eitleri ile hayvan rklarn ve yetitirme metotlarn belirlemek, gen kaynaklarnn toplanmasn, muhafazasn ve deerlendirilmesini salamak; retimle ilgili konularn yannda gda gvenlii, aratrma
182
organizasyonunun iyiletirilmesi, personel istihdam ve eitimi, bulularn tescili, dier kurulularla ibirlii, bulgularn yaynlanmas gibi konulardan sorumludur.
Tarmsal Aratrmalar Genel Mdrl Tarmsal Aratrma Konseyi Aratrma Tavsiye Komiteleri Program Koordinatrleri Program Deerlendirme Gruplar Genel Mdrlk Yayn Kurulu Aratrma Enstitleri Enstit Aratrma Komitesi Enstit Yayn Kurulu
ekil 9.3. Aratrma organizasyonu
Tarmsal Aratrma Konseyi (TAK); Mstear, Konsey Bakan Yardmcs (TAGEM Genel Mdr), lgili Mstear Yardmclar ve APK Kurul Bakan, TAGEM, TGEM, KORGEM, TEDGEM, TRGM, TMO ve TGEM Genel Mdrleri, ilgili Genel Mdr Yardmclar ve Daire Bakanlar, l Mdrl Temsilcileri (toplam 10 kii), evre ve Orman Bakanl, Ky Hizmetleri Genel Mdrl temsilcileri, DPT ve Hazine Mstearl temsilcileri, TBTAK, TAEK, GEME, DE temsilcileri, Ziraat, Veteriner, Su rnleri Faklteleri ve Gda ve Biyoloji Blmleri ve dier faklte temsilcileri (toplam 40 kii), TZMO, TVHK, TZOB, TTKKB temsilcileri, Gnll Kurulular (toplam 4 temsilci), zel Sektr temsilcileri (toplam 5 kii), Uluslararas kurulu temsilcileri (FAO, Dnya Bankas, CIMMYT, ICARDA vs.) ATK Bakan ve yeleri, Emekli Aratrmaclar (toplam 10 kii), Aratrma yneticileri (toplam 25 kii), Proje liderleri ve Aratrmaclar (toplam 40 kii)den olumaktadr. Konsey; tarmsal aratrma politika ve stratejilerini belirlemektedir. Aratrma Tavsiye Komiteleri (ATK): Tarm ve Kyileri Bakanlnda aratrma projeleri Tarla Bitkileri, Bahe Bitkileri ile Hayvanclk ve Su rnleri Aratrma Tavsiye Komiteleri tarafndan deerlendirilmektedir. ATKlar Bakan dahil toplam 812 kiiden oluur. Bakan, TAGEMce teklif edilen en kdemli yedir. yeler, ilgili daire bakanlklar, aratrma kurulular ve niversitelerden belli bal AFA/ Program/ Disiplinleri temsil edecek ekilde 7-11 kiiden seilmektedir. Komite, enstitlerin proje tekliflerini deerlendirir. Program Koordinatrleri konu uzmanlarndan seilir. Program ncelikleri ve hedeflerinin gncelletirilmesi iin almalar planlar ve yrtr. Program Deerlendirme Gruplar TAGEM temsilcileri, DPT ve Hazine Mstearl temsilcileri, APK temsilcisi, TGEM, KKGM, TEDGEM, TRGM, TGEM ve TMO temsilcileri, Yayn Dairesi, DATK ve Tefti Kurulu Bakanl temsilcileri, niversite retim yeleri, TBTAK, TAEK ve GEME temsilcileri, Dier ilgili Bakanlklar temsilcileri, Enstit temsilcileri, Proje liderleri ve aratrmaclar, l Mdrlkleri temsilcileri, zel sektr temsilcileri, Gnll kurulu temsilcilerinden olumaktadr. Program Deerlendirme Gruplar, proje konularnn ve aratrmalar iin gerekli fiziki ve personel alt yap ihtiyalarnn belirlenmesinde TAGEM yardmc olmaktadr. Genel Mdrlk Aratrma Yayn Kurulu; Genel Mdrlk Merkez ve Tara tekilatnda alan aratrma yneticileri, proje liderleri ve aratrmaclar ile gerektiinde niversite retim yeleri, Gnll Kurulular ve zel Sektr kurulular
183
personeli arasndan seilir. Bakanln ihtiyac olan tarmsal aratrmayla ilgili her trl basl ve grsel yaynlarn hazrlanmasnda yardmc olmaktadr. Aratrma Kurulular Genel Mdrlk ile balantl olarak alan 7 Merkez Aratrma, 9 havza, 40 konu aratrma enstits olmak zere toplam 56 aratrma kuruluu bulunmaktadr. Ayrca, aratrma grevi verilmi il kontrol laboratuar mdrl, iki su rnleri retme istasyonu ve iki makine test mdrl bulunmaktadr. Merkez Aratrma Enstits Mdrlkleri ; tarla bitkileri, ba-bahe bitkileri, bitki koruma, hayvan yetitiricilii ve slah, hayvan hastalklar, su rnleri ve gda-yem konularnda alan yedi Merkez Aratrma Enstits bulunmaktadr. Havza Aratrma Enstits Mdrlkleri tarmsal retim potansiyeli yksek ve iklim ve toprak artlar bakmndan farkllk arz eden her blgede, ncelikleri belirlenmi rn veya rn gruplarnda, aratrmalar yrtmekle grevlendirilmi dokuz aratrma enstits bulunmaktadr. Konu/Disiplin Aratrma Enstitleri, tm lke veya bir blge iin zellik arz eden ekonomik ncelikli rn/rn grubu veya disiplin baznda, lke veya bulunduu blge seviyesinde aratrma projelerinin yrtld kurululardr. Bu kurulular alma alanlarnn bitki slah ve yetitirme, bitki koruma, hayvan slah ve yetitirme, hayvan sal, su rnleri ve gda olmasna gre gruplandrlrlar. Bitki Islah ve Yetitirme Aratrmalar alannda 17, Bitki Sal Aratrmalar alannda 3, Hayvan Islah ve Yetitirme Aratrmalarnda 8, Su rnleri Aratrmalarnda 3, Hayvan Sal Aratrmalar alannda 9 enstit bulunmaktadr. Ayrca, aratrma grevi verilmi, 7 kurulu da tarmsal aratrma almalar yrtmektedir. Enstit Aratrma Komitesi Enstit aratrma komitesi, mdr yada mdrn grevlendirecei mdr yardmcsnn bakanlnda toplanr, yeleri; blm ve birim bakanlar, ube efleri, proje liderleri ve aratrmaclardr. Enstit ynetimine planlama ve stratejilerinin belirlenmesinde neri vermekte, projeleri izleyip, sonulanan projeleri deerlendirmektedir. Enstit Aratrma Yayn Kurulu Enstitde yrtlen ve sonulandrlan projelere ait sonu raporlarnn grlmesi ve aratrma projeleri sonularnn yaymclara, reticilere ve kullanclara ulamasnda kullanlan dokman ve brorlerin hazrlanmas ve basm iin ynetime yardmc olmaktadr. Tarm Ekonomisi Aratrma Enstits (TEAE); TEAE Tarmsal Aratrma Projesi (TAP) erevesinde ksmen Dnya Bankas finansman ile 1996 yl sonlarnda kurulan bir aratrma merkezidir. TEAE proje baznda rgtlenen bir kurulutur. Enstit idari ve mali adan gzetimini salayan Yrtme Komitesi araclyla Bakanlk Makamna kar sorumludur. TEAEnin iki ana grevi vardr. Bunlar: tarm politikalarna ynelik konularda aratrma yaparak, karar alclara bilgi salamak Aratrma projelerini yrtebilecek bilimsel ve teknik kapasite oluturmaktr.
TEAE ayrca, seminerler ve konferanslar dzenleyerek aratrma sonularn yaymaktadr. TEAE aratrma programnn bir ksmn kendi bnyesinde, bir ksmn da dier organizasyonlarla ibirlii iinde yrtr. Gerektiinde projeler rekabete dayal szleme usul ile danmanlara yaptrlr. Enstit bnyesinde yrtlecek
184
aratrma program tarm sektrndeki gelimeleri izlemeye, durum ve tahmin analizleri yapmaya yneliktir. Program ulusal tarm politikalarnn analizini de iermektedir. Enstitnn aratrma program, Tarm ve Kyileri Bakanl bnyesinden grevlendirilen elemanlar ile Enstitye bakanlk dndan ksa dnem kontratla getirilen aratrma uzmanlar tarafndan yrtlmektedir (http://www.aeri.org.tr/hakkinizda.htm). Tarmsal Yaym Trkiyedeki tarmsal yaym almalar uzun gemie sahiptir. hra edilen rnlerin daha kaliteli retilmesine ynelik abalar ilk yaym almalarn ortaya koymutur (Anonim, 1938) Tarm modernletirmek, iftilere ynelik yenilikler sunmak ve tarmsal kalknmay salamak zere eitli dnemlerde farkl giriimlerde bulunulmutur. Bu kapsamda, 1931 ylnda I. Ziraat Kongresinin dzenlenmesi nemlidir. Bu kongrede tarmsal yap incelenmi ve iftilere tarm tekniklerini retmek ve bunlar zendirmek gibi kararlar yer almtr. 1937 ylnda krsal alanda yaym faaliyeti ky retmenlerine grev olarak verilmitir. 1938 ylnda Ky ve Ziraat Kongresi dzenlenmi ve tarmsal yaym gndeme gelmitir. Yaymn rgtlenmesine 1943 ylnda Ankara, Eskiehir ve Manisa llerinde balanm, 1958 ylnda btn illerde rgtlenme tamamlanmtr. Tarmla ilgili birimler (Gda Tarm ve Hayvanclk Bakanl, Ky leri ve Kooperatifler Bakanl, Orman Bakanl, Devlet Bakanl, Sanayi ve Ticaret Bakanl bnyelerine dalm kurulular) 1984 ylnda tek Bakanlk ats altnda toplanmtr (TKB,2004). Bugn tara dzeyindeki yaym almalar Tarm Bakanlna bal 81 l Mdrl ve 802 le Mdrl tarafndan yrtlmektedir. Yeni rgtlenmeye paralel olarak, finansman Trkiye Cumhuriyeti ve Dnya Bankas tarafndan salanan TYUAP (Tarmsal Yaym ve Uygulamal Aratrma Projesi) iki dilim olarak uygulamaya alnmtr. Birinci dilim TYUAP 1984te yrrle girmitir. TYUAP Eitim ve Ziyaret Yaklamn yerletirmek, yaym birimlerinin ky gruplarna kadar kurulmas, iftilerin dzenli ziyaret edilmeleri ve eitilmeleri salanmtr. Uygulama sresi 6 yl olarak belirlenen birinci dilim TYUAPn lke genelinde uygulanmas kararlatrlmtr. Balangta kapsam, 16 il olarak belirlenmitir. Proje sresi uzatlarak ilk dilim 1993te tamamlanmtr. kinci dilim TYUAP ise 1990-1997 yllar arasnda devam edecek ekilde 21 ilde balatlmtr. Bylece, illerin yarsna yaym almalar TYUAP kapsamnda ulatrlmtr (Anonim, 2004). Eitim ve Ziyaret Sisteminin uyarlamas olan modelde dzenli ifti ziyaretleri, yaymclar periyodik eitimleri n grlmektedir. Model, retim ve verim artna odaklanmtr (Axinn, 1988). Bugn hala tarmsal yaym hizmetleri bu yap ierisinde ve kamu tarafndan gerekletirilmektedir. Trkiyede kamu tarmsal yaym hizmetlerini Tarm ve Kyileri Bakanl bnyesinde yer alan Tekilatlanma ve Destekleme Genel Mdrl (TEDGEM)ne bal birimler gerekletirmektedir. Merkez dzeyde Tekilatlanma ve Destekleme Genel Mdrl bnyesinde kurulmu olan Yaym Dairesi ve Krsal Kalknmada Kadn Dairesi Bakanlklar yaym hizmetlerinden sorumludur. llerde l Mdrlkleri ierisindeki ifti Eitimi ve Yaym ube Mdrlkleri, ilelerde le Mdrlkleri ve baz kylerde Ky Grubu Tarm Merkezleri (KGTM) ifti eitimi ve tarmsal yaym hizmetlerini yrtmektedirler. TYUAPn en nemli unsuru olan KGTMleri son yllarda etkinliini kaybetmi, bir ok kyde grev yapan personel il/ile merkezlerine ekilmitir (Anonim, 2004; TKB, 2004).
185
Yaym Dairesi Bakanl, tarm politikalar dorultusunda, yaym stratejileri ve politikalarn gelitirmek, yaym programlar hazrlamak, hazrlatmak, uygulamalara teknik destek vermek, izlemek ve deerlendirmek, i ve d kaynakl projeler hazrlamak ve uyguland illerdeki hizmetlerin plan ve programlar dorultusunda yrtlmesini salamak, eitli kurulularla ibirlii yapmak, personelin eitim almalarn ve yaym aralarn salanmak gibi sorumluluklar tamaktadr. Yaym almalar gemite youn olarak erkek iftilere ynelik gerekletirilmi, retim faaliyetlerine katlan kadnlara yaym hizmetleri gtrlmemitir. Krsal Kalknma ve Kadn Dairesi Bakanl, kadnlarn tarmsal konulardaki eitim almalarn planlamak, uygulamak iin yaym projeleri hazrlamaktadr. Birim, krsal kesimdeki kadnlarn sorunlar ile ilgili aratrmalar yapmakta ve zm nerileri ortaya koymaktadr. Ayrca, kadnlara yan gelir salayacak el sanatlarna ait beceri gelitirici eitim programlarn da organize etmektedir. TEDGEM bnyesinde yer alan Elsanatlar Dairesi Bakanl krsal kesimde eitime ynelik ilevleri yerine getirmektedir. Kylerde istihdam imkanlarn gelitirmek zere elsanatlarnn gelitirilmesi, yaylmas ve tantlmas, politikalarn belirlenmesi ve projeleri hazrlamak, dier kamu ve zel kurulularla koordinasyonu salamak gibi grevler stlenmektedir. ifti ocuklar ve genlerine elsanatlarn retmek ve onlar meslek sahibi yapmak, elsanatlar konularnda alanlarn bilgi ve becerilerini artrmak, elsanatlar rnleri iin pazar taleplerini izlemek ve eitimi buna gre ynlendirmek, ulusal ve yerel motifleri aratrmak, yaatmak ve elsanatlar eitim merkezlerince hazrlanan yllk eitim ve retim programlarn uygulamak gibi grevleri bulunmaktadr (http://www.tarim.gov.tr). Elsanatlar Dairesinin ilgili birimince gezici ky kurslar da almaktadr. Bu kurslar hal, kilim ve battaniye dokumacln yaymak, yresel elsanatlarn yaatmak, gelitirmek, eitilen kyl ocuklarnn retime ynelmeleri ile ilgili almalar yapmaktadr. Yaym almalarnn gerekletirilmesinde en nemli kaynak insan kaynadr. Dnya tarmda bir yaym eleman 2000 iftiye hizmet vermektedir (Swanson, Farner, Bahal, 1989). TYUAP srasnda Trkiyede sulu tarm alanlarnda 250, kuru tarm alanlarnda ise 550 iftiye bir yaym elemannn dmesi planlanmtr (Boyac, 1996). Tarmsal yaym almalarnda grev almas planlanan (norm kadro) bitkisel retimde 6094 mhendis, 1354 tekniker ve 7566 ziraat teknisyeni toplam 15014 kiidir. Hayvansal retimle ilgili ise 3352 veteriner hekim, 309 salk teknikeri ve 5827 veteriner salk teknisyeni olarak toplam 9488 kiidir. Bakanlk tarafndan yaym almalarnda grevlendirilmesi planlanan eleman says toplam ise 24502 olarak belirtilmektedir (http://www.tarim.gov.tr). Bu rakamlara gre, tarmda alan 466 kiiye ve 1770 hektar araziye bir yaymc, aratrma enstitlerindeki her bir aratrmacya da 7.4 yaymc dmektedir. Yaym almalarnda finansman devlet tarafndan yaplmaktadr. iftilerin yaym ve aratrma almalarna katlm nder ifti projeleri/dernekleri kanal ile ok snrl ve yerel olmaktadr. Yaym almalarnn finansmannda bir dier kaynak da uluslar aras projelerden alnan desteklerdir. Szgelimi 1965-1986 dneminde Trkiye Dnya Bankasndan 76 milyon dolarlk destek almtr (Baxter, et al.,1989). Yeni uygulamaya konulan tarm danmanl (ky merkezli eitim) projesi ile yerel ynetimlerin finansmana katlm ve sreklilii dnlmektedir. Bu adan
186
bakldnda il zel idarelerinin de yaym almalarna nemli katklar salad sylenebilir. Yaym almalarnda Program Hazrlama Sreci Kullanlan yaym yaklamlar nedeni ile gemi yllarda almalarn planlanmasnda arlkl olarak merkezden taraya bilgi ak etkin iken, son yllarda yerel ncelikler dikkate alnmaya balamtr. Gzlenen bu aba ve eilimlerin sonucu yaym almalarnn planlanmasnda aadaki sre kullanlmaya balanmtr. llerde mevcut tarmsal durum, ilgili Kylerdeki ncelikler ve sorunlar kurulularn, iftilerin ve ile mdrlklerinin katlm ile yaplan toplantlarda, iftilerle grmelerde veya ifti toplantlarnda le Programlar analiz edilerek, iftilerin gereksinimleri, sorunlar ve nedenleri ortaya konmakta, ncelikler belirlenmektedir. Amalara ulamak iin yaym faaliyetlerine karar l programlar verilerek, zaman planlamas yaplmaktadr. ldeki yaym faaliyetlerinin programlar, ifti Eitimi ve Yaym ube Mdrl tarafndan Tarm Bakanl hazrlanmaktadr. ifti Eitimi ve Yaym ube Mdrleri; programn hazrlanmasnda ilde koordinasyonu salamaktadr. leler ekil 9. 4. Program hazrlama sreci tarafndan hazrlanan yaym programlar ile gnderilir. lelerden gelen programlar ile EY tarafndan hazrlanan merkez ilede yrtlecek eitimi ve yaym programlar, birletirilerek Bakanla gnderilmektedir (ekil 9. 4). EY ube Mdrlnn organizasyonu ve ile mdrlerinin katlmas ile dzenlenen toplantda program taslaklarnn gzden geirilir. llerin gnderdii eitim ve yaym programlar Bakanlk tarafndan incelenir, uygulanmas onaylanan programlar ile bildirilir. lin yaym program hazrlanrken bte, personel, ara ve gere imkanlar, gemi yllardaki program ve uygulamalara ait deerlendirme ve gerekleme sonular dikkate alnmaktadr. almalar nceden belirlenmi kriterler erevesinde izlenir ve deerlendirilir (http://www.tarim.gov.tr). Tarm Eitimi Tarmda ortaya kan teknolojik gelimeler esasnda, yeni uygulamalarn benimsenmesiyle ilgilidir. Bu bakmdan, iftinin deitirilmesi ve aydnlatlmas Tarmsal Eitim ve retimin esas konusudur. Serbest rekabete dayanan bugnk ekonomik faaliyetlerde, tarmsal retimi dier sektrler dzeyine ulatrmak, verimi artrmak tarmda mesleki eitim ve retimle olmaktadr. Bakanla bal Ziraat Meslek Lisesi, Veteriner Salk Meslek Lisesi, Ev Ekonomisi Meslek Lisesi ve Laborant Meslek Liselerinin yeniden yaplandrlmas ve reorganizasyon almalar erevesinde tm okullar Tarm Meslek Lisesi ad altnda toplanarak bran ve blm ihdasna gidilmitir. Toplam 19 adet olan Tarm Meslek Liselerinin renci kapasitelerinin 3.240 olmasna karn, renim gren renci says 2.181dir. Her yl ortalama 730 renci kontenjan tannmaktadr. Tarm Meslek Lisesi mezunlarna kamu dnda da istihdam yaratlabilmesi ve zel sektrn ihtiyalarna da cevap verebilecek nitelikli ara elamannn yetitirilebilmesi iin okullarn ders programlar yeniden gzden geirilmektedir. Tarm Meslek
187
Liselerinin giri snavlar Milli Eitim Bakanlnca merkezi sistemle yaplmaktadr. Bu okullar, tarma ara eleman olan Ziraat Teknisyeni, Ev Ekonomisi Teknisyeni, Veteriner Salk Teknisyeni ve Laborantlar yetitirmektedir (Anonim, 2004). Tarm sektrne ynelik ara eleman yetitirmede bir dier kaynak niversiteler bnyesinde faaliyet gsteren tarmla ilgili meslek yksekokullardr. Bu okular farkl blgelere ve konularda eitim ve retim faaliyetlerini srdrmektedirler. Hizmet i Eitim almalar iftiye hizmet gtrecek yaym elemanlarnn mevcut bilgilerini tazelemek, gelien teknik ve teknolojilerin kendilerine aktarmak suretiyle, bilgi ve beceri kazandrmak amacyla hizmet ii eitimler yaplmaktadr. Yllara gre tara kurulularnda alan hizmet-ii eitimlere 4639 teknik eleman katlmtr Sulama Teknii ve Mekanizasyonu Eitimleri: Su kaynaklarnn verimli ve doru kullanlmas iin Adana Zirai retim letmesi ve Personel Eitim Merkezi Mdrlnde, Trk-Alman Teknik birlii ile "Sulu Tarm Alanlarnda Tarmsal Mekanizasyon Eitim Merkezi Projesi" 1993 ylnda uygulanmaya balanmtr. TrkAlman Teknik birlii ile yrtlen projenin 2001 ylndan itibaren i kaynakla Bakanlk tarafndan yrtlmektedir. Aratrma Enstitlerindeki yeni bilgilerin ifti ailelere aktarlmas ve bu yeniliklerle ilgili beceri kazandrlmas iin Bakanlk, Bakanlk l Mdrlnde grevli her seviyedeki teknik elemanlara (Ziraat Mhendisi, Ev Ekonomisti , Ev Ekonomisi Teknisyeni, Ziraat Teknisyeni) ynelik her yl hizmet-ii eitim seminerleri dzenlenmektedir. Gerekletirilen baz hizmet ii eitim programlar izelge 9.1de grlmektedir (http://www.tarim.gov.tr). Tarmsal Yaym Hizmetlerinin Gelitirilmesi Projesi: Tarmsal Yaym Hizmetlerinin Gelitirilmesi Projesi ad altnda DPT tarafndan kabul edilen projeye 2003 ylnda 400.000 YTL denek ayrlmtr. Belirlenen 15 l Mdrlnde tarmsal yaym almalar iin yaym malzemeleri alnmtr. Tarmsal yaym eitim grubunda yer alacak 30 personel seilmi ve 25 gnlk eiticilerin eitimi ve eiticilerin kiisel geliim eitimi programna katlmlardr. Bu almalarla iftilerin karlat problemler, nedenleri ve zm iin hedefe ynelik program hazrlama almalar younlamtr. Organik Tarm almalar 2003 yl iinde ksa sreli kurslar eklinde eitli illerde yaplan organik tarm eitimlerinde tarmsal aratrma kurulularndan teknik elemanlar yannda, konuya ilgi duyan dier kamu kurulular temsilcileri ile Ziraat Odas, Ticaret Odas ve nder ifti Danma Dernei vb. gibi sivil toplum kurulularndan 250 kii eitilmitir. iftilere Ynelik Eitim almalar Gemi yllarda retim ve verim artna younlaan yaym almalarnda yetitiricilikle ilgili teknik konulara arlk verilmitir. Bugn ise eitim almalar incelendiinde tarmn dier konularnn da yer ald grlmektedir. Ayrca, gemite erkek iftilere eitim almalar dzenlenirken, gnmzde kadn iftilere ve genlere ynelik yaym almalar da yrtlmektedir. Aada iftilere ynelik belli bal eitim almalarndan rnekler anlatlmaktadr. Kredilendirilen iftilerin Eitimi; kredi verilen kooperatif orta iftilerin kredilendirildikleri faaliyet konularnda (st srcl, besi srcl, damzlk sr
188
yetitiricilii, arclk ve seraclk) eitilmeleri amalanmaktadr. Kredilerin lke ekonomisine geri dnnn salanmas, iftilerin retim yaptklar konularda eitilmeleri ile mmkn grlmektedir. Projeye gre ahr yapm, rasyon hazrlama, bakm, beslenme, sam teknikleri hijyenik artlar, hastalklar, yem bitkileri yetitiricilii, sera, serada sebze yetitiricilii, sebze hastalk ve zararllar, arclk vs. konularda l Mdrlkleri tarafndan eitimler verilmekte ve kredilerin geri dn oran ykselmektedir. Bu erevede st srcl, besi srcl, damzlk sr yetitiricilii, arclk ve seraclk konularnda 1997-2003 yllar arasnda toplam 171.704 ifti eitilmitir.
izelge 9.1. Yllar itibariyle hizmet-ii eitim seminerleri
Yllar 1998 Konular -Enformasyon Aralarnn Kullanm Ve Eitim Malzemelerinin Hazrlanmas -rtalt Sebze Yetitiricilii -Mantar Yetitiricilii -Gdalarn eitli Yntemlerle Muhafaza Edilmesi -Tarmsal Yaym Teknikleri -Kivi Yetitiricilii -Enformasyon Aralarnn Kullanm Ve Eitim Malzemelerinin Hazrlanmas -Gdalarn eitli Yntemlerle Muhafaza Edilmesi -Sulama Teknikleri -Tarla ve rtalt Sebze Yetitiricilii -Arclk -Gdalarn eitli Yntemlerle Muhafaza Edilmesi -Sulama Teknikleri - Baclk -St Sr Yetitiricilii -Bilgisayar Kullanm -Tketici Haklar Ve Korunmas -Yaym Prensipleri -Mantar Yetitiricilii -Meyvecilik -Arclk - Arclk -St ve St Mamulleri - Tketici Haklar Ve Korunmas -Gdalarn eitli Yntemlerle Muhafaza Edilmesi -Sebzecilik -Tketici haklar ve korunmas -Meyvecilik -Sulama teknikleri -St srcl Hizmetii eitim says Katlan teknik eleman says
14
400
1999
162
2000
188
2001
15
321
2002
108
2003
11
211
Kaynak: (http://www.tarim.gov.tr)
Genel Kooperatifilik Eitimleri 1986-1999 tarihleri arasnda Genel Mdrlk tarafndan kooperatifiliin teviki ve tarmsal amal kooperatiflerin karl almas iin yaplmtr. Bu eitimlerde iftilere kooperatifin nasl kurulaca, kooperatifin kendilerine ne ekilde faydal olaca, nasl bilinli ye olunaca gibi konular retilmektedir. 2003 ylnda bu eitimlerden yararlanan kooperatif orta ifti says 25.318dir. Tarmsal Mekanizasyon Eitimleri Bakanlk bnyesinde bulunan merkez ve tara tekilatlarnca yllk programlar dahilinde verilmektedir. Tarm alet ve makinelerinin bakm, arazide kullanmnn yannda, karayollarnda kullanm konularnda eitimler verilmektedir Ayrca, tarm i makinelerini kullanacak olan operatrlere i makineleri
189
bakm ve kullanma (Operatrlk) kurslar da almaktadr. 2003 ylnda yaplan mekanizasyon eitiminden yararlanan ifti says 25432 tr. Dier Kamu Kurulular le Yaplan almalar; Genel Kurmay Bakanl, Bakanlk ve Milli Eitim Bakanl arasnda silah altnda bulunan Er ve Erbalara tarmsal konularda bilgi ve beceri kazandrlmas amacyla 2001de ibirlii protokol imzalanmtr. Bu kapsamda l Mdrlkleri tarafndan 2003 ylnn 619 kurs alarak, 13.679 er ve erba katlmtr (http://www.tarim.gov.tr). Elsanatlar Eitim Hizmetleri Trkiyenin deiik yerlerinde faaliyet gsteren yedi Elsanatlar Eitim Merkezleri ve Gezici Ky Kurslar tarafndan yrtlmektedir. Krsal alandaki genlere Elsanatlar ile uraarak ekonomik, bo zamanlarn deerlendirme ve iyi alkanlklar edinme gibi kazanmlar salanmaktadr. Elsanatlarnn gelitirilmesi istihdama ve dzensiz gn nlenmesine de yardmc olmaktadr. Elsanatlar eitimini alanlarn Tarmsal Kalknma Kooperatifleri ats altnda toplanmalar tevik edilmektedir. Bu sebeple Elsanatlarnn gelitirilmesi konusunda dzenlenen kurslara ncelikle Tarmsal Kalknma Kooperatifi ortaklar ve onlarn ocuklarnn katlmas istenmektedir. 1965 ylndan bugne kadar daimi eitim faaliyetlerinin yapld yedi Elsanatlar Eitim Merkezi bulunmaktadr. lkenin eitli yrelerinde faaliyet gsteren bu kurulularda (izelge 9. 2); en az ilkretim mezunu olan 14-20 ya grubundaki kz ve erkek kursiyerlere 8 ay sre ile yatl olarak eitim verilmektedir. Beslenme ve konaklama giderleri Devlet tarafndan karlanan kursiyerlerden kz renciler hal-kilim ve geleneksel bez dokuma branlarnda, erkek kursiyerler ise aa oymacl, ta ve gm ilemecilii branlarnda eitim grmektedirler. Eitim Merkezlerinin kurulduu 1965 ylndan bu yana kadar mezun olan renci says 18.542 dir (http://www.tarim.gov.tr).
izelge 9.2 Elsanatlar eitim merkezleri, eitim konular ve renci kapasiteleri
Eitim merkezleri renci kapasitesi 80 50 50 Mersin/silifke atatrk koop.ilik ve elsanatlar eitim merkezi Kastamonu els.ar. Enstits Mu elsanatlar eitim merkezi Sivas elsanatlar eitim mrk. Dzce koop.ilikve els.et. Merkezi Toplam
Kaynak http://www.tarim.gov.tr
Mevcut renci 2004-2005 44 31 14 48 19 45 27 28 58 51 365
Mezun says 2003-2004 41 22 21 32 17 37 24 46 46 71 357
renci nitelii Erkek Erkek Kz Erkek Kz Erkek Kz Kz Kz Erkek
Eitim konular
Bilecik els.et.merkezi Elaz els.et.merkezi
Aa oymacl ta ilemecilii Ta-aa ileme Hal-kilim dokumacl Ta, aa ileme,geleneksel.bez dokuma Aa ileri Hal-kilim dok.geln. Bez dokm. Hal-kilim dokumacl Hal-kilim dok. Konfeksiyon Aa oymacl, ta ve gm ilemecilii
50 50 70 40 100 80 100 670
Gezici ky kurslar, Tarm l Mdrlkleri Elsanatlar Eitim Merkezi ve Elsanatlar Aratrma Enstits Mdrl tarafndan krsal kesimlerde alan kurslar en az 3 ay sreli olup, hal ve kilim dokumacl konusunda eitim verilmektedir. Kurslar en az 10 kii ile alp, asgari 3 tezgah kurulmaktadr. Kurs giderleri Genel Bteden 190
karlanmaktadr. 1964-2004 yllar aras alan 5.851 adet gezici ky kursundan 104.843 kursiyer mezun olmutur (http://www.tarim.gov.tr). Ev Ekonomisi Eitim ve Yaym Faaliyetleri; krsal kesimdeki ifti ailesinin yaam kalitesini ykseltmek, krsal kesimin sosyo-ekonomik ynden gelimesinde kadn ve gen kzlarn tarmdan arta kalan dnemlerde ev ekonomisi konularnda eitilmelerini salamaktr. llerde Bakanlk l Mdrl bnyesinde bulunan ifti Eitim ve Yaym ube Mdrlklerinde grevli Ev Ekonomisi Teknisyenleri vastasyla kadna bilgi ve teknik retmek, beceri kazandrmak ve davran deiiklii yaratmak zere plan ve programlar uygulamaya konulmaktadr. 1998-1999 yllarnda 81 ilin, ile ve kylerinde Aile ve evre Sal, Gda ve Beslenme, Diki-Giyim, ocuk Bakm ve Beslenme, Ev Tanzimi, Gdalarn eitli Yntemlerle Muhafaza Edilmesi, Ev Ynetimi ile Pratik Bilgi ve Beceri Kazanma, Aile Planlamas, Ky El Sanatlar, Yresel dier almalar gerekletirilmitir. 2003 yl raporlara gre; dzenlenen 439 demonstrasyon, 4211 ifti toplants, 703 kurs, 17 sergi sonucu 58763 kadn eitilmitir. Sz konusu programlarla ilgili olarak 20227 adet sirkler mektup, 906 bror, 5945 teksir, 1625 liflet, 1584 kurs notu, 50 dergikitap datlm, 58 film video gsterimi yaplmtr. Kadnlarn tarmsal konularda ve tarmsal retimin gelitirilmi yaym yntemleri ile eitmek, tarmsal retimin artrlmas, srdrlebilir olmasn salamak bu faaliyetlerin genel amacdr. Eitimler 1992 ylnda ilde pilot proje olarak uygulamaya konulmu olup, kademeli olarak 19 ile (Tokat, Nevehir, el, Amasya, Nide, Adana, Osmaniye, Sivas, Kayseri, Antalya, Adyaman, Yozgat, K.Mara, Erzincan, Siirt, Malatya, Gaziantep, Krehir, Hatay) yaygnlatrlmtr. 2003 yl 19 ile ait dnem raporlarna gre demonstrasyonlara, ifti toplantlarna, uzun ve ksa sreli kurslarna, sergi ve tevik msabakalarna, tarla gnlerine 13415 kadn iftinin katlmtr. Gdalarn eitli Yntemlerle Muhafaza Edilmesi Eitim Faaliyetleri meyve ve sebzelerin uygun ilenip yerel ve lke dzeyinde tketilmesine, ekonomik kayplarn nlenmesine, aile ve lke btesine katkda bulunulmasna yardm etmektedir. Eitimler, yaz aylarnda meyve ve sebze eitlerinin bol olduu dnemlerde ve 81 ilde uygulanmaktadr. Trkiye ie Cam A..nin Pazarlama ve Sat Kuruluu olan Cam Ambalaj Pazarlama A.. ile ibirlii yaplmaktadr. Cam Ambalaj Pazarlama A.. bedelsiz olarak 53 ilde 100 adet yeni otoklav, 30 ilde ise 113 otoklav tamir edilmi, 34.000 adet kavanoz ve kapak gibi ekipmanlar Tarm l Mdrlklerine verilmi, ayrca, kylerde verilen uygulamal eitimlerde kullanlmak zere video film hazrlanmtr. 2003 ylnda; 4704 uygulama yaplm olup, 48767 kadn eitilmitir. Sz konusu programlarla ilgili olarak 19498 adet sirkler mektup, 722 bror, 6029 kurs notu, 1255 liflet datlmtr. 340 video film gsterimi yaplmtr. Kadn iftiler Tarmsal Yaym Projesi ile kadnlarn tarmsal konularda ve krsal kalknmada daha aktif rol almalar salanmaktr. Kadn iftiler Tarmsal Yaym Projesi 19 ilde (Afyon, Ankara, Balkesir, Burdur, Bursa, anakkale, Denizli, Diyarbakr, Eskiehir, Isparta, zmir, Konya, Ktahya, Manisa, Mardin, anlurfa, Karaman, Krkkale, Van) Meyvecilik ve Baclk, St Srcl, Arclk, Kltr Mantar Yetitiricilii, rtalt Sebze Yetitiricilii, konularn kapsamaktadr. 2004 ylndan itibaren Organik Tarm, Kkba Hayvan Yetitiricilii, Kanatl Hayvan Yetitiricilii konular ve il baznda da rnak, ankr, Bolu, Bilecik, orum, Gmhane, Bayburt, Trabzon illeri eklenmitir.
191
Kadn iftiler Tarmsal Yaym Projesi hazrlanarak, 19 ilde uygulanan Tarmsal Yaym ve Uygulamal Aratrma Projesinin gelitirilmesi iin DPT, proje uygulanan iller tarafndan 2000-2003 yllar arasnda toplam 1.366.196 YTL kaynak ayrlmtr. Gneydou Anadolu Blgesi Sulu Tarm Alanlarnda Sulama Teknii Ve Mekanizasyonu Eitim Merkezi Projesi (1999-2004): Blgede sulamaya alan alanlarn artmas sonucu sulama eitimi ncelikli konu olmutur. Bu amala blgede; "Gneydou Anadolu Blgesi Sulu Tarm Alanlarnda Sulama Teknii ve Mekanizasyonu Eitim Merkezi"nin kurulmas hedeflenmitir. Merkezde grev alacak teknik elemanlar aracl ile sulama konusundaki teknolojik bilgileri yre iftisine aktarmak, toprak ve su kaynaklarnn korunmas amacyla eitim almalarn yrtmek Merkezinin grevlerindendir. Kooperatif Yneticileri Eitimi Projesi: Tarmsal kooperatiflerin daha etkinlemesi, ortaklarna ve evreye yararl olabilmeleri iin kooperatiflerde grevli yneticilerin baarya ulamasn salamak, tespit edilen noksanlklar gidermek, yneticilere kooperatifin ileyii, ilgili kanun, ana szleme ve mevzuat retmek zere hazrlanan proje 1991 ylndan bu yana yrtlmektedir. Eitimler iin 2003 ylnda 100.000 YTL. denek ayrlm olup,1980 kooperatiften bakan ve ynetici olmak zere 6749 kii eitilmitir. Televizyon Yoluyla Yaygn ifti Eitimi Projesi (YAYEP): iftilerin bilgi ve beceri gelitirmek zere televizyon aracl ile 1991 ylnda yaynlar dzenlenmeye balanmtr. YAYEP kapsamnda kitaplar ve filmler hazrlanp, iftilere datlmtr. Filmler T.R.T televizyonunda yaynlatlmaktadr. Kredi Alan iftilerin Eitimi Projesi (KAEP): Kredi kullanan kooperatif orta iftilerin alacaklar kredileri doru kullanm ve geri dn iin iftiler retim yaptklar konularda eitilmilerdir. Kredilendirilen iftilerin Eitimi" almalar 1997 ylndan beri uygulanmaktadr. Krsal Kesim Genlerinin Eitimi Projesi: Proje ile krsal kesimdeki genlerin bilinli ve kalifiye igc olarak topluma entegrasyonunun salanmas, kendilerine yeni i imkanlar aacak alanlarda teorik ve pratik eitim verilmesi amalanmaktadr. Tarmda retici Birlikleri Eitim Yaym ve Uygulama Projesi: retici Birlikleri konusunda iftilerin eitilmesini ve retici birliklerinin olumasnda yardmc olunmasn amalamaktadr. Proje, alternatif rn projesi iinde Dnya Bankasnca desteklenmi ve Avrupa Birliine uyum, Ortak Tarm Politikas erevesinde Avrupa Birliince desteklenmesi iin Bakanlktan birinci derecede ncelik almtr. ifti Eitiminde Kullanlan Yaym Ara ve Yntemleri Yaymclarn iftilere bilgi aktarmada en yaygn kullandklar yntem bireysel grmeler olarak belirlenmitir (Boyac, 1998). Ayrca, demonstrasyonlar, ifti gezileri, ifti toplantlar, yarmalar, ifti kurslar, tarla gnleri gibi grup yaym yntemleri yaygn olarak kullanlmaktadr. izelge 9.3te 2003 yllnda yaym almalarnda kullanlan yaym ara ve yntemlerini sunulmaktadr. Kamu D Yaym Trkiyede zellikle 1980 sonras zel sektrn yaym hizmetlerinde yer ald grlmektedir. Yaym almalarn yrten bir ok kuruluun varlna karn, hizmetler belirli blge ve konularda snrldr. lke geneli dnldnde kk lekte kalan kamu d yaym almalar retici rgtleri (ziraat odalar,
192
kooperatifler, yetitirici birlikleri), tarmsal danmanlk dernekleri, danmanlk firmalar, gnll kurulular, tarmsal sanayi kurulular, niversiteler, medya kurulular gibi eitli aktrler tarafndan gerekletirilmektedir.
izelge 9.3. ifti eitimi srasnda kullanlan yaym ara ve yntemleri (2003)
Demostrasyon ifti Toplantlar Toplant ifti says Says 16.830 338.255 Yarmalar Yarma says 131 Liflet Dergi ifti Says 140.389 Gazete 63.900 Kitap ifti Kurslar Tarla Gnleri Mekanizasyon Kurs Tarmsal retim Genel Kooperatifilik Tarla Says Kurs Says ifti Gn Gnleri Kursiyer Says Kurs Kursiyer Kurs Kursiyer Kurs Says Says Says Says Says Says 165 2.543 659 Konferans Konferans says 33 Afi ifti Says 3.620 Slayt Seti 14 15.587 636 Panel Panel says 38 CD 66 ifti Says 5.819 Sergi says 4 25.318 725 22.767 Sergi ifti Says 7.679
ifti Says
23.214 ifti. nceleme Gezisi Gezi says 173 Sirkler Mektup 333.211 ifti Says 9.100 Bror
Film Video Radyo Konu. TV Bant Programlar 50 192
35.253 66.788 15.300
16.002 11.648
Kaynak: http://www.tarim.gov.tr
Ky Merkezli Tarmsal retime Destek Projesi

Temmuz 2004te Tekilatlanma ve Destekleme Genel Mdrl iftilerin mahallinde bilgilendirilmelerini salayarak, krsal alanda yeni tarm tekniklerin kullanmn yaygnlatrmak, girdilerin doru kullanmn salamak, retimi artrmaya ynelik faaliyetlerde bulunmak, yeni Pazar imkanlar yaratmak, krsal kesimde yaayanlarn gelir seviyelerini ykseltmek gibi amalarla Ky Merkezli Tarmsal retime Destek Projesi kapsamnda Ziraat Mhendisleri, Su rnleri Mhendisleri, Gda Mhendisleri ve Veteriner Hekimlerden danmanlk hizmeti satn alnmasn kararlatrmtr. Proje yl sreli (2004-2006) planlanmtr. Projede 1023 adet tarm danman grev yapmaktadr (http://www.tarim.gov.tr). Projedeki eleman saysnn ve sresinin artrlmas gndemdedir. Projenin koordinasyonu ve yrtlmesi ile ilgili ilemler, merkezde Proje Merkez Koordinasyon Kurulu ve KY-MER Koordinasyon Birimi, illerde ise l Proje Yrtme Kurulu tarafndan yaplmaktadr. Ky Merkezli Tarmsal retime Destek Projesini yrtmek zere llerde Vali veya grevlendirdii Vali Yardmcs bakanlnda l zel dare Mdr, Tarm l Mdr, projenin Kylere Hizmet Gtrme Birlikleri eliyle yrtlmesi durumunda Birlik Bakan ve Valinin uygun grecei kiilerin katlmyla olumaktadr. Proje kapsamnda, pilot uygulama olarak her ilenin en az bir ky veya beldesine bir danman verilmektedir. Yredeki retim kapasitesi, arazi bykl, Bakanlk tarafndan istihdam edilmi olan mhendis ve veteriner hekim says gibi kriterlere gre baz ilelerde birden fazla danman grev alabilmektedir. Yerel kaynaklarla finanse edilebildii durumlarda kontenjan snrlamas yaplmamaktadr. Ziraat Odalar (ZO) iftilerin meslek kurulular olan ZO, mesleki hizmetleri grmek, tarm sektrnn gelimesine ve devletin tarm programlarnn gerekletirilmesine yardmc olmak, iftilerin gereksinimlerini karlamak, faaliyetlerini kolaylatrmak ve reticiler arasnda ibirliini salamak amac ile ilk kez 1881de kurulmutur. 1881-1897
193
dneminde Ziraat Odalarnn says 99a ykselmitir. Genellikle bir danma kurulu niteliinde olan Ziraat Odalarndan beklenilen hizmetler yeterli grlmemitir. 1912 ylnda karlan bir tzkle Ziraat Odalarnn ile dzeyinde kurulmas salanmtr. Ziraat Odalarna yeterince mali kaynak temin edilemediinden, Odalar kendilerinden beklenen grevleri yapamamlardr. Cumhuriyet dneminde 1937 ylnda Ziraat Odalarnn yeniden canlandrlmasna allmtr. 1971de karlan kanun ile Ziraat Odalar ile, il ve lke genelinde ksmen tekilatlanmtr. Trkiyede 673e yakn Ziraat Odasna 3.800.000 kadar ifti kaytldr. Ziraat Odalarnn her kyde bir delegesi vardr. lke genelinde ky delegelerinin says 35.000'den fazladr (http://www.tzob.org.tr/tzob/tzob_ana_sayfa.htm). Tarm ve krsal kesimin kalknmas iin her trl eitim, yaym ve danmanlk faaliyetlerinde bulunmak Ziraat odalarnn grevleri arasnda bulunmasna karn, bu konuda pek etkin olduklar sylenememektedir. Son yllarda ZOlarnn ziraat mhendislerini istihdam etmeye balad ve yelerine teknik konularda snrl da olsa bilgi verdikleri grlmektedir. nder ifti Projesi (P) ve nder ifti Danmanlk Dernekleri (D) iftilerin sorunlarnn zm iin iftilerin katlm ve katklarn da ngren, iftilerin sorumluluunda bamsz bir organizasyon ve zel danmanlk sistemi olarak grlmektedir. Yaklak 15 yl nce Alman Tarm Birlii (DLG)nin 100. kurulu yldnm nedeniyle yaplan proje teklifi Trkiye Ziraat Odalar Birliince (TZOB) olumlu karlanmtr. Almanya'da uygulanan bu sistemin pilot proje halinde Trkiye'de Tekirda'da denenmesi iin iki kuruluun ibirlii ile proje yrtlmeye balanmtr. ki kuruluun birlikte yapt almalar sonucunda Trk iftisinin ihtiyalarna cevap verebilecek bir proje ortaya karlarak, Aralk 1986 ylnda pilot blge seilen Tekirda il snrlar iinde uygulamaya konmutur. nder ifti Projesi erevesinde kurulan ifti Danmanlk Dernekleri iftilerin kendi inisiyatifi ile kurduklar ve amac yelerine istihdam ettikleri tarm danman aracl ile tarmsal danmanlk hizmetleri vermek olan rgtlerdir. Pnin temel amalar; verimliliin artrlmas, ifti gelirlerinin ykseltilmesi, kendine yardm ilkeleri erevesinde gruplarn oluturulmas eklinde belirtilmektedir. lk faaliyet ylnda tantm ierikli almalar yaplm ve sonraki yllarda ilgi duyan iftilerle ilk danmanlk grubu Tekirda Merkezde oluturulmutur. Grup brosu tefri edilmi, danmanlk yapacak uzmanlar istihdam edilerek, yurt iinde ve yurt dnda eitilmilerdir. Bugn, Tekirdada 4, anlurfa, Polatl, Silivri, Bafra, Ceylanpnar, Osmaniye ve Yreirde toplam 11 adet D bulunmaktadr. Dernek gelirlerinin %50si Trkiye Ziraat Odalar Birlii aracl ile Tarm ve Kyileri Bakanl, %50si ise ye iftiler tarafndan salanmaktadr. Trkiye Ziraat Odalar Birlii (TZOB) sadece finans iin arac bir kurum olmayp, derneklerin kuruluunda koordinatrlk, kontrolrlk grevi yapmakta ve teknik yardm salamaktadr. Danman olarak alnacak bir Ziraat Mhendisi veya ihtiyaca gre veteriner; ye iftilerin tm sorunlarn zmek ve ihtiya halinde her an ye iftilere ulaabilecek durumda olmas gerekmektedir. Danmann yelerle birlikte almalar yapmas ve sorunlar iin zm retmesi esas grevidir. Grubun faaliyetlerinin genel erevesi her yl yaplan genel kurullarda izilir. Ynetim kurulu bu faaliyetleri danmanla birlikte detaylandrr. Dernekler tarafndan gerekletirilen faaliyetler daha ok grup faaliyetlerini iermektedir. reticiler arasnda bilgi al veri toplantlar, tarla gnleri, demonstrasyonlar, teknik geziler,
194
seminer ve sempozyumlar, resmi makam ziyaretleri vs. gibi aktiviteler Dernek Ynetim Kurulu tarafndan organize edilmektedir. yelik says Dernek statsyle snrl deildir. Ancak, bir Dernek Danmannn hizmet gtrecei ye says snrldr. Bu nedenle dernek ye says danmannn alma kapasitesine bal olarak 80-120 arasndadr. Dernek Ynetim Kurulu dilerse bu sayya bir snrlama getirebilir. Yine Dernek Ynetim Kurulunun kararyla Dernee fahri yelikler kabul edilebilir. rnein tarmsal girdi salayan firmalar (tohum, ila, gbre, makina vs.) dernee ye olabilirler. Kurulan Dernekler zerinde yaplan bir aratrma sonucu dernein ye iftilerine girdilerin kullanmnda tasarruf, yeni rnleri yetitirme, yem hazrlama, toprak tahlili yaptrma, retim tekniklerinde deiikler, verim art ve pazarlama sonucu gelir art gibi olumlu katklar yapt belirtilmektedir. yelerin %69 u seminerlere, %48 i tarla gnlerine dzenli katlmaktadrlar (http://www.tzob.org.tr/tzob/tzob_ana_sayfa.htm). Kooperatifler Bilindii gibi kooperatif hareketinin z eitimidir. Bu nedenle kooperatiflerin eitsel almalar, demokratikleme srecini pekitiren ekilde desteklenmektedir. l Mdrlkleri tarafndan kooperatiflerin uygulamak istedikleri projeler hakknda sosyoekonomik ettleri yaplmaktadr. Projelerin fizibilite ve tatbikat projeleri kooperatiflere salanan teknik yardm olarak verilmektedir. Bugne kadar 50 tip proje gelitirilmitir. 1990-2002 yllar arasnda yem bitkileri ekim alanlarnda %93lk, yem bitkileri retiminde %100lk, silaj miktarnda da %442lik art salanmtr. Uygulama dneminde 1117 kooperatife st srcl, 569 kooperatife besi srcl, 274 kooperatife damzlk sr yetitiricilii, 64 kooperatife arclk, 68 kooperatife seraclk, 3 kooperatife de kltr mantarcl, 29 kooperatife de damzlk koyun yetitiricilii proje konusu verilmitir. Trkiyede iftilerin rgtlenme eilimleri istenen dzeyde olmamakla birlikte baz alanlarda olduka baarl uygulamalar grlebilmektedir. TAR, FSKOBRLK, UKOBRLK bunlara rnektir. Szgelimi; TAR, 20. yzyln balarnda Ege Blgesinde d ticaretteki dalgalanmalar sonucu Ege Blgesi reticilerinin kooperatifilik ilkeleri dorultusunda rgtlendii ilk kurulutur. TAR; incir, zm, pamuk, zeytin ve zeytinya Tarm Sat Kooperatifleri Birlikleri, Trkiyede kooperatifiliin geliiminde nemli bir yer tutmaktadr. TAR; Ege blgesinde 65 yerleim biriminde 106 tarm sat kooperatifi, 127,900' akn retici orta ile Trkiyenin ilk ve en byk kooperatif kuruluudur (http://www.taris.com.tr). stihdam ettii yaym ve aratrma elemanlar ile ortaklarna yenilikler sunmakta ve eitim vermektedir. Eitim ve aratrma faaliyetleri srasnda niversite ve dier kurulularla sk ibirlii kurmaktadr.
Tarmsal retici Birlikleri

retici Birliklerinin amac, retimi talebe gre plnlamak, rn kalitesini iyiletirmek, pazara uygun rn sevk etmek ve rnlerin ulusal ve uluslararas lekte pazarlama gcn artrc tedbirler almaktr. Bu amala iftilerin rn veya rn grubu baznda bir araya gelerek, retici birlikleri kurmalarn salanmaktadr. Birlikler; tzklerinde belirlenen miktardaki tarmsal retimi bu kurulular araclyla pazarlamay taahht eden, en az 16 iftinin bir araya gelmesiyle, asgar ile dzeyinde kurulmaktadrlar. Ayn rn veya rn grubu iin ile dzeyinde en fazla bir birlik kurulabilir. Sulama Birliklerinin kurulmas ile iftilerin karar alma srecine katlmalar artrd
195
dnlmektedir (Oksam et al, 2004). Eitim ve yaym hizmeti vermek, danman hizmeti salamak birliin grevleri arasndadr. Danmanlk firmalar veya serbest tarm danmanlar Tarmsal danmanlk, bilgi iin para verebilme olanana sahip olmann tesinde, kendi sorunlarn belirleyip, bilgi arayan iftilerin yararlanabilecei bir model olarak grlmektedir. Bu modelde iftinin dedii para, sadece bilginin ierii iin deil, bilginin zamannda ve istenen formatta elde edilebilmesi iindir. Trkiyede pazar iin retim yapan, byk iletmeler danmanlarla szleme imzalayarak faaliyette bulunmaktadr. zellikle, seraclk, tavukuluk, bykba hayvanclk, baclk ve meyvecilik retim dallar ile Ege, Akdeniz ve Marmara Blgelerinde grlmektedir. Medya kurulular Trkiyede yerel radyo ve televizyon kanallar yaym almalarna destek olmaktadrlar. Yerel kanallarn zellikle yerel yaym rgtleri ile sk ibirlii yaptklar, tarmsal konularda dzenli programlar hazrladklar grlmektedir. Ulusal dzeyde tarm programlar ise devlet televizyon ve radyo kanallar ile snrl kalmaktadr. Reyting beklentisi nedeni ile zel televizyon ve radyo kanallarnn eitimden ok elence programlarna yneldikleri sylenebilir. Dier yandan medya kurulularnn tarma ynelik basl yaynlar hazrlama eilimleri de snrldr. iftilerin ekonomik durumlar, eitim durumlar ve polikltr tarm nedeni ile eitli ve farkl konularda bilgi taleplerinin varl basl yaynlarn retilmesini ve kullanmn zorlatrmaktadr. Gnll kurulular Sivil toplum kurulular i ve d kaynaklara sahip olabilmeleri nedeni ile yaym almalarnda etkili olabilmektedirler. TEMA erozyon ve aalandrma alannda almakla birlikte krsal kalknma ile ilgili projelerde yrtmektedir. Tarmla ilgili/ilgisiz ok eitli gnll kurulular/dernekleri de dzenli olmasa da tarmsal konularda eitim almalar yrtmektedirler. niversiteler Ziraat, Veterinerlik, Orman Faklteleri tarmsal aratrma ve yaym almalarna ynelik elemanlarn yetitirilmesinde birincil kaynaktr. Trkiyede Ziraat Faklteleri says 1980 ncesine kadar 7 iken 24e ykselmitir. Veterinerlik 19, Orman 9 faklte ile eitim ve aratrma etkinliklerini gerekletirmektedir. Mevcut yap gerei aratrma ve renci eitimi konularna younlaan fakltelerin dorudan yrtt yaym etkinliklerini ok snrldr. Faklteler, ilgili bakanlk ve dier kurulularda grevli elemanlarn hizmet-ii eitim almalarn gerekletirmekte, seminer ve toplantlarda aratrma sonularn aktarmaktadr. Ancak, ifti dzeyindeki yaym almalarna katlm ise snrl kalmaktadr. niversiteler yurtii ve d kurulularla ibirlii yaparak eitli aratrma almalarn yrtmektedirler. zellikle; Ankara, Ege, Atatrk, ukurova gibi niversitelerindeki fakltelerin uluslararas ibirlii, yaym ve aratrma almalar konularnda daha etkin olduklar sylenebilir. Temel ve stratejik aratrmalarda etkili olan niversiteler iftilik sistemlerini aratrma ve gelitirme, katlmc krsal kalknma, eylem-aratrmas gibi yeni yaklamlar ve yntemleri Trkiyede uygulamakta ve yaygnlamalarna rehberlik etmektedirler. Szgelimi; Tarsus Dalarndaki projede niversite ve ICARDA ibirlii sonucu kk iftilerin gelirlerinin %25 artt belirtilmektedir (Ketata, 1999). Sonu olarak niversiteler tarmsal aratrma ve yaym almalarnda itici g olarak krsal gelimeye destek olmaktadrlar.
196
zel Sektr ve Teknoloji Transferi 1980li yllarn bandan itibaren Trkiye, zel sektrn yeni tarmsal teknolojileri retme ve ticaretinde etkin roller stlenmitir. Bu yllarda uygulamaya konan reformlarn sreci hzlandrd aktr. 1980lere kadar gelimekte olan birok lkedeki gibi Trkiyede de tarmsal girdilerin retimi, ithalat ticareti arlkl olarak devlet tekelinde olmutur (Gisselquist and Pray, 2001). 1980lere kadar yeni tohum eitleri konusunda da devletin tekel eklindeki etkinlii sz konusudur. Szgelimi; budayn orijini olan Anadolu Platosunun %27inde buday yetitirilmektedir. Devlet aratrmaclar 1920lerden itibaren buday eitlerini gelitirmeye ynelik almlardr. 1960lara kadar yaygn kullanlan 30 civarnda buday eidi gelitirmilerdir. 1960l yllarda devlet aratrmaclar Uluslararas Msr ve Buday Gelitirme Merkezi (CIMMYT)nin Meksikada gelitirmi olduu eitleri test etmeye balamlardr. Testler sonucu yeni eitlerin yerli olanlara gre daha karl olduklar saptanmtr. Parlamentodan kan kararla 1966 ylnda CIMMYTden 60 ton tohum ithal edilmitir. zleyen yllarda ithal edilen miktar ve eitler artmtr (Gisselquist and Pray, 2001). Benzer gelimeler pamuk ve eker pancarnda da yaanm, devlet tohum politikalar sonucu gelimi tohumlar ithal edilmitir. KWS, 1928 ylndan beri Trkiyede eker pancar konusunda faaliyet gsteren bir Alman firmasdr. 1956 ylnda devletle Pan Tohum bnyesinde ortaklk kurmutur. 1960larda eker pancarnda byk verim artlar yaanmtr (Gisselquist and Pray, 2001). Hayvanclkta da devlet tekeli hakimken 1960larda baz yabanc firmalarn etkinlikleri grlmeye balanmtr. 1980lere kadar devletin tarmsal kalknma abalar ihra rnlerine ve buday gibi temel rnlere odaklanmtr. 1960larn ortalarna kadar devlet politikalar dardan teknoloji transferini engellemitir. 1970lerde sre devlet kontrolnn varl ile birlikte yumuam, 1980lerde snrl da olsa tarm teknolojilerinin transferi ve bu talep olumaya balamtr. Firmalarn ve iftilerin yeni teknolojileri transfer etme ve benimseme becerileri 1980lerdeki liberal dzenlemeler sonucu artmtr. 1980lerde devlet teknoloji transferindeki kontrol sonucu bir hyar ve iki domates eidinin ithalatna ve bunun da yerli bir firma tarafndan gerekletirilmesine izin vermitir. 1981 ylnda uluslararas kurulularla ibirlii yaplarak, fiyat kontrol, serbest ithalat gibi konularda firmalara olanak tanyan dzenlemeler yaplmtr. Tohumlarn lisanslanmas konusunda, pazarlama, datm gibi konulardaki dzenlemeler sektrn hzl gelimesine olanak vermitir (Gisselquist and Pray, 2001). Kimyasallarn kullanlmasnda da 1950lere kadar devlet sorumluluu hakimdir. 1960larda zel firmalarn ithalat pay yksek olmasna karn, kooperatifler ve kamu kurulular bunlarn satndan sorumlu olmulardr. Tarm ilalarnn kullanlmaya balamas 1950lerin sonuna rastlamaktadr. 1963-1967 yllar arasnda devlet, kimyasallarn kullanm ve satndaki sorumluluunu iftilerle paylamtr. Bu kapsamda devlet ynetimindeki kooperatifler kimyasal ve dier girdilerin alnpsatlmasnda etkili olmulardr. Pestisidlerin retimi ve ithalat zel sektrn elinde olmasna karn yap, 1980lere kadar srmtr. Kimyasal gbrede de devlet bal kurulular aracl ile dier girdilerdeki ithalat ve datm rejimini uygulam, 1971de kk miktarlarda ithalat yapan firmalarn durdurarak, gbre ithalat ve datmna snrlamalar getirmitir (Gisselquist and Pray, 2001). Reformla birlikte yeni teknolojilerin tantmnn hzlanmas sonucu verimlilikte ve gelirde art olmu, uygun teknolojilerin dier lkelerden transferine olanak verilmitir. Gerek 1980 ncesi gerekse sonrasndaki bir ok yeni teknoloji yurt d kkenlidir. 197
1980leri izleyen yllarda dier lkelerden gelen bir ok yeni teknoloji zel irketler, teknoloji anlamalar, yatrmlar ve ortak ibirlikleri eklinde gelmitir (Gisselquist and Pray, 2001). Trkiyede 14 adet gbre ve 15 adet ila firmas bulunmasna ramen, zel sektrn tarmsal aratrmalar konusundaki etkinlikleri ok snrldr. Genel olarak, yurtd balantl firmalarn etkin olmas ile aratrmalar adaptasyon almalar eklinde yrtlmektedir. Tarmsal aratrma almalar da 1980lere kadar teknoloji transferinde olduu gibi kamu kurulular tarafndan gerekletirilmitir. Bu dnemle birlikte zel sektrn tarla, bahe bitkileri alanlarnda tohum seleksiyonu konularnda almalarnn olduu grlmektedir. Trkiyede mevcut 77 zel tohum firmasnn 30 adedi, Trkiyede aratrma yapabilme konusunda lisansa sahiptir. Dier firmalar ise tohum ithalat ve pazarlamasnda faaliyet gstermektedir. Firmalarn hibrid tohumlar konusuna younlat, tarla denemeleri yrttkleri bilinmektedir. zel firmalar, tarla bitkilerinde 270, bahe bitkileri alannda da 538 eitte lisans almlardr. thal edilen eitler bir yllk adaptasyon denemesinin ardndan lisanslandrlmaktadr (elik, 1999). Tarmsal ve tarma dayal sanayi kurulular Trkiyede grlen bir baka yaym yaklam da rn yaklamdr. Bu modelde bir kurulu rnn retilmesinden pazarlanmasna kadar ki sreten sorumludur (Axinn, 1988). Trkiyede eker irketi bu modele iyi bir rnektir. Trkiyede eker pancar tarm Cumhuriyetle balamtr. 30lu yllarn bana kadar iki fabrika lke gereksinimini ksmen karlamtr. Bugn 30 adet fabrika bulunmaktadr. eker irketi 2004 yl itibar ile 63 ilde 5233 kyde 303.428 ifti pancar retmektedir. 161 adet Ziraat Blge eflii bulunmaktadr (http://www.turkseker.gov.tr). Trkiye eker Sanayini yllar boyunca kontroll tarm sistemini uygulamas ve iftilerin sistemi benimsemesi sonucu, bugn pancar verimi Avrupa dzeyine ulamtr. lkede hibir kltr bitkisinde bu kadar verim art salanamad belirtilmektedir. Sanayinin fabrika dndaki retim srelerine ve tarma olumlu katks Trk eker Sanayinin zenle vurgulanmas gereken yndr. Krsal yaamn sosyo-kltrel ynn blgesel kalknma, istihdam, ev ekonomisine katklar, eitim ve spor etkinlik ve kurulular ile etkilemitir. eker fabrikalarnn kuruluundaki ana hedef, eker gereksinimini karlamakla snrl olmayp, tarm ve iftiyi kalkndrmak olmutur. eker sanayi kuruluundan itibaren aratrma ve gelitirme faaliyetlerine nem vermitir. eker Enstits hem tarm hem de teknoloji aratrmalarn srdrmektedir (http://www.turkseker.gov.tr). Dier yandan szlemeli tarm, organik tarm gibi retim sistemlerinde de kendine zg yaym almalar yaplmaktadr. zellikle sebze ileme sanayinde szlemeli tarm yaygn olarak kullanlmaktadr. Firmalarn istihdam ettii teknik elemanlar szleme yaplan iftileri dzenli ziyaret ederek, rn verim ve kalitesini salamaya almaktadrlar. Organik tarmda ise yaym ve kontrol etkinlikleri sistemin temelini oluturan unsurlardadr. Bu konuda faaliyet gsteren firma ve danmanlarn yurtd ile balantlar gldr. Bilgi youn retim modeli olan sistemde youn ifti ziyaretleri ve eitimleri gerekletirilmektedir. Organik retim yapan iftilerin nerileri benimseme oranlarnn yksek olduu, bir yaymcnn 110 kadar iftiye hizmet verdii ve yaym almalarnn rn maliyetinin %6 kadarna mal olduu
198
belirtilmektedir (Karaturhan ve Boyac, 2005). ekil 9.5 yukarda ksaca anlatlan aktrler arasndaki ilikileri ve bilgi akn zetlemektedir. zel sektrle ilgili baka aktr de bayilerdir. Birok yrede faaliyet gsteren zel giriimler olan bayiler ila, gbre, tohum, alet ekipman gibi girdilerin ticareti ile uramaktadrlar. Yrelere gre deimekle birlikte iftilere neriler vermekte ve danmanlk yapmaktadrlar. Bayilik yapanlarn ziraat mhendisi diplomas olmas gerekmektedir.
Yurtd FAO, Dnya Bankas, Avrupa Birlii, niversiteler, Aratrma Kurulular, Firmalar, vb. Bakanlk niversite
l tarm mdrlkleri
Aratrma enstitleri
zel sektr Girdi reten, satan Tarm rnlerini alanlar, pazarlayanlar, vb..
le tarm mdrlkleri
zel danmanlar bayiler
Kooperatifler dier ifti rgtleri dernekleri
Ky grubu tarm merkezi
Tarm danman /gnlls
iftiler
Gl ve ift ynl iliki Gl ve tek ynl Zayf ilikiler iliki ekil 9. 5. Aktrler arasnda tarmsal bilgi ak emas
Aratrma-Yaym-ifti (A-Y-) Bann Glendirilmesi A-Y- ilikilerin bir ok lkede olduu (Sigman and Swanson, 1993) gibi Trkiyede de nemli bir sorundur. zmne ynelik eitli proje ve/veya yaklamlar denenmitir. Son uygulanan yaklam TYUAP (Eitim ve Ziyaret Yaklam) gerek
199
yaym ve aratrma gerekse A-Y- ilikilerinin glendirilmesi adna bir takm neriler getirmitir. Bugn TYUAPnin etkisi ile benzer bir iletiim ann kurumsallamasna ynelik abalar grlmektedir. Bakanln aratrma yaym ve eitim fonksiyonlar ile faaliyet gsteren kurulular arasndaki ibirliini etkin hale getirerek koordinasyonu salamak, ifti sorunlarna zm bulunmas, gelitirilen teknolojilerin hzl bir ekilde iftilere ulatrlmas iin l-le ve Blge Bilgi Al Veri Toplantlar dzenlenmektedir. Aratrma-Yaym Bann Glendirilmesi almalarnda, l Mdrlklerinin le Mdrlkleri ile dzenli olarak bir araya gelip, bilgi al veriinde bulunmalar, ifti sorunlarn tartmalar ve zm iin kararlar almalar salanmaktadr. Toplantnn bir blmnde; il dzeyinde yllk yaym program dorultusunda yrtlen yaym faaliyetleri tartlr, faaliyetlerin yrtlmesi srasnda karlalan sorunlara zm aranr, yaym almalarna yn verecek hedeflere ilikin kararlar verilir. Toplantlarda ncelikle problemler, zlemeyen ve aratrma enstitlerine iletilmesi gereken ifti problemleri, aratrma enstitlerine nerilecek aratrma konular belirlenmektedir. Toplantlarda yaym almalaryla ilgili olarak; kimin, neyi, ne zaman, nerede, nasl yapacann eylem plann hazrlanmaktadr. ifti artlarnda denemeler, sonucunda blgeye uygunluu belirlenen yenilikler, bata demonstrasyonlar olmak zere eitli yaym yntemleriyle iftilere ulatrlr. ifti artlarnda deneme ile ilgili teknik sorumluluk aratrma enstitsne aittir. l ve le Mdrlkleri, deneme alan ve ifti bulunmas gibi konularda ilgili aratrma enstitsne yardmc olmaktadrlar. izelge 9.4 illere gre koordinatr aratrma enstitlerini gstermektedir.
izelge 9. 4. Koordinatr aratrma enstitleri ve bal iller ukurova Tarmsal Aratrma Enstits Adana Adana, Hatay, el, Kahramanmara , Osmaniye (5 il) Tarla Bitkileri Merkez Aratrma Enstits Ankara Ankara, Aksaray, ankr, , orum, Karaman, Kayseri, Krkkale, Krehir Konya, Nevehir, Nide,Sivas, Yozgat, (13 il) Narenciye Ve Seraclk Aratrma Enstits, Antalya Antalya, Burdur, Denizli ,Isparta (4 il) Gneydou Tarmsal Aratrma Enstits, Batman, Diyarbakr Hakkari, Mardin, Siirt, Diyarbakr rnak (6 il) Trakya Tarmsal Aratrma Enstits, Edirne Edirne, Krklareli, Tekirda, (3 il) Veteriner Kontrol Ve Aratrma Enstits, Elaz Bingl, Bitlis, Elaz, Malatya, Tunceli, (5 il) Dou Anadolu Tarmsal Aratrma, Enstits Ar,Ardahan, Bayburt,Erzincan, Erzurum, Erzurum Gmhane, Idr , Kars Mu, Van ( 10 il) Anadolu Tarmsal Aratrma Enstits, Eskiehir Afyon , Bilecik,Eskiehir, Ktahya, Uak (5 il) Ege Tarmsal Aratrma Enstits, zmir Aydn, Balkesir, anakkale,zmir, Manisa, Mula (6 il) Amasya, Kastamonu, Samsun, Sinop, Tokat Karadeniz Tarmsal Aratrma Enstits, Samsun (5 il) GAP Eitim , Yaym Ve Aratrma Merkezi, Adyaman, Gaziantep, Kilis ,anlurfa (4 il) anlurfa Su rnleri Merkez Aratrma Enstits, Trabzon Artvin, Giresun, Ordu, Rize, Trabzon (5 il) Atatrk Bahe Kltrleri Merkez Aratrma Enstits, Bartn, Bolu ,Bursa, Dzce , stanbul, Yalova Karabk, Kocaeli, Sakarya, Yalova Zonguldak (10 il)
Kaynak: http://www. tarim.gov.tr
Bakanlka yrtlmekte olan yaym almalarnn daha etkili ve verimli hale gelmesi, tara ile merkez arasndaki ban glendirilmesi amacyla 2000 ylndan itibaren almalar younlamtr. Bu kapsamda; EY ube Mdrleri koordinatrlnde le Mdrleri her ay bir araya gelerek blgelerinde yaptklar 200
yaym almalarn, ifti gereksinimlerini ve sorunlarn tartmakta, zm retmekte, aratrma enstitlerine iletecekleri problemleri ve gelecekte yapacaklar yaym almalarn tartmaktadrlar. ayda bir iller bal bulunduklar koordinatr aratrma enstitlerinde toplanarak daha nce belirledikleri problemlerin zm iin tartmaktadrlar. izelge 9.5teA-Y- ilikilerini glendirmeye ynelik yaplan toplantlarn yllara gre saylarnn, izelge 9. 6da 2005 ylnda kurulmas planlanan ifti artlarndaki denemelerin illere gre dalmn zetlenmektedir.
izelge 9.5. Aratrma-yaym-ifti balantsn glendirme toplantlar
l-le Toplantlar Blge Toplantlar Kaynak: http://www.tarim.gov.tr 2000 332 20 2001 627 37 2002 470 38 2003 358 26
izelge 9.6. Kurulacak ifti artlarnda denemelerin illere gre dalm (2005)
Sra No 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 Denemeyi Kuracak Aratrma Enstits Adana-ukurova Tar.L Ar.Ens. Ankara-Tarla Bitkileri Merkez Aratrma Enstits Antalya-Narenciye Ve Seraclk Aratrma Enstits Edirne-Trakya Tarmsal Aratrma Enstits Ege Tarmsal Aratrma Enstits Erzurum-Dou Anadolu Tarmsal Aratrma Enstits Eskiehir-Anadolu Tarmsal Aratrma Enstits Giresun-Fndk Aratrma Enstits Manisa-Baclk Aratrma Enstits Samsun Karadeniz Tarmsal Aratrma Enstits Karadeniz Teknik niveristesi Ziraat Fakltesi Samsun-Ky Hizmetleri Aratrma Enstits Konya-Ky Hizmetleri Aratrma Enstits Nazilli-Pamuk Aratrma Enstits Nide- Patates Aratrma Enstits Sakarya Tarmsal Aratrma Enstits Tekirda Baclk Aratrma Enstits Denemenin Kurulaca l Adana-Mersin Ankara-Yozgat Isparta Kocaeli-Tekirda Manisa Ar-Erzurum-Kars Afyon-Eskiehir-Uak Trabzon Uak Amasya-Giresun-Ordu-Tokat Ordu Samsun Konya Aydn Nevehir Bartn-Bolu-Dzce-Kocaeli Bilecik-Tekirda Bartn-Bilecik-Bolu-BursaKarabk Kocaeli-Sakarya-TekirdaYalova-Zonguldak Deneme Says 4 13 2 30 4 1 34 7 1 1 19 2 5 40 7 3 3 6 2
Diyarbakr- Gneydou Anadolu Tarmsal Aratrma Enstits Diyarbakr-Elaz-Hakkari
Konya-Bahri Dada Uluslararas Tarmsal Aratrma Merkezi Konya
20
Yalova-Atatrk Bahe Kltrleri Merkez Aratrma Enstits
36
Toplam Kaynak: http://www.tarim.gov.tr
220
Tarmsal Aratrma ve Yaymn Gelecei Trkiyede yaym ve aratrma almalarnda kamunun etkinlii sz konusudur. Ancak, dier lkelerde olduu gibi Trkiyede de kamu yeterince almama, iyi yapamama, krsal kesimin gndemi ile ilgili olmama gibi gerekelerle eletirilmektedir. 1990lardaki ekonomik skntlarla bu eletiriler daha da artmtr.
201
Trkiye, yaym yaklamlar bakmndan deneyimli bir lkedir. Szgelimi; 1970lerde Dnya Bankasnca gelimekte olan lkelere nerilen Eitim ve Ziyaret Yaklam 1967de ilk kez Trkiyede uygulanm ve baarl sonularn ardndan 1975-1995 dneminde 70 kadar lkede kullanlmtr. Trkiyede Axinn (1988)in belirttii yaym yaklamlarndan geleneksel yaym ile ifti eitimi ve ziyaret yaklam kullanlmtr. Bu yaklamlar gnmzde de etkisi byk oranda srdrlmektedir. Dier yandan baz kurulular ve rgtler kanal ile snrl da olsa rn yaklamlar, proje yaklamlar, nder ifti modeli ile maliyeti paylam yaklamn kullandklar grlmektedir. Katlmc yaklamlar ve iftilik sistemleri gelitirme yaklamlar pilot projeler eklinde niversiteler ve baz vakflar tarafndan uygulanmaktadr. Danmanlk modelinin yerletirilmeye allmas, ifti rgtlerine yaym ve aratrma almalarna katlmalarnn tevik edilmesi gibi oulcu bir yaym modelinin gelimesi beklenmektedir. Son yllarda siber yaym uygulamalar dnyada hzla yaylmaktadr. Bu dorultuda Trkiyede de Tarm l Mdrlklerinin hemen hemen tamamnn internet sayfas bulunmaktadr. nteraktif olmamasna karn gelecek iin olumlu bir gelimedir. Dnyadaki gelimeler dorultusunda yaym almalarnn finansmanna yerel katlmn ve programlamada yerel nceliklerin yer almas beklenmektedir. Tarm gelecekte de gerek Trkiye ve gerekse dier lkelerde itici g veya ekonominin temel sektr olarak grlmektedir. En nemli sorun doal kaynaklara zarar vermeksizin, retime devam edebilmektedir. Bu amala iyiletirilmi ve srdrlebilir tarm uygulamalar tarmsal aratrmalarda nemli gndem maddeleri olarak grlmektedir. Tarm Reformu Uygulama Projesi (ARIP) yapay girdilere verilen desteklerin azaltlmasna ynelmi, 2006 ylndan itibaren evre koruyan projeler destek verilmesi gndemdedir (Oksam et al, 2004). Bu politikalarn aratrma ve yaym almalarnda hedef ve nceliklerin belirlenmesine rehberlik edecei aktr. Dier yandan, yerel koul ve nceliklere ynelik, ok disiplinli aratrmalarn desteklenmesi, aratrma ile kullanclar arasndaki ilikilerin kurumsallamas gelecekte beklenen dier gelimelerdir.
Ksaltmalar Dizini
AFA BTYK EY DE ICARDA KGTM P/OD TAEK TAK TEAE TGEM TMO TGEM TZMO UTAS ZO Aratrma frsat alan Bilim ve Teknoloji Yksek Kurulu ifti Eitimi ve Yaym Devlet istatistik Enstits International Centre for Agricultural Research in Dry Areas Ky Grubu Tarm Merkezi nder ifti Projesi /Dernei Trkiye Atom Enerjisi Kurumu Tarmsal Aratrma Konseyi Tarm Ekonomisi Aratrma Enstits Tarm iletmeleri Genel Mdrl Toprak Mahsulleri Ofis Tarmsal retim ve Gelitrme Genel Mdrl Trkiye Ziraat Mhendisleri Odas Ulusal Tarmsal Aratrma Sistemi Ziraat Odas A-Y- CIMMTY DATK DPT GEME KHGM STK TAGEM TAP TEDGEM TKB TBTAK TYUAP TZOB YK Aratrma-Yaym-ifti International Maize and Wheat Improvement Centre, D likiler Avrupa topluluu koordinasyon Daire Bakanl Devlet Planlama Tekilat hracat Gelitirme ve Ett Merkezi Ky Hizmetleri genel Mdrl Sivil Toplum Kuruluu Tarmsal Aratrmalar Genel Mdrl Tarmsal Aratrma Projesi Tekilatlanma ve Destekleme Genel Mdrl Tarm ve Kyileri Bakanl Trkiye Bilim ve Teknik Aratrma Kurumu Tarmsal Yaym ve Uygulamal Aratrma Projesi Trkiye Ziraat Odalar Birlii Yksekretim Kurulu
202
Kaynaklar
Anonim, 1938, Trk Ziraatine Bir Bak, Birinci Ky ve Ziraat Kalknma Kongresi Yayn, Devlet Basmevi, stanbul, 304p. Anonim, 2004, Osmanldan Gnmze Tarm ve Tarma Hizmet veren Kurumlarn Tekilatlanma Sreleri, Tarm ve Kyileri Bakanl, Ankara, 72s. Axinn, G., 1988, Guide on Alternative Extension Approaches, FAO, Rome Italy, 148p. Balit, S., 1993, Development support communication and agriculture, the road ahead, Development Communication Report (80/1), 1-4pp. Baxter, et al., 1989, Aid and agricultural extension evidence from world bank and other donors, World Bank technical Paper Number 87 Washington D.C. Boyac, M., 1996, Avrupa Birlii lkelerinde ve Trkiyede Tarmsal Yaym , E.. Tarmsal Uygulama ve Aratrma Merkezi Yaym Serisi No: 3. 21s. Boyac, M., 1998, Tarmsal Bilgi Ve Teknoloji Ak (Enformasyon) Sisteminin Yapsal zellikleri, Sorunlar Ve zm nerileri zerinde Bir Aratrma: Manisa li rnei, Doktora Tezi, Baslmam, E. Fen Bilimleri Enstits, Bornova, Yaynlanmam, 182 s Boyac, M., 1999, Tarmda Teknoloji Transferi ve Aratrma Yaym ifti likileri, E.. Tarmsal Uygulama ve Aratrma Merkezi Yaym Serisi No: 4. 34s. elik, N., 1999, Role of private sector in Turkish agriculture , Science and Research Policy in Turkish Agriculture , AERI, Ankara 113-114pp DE, 2002, 2001 Genel Tarm Saym Tarmsal letmeler (Hane halk) Anketi Sonucu, DE, Ankara. Eri ve ark, 2005, Tarmsal yksekrenim, Trkiye Ziraat Mhendislii VI Teknik Kongresi Ankara, 1075-1096s. Erol, ., 1995, ktisadi gelime asndan bilim ve teknoloji, Ege Vizyon, Ege Sanayicileri ve adamlar Dernei, Yl:3 (11), 22-25s. Gisselquist D. and Pray, C. 2001, Deregulating Technology Transferin Agriculture, Reforms Impact on Turkey in the 1980s, World Bank, Washington D.C., 37 p. Karaturhan B., Boyac, M., 2005, Ekolojik Tarmda Tarmsal Yaymn ilevi zerine Bir Aratrma ekirdeksiz Kuru zm rnei, E.. Ziraat Fakltesi Tarm Ekonomisi Blm, Bornova, 63 s. Ketata, H., 1999, ICARDA collaboration with Turkey in Agricultural Research Institute, Turkey Science and Research Policy in Turkish Agriculture , AERI, Ankara 89-92 p. Klner ve ark.,2005; Tarmsal aratrmalarda ncelikler ve stratejiler, Trkiye Ziraat Mhendislii VI Teknik Kongresi Ankara, 1097-1108 s. Oksam et al, 2004, Turkey in European Union Consequences for Agriculture, Food , Rural Areas and Structural Policy, Final Report , Wageningen University teh Netherlands, 253p. Ramkumar, S.N. and Rolls, M., 1995, Research on Agricultural Information Systems, A Guide to Terminology and Concepts, Working Paper 95/7, June, AERDD, The University of Reading, UK, 28p. Sigman, A. and Swanson, B.E., 1993, Utilization of technology: the corner stone of agricultural development policy and programmes, Agricultural Extension A Reference Manual, Second Edition, FAO, Rome, Italy. 227-231pp. Swanson, B.E., Farnel, B.J., Bahal, R., 1989, The current status of extension worldwide, Global Consultation on Agricultural Extension, Swanson, B.E. (Ed) FAO, Rome, Italy, 4376pp.
203
Tarm ve Kyileri Bakanl, 1995, Tarmsal Aratrma Projesi Aratrma Master Plan, Ankara, 190 s. TKB, 1995, Tarmsal Aratrma Projesi Aratrma Master Plan, Tarm ve Kyileri Bakanl, Ankara, 190 s. TKB, 2000, Tarmsal Aratrma Mastr Plan (2001-2005) Kasm, Ankara TKB, 2004, II. Tarm uras, 29 Kasm-1 Aralk Ankara, Uzunlu, V. et al. 1999. The future of national agricultural reasearch system of Turkey Science and Research Policy in Turkish Agriculture , AERI, Ankara 141-149 p. http://www.tarim.gov.tr http://www.tubitak.gov.tr http://www.tzob.org.tr/tzob/tzob_ana_sayfa.htm http://www.turkseker.gov.tr http://www.taris.com.tr
204
10. Tarma Dayal Sanayi

Do. Dr. Haydar ENGL ukurova niversitesi Ziraat Fakltesi Tarm Ekonomisi Blm Giri Genel olarak, temel hammaddesini tarmdan salayan gda, iki, ttn ve tekstil gibi tarma dayal sanayinin Trkiye ekonomisi iinde teden beri nemli bir yeri vardr. Toplumun temel ihtiya mallarn yurtii retimle karlamaya almasyla, bata gda gvenlii olmak zere, kendine yeterlilik bakmndan lke ekonomisi iin stratejik neme sahiptir. Emek youn sektrler olarak bilinen bu sektrlerin, Trkiye ekonomisine saladklar en nemli katklardan biri de phesiz istihdama yapt katkdr. stihdam katks, 2004 yl itibariyle; nfusu % 1,35 gibi greli olarak yksek saylabilecek bir yllk nfus art ile yaklak 72 milyona ulam ve nfusunun % 30u 15 yan altnda olan Trkiye gibi bir lke (DPT, 2004: 184) iin daha da nemli olmaktadr. 2000 yl toplam sivil istihdam iindeki pay yaklak % 18 olan sanayi sektr istihdamnn, yaklak % 40 tarma dayal sanayi sektrlerinden salanmaktadr (DE, 2002). Tarma dayal sanayi sektrlerinin, 2000 yl Trkiye Gayri Safi Milli Haslasna yapt katk yaklak % 7 dolayndadr. Tarma dayal sanayi sektrleri, DE verilerine gre 2004 ylnda yaklak 6,5 milyar USD ithalat, 11,7 milyar USD ihracat gerekletirmitir. Bu deerlerle ekonomiye net dviz katks 5,2 milyar USD olmutur. Tarma dayal sanayi sektrlerinin toplam ithalat iindeki pay % 6,7 toplam ihracat iindeki pay ise % 18,5dir. Giyim eyalar hari tekstil rnlerinin tek bana toplam ihracat iindeki pay yaklak % 13tr. Ulusal ekonomi asndan tarma dayal sanayi sektrlerinin istihdama, Gayri Safi Milli Haslaya ve d ticarete yaptklar katklar yannda, tarm sektrnn ulusal ekonomiyle entegrasyonunda bir kpr grevi stlenmesi, tarm sektrndeki yapsal iyilemelerin dsal dinamii olmas bakmndan da nemli grevler slenmektedir. Tarma Dayal Sanayi Sektrlerinin Yaps
yeri Says ve stihdam

Tarma dayal sanayi sektr yapsal olarak, niasta ve niasta bazl ekerler, bira ve malt, yksek alkoll iecekler, balk ve su rnleri ileme, araplk, ttn rnleri gibi baz alt sektrler dnda, genel olarak kk ve orta lekli iletmelerin sayca egemen olduu bir sektr grnmndedir. malat sanayi iinde 10 ve daha fazla alana sahip iyerleri arasnda, sektrn iyeri says bakmndan, 2000 yl itibariyle pay yaklak %36dr (izelge 10.2). Tarma dayal sanayi sektrnde, 10 ve daha fazla alana sahip iyerleri says yaklak 4 bin dolayndadr (izelge 10.1). Bu saynn srasyla yaklak 2300 (% 57) tekstil sektrnde, 1710u (% 43) gda, iki ve ttn sektrndedir. Sektrdeki iyeri saylar, alt sektrlere gre incelendiinde, en fazla iyeri saysna sahip olan sektrn elyaf ve iplik sektr olduu grlebilir. Bu sektrde 2000 ylnda faaliyet gsteren, 10 ve daha fazla kii altran iyeri says 1049dur. zellikle pamuk elyaf ve iplii sektrnde, 1990l yllarn bandan balayarak verilen teviklerin ve ekonomik konjonktrn etkisiyle ok sayda firma sektrde faaliyet gstermeye balamtr. Yine, rme ve giyim d hazr dokuma sektrleri, tarma dayal sanayi iinde iyeri says bakmdan elyaf ve iplik sektrn izleyen sektrlerdir (izelge 10.3). Bu sektrleri, gda sanayi iindeki, en fazla iyerine sahip olan un ve unlu rnler sektrleri izlemektedir. Un ve unlu rnler sektrnde faaliyet 205
gsteren iletme says 2000 ylnda 650 dolayndadr. Damtk alkoll ikiler, bira ve malt, araplk, eker retimi ve artm, su rnleri ileme sektrlerinde greli olarak az sayda firma faaliyet gsterirken, sebze ve meyve ileme, yem, st ve st rnleri, bitkisel ve hayvansal yalar, mezbaha ve et rnleri, ekerleme ve ikolata ile dier gda sektrlerinin her birinde 100n zerinde iletme faaliyet gstermektedir. Tarma dayal sanayi sektr, kamu iletmeciliinin de faaliyet gsterdii bir alandr. 2000 ylnda iyeri says bakmndan sektrdeki iyerlerinin toplamnn % 4.1i kamuya aittir. malat sanayi genelinde bu oran % 2,4tr. yeri says bakmndan kamu ilemelerinin en ok yer ald sektr, (iletmelerin % 57,1i ) ttn ve ttn rnleri sektrdr. Bilindii gibi bu sektrde yllardan beri retimde devlet tekeli bulunmaktayd. Gnmzde kamuya ait bu iletmeler zelletirme srecindedir. Sayca kamu iletmelerinin toplam iletme saylar iindeki pay, iki sanayinde % 27,9, yem sanayinde %15,0, gda sanayinde % 4,5, dokuma sanayinde % 0,8dir (DE, 2003). Sektrdeki iyeri saylar, 1990-2000 ylar arasndaki 10 yllk dnem boyunca gda sanayinde genel olarak bir azalma, dokuma sektrnde ise nemli bir sayda art gstermitir. Gda alt sektrnde iyeri sayndaki bu azalma, anlan dnemde 2000 yl sabit fiyatlaryla retim deeri ve katma deerindeki art gz nnde bulundurulduunda, 1994 ylnda lkede yaanan ekonomik krizin de etkisiyle finanssal yaplar zayf, daha ok mevsimsel alan ve kapasite kullanm oranlar dk, ounlukla kk ve orta lekli iletmelerin sektrden ekildikleri ve sektrlerde nemli younlamalarn gerekletii eklinde yorumlanabilir. 1990-2000 dneminde iyeri saylar yllk ortalama olarak, ttn ve rnleri sektrnde %5,8, gda sektrnde %1,3, iki sektrnde % 1,2, deri ileme sektrnde % 0,5 orannda azalm, dokuma sektrnde % 7, yem sektrnde ise % 0,6 orannda artmtr (izelge 10.5). Ayn dnemde bir btn olarak imalat sanayinde iyerleri says, % 2,3 yllk ortalama hzla art gstermitir. Tarma dayal sanayi toplam olarak, dokuma sanayindeki nemli artn etkisiyle, iyeri says bakmndan yllk ortalama %2,5lik bir hzla bymtr. Kamuya ait iyeri says 2000 ylnda, zelletirmeler sonucunda dnem ba olan 1990 ylna gre yaklak yar yarya dmtr. Tarma dayal sanayi sektrleri ounlukla emek youn sektrlerdir. Neredeyse dnyadaki tm lkelerde olduu gibi Trkiyede de ciddi sosyal sorunlar dourmaya aday olan isizliin, azaltlmas bakmndan, tarmsal sanayinin salad istihdam olanaklar kmsenemez bir nem tamaktadr. Tarma dayal sanayi sektrlerinde 2000 ylnda, 10 ve daha fazla alan olan iyerlerinde toplam 454,2 bin kii istihdam edilmitir. Bu deerle sektrn, 1,13 milyon kii olan imalat sanayi istihdam iindeki pay % 40,2dir (izelge 10.1 ve 10.2). malat sanayinde istihdam edilen her drt kiiden biri tekstil sektrnde istihdam edilmektedir. Gda, iki ve ttn sektrnn tmnn imalat sanayi istihdam iindeki pay ise kabaca % 15tir. Tarma dayal sanayinin 2000 yl istihdam, alt sektrler dzeyinde izelge 10.3te sunulmutur. Buna gre, elyaf hazrlama ve iplik sektr yaklak 164 bin kiilik istihdam ile en nde gelmektedir. Salad bu istihdamla, yalnzca tarma dayal sanayi sektrleri iinde deil ayn zamanda imalat sanayi iinde de en geni istihdama sahip sektrdr. stihdam bykl bakmndan elyaf hazrlama ve iplik sektrn, yine tekstil sektrnn alt sektrleri olan rme ve giyim d hazr dokuma sektrleri izlemektedir. Bu sektrlerde istihdam edilen kii saylar srasyla 63 bin ve 37 bin kiidir.
206
izelge 10.1 Tarma dayal sanayi sektrlerinde iyeri ve alan says*, retim deeri** ve katma deer** 1990 2000 yeri alan retim deeri Katma deer yeri alan retim deeri 1 says says says says Sektrler Gda 1 426 108,1 3 883 580,7 1 144 097,0 1 257 115,1 6 7 32 500,8 Yem 320 33,6 1 185 604,0 276 069,5 340 29,6 1 881 607,0 ki 97 13,9 779 583,6 473 883,7 86 11,0 1 194 704,0 Ttn 51 32, 1 1 121 869,1 619 880,2 28 18,9 1 515 330,0 Gda, iki, ttn 1 894 188,4 6 984 161,3 2 524 119,0 1 711 174,6 11 324 142,8 Dokuma 1 100 203,7 4 366 107,5 1 736 868,5 2 173 274,0 8 907 698,4 Deri 135 6,1 136 804,4 36 321,2 129 5,6 209 960,7 Tarma dayal sanayi 3 129 398,2 11 487 073,1 4 297 308,7 4 013 454,2 20 441 800,9 malat sanayi 8 871 1 028,2 39949379,0 15 613 696,7 11 118 1 130,5 66 532 186,4
(*) 1000 kii (**) 2000 yl fiyatlaryla milyar TL, ( ) 10 ve daha fazla kii alan iyerleri Kaynak: DE, malat sanayi istatistikleri, eitli yllar.
1
Katma deer 1 992 463,5 496 332,3 565 400,8 663 060,6 3 717 257,2 3 031 635,1 55 028,8 6 803 921,1 23 738 802,7
izelge 10.2 Tarma dayal sanayi sektrlerinin imalat sanayi iindeki paylar (%) 1990 yeri alan retim Katma yeri Sektrler says says deeri deer says Gda 16,1 10,5 9,7 7,3 11,3 Yem 3,6 3,3 3,0 1,8 3,1 ki 1,1 1,4 2,0 3,0 0,8 Ttn 0,6 3,1 2,8 4,0 0,3 Gda, iki, ttn 21,4 18,3 17,5 16,2 15,4 Dokuma 12,4 19,8 10,9 11,1 19,5 Deri 1,5 0,6 0,3 0,2 1,2 Tarma dayal sanayi 35,3 38,7 28,8 27,5 36,1 malat sanayi 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
Kaynak: izelge 10.1
2000 alan retim says deeri 10,2 10,1 2,6 2,8 1,0 1,8 1,7 2,3 15,4 17,0 24,2 13,4 0,5 0,3 40,2 30,7 100,0 100,0
Katma deer 8,4 2,1 2,4 2,8 15,7 12,8 0,2 28,7 100,0
207
( ) 10 ve daha fazla kii alan iyerleri Kaynak: DE,Yllk malat Sanayi statistikleri 2000, Yay. No: 2731, Ankara, 2003.
izelge 10.3 Tarma dayal sanayi alt sektrlerinde iyeri says, alan says (1000 kii), retim deeri ve katma deer (milyar) 2000 retim deeri Katma deer 1 Sektrler yeri says alan says YTL USD EURO YTL USD EURO Gda sanayi 1 257 115,1 6,733 10,794 11,722 1,992 3,194 3,469 Mezbaha ve et rnleri 97 15,9 0,979 1,569 1,704 0,296 0,475 0,516 St ve st rnleri 109 8,6 0,692 1,109 1,204 0,260 0,417 0,453 Sebze meyve ileme 144 20,1 0,935 1,498 1,627 0,321 0,515 0,559 Su rnleri ileme 11 2,1 0,046 0,074 0,081 0,011 0,017 0,019 Bitkisel hayvansal yalar 104 8,8 1,066 1,709 1,856 0,306 0,491 0,534 Un ve unlu rnler 255 8,2 0,657 1,053 1,143 0,114 0,183 0,198 lenmi unlu rnler 389 20,7 0,646 1,036 1,125 0,234 0,375 0,408 eker retimi ve artm 35 21,2 1,191 1,909 2,073 0,256 0,410 0,445 ekerleme kakao ikolata 113 9,5 0,521 0,836 0,908 0,193 0,310 0,336 Dier gda sanayi 340 29,5 1,882 3,017 3,276 0,496 0,796 0,864 Dier gda 199 23,3 1,330 2,133 2,316 0,355 0,569 0,618 Yem 141 6,3 0,551 0,884 0,960 0,142 0,227 0,246 ki sanayi 86 11,0 1,195 1,915 2,080 0,565 0,906 0,984 Damtk alkoll ikiler 11 3,2 0,379 0,608 0,660 0,274 0,440 0,478 arap 11 0,7 0,022 0,035 0,038 0,009 0,015 0,016 Bira ve malt 8 1,8 0,258 0,414 0,450 0,130 0,208 0,226 Alkolsz iecekler, maden sular 56 5,3 0,535 0,858 0,932 0,152 0,243 0,264 Ttn sanayi 28 18,9 1,515 2,429 2,638 0,663 1,063 1,154 Dokuma sanayi 2 173 274,0 8,908 14,281 15,509 3,032 4,860 5,278 Elyaf iplik 1 049 163,5 5,548 8,895 9,660 1,934 3,101 3,368 Giyim d hazr dokuma 368 36,7 1,087 1,743 1,893 0,412 0,661 0,718 rme 645 62,9 1,920 3,079 3,344 0,552 0,885 0,962 Hal 77 8,1 0,261 0,418 0,454 0,104 0,167 0,181 Deri sanayi 129 5,6 0,210 0,337 0,366 0,055 0,088 0,096 Deri ileme 107 4,5 0,177 0,284 0,308 0,043 0,069 0,075 Deriden yaplm eya 22 1,1 0,033 0,053 0,057 0,012 0,019 0,021 Gda iki ttn sanayi 1 711 174,6 11,324 18,155 19,717 3,717 5,960 6,472 Tarma dayal sanayi 4 013 454,2 20,442 32,772 35,591 6,804 10,908 11,846 malat sanayi 11 118 1 130,5 66,532 106,665 115,840 23,739 38,058 41,332
208
Gda iki, ttn sanayi alt sektrlerinde istihdam asndan nemli alt sektrler ise srasyla yaklak 31 bin kiilik istihdamla eker ve ekerleme ikolata sanayi, 30 bin kiilik istihdam ile dier gda ve yem sanayi, 29 bin kiilik istihdamla un ve ilenmi unlu rnler sanayi, 20 bin kiilik istihdamla sebze ve meyve ileme sanayi, 19 bin kii ile ttn ve rnleri sanayi, 16 bin kii ile mezbaha ve et rnleri sanayi sektrledir. Tarma dayal sanayi, 2000 yl istihdamnda kamunun pay %13,4tr. Bu oran imalat sanayi geneli iin % 11dir. Alt sektrler itibariyle istihdamda kamunun paynn en yksek olduu sektr, % 70.3 ile ttn ve rnleri sektrdr. Ttn sektrn srasyla % 40,5 ile yem, % 38 ile iki, % 19,1 ile gda sektr izlemektedir. Kamu sektrnn, 2000 ylnda tarma dayal sanayi istihdam iindeki pay, 1990 ylna gre nemli oranda azalmtr. Yrtlen zelletirmelerle bu pay gnmzde daha da dmtr. Tarma dayal sanayi, 1990-2000 yllar arasndaki dnemde, istihdam edilen kii says bakmndan, gda, iki, ttn sektrnde, iyeri saylarnda olduu gibi bir klme, tekstil sektrnde ise bir byme gereklemitir. Alt sektrler itibariyle bu dnemde istihdam edilen kii says; yllk ortalama olarak, ttn ve rnleri sektrnde % 5,2, iki sektrnde % 2,3, yem sektrnde % 1,3, deri ileme sektrnde 0,8 orannda azalm, elyaf, iplik ve dokuma sektrnde % 3, gda sektrnde ise % 0,6 orannda artmtr (izelge 10.5). ncelenen bu 10 yllk dnemde, imalat sanayinde istihdam, % 1 yllk art hzyla bym, gda, iki, ttn sanayinde % 0,8 orannda azalm, genel olarak tarma dayal sanayi de, tekstil sanayindeki artn etkisiyle % 1,3 ylk art orannda bymtr. retim ve Katma Deer Devlet statistik Enstits (DE) verilerine gre tarma dayal sanayi sektrlerinin 2000 yl toplam retim deeri, kabaca 33 milyar USD, katma deeri ise 11 milyar USD dolayndadr (izelge 10.3 ve 10.4). Ayn yl iin imalat sanayi retim deeri, 107 milyar, katma deer ise 38 milyar USDdir. Bu deerlerle tarma dayal sanayi, imalat sanayi iinde, retim deerinde % 30,7 katma deerde % 28.7 pay almaktadr. Gda iki ttn sektrnn toplam retim deeri 18 milyar USD dolaynda iken, tekstil sektr retim deeri 14,5 milyar USD dolaynda gereklemitir. retim deeri bakmndan, tarma dayal sanayi sektrleri arasnda en nde gelen sektr, elyaf ve iplik sektrdr. Bu sektrn 2000 yl retim deeri 8,9 milyar USD dolayndadr. Tekstil sanayinin alt sektrleri olan rme sektr 3 milyar, dokuma sektr 1,7 milyar USD retim deerine sahiptir. Gda iki ttn sektrnn alt sektrlerinde 2000 yl retim deerleri yaklak olarak; dier gda ve yem sektrnde 3, eker ve ekerleme sektrnde 2,7, ttn ve rnleri sektrnde 2,4, un ve ilenmi unlu rnler sektrnde 2,1, iki sektrnde 1,9, bitkisel ve hayvansal yalar sektrnde 1,7, et ve rnleri sektrnde 1,6, sebze ve meyve ileme sektrnde 1,5, st ve rnleri sektrnde 1,1 milyar USD dolayndadr (izelge 10.3). Tarma dayal sanayi sektrlerinde, 1990-2000 yl dneminde, 2000 yl sabit fiyatlaryla retim deerindeki yllk ortalama art hzlar srasyla dokuma sektrnde %7,4, gda sektrnde % 5,7, yem sektrnde %4,7, iki sektrnde % 4,4, deri ileme sektrnde %4,4, ttn ve rnleri sektrnde % 3,1 olarak gereklemitir. Ayn dnemde imalat sanayi retim deeri yllk ortalama % 5,2 art hzyla bymtr. Tarma dayal sanayi % 5,9luk bir yllk byme ile imalat sanayi ortalamas zerinde bir byme gereklemitir. Bu bymede tekstil sektrnn etkisi arlktadr. Gda iki ttn sanayi bir btn olarak % 5 yllk ortalama byme 209
gsterirken, tekstil sektrndeki gereklemitir (izelge 10.5)
ortalama
yllk
byme
dolaynda
Daha nce de sz edildii gibi 2000 yl iin kamunun tarma dayal sanayi sektrleri iyeri says iindeki pay % 4 iken, retim deeri iindeki pay % 14 civarndadr. Ttn ve rnleri sektr, retim deeri iinde % 65 payla kamunun en byk pay sahibi olduu sektrdr. Ttn sektrn srasyla % 33 ile iki sektr, % 21 ile dier gda ve yem sektr, % 16 payla gda sektr izlemektedir. Kamunun tekstil sektr retim deeri iindeki pay %1in altndadr. Buradan, kamu iletmeciliinin daha ok kk ve orta iletmelerin hakim olduu gda sektrnde, byk iletmelerle temsil edildii sonucu karlabilir. Tarma dayal sanayi sektrlerinde 2000 ylnda retim deerinin ortalama % 33 olan katma deer, 10,9 milyar USDdir. Bunun yaklak 6 milyar dolar, gda iki ttn sektrnden, 4,9 milyar dolar da tekstil sektrnden salanmtr. Bu deerlerle, imalat sanayi katma deeri iinde gda iki ttn sektrnn pay % 15,7, tekstil sektrnn pay da % 13 olmaktadr. Tarma dayal sanayi bir btn olarak imalat sanayi katma deerinden % 28,7 pay almaktadr. Alt sektrlere gre katma deer incelendiinde, retim deerinde olduu gibi ilk srada elyaf hazrlama ve iplik sektr gelmektedir. Bu sektrde 2000 ylnda, 3,1 milyar USD katma deer yaratlmtr. Ttn ve rnleri sektr 1,1 milyar, iki sektr 0,9 milyar, rme sektr 0,9 milyar, dier gda ve yem sektr 0,8 milyar, eker ve ekerli rnler sektr 0,7 milyar, dokuma sektr 0,7 milyar, un ve ilenmi unlu rnler 0,6 milyar, sebze ve meyve ileme 0,5 milyar, et ve et rnleri 0,5 milyar, bitkisel ve hayvansal yalar 0,5 milyar, st ve st rnleri 0,4 milyar USD katma deerle elyaf ve iplik sektrn izleyen tarma dayal sanayi alt sektrleridir (izelge 10.3). Tarma dayal sanayi sektrlerinde 2000 yl itibariyle alan bana den katma deerler srasyla; iki sektrnde 83 bin, ttn sektrnde 56 bin, gda sektrnde 28 bin, dier gda ve yem sektrnde 27 bin, tekstil sektrnde 18 bin, deri ileme sektrnde 16 bin USD olarak gereklemitir (izelge 10.4). alan bana den katma deer, imalat sanayi genelinde 34 bin USD iken, gda iki ttn sektr genelinde 34 bin, tekstil sektrnde ise 17 bin USD civarndadr. Kamu sektrnn, tarma dayal sanayi sektrleri katma deeri iindeki pay, sektrlerin byklk sralamas bakmndan, sektrlerin retim deeri sralamasyla benzerlik gstermektedir. Sektrlerin katma deeri iinde kamunun paylar byklk srasna gre, ttn ve rnleri sektrnde % 78,3, iki sektrnde % 50,7, dier gda ve yem sektrnde % 25,8, gda sektrnde % 12,7 ve tekstil sektrnde % 1,2dir. Kamunun pay imalat sanayi toplam katma deeri iinde pay % 20,3 iken tarma dayal sanayi katma deeri iindeki pay ise % 17,9dur. Katma deer artlar; 1990-2000 dneminde yllk ortalama olarak, imalat sanayi genelinde % 4,3 tarma dayal sanayi sektrleri genelinde ise % 4,7 olmutur (izelge 10.5). Tarma dayal sanayi sektrleri iinde en yksek yllk ortalama art, % 6 ile yem sektrnde gereklemitir. Gda sektr ve dokuma sektr yllk ortalama % 5,7 ile nemli katma deer artlarnn gzlendii dier alt sektrler olmutur. Katma deer yllk ortalama art hzlar; deri ileme sektrnde % 4,2, iki sektrnde % 1,8, ttn sektrnde ise % 0,7 olmutur. ncelenen dnemde, alan bana den katma deer yllk ortalama art hzlar ise ttn, iki ve dokuma sektrleri dnda, katma deer art hzlarna paralel bir grnm sergilemitir. alan bana den katma deer bakmndan ttn sektrnde % 6,1 yllk 210
ortalama art hzyla, iki sektrnde % 4,2 yllk ortalama art hzyla katma deer art hznn zerinde, dokuma sektrnde % 2,6 yllk ortalama art hzyla katma deer art hznn altnda bir gelime grlmtr. Genel olarak imalat sanayinde alan bana katma deer art hz yllk % 3,3 olarak gereklemitir. retim deeri ve katma deer, sektrlerin kapasite kullanm oranlar ile yakndan ilikilidir. DE verilerine gre 2000 ylnda retim deeriyle arlklandrlm kapasite kullanm oranlar, gda ve iki sektrnde % 68,5, tekstil sektrnde % 79,4, imalat sanayi genelinde % 75,9 olarak gereklemitir. 2001 ylnda lkede yaanan ekonomik kriz nedeniyle pek ok ekonomik gstergede olduu gibi kapasite kullanm oranlarnda nemli gerilemeler yaanm, bunu izleyen yllarda ekonomi toparlanarak bymeye gemitir. 2004 ylnda arlkl kapasite kullanm oranlar; gda ve iki sektrnde % 71,6 tekstil sektrnde % 79,7 imalat sanayi genelinde ise % 81,7 olarak gerekletirilmitir. Gda sektr iinde, zellikle un ve unlu rnler sektrnde olmak zere, meyve sebze ileme, et ve et rnleri ile eker retimi sektrlerinde dk kapasite ile alma teden beri sregelen bir sorundur. Dk kapasite kullanmnn temel nedeni un ve unlu rnler sektrnde talebin zerinde bir kapasitenin olmas iken, sebze meyve ileme, eker retimi ve et ve rnleri sektrlerinde hammaddeye bal mevsimlik almadr.
izelge 10.4 Tarma dayal sanayi sektrlerinde retim deeri ve katma deer (milyar) , 2000 Sektrler1 Gda Yem ki Ttn Gda, iki, ttn Dokuma Deri Tarma d. sanayi malat sanayi retim USD 10,794 3,017 1,915 2,429 18,155 14,281 0,337 32,772 106,665 deeri EURO 11,722 3,276 2,080 2,638 19,717 15,509 0,366 35,591 115,840 Katma USD 3,194 0,796 0,906 1,063 5,960 4,860 0,088 10,908 38,058 deer EURO 3,469 0,864 0,984 1,154 6,472 5,278 0,096 11,846 41,332 alan YTL 17,3 16,8 51,6 35,0 21,3 11,1 9,8 15,0 21,0 bana USD 27,7 26,9 82,7 56,1 34,1 17,7 15,7 24,0 33,7 katma deer* EURO 30,1 29,3 89,8 60,9 37,1 19,3 17,1 26,1 36,6
( ) 10 ve daha fazla kii alan iyerleri, (*) 1000, Kaynak: izelge 10.1
2000 yl dviz kurlar: 1 USD =623 749,34 TL, 1 EURO=574 345,24 TL
( ) 10 ve daha fazla kii alan iyerleri (*) 2000 yl fiyatlaryla Kaynak: izelge 10.1 den hesaplanmtr
izelge 10.5 Tarma dayal sanayi sektrlerinde yllk ortalama art hzlar (%), 1990-2000 yeri alan retim Katma alan bana 1 says says deeri* deer* katma deer* Sektrler Gda -1,3 0,6 5,7 5,7 5,0 Yem 0,6 -1,3 4,7 6,0 7,4 ki -1,2 -2,3 4,4 1,8 4,2 Ttn -5,8 -5,2 3,1 0,7 6,1 Gda, iki, ttn -1,0 -0,8 5,0 3,9 4,7 Dokuma 7,0 3,0 7,4 5,7 2,6 Deri -0,5 -0,8 4,4 4,2 5,1 Tarma dayal sanayi 2,5 1,3 5,9 4,7 3,3 malat sanayi 2,3 1,0 5,2 4,3 3,3
Sekteler Aras Balantlar ve Younlama Tarma dayal sanayinin, tarm rnlerine kararl bir talep yaratmas, tarm rnlerini ileyerek katma deerini artrmas, tarm sektrnn ulusal ekonomiyle balantsnda bir kpr grevi stlenmesi, sektr, tarmdaki yapsal gelimelerin en nemli dsal dinamii haline getirmitir. Tarma dayal sanayi sektrlerinin yaps ve sektrler aras 211
yapsal ilikilerini ortaya koymak iin yararlanlabilecek en nemli aralardan biri girdi-kt tablolardr. Trkiye ekonomisi iin yaynlanm en yeni girdi-kt tablosu, DE tarafndan hazrlanm 1996 yl tablosudur. Bu tabloyu kullanarak yaplan bir almadan (Gktolga, 2004) tarma dayal sanayi sektrlerine ilikin baz yapsal katsaylar izelge 10.6da sunulmutur. izelgede sunulduu gibi; sektrlerin retim deeri iinde brt katma deerin pay, gda sektrnde %33,4, iki-ttn sektrnde % 47,9, Dokuma-giyim sektrnde ise % 35,0dr. Yine parasal deerle yz birim retim deeri iinde emek faktrne yaplan demeler, gda-iki sektrnde 4,3 birim, iki-ttn sektrnde 5,3 birim, dokuma-giyim sektrnde ise 7,4 birimdir. Girdi-kt analizi erevesinde sektrlerin ekonominin dier sektrlerle olan ilikilerinin, yapsal bamllklarnn nemli bir gstergesi olarak, geri ve ileri balant katsaylarndan yaralanlr. Bu yapsal katsaylar ayn zamanda sektrlerin retim oaltanlar olarak da adlandrlr. Geri balant katsays, sektrn nihai talebindeki bir birimlik artn, kendisi dahil tm sektrlerde yarataca retim deeri artn ifade etmektedir. Buna gre, gda sektr nihai talebinin bir birim (parasal anlamda) artmas durumunda gda sektr dahil, ekonominin tm sektrlerinde gerekleecek retim deeri art 2,164 birim olacaktr. Bu katsaylar iki-ttn sektr iin 1,906, dokuma-giyim sektr iin 2,292dir. leri balant katsays ise, ekonominin tm sektrlerinin nihai talebinde bir parasal birim art olmas halinde, ilgili sektrn retim deerinde gerekleecek art ifade eder. rnein ekonominin tm sektrlerinin nihai talebinde bir parasal birim art olmas durumunda bu gda sektrnn retim deerinin 1,372 birim artmas eklinde gda sektrne yansyacaktr. leri balant katsaylar, iki-ttn sektrnde 1,107, dokuma-giyim sektrnde ise 1,571dir. Tarma dayal sektrlerin, tarm sektrne balantlarnn bir ls de tarm sektrne balant katsaylardr. Tarm sektrne balant katsaylar tarma dayal sektrlerin nihai talebinin bir birim artmas durumunda tarm sektr retim deerinde yol aacaklar miktar ifade eder. Gda sektr talebinde gzlenecek bir parasal birimlik art, tarm sektrnn retim deerinde 0,432 birimlik arta yol aacaktr. Tarm sektrne balant katsaylar iki-ttn sektrnde 0,302, dokuma giyim sektrnde ise 0,162dir. Bu sektrler, ekonomi iinde tarm sektrne balant katsaylar en yksek sektrdr. Dokumagiyim sektrnn, tarm sektrne balant katsays ilk bakta kk grlebilir. Bu durum sektrlerin toplulatrlmasndan kaynaklanmaktadr. Giyim sektr temel hammaddesini dorudan tarmdan deil, dokuma sektrnden salamaktadr. retim deeri greli olarak yksek olan hazr giyim sektrnn dokuma sektryle birletirilmesi, dokuma-giyim sektrnn tarm sektrne balant katsaysnn dk olmasna neden olmutur.
izelge 10.6 Tarma dayal sanayi sektrlerin girdi-kt ilikileri 1996 Katsaylar Gda ki-ttn Dokuma-giyim Katma deer 0,334 0,479 0,350 Emek 0,043 0,053 0,074 Geri balant 2,164 1,906 2,292 leri balant 1,372 1,107 1,571 Tarm sektrne balant 0,432 0,302 0,162
Kaynak: Z.G.Gktolga, Trkiyede Gda Sanayinin Yapsal Analizi:nput-output Analizi, GOP. niversitesi. Tarm Ekonomisi Anabilim Dal, Tokat, 2004, s:86-90.
Tarma dayal sanayi, genellikle ok sayda kk ve orta lekli iletmenin yer ald, sektre giri kn canl olduu, rekabeti bir piyasa yapsna sahip bir sektr olarak bilinmektedir. ok sayda alt sektrn olduu tarma dayal sanayi sektrnde
212
bu genel zelliklerden nemli farkllklar gsteren, younlamann yksek olduu, rekabeti bir piyasann olmad, az sayda byk lekli firmalarn faaliyet gsterdii, niasta ve niasta bazl ekerler, bira ve malt, yksek alkoll ikiler, balk ve su rnleri ileme, araplk, ttn rnleri gibi alt sektrlerin varl da bir gerektir. Damtk alkoll ikiler ve ttn sektrleri uzun dnem, devlet tekelinin olduu sektrlerdir. Da alma politikalaryla birlikte bu sektrlerde, devlet tekeli kaldrlm olsa da, zelletirmeler ile bu sektrlere ok uluslu byk irketlerin girmesi, zelletirmelerin salkl tamamlanamamas yznden arzulanan rekabeti piyasa yapsna ulalamamtr. Sektrlerin yaps, piyasasnn ileyii, iletme bykl konusunda bavurulacak nemli bir bilgi kayna da imalat sanayine ynelik yaplan sektrel younlama almalardr. Devlet statistik Enstitsnn 2000 yl iin imalat sanayinin tm iin yapt younlama almasndan tarma dayal sanayi alt sektrlerine ilikin bilgiler izelge 10.7 de verilmitir. izelgede younlama ltleri olarak CR4 younlama oran ve Herfindahl-indeksi deerleri sunulmutur. CR4 younlama oran sektrdeki sat haslat en yksek ilk drt firmann sat haslatlar toplamnn, sektrn toplam satlar iindeki yzde payn ifade eder. Herfhindahl indeksi ise sektrdeki firmalarn sat haslat iindeki paylarnn karelerinin toplamdr. Bir u deer olarak piyasann tekel olmas durumunda indeks deeri bir olmaktadr. ndeks sektrdeki tm ietmelerin piyasa paylarn kapsamas bakmndan, younlama oranndan farkllk gstermektedir. Devlet statistik Enstits sektrlerdeki sat haslat en yksek ilk drt firmann toplam sat haslatnn o sektrn sat haslat iindeki pay olan CR4 younlama oranna dayal olarak sektrleri, younlama dzeylerine gre gruplandrmaktadr. Younlama oranlar (CR4); 71-100 arasnda olan sektrlerde younlama ok yksek, 51-70 arasnda olanlarda yksek, 31-50 arasnda olanlarda orta, 0-30 arasnda olanlarda dk kabul edilmektedir.
izelge 10.7 Tarma dayal sanayi sektrlerinde younlama 2000 yeri Sektrler says CR4 H indeks Niasta ve rnleri 7 96,57 0,42 Balk ve rnlerinin ilenmesi 14 79,71 0,39 Bira ve malt 8 76,49 0,17 Alkoll iecekler 14 73,74 0,17 araplk 12 72,06 0,18 Makarna, ehriye, unlu rnler 16 69,12 0,14 Alkolsz iecekler, maden ve kaynak sular 55 67,88 0,29 Ttn rnleri 28 61,42 0,12 Kakao, ikolata, ekerleme 85 59,56 0,14 St ve st rnleri 110 49,52 0,18 Bitkisel ve hayvansal yalar 103 44,00 0,06 Frn rnleri 365 43,80 0,06 Hal ve kilim 76 39,71 0,06 Dier gda 110 38,43 0,05 eker 35 31,95 0,05 Mezbaha ve et rnleri 101 31,19 0,04 Hayvan yemi 134 29,14 0,03 Derinin ilenmesi 108 28,44 0,04 Giyim eyas dndaki hazr tekstil 167 27,94 0,04 tlm tahl rnleri 272 22,80 0,03 Sebze ve meyve ileme 226 16,32 0,02 12,35 0,01 Tekstil 815
Younlama dzeyi ok yksek Yksek Orta Dk
Kaynak: DE, malat Sanayinde Younlama. http://www.die.gov.tr/turkish/sonist/imalat yog/151102tr.htm, (29.05.2005)
213
Tarma dayal sanayi sektrleri iinde younlama dzeyinin ok yksek (dolaysyla rekabetin en az) olduu sektrler srasyla; niasta ve niasta bazl ekerler, balk ve su rnleri ileme, bira ve malt, yksek alkoll iecekler, araplk sektrleridir. Bu sektrlerdeki sat haslat bykl bakmndan ilk drt sray alan firmalarn toplam satlar, sektrn sat haslat toplamnn % 70inin zerindedir. zellikle niasta ve niasta bazl ekerler sektrndeki younlama olduka dikkat ekicidir. Bu sektrdeki en byk drt firmann birlikte toplam sat haslat, sektrn toplam satlarnn yaklak % 96sna kar gelmektedir. Bu sektrde Cargill, Amylum gibi ok uluslu gda devleri yannda byk lekli yerli firmalarda faaliyet gstermektedir. Gda sanayinin artan tatlandrc talebi nedeniyle sektr hzl bir gelime gstermitir. Sektrn retim bileiminde niasta % 30 orannda, niasta bazl eker % 70 orannda pay almaktadr. Tarma dayal sanayi alt sektrleri iinde, makarna, ehriye unlu rnler sektrnde, alkolsz iecekler, maden ve kaynak sular sektrnde, ttn ve rnleri sektr ile kakao, ikolata ve ekerleme sektrnde younlama dzeyi yksektir. Bu sektrlerin younlama oranlar (CR4) 51-70 arasndadr. Sat haslat bykl bakmndan sektrn ilk drt srasna sahip firmalarn birlikte, sektrn toplam satlar iindeki pay % 31 ile % 50 arasnda olan ve younlama dzeyi orta kabul edilen sektrler srasyla st ve st rnleri, bitkisel ve hayvansal yalar, frnclk rnleri, hal ve kilim, dier gda, eker retimi, et ve et rnleri sektrleridir. Yem, deri ileme, giyim d hazr tekstil, un-irmik, sebze ve meyve ileme, tekstil sektrleri ise younlamann dk, serbest rekabetin en fazla olduu tarma dayal sanayi sektrleridir (izelge 10.7 ). Bu sektrlerde sat haslat en yksek olan ilk drt firmann toplam satlar, sektrn toplam sat haslat iindeki paylar % 29 ile % 12 arasnda deimektedir. Pamuk elyaf ve iplii sektryle, sebze ve meyve ileme sektrleri yalnzca tarma dayal sanayi sektrleri arasnda deil ayn zamanda imalat sanayi iinde de younlamann en dk olduu sektrlerdir. Tarm ve tarma dayal sanayi sektrleri arasnda gl balantlarn en nemli aralarndan biri szlemeli tarm uygulamalardr. eker pancar tarm dnda szlemeli tarm kapsamndaki retim, ilgili tarm rnnn toplam retimi iinde ok nemsiz bir pay ald sylenebilir. Trkiyede eker pancar tarm tmyle szleme ile yaplmaktadr. eker pancar dnda, baz sebze meyvelerde szlemeli tarma rastlanmaktadr. zellikle domates salas ve konserve fabrikalar, iftilerle yaptklar szlemelerle ihtiya duyduklar hammaddeleri iftilerden salama yoluna gitmektedirler. Ancak bu kapsamdaki rnler toplam retim iinde nemsiz bir paya sahiptirler. Son dnemlerde gda perakendecilii sektrndeki gelimelerin ynlendirmesiyle et ve rnleri sektr ile st ve rnleri sektrnde yer alan byk lekli modern iletmeler, gereksinim duyduklar hammaddenin bir blmn iletmeleriyle entegre olan kendi modern havanclk iletmelerinden salarken bir yandan da evresindeki tarm iletmelerinden szlemeyle hammadde salama yoluna gitmektedirler. Bu tarz giderek glenme eilimi gstermektedir. Tarm Sat Kooperatifleri (ki tarma dayal sanayi alannda nemli byklkte retim kapasitelerine sahiptir), potansiyel olarak tarm ve tarma dayal sanayi arasnda balantlar kurulmasnda nemli bir ilev grebilecekken, ortaklaryla balarnn zayf olmas, ynetimde hkmet gdml olmas ve en nemlisi yllarca hkmetlerin izledii fiyat ve destekleme politikalarnn en nemli arac olarak grlmesi gibi nedenlerle kendilerinden beklenen bu grevi yeterince yerine getirdii sylenemez. 214
Baz alt sektrlerde sanayiye uygun hammaddenin bulunamay, sanayi tipi meyve ve sebze retilememesi sektr iin ciddi sorunlar dourmakta, bu sektrlerde sanayitarm btnlemesini engellemektedir. rnein bu gnk yapsyla meyve ve sebze retimi byk oranda taze tketilmek zere sofralk amal yaplmaktadr. Meyve suyu sanayi ancak bu bahelerin kalite ayrmndan sonra skarta ve dk kaliteye ayrlan meyveleri ilemek zorunda kalmaktadr zira uygun kaliteli meyve fiyat, sanayi iin ok yksek bulunmaktadr (Gne ve ark., 2002:135 ). Tarma Dayal Sanayi D Ticareti Dnyadaki ticaretin serbestlemesi, korumacln kaldrlmas ynndeki hzl gelimelere bal olarak, Trkiyede de tarmsal sanayinin d ticaret d ticaret hacminde son 15 ylda olduka nemli bir byme gereklemitir. 1990 da yaklak 3,6 milyar USD olan tarma dayal sanayi d ticaret hacmi, 5 kat artarak 2004 ylnda 18,2 milyar USDye ulamtr. Bu art, yaklak ylda ortalama % 12 dolaynda bir byme orannn gerekletirildii anlamna gelmektedir. Bu eilimin nmzdeki yllarda da srmesi beklenmektedir. Tarma dayal sanayi sektrlerinin ithalat ve ihracat, deer olarak izelge 10.8de, alt sektrlere gre miktar olarak da izelge 10.10da sunulmutur. Tarma dayal sanayi toplam ithalat, 2003 ylnda yaklak 5,4 milyar, 2004 ylnda ise 6,5 milyar USD olarak gereklemitir. Ayn yllara ilikin ihracat deerleri ise srasyla 9,8 milyar ve 11,7 milyar USDdir (izelge 10.8). Bu deerlerle tarma dayal sanayinin net ihracat deerleri 2003 yl iin 4,4 milyar, 2004 yl iin 5,1 milyar USDdir. Tarma dayal sanayi sektrnn toplam ithalat iindeki pay 2003 yl iin % 8,5, 2004 yl iin ise % 6,7 dolayndadr. Toplam ihracat iindeki paylar da srasyla % 20,7 ve % 18,5dir. 2003 ylna gre 2004 ylnda sektrn ithalat ve ihracat mutlak olarak artm olmasna ramen toplamda paylarnn dmesi dikkat ekicidir. Tarma dayal sanayi alt sektrlerinde ithalat deerleri yksek olan sektrler tekstil, gda rnleri, ilenmi deri, yem, ttn ve rnleri sektrleridir. hracat deerleri yksek olan sektrler ise, tekstil, gda rnleri, ttn ve rnleri sektrleridir. Byklk srasna gre d ticaret dengesi fazla veren sektrler tekstil, gda rnleri, ttn ve rnleri sektrleri iken, yem ve deri sektrleri d ticaret a vermektedirler. Trkiye, baz tarma dayal sanayi rnlerinde nemli miktarda ihracat yapmaktadr. rnein 2003 ylnda yaklak olarak, 606 bin ton buday unu ve irmik, 195 bin ton meyve-sebze konservesi, 193 milyon litre kaynak suyu ve soda, 188 bin ton eker, 151 bin ton biskvi, 150 bin ton domates salas, 106 bin ton pamuk iplii, 318 milyon metre pamuklu dokuma, 98 bin ton bitkisel ham ya, 90 bin ton dondurulmu meyvesebze, 85 bin ton meyve suyu ve konsantresi, 77 bin ton ilenmi fndk ve rnleri, 75 bin ton zeytin ya, 70 bin ton makarna, 67 bin ton margarin, 62 bin ton ikolata ve kakaolu rnler, 41 bin ton niasta bazl tatlandrclar ve 43 milyon litre bira, 13 bin ton sigara ihra etmitir (izelge 10.10). nemli miktarda ithal ettii tarma dayal sanayi rnlerine rnek olarak unlar sralanabilir. 711 bin ton bitkisel ham ya, 525 bin ton yal tohum kspesi, 224 bin ton pirin, 205 bin ton ham deri, 98 bin ton pamuk iplii, 376 milyon metre pamuklu dokuma, 52 bin ton niasta bazl tatlandrclar, 19 bin ton niasta, 28 bin ton karma yem, 1553 milyon dm2 ilenmi deri, 46 bin ton ilenmi balk ve su rnleri, 20bin ton balk unu. D ticaret dengesi asndan durum incelendiinde nemli miktarda net ihracat yaplan rnler unlardr; 606 bin ton buday unu ve irmik, 195 bin ton meyve-sebze
215
konservesi, 193 milyon litre kaynak suyu ve soda, 187 bin ton eker, 151 bin ton biskvi, 150 bin ton domates salas, 90 bin ton dondurulmu meyve-sebze, 85 bin ton meyve suyu ve konsantresi, 77 bin ton ilenmi fndk ve rnleri, 74 bin ton zeytin ya, 70 bin ton makarna, 67 bin ton margarin, 56 bin ton ikolata ve kakaolu rnler, 40 milyon litre bira, 13 bin ton sigara. nemli miktarda d ticaret a bulunan rnler de 613 bin ton bitkisel ham ya, 478 bin ton yal tohum kspesi, 220 bin ton pirin, 191 bin ton ham deri, 59 milyon metre pamuklu dokuma1334 milyon dm2 ilenmi deri, 27 bin ton karma yem, 25 bin ton ilenmi balk ve su rnleri, 19 bin ton balk unu, 17 bin ton niasta, 11 bin ton niasta bazl ekerdir.
izelge 10.8 Tarma dayal sanayi d ticareti (milyon USD) thalat hracat D ticaret 2003 2004 Art(%) 2003 2004 Art(%) 2003 1 418,7 1 473,3 3,8 2 565,3 3 224,5 25,7 1 146,6 199,9 397,8 99,0 14,5 11,6 -20,0 -185,4 15,4 30,7 99,4 69,8 113,1 62,0 54,4 234,9 239,3 1,9 418,8 477,8 14,1 183,9 1 868,9 2 141,1 14,6 2 649,6 3 349,2 26,4 780,7 3 094,0 3 785,0 22,3 6 841,2 7 997,1 16,9 3 747,2 436,9 618,6 41,6 285,8 328 14,8 -151,1 5 399,8 6 544,7 21,2 9 776,6 11 674,3 19,4 4 376,8 63 339,7 97 361,5 53,7 47 252,8 63 074,8 33,5 -16 086,9 dengesi 2004 1 751,2 -386,2 82,4 238,5 1 208,1 4 212,1 -290,6 5 129,6 -34 286,7
Sektrler Gda Yem ki Ttn Gda iki ttn Dokuma Deri Tarma Day. San. Toplam
Kaynak DPT, Temel Ekonomik Gstergeler Mart 2005, Ankara
izelge 10.9 Tarma dayal sanayinin d ticaret iindeki paylar (%) thalat hracat Sektrler 2003 2004 2003 2004 Gda 2,24 1,51 5,43 5,11 Yem 0,32 0,41 0,03 0,02 ki 0,02 0,03 0,15 0,18 Ttn 0,37 0,25 0,89 0,76 Gda iki ttn 2,95 2,20 5,61 5,31 Dokuma 4,88 3,89 14,48 12,68 Deri 0,69 0,64 0,60 0,52 Tarma Day. San. 8,53 6,72 20,69 18,51 Toplam 100,00 100,00 100,00 100,00
Kaynak: izelge 10.8
Avrupa Birlii (AB), Trkiyenin en nde gelen d pazardr. Trkiyenin 2004 ylnda gerekletirdii toplam ihracatn % 54,7si AB lkelerine yaplm, toplam ithalatn ise % 46,7si ABden salanmtr (DPT, 2005). AB ile 1996 da varlan gmrk birlii ve ABye adaylk sreci, ekonomik ilikileri, zelikle ticareti derinletirerek gelitirmitir. AB,Trkiye iin nemli bir d pazar olduu gibi, Trkiye de ayn zamanda AB iin, nemli bir d ticaret ortadr. ABnin 2004 yl d ticaretinde Trkiye, ihracat bakmndan yedinci, ithalat bakmndan da altnc srada gelen lkedir. Trkiye, AB ile yaklak 69 milyar Euroya ulaan d ticaret hacmiyle ABnin toplam d ticareti iinde % 3,5lik bir pay almaktadr (Directorate General Trade of the European Commission, 2005). Tekstil ve tekstil rnleri, ABnin Trkiyeden yapt ithalat iinde yaklak % 40lk bir payla, belirleyici bir arla sahiptir. ABnin meyve ve sebze ithalat asndan Trkiye, ABDden sonra, % 11lik payla ikinci nemli tedariki lke konumundadr. Eurostat verilerine gre ABnin 2003 ylnda, gda, iki ve ttn sektr rnleri olarak Trkiyeden yapt ithalat 1,85 milyar Euro, Trkiyeye yapt ihracat ise 0,46 milyar Euro dolayndadr. Bu deerlerle, gda, iki ve ttn sektr
216
rnlerinde, Trkiye-AB ticaretinde Trkiye lehine yaklak 1,4 milyar Euro bir fazlalk vardr. AB pazar, Trkiyenin tarmsal sanayi rnleri iin gelecekte de nemini korumas ve genilemesi beklenen mit var bir pazardr. zellikle meyve ve sebze ileme sanayi rnleri iin Avrupal tketicilerin salkl beslenmeye duyarllklar ve Akdeniz beslenme sistemine ynelmeleri nedeniyle byk bir talep potansiyeli yaratrken, ayn zamanda spanya, talya, Portekiz ve Yunanistan gibi AB yesi lkelerle zorlu bir rekabetle yz yzedir (Akgngr ve ark., 2002)
izelge 10.10 Tarma dayal sanayi sektrlerinde retim, ihracat, ithalat ve yurtii talep 2003 Net rnler retim hracat thalat Talep ihracat Mezbaha rnleri (1000 ton) Krmz et 338 0,1 0,0 338 0,1 Kmes hayvanlar eti 768 4,8 0,0 763 4,8 Et rnleri 57 0,8 0,0 56 0,8 Ham deri 33 14,6 205,3 224 -190,7 St ve st rnleri (1000 ton) lenmi ime st ve krema 457 2,1 0,1 457 2,0 Yourt 940 0,1 0,0 940 0,1 Peynir 367 8,8 3,3 361 5,5 Tereya 143 0,1 5,2 148 -5,1 Dondurma 78 3,8 0,2 74 3,6 Su rnleri (1000 ton) lenmi balk ve kabuklu rnler 57 20,8 46,0 82 -25,2 Balk unu 26 1,2 19,9 45 -18,7 Balk ya 14 11,4 0,1 3 11,3 Tahl ve niasta rnleri (1000 ton) Pirin 233 4,0 224,1 478 -220,1 Buday unu ve irmik 11 450 606,3 0,0 10 844 606,3 Bulgur 992 30,5 0,0 962 30,5 Makarna 504 69,1 0,0 435 69,1 Ekmek 10 370 1,1 0,0 10 369 1,1 Biskvi 530 150,5 0,0 380 150,5 Niasta 75 1,8 18,7 92 -16,9 Niasta tabanl tatlandrclar 363 40,6 51,7 374 -11,1 Meyve ve sebze ileme (1000 ton) Meyve-sebze konserveleri 235 195,2 0,0 36 195,2 Dondurulmu meyve sebze 125 89,7 0,0 37 89,7 Domates salas 285 149,8 0,0 118 149,8 Meyve suyu ve konsantresi 350 84,8 0,0 265 84,8 Salamura zeytin 200 44,0 0,0 157 44,0 lenmi fndk ve rnleri 84 77,0 0,0 7 77,0 Reel marmelat 68 8,5 0,0 60 8,5 Bitkisel ya sanayi (1000 ton) Zeytin ya 220 75,2 1,1 100 74,1 Bitkisel ham yalar 930 98,1 711,3 1235 -613,2 67,0 0,1 471 66,9 Margarin 538 Yal tohum kspeleri 1 561 47,1 525,0 2 039 -477,9 eker ve ekerli rnler (1000 ton) eker 1 780 187,5 0,6 1675 186,9 Helva 56 3,6 0,0 52 3,6 Lokum 46 2,0 0,0 44 2,0 iklet 76 28,4 0,1 48 28,3 ekerlemeler 156 21,5 1,0 136 20,5 61,6 5,8 101 55,8 ikolata ve kakaolu rnler 157
217
izelge 10.10 (Devam) Tarma dayal sanayi sektrlerinde retim, ihracat, ithalat ve yurtii talep 2003
rnler Yem sanayi (1000 ton) Karma yem ki sanayi (milyon litre) Bira arap Yksek alkoll ikiler Kola, gazoz Kaynak suyu ve soda Ttn rnleri sanayi (1000 ton) Sigara Tekstil sanayi Pamuk iplii (1000 ton) Pamuklu dokuma (milyon metre) Yn iplii (1000 ton) Ynl dokuma (milyon metre) Hazr eya (1000 ton) Hal kilim (milyon m2) Deri ve deri rnleri sanayi lenmi deri (milyon dm2) Ksele (ton) Yar ilenmi deri (ton)
retim 6 550 837,1 51,3 68,3 1 944,1 2 805,0 117,3 1 092,7 1 864,6 145,8 55,7 274 67,2 4 541 7 222
hracat 1,7 42,5 6,0 4,6 25,6 193,0 12,5 1 06,0 317,8 3,3 14,4 271,7 65,0 219 227 11 322
thalat 28,3 2,7 0,0 5,6 0,0 0,0 0,0 97,5 376,4 4,3 16,4 21,1 8,6 1 553 234 3 345
Talep 6 577 794,6 45,3 69,3 1 948,5 2 612,3 106,5 1 084,2 1 923,1 146,8 57,8 23,5 10,9 5 001 7 229
Net ihracat -26,6 39,8 6,0 -1,0 25,6 193,0 12,5 8,5 -58,6 -1,0 -2,0 250,6 56,4 -1 334 -7 7 977
Kaynak: DPT, Ekonomik ve Sosyal Sektrlerdeki Gelimeler, Ankara, 2004.
Sonu lke ekonomisi ve toplumsal hayat iinde nemli bir yere sahip olan tarma dayal sanayi, bu nemini, nmzdeki yllarda artarak srdrecek gibi grnmektedir. zellikle gda ve iecek sektrnde nemli gelimeler beklenmektedir. Geni, dinamik bir i pazar, sektrn gelimesi iin gerekli olan talebi, srekli canl tutmaktadr. Yksek saylabilecek bir nfus art hz, gen ve 72 milyonu bulmu nfusuyla Trkiye, sektr iin gvenli bir i pazardr. Tarma dayal sanayi rnleri iin gvenli ve geni bir i pazar olmak, yalnzca nfusun byk ve gen olmasndan deil ayn zamanda greli olarak dk tketim dzeyi, bu gnk tketim yaps, hzl kentleme, kadnlarn giderek daha fazla i hayatnda yerini almas, turizm gibi faktrlerin etkisiyle, ekonomik byme ile birlikte nemli bir tketim potansiyelini de bnyesinde barndrmasndan da kaynaklanmaktadr. Bu gn ailelerin toplam harcamalar iinde, gda iki ve ttn rnlerine yaplan harcamalarn hala nemli bir yeri vardr. DE 2003 hane halk gelir ve tketim verilerine gre lke ortalamas olarak ailelerin toplam harcamalarnn, yaklak % 32si gda iki ve ttn rnlerine yaplmaktadr. Buna giyim eyalar ve tekstil rnleri iin yaplan harcamalar da eklendiinde, harcamalarn % 38i tarma dayal sanayi rnleri iin yaplmaktadr. Bu oran krsal kesimdeki ailelere ve kalabalk ailelere doru gidildiinde nemli lde artmaktadr (DE, 2004). Tarma dayal sanayi rnleri iin kararl ve geni bir i pazarn yannda, d pazar frsatlarn da sektrn bymesi ve gelimesi iin nemli motivasyon nedenidir. Bu bakmdan Trkiyenin Avrupa, Orta Dou ve Asya pazarlarna yaknl, bu pazarlarda pazar paylarn artrmas, sektr iin nemli frsatlardr. Trkiyede gda tketim yaps son yllarda nemli lde deimektedir. Kentleme, gelir art, kadnlarn igc piyasasnda giderek daha fazla oranda yer almas, eitim dzeyinin ykselmesi, tarm sektrnn giderek daha fazla pazara dnk entegrasyonu, tketim kalbnn bat tarz, daha fazla ilenmi, katma deeri yksek 218
gda rnlerine ynelik deimesine yol amaktadr. ok sayda uluslar aras irket, gda sektrnde yerli firmalarla ortaklk kurarak faaliyet gstermektedir. Perakendeci sektrde ok uluslu firmalar ve byk lekli modern yerli hiper marketlerin yer almasyla, gda zincirinde, yukardan, perakendeci sektrden balayarak tarm sektrne kadar sektrn dikey entegrasyonunda nemli gelimeler balamtr. Bu yndeki gelimelerin giderek yaygnlamas beklenmektedir. Tketicilerin gda gvenirliine giderek daha fazla nem vermesi ve ABye uyum abalarnn etkisiyle, gdalarn retimi, tketimi ve denetlenmesi konusunda yasal dzenlemeler yaplm, ABnin genel gda mevzuatna uyumlu bir yasal dzenleme haziran 2004 tarihinde 5179 sayl yasayla gerekletirilmitir. Bu kapsamda gda gvenirlii sisteminin temel unsurlar olan Kritik Kontrol Noktalar ve Tehlike Analizleri (Hazard Analysis Critical Control Points, HACCP), yi retim Uygulamalar (Good Manufacturing Practices, GMP), yi Hijyen Uygulamalar (Good Hygiene Practices) alanlarnda gerekli kurumsal ve yasal altyap almalar srdrlmektedir. Gda iki ve ttn sektryle, tekstil sektr gibi tarma dayal sektrler, 1990-2000 yllar arasndaki on yllk dnemde, retim deeri baznda reel olarak yllk ortalama % 5.9 orannda bymtr. Bu byme eilimi gnmzde de srmektedir. Kapasite kullanm oran artan, finanssal yaplar glenen, giderek daha rekabeti ve tketici ynelimli yapsal gelime gsteren Trkiye tarma dayal sanayi sektrlerinin en nemli stnlnn greli ucuz igc ve hammadde iken, olas tehditlerinin de serbest ticaret antlamalaryla korumacln ve kotalarn kaldrlmasyla zellikle tekstil rnleri sektrnde greli olarak daha ucuz igc ve dk enerji maliyetlerine sahip in, Hindistan gibi lkelerle karlalacak rekabetin olduu sylenebilir. Kaynaklar
Akgngr S., R. F. Barbaros, N. Kumral, 2002. Competitivness of Turkish Fruit and Vegetable Processing Industry in the European Union Market. Russian and East European Finance and Trade, vol. 38(3):34-53 DE, 2003, Yllk malat Sanayi statistikleri 2000, Yay. No. 2731, Ankara. DE, 2004. Haber Blteni (Hane halk gelir ve tketim) 14.09.2004. http://www.die.gov.tr/turkish/sonist/HHGELTUK/140904/140904.xls (15.06.2005) DE, 2005. malat Sanayinde Younlama. http://www.die.gov.tr/turkish/sonist/imalat yog/151102tr.htm (29.05.2005) Directorate General Trade of the European Commission, 2005. Turkey. http://trade-info.cec.eu.int/doclib/docs/2005/april/tradoc_113546.pdf (27.05.2005) DPT, 2004, Ekonomik ve Sosyal Sektrlerdeki Gelimeler, Ankara, DPT, 2005, Temel Ekonomik Gstergeler Mart 2005, Ankara Gktolga Z. G., 2004,Trkiyede Gda Sanayinin Yapsal Analizi:nput-output Analizi, GOP. niv. Tarm Ekonomisi Anabilim Dal (yaynlanmam doktora tezi), Tokat. Gne E., M. Albayrak, B. Glubuk, 2002. Trkiyede Gda Sanayi.TEKGIDA- Sendikas Yayn, Semih Ofset, Ankara.
219
11. Gneydou Anadolu Projesi

Prof. Dr. Bahri KARLI Harran niversitesi Ziraat Fakltesi Tarm Ekonomisi Blm Giri Gneydou Anadolu Projesi (GAP), Cumhuriyet dneminin en nemli entegre blgesel kalknma projesidir. Proje alan Trkiye yzlmnn % 9.7'sini ve lke nfusunun % 9.7'sini oluturmaktadr. Proje alan Belikadan 2.4 kat, Hollandadan 2.2 kat, svireden ise 1.8 kat daha byktr. Proje ile blgedeki zengin toprak ve su kaynaklar potansiyeli kullanlarak, blgenin sosyo-ekonomik yapsnn gelitirilmesi ve yaam dzeyinin ykseltilmesi amalanmaktadr. Projenin tamamlanmas ile blgede ekonomik ve sosyal adan kalknmay salayacak ana sektr tarmdr. Sulamann dorudan etkileri tarmda grlecek ve dolayl etkileri tarma dayal sanayilere yansyacaktr. Dolays ile tarma dayal sanayiler gelime gsterecektir (Karl, 1998). Kuru tarmn hakim olduu blgede, sulamann balamas ile birlikte rn deseni deimeye balam ve yetitirilen rnleri ileyecek tarma dayal sanayiler gelime gstermitir. Blgede gelimesi beklenen stratejik sanayiler arasnda tarma dayal sanayiler yer almaktadr. Tarma dayal sanayiler bir blgenin gelimesinde ve dier blgelerle gelimilik farknn giderilmesinde nemli rol oynamakta ve dier sanayilerin gelimesinde etkili olmaktadrlar. GAP ile sulamaya alacak 1.7 milyon hektar arazi, Trkiyede ekonomik olarak sulanabilen alanlarn % 20sine tekabl etmektedir. Proje ile sulamaya alacak alann % 13 fiilen sulanmaktadr. Sulamann balamas ve tarmsal retimde nispi bir artn salanmas, blgede ekonomik ve sosyal yapda nemli deimelere yol am bulunmaktadr. Blge ekonomisi 1995li yllara kadar tarma dayal bir yap sergilerken, sulama projelerinin kademeli olarak hizmete girmesi ve sulu tarma almas ile her sektr dzeyinde canlanma ve gelime kendini gstermeye balamtr. Sulu tarm ile birlikte tarmsal girdi kullanmnda nemli gelimeler kaydedilmitir. Buna bal olarak baz tarmsal rnlerin retiminde de byk artlar salanmtr. Tarmdaki gelime beraberinde tarma dayal sanayilerin gelimesine katkda bulunmutur. Sz konusu deimelerin ve gelimelerin entegre blgesel kalknma abalar ile devam etmesi beklenmektedir. Blgede tarma dayal sanayilerin gelimesi ile; bitkisel ve hayvansal rnlerin ilenmesi sonucu daha yksek oranda katma deer yaratlacak, yeni i alanlar alarak istihdam artrlacak ve toprak zerindeki nfus basks azaltlacaktr. Blge gelimilik asndan dier blgelerle btnlemi sosyo - ekonomik bir yapya kavuacaktr (Karl, 2001). Tarm ve tarma dayal sanayiler blgenin gelimesi iin nemli iki ana unsur olacaktr. Nitekim, GAP iin hazrlanan Master Pln'da blgenin "Tarm ve Tarma Dayal Sanayi rnleri" bakmnda bir "hracat Merkezi" haline gelecei ifade edilmektedir.
220
GAP alannda, tarm sektrnde ortaya kan olumlu gelimeleri daha ileriye gtrebilmek ve tarmsal retim kaynaklarndan en etkin ekilde yararlanabilmek iin; teknik, ekonomik ve sosyal nlemlerin birlikte ele alnarak uygulamaya konulmas byk nem tamaktadr. Gneydou Anadolu Projesi GAP, lkemizin yedi corafi blgesinden biri olan Gneydou Anadolu blgesindeki illeri kapsamaktadr. Bu iller; Adyaman, Batman, Diyarbakr, Gaziantep, Kilis, Mardin, Siirt, anlurfa ve rnaktr (ekil 11.1). Blgenin yzlm 75 308 km olup Trkiye yzlmnn % 9.7sini oluturmaktadr. Temel hedefi, Gneydou Anadolu Blgesi halknn gelir dzeyi ve hayat standardn ykselterek, bu blge ile dier blgeler arasndaki gelimilik farkn ortadan kaldrmak, krsal alandaki verimlilii ve istihdam imkanlarn artrarak, sosyal istikrar, ekonomik byme gibi milli kalknma hedeflerine katkda bulunmak olan GAP, ok sektrl, entegre ve srdrlebilir bir kalknma anlay ile ele alnan bir blgesel kalknma projesidir. Proje, gelecek kuaklar iin kendilerini gelitirebilecekleri bir ortam yaratlmasn amalayan srdrlebilir insani kalknma felsefesi zerine kurulmutur. Kalknmada adalet, katlmclk, evre korunmas, istihdam, mekansal planlama ve alt yap gelitirilmesi GAPn temel stratejileridir.
ekil 11.1. GAP Blgesindeki ller
Blge zengin toprak ve su kaynaklarna sahiptir. Trkiyede ekonomik olarak sulanabilir 8.5 milyon ha arazinin 2.1 milyon ha (% 25) bu blgededir. Frat ve Dicle nehirlerinin Trkiye snrlar dahilindeki ortalama su potansiyeli ylda 52.9 milyar m olup, lke toplam potansiyelinin % 28ini oluturmaktadr.
221
Barajlar ve Sulamaya Alan Alanlar Blgenin zengin su kaynaklarn (Frat ve Dicle nehirleri) sulama ve enerji retimi amacyla deerlendirmek zere 13 byk proje oluturulmutur. Bu projelerin 7si Frat, 6s Dicle havzasnda yer almaktadr. Projeler tamamlandnda, 22 baraj ve 19 hidroelektrik santrali ina edilmi olacaktr. Proje sonunda 7 426 MW kurulu g ile ylda 27 milyar kilowattsaat enerji retilecek ve 1.7 milyon hektar arazi sulu tarma alacaktr (izelge 11.1). Projenin toplam maliyeti 32 milyar ABD dolardr. Proje iin bu gne kadar toplam 17.2 milyar ABD dolar harcama yaplmtr.
izelge 11.1. GAP toprak ve su kaynaklar gelitirme projeleri Projeler Enerji retimi (kwh/yl) Sulanacak Alan (ha) Frat Havzas 20 100 000 1 091 203 1. Karakaya Baraj / HES 7 354 000 2. Aa Frat 9 024 000 706 281 3. Snr Frat 3 170 000 4. Suru - Yaylak 146 500 5. Adyaman - Kahta 509 000 77 824 6. Adyaman Gksu - Araban 43 71 598 7.Gaziantep 89 000 Dicle Havzas 7 247 000 601 824 1.Dicle - Kralkz 444 000 126 080 2. Batman 483 000 37 744 3. Batman - Silvan 964 000 257 000 4. Garzan 315 000 60 000 5. Ilsu 3 833 000 6. Cizre 1 208 000 121 000 Genel Toplam 27 347 000 1 693 027
Kaynak: Anonim, 1997
Blgedeki hidroelektrik enerji projelerinin %70.3 iletme halindedir. Trkiyenin hidroelektrik enerji potansiyeli (2001 yl itibariyle) 35 310 MW kurulu g ile 125 328 GWh/yl olarak belirlenmitir. Bu potansiyelin kurulu g olarak % 21.2si, yllk enerji retimi olarak % 21.8i GAP kapsamnda yer almaktadr. Halen Trkiyede kullanlan hidroelektrik enerjinin yaklak % 45.5i blgedeki barajlardan elde edilmektedir. letmeye alnm bulunan Karakaya, Atatrk, Birecik, Karkam, Kralkz ve Dicle barajlarndan elektrik retilmekte, Batman Barajndan ise Aralk 2001 dneminden itibaren enerji retilmesi planlanm bulunmaktadr. Sadece sulama amal olarak ina edilen Hancaz ve amgazi barajlar ile birlikte 9 baraj ve 6 hidroelektrik santral inaat tamamlanmtr (Anonim, 2002). GAP blgesinde 2000 yl itibariyle sulamaya alan alan miktar 348 381 hadr. Bu alann % 79.6s (277 332 ha) kamu tarafndan, % 20.4 ise (71 049 ha) halk tarafndan sulu tarma almtr. Kamu tarafndan sulu tarma alan 277 332 ha arazinin % 77.1ini (213 924 ha) Devlet Su leri (DS), % 22.9unu (63 408 ha) ise Ky Hizmetleri Genel Mdrl iletmeye amtr. DS tarafndan sulamaya alan alan GAP ile sulamaya alacak alann yaklak % 13.0ne tekabl etmektedir (Karl, 2001a; Anonim, 2000). DS tarafndan iletmeye alan GAP sulama projeleri izelge 11.2de verilmitir. Arazi Toplulatrmas Faaliyetleri Blgede, GAP ile birlikte arazi toplulatrmas, toprak muhafaza almalar ve tarla ii gelitirme hizmetleri younluk kazanmtr. Blgedeki arazi toplulatrmas faaliyetleri GAP Blge Kalknma daresi Bakanl, Tarm Reformu Genel Mdrl 222
(TRGM) ve Ky Hizmetleri Genel Mdrl (KHGM) tarafndan yrtlmektedir. GAP blgesinde 2004 yl sonu itibariyle 140 977 ha arazide toplulatrma ve 92 126 ha arazide tarla ii gelitirme hizmetleri yaplmtr.
izelge 11.2. letmede olan GAP sulama projeleri (ha) Frat Havzas (175 571) Dicle Havzas (38 353) 1. anlurfa-Harran 123 392 1. Krakz-Dicle Pompaj 2. Adyaman-amgazi 2 000 2. Devegeidi 3. Hancaz 6 945 3. Silvan I ve II 4. Yaylak 5 600 4. Silopi Nerd 5. Nusaybin aa 8 600 5. nar Gksu 6. Akakale YAS 10 255 6. Garzan Kozluk 7. Ceylanpnar YAS 9 000 7. X. Blge Kksu 8. Hachdr 2 080 9. Derik Dumluca 1 860 10. XV. Blge Kksu 900 11. XX. Blge Kksu 4 939 GAP Toplam 213 924
Kaynak: DS, 2005.
4 758 10 600 8 790 2 740 4 234 3 973 3 258 -
GAP blgesinde arazi toplulatrmas faaliyetlerinin younluk kazand il anlurfadr. anlurfa ilinde Tarm Reformu Genel Mdrl tarafndan 206 kyde ve 129 177 ha arazide toplulatrma yaplmtr. Arazi toplulatrma almalar halen devam etmektedir. alma faaliyetleri 135 ky ve 85 940 ha araziyi kapsayacak ekilde planlanm, 21 kyde ve 15 780 ha arazide devam etmektedir (Anonim, 2005a). GAPn Blgesel Etkileri
Doal Yap
GAP alan Trkiyenin yedi corafi blgesinden biri olan Gneydou Anadolu blgesini kapsamaktadr. Blge, kuzeyden Gneydou Toroslar ve gneyden Suriye ve Irak devlet snrlar ile evrili, genellikle az engebeli byk dzlklerden olumaktadr. Frat ve Dicle nehirleri blgenin iki byk akarsuyudur. Blge yer alt suyu potansiyeli bakmndan da olduka zengindir. Gneydou Anadolu blgesi tipik bir kara iklimine sahiptir. Gece ile gndz arasndaki scaklk farklarnn yksek olduu blgede, yazlar ok scak ve klar souk geer. Blgede yllk ortalama ya 200-300 mmdir. Bunun sonucu olarak su eksiklii en nemli etken olma zelliini srdrmektedir. Yan % 48i k, % 33 ilkbahar, % 17si sonbahar ve % 2si yaz aylarnda dmektedir. Haziran-Austos dneminde ise ortalama ya 10 mm civarnda olmaktadr. Blgede nispi nem % 54 olmasna ramen, yaz aylarnda % 20nin altna dmektedir (TOBB, 1989). Gneydou Anadolu blgesi topraklar daha ok krmzms kahverengi toprak grubuna giren, orta s, organik madde ve fosfor bakmndan biraz zayf ve fazla oranda kil (% 49-62) ihtiva eden topraklardr (Anonim, 1980). Blgede ilemeli tarma elverili arazi miktar yksektir. Ancak, baz yrelerde II., III. ve IV. snf topraklarn % 37.1i talarla kapl olduundan, topraktaki yzey talar nemli bir problem olarak grlmektedir (Anonim, 1989). GAP blgesinde Frat ve Dicle gibi iki nemli nehir vardr. Frat nehrinin yllk ortalama debisi 30 milyar m3, Dicle nehrinin ise 16.7 milyar m3tr. Projeler tamamlandnda Frat nehrinden ylda yaklak 9 milyar m3 su ekilecektir. ekilecek su miktar Frat nehrinin yllk ortalama debisinin yaklak % 30una tekabl
223
etmektedir. Dicle nehrinden ekilecek su miktar ise 3.7 milyar m3 olup, bu deer ortalama debinin % 22sini oluturmaktadr (Anonim, 1989). Blge, yer alt suyu potansiyeli bakmndan da olduka zengindir. Yaplan ettler sonucunda yllk gvenilir yer alt suyu potansiyelinin toplam 3.8 milyar m3 olduu tespit edilmitir. Blgedeki tarm arazilerinden 82 070 hektarnn yer alt suyu ile sulanmas planlanmtr (Anonim, 1986). Blge orman varl bakmndan, Trkiyenin dier blgelerine gre en fakir blgesidir. Blgedeki toplam 1 257 bin hektarlk orman alannn 78 bin ha (% 6.2) koru, 1 178 bin ha (% 93.8) baltalk ve bozuk baltalk (enerji) orman alandr. Orman varl bakmndan en ansz il anlurfadr. Bu il, blge orman varlnn % 0.7sine sahiptir (Anonim, 2002).
Sosyal Yaps
GAP blgesindeki illerde 1990 yl nfus saym sonularna gre toplam nfusu 5 157 160 iken, yaklak % 28.1 artarak 2000 ylnda 6 608 619 kiiye ulamtr. Blge nfusu Trkiye nfusunun % 9.7sini oluturmaktadr. Toplam nfusun % 37.3 krsal alanda yaarken, % 62.7si kentlerde yaamaktadr. Trkiye genelinde bu oran srasyla % 35.1 ve % 64.9dur (izelge 11.3).
izelge 11.3. GAP blgesindeki illerde ehir ve ky nfusu (2000) LLER Adyaman Batman Diyarbakr Gaziantep Kilis Mardin Siirt anlurfa rnak Toplam TRKYE GAPn Pay (%)
Kaynak; DE, 2005a.
ehir Nfusu Kii 338 939 304 166 817 692 1 009 126 74 985 391 249 153 522 842 129 211 328 4 143 136 44 006 274 9.4 Oran (%) 54.3 66.6 60.0 78.5 65.4 55.5 58.2 58.3 59.8 62.7 64.9
Ky Nfusu Kii 284 872 152 568 545 016 276 123 39 739 313 849 110 154 601 293 141 869 2 465 483 23 797 653 10.4 Oran (%) 45.7 33.4 40.0 21.5 34.6 44.5 41.8 41.7 40.2 37.3 35.1
Toplam Kii 623 811 456 734 1 362 708 1 285 249 114 724 705 098 263 676 1 443 422 353 197 6 608 619 67 803 927 97 Oran (%) 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0
Yllk Nfus Art Hz 1990-2000 (%) + 1.99 + 2.83 + 2.17 + 2.40 1.26 + 2.33 + 0.79 + 3.65 + 2.98 + 2.47 + 1.82
GAP blgesinde nfus art hz Trkiye ortalamasnn zerindedir. Trkiye genelinde yllk nfus art hz % 1.82 iken, GAP blgesinde bu oran % 2.47dir. Bu dnemde en yksek nfus art hz % 3.65 ile anlurfa ilinde, en dk nfus art hz ise % 1.26 ile Kilis ilinde gereklemitir. Kilis ili g verdiinden, toplam nfusta azalma olmutur. Blgede, 2000 yl itibariyle okuma yazma bilmeyenlerin oran % 31.2dir. Bu oran Trkiye ortalamasnn yaklak 2.2 katdr (% 14.4). Dier bir ifade ile blgede okuryazarlk oran % 68.8 iken, Trkiye genelinde % 85.6dr. Okur-yazarlk orannn cinsiyetler arasndaki dalmnda da blge Trkiye ortalamasnn gerisindedir.Trkiyede erkeklerin % 92.4, kadnlarn ise % 78.7si okur-yazarken, blgede erkeklerin % 81.8i, kadnlarn ise % 55.6s okur-yazardr (Anonim, 2002). Okuma yazma bilmeyenlerin oran, erkeklerde en yksek il rnak (% 34.2) ve en dk il Gazianteptir (% 11.8). Kadnlarda da okuma yazma bilmeyenlerin oran en 224
yksek il rnak (% 76.1), en dk il ise Gazianteptir (% 29.9). Bu durum, GAP blgesinde eitim dzeyinin dk olduunu gstermektedir. Bu nedenle, GAPta beklenilen hedeflere ulalabilmesi iin eitim dzeyinin ykseltilmesi nem arz etmektedir. nk, reticilerin her ynyle eitilip ve yeni teknikler hakknda aydnlatlmas gerekir. Bu da, uygulanacak yeni tarm tekniklerinin baaryla uygulanmasnda en nemli faktrdr. GAP blgesinde tarm sektr arln srdrmektedir. alan nfusun yaklak % 60.0 tarm sektrnde istihdam edilmektedir. zellikle kk ve nfusu 100 binin altnda olan orta byklkteki kentlerde nfusun nemli bir blm esas geim ve istihdam kayna olarak tarmla uramaktadr. Blgede, 2000 yl itibariyle toplam istihdam 2 107 bin kiidir (Anonim, 2002). Blgedeki istihdam 1990-2000 dneminde % 14.1 orannda artmtr. Bu artta GAPn nemli pay olmutur. nk sulu tarm alanlarnn artmas beraberinde retim artn salamtr. retim art sanayilemeyi tetiklemi, sanayi tesislerinin artmas istihdama yansmtr. GAP ile kuru tarm alanlarnn sulamaya almas ve sulamada baarnn salanmas reticilere gtrlecek hizmetler ile paralellik arz etmektedir. Dolaysyla, blge iftilerine her trl teknik ve sosyal hizmeti sunacak kurumlar blgede mevcuttur ve hizmetlerine devam etmektedirler. Blgede, tarm konusunda eitim, aratrma ve yaym hizmeti salayan kurumlar izelge 11.4te verilmitir.
izelge 11.4.Tarm sektrne hizmet salayan kurumlar Kurumun Ad Grevi Bulunduu l 1 Ziraat Fakltesi Eitim - Aratrma anlurfa , Diyarbakr 2 Gneydou Anadolu Tarmsal Aratrma Aratrma Diyarbakr Enstits 3 Blge Zirai Mcadele Aratrma Enstits Aratrma Diyarbakr 4 GAP Eitim Yaym ve Aratrma Merkezi AratrmaEitimanlurfa Yaym 5 Toprak ve Su Kaynaklar Aratrma Enstits Aratrma anlurfa 6 Antepfst Aratrma Enstits Aratrma Gaziantep 7 Tarm letmesi Mdrl (TGEM) Aratrma- retim - Ceylanpnar/ Tohumluk retimi anlurfa 8 Tarm l Mdrl Eitim-Yaym Blgedeki 9 ilde 9 Orman Blge Mdrl Aalandrma anlurfa 10 GAP daresi Blge Mdrl Koordinasyon anlurfa Eitim - Yaym
Tarmsal Yap ve retim

GAP blgesinin toplam arazi varl 75 308 bin ha olup bunun % 92.7si kltre elverili arazidir. Toplam arazi varl ierisinde % 46.6 oran ile tarm arazisi bata gelmektedir. Bunu srasyla; % 29.4 ile ayr-mera arazisi ve % 16.7 ile ormanfundalk arazi izlemektedir. Trkiyedeki tarm alanlarnn % 13.2si, ayr-mera alanlarnn % 10.3 ve orman-fundalk alanlarn % 5.4 GAP blgesinde bulunmaktadr. GAP blgesinde toprak ilemeye elverili olan I-IV. snf arazi 3.1 milyon hektardr. Bu alan blgenin toplam envanter sahasnn yaklak % 43n oluturmaktadr. lenen arazi ierisinde birinci snf arazinin pay % 29dur. zellikle anlurfa ve Mardinde birinci snf arazi oran ok fazladr. Bu iller, bu adan Trkiyede n sralarda yer almaktadr (Saylan, 1989).
225
Blgedeki tarm alanlarnn % 86.2sini tarla arazisi, % 10.9unu meyve,zeytin ve ba arazisi ve % 2.3n sebze arazisi oluturmaktadr. Tarla arazisinin % 90.2si ekilmekte, % 9.8i ise nadasa braklmaktadr (izelge 11.5 ).
izelge 11.5. GAP blgesinde ilenen alanlarn kullanm (2002). GAP (1) Trkiye (2) Kullanm ekli GAPn Pay (%) 3=1/2 ha % ha % 3 047 499 Tarla 86.8 13.2 23 163 438 87.2 - Ekilen 90.2 2 749 550 18 123 396 78.2 15.2 - Nadas 297 919 9.8 5 040 042 21.8 5.9 Sebze Meyve, Zeytin, Ba Toplam
Kaynak: DE,2004.
82 204 382 889 3 512 562
2.3 10.9 100.0
831 255 2 584 525 26 579 218
3.1 9.7 100.0
9.9 14.8 13.2
Trkiyedeki tarla alanlarnn % 13.2si, sebze alanlarnn % 9.9u, meyve, zeytin ve ba alanlarnn ise % 14.8i GAP blgesinde bulunmaktadr. Tarm saym sonularna gre blgede toplam yerleim yeri says 4 104tr. Blgedeki toplam yerleim yeri says, Trkiyedeki toplam yerleim yeri saysnn % 11.0ini, blgedeki toplam hane halk says Trkiyedeki toplam hane halk saysnn (415 440) ise % 7.6sn oluturmaktadr. GAP blgesinde tarmsal faaliyette bulunan hane halk says 310 477dir. Toplam hane halk saysnn % 72.4 bitkisel retim ve hayvanclk , % 25.2 yalnz bitkisel retim, % 2.4 ise yalnz hayvanclk faaliyetinde bulunmaktadr. Trkiye genelinde bu oranlar ise srasyla % 67.7, % 30.2 ve % 2.1tr. lkemizde 2001 ylnda yaplan Genel Tarm Saym sonularna gre, blgede 248 153 adet tarm iletmesi vardr. Bu tarm iletmelerin; % 53.3 1- 4.9 ha, % 33.4 5.0-19.9 ha, % 10.3 20.0- 49.9 ha, % 2.0si 50.0-99.9 ha ve % 1.0i 100.0 ha ve daha geni byklktedir. Sz konusu iletmelerin sahip olduu toplam alann, birinci gruptakiler % 10.2sini, ikinci gruptakiler % 30.5ini, nc gruptakiler % 27.6sn, drdnc gruptakiler % 12.3n, beinci gruptakiler ise % 19.4n elinde bulundurmaktadr (izelge 11.6).
izelge 11.6. GAP blgesinde tarmsal iletme byklkleri (2001) letme Says lenen Alan Arazi Genilii (ha) Adet % ha 0 - 4.9 132 321 53.3 265 263.6 5.0 19.9 82 861 33.4 793 805.5 20.0 49.9 25 624 10.3 716 534.5 50.0 99.9 4 947 2.0 319 901.3 100.0 - + 2 400 1.0 504 888.5 Toplam 248 153 100.0 2 600 393.4
Kaynak: DE, 2005b.
% 10.2 30.5 27.6 12.3 19.4 100.0
Tarm iletmelerinin % 53.3 1-5 hektar arasndadr. Bu iletmeler blgedeki tarm arazilerinin ancak % 10.2sini ilemektedir. Buna karn, tarm arazilerinin % 31.7sini, 50 hadan daha byk iletmeler (% 3.0) deerlendirmektedir. unu da belirtmekte yarar vardr. Hem tarmsal iletme says hem de iletmelerin iledii arazi asndan bakldnda, blgedeki iletmelerin orta byklk gurubunda younlama eiliminde olduu grlmektedir. Hem sosyal hem de ekonomik adan 5-20 ha araziye sahip iletmelerin elindeki topraklarn artmas nem tamaktadr. nk emek kullanmnn ve bitki 226
younluklarnn (retim deseni, bitki eidi ve ikinci rn tarm) bu tr iletmelerde ok daha yksek olmas mmkndr. Orta byklkteki bu tr iletmelerde; modern girdilerin kullanlmas, yksek teknolojilerin uygulanmas, iftilerin rgtlenmesi, pazarlama organizasyonlarnn gelitirilmesi, tarmsal yaym hizmetlerinin gtrlmesi ve tarm sanayi entegrasyonunun salanmas mmkn olabilmektedir. Ortalama iletme byklkleri; Adyamanda 4.81 ha, Batmanda 7.86 ha, Diyarbakrda 9.58 ha, Gaziantepte 10.00 ha, Mardinde 8.73 ha, Kiliste 9.22 ha, Siirtte 3.89 ha, anlurfada 19.49 ha ve rnakta 14.53 hadr. GAP alannda ortalama iletme bykl 10.48 ha iken, Trkiyede ise 6.10 hadr. Blgedeki ortalama iletme bykl Trkiye ortalamasndan daha byktr. Bitkisel retim Halen blgenin 3.1 milyon ha olan ilenebilir tarm arazisinin % 90.2sinde kuru tarm uygulanmaktadr. Bu alann % 60.6snde tahllar, % 16.2sinde yemeklik tane baklagiller, % 12.1inde endstri bitkileri, % 0.9unda ya bitkileri, % 0.2sinde yumrulu bitkiler ve % 0.2sinda yem bitkileri yetitirilmektedir (DE, 2004). Blgede kuru koullarda retim yapan tarm iletmelerinde uygulanan ekim nbeti sistemleri; tahl (buday/arpa) nadas - tahl (buday/arpa), tahl (buday/arpa) nadas mercimek ve tahl (buday/arpa) mercimek - tahl (buday/arpa) eklindedir. Baz yrelerde ksmen tahl (buday/arpa) - yazlk rn eklindeki ekim nbeti uygulamas da grlmektedir. Blgede 348 381 hektar arazide, dier bir deyile ilenebilir arazinin % 9.9unda sulu tarm yaplmaktadr. Sulanan alanlarda ilk sray pamuk retimi almakta, daha ok pamuk st ste ekilmektedir. Dolaysyla, pamuk - pamuk eklindeki mono kltr pamuk tarm yaygndr. Son zamanlarda buday pamuk ekim nbeti uygulamas ve ikinci rn (msr) yetitiricilii de yaygnlamaya balamtr. GAP blgesinde sulama projeleri balamadan nce kuru artlarda arlkl olarak buday, arpa, mercimek ve nohut retimi yapld grlmektedir. Sulu tarmda ise pamuk ve sebze yetitirilmektedir. Sulama projelerinin kademeli olarak devreye girmesiyle, kuruda yetien arpa, mercimek ve nohut ekim alanlar azalmtr. Buna karlk pamuk, msr, ayiei ve sebze ekili alanlar ve retimi artmtr. Blgede retimi yaplan baz rnlerin ekili alanlarndaki deiim; budayda % 11.2, msrda % 249.0, pamukta % 64.9, sebzelerde % 12.9 orannda, ayieinde ise 57.5 kat olmutur (izelge 11.7).
rnler Buday Arpa Msr Mercimek Nohut Pamuk Ayiei Susam Antepfst (*) zm Sebzeler Toplam
(*) Toplam aa says
izelge 11.7. Blgede bitki desenindeki deiim 1995 2002 Alan (ha) Oran (%) Alan (ha) Oran (%) 1 042 330 37.9 1 159 381 40.1 675 684 24.5 674 736 23.3 2 371 0.1 8 276 0.3 467 142 17.0 412 810 14.3 105 761 3.8 76 575 2.6 204 232 7.4 336 700 11.6 183 10 662 0.4 43 123 1.6 18 889 0.7 36 743 847 35 869 603 141 398 5.1 111 874 3.9 72 832 2.6 82 204 2.8 2 755 056 100.0 2 892 107 100.0
227
GAP blgesinde yetitirilen tarm rnleri ierisinde buday ve arpa ilk sray almaktadr. Bunlar krmz mercimek, pamuk, nohut, susam, ttn ve ayiei izlemektedir. Blgede 2002 yl itibariyle 1 159 381 ha arazide buday, 674 736 ha arazide arpa, 412 810 ha arazide krmz mercimek, 336 700 ha arazide pamuk, 76 575 ha arazide nohut, 18 889 ha arazide susam, 12 294 ha arazide ttn ve 10 662 ha arazide ayiei retimi yaplmtr (DE, 2004). Trkiyedeki krmz mercimek ekim alannn % 98.3, pamuk ekim alannn % 46.7si, susam ekim alannn % 39.4, arpa ekim alannn % 18.7si, buday ekim alannn % 12.5i, nohut ekim alannn % 11.6s ve ttn ekim alannn % 6.4 GAP blgesinde bulunmaktadr. Blgede sulama ile birlikte verimlilikte de nemli oranda art salanmtr. Blgedeki buday, arpa, krmz mercimek, nohut, pamuk ve ttn verimleri (buday 2 470 kg /ha, arpa 2 420 kg/ha, krmz mercimek 1 200 kg/ha, nohut 1 180 kg/ha, pamuk 3 610 kg/ha, ttn 1 080 kg/ha) Trkiye ortalamasnn ( buday 2 100 kg/ha, arpa 2 300 kg/ha, krmz mercimek 1 190 kg/ha, nohut 990 kg/ha, pamuk 3 520 kg/ha, ttn 800 kg/ha) stnde, susam ve ayieinde ise (susam 280 kg/ha, ayiei 1 020 kg/ha) Trkiye ortalama veriminin (susam 450 kg/ha, ayiei 1 550 kg/ha) altndadr. Blgede halen ekmeklik buday eitleri yetitirilmektedir. Oysa GAP alan eskiden beri makarnalk buday retimi iin uygun olarak bilinmektedir. Ancak son dnemlerde erkenci ve yksek verimli ekmeklik buday eitlerinin yaygnlamasyla, makarnalk buday ekim alan azalm ve retim dmtr. Pamuk tarmnda, GAPn Trkiye toplamndaki pay hem ekili alanndaki hem de retim miktar itibariyle giderek artmtr. Nitekim, Trkiye pamuk ekili alanndaki pay 1995 ylnda % 27.0 iken, 2002 ylnda % 46.7ye ykselmitir. Ayn dnemde retim miktarndaki pay % 26.8den % 47.8e ulamtr. GAP kapsamnda ilk sulama 1995 ylnda Harran ovasnda balam ve 30.000 ha arazi sulu tarma almtr. Sulamaya alan alanda, sulama ncesi bitki desenine bakldnda; buday (kuru) % 49, arpa (kuru) % 20, mercimek (kuru) % 8, pamuk (sulu) % 21 ve sebze (sulu) % 2 orannda yer ald grlmektedir (izelge 11.8). Harran ovasnda sulu tarmn balamasyla birlikte, kuruda yetien arpa ve mercimek ekili alanlar azalmtr. Buna paralel olarak pamuk, sebze ve ikinci rn ekili alanlar artmtr. Ovada, 2003 yl itibariyle toplam sulanan alann % 76.49unda pamuk, % 21.03nde buday, % 1.20sinde arpa, % 1.05inde ise sebze retimi yaplmtr. Ayrca 4 722 ha (% 3.89) arazide ikinci rn msr ve susam yetitirilmitir (izelge 11.8).
izelge 11.8. Harran ovasnda bitki desenindeki deiim Bitki Deseni (1995) Bitki Deseni (2003) rnler ha % ha % Buday 14 700 49.00 25 530 21.03 Arpa 6 000 20.00 1 457 1.20 Mercimek 2 400 8.00 Pamuk 6 300 21.00 92 859 76.49 Sebze 600 2.00 1 275 1.05 Bostan (Kavun-Karpuz) 97 0.08 Meyve 182 0.15 Msr (II. rn) 4 625 3.81 Susam (II. rn) 97 0.08 Toplam 30 000 100.00 126 122 103.89
Kaynak: Anonim, 2005b
228
Sulamann nemini ve ekonomik getirisini vurgulamak asndan, Harran ovasnda sulama ncesi ve sulama sonras ekonomik gstergelerin incelenmesinde yarar vardr. Son dokuz ylda, ovada; sulu tarm alanlarnda 4.04 kat, toplam gayri safi bitkisel retim deerinde 7.52 kat, hektara gayri safi bitkisel retim deerinde 1.85 kat, kii bana gayri safi retim deerinde ise 1.92 kat art olmutur. Ayn dnemde katma deerde 8.57 kat, hektara katma deerde 2.11 kat ve kii bana katma deerde 1.78 kat art gereklemitir (izelge 11.9).
izelge 11.9. Harran ovasnda sulama sonucu elde edilen bitkisel GSD ve katma deer Gayrisafi retim Deeri (GSD) Katma Deer Yl Alan (ha) Milyon $/Yl $/ha $/Kii Milyon $/ha $/Kii $/Yl Sulama ncesi 30 000 31.5 1 050 1 044 18.0 600 596 1995 30 000 65.4 2 180 2 168 49.8 1 661 1 652 1996 40 000 87.5 2 187 2 229 67.4 1 685 1 717 1997 60 000 125.8 2 097 1 896 100.6 1 667 1 516 1998 90 000 178.8 1 987 2 388 148.8 1 653 1 987 1999 103 000 199.0 1 932 2 185 160.1 1 554 1 748 2000 111 600 261.9 2 347 2 574 172.2 1 543 1 963 2001 116 000 181.2 1 562 1 689 113.8 981 1 061 2002 119 000 179.8 1 511 1 605 125.1 1 051 1 116 2003 121 400 236.9 1 952 2 013 154.3 1 271 1 062 Deiim (%) 304.7 652.1 85.9 92.8 757.2 111.8 78.2
Kaynak: Anonim, 2005b , (GSD:retim Miktar x Birim Fiyat; Katma Deer: GSD-retim Masraflar)
Sulu koullarda yetitirilen en nemli endstri bitkisi pamuktur. Pamuk ekili alan, sulu tarm alanlarnn artna paralel olarak art gstermitir. Sulu koullarda pamuk retiminin yaplmasnda balca etken, pamuun nispi krllnn yksek olmas ve sat (pazarlama) kolaylldr (Karl, 2004). Blgede sulu tarm alanlarnn artmas, tarm teknolojilerinin gelimesi ve yeni teknolojilerin retime alnmas ile pamuk veriminde nemli artlar salanmtr. Dolaysyla, blgede sulanan alanlarda pamuk ekili oran % 80lere ulamtr. Blge gerek sebze retim eitlilii gerekse sebze yetitiricilii ynnden nemli potansiyele sahiptir. Blgede retimi yaplan balca sebzeler domates, biber, patlcan, hyar, kavun ve karpuzdur. Ancak, GAP blgesinde halen uygulanan tarmsal rn deseni iinde sebzelerin pay olduka azdr. Bu snrllk; ekili alanlar, retim miktarlar ve rn eitlilii asndan da geerlidir. Ayrca yredeki retimler de belirli merkezlerde younlam olup blgede yaygnlamamtr. Proje alanndaki 3.5 milyon ha dolayndaki ilenen tarm alanlarnn, u anda yalnzca % 2.3nde sebze retimi yaplmaktadr. Bu sebze alanlarnn % 63.3 yalnzca ilde (Diyarbakr, Kilis, anlurfa) toplanm, geri kalan illere % 36.7lik ksm dalmtr. Yrenin toplam sebze retimi yaklak 1.5 milyon ton kadardr. Ekili alannda olduu gibi retimde de % 59.4lk pay yukardaki il almakta, dier iller % 40.6y paylamaktadr. Sebze retiminin yarya yakn bir blm karpuzdan olumaktadr. Bu rn; kavun, domates, patlcan, biber ve dier sebzeler izlemektedir. GAP blgesinde klk sebze tarm ok azdr. Proje alannda son yllarda rt alt tarm gelimeye balamtr. rt alt tarm toplam 519 ha arazide yaplmaktadr. Bu alann % 42.8ini plastik sera, % 27.2sini alak tnel, % 24.7sini yksek tnel, % 4.8ini ise cam sera oluturmaktadr (DE, 2004). rt alt tarmnn % 69.7si iki ilde (Diyarbakr ve anlurfa) yaplmaktadr. Cam serada rt alt tarm ise yalnz anlurfa ilinde gerekletirilmektedir.
229
Gneydou Anadolu Blgesi sahip olduu iklim, ekoloji ve toprak yaps bakmndan bir ok meyvenin yetitirilmesine uygundur. Ancak sebze tarmnda olduu gibi meyvecilikte de retim snrldr. retimi yaplan balca meyveler; antepfst, zm, zeytin, badem, ceviz ve nardr. Blgede en fazla yetitirilen meyve tr antepfstdr. Bunu zeytin, zm ve dier meyveler takip etmektedir. Antepfst tarm, blge ve lke meyve yetitiriciliinde nemli bir yere sahiptir. Trkiyedeki antepfst aa saysnn % 98i ve retim miktarnn % 80i GAP blgesindedir. anlurfa ili antepfst yetitiriciliinde GAP blgesi ve Trkiye genelinde nemli yere sahiptir. GAP blgesindeki toplam aa saysnn yaklak % 40 ve retim miktarnn % 50si anlurfada bulunmaktadr. Meyvecilikte verim Trkiye ortalamasna gre dktr. Sebzecilikte ve meyvecilikteki olumsuzluklara karlk, blgedeki baclk olduka nemlidir. Blgedeki dokuz ilin toplam ba alanlar yaklak 140 000 ha, zm retimi yaklak 550 bin tondur. Blgenin Trkiye iindeki pay, alan ynnden % 26, zm retimi bakmndan ise % 16dr. Genel olarak Trkiye ba varlnn drtte biri blgede bulunmaktadr. Yrenin en nemli baclk merkezi Gazianteptir. Bu ilimizi Diyarbakr, anlurfa, Mardin ve Kilis izlemektedir. Blge, tahllardan buday, arpa ve msr; baklagillerden mercimek ve nohut; endstri bitkilerinden pamuk; ya bitkilerinden susam ve soya; yem bitkilerinden msr, fi, yonca ve korunga; her eit sebze ve meyve yetitiriciliinde greceli stnle sahiptir. Hayvansal retim GAP alannda bugnk tarmsal yap ierisinde hayvansal retim nemli oranda yer almaktadr. Hayvanclk genelde meraya dayal olup, ekstansif hayvanclk karakterini tamaktadr. Hayvan rklar ierisinde yerli rklar nemli oranda bulunduundan, birim hayvan bana verim dktr. Hayvansal retim faaliyetleri ierisinde byk ve k k ba hayvan yetitiricilii arlkl ve ncelikli olarak nemini korumaktadr (Karl, 1991). Blgede, 2002 yl itibariyle hayvan varl iinde 3 588 272 ba ile koyun ilk sray almaktadr. Bunu srasyla; 1 267 813 ba ile kl keisi, 249 755 ba ile sr (yerli), 113 124 ba ile sr (melez), 21 170 ba ile sr (kltr), 17 256 ba ile tiftik keisi ve 4 623 ba ile manda izlemektedir. Ayrca, 2 790 980 adet yumurta tavuu, 705 980 adet et tavuu ve 149 786 adet ar kovan bulunmaktadr (izelge 11.10).
izelge 11.10. GAP blgesinde hayvan varl GAP (1996) GAP (2002) Ba/Adet Oran (%) 4 736 540 73.8 1 637 080 25.5 48 740 0.7 6 422 360 100.0 503 740 78.0 103 737 16.0 30 830 4.8 7 630 1.2 645 937 100.0 1 356 548 28.2 3 447 966 71.8 4 804 514 100.0 124 656 Ba/Adet 3 588 272 1 267 813 17 256 4 873 341 249 755 113 124 21 170 4 623 388 672 705 980 2 790 352 3 496 332 149 786 Oran (%) 73.6 26.0 0.4 100.0 64.3 29.1 5.4 1.2 100.0 20.2 79.8 100.0 -
Hayvan Cinsi
Koyun Kl keisi Tiftik keisi Kk ba hayvan toplam Sr (yerli) Sr (melez) Sr (kltr) Manda Byk ba hayvan toplam Et tavuu Yumurta tavuu Tavuk toplam Ar kovan
Kaynak; DE, 1998; DE, 2004.
230
GAP blgesinde hayvan varlnda grlen deiim, Trkiyenin genel tablosu ile benzer bir grnmdedir. Trkiye genelinde olduu gibi blgede de hayvan varlnda azalma grlmektedir. Ancak yerli rk srlarn slah edilmesi ile melez rk sr varlnda % 9 ve ar kovan saysnda ise % 20 art olmutur. Blgede, 2002 yl itibariyle 542 784 ton st, 35 735 ton krmz et, 17 189 ton yumurta, 1 100 ton beyaz et ve 1 368 ton bal retilmitir. Trkiyedeki st retimin % 6.5i, krmz et retimin % 8.5i, yumurta retiminin % 2.4si, bal retiminin % 1.8i ve beyaz et retiminin % 0.2si GAP blgesindeki illerden salanmaktadr. Ayn yl itibariyle tarmsal retim deerinin % 86.6sn bitkisel, % 13.4n ise hayvansal retim deeri oluturmaktadr. Sulu tarmda bitkisel retim faaliyeti iinde yem bitkileri yetitiriciliine yer verilmesi ve nerilen rn deseninin gereklemesi durumunda, yem bitkileri retimi artacaktr. Bu retim art, blgede hayvancln gelimesine olumlu katk salayacaktr. Dolaysyla, blge st inekilii ve koyun yetitiriciliinde dier yrelere gre avantajl duruma geecektir. Tarmsal Girdi Kullanm Dzeyi Sulu tarmda verimliliin artmasn salayan en nemli faktrler, tarmda kullanlan girdi miktar ve uygulanan ileri teknolojilerdir. Blgede sulamaya alan tarm alanlarnn artmas sonucunda, tarm alet-makinelerin says ve cinsinde artma olduu grlmektedir. GAPta 1994 ylnda 36 057 adet olan traktr park % 35.5 orannda artarak, 2002 ylnda 48 864e ulamtr. Bitki deseninin deimesine paralel olarak, tarm alet ve makinelerinin eitliliinde daha fazla artma olduu grlmektedir (izelge 11.11).
izelge 11.11. GAP blgesinde tarm alet-makine varl Tarm Alet-Makine Varl Cinsi 1994 2002 Traktr 36 057 48 864 Kulakl traktr pulluu 30 013 38 697 Kltivatr 24 477 28 949 Kombine tahl mibzeri 7 106 9 087 Kimyevi gbre datcs 8 218 14 215 Plverizatr (kuyruk milinden hareketli) 3 433 6 066 Tarm Arabas (Rmork) 33 964 41 245
Kaynak: DE, 2004
Deiim (%) 35.5 29.0 18.3 28.0 73.0 76.7 21.4
Tarmsal mekanizasyon gstergelerinden biri 1 000 haa den traktr says, dieri ise bir traktre den arazi miktardr. GAP alanndaki mekanizasyon dzeyi Trkiye ortalamasnn altndadr. 2002 yl itibariyle lkemizde ortalama 1 000 ha tarm alanna 36.5 traktr derken, GAP alannda 14.0 traktr dmektedir. Dier bir ltle karlatrma yaptmzda, Trkiyede bir traktre ortalama 27.4 ha arazi derken, GAP alannda ise 71.8 ha arazi dmektedir (izelge 11.12). Ayn dnemde, traktr bana den tarm alan 71.8 hektardr. Bu rakam kulakl traktr pulluunda 90.6 ha, kltivatrde 121.2 ha, kombine tahl mibzerinde 386.0 ha, kimyevi gbre datcsnda 246.7 ha, kuyruk milinden hareketli plverizatrde 578.2 ha ve rmorkta (tarm arabas) 81.6 hadr (izelge 11.12). Tarmsal mekanizasyon gstergelerinin nemli kriterlerinden birisi de birim alana den traktr gcdr. Blgede, 1995 ylnda birim alan den traktr gc 0.48 kW/ha iken, % 37.5 art gstererek 2001 ylnda 0.66 kW/haa ulamtr.
231
GAP alanndaki mekanizasyon dzeyi hem 1 000 hektara den alet-makine varl ynnden hem de bir alet-makineye den arazi miktar (GAP alannda bir aletmakineye Trkiye ortalamasndan daha fazla arazi dmektedir) bakmndan Trkiye ortalamasnn altndadr.
izelge 11.12. GAP blgesi ve Trkiye mekanizasyon dzeyi (2002) GAP Trkiye 1000 haa 1 Alet 1000 haa Den Cinsi Den Alet Makineye Adet Adet Alet Makine Makine Den Arazi (Adet) (Adet) (ha) Traktr 48 864 14.0 71.8 970 083 36.5 Kulakl traktr pulluu 38 697 11.0 90.6 904 197 34.0 Kltivatr 28 949 8.3 121.2 415 664 15.6 Kombine tahl mibzeri 9 087 2.6 386.0 156 361 5.9 Kimyevi gbre datcs 14 215 4.1 246.7 305 587 11.5 Kuyruk mil. hareketli pl. 6 066 1.7 578.2 227 963 8.6 Rmork 41 245 12.3 81.6 945 777 35.6
1 Alet Makineye Den Arazi (ha) 27.4 29.4 63.9 170.0 87.0 116.6 28.1
Bitkisel retimde nemli girdilerden birisi de kimyevi gbredir. Birim alanda kullanlan gbre miktar verimliliin artmasnda ve retim artnn gereklemesinde nemli role sahiptir. Sulamann balamasna paralel olarak gbre kullanmnda da nemli artlar olmutur. GAP blgesinde 2002 yl itibariyle azotlu, toplam 1 080 953 tondur. Bunun % 67.3n (%16-18) ve % 0.1ini potasl gbreler (% alanna kullanlan gbre miktar, azotlu gbrede potasl gbrede 0.04 kgdr. fosforlu ve potasl gbre kullanm azotlu (%21), % 32.6sn fosforlu 48-52) oluturmaktadr. Birim tarm 20.7 kg, fosforlu gbrede 10.1 kg ve
Harran ovasnda yaplan bir aratrmada reticilerin % 8.60nn tohum eidi seiminde, % 7.53nn dekara atlacak tohum miktarn belirlemede, % 12.90nn gbre kullanmnda, % 26.59unun tarmsal ila kullanmnda, % 4.26snn ise sulama konusunda teknik elemanlara dantklar ve bilgi aldklar, geri kalanlarn ise byle bir taleplerinin olmad tespit edilmitir (Karl, 2001). Aratrma sonucu da gstermektedir ki, reticiler bilinli retim yapmamaktadr. Bilinli retim yaplmamasnn en nemli nedeni reticilerin eitim dzeyinin dk olmasdr. GAP ile birlikte blge su rnleri retimi iin nemli bir potansiyele ulamtr. Gelecekte baraj gllerindeki su kaynaklar ve mevcut akarsularn tam kullanlmasyla su rnleri yetitiricilii ve avcl daha da nem kazanacaktr. Bugn itibariyle blgede 1 356 km baraj gl alan olumutur. Yaplm ve yaplacak baraj gl potansiyel su yzey alanlar ile akarsular birlikte deerlendirildiinde, nemli bir su rnleri retim potansiyeli domaktadr. 1998 ylnda 1 842 tonu avclktan ve 520 tonu yetitiricilikten olmak zere toplam 2 362 ton balk retimi gerekletirilmitir. Bu retim miktar blge potansiyelinin ok altnda bir dzeydedir. Sektrdeki istihdam 400 kii ve geimini su rnlerinden salayan nfus ise 1.5 bin kiidir (Anonim, 2002). Blgede tarmsal girdilerin temini ve datm genellikle zel sektr tarafndan yaplmaktadr. Blge il ve ilelerinde faaliyet gsteren ve pazarlamamasn yapan ok sayda ruhsatl kimyevi gbre, tohum, tarmsal ila, tarm alet-makineleri ve sulama sistemleri bayileri mevcuttur. Dolaysyla, reticiler tarmsal girdilerin temininde problem yaamamaktadr.
232
Hayvansal retimde nemli girdilerden birisi yemdir. Blge hayvan yetitiricilerinin yem talebini karlamak iin retim faaliyetini srdren 26 adet yem fabrikas vardr. Bu fabrikalarn toplam retim kapasiteleri 390 048 ton/yldr. reticilerin fenni yem temininde sorunlar yoktur. Pazarlama Sistemi Tarmsal rnler, retimlerinden itibaren tketimlerine kadar eitli pazarlama kademelerini gemekte, araclar ile karlamakta ve birtakm pazarlama hizmeti yaplmaktadr. Blgede tarmsal rnlerin ou yerel pazarlarda ve serbest piyasada alnp satlmaktadr. Gneydou Anadolu blgesinde 5 il (Adyaman, Batman, Diyarbakr, Gaziantep, anlurfa) ve 3 ile (Kzltepe, Nizip, Nusaybin) merkezinde olmak zere toplam 8 Ticaret Borsas bulunmaktadr. Bu borsalara kaytl ye says 2 107 kiidir (TOBB, 2003). Ticaret borsalar; tarm rnleri fiyatlarnn arz ve talebe gre olutuu, alm ve satm ilemlerinin oluan fiyatlar zerinden kayt altna alnd ve ilan edildii resmi kurululardr. Blgede, 2002 yl itibariyle retilen budayn % 17.9u, arpann % 3.0, mercimein % 27.3, pamuun % 30.0u ve antepfstnn % 36.9u Ticaret Borsalarnda ilem grmtr. retici rgtlenmesi retici rgtleri ve zelikle tarmsal amal kooperatifler, ortaklarnn; tarmsal girdilerini temin etmesi, kredi ihtiyalarn karlamas, tarmsal rnleri satn almas, ilemesi, deerlendirmesi, yurtii ve yurtd pazarlara sunmas asndan nemli grevler stlenmektedir. Bu nedenle, kooperatifler, krsal kesimin ekonomik ve sosyal kalknmasnda nemli rol oynamaktadr. Blgede sulama projelerinin kademeli olarak devreye girmesi ve sulu tarmn balamasyla, iletmelerin; retim teknolojileri deimi, tarmsal girdi talepleri artm ve retim art pazarlama sorununu beraberinde getirmitir. Sulama yatrmlarndan beklenilen srdrlebilir ekonomik faydann elde edilebilmesi, mevcut ve olabilecek sorunlarn zmlenebilmesi ve krsal alanda yaayan reticilerin refah dzeyinin ykseltilebilmesi iin rgtlenme, zellikle tarmsal kooperatifleme etkili bir ara olarak kullanlmaldr. GAP blgesinde 354 adet retici rgt hizmet vermektedir. Bu retici rgtleri; Ziraat Odalar, Tarm Kredi Kooperatifleri, Tarm Sat Kooperatifleri, Tarmsal Kalknma Kooperatifleri, Sulama Kooperatifleri, Su rnleri Kooperatifleri, Sulama Birlikleri ve ifti Dernekleridir. Blgedeki retici rgtlerinin % 36.4n Tarmsal Kalknma Kooperatifleri oluturmaktadr. Bunu srasyla Tarm Kredi Kooperatifleri (% 21.8), Ziraat Odalar (% 11.4), Sulama Kooperatifleri (% 9.9), Sulama Birlikleri (% 9.9), Tarm Sat Kooperatifleri (% 6.2), Su rnleri Kooperatifleri (% 3.7) ve ifti Dernekleri (% 0.8) takip etmektedir (izelge 11.13). GAP blgesindeki retici rgtlerinin % 27.1i Diyarbakr, % 22.0si anlurfa, % 16.7si Gaziantep, % 16.1i Adyaman, % 6.2si Mardin, % 3.7si Siirt, % 3.4 Kilis, % 3.1i Batman ve % 1.7si rnak ilinde bulunmaktadr. rnak ili retici rgtlenmesinin en zayf olduu ildir (izelge 11.13). Trkiye genelinde olduu gibi, GAP blgesinde de ziraat odalar tekilatlanmas snrl sayda olmutur. Blgedeki ziraat odalarna kaytl ye says 157 653tr. En fazla yeye sahip il Gazianteptir. Bu ili srasyla; anlurfa, Diyarbakr, Adyaman, Mardin, Batman, Siirt, Kilis ve rnak izlemektedir.
233
izelge 11.13. GAP blgesinde retici rgtleri ller Adyaman Batman Diyarbakr Gaziantep Kilis Mardin Siirt anlurfa rnak TOPLAM GAPtaki Pay (%) Ziraat Odas Say 4 3 8 8 1 5 1 8 2 40 11.3 TKK Say 14 2 7 22 6 7 2 17 77 21.8 TSK Say 2 1 3 5 1 3 1 6 22 6.2 TKaK Say 21 5 66 11 2 3 8 10 3 129 36.4 SK Say 7 7 11 2 1 7 35 9.9 SK Say 9 1 1 2 13 3.7 SB Say 5 1 2 1 25 1 35 9.9 D Say 3 3 0.8 TOPLAM Say 57 11 96 59 12 22 13 78 6 354 100.0 % 16.1 3.1 27.1 16.7 3.4 6.2 3.7 22.0 1.7 100.0
Kaynak; Karl, 2005 TKK: Tarm Kredi Kooperatifleri, TSK: Tarm Sat Kooperatifi, TKaK: Tarmsal Kalknma Kooperatifi, SK: Sulama Kooperatifi, SK: Su rnleri Kooperatifi, SB: Sulama Birlikleri, D: ifti Dernekleri
GAP blgesinde sulamann balamas ve sulama projelerinin kademeli olarak devreye girmesi ile blgede yeni ziraat odalar kurulmu ve odalara kaytl ye saysnda art olmutur. 1989 yl itibariyle 17 oda says 2.35 kat artarak 40a, 61.214 olan ye says ise 2.57 kat artarak 157 653e ulamtr (Karl ve elik, 2003). lkemizde Devlet Su lerine (DS) ait sulama tesislerinin iletme, bakm ve onarm hizmetlerinin devredilmesinde zerinde en ok durulan iletmecilik ekillerinden birisi de sulama birlikleridir. Sulama birlikleri; sulama tesislerinin iletilmesi, sulama organizasyonunun salanmas, bakm ve onarmlarnn yaplmas amacna ynelik olarak faaliyetlerini srdrmektedirler. GAP blgesinde 35 adet sulama birlii mevcut olup, bu birliklerin 25i anlurfada, 5i Diyarbakrda, 2si Mardinde, biri Gaziantepte, biri Siirtte ve biri rnaktadr. Bu sulama birlikleri 196 704 ha arazide iftilere hizmet vermektedir. GAP blgesindeki illerden sadece anlurfa ilinde ifti dernekleri kurulmutur. Derneklerin kurulu amac; iftilerin bilgi ve beceri dzeylerini ykseltmek, iletmelerde bilinli tarmsal girdi kullanlmasn ve yeni teknolojilerin uygulanmasn salamak, verimlilii artrmak, alternatif rn yetitirilmesini yaygnlatrmak, kayt tutma bilincini gelitirmek ve uygulamak ile karlkl yardmlama duygusunu gelitirmek olarak zetlenebilir. Ksaca, reticilerin sosyal ve ekonomik adan kalknmalarn salamaktr. anlurfa ilinde 3 adet nder ifti Dernei mevcut olup, derneklere ye ifti says 144dir. Trkiyede en iyi tekilatlanm ve yaylm tarmsal amal kooperatif Tarm Kredi Kooperatifleridir. Tarm Kredi Kooperatifleri, lke geneline yaylm kooperatif birimleriyle Trk iftisinin 72 yldr hizmetinde olup, ortaklarnn kredi ve tarmsal girdi ihtiyalarn karlamaktadr. GAP blgesinki Tarm Kredi Kooperatifleri, Gaziantep ve Malatya Blge Birlii Mdrlkleri faaliyet alan iinde yer almaktadr. Adyaman, Gaziantep, Kilis ve anlurfa illerindeki kooperatifler Gaziantep Blge Birlii Mdrlne; Batman, Diyarbakr, Mardin, Siirt ve rnak illerindeki kooperatifler ise Malatya Blge Birlii Mdrlne baldr. rnak ilinde Tarm Kredi Kooperatifi bulunmamaktadr.
234
GAP blgesindeki illerde 77 adet Tarm Kredi Kooperatifi vardr. Bu kooperatiflere ortak olan ifti says ise 37 619 kiidir. Kooperatif bana den ortalama ortak says 489 kiidir. Kooperatiflere ortak olan reticilerin % 29.8i Gaziantepte, % 21.9u anlurfada, % 21.1i Adyamanda, % 8.5i Diyarbakrda, % 7.7si Mardinde, % 6.4 Kiliste, % 2.5i Siirtte ve % 2.1i Batmandadr. Blgedeki 77 adet Tarm Kredi Kooperatiflerinin alma alanna giren ky says 2 295tir. Bu kylerin 810u anlurfada, 459u Gaziantepte, 331i Diyarbakrda, 282si Adyamanda, 138i Mardinde, 137si Kiliste, 70i Batmanda ve 68i Siirtte bulunmaktadr. lkemizdeki Tarm Kredi Kooperatiflerinin % 3.1i, ortak saysnn % 2.5i, alma alanna giren ky saysnn ise % 6.3 GAP blgesinde bulunmaktadr. Tarm Sat Kooperatifleri Birliklerinin esas amac; faaliyet konusuna giren tarm rnlerini reticilerden satn almak, ilemek, standart hale getirmek ve ambalajlayarak i ve d pazarlarda pazarlamak, reticilerin tarmsal girdilerini karlamak ve grev verilmesi durumunda devlet adna reticilerden alm yapmak ve d alm yapmaktr (Yurdakul ve ark., 1994). GAP blgesindeki illerde 4 adet Tarm Sat Kooperatifleri Birlii faaliyet gstermektedir. Bunlar Gneydoubirlik, ukobirlik, Karadenizbirlik ve GAP Birliktir. GAP Birlik 2001 ylnda kurulmu ve kurulu ilemlerini tamamlam, ancak kooperatifilik faaliyetlerini henz yapamayan Tarm Sat Kooperatifleri Birliidir. GAP Birlikin merkezi anlurfadr. GAP Birliin faaliyet konusu rnler; pamuk, krmz biber, antepfst ve kuru zmdr. Birliin, 3 kooperatifi ve 220 orta vardr. Karadenizbirlikin, Diyarbakr ili Ergani ilesinde 1 adet kooperatifi bulunmaktadr. Yalk ayiei alm yapan bu kooperatifin 4 225 orta vardr. Gneydoubirlik (Gneydou Tarm Sat Kooperatifleri Birlii) 1968 ylnda kurulmu ve merkezi Gazianteptedir. alma alanna; Adyaman, Gaziantep, Kilis, Hatay, el, Malatya, Kahramanmara, Mardin, Siirt ve anlurfa illeri girmektedir. Birliin faaliyet konusu rnler; zm, baklagiller, krmz biber, zeytin ya ve antepfstdr. Gneydoubirlik Trkiye genelinde 14 adet kooperatifiyle faaliyetini srdrmekte ve toplam ortak says 21 572dir. GAP alanndaki kooperatiflerin pay % 64.3 ( 9 adet), ortaklarn pay ise % 80.1dir. GAP blgesindeki Gneydoubirlike bal kooperatiflerdeki toplam 17 273 ortan; % 64.0 Gaziantepte, % 14.4 Kiliste, % 11.8i anlurfada, % 6.5i Adyamanda, % 2.9u Mardinde, % 0.4 ise Siirttedir. Tarm Sat Kooperatifleri Birliklerinin amalar arasnda ortaklarna tarmsal girdi temin etme olmasna ramen, son yllarda tarmsal girdi datm yaplmamtr. Tarmsal girdi datmnn yaplamamasnda, kooperatiflerin karlat finansal glkler ve ortak borlarnn tahsilindeki gecikmeler rol oynamtr. ukobirlik (ukurova Pamuk, Yerfst ve Yal Tohumlar Tarm Sat Kooperatifleri Birlii) 1940 ylnda kurulmu ve merkezi Adanadadr. alma alanna; Adana, Antalya, Adyaman, Batman, Diyarbakr, Gaziantep, Mersin, Hatay, Kahramanmara, Mardin, Elaz ve anlurfa illeri girmektedir. Birliin faaliyet konusu rnler; pamuk, yerfst ve soya fasulyesidir. ukobirlik Trkiye genelinde 40 adet kooperatif ile faaliyetini srdrmektedir. Bu kooperatiflere toplam 63 001 ifti ortaktr. GAP blgesindeki illerde ukobirlike bal kooperatif says 11 ve bu kooperatiflere ye retici says ise 16 324tr. Trkiye
235
genelindeki ukobirlike bal kooperatiflerin % 27.5i ve ortak saysnn % 25.9u GAP blgesinde bulunmaktadr. GAP blgesinde ukobirlike bal kooperatiflere ortak retici says 16 324tr. Kooperatiflere ortak 16 324 reticinin; % 45.9u anlurfa, % 20.5i Mardin, % 11.6s Diyarbakr, % 10.0u Gaziantep, % 7.9u Adyaman, % 4.1i ise Batman ilindedir. ukobirlike bal kooperatiflerdeki ortak saysnn yaklak yars anlurfa ilindeki kooperatif ortaklardr. Bunun nedeni, blgedeki kooperatiflerin ktl pamuk alm yapmalar ve blgede pamuk retimin en fazla anlurfa ilinde olmas gsterilebilir. Tarmsal Kalknma Kooperatifleri, 1163 sayl yasaya gre kurulan, bir tek konuda faaliyet gstermek yerine ok amal bir faaliyet gstererek, ortaklarnn girdi ihtiyalarn karlayan ve rnlerini deerlendirerek pazarlanmasn salayan kooperatiflerdir. Bu kooperatifler, 1163 sayl yasaya gre kurulan ve ileyen kooperatifler iinde en nemli kooperatiflerdir. Bu amala, tarmn gelimesine, eitli konularda tesisler kurarak sanayilemeye ve istihdamn artmasna katkda bulunmulardr. Trkiyede Tarmsal Kalknma Kooperatifleri 2003 yl sonu itibariyle, 666 008 ortak says ve 5 535 adet kooperatif says ile belli bir gce ulamtr. Tarmsal Kalknma kooperatifleri GAP blgesinde dokuz ilde ve illerde genel olarak ayn konularda faaliyet gstermektedir. Bu kooperatifler; st inekilii, besicilik, tavukuluk, el sanatlar ve tarm rnlerinin ilenmesi konularnda faaliyet gstermektedir. Blgede kooperatif says bakmndan ilk sray, ortak says bakmndan ise nc sray alan tarmsal kalknma kooperatifleri, 129 adet kooperatifi ile 12 113 ortana hizmet vermektedir. Tarmsal kalknma kooperatifleri Diyarbakr, Adyaman Gaziantep ve anlurfa illerinde daha fazla gelime imkan bulmutur. Blgedeki tarmsal kalknma kooperatiflerinin % 83.7si ve ortaklarnn % 88.2si bu drt ilde bulunmaktadr. Dier iller, hem kooperatif says hem de ortak says bakmndan fazla bir gelime gsterememitir. lkemizde sulama kooperatifleri 1163 sayl Kooperatifler Kanununa gre kurulmakta ve faaliyetlerini srdrmektedir. Sulama kooperatifleri 1963 ylndan itibaren Toprak Su Kooperatifleri ad altnda kurulmaya balam ve 1990dan sonra Toprak Su Kooperatiflerinin ad Sulama Kooperatifleri olarak deitirilmitir (kn ve Karacan, 1994). Sulama kooperatiflerinin asl amac; devlet tarafndan ina edilmi veya edilecek sulama tesislerinden alnabilecek veya dier yollarla tarm alanlarndan karlacak olan suyun tarmda kullanlmas ile ilgili arazi tesviyesi, tarla ba kanallar, tarla ii gelitirme yatrmlar, sulama ve drenaj kanallar gibi sulama tesislerini kurmak veya kurulmu tesisleri iletmek, ilettirmek, bakm ve onarmlarn yapmaktr (zelik ve ark., 1999). Blgede sulama tesislerinin iletilmesinde faaliyet gsteren 35 adet sulama kooperatifi ve bu kooperatiflerin 1 543 orta bulunmaktadr. Bu kooperatifler Gaziantep (11 adet), Adyaman (7 adet), anlurfa (7 adet), Diyarbakr (7 adet), Kilis (2 adet) ve Mardin (1 adet) illerindedir. Sulama kooperatiflerine ortak reticilerin 658i Gaziantep, 310u Diyarbakr, 225i Kilis, 182si Adyaman, 138i anlurfa ve 30u Mardin ilinde bulunmaktadr. lkemizdeki sulama kooperatiflerinin (2 411 adet) % 1.45i ve ortak saysnn (236 371 kii) % 0.65i GAP blgesinde bulunmaktadr (Karl ve elik, 2003). Trkiyede retici tabanna dayanan ve reticilerin nderliinde ynlendirilen ok amal kooperatiflerden birisi de su rnleri kooperatifleridir. lkemizde, 2001 yl itibariyle 407 adet olan su rnleri kooperatiflerinin 20 385 orta bulunmaktadr.
236
Blgede, Atatrk Baraj glnde, dier su havzalarnda ve su rnleri avlak blgelerinde; su rnleri retimini dzenlemek, elde edilen su rnlerini deerlendirmek ve pazarlamak amacyla 13 adet su rnleri kooperatifi kurulmutur. Bu kooperatifler 253 ortana hizmet vermektedir. GAP blgesindeki su rnleri kooperatiflerinin 9u (178 ortak) Adyaman, 2si anlurfa (35 ortak), biri Gaziantep (24 ortak), biri ise Mardin ( 253 ortak) ilinde bulunmaktadr. lkemizdeki su rnleri kooperatiflerinin % 3.19u ve ortak saysnn % 1.24 GAP alannda bulunmaktadr (Karl ve elik, 2003). GAP blgesinde sulama ilk defa 1995 ylnda Harran ovasnda 30 000 ha arazide balamtr. Dolaysyla, kooperatiflerin geliimini incelerken bu tarih esas alnm ve farkl dnem ele alnarak incelenmitir. Bu dnemler; 1980 yl ve ncesi, 19811995 ve 1996 yl ve sonrasdr. GAP blgesinde kurulu ve faaliyetlerinin srdren tarmsal kooperatiflerin % 66.3 1980 yl ve ncesinde, % 27.6s 1981 1995 yllarnda, % 6.1i ise 1996 ylndan sonra kurulmutur. Blgedeki Tarm Kredi Kooperatiflerinin % 92.2si ve Tarm Sat Kooperatiflerinin ise tamam 1996 ylndan nce kurulmutur (izelge 11.14). Bu balamda, GAPn kooperatiflemede nemli bir etkisinin olduunu sylemek mmkn deildir. Asl olan, tarmsal girdi kullanmnn artt, yeni retim teknolojilerinin uyguland ve retim artnn gerekletii blgede, ekonomik rgt olan tarmsal amal kooperatiflerin kurulmas ve gelimesi beklenmelidir. nk entansif tarmn uyguland yrelerde tarmsal amal kooperatifler nemli rol oynamaktadr.
izelge 11.14. GAP blgesinde Tarm Kredi ve Tarm Sat kooperatiflerinin geliimi Kurulu Yllar Kooperatifler 1980 ve ncesi 1981-1995 1996 - + TOPLAM Say % Say % Say % Say % TKK 57 74,0 14 18,2 6 7,8 77 100,0 TSK 8 38,1 13 61,9 21 100,0 TOPLAM 65 66,3 27 27,6 6 6,1 98 100,0
Kaynak; Karl, 2005
GAP blgesinde yaplan bir aratrmada reticilerin % 58.0i bir retici rgtne, % 35.1i iki retici rgtne, % 5.2si retici rgtne, % 1.7si ise drt retici rgtne ye olduklar saptanmtr (Karl ve elik, 2003). Karl tarafndan Harran ovasnda yaplan bir aratrmada ise reticilerin % 39.36s retici rgtlerine ye iken, % 60.64nn ise retici rgtlerine ye olmad (Karl, 2001) belirlenmitir. Sanayileme Tarmn sanayileme asndan tad nem gz ard edilemez. Tarm ve tarma dayal sanayiler ekonomik gelimeyi hzlandran ve kalknmada nemli rol oynayan sektrlerdir. nk tarmn gelimesi bir yandan tarma dayal sanayilerin hammadde ihtiyacn karlarken, dier taraftan sanayi mallarn kullanarak talep yaratmaktadr. Dolaysyla, tarm ve sanayi sektrleri birbirine rakip deil, birbirini tamamlayan ve etkileim iinde olan sektrlerdir. Bu nedenle, tarma dayal sanayiler srkleyici rol stlenen ve stratejik neme sahip sanayilerdir (Karl, 2002). Projenin tamamlanmas ile blgede ekonomik ve sosyal adan kalknmay salayacak ana sektr tarmdr. Sulamann dorudan etkileri tarmda grlecek, dolayl etkileri ise tarma dayal sanayilere yansyacaktr. Dolaysyla, tarm ve tarma dayal sanayiler, lkenin kalknmasnda olduu gibi blgenin gelimesinde de nemli
237
iki ana unsur olacaktr. Bunun iin tarm-sanayi entegrasyonunun salanmas ve sanayilemeyi hzlandrc politikalarn izlenebilmesi nem tamaktadr. Sanayinin gelimesinde ve tevik edilmesinde Organize Sanayi Blgelerinin (O.S.B.) nemi byktr. Organize Sanayi Blgeleri, planl ve programl sanayi tesislerinin kurulmasnda, iletilmesinde ve evre kirliliinin nlenmesinde nemli rol oynamaktadr. Ayn zamanda ehirlerin planl gelimesine de ortam hazrlamaktadr (Karl, 1998). GAP Master Planda ngrlen hedeflere ulalabilmesi iin blgenin kalknmasnda sanayilemenin nemi benimsenmi ve ekonomik srdrlebilirlik felsefesi dikkate alnarak Organize Sanayi Blgeleri (O.S.B.) alanlar tespit edilmitir. O.S.B. alanlarnn altyaplar tamamlananlar hizmete girmi ve geri kalanlarnn altyap almalar devam etmektedir. Blgede altyaps tamamlanm ve yatrmclarn hizmetine sunulmu 6 adet O.S.B. (Gaziantepte , Mardinde bir, Kiliste bir, anlurfada bir adet)) vardr. Bu O.S.B.lerin alan bakmndan Trkiye toplam iindeki pay % 15.3 dzeyindedir. Tamamlanan ve halen inaat devam eden O.S.B.lerde 2001 yl sonu itibariyle 544 tesis retime gemi ve 43 500 kiiye istihdam salanmtr (Anonim, 2002). Sanayiye destek olacak kurumsal altyap mevcuttur. Blgede retim faaliyetinde bulunan sanayi iletmelerine ve yatrm yapmak isteyen mteebbislere yol gsterecek kurumlar bulunmaktadr. Bu kurumlar; niversite (Gaziantep, anlurfa, Diyarbakr), 9 ildeki Sanayi ve Ticaret Odalar, KOSGEB (Gaziantep, anlurfa, Diyarbakr), Milli Prodktivite Merkezi Blge Mdrl (Gaziantep) ve GAPGDEMlerdir (Gaziantep, anlurfa, Diyarbakr, Mardin, Adyaman, Batman). GAP blgesindeki illerde 2004 itibariyle retim faaliyetinde bulunan tarma dayal sanayi iletmelerinin says 1 192 adettir. Bu iletmelerin % 66.1ini dokuma, giyim ve deri sanayi, % 30.9unu gda, iki ve ttn sanayi, % 1.6sn orman rnleri sanayi, % 1.4n ise kt ve kt rnleri sanayi iletmeleri oluturmaktadr. Blgedeki imalat sanayi iletmeleri iinde tarma dayal sanayi iletmelerinin pay % 74.9dur (izelge 11.15).
izelge 11.15. GAP blgesinde tarma dayal sanayide iyeri says ve istihdam durumu (2004) Sanayi Kolu Gda, ki ve Ttn Sanayi (1) Dokuma, Giyim ve Deri Sanayi (2) Orman rnleri Sanayi (3) Kat ve Kat rnleri Sanayi (4) Tarma Dayal Sanayi Toplam (5)=(1+2+3+4) malat Sanayi (6) % (7=5/6)
Kaynak : Anonim, 2004
yeri Says Adet 368 788 19 17 1 192 1 594 74.8 Oran (%) 30.9 66.1 1.6 1.4 100.0
alanlarn Says Kii 7 645 48 283 368 583 56 879 69 845 81.4 Oran (%) 13.4 84.9 0.7 1.0 100.0 -
stihdam durumuna bakldnda, 2004 yl itibariyle tarma dayal sanayi iletmelerinde istihdam edilenlerin says 69 845dir. Bu istihdamn % 84.9u dokuma, giyim ve deri sanayi, % 13.4 gda, iki ve ttn sanayi, % 1.0i kt ve kt rnleri sanayi ve % 0.7si orman rnleri sanayi iletmelerindedir. Tarma dayal 238
sanayi iletmelerindeki istihdam, imalat sanayindeki istihdamn % 81.4n oluturmaktadr (izelge 11.15). lke genelinde olduu gibi, GAP blgesinde de imalat sanayi iinde tarma dayal sanayiler hem iyeri says hem de istihdam durumu bakmndan nemli role sahiptirler. Dolaysyla, blgeler aras gelimilik farknn azaltlmasnda ve blgelerin kalknmasnda tarma dayal sanayiler stratejik neme sahip sanayilerdir. Blgede tarma dayal sanayi altyaps olumutur. Mevcut potansiyelin tarma dayal sanayilerde olduu grlmektedir. Sanayileme Gaziantep, anlurfa ve Diyarbakr illerinde younlamtr. Gaziantepte sanayide sektr eitlilii bulunmaktadr. Blgedeki tarma dayal sanayi iletmelerinin % 57.1i Gaziantep, % 19.8i anlurfa, % 9.1i Diyarbakr, % 6.8i Adyaman, % 2.6s Mardin, % 2.3 Batman, % 1.3 Kilis, % 0.6s Siirt ve % 0.4 rnak ilinde bulunmaktadr (izelge 11.16).
izelge 11.16. GAP blgesinde illerde tarma dayal sanayinin mevcut durumu (2004) Toplam GAPtaki KatGda-kiDokuma, OrmanPay (%) Kat Ttn Giyim, Deri Orman ller rnleri rnleri A B A B A B A B A B A B Adyaman 33 315 47 3225 1 7 81 3547 6.8 6.2 Batman 11 460 15 728 1 20 27 1208 2.3 2.1 Diyarbakr 40 539 58 3199 8 61 3 48 109 3847 9.1 6.8 681 4162 57.1 73.2 Gaziantep 151 3991 3 509 36889 7 208 14 535 Kilis 14 311 2 180 16 491 1.3 0.9 Mardin 21 678 9 476 1 60 31 1214 2.6 2.1 Siirt 4 40 2 170 1 12 7 222 0.6 0.4 anlurfa 92 1279 144 3388 236 4667 19.8 8.2 rnak 2 32 2 28 4 60 0.4 0.1 368 7645 788 48283 19 368 17 583 1192 56879 100.0 100.0 TOPLAM
Kaynak: Anonim, 2004. A: yeri Says B: stihdam
Blgedeki tarma dayal sanayi iletmelerindeki istihdam 56 879dur. yeri saysnda olduu gibi istihdamda da Gaziantep ili en yksek paya (% 73.2) sahiptir. Gaziantepi srasyla anlurfa (% 8.2), Diyarbakr (% 6.8), Adyaman (% 6.2), Mardin (% 2.1), Batman (% 2.1), Kilis (% 0.9), Siirt (% 0.6) ve rnak (% 0.1) illeri izlemektedir (izelge 11.16). GAPta sanayilemenin 1990l yllardan sonra artan bir ivme ile hz kazand, sanayilemede, GAPn nemli rol oynad grlmektedir. Bunda sulama projelerinin devreye girmesi ve sulama sonucu elde edilen retim art etkili olmutur. Nitekim, yaplan bir aratrmada sanayi iletmelerinin % 65.0i 1991 ylndan sonra kurulmu ve % 71.2si ayn tarihten sonra retime balad tespit edilmitir (Karl, 2002). Blgede mteebbis g mevcut ve gen giriimciler arlktadr. Dolaysyla, da ak ve rekabeti bir sanayi yaps bulunmaktadr. Ancak bu yapnn nitelikli igc ile desteklenmesi gerekmektedir. Karl (2002) tarafndan blgede yaplan aratrmada, tarma dayal sanayi iletmelerinde kullanlan retim teknolojilerinin gelimi lkelerdeki teknolojilere gre benzer (% 56.2) ve hatta ileri (% 6.9) dzeyde olduu belirlenmitir. GAPn Gelecei Blgenin zengin toprak ve su kaynaklarn deerlendirerek, proje tamamlandnda 7 476 MW kurulu g ile ylda 27 milyar kilowattsaat enerjinin retilmesi, yaklak 1.7 239
milyon ha arazinin sulu tarma almas ve 3 305 bin kiinin istihdam edilmesi projenin bykln ortaya koymaktadr. Projenin temel hedefi, Gneydou Anadolu Blgesi halknn gelir dzeyi ve hayat standardn ykselterek, bu blge ile dier blgeler arasndaki gelimilik farkn ortadan kaldrmak, krsal alandaki verimlilii ve istihdam imkanlarn artrarak, sosyal istikrar, ekonomik byme gibi milli kalknma hedeflerine katkda bulunmaktr. Proje 2010 ylnda tamamlandnda; 1. GAP Master Plan almasna Gre; sulama projeleri tamamlandnda 2010 ylnda yaratlacak toplam ilave katma deerin % 31.8i tarm, %17.1i sanayi ve %51.1i hizmetler sektrnden elde edilecektir. Toplam tahmini istihdam 3 305 bin kii olacak, bunun 1.929 bini tarm kesiminde, 309 bini sanayi kesiminde ve 1 067 bini hizmetler kesiminde alacaktr. Plan ile yaklak 1 200 bin kiiye yeni i olanaklar yaratlacaktr. Plan dnemi sonunda kii bana katma deer, 1998 ylndaki 1 685 dolar dzeyinden 3 563 dolara kacaktr. 1998 yl gereklemelerine gre lke ortalamasnn % 52.0si olan blge kii bana geliri 2010 ylnda lke ortalamasnn % 62.0sine ykselecektir. 2. Toprak, Su ve Dier Yeralt ve Yerst Doal Kaynaklarn Gelitirilmesiyle; 1 276 bin halk net alan sulamaya alacak, 787.8 bin halk alanda tarla ii gelitirme hizmetleri yrtlecek, 895 bin halk alanda toplulatrma yaplacak, 43 bin halk alanda toprak muhafaza almalar yrtlecek, 265.7 bin halk alanda tal alan temizlenecek ve tm sulama alanlarnda eitim-yaym hizmetleri yaygnlatrlacaktr. 3. GAP Master Plannda ngrlen rn Deseni; Planda rn deseni tespit edilirken; proje alannn iklim ve toprak yaps, yetitirilecek rnlerin su ihtiyalar, yetitirilecek rnlere dier sektrlerin talebi ve pazarlanabilirlik durumu gznnde bulundurulmutur (Karl, 1999). ngrlen her rnn yetitirilebilecei maksimum alan belirlenmi ve rn desenindeki pay bununla snrlanmtr. rn desenine girmesi ngrlen rnlerde, bunlarn verimlerinin, talep a olan veya net ithalat olduumuz rnler iin Trkiye verim ortalamasndan yksek olmas koulu aranmtr (Anonim, 2002). Bu kriterler dikkate alnarak proje alannda ngrlen rn deseni izelge 11.17de verilmitir. Blgede sulu koullarda; buday, arpa, nohut, mercimek, pamuk (% 45.6 orannda retim deseninde yer alacak), eker pancar, yumru bitkiler, sebzeler, meyveler ve ikinci rn olarak msr, soya, yerfst ve ayiei yetitirilebilecektir.
Tarm Alanlar Kuru Alan Ana rnler ok Yllk Bitkiler Sulu Alan Ana rnler II. rn ok Yllk Bitkiler rn Younluu
Kaynak; Anonim, 2002
izelge 11.17. rn deseni ngrs (2010) Toplam Alan Kuru Alan Sulu Alan (bin ha) ( %) ( %) 100.00 1 968 80.50 1 584 19.50 384 100.00 1 276 91.70 1 170 16.82 215 8.30 106 3 244 100.00 116.82
Sulu+Kuru Alan (%) 60.67 48.83 11.83 39.33 36.07 6.62 3.26 106.62
240
Projenin gereklemesine paralel olarak bitkisel retim deseninin eitlenip retim boyutlarnn bymesi ile gerek mnavebeye yem bitkilerinin girmesi sonucu ve gerekse bitkisel retim artklarnn hayvan yemi olarak deerlendirilmesi ile blgede hayvansal retim deseninde de byk deime ve gelimeler beklenmektedir. Bu gelimeler etkisini iki ynl olarak gsterecektir. Birinci etki, blgede hayvansal rnler tketiminin artmas ile hayvanclkta meydana gelecek deimeler, ikinci etki ise Trkiyenin hayvansal rnler ihtiyacna belli dzeylerde cevap vermesidir (TOBB, 1992). GAP alannda bu rnlerin yetitirilmesi ile kurulmas ve gelimesi beklenen muhtemel tarma dayal sanayiler GAP Master Pln'nda (Anonim, 1989, TOBB, 1989) aadaki gibi belirlenmitir. - Budaya dayal sanayiler: Buday unu, makarna, irmik, hazr ehriye, biskvi. - Pamua bal sanayiler: rr, pamuk iplii, ynl ve pamuklu dokumalar, giyim. - Yemeklik yalarn retimine ynelik sanayiler: Ham ve rafine yemeklik yalar, hayvan yemi. - Baklagiller ileme sanayi : Mercimek. - Meyve ve sebzeler ile ilgili sanayiler: Konserve, dondurulmu gda, meyve suyu, Antepfst ileme. - Hayvansal retime bal sanayiler: Hayvan kesimi, postlar ve deriler, et ve st mamulleri, deri rnleri. - Dier sanayiler: Basm ve yayn, ambalaj malzemeleri, ambalajlama. GAP blgesinin gelime potansiyelini byk lde bata su ve toprak olmak zere doal kaynaklar belirleyecektir. Bu durum, ekonomik ve sosyal gelimeyi hzlandrmak ve yaam kalitesini ykseltmek asndan srdrlebilir insani kalknmann erevesini izmektedir. GAPn srdrlebilirlik erevesinde, tarm ve tarma dayal sanayilerin itici gcnden yararlanarak halkn refah dzeyini ykseltmek ve blgenin gelimilik dzeyini Trkiyenin genel dzeyine ulatrmaktr. Greceli stnlkler; 1. Blgenin uygun gnelenme sresi ve gnelenme sresinin uzun olmas, 2. Su kaynaklarnn ve sulama potansiyelinin yksek olmas, 3. Toprak yaps ve verimli toprak potansiyelinin bulunmas, bu topraklarn yaklak % 20sinde sulu tarm yaplmas ve sulu tarma alacak olmas, 4. Ylda iki hatta rn alnabilecek olmas, 5. Blge organik tarm ynnden uygun koullara sahip olmas, 6. Hayvanclk faaliyetinin gelimesi iin ekosistemin elverili olmas ve hayvanclk potansiyelinin ykseklii, 7. Baraj gllerinde su rnleri retim imkanlarnn olmas ve tatl su balkl imkanlarnn bulunmas, 8. Mevcut ve yeni kurulacak tarma dayal sanayilerin hammadde temininde problem yaamayacak olmalar, 9. Sanayilemenin son yllarda canllk gstermesi, giriimciliin canlanmas ve gelimesi, 241
10. Tarma dayal sanayilerde kullanlan retim teknolojisi dzeylerinin iyi ve yksek olmas, 11. Gen nfusun yksek olmas, 12. Blge ii ve blge d merkezlere kolay eriilebilir olmas, 13. lkemizin Akdeniz blgesindeki limanlara yakn ve eriilebilir olmas, 14. Orta Dou pazarlarna yakn ve kolay eriilebilir olmas. Kaynaklar
Anonim, 1980. Gneydou Anadolu Projesi. T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl, DS Genel Mdrl Ett ve Plan Dairesi Bakanl, Ankara. Anonim, 1986. Aa Frat Sulama Projesi anlurfa Tneli, Mardin-Ceylanpnar Ovalar Sulama Planlama Raporu, Cilt 1. DS Genel Mdrl, Ett ve Plan Dairesi Bakanl, Ankara. Anonim, 1989. GAP Master Plan almas, Cilt 1,2,3. T.C. Babakanlk Devlet Planlama Tekilat, Ankara. Anonim, 1997. Gneydou Anadolu Projesi Su Kaynaklar. T.C. Babakanlk GAP Blge Kalknma daresi Bakanl, Ankara. Anonim, 2000. T.C. Babakanlk GAP Blge Kalknma daresi Bakanl Blge Mdrl, Yaynlanmam Dosya Kaytlar, anlurfa. Anonim, 2002. Gneydou Anadolu Projesi Blge Kalknma Plan. Ana Rapor, Cilt 2. T.C. Babakanlk GAP Blge Kalknma daresi Bakanl, Ankara. Anonim, 2004. GAPta malat Sanayi Durum Raporu. T.C. Babakanlk GAP Blge Kalknma daresi Bakanl, Ankara. Anonim, 2005a. Tarm Reformu Genel Yaynlanmam Dosya Kaytlar, anlurfa. Mdrl anlurfa Blge Mdrl,
Anonim, 2005b. Dnyada Trkiyede GAPta Tarm. T.C. Babakanlk GAP Blge Kalknma daresi Bakanl, Ankara. DE, 1998. Tarmsal Yap ve retim 1996. DE Matbaas, Ankara. DE, 2004. Tarmsal Yap ve retim 2002. DE Matbaas, Ankara. DE, 2005a. http://www.die.gov.tr/nufus_sayimi/2000 DE, 2005b. http://www.die.gov.tr/konularr/tarim.htm DS, 2005. http://www.dsi.gov.tr kn, A. ve Karacan, A.R., 1994. Genel Kooperatifilik. E.. Ziraat Fakltesi Yaynlar No: 511, Bornova-zmir. Karl, B., 1991. GAP Alannda Tarmsal Kredi Kullanm ve Gelecekteki Kredi htiyacnn Saptanmas zerine Bir Aratrma. .. Fen Bilimleri Enstits, Tarm Ekonomisi Anabilim Dal, Baslmam Doktora Tezi, Adana. Karl, B., 1998. GAP Alanndaki llerde Tarma Dayal Sanayinin Gelime Stratejisi ve SosyoEkonomik Etkileri. Trkiye 3. tarm Ekonomisi Kongresi, T.C. Ziraat Bankas Kltr Yayn No: 35, Ankara. Karl, B., 1999. GAP Sulamalarnn Ekonomik Adan Deerlendirilmesi. Tarmda Su Kullanm ve Ynetimi Sempozyumu. Trk Ziraat Yksek Mhendisleri Birlii ve Vakf, Ankara.
242
Karl, B., 2001a. GAP Blgesi Tarmnn Sosyo-Ekonomik Yaps.GAP II. Tarm Kongresi, Cilt 1, HR.. Ziraat Fakltesi ve Babakanlk GAP Blge Kalknma daresi Bakanl, anlurfa. Karl, B., 2001b. nder ifti Projesi Modelinin Uygulanabilirlii zerine Bir Aratrma; Harran Ovas rnei. Trkiye Ziraat Odalar Birlii Yaynlar, Ankara. Karl, B., 2002. GAP Alanndaki Tarma Dayal Sanayi letmelerinin Geliimi, Sorunlar ve zm Yollar. T.C. Tarm ve Kyileri Bakanl Tarmsal Aratrma Enstits, Yayn No: 88, 102 s., Ankara. Karl, B., elik, Y.,2003. GAP Alanndaki Tarm Kooperatifleri ve Dier ifti rgtlerinin Blge Kalknmasndaki Etkinlii. Tarm ve Kyileri Bakanl, Tarmsal Ekonomi Aratrma Enstits, Yayn No: 97, Ankara. Karl, B.,2004. anlurfa Tarmnn Yaps, Gelime Perspektifi ve Yarn. URKAV Kltr Eitim Sanat Bilim ve Aratrma Dergisi, Yl 1, Say 3, anlurfa. Karl, B., 2005. Trkiye ve GAP Blgesinde retici rgtlenmesi ve Tarmsal Kooperatifler. Dnyada Trkiyede GAPta Tarm, T.C. Babakanlk GAP Blge Kalknma daresi Bakanl, Ankara. zelik, A., Tanrvermi, H., Gndomu, E., Turan, A., 1999. Trkiyede Sulama letmeciliinin Gelitirilmesi Ynnden ebekelerin Birlik ve Kooperatiflere Devri ile Su Fiyatlandrma Yntemlerinin yiletirmesi Olanaklar. Tarmsal Ekonomi Aratrma Enstits, Yayn No:32, Ankara. Saylan, A., 1989. GAPta Toprak-nsan likilerinde Mevcut Durum ve Uygulamalar. GAPta Tarm-Tarma Dayal Endstriler ve Finansman Sempozyumu, anlurfa. TOBB, 1989. GAP ve zel Sektr.TOBB, Yayn No: Genel 110, Ar-Ge 40, Ankara. TOBB, 1992. Tarm zel htisas Komisyonu Raporu. TOBB Yaynlar Genel No: 245, Ankara. TOBB, 2003. Ticaret Borsalar 2002 Yl Faaliyetleri. TOBB Yaynlar, Ankara. Yurdakul, O., Emeksiz, F., Erkan, O., Orhan, M.E., Akdemir, ., ren, N., Direk, M., Budak, F., engl, H., Karl, B., 1990. GAP Alannda Tahllar ve Baklagiller Pazarlama Yaps ve Gelitirilmesi. Proje Bileeni No: 5.7.4 /1, .. Ziraat Fakltesi, GAP Yaynlar No:33, Adana.
243

Türkiye&#39;de Tarım

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Türkiye&#39;de Tarım

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Tarm ve Kyileri Bakanl

Trkiye Tarmnn Tarihi

Tarmsal Yap ve retim

Tarm Alet ve Makineleri Tarmsal Yap, retimin Gelecei ve Deerlendirilmesi Kaynaklar

5. Tarmda Sosyal Politikalar

Trkiye Tarmnn Kurumsal Yaps

Giri Tarm ve Kyileri Bakanl Sanayi ve Ticaret Bakanl

7. Trkiyede Tarmsal rn ve Girdi Piyasalar

9. Tarmsal Aratrma ve Yaym

10. Tarma Dayal Sanayi

11. Gneydou Anadolu Projesi

Trkiye Tarmnn Tarihi

2. Tarmsal Yap ve retim

Tarmsal Arazi Kullanm Durumu

Tarm letmelerinin Yaps

2001 9.7 31.1 68.1 134.1 273.8 955.0 6.10

9.3 33.6 71.1 136.2 284.8 1458.3 5.53

Kaynak: DE, GTS Sonular, 1963 ve 2001

Kaynak: DE, GTS Sonular, 1963 ve 2001

Tarmsal retim Deeri

Tahllar (%) 75.0

Baklagiller (%) 8.5

Endstri Bitkileri(%) 7.2

Yal Tohumlar(%) 7.7

Yumru Bitkileri(%) 1.6

Kaynak: DE, Tarmsal Yap retim, Fiyat Deer. eitli Yllar.

Kaynak: DE, Tarmsal Yap retim, Fiyat Deer. eitli Yllar

1987/1989 1990/1992 1993/1995 1996/1998 1999 2000

23.02 22.32 21.54 20.10 20.72 20.22

29.63 27.69 25.85 25.71 26.91 26.90

21.99 21.13 19.72 17.53 16.45 16.07

27.53 27.50 27.71 28.44 27.62 28.38

17.75 16.15 14.23 13.70 13.45 12.81

28.94 26.97 24.33 22.13 23.68 21.71

8.62 7.36 6.28 5.38 5.29 5.30

17.99 16.67 15.22 13.92 13.89 13.44

Kaynak: akmak, Akder, 2005

1987/1989 1990/1992 1993/1995 1996/1998 1999 2000

15.47 16.16 17.20 17.39 18.10 17.65

6.68 6.41 6.17 6.10 6.53 6.55

20.36 20.74 21.95 21.22 19.59 20.04

8.16 9.21 9.79 10.81 10.33 10.79

16.26 15.81 15.05 15.32 15.23 15.32

16.07 15.74 14.75 14.61 15.86 14.68

17.00 15.94 15.09 14.55 14.36 14.97

Kaynak: akmak, Akder, 2005

Kaynak: FAO, Statistical Database, www.fao.org

1000 $ 17914 6547 5207 6327 2435 15718

Kaynak: FAO, Statistical Database, www.fao.org

Yllar 1992 1995 2000 2001 2002 2003

Verim (Kg/Ha) 4238 3689 4144 4000 4200 4870

Kaynak: FAO, Statistical Database, www.fao.org

Kaynak: FAO, Statistical Database, www.fao.org

Kaynak: FAO, Statistical Database, www.fao.org

Kaynak: FAO, Statistical Database, www.fao.org

Kaynak: FAO, Statistical Database, www.fao.org

% 38,0 34,7 15,9 2,0 8,6 0,8 100,0

retim (Ton) 302008 258811 251070 208002 152571 161314 152856

Verim (kg/Ha) 936 930 927 875 767 809 800

Blgeler Ege Karadeniz Marmara Dou Gney Dou Toplam

Sarmsak Patates Tatl Patates Soan Toplam

Kaynak: FAO, Statistical Database, www.fao.org

Kaynak: FAO, Statistical Database, www.fao.org

Kaynak: DE, Tarmsal Yap retim statistikleri

Türkiye'de Tarım

Türkiye'de Tarım