GAZ N VERS TES E T M B L MLER ENST TS EL SANATLARI ANAB L M DALI DOKUMA ve RG E T M

DNER GC S STEM VE E T M AMALI ARMRL DOKUMA TEZGAHLARINA UYARLANAB L RL

YKSEK L SANS TEZ

Hazrlayan YUSUF AKELMA

ANKARA-2007

N SZ

Dner gc sistemli dokumalar hakknda hazrlanm olan alma ilgili kiilere bir bavuru kayna olmas ve retim yapmak isteyenlere rehberlik yapmas amacyla hazrlanmtr. alma drt ana balktan olumaktadr. Birinci ksmda dner gc sistemli dokumalarn tekstil iersindeki yeri ve nemi anlatlm olup, dokuma kumalar snflandrlm, karlatrlm ve kullanm alanlar anlatlmtr. kinci ksmda dner gc sistemli dokumalarn eitim ierindeki yeri anket almas ile ortaya konmu ve gerekli grlen deerlendirmeler yaplmtr. nc blmde ise dner gc sistemli dokumalar detayl olarak incelenmi, dner gc sistemli dokumalarn teknik izimleri, rglerinin snflandrlmas, desen elde etme yntemleri ile retim teknikleri aklanmtr. Son ksmda ise eitim amal armrl dokuma tezghlarnda uyarlama almalar yaplm ve dner dokuma uygulamalar ile sistemin alabilirlii test edilmitir. Dner gc sistemli dokumalarn, teknik izimi, snflandrlmas, desen elde etme yntemleri konusunda detayl bilgi sunmas, farkl bir bak as getirmesi ve eitim retimde uygulama frsat salamas asndan bu almann katk getirecei umulmaktadr. Bu almalar esnasnda yardmlarn esirgemeyen sayn hocam Prof. Dr. Halide Saroluna, eim Nurten Akelmaya, arkadam Ersel Asmafilize teekkr bir bor bilirim. Yusuf AKELMA

ZET DNER GC S STEM VE E T M AMALI ARMRL DOKUMA TEZGHLARINA UYARLANAB L RL Akelma, Yusuf Yksek Lisans, Dokuma ve rg Eitimi Ana Bilim Dal Tez Danman: Prof. Dr. Halide SARIOLU ubat 2007 Aratrma da dner gc sistemlerinin yeterince tannmad problem olarak grlm, konu ile ilgili olanlara bir bavuru kayna hazrlamak ve eitim retim de ve iletmelerin desen hazrlama ksmlarnda kullanlan armrl tezghlarna uyarlanmas ve dokuma desen olanaklarn artrmak amalanmtr. Aratrmada dner gc sistemli dokumalar ele alnm, ayrca bu sistemlerin armrl tezghlara uyarlanabilirliine baklmtr. Aratrmann evrenini, ulalabilen literatr ve dner gcleri retimde kullanan iyerleri oluturmu, rneklem olarak Ankara ilinde bulunan literatr ve iletmeler alnm, retimde dner gclerin kullanmna baklm, elde edilen verilerden yararlanlarak armrl dokuma tezgahlara uyarlama almalar yaplmtr. Aratrma kapsamnda, Ankara ilinde bulunan ktphane ve iletmelerle niversitelerin tekstil blmlerinden ve internetten yararlanlmtr. Aratrma sonucunda; 1) Dokumaclk yeniden tanmlanarak snflandrlmtr. 2) Dner gcler snflandrlarak, desenlendirme yntemleri ortaya konmu, ayrca kullanm alanlar detayl olarak irdelenmitir 3) Armrl tezghlara uyarlama olanaklar aratrlm, elik telli gc sisteminin uyarlanabilecei belirlenmi, farkl zelliklerdeki dokuma rnekleri allmtr. 4) Karlalan glkler ve zm nerileri sunulmutur.

ABSTRACT THE SYSTEM OF LENO WEAVING AND ITS APPLICABILITY TO ARMURED LOOMS FOR THE PURPOSE OF TRAINING Akelma, Yusuf Yksek Lisans, Dokuma ve rg Eitimi Ana Bilim Dal Tez Danman: Prof. Dr. Halide SARIOLU ubat 2007 In the study it was observed that leno weaving systems were not adequately recognized and this was regarded as a problem, it was aimed to prepare a source for those interested in the issue and to enhance the opportunity of design at the armured looms used at the departments of design preparation in education and at businesses. At the end of the study; In the study, the weavings with the system of leno weaving were examined and the applicability of this system to the armured looms was also studied. The environment of the study consists of the literature and the businesses where leno weaving are used at the production, and as sampling, the literature and businesses in the city of Ankara were taken, also where and how the leno weaving were used was searched, then earlier experience was applied while practicing it into the armured looms. Within the context of the study, libraries and business, and the textile departments of the universities in Ankara were benefited. 1) Weaving was redefined and classified 2) Leno weaving were classified and their designing methods were revealed, besides the areas of usage were clarified 3) The opportunities of their adaptation to armured looms were examined. It was determined that the system of steel wired leno weaving could be adapted, and weaving samples with various features were studied. 4) The challenges and solutions were presented

 NDEK LER N SZ ....................................................................................................................i ZET ...................................................................................................................... ii ABSTRACT ........................................................................................................... iii NDEK LER........................................................................................................iv TABLOLAR L STES .............................................................................................vi EK LLER L STES ..............................................................................................vii BLM 1 G R 1.1. Aratrmann Amac .......................................................................................2 1.2. Aratrmann nemi.......................................................................................3 1.3. Aratrmann Snrllklar...............................................................................4 1.4. Varsaymlar....................................................................................................4 1.5. Terimlerin ve Ksaltmalarn Tanmlanmas.....................................................4 BLM 2 YNTEM 2.1 Aratrmann Modeli .......................................................................................5 2.2 Evren ve rneklem .........................................................................................5 2.3 Verilerin Toplanmas.......................................................................................7 2.4 Verilerin Analizi .............................................................................................8 BLM 3 BULGULAR VE YORUMLAR 3.1 Dner Gc Sistemli Dokumalarn Tekstil erisindeki Yeri ...........................9 3.1.1 Dokuma Kumalarn Snflandrlmas......................................................9 3.1.1.1 Dz Dokuma Kumalar.....................................................................10 3.1.1.2 Havl Kumalar.................................................................................11 3.1.1.3 Dner Gcl Kumalar ...................................................................11 3.1.2 Dokuma Kuma Ve Dner Gcl Kumalarn Karlatrlmas .............12 3.1.3 Dner Gcl Dokumalarn Kullanm Alanlar........................................13 3.1.3.1 Kuma Kenarlarnda Dner Dokumalarn Kullanm.........................14 3.1.3.2 Kuma Yzeyinde Dner Dokumalarn Kullanm ............................18 3.1.3.2.1 Dner gc ile elde edilmi kumalar..........................................19 3.1.3.2.2 Desenlendirmeler de dner gc kullanm .................................22 3.1.4 Dner gc sistemli dokumalarn olumlu ve olumsuz ynleri ..................23 3.2 Dner Gc Sistemli Dokumalarn Eitim retim erisindeki Yeri............29

3.3 Dner Gc sistemli Dokumalar ...................................................................31 3.3 .1 Dner Dokuma retim Teknikleri ..........................................................31 3.3.1.1 Halkal Gc Sistemi.........................................................................32 3.3.1.2 ngiliz Gc Sistemi ..........................................................................34 3.3.1.3 elik Telli Gc Sistemi....................................................................35 3.3.1.4 Diskli Sistemler .................................................................................37 3.3.1.5 Tarakl Sistemler ...............................................................................38 3.3.1.6 Jakarl Sistemler ................................................................................39 3.3.2 Dner Gc Sistemli Dokuma rglerinin Desen Kad zerinde Gsterilmesi (Teknik izimi) ...................................................41 3.3.2.1 Dner Gc Sistemli Dokuma rglerin Snflandrlmas.................44 3.3.2.1.1 Tam dner dokular.......................................................................45 3.3.2.1.1.1 Atk balantl tam dner dokuma rgleri .............................45 3.3.2.1.1.2 Atk balantl tam dner dokuma rgleri .............................46 3.3.2.1.2 Yarm dner dokuma rgleri ......................................................47 3.3.2.1.2.1 Atk balantsz yarm dner dokuma rgleri .......................48 3.3.2.1.2.2 Atk balantl yarm dner dokuma rgleri .........................48 3.3.3 Dner Gc Sistemli Dokumalarda Desen Elde Etme Yntemleri ..........50 3.4 Dner Gc Sisteminin Armrl Dokuma Tezghlarna Uyarlama ilemleri .......................................................................................57 3.4.1 Eitim Amal Armrl Dokuma Tezghnn Eitim retimdeki Yeri ve Teknik zellikleri ..........................................................................57 3.4.2 Armrl dokuma tezghnn alma prensibi: .........................................59 3.4.3 Tezghn tarann deitirilmesi.............................................................60 3.4.4 Tezgha dner gc ilave edilmesi ..........................................................61 3.4.5 zgnn hazrlanmas ...........................................................................63 3.4.6 Yaplan uygulamalar ve tahar Armr planlar ..........................................64 BLM 4 SONU VE NER LER ......................................................................76 KAYNAKA .........................................................................................................78 EKLER EK 1 Anket formu............................................................................................. 80 EK 2 Grme Formu........................................................................................81

TABLOLAR L STES Tablo 1 Meslek elemanlarnn mezun olduklar faklte...........................................6 Tablo 2 Meslek elemanlarnn mezun olduklar programlar ....................................6 Tablo 3 Meslek elemanlarnn mezun olduklar yl .................................................7 Tablo 4 Dokuma kuma ve dner gcl kumalarn karlatrlmas .................13 Tablo 5 Dokuma makinelerinde kullanlan kenar oluturma Sistemleri.................18 Tablo 6 Dner gc sistemli dokumalara ilikin bilgi sahibi olma durumu ve bilgi edinme kaynaklar ..................................................................................29 Tablo 7 Dner gc sistemli dokumalarn eitiminde yeterlilik ............................30 Tablo 8 Dner gc sistemli dokumalara ilikin kaynak salayabilme..................30 Tablo 9 Dner gc sistemli dokuma uygulamalarnn yaplamama nedenleri ......30 Tablo 10 Dner gc sistemlerinin karlatrlmas .............................................40

EK LLER L STES ekil 1 Dokuma kumalarn snflandrlmas........................................................10 ekil 2 Dz dokuma kuma ve iplik balants .....................................................11 ekil 3 Havl dokuma kuma ve iplik balants....................................................11 ekil 4 Dner dokuma kuma ve iplik balants...................................................12 ekil 5 Dz ve dner gcl dokuma kumalarn karlatrlmas ........................12 ekil 6 Dner gcl dokumalarn kullanm alanlarnn snflandrlmas..............14 ekil 7 Gerek ve kvrma kuma kenarlar...........................................................16 ekil 8 Eritme kenar ve aparat .............................................................................16 ekil 9 Leno kenar rnekleri .................................................................................17 ekil 10 Tafting hal retiminde dner dokuma kullanm.....................................19 ekil 11 Perdelikler de dner dokuma kullanm ...................................................19 ekil 12 Seraclkta dner dokuma kullanm .......................................................20 ekil 13 naat sektrnde dner dokuma kullanm .............................................20 ekil 14 Crt bant retiminde dner dokuma kullanm .....................................20 ekil 15 Gmleklik ve elbiseliklerde dner dokuma kullanm..............................21 ekil 16 Otomotiv sektrnde dner dokuma kullanm ........................................21 ekil 17 Ev tekstilinde dner dokuma kullanm ...................................................22 ekil 18 Ambalaj retiminde dner dokuma kullanm..........................................22 ekil 19 Desenlendirmelerde dner gc kullanm ..............................................23 ekil 20 Desenlendirmelerde dner gc kullanm .............................................23 ekil 21 Dner gcnn ablon tezgha ilave edilmesi .........................................25 ekil 22 Dner doku ile elde edilmi saydam dokuma rnei................................25 ekil 23 Kayma dayanm istenen dner dokuma rnei .......................................26 ekil 24 Yrtlma dayanm istenen ambalajlarda dner dokuma kullanm............26 ekil 25 Dner dokuma izimi .............................................................................27 ekil 26 Farkl atk numarada atk kullanarak rlyef dner dokuma ......................28 ekil 27 zg skl deitirilerek elde edilmi olan dner dokuma ...................28 ekil 28 Dz Dokumalar ile dner dokumalarn kombine edilebilmesi .............. 28 ekil 29 Dner dokuma retim tekniklerinin snflandrlmas...............................32 ekil 30 Halkal gc sisteminin alma esaslar..................................................33

ekil 31 ngiliz gc sisteminin alma esaslar...................................................34 ekil 32 elik telli gc sisteminin alma esaslar..............................................36 ekil 33 Diskli dner gc sistemi........................................................................37 ekil 34 Tarakl sistemlerin alma esaslar .........................................................38 ekil 35 Jakarl dner gc sistemi ve iplik geii ................................................39 ekil 36 Dner gc sistemli dokuma rglerinin desen kad zerinde gsterilmesi (teknik izimi) ......................................................................................................42 ekil 37 plik balantlar ve teknik izimi............................................................43 ekil 38 plik balantlar ve teknik izimi............................................................43 ekil 39 plik balantlar ve teknik izimi............................................................43 ekil 40 Dner dokuma rglerinin snflandrlmas ...........................................45 ekil 41 Atk balantsz tam dner dokumada iplik balantlar ve teknik izimi .46 ekil 42 Atk balantl tam dner dokumada iplik balantlar ve teknik izimi ...46 ekil 43 Atk balantl tam dner dokumada iplik balantlar ve teknik izimi ...47 ekil 44 Atk balantl tam dner dokumada iplik balantlar ve teknik izimi ...47 ekil 45 Atk balantsz yarm dner dokumada iplik balantlar ve teknik izimi48 ekil 46 Atk balantl yarm dner dokumada iplik balantlar ve teknik izimi 49 ekil 47 Atk balantl yarm dner dokumada iplik balantlar ve teknik izimi 49 ekil 48 Atk saysnn deitirilmesi ile desen elde edilmesi ................................50 ekil 49 Temel zg deitirilmesi artrlmas ile desen oluumu........................51 ekil 50 Dner zgnn farkl gerginlikte beslenmesi ile desen oluumu ............52 ekil 51 Dner gclerde kaydrma ile desen elde edilmesi ..................................53 ekil 52 Dner zglerin zt ynl almas ile desen oluumu ..........................54 ekil 53 Dner ve dz dokumalarn birlikte kullanm ..........................................55 ekil 54 Temel zgnn ortak kullanm ile desen oluumu ................................56 ekil 55 Eitim amal armrl dokuma tezgh ...................................................57 ekil 56 Armrl dokuma tezghnn tu takm ...................................................59 ekil 57 Armrl dokuma tezghnn zg boaltma ve kuma sarma tertibat.60 ekil 58 Tezgh zerindeki ereveler ve gcler .................................................61 ekil 59 Tezgha monte edilecek olan dner gc ............................................62 ekil 60 Dner gc ilave edilmi ereveler........................................................62 ekil 61 Dner gclerde zgnn taharlanmas .................................................63

ekil 62 Dokunmu kumalar, rg, tahar ve armr plan .....................................64 ekil 63 Dokunmu kumalar, rg tahar ve armr planlar ..................................66 ekil 64 Dokunmu kumalar, rg, tahar ve armr planlar ................................67 ekil 65 Dokunmular kuma, rg tahar ve armr plan ......................................68 ekil 66 Dokunmu kumalar, rg, tahar ve armr plan .....................................69 ekil 67 Dokunmu kumalar, rg, tahar ve armr plan .....................................70 ekil 68 Dokunmu kumalar, rg, tahar ve armr plan ....................................71 ekil 69 Dokunmu kumalar, rg, tahar ve armr plan .....................................72 ekil 70 Dokunmu kumalar, rg, tahar ve armr plan ....................................73 ekil 71 Dokunmu kuma, rg, tahar ve armr plan .........................................75 ekil 72 Dokunmu kumalar, rg, tahar ve armr planlar ............................ 76

BLM 1 GR Atk ve zg ipliklerinin belli bir dzene gre balant oluturmas ile elde edilen yzeylere dokuma, dokuma ileminin yapld makinelere de dokuma makinesi denilmektedir. (Yakartepe, 1994: 290) Dokuma makinelerini daha verimli kullanmak onlar tanmakla mmkn olabilmektedir.
Bir dokumann yaplabilmesi iin zg ipliklerinin iki guruba ayrlmas, arada oluan bolua (azlk) atk ipliinin atlmas ve atlan atk ipliinin kuma izgisine yaklatrlmas gerekmektedir. Bu ilemlerin devaml yaplabilmesi iinde zg iplikleri beslenmeli ve dokunan kumata dokuma blgesinden uzaklatrlmaldr. (Baer, 1998: 24)

En ilkel dokuma tezghlarndan en modern dokuma makinelerine kadar bu hareketleri grmek mmkndr. Dokuma makinelerini tanmann bir yolu da bu makineleri ortak zelliklerine gre snflandrmaktr.
Bu gne kadar dokuma makineleri ok deiik ekillerde snflandrmalara tabi tutulmu olmakla birlikte genellikle temel hareketlerin yapl ekline gre snflandrmalar esas alnmtr. Dokuma makineleri; azlk ama mekanizmalarna hareketlerine gre eksantrikli, armrl ve jakarl(Alpay,1985: 36-37) olarak grup altnda toplamaktadr.

Dokumann hatasz olabilmesi ve zg kopularnn en aza indirilmesi ancak uygun azlk ama mekanizmasnn seilmesi, seilen mekanizmalarn verimli ekilde kullanlmas ile mmkn olmaktadr.(Hrbek, 1994; S.38-39) Ayrca dokuma yaplrken yapsal desenlerin oluturulmas da azlk ama mekanizmalarnn grevidir. zg ipliklerinin hareketi ile azln oluumu ereve ve jakar mekanizmalar aracl ile salanmaktadr. Sz konusu bu mekanizmalarla dz, havl, ve delikli (ajurlu) dokumalar yaplabilmekte ancak ajurlu dokumalar iin dner gcye ihtiya duyulmaktadr.
Dner gc sistemli dokumalarda zg iplikleri sadece atk iplikleri ile deil ayn zamanda dier zg iplikleri ile de balant yapmaktadr. Yani zg ipliklerinin atk ipliklerini baz yerlerde dik baz yerlerde de dik olmayan alar ile baladn sylemek yanl olmaz. (L. Lejeune , 1947 :3)

Bu balant ekli ile kumalar daha seyrek dokunabilmekte, zellikle delikli yazlk, fantezi kyafetlerin retiminde olduka elverili olabilmekte, yksek esneme potansiyellerinin bulunmas nedeniyle jeotekstilerin retiminde kullanlabilmektedir. Ayrca delikli kuma yaplarnn elde edilmesi zellikle hava ile temasn kesilmemesi gereken rnlerin ambalajlanmasnda nem arz etmektedir. Dner gcl sistemin dier bir kullanm alan da kuma kenarlardr.(Marks, 1986:118, Anand ve Horrocks:83) Mekiksiz dokuma makinelerinde atlan her atk ipliinin kesilmesi neticesinde kuma kenarlarnda sklmeler meydana gelmi, dner gclerin kullanlmas ile kenarlarda bulunan zg ipliklerinin skca balanarak nemli bir sorun giderilmitir. Tekstil eitimi veren orta ve yksek retim kurumlarnn ders ieriine bakldnda da dner gc sistemli dokumalar bulunmakta, ancak eitim retim esnasnda kaynak bulunamadndan gz ard edilmektedir. Okullarda bugne kadar dner gcl dokuma almalarnn yaplmam olmas da dndrcdr. Grld gibi dokumaclkta nemli bir yere sahip olan dner gcl dokumalar konusunda yeterli bilgi ieren bir almaya rastlanlmam olmasndan kaynaklanan boluun doldurulmas ve eitim retimde kurumlarnda dner gc sistemli dokumalara hak ettii deerin verilebilmesi iin uyarlanabilirliinin denenmesine ihtiya duyulmutur. 1.1. Aratrmann amac Bu aratrmann genel amac dner gc sistemleri ile alakal toplu bilgi oluturmak ve bu sistemin eitimde kullanlan armrl dokuma tezgahlarna uyarlanabilirliini saptamaktr. Bu genel ama dorultusunda: Dner gc sistemli dokumalarn tekstil ierisinde ki yerinin belirlenmesi (dokuma sistemlerinin snflandrlmas, dner gcl dokumalarn dz dokumalarla karlatrlmas, kullanm alanlar, olumlu ve olumsuz ynleri) Dner gc sistemli dokumalarn belirlenmesi tekstil eitimi ierisinde ki yerinin dner gc sistemli dokumalarn ayrntl bir ekilde incelenmesine ve armrl dokuma tezgahlarna

Dner gc sistemli dokumalar retim tekniklerinin, teknik izimlerinin, rg eitlerinin ve desen elde etme yntemlerinin belirlenmesi Dner gc sisteminin armrl dokuma tezghlarna uyarlanabilirliinin aratrlmasdr.

1.2. Aratrmann nemi Mevcut literatr tarand zaman dokusuz tekstil yzeylerinin henz seri olarak retimine geilmedii 1940 l yllarda kumalarn dokuma, rme ve ajurlu (L. Lejeune, 1947: 3) dokular olarak snflandrldn grmekteyiz. Gerekte dokuma kapsamnda yer alan ve aratrmann konusu olan dner gc sistemli dokumalar delikli bir yap gsterdii iin baz kaynaklarda ajurlu dokumalar olarak tanmlanmtr. Geni bir kullanm alan bulunan ancak literatrde ayn arlkta yer bulmad gzlenen dner gcl dokumalarn aratrlmasnn nemini ana balk altnda belirtmek uygun olacaktr. Mevcut eitim retim sistemi ierisinde ortaretim, lisans ve yksek lisans eiminde okutulmakta olan dokuma teknolojisi ders programlar kapsamnda bulunan dner dokumalar konusunda toplu bilgi bulunmamasndan kaynaklanan eksikliin giderilmesine, Mesleki ve teknik orta retim ile yksek retim kurumlarnn tekstildokuma eitimi veren blmlerinde, eitim amal kullanlan armrl dokuma tezghlarnda dner gc sistemli dokuma uygulamalar yapma olana sunarak kalc renme salamak, Gnmz artan rekabet ortamnda marka oluturma abas ierinde olan firmalara tasarm boyutunda daha geni seenekler sunulmasna katk salayaca dnlmektedir. 1.3. Aratrmann snrllklar Aratrmann sresi ubat 2005 Kasm 2006 tarihleriyle snrldr. Aratrma dner gc sistemli dokumalar ile snrlandrlmtr, fakat aratrma dner gc sistemli dokumalar ile snrl olup, uyarlama almalarnda

armrl tezghn alma sistemine en uygun olmas asndan yarm dner dokumalar allmtr. 1.4. Varsaymlar Konu ile ilgili yazl kaynaklardan, internetten ve uzmanlardan salanan veriler yeterlidir, ayn zamanda dorudur. Aratrma srecinde ulalabilen iletmelerde bulunan uzman kiilerin verecei bilgiler ve ulalabilen iletmelerdeki retim ak yeterlidir. Uyarlama almalarnda dokunan kumalar, uyarlama yapldn gstermek iin yeterlidir. 1.5. Terimlerin ve ksaltmalarn tanmlanmas Dner gc sistemli dokuma: Dner zg ipliinin temel zg iplii ile dner gc vastasyla apraz gei (yarm dner) veya tam dn (tam dner) yapmak suretiyle oluturduu dokuma yzeyi yada yzey elde etme teknii Aratrma raporunda dner gc sistemli dokuma ifadesi ajurlu ve leno/lino dokuma terimi yerine kullanlmtr. Ajurlu dokuma: Dner gc sistemli dokuma Leno/Lino dokuma: Dner gc sistemli dokuma Tezgh: Eitim Amal Armrl Dokuma Tezgah

BLM 2 YNTEM 2.1 Aratrmann modeli: Proje temelde uygulamay dorudan etkilemeye dnk, edinilen teorik bilgileri pratie aktarmay ngren aratrma ve gelitirme (AR-GE) trnden uygulamal bir aratrmadr. Aratrma safhadan olumaktadr. Birinci safhada konu ile ilgili olan literatr taramas yaplarak elde edilen veriler aratrmann temelini oluturacak ekilde deerlendirilmitir. kinci safhada ise armrl dokuma tezghna uyarlama almalar yaplmtr. Bu aamada elde edilen veriler armrl tezghlara uyarlanmak zere deerlendirilmitir. Ayrca armrl dokuma tezghnn teknik zellikleri incelenmi dner gc sistemlerinden uyarlanabilecek olan en uygun sistem tespit edilerek uyarlama iin gerekli olan malzemeler tespit edilmitir. Aratrmann son safhasnda ise armrl dokuma tezghnda dner gc teknii ile kuma dokuma almalar yaplm ve karlalan her trl sorun ise kayt altna alnmtr. 2.2 Evren ve rneklem Aratrmann evrenini dner gc sistemli dokumalar ve Trkiyede dner gc sistemli dokuma reten iletmeler oluturmutur. rneklem olarak Ankarada faaliyet gsteren iletmeler seilmitir. Sisteme ilikin bilgi ve gr almak zere ulalabilen ilgili literatr, uzmanlar, en az lisans dzeyinde eitim alm meslek retmenleri, iletme alanlar ve dner gc sistemlerinin eitim retimdeki yerini belirlemek amacyla en az lisans dzeyinde tekstil eitimi alm 60 meslek eleman (36 retmen 24 ise iletmelerde almakta ya da yksek lisans eitimlerine devam

etmektedirler.) ile sistemin uyarlanmas ngrlen eitim amal armrl dokuma tezgahlar rneklem kapsamna alnmtr. Aratrma kapsamna alnan meslek elemanlarnn mezun olduklar faklteye gre dalm Tablo 1de sunulmutur. Tablo 1 Meslek elemanlarnn mezun olduklar faklte Mezun Olunan Faklte Mhendislik Fakltesi Teknik Eitim Fakltesi Yksek Teknik retmen Okulu Mesleki Eitim Fakltesi Toplam f 2 30 4 24 60 % 3,4 49,8 6,7 40,1 100

Tablo 1e gre ankete katlanlarn byk blmn teknik eitim (% 49,8 ) ve mesleki eitim fakltesi( % 40,1) mezunlar oluturmaktadr. Yksek teknik retmen okulu teknik eitim fakltesinin YK e balanmadan nceki ismi olduundan ayn eitim kurumu kapsamnda deerlendirilebilir. Mhendislik fakltesi mezunu oran % 3,4 dr. Aratrma kapsamna alnan meslek elemanlarnn mezun olduklar programlara gre dalm Tablo 2de sunulmutur Tablo 2 Meslek elemanlarnn mezun olduklar programlar Mezun Olunan Program Tekstil Mhendislii Tekstil Eitimi Tekstil, Dokuma ve rg Eitimi Toplam f 2 34 24 60 % 3,3 56,7 40,0 100

Aratrma kapsamna alnan meslek elemanlarn daha ok dokuma retmenlii yapmakta veya yapabilecek formasyona sahip kiilerden olutuu grlmektedir. Tablo 3 aratrma kapsamna alnan meslek elemanlarnn mezuniyet yllarna gre dalmn gstermektedir.

Tablo 3 Meslek elemanlarnn mezun olduklar yl Mezun Olunan Yl Mezuniyet yl 1981 1986 1988 1991 1992 1993 1995 Say 2 1 1 2 2 1 3 Mezuniyet yl 1996 1997 2001 2002 2005 2006 Say 1 6 1 1 2 7

Tablo 3 ten aratrma kapsamna alnan meslek elemanlarnn mezuniyetleri itibariyle 1981 ile 2006 yllar arasnda eitim grm olduklar anlalmaktadr. Tekstil program kapsamnda yer alan dner gc sistemli dokumalarn eitimine ilikin bilgi vermesi asndan meslek elemanlarnn yllara gre dalmnn belirlenmesi nemli grlmtr. 2.3 Verilerin Toplanmas Dner gc sistemini kavramak, kullanm alanlarn, varsa sistem iindeki farkllklar ve tekstil alan ierisindeki yerini grmek iin literatr taramas yaplm ve uzman grleri alnmtr. Konuya ilikin Ankara ilinde bulunan ktphanelerden, iletmelerde bulunan yazl kaynaklardan, internetten ve Trkiyede bulunan niversitelerin tekstil blmlerinden faydalanlmtr. letmelerde uzman olarak alan kiilerle yaplan grmelerde dner gc sistemini nerede, nasl ve niin kullanmakta olduklar sorulmu, elde edilen bilgiler sistemin tannmasnda, uygulanmasnda ve karlalan problemlerin zlmesinde kullanlmtr. Dner gc sistemli dokumalarn ilgili eitim programlarndaki yeri ve nemi, ilgili eitim kurumlarnn programlarnn incelenmesi ve anket taramas ile mezun grlerinin alnmas suretiyle belirlenmitir. Anket 9 sorudan olumaktadr. Gemite dner gc sistemli dokumalarn eitimine ynelik ilk 6 soru btn

katlmclara, gnmzdeki eitim retime ilikin son 3 soru ise retmenlere yneltilmitir. Dner gc sistemi ile desenlendirme amacna dnk dokuma rnekleri alnp, genel zellikleri ve desenleri incelenmitir. Dner gc sisteminin armrl dokuma tezghlarna uyarlanabilirliini grmek amacyla almalar yaplrken i ak aama aama gzlenerek kaydedilmi ve fotoraflar ekilmi ve uygulamada karlalan glkler not edilmitir. 2.4 Verilerin Analizi ve Deerlendirilmesi Elde edilen veriler incelenmi ve amalar paralelinde sistematik olarak uygun balklar altnda tablo ve ekiller ile desteklenerek aklanmtr.

BLM 3

BULGULAR VE YORUMLAR 3.1 Dner Gc Sistemli Dokumalarn Tekstil erisindeki Yeri Dner gc sistemli dokumalarn tekstil ierisindeki yerinin ortaya konmasn konunun nemini anlalmas bakmndan nemlidir. 3.1.1 Dokuma Kumalarn Snflandrlmas Tekstil: tekstil hammaddenin elde edilmesinden balayarak tketicinin kullanabilecei rn elde edilinceye kadarki tm prosesleri ieren bir terimdir. Tekstilin karl olarak mensucat ve dokuma (Doan, 1996: 1059) terimlerinin de kullanldn grmekteyiz. Tekstilde ama tketicinin ihtiyac bulunan kuma veya yzeyleri elde etmektir. Bu balamda hal, havlu, kadife ve tafting gibi havl yaplar ile elbiselik kuma, demelik kuma, perdelik kuma, etiket, kee, dokusuz yzeyler gibi havsz yaplar ile ilmeklerden meydana gelen rme kumalar tekstilin retim alanlarna girmektedir. Bu kadar ok rn eidi olan tekstilin, retim tekniklerine gre snflandrlmas anlalmasn kolaylatracaktr. 1940 l yllarda kumalar asl kumalar, ilmikli kumalar(rmecilik rnleri) ve ajurlu dokumalar (Lejeune,1947:3) olmak zere e ayrlmaktayd. 1980 li yllardan sonra ise dokuma, rme ve dokusuz tekstil yzeyleri olarak kabul grmektedir.( Kumalarn bu ekilde snflandrlmas rme ve dokusuz yzeylerin retim tekniklerinin hzla gelimesi ve tm tekstil retimi ierisindeki yzdesinin artmasndan kaynaklanmtr. rme ve dokusuz tekstil yzeylerinin hzla yaylmasnn sebebi ise kullanm alanlarnn eitlilii ve dk maliyetle elde edilebilmesidir. Her ne kadar rme kumalar ile dokusuz yzeylerin retimi ve tketimi hzla artm olsa da dokuma kumalarn kendine zg, amaca uygun eitlilie ve nitelie sahip teknik zelliklerinden dolay nemini hibir zaman kaybetmeyecektir.

Dokuma: Bir ok kaynakta atk ve zg ipliklerinin 90 derece a ile kesimesi yoluyla oluan yzey olarak tanmlanmaktadr. Bu tanmda gzden karlan husus ise yuvarlak ok fazl dokuma makinelerinde elde edilen kumalar ile dner gc ile elde edilen kumalarda 90 derecelik bir kesimenin sz konusu olmamasdr. Dolaysyla zellikle dner gcl sistemli dokuma kumalar 90 a snrlamas ile kapsam dnda braklm olmaktadr. Kaya ve Ergenekonun Atk ve zg ipliklerinin dikey a yapacak ekilde birbirinin altndan ve stnden geirilmesiyle ortaya kan dz yzeyli mamuldr eklindeki dokuma tanm(1989:3) bu bak as ile doru bir tanmdr. Dier bir ifade ile dokuma, enine giden atk iplikleri ile boyuna giden zg ipliklerinin belirli bir asal dzen ierisinde balant kurmas ile elde edilen tekstil yzeyleri veya yzey elde etme teknii olarak tanmlanabilir. Dokuma kumalar, zg ve atk iplik balantlar asndan 3 ana balk altnda toplanabilir. (ekil 1) Dokuma Kumalar

Dz Dokuma Kumalar

Havl dokuma kumalar

Dner Gcl Dokuma Kumalar

ekil 1 Dokuma kumalarn snflandrlmas 3.1.1.1Dz dokuma kumalar: Dokuma kumalar arasnda en byk grubu oluturmaktadr. Temel dokuma rgleri ve bunlarn trevlerinden oluan tek, ift ve ok katl kumalar bu guruba girmektedir. Dolays ile battaniye, adr, demelik ar kumalardan ok hafif ince gmleklik, gazl bez dar dokumalar ve ipekli earplar gibi geni bir kullanm alanna sahiptir. (ekil 2)

ekil 2 Dz dokuma kuma ve iplik balants 3.1.1.2 Havl dokuma kumalar: Bir zemin doku zerinde havlarn (ilmeklerin) bulunduu dokuma kumalardr. Hal, havlu ve kadifeler bu grup ierisinde yer almakta olup genellikle ev tekstilinde kullanlmakla birlikte kadife kumalardan elbise yapmnda da kullanlabilmektedir. (ekil 3)

ekil 3 Havl dokuma kuma ve iplik balants ( mer, 1989:144) 3.1.1.3 Dner gcl dokuma kumalar: Dner gc kullanlarak yaplan dokumada sadece atk ve zg iplikleri birbirine balanmaz, ayn zamanda zg iplikleri de apraz geilerle birbirine balanr. Bylelikle ok seyrek ve dayankl kumalar elde etmek mmkn olmaktadr. Soan uvallarndan gmlekliklere, fantezi kyafetlerden hal tabanlarna kadar kullanm rnek olarak verilebilir. Ayrca ilmek yaplarak havl yzeyler elde etmekte mmkndr. (ekil 4)

ekil 4 Dner dokuma kuma ve iplik balants ( mer,1989:103) 3.1.1.2 Dz ve dner dokuma kumalarn karlatrlmas: Dokuma makinesi imalats bir firmann yaptrd bir aratrmada demelik dz ve dner dokuma kumalar retim kullanm zellikleri bakmndan karlatrlmtr. ( ekil 5, Tablo 4)

ekil 5 Dz ve dner gcl dokuma kumalarn karlatrlmas (Anonim: A)

Tablo 4 Dokuma kuma ve dner gcl kumalarn karlatrlmas(Anonim A)

kuma retim verileri zg PES zg skl (tel/cm) Atk skl (tel/cm) nil iplik Nm4 PES 150 dtex Kuma gramaj g/m2 retim zellikleri rtclk (snil iplik) Kayma ve diki mukavemeti Srtnme hasl 150 dtex 48 12 24 552 yi yi yi Leno kuma 150/66 dtex 20 13 0 430 ok iyi iyi ok iyi (%125 verimlilik) (-%28 materyal) aklama

Buradan da anlalaca zere retim verileri ve zellikleri bakmndan dner gcl sistemler dz dokumalardan olduka iyi performansa sahiptir. Ayrca hammaddeden % 28 tasarruf ile olduka avantajl olduu grlmekte, %125 lik retim art ile dz dokumalardan daha hzl retim yaplmas maliyetten enerjiden, iilikten tasarruf salamaktadr. Dz ve havl dokumacln retim hzlarnda fiziksel snrlara yaklald dnlrse nmzde ki dnemde dner gc sistemli dokumalarn nem kazanaca aikardr. 3.1.3 Dner Gcl Dokumalarn Kullanm Alanlar Dz ve havl dokumalarda atk ve zg iplikleri birbirinin altndan ve stnden gemek suretiyle yzey oluturmaktadrlar. Dner gc sistemli dokumada ise sadece atk ve zg iplikleri birbirine balanmaz, ayn zamanda temel ve dner zg iplikleri de birbirine balanr. Bylelikle ok seyrek ,dayankl ve esnek kumalar elde etmek mmkn olabilmektedir. Dner gc sistemi ile dokuma kuma yzeyi elde edilebildii gibi, bu sistem dier dokuma trleri ile birlikte de kullanlabilmektedir. Bu zellii nedeniyle de kullanm alan olduka genitir. Dner gc sistemli dokumalarn kullanld yere gre snflandrlmas (ekil 6da) verilmitir.

Dner dokularn kullanm alanlar

Kuma kenarlarnda

Kuma yzeyinde

Yzey Oluturmada

Desen Oluturmada

ekil 6 Dner gcl dokumalarn kullanm alanlarnn snflandrlmas 3.1.3.1 Kuma kenarlarnda dner dokumalarn kullanm Bilindii gibi dokuma kuman kalitesini etkileyen birok faktr sz konusudur. Bu zelliklerden biride kuma kenarlardr. Kuma kenarlarnn en nemli grevi kenarda kalan zg ipliklerini balayarak ayrlmasn ve ypranmasn nlemektir. (Galip ve Gn, 2001:1) Hangi tip dokuma makinesinde kuma dokunmu olursa olsun kuma kenarlarnn tamas gereken temel zellikler aada verilmitir.
Kuma enini korumal ve kuman silindire sarlmasn kolaylatrmaldr, ki kenar arasnda en iyi kalitede kuma oluumuna yardm etmelidir, Dokuma makinesinin randmann da bir de neden olmamaldr, Kuma hareketini kolaylatrmaldr, Terbiye ilemlerine kar dayankl olmaldr, Kuman satn kolaylatran temiz bir grnm ve estetik katmaldr(Galip ve Gn, 2001:1)

ekicilik

Kuma kenarlarnda atk veya zg iplii saylar artrlmak suretiyle yukarda saylan zellikler salanmaya allmaktadr. Konfeksiyonda kesim ve dikim

aamalarnda sorun yaamamak iin genellikle kuma kenarlarn keserek kartlmaktadr. Bu nedenle kuma kenarlarnn enli olmas istenmemektedir. Mekikli dokuma makinelerinde zg says artrlmakta ve-veya kenar rgs deitirilmek suretiyle gerek bir kenar elde edilmektedir. Gnmzde mekiksiz dokuma makinelerini saysnn hzla artm olmas ve bu makinelerde de her atk iplii atldktan sonra atknn kesiliyor olmas nedeniyle yeni kenar oluturma teknikleri gelitirmek zorunluluu ortaya kmtr. Ayrca geni enli dokuma makinelerinde birka enin bir arada dokunduu durumlarda kumalar birbirinden ayrlrken kenarlar da oluturulmaldr. Dokuma kuma kenar yaplar retim ekillerine gre gerek kenar, kvrma kenar, eritme kenar, yaptrma kenar, ilave iplikli kenar ve leno kenar olmak zere tanmlanmaktadr. (Galip R ve Gn E, 2001:3-4; Anand, S C and Horrocks, Ar:8586) Burada Dner zg sistemli (leno) kenarn neminin anlalmas iin farkl kenar yaplarnn aklamalarna yer verilmitir. Gerek kenar: Mekikli dokuma makinelerinde kenar yapmak iin zel bir ilem ya da mekanizma gerekmeyip mekiin saa ve sola hareketi srasnda azln deimesi ile kenar kendiliinden olumaktadr. Ancak kenarlardan istenilen verimin elde edilebilmesi iin deiik rg kullanlabilir veya zg teli saysnda deiiklik yaplabilir. En salam kuma kenardr. Bu kenar yaparken atk ipliinin kenardaki zg tellerini ekecei unutulmamaldr. Bu kenarda kuma enini sabit tutmak zel bir itina gerektirir.( ekil 7-A) Kvrma kenar: Atlan atk iplii kesildikten sonra tutma aparatlar ile tutulur ve bir t yardmyla bir sonraki azlk ierisine yatrlr. Bu yatrlma sonucunda kenardaki atk iplii says temel kuman iki katna kmaktadr. Kenar kvrma aparat iin zel bir aparat ve bu aparat altrmak iin motordan alnan hareketi iletmek zere afta ihtiya vardr. Atk iplii t ile kvrlmas esnasnda zglere srtndnden dolay zg ipliklerinde anmalar olmaktadr. Sistem zerinde bir ok parann bulunmas da anma, ayarlarnn bozulmas gibi sorunlarda ortaya karmaktadr. Kuman arka tarafnda da atk ipliklerinin ularn grlr. Her trl kuman dokumasnda kullanlabiliyor olmas sistemin avantaj olarak karmza kmaktadr. ekil 7-B de bir kvrma kenar grlmektedir.

A Gerek kenar

B Kvrma kenar

ekil 7 Gerek ve kvrma kuma kenarlar (Galip R ve Gn E, 2001:3-4) Eritme kenar: Scak karsnda eriyebilen termoplastik liflerden elde edilmi ipliklerden kuma yaparken kullanlabilecek olan bir kenar eididir. Kuman her iki kenarnda yardmc kenar dokumas yaplr. Bu dokularn arasndan stlm bir rezistans yardm ile kenarlarda bulunan atklar ile birka zg iplii eritilerek birbirine tutturulur. (ekil 8)

ekil 8 Eritme kenar ve aparat (Galip R ve Gn E, 2001:32) Etiket dokumacl gibi geni enli dokuma makinelerinde dar dokumaclk yaplacaksa tercih nedenidir. ok yer kaplamaz elektrik tketimi fazladr. Dayankl kenarlar oluur ama grnm dzgn deildir. Yaptrma kenar: Kuma dokuma makinesinden kmadan nce zel bir tutkal ile kenar yaptrlmakta olup verim alnamam bir yntemdir. Tutkaln dzgn dalmamas ve terbiye ilemlerinde sorun karmas nedeniyle ancak kesme kenar uygulamalarnda yardmc bir ilem olarak uygulanabilir. (Galip R ve Gn E, 2001.33)

lave iplikli kenar: Baz mekiksiz dokuma makinelerinde kullanlan bir yntemdir. Salam bir iplik ilave atk olarak kullanlr ve temel atk iplikleri arasna atlr. Kuma kenarnn dzgn oluturulmas iin kullanlan kesim kenar kumatan ayrlmak suretiyle ilem tamamlanr. Dner zg sistemli (Leno) kenar: Dner gc sistemi ile yaplan kenarlarda, kenarda bulunan bir yada birka zg ipliine dner gcler ile hareket verilerek temel zglerin alternatif olarak sanda ve solunda azlk alarak atk iplii atlr. Bu ilem esnasnda temel ve dner zglerde birbirine balanm olur. Dokuma ilemi bittikten sonra kesim kenar bir makasla ayrldktan sonra saakl bir kenar yaps elde edilir. Dner gc sistemli kenar oluturmak iin deiik dner dokuma teknikleri kullanlabilmektedir. Gnmzde mknatsl elik telli gcler kullanm kolaylndan tr tercih sebebidir. Ancak yksek hzda alan hava ve su jetli tezghlarda diskli sistemler kullanlmaktadr. Kesim kenarlarnda maliyeti drebilmek iin kalitesiz iplikler kullanlabilmektedir. Dner gc sistemli kenarda kullanlacak olan dner zg iplikleri temel zg ipliklerinden fazla tketildiinden farkl bir yerden beslenmelidir. Dner zg ipliklerinin yksek bkml ve dayankl olmas istenir. Ayrca boyahanede sorun karmamaldr.

ekil 9 Dner gc sistemli kenar rnekleri ( mer,1989:106-107) ekil 9da leno kenar rnekleri verilmitir. Kuman cinsine, mteri isteklerine gre herhangi biri seilerek kuma kenarlarnda uygulanabilir.

Tablo 5 de ITMA fuarna katlan dokuma makineleri ve bu makinelerde kullanlan kenar oluturma sistemleri verilmitir. Verilen tablodan anlalaca zere kenar tercihlerinde leno kenarlarn dier kenarlara gre bariz stnlkleri bulunmaktadr. Kenar konusunda makine reticilerinin nerileri ve dokunacak olan kuman zellii dikkate alnmaldr. Tablo 5 Dokuma makinelerinde kullanlan kenar oluturma sistemleri (Galip R ve Gn E, 2001:35)
Makine Ad NUOVA VAMATEX NUOVA VAMATEX NUOVA VAMATEX SOMET SOMET SOMET P CANOL P CANOL P CANOL SULZER SULZER SULZER SULZER SULZER DORN ER DORN ER Modeli P1001S(kancal) 9000PLUS(kancal) SP1151S(kancal) THEMA 11 EXCEL(kancal) STAR15(hava jetli) CL PPER(hava jetli) GTX(kancal) OMM (hava jetli) DELTA(hava jetli) P7100(mekikikli) PLEAN(mekikikli) G6200(kancal) L5200(hava jetli) M8300(hava jetli) HTV ve HTVS(kancal) DLW(hava jetli) Kullanlan Kenar Sistemi Dner gc sistemli kenar Dner gc sistemli kenar Dner gc sistemli kenar Dner gc sistemli kenar Dner gc sistemli kenar Dner gc sistemli kenar Dner gc sistemli kenar Dner gc sistemli kenar Dner gc sistemli kenar Kvrma kenar Dner gc sistemli kenar Kvrma kenar Dner gc sistemli kenar Dner gc sistemli kenar Dner gc sistemli kenar Pnmatik kvrma kenar

3.1.3.2 Kuma yzeyinde dner dokumalarn kullanm Sadece dner gc sistemi kullanlmak suretiyle yzey oluturulabilecei gibi dz dokumalar ile kombine edilerek dokuma kuma yzeyleri de elde etmek mmkn olabilmektedir. Dner gc sistemli dokumalar, retilen kumalarn esnek, hafif, bukleli, buklesiz ve dayankl olmas nedeniyle birok kullanm alanna sahiptir. Dner gc sistemi ile kuma elde edilmesi esnasnda deiik balant, renk ve sklk kullanm ile desen elde edilebilmektedir.

Dz dokumalar yaplrken aralarda dner zg iplii kullanm ile desen yapmak mmkn olabilmektedir. Bu durumda dner zgler yzeyin bir paras olabilecei gibi sadece desen amal olarak ta kullanlabilmektedir. Dner dokumalar kuma yzeylerinde iki ekilde kullanlabilmektedir. 1. Dokumann tamamnn dner gc ile elde edilmesi, 2. Dz dokuma rgleri ile birlikte kullanlmas. 3.1.3.2.1 Dner gc ile elde edilmi kumalar Bu tip dner gcl dokumalar elde etmek iin zel dokuma makineleri gelitirilmi olup geni enlerde ve yksek hzlarda retim yapmak mmkndr. Bu makinelerin hem dz hem de yuvarlak olanlar mevcuttur. ok deiik kullanm alanlarna sahip olan dner gc sistemli dokumalarn balca kullanm alanlar aada verilmitir. Tafting yntemi ile elde edilen hallarda ilmeklerin sklmemesi iin hal tabanna lateks ad verilen bir tutkal ile yaptrma uygulamas yaplmaktadr. Bu yapkan maddenin zerine astar olmas iin bir kuma ilave etmek gerekebilir. Astarlk kuman; hafif, dayankl, kaymayan, ucuz ve gzenekli bir yapda olmas gerekmektedir. Bu zelliklerin tamam dner gcl dokumalarda mevcut olup zellikle ucuz taftinglerin retiminde kullanlmaktadr. (ekil 10) Hafiflii parlakl ve a eklindeki yaps ile perdelik ve gnelik yapmnda kullanlabilmektedir. (ekil 11)

ekil 10 Tafting hal retiminde dner dokuma kullanm (Anonim B)

ekil 11 Perdelikler de dner dokuma kullanm

Seralar ve meyve bahelerini dolu ve ku gibi zarallardan korumak ve gne ndan azami derecede istifade edebilmek iin dner gcl kumalar rt olarak kullanlabilmektedir. (ekil 12)

ekil 12 Seraclkta dner dokuma kullanm (Anonim B) Yol yapm almalarnda asfaltlama yaplmadan nce yere serilecek olan bir dner dokuma ile kaplama yaplmas yolun mrnn uzatlabilmektedir. Dner dokumalar erozyonun nlenmesi iin dik yamalarda rt olarak kullanlmaktadr. Dner dokumalarn arasndaki boluklardan istifade ederek hem bitkiler hem de karnca gibi kk hayvanlar yaamlarn srdrebilmektedir. naat sektrnde deiik yzeylerde al uygulamalar srasnda dner dokumalar kullanlmaktadr. (ekil 13) Dner zg iplii dnme hareketini yaparken araya bir i atlacak olursa havl yaplar elde edilebilir. Bu havlar syla sertletirilerek kesilirse crt bant elde edilir. (ekil 14)

ekil 13 naat sektrnde dner dokuma kullanm

ekil 14 Crt bant retiminde dner dokuma kullanm

Parlakl ve deiik desen alternatifleri nedeniyle elbiselik, gmleklik ve fantezi kuma yapmnda kullanlmaktadr. (ekil 15)

ekil 15 Gmleklik ve elbiseliklerde dner dokuma kullanm(Anonim A) Gzenekli yaps ile hava sirklsyonunu salamas ve rlyef eklinde dokunabilmesi nedeniyle oto demeliklerinde kullanlabilmektedir. (ekil 16)

ekil 16 Otomotiv sektrnde dner dokuma kullanm(Anonim A) Hafif bukleli yer kaplamalarnda(leno carpet) ve battaniye yapmnda kullanlmaktadr. (ekil 17) zellikle hava ile temasn kesilmemesi gereken rnlerin ambalajlanmasnda dner dokumalar kullanlmaktadr. (ekil 18)

ekil 17 Ev tekstilinde dner dokuma kullanm(Anonim A)

ekil 18 Ambalaj retiminde dner dokuma kullanm

3.1.3.2.2 Desenlendirmelerde dner gc kullanm Dokuma kumalarn elde edilmesi srasnda dner gcler kullanlarak kumalarn albenileri artrlabilir. Dner gc ile elde edilen dokumalarda kuma yzeyinde enine ya da boyuna izgiler ile gen, baklava dilimine benzer desenler elde edilebilir. Dner gc ile enine izgiler meydana getirebilmek iin btn zg ipliklerinin dner gclerden geirilmesi gerekir. Bu da ok sayda dner gc kullanlmasn gerektirir ki maliyet, iilik ve randman kayb demektir. Bu nedenle boyuna izgiler daha ok tercih edilir. Enine izgiler oluturabilmek iin ilerleyen konularda aklanacak olan dner gc sistemi gerei temel ve dner zg ipliklerinin ayn azlkta birlikte hareket etmesi salanmaldr. ekil 19da atk ripsi zerine dner gc kullanlarak yaplm olan enine izgili kuma rnei grlmektedir. ekil 20de dner gc ile boyuna izgi elde edilmi bir kuma rnei grlmektedir. Burada belirli sayda normal gcden sonra dner gc kullanlmak suretiyle boyuna yollar meydana getirilmitir. Dikkat edilmesi gereken nokta ise dner zg iplikleri farkl leventten beslenmesi zorunluluudur.

ekil 19 Desenlendirmelerde dner gc kullanm

ekil 20 Desenlendirmelerde dner gc kullanm

3.1.4 Dner gc sistemli dokumalarn olumlu ve olumsuz ynleri Her sistemin olduu gibi dner gcl sistemlerin de olumlu ve olumsuz ynleri bulunmaktadr. retim esnasnda karlalan olumsuzluklarn giderilebilmesi iin almalar devam etmektedir. Dner gcl dokumalarn olumlu ve olumsuz ynlerinin ortaya konmas reticilere ve tketicilere fikir verecektir. Sistemin olumsuz ynleri unlardr. 1-Dner gclerdeki anma nedeniyle fazladan yedek para ihtiyac olmas, zellikle ngiliz gc sisteminde gclerin birbirine srtnmesi nedeniyle meydana gelen anmalar nedeniyle sk sk gc deitirme sorunlar ile karlalmaktadr. Halkal gc sisteminde halkann bal olduu iplikler zaman ierisinde ypranarak deitirme zorunluluu ortaya kartmaktadr. elik telli gcler ise ok sk anmamakla birlikte yinede belli bir sre sonunda deitirilmesi tavsiye edilmektedir. (Sz konusu dner gc sistemleri 3.3.1 balk altnda ayrntl olarak aklanmtr.) Bunlara alternatif olarak erevesiz sistemler gelitirilmi olup sorun byk bir lde almtr. 2-Yedek para artndan dolay maliyet art, Her parann yedeiyle deitiriliyor olmas ilave yedek para maliyeti ortaya karmakta olup anma sorunlarnn azaltlmas ile bu sorun da gzle grlr oranda azalacaktr.

3-zgde meydana gelen kopuklarda giderme zorluu, Dz dokumalarda zg iplikleri birbirine paralel olarak gitmektedir. Kopan zg iplikleri de bu paralellik bozulmadan kolaylkla balanabilmektedir. Ancak dner dokuma retiminde zg iplikleri her zaman paralel olmayp temel ve dner zg iplikleri birbiri ile yer deitirmektedir. Bu durumda dokuma makinesini kullanacak olan operatrn dner dokumalar iyi tanmas ve olduka dikkatli olmas gerekmektedir. 4-zg kopuklarn gidermedeki zorluktan dolay randman d, Kopan zg ipliklerinin balanmas esnasnda ipliin deiik yerlerden geirilebilecek olmas ve dikkat gerektirmesi nedeniyle yava allma zorunluluu durulardaki zaman kaybn artrmaktadr. 5-Taharlama ileminin henz modernize olmamas, Dner gc sistemli dokumalar iin otomatik tahar makinelerinin henz gelitirilmemi olmas nedeniyle elde tahar zorunluluu, zaman kayb asndan sorun oluturmaktadr. 6-Desenlendirme imknlarnn snrl olmas, Deiik desenlendirme imknlarnn olmasna ramen dz dokumalarla kyaslandnda sistemden kaynaklanan snrllklar bulunmaktadr. Bu olumsuzluklarn yan sra retim ve kullanmnda birok olumlu yne sahip olmas nedeniyle edilmektedir. Dner gcl dokumalarn ve dokularn avantajlar ise unlardr. 1- lave azlk ama sistemi olmadan mevcut makinelere monte edebilme, Elde mevcut bulunan dokuma makinesinin tarak numarasn deitirmek ve dner gc ilave etmek gibi kk deiiklikler ile dner dokular elde edilebilmesi sistemin en nemli artsdr. Yeni yatrm gerektirmez. Her trl azlk ama ve atk atma sisteminde kullanlabilir. (ekil 21) Hava jetli dokuma makinelerinde 720 devir/dakika ve kancal dokuma makinelerinde 450devir/dakika hzla allabilmektedir. Ayrca bu makinelerde kenar yapmnda kullanlyorsa daha yksek hzlarda allmaktadr.

ekil 21 Dner gcnn ablon tezgha ilave edilmesi 2-Elde edilen dokumalarda saydamlk Kumalarn dokunmasnda dner gclerin rahat alabilmesi iin dner zglerin geirildii tarak diinin her iki yanndaki dilerin bo braklmas nedeniyle kuma boyunda boluktan bir izgi, ayrca zglerin dnmesi nedeniyle enine boluklu izgiler ile kuma elde edilebilmektedir. Bu boluklar nedeniyle kumata seyrek bir grnt elde edilebilir. Bu da kumaa yumuak bir tue verir. (ekil 22)

ekil 22 Dner doku ile elde edilmi saydam dokuma rnei 3-Kayma dayanmnn yksek olmas Dner gc sistemli dokumalarda temel ve dner zg ipliklerinin apraz balanmasndan dolay, kayma dayanm ayn sayda balant noktas bulunan dz dokumalardan 1,7 kat daha yksektir.(Anonim A) Bu da zellikle ipliklerin kaymamas istenilen kumalarn retiminde tercih nedeni olmaktadr. (ekil 23)

ekil 23 Kayma dayanm istenen dner dokuma rnei 4-Yksek yrtlma dayanm, Dz dokumalarda atk veya zg ynnde kumaa kuvvet uyguland zaman kolaylkla yrtlmakta iken dner dokumalar ok daha fazla kuvvet gerektirmektedir. Buda zellikle ambalajlarda dner dokumalarn kullanmn artrmaktadr. (ekil 24)

ekil 24 Yrtlma dayanm istenen ambalajlarda dner dokuma kullanm 5-Elde edilen kumalarn her iki yzeyinin de kullanlabilmesi, Elde edilen kumalarn her iki yzeyi de birbirinin ayns olabilecei gibi farkl grnmde de olabilmektedir. ekil (23 ) 6-Zemin atk ve zg ipliklerinin dz durmas ile gerilim azalmas,

Eer zemin ve dner zg iplikleri farkl leventlerden beslenir ve dner zg iplii gevek tutularak atk balantsz dner doku elde edilecek olursa temel ve dner zg ipliklerine herhangi bir gerilim binmez. Bu da farkl bir grnt elde edilmesine sebep olur. (ekil 25)

ekil 25 Dner dokuma izimi (Anonim A) 7-Daha sk kuma elde edilebilmesi, Dner zg iplii olarak ince bir flament iplii seilecek olursa temel atk ve zg iplii de birbirine balant yapmadndan olduka sk kumalarn elde edilmesi mmkn olabilmektedir. ( bkz. ekil 25) 8-Daha parlak kuma elde edilebilmesi Atk ve zg iplikleri kvrm yapmadndan zerine gelen az kracandan daha parlak grlecektir.(bkz. ekil 25) 9-Materyal kullanmnda azalma, Balant noktas saysnda art nedeniyle ayn zellikteki kumalar daha az gramajda elde etmek mmkn olmaktadr. ( bkz. Tablo 1) 10-Farkl numaralarda atk iplii kullanmak suretiyle kabartmal kuma elde edilmesi, nce bir zg iplii ile deiik kalnlklarda atk iplii kullanmak suretiyle,dz dokumalarda da olduu gibi kabartma grnml daha hacimli kumalar elde etmek mmkn olabilmektedir. (ekil 26)

ekil 26 Farkl atk numarada atk kullanarak rlyef dner dokuma (Anonim A) 11-Sklk deitirilerek izgili kuma oluturulabilmesi, Deiik sklklarda atk ve zg iplikleri kullanmak suretiyle kuman enince ve boyunca izgiler elde edilebilir. (ekil 27)

ekil 27 zg skl deitirilerek elde edilmi olan dner dokuma (Anonim A) 12-Dz dokumalar ile kombine edilerek desen elde edilmesi, Dz dokumalar ile dner gcl dokumalar birlikte kullanlmas ile kuma zerinde enine ve boyuna yollar eklinde desenler elde edilebilir. ekil 28

ekil 28 Dz Dokumalar ile dner dokumalarn kombine edilebilmesi

3.2 Dner Gc Sistemli Dokumalarn Eitim retim erisindeki Yeri Dokuma alannda eitim veren mesleki ve teknik ortaretim kurumlar, meslek yksek okullar, niversitelerin lisans, yksek lisans ve doktora programlar incelendiinde hepsinde dner gc sistemli dokumalara yer verildii grlmektedir. Programlarda yer alan dner gc sistemli dokumlara eitim retimde ne kadar yer verildii anket almas ile ortaya konmutur. Anketten elde edilen verilere gre; Aratrma kapsamna alnan meslek elemanlarnn dner gc sistemli dokumalara ilikin bilgi sahibi olma durumu ve bilgi edinme kaynaklar Tablo 6da sunulmutur Tablo 6 Dner gc sistemli dokumalara ilikin bilgi sahibi olma durumu ve bilgi edinme kaynaklar Bilgi edinme kaynaklar Lisede Lisans eitiminde Yksek Lisansta letmede Kendi imknlarmla nternetten Arkadalarmdan Toplam Evet f 1 1 6 1 1 10 % 1,6 1,6 9,9 1,6 1,6 16,6 Ksmen f 2 9 1 10 13 2 3 40 % 3,3 14,9 1,6 16,6 21,6 3,3 4,9 66,6 Hayr f 10 % 16,6 Toplam f 2 10 2 16 14 2 4 50 % 3,3 16,6 3,3 26,6 23,2 3,3 6,6 83,2

Dner gc sistemli dokumalar hakknda bilgi sahibi olup olmadklar sorusuna (% 66,6) ksmen, evet ve hayr diyenler ise eit oranda (% 16,3) dr. Bilgi sahibi olduunu ifade edenlerin byk blm (%32) (%20) dneminde bilgi edinenler izlemektedir. Yine tablodan ankete katlan meslek elemanlarnn byk bir blmnn (66,6) ksmen bilgi sahibi olduklar dikkati ekmektedir. Bulgulardan dner gc sistemli dokumalarn eitiminin eitim kurumlarnda yeterli olmad sylenebilir. (Tablo 7) Aratrma kapsamna alnan meslek elemanlarnn dner gc sistemli dokumalarn eitiminde yeterlilie ilikin veriler Tablo 7de sunulmutur bilgi edinme kaynan iletme olarak belirtmi, bunu srasyla kendi imknlaryla(% 28) ve lisans eitimi

Tablo 7 Dner gc sistemli dokumalarn eitiminde yeterlilik Konu Hakkndaki Bilgi Dzeyi ok Yeterli Yeterli Az Yeterli Toplam f 10 40 50 % 20 80 100

Aratrma kapsamna alnan meslek elemanlarnn ok byk ksm (%80) bilgi dzeylerinin az yeterli olduunu belirtmi sadece (%20) lik bir blm kendini yeterli grmtr. retmenler sorulan sorularda ise, Aratrma kapsamna alnan retmenlere konu ile ilgili kaynak bulup bulamad sorulmu verilen cevaplar Tablo 8de verilmitir. Tablo 8 Dner gc sistemli dokumalara ilikin kaynak salayabilme Kaynak Bulabiliyor musunuz? Hi Bulamyorum Az Bulabiliyorum Bulabiliyorum Toplam f 6 28 2 36 % 16,6 77,7 5,5 99,8

Aratrmaya katlan retmenlerin %77,7 lik ksm az kaynak bulabildiini belirtmilerdir. Konu ile ilgili kaynak yetersizlii olmakla birlikte, meslek elemanlarnn bu konuda yeterli aratrma yapmam olmalarnn varolan kstl kaynaa da ulaamamalarnda etken olduu sylenebilir. Ankete katlan retmenler tamam dner sistemli dokuma uygulamas yaptrmadklarn sylemilerdir. Aratrma kapsamna alnan retmenlere neden uygulama yaptrmadklar sorulmu verilen cevaplar tablo 9 da verilitir. Tablo 9 Dner gc sistemli dokuma uygulamalarnn yaplamama nedenleri Neden yaptramyorsunuz? Bilgim yok Uygun ara bulamyorum Gereksiz gryorum Toplam f 6 28 2 36 % 16,6 77,7 5,5 99,8

Aratrma kapsamna alnan retmenlerin byk bir ksm (%77,7) uygun ara olmadndan uygulama yaptrmyorum derken bunu (%16,6) ile bilgim yok demitir. Buradan u sonular elde edilebilir. Dner gc sistemlerinin liselerde eitim retimine gerektii zenin gsterilmedii, niversitelerde konuya deinildii ancak bunun yeterli olmad, Birok yerden dner gc sistemli dokumalarn renildii ancak tam bir renmenin gereklemedii, En ok renmenin iletme ortamnda gerekletii ve bunda uygulamann da nemli yere sahip olduu, lgili yazl kaynaklarn snrl olduu, Okullarda hi uygulama yaplmad, Uygulama yaplamamasnn en byk sebebinin uygun ara gere bulunmamas olduu, ortaya konmutur. Sonu olarak dner gc sistemli dokumalarn kiisel gayretlerle ve iletme ortamnda renilebildii ancak renilen bilgilerin o iletme ile snrl olduu, orta retimde bilisel dzeyde nadiren yer verildii, yksek retimde ounlukla yer bulmad verilen bilgilerinde yeterli olmad uygulamal retime ise hi yer verilmedii anlalmaktadr. 3.3 Dner Gc Sistemli Dokumalar Dner gc sistemli dokumalar tanyabilmek iin retimini, teknik izimlerini, rglerinin snflandrlmasn ve desen elde etme yntemlerinin ortaya konmas gerekmektedir. 3.3.1 Dner Dokuma retim Teknikleri Dner gc sistemli dokuma retim teknikleri temelde ereveli ve erevesiz sistemler olarak ikiye ayrlabilir.

Her iki sistemde de kuma, kuma kenarlar ve desenlendirmeler yaplabilmekte ancak diskli sistemler ok yer kaplamasndan dolay sadece kenar oluumunda kullanlabilmektedir. (ekil 29)

Dner Dokuma retim Teknikleri

ereveli Sistemler

erevesiz Sistemler

Halkal gc sistemi

ngiliz gc sistemi

elik telli gc sistemi Diskli sistemler Tarakl sistemler Jakarl sistemler

ekil 29 Dner dokuma retim tekniklerinin snflandrlmas 3.3.1.1 Halkal gc sistemi Halkal gc sistemi olduka basit dokumac tarafndan bile yaplabilecek bir sisteme sahiptir. Halkal gc sisteminde dner zgnn temel zg etrafndaki hareketi bir halka ve bu halkann hareketini salayacak olan iplikten oluur. plik yksek bkml ve anmaya kar dayankl olmaldr. pliin her iki ucu iki ayr ereveye balanr halkann ierisinden de dner zg iplii geirilir. Temel zgler ise ipliin balanmas ile oluan (U) eklindeki boluun ierisinden geirilir. Halka ipliin ortasnda bulunmaldr. erevelerin hareketi ile halka ve ierisinde bulunan dner zg temel zgnn etrafnda dnerek balanty salamaldr.

Halkal gc sisteminde halkalar ve iplikler ok yer kapladndan ve dolama ihtimali yksek olduundan ancak hafif gramajl kumalarn dokunmasnda uygundur. Yksek miktarda anma sz konusudur. Dikkat edilmesi gereken bir dier husus ta alt st azlk (tam azlk) ile alan dokuma makineleri iin uygun bir yntem olmasdr. Bu zelliinden dolay soan uval dokuyan yuvarlak dokuma makinelerinde bu sistem kullanlmaktadr. ablon dokuma tezghlar st azlk ile alan tezghlar olduunda halkal gc sisteminin uyarlanmas mmkn grlmemektedir.

Birinci durumda 1. ereve yukardadr. Bu ereveye bal olan dner zgde(D) temel zgnn (T) sandan azlk amtr.

kinci durumda 1 ereve aa inerken 2. ereve yukar kalkarak azlk kapanmtr. Azlk kapalyken dner zg temel zgnn altnda kalmaldr.

nc ve son durumda 1. ereve aa inmi, 2. ereve yukar kalkmtr. Dolaysyla dner zg (D) temel zgnn(T) solundan azlk am durumdadr.

ekil 30 Halkal gc sistemi ve alma esaslar ( mer,1989, s.113)

3.3.1.2 ngiliz gc sistemi ngiliz gc sistemi yksek mukavemetli katl iplikler ile dokuma yapmaya uygun bir sistem olup desenlendirme imkan dier sistemlere gre daha yksektir. plikler de ve gc sisteminde ar srtnme vardr. Bu nedenle ok sk olmayan kumalarn dokunmasnda daha uygun olup st azlk ile alan dokuma tezgahlarnda kullanlabilmektedir.

1. durumda temel ereve temel iplii sabit tutmakta, tayc ereve yukar kalkarak temel zgnn sandan dner zgy de yukar kaldrarak azln almasn salamtr. Dner ereve ise hareketsiz kalm, ancak yarm gcl drdnc erevede yukar kalkarak dner erevenin etkisini ortadan kaldrmtr.

2. durumda tayc ereve aa inerek azl kapam, ona bal olan yarm erevede aadaki konumuna inmitir. Dner zg temel zgnn altnda kalmtr.

3. durumda dner ereve yukar kaldrlm, ona bal olan dner zg ve yarm erevede yukar kalkarak azl temel zgnn solundan amtr. Tayc erevede yukar kalkarak azln almasna yardmc olmutur.

ekil 31 ngiliz gc sistemi ve alma esaslar ( mer,1989, s.113)

Bir dner gc hareketi yapabilmek iin dokuma makinesinde en az 4 adet ereve bulunmaldr. Bu erevelerden 1. si temel zgy sabit tutmaya yarayan sabit ereve, 2. si tayc ereve, 3. de apraz hareketi salayan dner ereve, 4.de yarm gcl erevedir. Yarm gcl erevenin grevi tayc ereve yukarya kalkarken dner erevenin dner zg zerindeki etkisini ortadan kaldrmaktr. Temel zg sabit dururken apraz zg tayc ve yarm erevelerden geirilmelidir. Azlk kapalyken dner zg temel zgnn altnda bulunmaldr ki dnme esnasnda birbirini srklemekten kurtulsun. st azlkla alyor olmas nedeni ile ablon dokuma tezgahlarnda retim yaplabilmesine olanak salayabilir. Ancak iki iplik hareketi yapabilmek iin 4 ereveye ihtiya bulunmas nedeniyle pek ekonomik grlmemektedir. Birde yarm gcl erevenin armrl tezgaha monte edilememesinden dolay tezgaha uyarlanamamaktadr. 3.3.1.3 elik telli gc sistemi: Dier bir dner gc elde etme yntemi de elik teli gc sistemidir. ereveli sistemler arasnda nemli bir yere sahip olup anma sorunlarnn minimum olmas, kolay monte edilebilmesi ve her trl iplikte allabilmesi sistemin pozitif yanlardr. Ayrca; Alt, st ve tam azlk ile allabilmesi, Dner gcler temel zgnn her iki ynnde de taharlanabilmesi, Dner gclerin balanma ekline ve azlk ama sisteminin alt, st ve tam olmasna gre aprazlar kuman her iki yzeyinde de elde edilebiliyor olmas da nemlidir. elik telli gc sisteminin alma esas ise yledir. ki tam gc (sol ve sa gc) ve bunlarn arasnda bulunan ortandan ikiye bklm olan 3.gcden (orta gc) oluan sistemde sa ve sol ayr ayr erevelere taklmaktadr. Orta gcnn bir aya sa gcnn dier aya da sol gcnn iinden geirilecek ekilde taklm olup orta gc sol ve sa gclerin iinde hareket edebilecek ekilde monte edilmitir. Orta gcnn gznden dner zg iplii geirilmitir. Sol ve sa gc

arasnda bulunan bolukta da temel zg bulunur. Sol ve sa gclerin bal bulunduu ereveler srayla hareket ettiinde dner zg hareketlenmi olur. Sadaki ereve hareket edince dner zg sada, soldaki ereve hareket ettiinde dner zg solda azlk aar. ki ereve birlikte hareket ettiinde azlk almaz ancak zt alan baka bir dner gc sistemi daha olursa deiik desenlendirme imknlar ortaya kabilir. Bu sistemin ablon dokuma tezghlarnda uyarlanabilecei n grlmektedir

Birinci durumda azlk kapal durumdadr. Krmz ile gsterilen temel zg sol ve sa gc arasnda bulunmaktadr. Mavi ile gsterilen Dner zg orta gcnn gznden geirilmitir.

ikinci durumda soldaki gc yukar kaldrlm ona bal bulunan orta gcde yukar kalkarak temel zgnn sandan azlk almtr.

nc durumda sadaki gc yukar kaldrlm ona bal bulunan orta gcde yukar kalkarak temel zgnn solundan azlk almtr. Bylece kuma yzeyinde sadan sola bir apraz oluturulmutur.

ekil 32 elik telli gc sistemi ve alma esaslar( mer,1989, s.119)

3.3.1.4 Diskli sistemler: Kuma kenarlarnda kullanlan sistemlerdir. Kuma kenarlarnda dayankll salamak amacyla zg iplikleri daha sk kullanlmakta veya mekiksiz dokuma makinelerinde kenar yapmak iin atk iplikleri ieri kvrlmaktadr. Her iki durumda da kuma kenarlar boyamada ve konfeksiyonda sorun karmaktadr. Bu sorunlar giderebilmek iin diskli sistemler gelitirilmitir. Sistemin bir dier faydas da iilikten, zamandan, yedek paradan ve hammadde den tasarruf salamasdr. (ekil 33)

ekil 33 Diskli dner gc sistemi (Uzunz,2004:248) Sistemde diskler dnerken zerlerinde bulunan zg ipliklerini de birbiri etrafnda dndrmektedir. Burada temel ve dner zg iplikleri diye iplikler birbirinden ayrlmamakta her iki iplikte dnme hareketi yapmaktadr. Diskli sistemlerin bazlarnda zg iplikler diskin ierisinde bulunup tam dner gclerin yapmnda da kullanlabilmektedir. Sistemin ok yer kaplamas ayrca baka bir hareket merkezinden alyor olmas nedeniyle ablon dokuma tezgahlarna uyarlanmas uygun deildir.

3.3.1.5 Tarakl sistemler: Yarm dner doku teknii ile yzey oluturabilen tarakl sistemlerden elde edilen kumalar sade ve anlalr yaplar ve kolay kullanmlar ile giyim, perdelik, teknik kumalar, oto demeleri ve hallarn yapmnda kullanlabilmektedir. (Uzunz, 2005: 132) Dokuma tezghlarnda dner gclerin ok yer kaplamas anma ve kullanm zorluklar nedeniyle tarakl sistemler gelitirilmitir. Tarakl sistemlerde sadece yarm dner dokularn elde edilebiliyor olmas nedeniyle sadece deiik renk ve numarada atk kullanlarak enine izgili kuma desenleri elde etmek mmkndr. Dokuma tezghlarnda dokuma tarann arkasna ikinci bir tarak ilave edilir. Bu tarakta bir tarak dii salam dururken ikinci di yarm kesilmitir. Yarm kesilmi diin ykseklii azln alabilecei maksimum seviyeyi belirler. Bu tezghta ereveler ortan kaldrlmtr. Makineler daha sade grnmldr. Yarm diin ucunda gc gz vardr. Tahar ilemi srasnda temel zg bu gc gznden geirilmektedir. Dner zg ise iki tam tarak dii arasnda serbest vaziyette bulunmaktadr. Taran saa sola hareketi ile de dner zg yarm tarak diinin zerinden gemek suretiyle apraz hareketini yapmaktadr. aprazlar kuma yzeyinde olumaktadr. Hava jetli, su jetli, projektilli ve kancal dokuma makinelerde alabilmesi sistemin dier bir avantajdr.

Yandaki ekilde bir dner tara grlmektedir. Dner zgler temel zgnn sandan azlk amtr. Yanda 1.2.3 ile gsterilen tarak hareketi ile ikinci azlk alacaktr.

kinci ekilde ise dner zgler temel zgnn solundan azlk amtr. Bundan sonraki hareketleri ise ekilde grld zere yukardakinin tersinedir.

ekil 34 Tarakl sistemi ve alma esaslar ( mer,1989:125)

3.3.1.6 Jakarl sistemler: Esasnda bal bana bir sistem olmayp tarakl dner gc sisteminin jakar mekanizmalarna uyarlanm halidir. Bu sistemde ereve bulunmadndan gcler stten malyon ipliklerine, alttan ise alklara(gnmzde yaylara)balanmaktadr. Hareket jakar mekanizmas tarafndan verilir. Geni desen elde edilebilmesi ve zg iplikleri zerinde ki gerilimin azalmas nedeniyle tercih sebebidir. Jakarl dokuma kuma retiminde rgden kaynaklanan zg gerilimleri problem karmakta iken jakarl dner gc sisteminde bu sorun ortadan kalkmtr.

(Gewebetechnik:481,482) ekil 35 Jakarl dner gc sistemi ve iplik balantlar

Tablo 10 Dner gc sistemlerinin karlatrlmas

Sistemler ve Parametreler Azlk tipi

Halkal gc sistemi

ngiliz gc sistemi

elik telli gc sistemi Alt, st ve tam azlk

Diskli sistemler

Tarakl sistemler

Jakarl sistemler

Tam Azlk

st azlk

Tam azlk

st azlk

st azlk

zg skl Anma durumu Temel ve dner zg hareketi

Orta

Az

Orta

Az

ok

ok

Orta

ok

Az

ok az Temel ve dner zg hareketli

ok az

ok az

Dner zg Dner zg Dner zg hareketli hareketli hareketli

Dner zg Dner zg hareketli hareketli

3.3.2 Dner Gc Sistemli Dokuma rglerinin Desen Kd zerinde Gsterilmesi (Teknik izimi) Her meslekte alannda o meslei yapan kiilerin ayn dili konuabilmesi iin ortak bir terminoloji gelitirilmitir. Dokumacln da kendine has bir terminolojisi vardr. Atk ve zg ipliklerini temsil eden kareli ktlar ve bu kt zerinde balant ekillerini gsteren resimler buna rnek olarak gsterilebilir. Bilindii gibi bu teknik izimlere dokuma rgleri yada ksaca rg denilmektedir. Raporlar ise dokumada zg ve atk ipliklerinin enine ve boyuna tekrar eden en kk balantlarn veren birimidir. rg raporlar deitike kuma zerinde bulunan desen, dolaysyla grnm de deiecektir. Dier dokumalar iin byk lde yerlemi olan sembolik ifadelere karn Dner gc sistemli dokumalarda yazl kaynak yetersizlii nedeniyle byle bir birliktelik oluamamtr. Her iletme deiik bir ifade tarz gelitirmi ve kullanmaktadr. Bu alma kapsamnda hem retime rehberlik yapmas hem de eitim retimde konunun daha iyi anlalmas iin teknik izime ynelik olarak yeni kurallar gelitirilmi ve ilgililerin grlerine sunulmutur. Bilindii gibi desen kdnda stunlar zg ipliini gsterirken satrlar da atk ipliini gstermektedir. Dier dokumalardan farkl olarak dner gcl dokumalarda zg iplikleri devaml birbirine paralel gitmemekte bazen temel zglerle yer deitirmekte, yani temel zgnn sandan ve solundan alternatif olarak yer alabilmektedir. Bu deiimler dner gc sistemli dokumalarn karakteristikleri olan apraz geileri ortaya karmaktadr. Bu nedenle dner gcl rglerin raporlar gelitirilirken temel ve dner zgler ile atk hareketleri iin dner gc sistemli dokumalara zel semboller gelitirilmitir.

1-Dner zg iplii temel zg ipliinin alternatif olarak sanda ve solunda yer alabileceinden dner zgler 2 stun ile gsterilmitir. Dner zg ipliini ifade eden bu stunlarn balarna ayn numara yazlacaktr. Ayrca belirtilmitir. Bu kaln kolaylkla ayrt edilebilmesi iin kaln izgilerle snrlar tarak diinden geirilmesi halinde aprazlar 2-Dner zg ipliinin, temel zgnn solunda ve atk ipliinin stnde yer ald zaman ( / ) iareti kullanlacaktr. (ekil 36 -B) 3-Dner zg ipliinin, temel zgnn sanda ve atk ipliinin stnde yer ald zaman ( \ ) iareti kullanlacaktr. (ekil 36-C) 4- Dner gc atknn altnda ise () ile gsterilecektir. (ekil 36-D ) 5-Tam dner dokumalarda dner zg iplii temel zg iplii etrafnda tam tur atmaktadr. Dner zg hareketi yaparken atk iplii atlmayacandan o D 1 ) iareti 0 X 1 T
1

izgiler arasnda kalan iplikler ayn tarak diinden geirilmek zorundadr. Zira farkl taran nnde deil de arkasnda oluacaktr. Temel zgler dner zglerin arasnda gsterilecektir. (ekil 36 -A )

A 1 T
1

\ C

satrlarn sol taraflar bo braklacak atk atlan satrlarn ba taraf atky ( ile gsterilecektir. (ekil 36-E ) 6- Tam dnerlerde her bir dnme E hareketi (0) iareti ile gsterilecek olup temel zg zerinde izilecektir. (ekil 36-E )

T 1

ekil 36 Dner gc sistemli dokuma rglerinin desen kd zerinde gsterilmesi

ekil 37 ve 38 de dner gcl dokumalarn rg, tahar ve armr planlarna rnek verilmitir.

1 2

X X

X X 2 1

\ X / X 1 T 1 1 2 ekil 37 plik balantlar (Baer, 1998:185)ve teknik izimi

1 2 3

X X X X / X 1 T \ 1

X X X X X X 1 2 X 3 4 3 2 1

ekil 38 plik balantlar (Baer, 1998:185)ve teknik izimi

O O / O O \ 1 T 1

ekil 39 plik balantlar ( mer, 1989:231)ve teknik izimi

Tam dner dokumalar diskli sistemler ile dokunabilmektedir. istifade edilerek disklerin tur says programlanabilir.(ekil 39)

Diskli

sistemlerde ereve olmadndan ancak rg raporu verilebilir. Bu rg raporundan Tahar ve armr planlar yaplrken dikkat edilmesi gereken birok husus vardr. Bunlar sralayacak olursak; Dokuma makinesini alt, st veya tam azlk amasna gre tahar ve planlar dzenlenmelidir. rnein st azlkta dner zg iplii temel zgnn solundan yukar kaldrlmas gerekiyorsa sol gc yukar kaldrlr. Ancak ayn hareket alt azlkta sa gcnn aa ekilmesi ile yaplabilir. Gc sisteminin halkal, ngiliz ve elik telli olmas ile de tahar ve armr planlar deiiklik gsterir. rnein ngiliz gc sisteminde drt ereve ile yaplabilen bir hareket halkal gc sisteminde iki ereve ile yaplabilmektedir. Dner zglerin balanaca erevelerin dokumacya yakn olanlardan seilmesi taharlama ilemini kolaylatracaktr. 3.3.2.1 Dner Gc Sistemli Dokuma rglerin Snflandrlmas Dner gc sistemli dokumalar birok ekilde snflandrmak mmkn olmakla birlikte ncelikle temel ve dner zglerin birbirine olan durumlarna gre snflandrma esas alnmtr. Dner zg iplikleri temel zgleri stten ya da alttan apraz olarak keser ya da zerinde tam bir tur atar. Eer apraz olarak kesiyorsa yarm dner dokuma, tam bir tur atyorsa tam dner dokuma ad verilir. Dner dokumalarda zg iplikleri ile atk iplikleri birbirleri ile balant yapabilecei gibi balant yapmadan da yzey oluturabilmektedir. Yeni bir snflandrma daha yapacak olursak atk balantl dner dokumalar ve atk balantsz dner dokumalar olarak ayrmak mmkndr. Atk balantsz dner dokumalarda atknn grevi temel ve dner zg iplik gruplarn belirli aralkta bir arada tutmaktr. zglerden herhangi biri kumatan karlacak olursa bu durumda kuma dalacaktr. ekil 40 incelecek olursa snflandrma daha net anlalacaktr.

Dner Dokumalar

Yarm Dner Dokumalar

Tam Dner Dokumalar

Atk Balantsz Yarm Dner Dokumalar

Atk Balantl Yarm Dner Dokumalar

Atk Balantsz Tam Dner Dokumalar

Atk Balantl Tam Dner Dokumalar

ekil 40 Dner dokuma rglerinin snflandrlmas 3.3.2.1.1 Tam dner dokuma rgleri: Dner zg iplikleri temel zg etrafnda en az 1 tur aralarnda atk iplii olmakszn sarlm olmaldr. Bu sarlmalarn says bir yada daha fazla sayda olabilir. Tek sayda sarlm ise dner zgler hep ayn ynde balant yaparken ift sayda balant yapmsa dner zg temel zgnn bir solundan bir sandan balant yapabilir. 3.3.2.1.1.1 Atk balantsz tam dner dokuma rgleri Atk balantsz tam dner dokularda dner zg ile temel zg iplikleri birbirine balant yapmaktadr. Atk ipliide temel zgnn altnda ise devaml altnda, stnde ise devaml surette stnde yer almaktadr. Dier bir deyile dner gc iplii kopartld an temel zg ile atknn herhangi bir balants bulunmadndan kuma dalacaktr. ekil 41 da atk balantsz tam dner doku rnei verilmitir. Bu rnekte koyu renkle gsteriler dner zg iplii iki atk arasnda iki tur dnme hareketi yaparak temel zgnn bir sandan bir solundan fakat her seferinde stten balant yapmtr. Dnme hareketi 2 nin katlar (4, 6 vb.) olduunda da yine atk balantsz tam dner dokuma yapmak mmkn olacaktr. ( mer 1989: 104)

O O / O O \ 1 ve teknik izimi 3.3.2.1.1.2 Atk balantl tam dner rgleri Atk balantl tam dner dokumalarda atk iplii, dner ve temel zglerin altndan ve stnden gemek suretiyle balant yapmaktadr. Dnme hareketleri 1, 3, 5 gibi tek saylarda gerekleir. ( mer 1989: 104) zglerden birinin kopmas ile atk ve temel zg iplikleri dalmaz ve birbirini tutmaya devam ederler. ekil 42 ve 43 de 1 ve 3 tur dnme hareketi yapan atk balantl tam dner dokuma rnekleri grlmektedir. Her iki rnekte de dner zg iplikleri temel zg ipliklerinin sandan ve atk ipliklerinin bir altndan ve bir stnden gemek sureti ile balant yapmlardr. T 1

ekil 41 Atk balantsz tam dner dokumada iplik balantlar ( mer,1989: 105)

O \ O X 1 ve teknik izimi T

ekil 42 Atk balantl tam dner dokumada iplik geileri( mer,1989: 104)

O \ O O O X O O 1 ve teknik izimi ekil 44 de 2 dner, 2 temel ve 4 atk ipliinden yaplm olan bir doku rnei grlmektedir. Burada dner gcler srayla dnme hareketini yapmaktadr. Ayrca atknn da iki altndan iki zerinden gemek suretiyle atk balantsn gerekletirmektedir. / /

ekil 43 Atk balantl tam dner dokumada iplik geileri( mer,1989: 104)

O X X O

O X X O T 1

/ 2 T 2

1 ve teknik izimi 3.3.2.1.2 Yarm dner dokuma rgleri:

ekil 44 Atk balantl tam dner dokumada iplik geileri( mer,1989: 104)

Yarm dner dokularda temel ve dner zg iplikleri birbirlerini apraz olarak keserler. Bu aprazlar soldan alttan ve sadan alttan olabilecei gibi soldan stten ve sadan stten de olabilir. Yarm dner dokularda temel ve dner zg ile atk iplii balant yapabilecei gibi balant yapmadan da yzey oluturabilmektedir. Yeni bir snflandrma daha yapacak olursak atk balantl yarm dner dokular ve atk balantsz yarm dokular olarak ayrmak mmkndr.

3.3.2.1.2.1 Atk balantsz yarm dner dokuma rgleri Atk balantsz dner dokularda temel zg iplii atknn zerinde gidiyorsa dner zg iplii de temel zg ile balant yaptktan sonra atk ipliinin altndan gitmelidir. Tam tersi ekilde temel zg atknn altndan gidiyorsa dner zgde atknn zerinden gitmelidir. Dner veya temel zgden biri kumatan karlacak olursa dier iplikler birbirini tutmayacandan kuma dalacaktr. ekil 45 de en basit atk balantsz doku rnei grlmektedir. Burada koyu renkle gsterilen dner zg temel zgnn bir sandan bir solundan olmak zere atknn zerinde balant yapmaktadr. Temel ve dner zg ipliklerinin gerginlikleri eit olup sanki ikisi birlikte dnyormu gibi bir grnt vermektedir.

\ / \ / 1 ve teknik izimi 3.3.2.1.2.2 Atk balantl yarm dner dokuma rgleri En sk kullanlan dner doku tekniidir. Hem dner gc hem de temel atk ve zg iplii de desen yaplabilmektedir. Ayrca kullanm da olduka kolaydr. Dner gclerin aprazlar hem altta hem de stte olabilmektedir. yaplrken, Desenlendirme temel rgde bezaya ve bezayandan tretme rgler sklkla T 1

ekil 45 Atk balantsz yarm dner dokumada iplik geileri( mer,1989: 103)

kullanlmakla birlikte dier rglerde kullanlabilir. Dikkat edilmesi gereken husus ise dner gc stte apraz yapacaksa ona bal olan temel zg altta atknn altnda, dner gc altta apraz yapacaksa ona bal bulunan temel zg atk ipliinin stnde balant yapmaldr. ( mer 1989: 104)

aprazlar iki atk iplii arasnda olabilecei gibi birka atkda bir aprazlama da olabilmektedir. ekil 46 de iki atkda bir yaplan apraz ile oluturulmu dner gc rnei grlmektedir. Temel zg ve dner zg bezaya yapmaktadr. Temel ve dner zgler eit gerginlikte olup her ikisi de dnyormu gibi bir grnt oluturmutur.

/ 1 ve teknik izimi ekil 47 da dner zg iplii temel zg ipliinin 3 atk solundan sonra da 3 atk sandan gemitir. Dner zg iplii temel zg ipliinin zerinden gemitir. Bu efektin elde edilmesinde alt azlkla alan dokuma makinesi kullanlabilecei gibi st azlkla alan bir dokuma makinesinde de rgnn negatifi dokunmak suretiyle de elde edilebilir. Dner zg iplii atk iplikleri ile bezaya balant yapmtr. T 1

ekil 46 Atk balantl yarm dner dokumada iplik geileri( mer,1989: 104)

X X X X

1 T 1 ekil 47 Atk balantl yarm dner dokumada iplik geileri( mer,1989: 108) ve teknik izimi

3.3.3 Dner Gc Sistemli Dokumalarda Desen Elde Etme Yntemleri Dner gcl dokumalarda deiik efektler ve desenler elde edebilmek iin unlar yaplabilir. Atk ipliinin says deitirilmesi ile desen elde edilebilir. Ayn azla bir den fazla atk iplii atlmak suretiyle desen yaplabilir. Bu tip desenlendirmelerde aprazlar daha dik a olutururlar. (ekil 48 A-B)

\ / \ / ( mer,1989:105) A 1 T 1

\ \ / / ( mer,1989:106) B 1 T 1

/ / \ \ 2 T 2

ekil 48 Atk saysnn deitirilmesi ile desen elde edilmesi

Temel ve dner zg ipliklerinin says deitirilerek desen elde edilebilir.

rgde kullanlan temel ve dner zgler birden ok kullanlmak suretiyle desen yaplabilir. Temel zgnn saysnn artrlmas ile yaplan desenlendirmelerde aprazla daha yatay bulunur. Dner zglerin saylar artrldnda ise aprazlar daha belirgin hal alrlar. (ekil 49 A-B)

/ X ( mer,1989:109) A 1 T

X \ T 1

X / X X ( mer,1989:112) B 1 X

X \ 1

T T T

ekil 49 Temel zg saysnn deitirilmesi ile desen oluumu

Farkl gerginliklerde zgler kullanlarak desen yaplabilir.

Dner zg iplikleri aprazlar yaptklarndan dolay temel zgye nazaran daha ok iplik ihtiyac olmaktadr. Baz durumlarda dner zg iplikler normalden fazla beslenmek suretiyle farkl efektlerin yapmnda kullanlabilir. (ekil 50 A-B) zg ipliklerinin farkl beslenebilmesi iin iki ayr zg boaltma sistemine sahip olmaldr.

\ / \ / ( mer,1989:103) A 1 T 1

\ / \ / ( mer,1989:105) B 1 T 1

ekil 50 Dner zgnn farkl gerginlikte beslenmesi ile desen oluumu

Kaydrmalar yaplarak desenler elde edilebilir.

Dner zg ipliklerinin tamam ayn anda harekete gemeyip bir yada birka atk sonra alabilirler bu durumda kaydrmal desenler elde edilebilir. (ekil 51 A-B)

\ \ / / ( mer, 1989: 107) A / /

\ / \ \ \ /

/ \ \ /

1 T 1 2 T 2 3 T 3 4 T 4

ekil 51-Bde ise dner zg iplikleri aprazlama yaparken balanmad zaman kayarak temel zglerin arasna kaym ve uzun atlamalar yaparak deiik bir grnt elde edilmitir. X X / X / X X X X X ( mer, 1989: 107) B X / / X X X X / / X X \ / X / X X X \ / X X \ \ X X X \ / X \ X X X \ \ X X X X X X X X / X X X X \

1 T T 1 2 T T 2 3 T T 3 4 T T 4

ekil 51 Dner gclerde kaydrma ile desen elde edilmesi

Dner zg iplikleri zt ynl alarak desen yapabilmektedir.

ki dner gc ipliinden biri saa doru apraz yaparken dieri sola doru apraz yaparak baklava dilimi, bal petei gibi efektler oluturabilir. (ekil 52 A-B)

X X

X X X

( mer, 1989: 110)

T 1

X X

X X X X X T 2

X X \ /

X ( mer, 1989: 111) B 1 T T 1 2 T

ekil 52 Dner zglerin zt ynl almas ile desen oluumu

Dz dokumalar ile kombine edilerek desen elde edilebilir.

Dner dokular ile dz dokumalar bir arada kullanlarak enine, boyuna yollar, ve baklava eklinde desenler elde etmek mmkn olabilir. (ekil 53 A-B)

X \ X \ / \ / 1 ( mer, 1989: 115) A T 1 / 2 T /

/ \ / \ X \ X T 3 4 \ X \ X T 4 \

\ / \ \ 2 3

1 X 2 3 4

X X X X X X X \ / 2 T 2 X X X X X 6 5 X X 4 3 X X X X 2 1 X X 1 2 3 4 X X X

X X

X X \

/ 1 T 1 B

ekil 53 Dner ve dz dokumalarn birlikte kullanm

Bir temel zg ipliini iki dner gcnn ortak kullanm ile desen elde edilebilir.

ekil 54-Ada ise kenarlarn daha salam olmas iin iki dner zg iplii kullanlmtr. ki dner zgnnde temel zgleri ortak kullanlm olup zt ynde aprazlar yapmtr. Temel ve dner zglerin gerginlikleri birbirinde farkl olduu iin makinede farkl yerlerden beslenmelidir.

X X ( mer,1989: 106) A T T

/ /

\ \

/ / 2 1

\ \ X

2 1 T 1 2

T 1 2 T T

ekil 54-B de yine kenarda kullanlan bir dner doku rnei grlmekte olup burada aprazlar 2 atkda bir yaplmtr.

X X X X ( mer,1989: 107) B T T

/ / / / 2 1

\ \ \ \

/ / / /

\ \ \ \

X X X X

T 1 2 2 1 T 1 2 T T

ekil 54 Temel zgnn ortak kullanm ile desen oluumu

rg teknii haricinde farkl atk ve zg kalnlklar, farkl atk ve zg sklklar, farkl atk ve zg cinsleri ile de desenlendirme yapmak mmkndr. 3.4 Dner Gc Sisteminin Armrl Dokuma Tezghlarna Uyarlama lemleri Armrl dokuma tezghnn tannmas, teknik zelliklerinin ortaya konmas ve alma prensibinin bilinmesi uyarlama almalarnda kolaylk salayacaktr. 3.4.1 Eitim Amal Armrl Dokuma Tezghnn Eitim retimdeki yeri ve Teknik zellikleri Dokumaclk eitimi verilen mesleki ve teknik orta retim ile yksek retim programlarnda uygulama yapmak amac ile kullanlan armrl dokuma tezgahlar teorik verilen eitimi pratie dntrmesi ve eitimdeki kaliteyi artrmas nedeniyle olduka nemli bir yere sahiptir. Metalden imal edilmi, salam ve dayankl yaps ile uzun yllar kullanm mr olmas nedeniyle armrl dokuma tezgah eitim retim kurumlarnda tercih edilmektedir.

ekil 55 Eitim amal armrl dokuma tezgh 24 ereveli olan armrl dokuma tezgah hem tu takm hem de armr tertibat ile alabilmektedir. ereveler nden arkaya doru eimli olup azlk

almas srasnda en arkadaki

yani 1.

ereveden balamak sureti ile

hareketlenmektedir. Bu hareket ise bak tarafndan salanmaktadr. Bir dokumann yaplabilmesi iin azlk almal, atk atlmal, atk sktrlmal, dokunan kuma dokuma blgesinden ekilmeli ve yeni zg iplii de dokuma blgesine sevk edilmelidir. Armrl ablon dokuma tezghnda azlk amak iin kullanlan paralar ve grevleri unlardr. Ayak: Bir noktadan sabitlenen ayak kaldra grevi yaparak zerinde bal bulunan baa hareket vermektedir. Ayaa baslarak ban yukar hareket etmesi salanr. Hareketin geri dnn ise yerekimi salar. Bak : Aa yukar hareketli olup ereve ayaklarna basma ayann hareketinin iletir. Bak dz olmayp nden arkaya doru ykselmektedir. Bu eimin faydas ilk ve son ereve arasndaki azlk mesafesini sabit tutarak temiz azlk amaktr. Ayaa baslarak yukar kaldrlan bak geri hareketini yerekimi etkisi ile yapar. ereve ayaklar: Sola, saa ve aa, yukar hareketli olup erevelerin hareketini salar. Baa taklan ereve aya ereveyi yukar kaldrarak azl aar. Eer ereve aya sola doru hareketlenerek ban hareket alanndan kurtulursa azlk almaz. ereve aya sola hareketini armr mekanizmasndan yada tu takmndan alr. Geri hareketi ise ereveye bal bulunan yay araclyla olur. ereve: Temel grevi gcleri tamak olup dikdrtgen bir yapya sahiptir. erevenin d sabit olup, erevenin st ve alt kenarna yakn ve paralel konumlandrlm, gclerin taklaca metal ubuklarn bir kenar (gclerin taklp karlp taklabilmesi iin) hareketlidir. ereve yay: ereve ayann ilk pozisyonuna gelmesini saar. Gcler: zerinde bulunan gc gz ierisinden zg iplikleri geirilir.ereve hareketi gcler aracl ile zglere iletilir. Armr mekanizmas: Armr kartonundaki hareketi ereve ayaklarna iletir. Armr kartonu: Desene gre hangi atkda hangi erevenin hareketleneceini gsteren kartondur. Tu takm: Armr mekanizmasnn kullanlmad durumlarda sistemi elle kontrol etmeye yarar. (ekil 56)

ekil 56 Armrl dokuma tezghnn tu takm 3.2.1.1 Armrl dokuma tezghnn alma prensibi: Atlacak olan atk ipliinde hangi erevelerin yukar kaldrlaca tespit edilerek armr tertibat veya tu takm ile o ereve ayaklar bak zerinde hareketsiz braklr, dier erevelerin ayaklar sola doru itilerek ban hareket alanndan kurtarlr. Ayaa basmak suretiyle bak, ereve aya, dolaysyla ereve ve zgler yukar hareketlendirilmi olur. Ayak brakld zaman sistem ilk haline dner. Yeni atk iin hazrlk yaplr. Tezgh zerinde atknn atlmas iin zel bir mekanizma bulunmamaktadr. Atk alan azlktan mekik yardm ile elle atlmaktadr. Tezgh zerinde atknn sktrlmas vazifesini tefe mekanizmas zerindeki tarak yrtmektedir. Tefe mekanizmas alt ksm gvdeye takl olup istenildii zaman kolaylkla karlabilmektedir. Taran iki vazifesi olup bunlar atky sktrmak ve zg skln sabit tutmaktr. Tefenin elle ne arkaya doru hareket ettirilmesi ile atk sktrlr. Tarak tefe zerinde demonte ekilde tutturulmu olup kuman zg sklna ve diten geen tel adedine baklarak gerekli durumlarda deitirilmektedir. Kuma, bir sarma silindiri (kuma levendi) zerine elle sarlmaktadr. Sarma silindirinin hareketi bir kol ve kola bal dili sistemi ile yaplmaktadr. Kuman tekrar geri salmamas iin dili zerinde bir fren tertibat da bulunmaktadr. (ekil 57)

ekil 57 Armrl dokuma tezghnn zg boaltma ve kuma sarma tertibat zg tezgh arkasnda bulunan iki adet sarma silindiri (zg levendi) zerine sarlmakta el ile boaltlmaktadr. Sarma silindirleri zerinde boaltma hzn ayarlamak iin fren tertibat bulunmaktadr. zg boaltma ilemi tezghn n tarafnda bulunan fren kolunun gevetilmesi ve kuma sarma kolunun kullanlmas ile de yaplabilmektedir. 3.4.3 Tezghn tarann deitirilmesi: Dner gcler ile dokuma yaplrken temel ve dner zg iplikleri ayn tarak diinden geirilmelidir ki dnme hareketi gerekleebilsin. Dner zg iplii temel zgnn hem solunda hem sanda yer aldndan bir tarak diinde 2 dner zg iplii geiyormu gibi dnmek yerinde olacaktr. Bu durumda diten geen tel says = temel zg iplii says + 2 dner zg iplii eklinde formle edilebilir. Tarak numaras hesaplanrken iplik saysnda baka iplik numaras da gz nnde bulundurulmaldr. Kaln iplikler iin daha seyrek ince iplikler iinse daha sk taraklar seilebilir. Dner gclerin rahat hareket edebilmesi iin tarak seimi srasnda ya seyrek bir tarak seilmeli yada tarak tahar srasnda 1 dolu 1 bo eklinde geirilmesi uygun olacaktr.

3.4.4 Tezgha dner gc ilave edilmesi: Tezgh zerinde 24 ereve ve bunlarn zerinde de standart gcler bulunmaktadr. Dner gc alacak olan ereveler zerinde bulunan gcler kartlmaldr. Bu erevelerin dokumacya gre n tarafta olmasnda fayda vardr. nk tahar yapmak ve zg kopuu almak arka erevelerde olduka zahmetlidir. alacak olan dner gc says ve deiik hareketlerde gz nnde bulundurularak dner gclerin balanaca ereve says dikkatli bir ekilde ayarlanmaldr. Atk balantl dner doku elde edilecek ise yeter sayda arkadaki erevelere normal gc taklmaldr. Bu erevelerin en arkadaki ereveler olmasnda fayda vardr.

ekil 58 Tezgh zerindeki ereveler ve gcler Dner gclerin ereveye taklabilmesi iin gc boyunun ve geniliinin ereveye uyumlu olmas gerekmektedir. Eer uyumlu deilse uyumlu hale getirilmesi gerekir. Bu durumda karmza iki alternatif kmaktadr. Birincisi tek tek dner gcler elden geirilerek boylarn uzatmak yada ksaltmak suretiyle ayarlamak ki bu olduka zahmetli bir itir. nk her gc iin ayn ilem tekrar edilmelidir. kinci alternatif ise ereveyi uyumlu hale getirmek ki bu kolaylkla yaplabilecek bir ilemdir. Yeteri sayda erevenin gc takma yerleri kesilerek

uygun olan mesafe ayarlanarak tekrar kaynak yaplmaldr. Burada dikkat edilmesi gereken husus dner gclerin gc gz normal gclerin gc gznden 2-3 mm aada olmasdr. Eer bu mesafe olmazsa dnmeler esnasnda dner ve temel zgler birbirine sarlarak sorun kartabilir. Yapm olduumuz uyarlama almalarnda gc boyu uyumlu olduundan herhangi bir problemle karlalmamtr.

ekil 59 Tezgha monte edilecek olan dner gc Dner gcde sa, sol ve orta gc bulunmaktadr. Sa gc bir ereveye taklrken sol gcde dier ereveye taklmaldr. Gclerin taklmas esnasnda olduka dikkatli olunmaldr ki yanl ereveye balanmasn. ereveye montaj ilemi yapldktan sonra tezgh bo altrlarak dner gcler son bir kez kontrol edilmelidir.

ekil 60 Dner gc ilave edilmi ereveler

3.4.5 zgnn hazrlanmas ve tahar: zg hazrlanrken dikkat edilmesi gereken en nemli nokta temel ve dner zg ipliklerinin nasl besleneceidir. zg ipliklerinin eit gerginlikte beslenmesi ile oluan desen, farkl gerginlikte beslenmesi ile oluan desenden farkl olmaktadr. Ayn gerginlikte beslenecekse tek zg hazrlamak yerinde olacaktr bu durumda tek zg levendi kullanlacak olup steki levent tercih edilmelidir. Farkl gerginlikte beslenecekse o zaman iki ayr zg hazrlanmaldr. nce dner zg hazrlanmal ve stteki levende balanmaldr. Nedeni ise dner zgnn temel zgnn altnda bulunmas ve sk sk zg boaltma ihtiyacnn duyulmasdr. Tezghn sol tarafnda bulunan zg boaltma aparat da dokumacya yardmc olacaktr. Temel zg iplii alttaki levende balanmal ve frenler ile zg gerginlii ayarlanmaldr. Tahar ileminde ok dikkatli olunmal, temel ve dner zgnn birbirine olan durumlar ok iyi takip edilmelidir. Temel ve dner zg gruplar ayn tarak diinden geirilmelidir. Aksi taktirde aprazlamalar taran nnde deil de arkasnda oluacaktr.

ekil 61 Dner gclerde zgnn taharlanmas

3.4.6 Yaplan Uygulamalar ve Tahar Armr Planlar

1 2

X X \ / 1 T 1

X X X X 1 D 2 2 1

( mer,1989:103)

ekil 62 Dokunmu kumalar, rg, tahar ve armr plan ekil 62de en temel yarm dner doku rnekleri grlmektedir. Sar renkli temel zg sa ve sol gclerin arasndaki boluktan geirilmi olup hareketsizdir. Krmz renkli dner zg ise her atk srasnda srasyla temel zgnn bir sandan bir solundan azlk amtr. Her iki zgde ayn levende sarlmtr. Dolays ile her iki zgnn gerginlikleri ayndr. Dokuma esnasnda herhangi bir problemle karlalmamtr. Kullanlan rg btn dokumalarda ayndr. Ada dner zg iplii renginde atk, Bde temel zg iplii renginde atk, Cde kumataki iplik balantlar gsterilmitir. Dde kuman rgs, tahar ve armr plan verilmitir.

A 1 X 2 3 4 \ /

B X X X X / \ X X X X X
2

X X 1 1 2 3 4 D

( mer,1989:105)

ekil 63 Dokunmu kumalar, rg tahar ve armr planlar ekil 63de desenlerin elde edilebilmesi iin 4 ereve kullanlm ilk iki ereve bir grup dner zgy altrrken 3.ve 4. ereveler dier grup dner gcleri altrmtr. lk gruptaki dner zg sadan azlk aarken ikinci gruptaki soldan azlk amtr. Krmz renkli dner gc ile sar renkli temel zgler ayn leventten beslenmi olup herhangi bir sorunla karlalmamtr. Ada dner zg iplii renginde atk kullanlmtr. Bde temel zg iplii renginde atk kullanlmtr. Cde kuman iplik balantlar gsterilmitir. D de ise kuman rgs ile tahar ve armr plan verilmitir.

1 X 2 3 4

X X X X \ \ / / X X X X X X X 4 3 X X 2 X X 1 1 2 3 4 D

/ \ / \ 1 T 1 2 T 2 C ( mer,1989:106)

ekil 64 Dokunmu kumalar, rg, tahar ve armr plan ekil 64- A da dner zg iplii renginde her azla iki atk atlmtr B de temel zg iplii renginde her azla iki atk atlmtr. Cde ise iplik geileri verilmitir. Dde ise kuman rgs ile tahar ve armr plan verilmitir

1 X 2 3 4

X X X X \ \ \ X X X X X 4 X 3 2 X 1 X X 1 2 3 4

/ \ / 1 T 1 2 T 2 C( mer,1989:108) D

/ /

X X

ekil 65 Dokunmu kuma, rg tahar ve armr plan ekil 65de dner zg ipliklerinin hareketleri bir kaydrma yaplarak elde edilmi olup 4 ereve ile dokunmaya uygundur. . Ada temel zg ile atkda ayn renk kullanlmtr Bde dner zg ile atknn rengi ayndr. Cde ise iplik geileri verilmitir. Dde ise kuman rgs ile tahar ve armr plan verilmitir

A 1 X 2 3 4

B X X X X X X X X X X \ / 1 T 1 X \ / 2 T 2 D X X X X X X X X 6 5 X X 4 3 X X X X 2 1 X X 1 2 3 4

ekil 66 Dokunmu kumalar, rg, tahar ve armr plan ekil 66da dz dokuma ve dner gc sistemli dokuma kombine edilerek enine yollu desen oluturulmutur. Bu desen oluturulurken 1 rapor dner dokuma 2 rapor atk ripsi dokuma kullanlmtr. Atk ripsi elde edilirken temel zg ve ona bal olan dner zg birlikte hareket ettirilmitir. Bu hareket yaplrken sa ve sol gcler birlikte altrlmtr. Temel zg iin ekstra bir gc kullanlmamtr. Dokuma esmasnda sorun kmamtr. ekil 66-Ada atkda 3. bir renk kullanlarak dokuma yaplmtr. ekil Bde temel zg renginde atk iplii kullanlmtr. Cde ise iplik geileri verilmitir. Dde ise kuman rgs ile tahar ve armr plan verilmitir

1 2 3

X X X X \ X / 1 T 1

X X X X X X 1 X 2 3 4 3 2 1

C ( mer,1989:104) D ekil 67 Dokunmu kumalar, rg, tahar ve armr plan ekil 67-A da dner zg renginde atk kullanlmtr. ekil B de temel zg renginde atk iplii kullanlmtr. ekil C de kumataki iplik geileri verilmitir. ekil D de ise rg, tahar ve armr plan verilmitir ekil 67de atk balantl yarm dner doku tekniine gre yaplm olan kuma resmi ile tahar ve armr plan verilmitir. Bu almada temel zg iplikleri de baka bir erevede taharlanm olup 3 deiik renk ile allmtr. Tahar yaparken balangta dner zg temel zgsn solunda yer almtr. Bu nedenle dner zg soldan azlk aarken herhangi bir problemle karlalmam ancak sadan azlk aldnda ise dner zg temel zgy de yukar srklemek suretiyle temiz azlk almasn engellemitir. Temel ve dner zg iplikleri arasnda oluan azlk el, tarak veya mekik ile temizlenmek suretiyle allabilmektedir. aprazlamalar iki atk ipliinde bir gereklemitir. zgler tek leventten beslenmitir.

1 X X 2 X 3 X 4 X 5 X X X \ / X X / \ 1 T 1 2 T 2 C

X X X X X X 4 X X 3 X 2 X X 1 1 2 3 4 5 D

ekil 68 Dokunmu kumalar, rg, tahar ve armr plan ekil 67nn simetrisi alnarak yaplmtr. ekil 68-A da temel zg renginde atk kullanlmtr. B de temel ve dner zg renklerinden farkl 3. bir atk rengi ile dokuma yaplmtr. kullanlmtr. ekil C de kumataki iplik geileri verilmitir. ekil D de ise rg, tahar ve armr plan verilmitir

A
1 X 2 3 4 X X X X X X X

B
X X X X

\ \ / / / /

\ \

/ \ \ /

/ \ \ / X X

X X X

4 X 3 X 2

1 T 1 2 T 2 3 T 3 4 T 4

1 2 3 4

C ( mer,1989:107)

ekil 69 Dokunmu kumalar, rg, tahar ve armr plan ekil 69de iki atkda bir apraz hareketi yapan bir rg verilmitir. Ayrca iki zgde bir de kaydrma yaplmtr. Ada temel ve dner zg renklerinden farkl 3. bir atk rengi kullanlmtr. Bde temel zg renginde atk kullanlmtr. Cde rg tahar ve armr plan verilmitir. Dde ise iplik geileri gsterilmitir.

A
1 X 2 3 4 X X X X X X X

B
X X X X

/ \ \ \

/ \ \ \ /

\ \ / \

\ \

X X X X

X 4 X 3 2 X 1

1 T 1 2 T 2 3 T 3 4 T 4

1 2 3 4

C ( mer,1989:109)

ekil 70 Dokunmu kumalar, rg, tahar ve armr plan ekil 70de ve bir atk ipliinde bir apraz hareket yapan bir rg verilmitir. Ayrca iki zgde bir de kaydrma yaplmtr. Ada temel ve dner zg renklerinden farkl 3. bir atk rengi kullanlmtr. Bde temel zg renginde atk kullanlmtr. Cde iplik geileri verilmitir. Ede rg tahar ve armr plan verilmitir.

A 1 X X 2 X X 3 X X 4 X X / X / X

B X X X X 2 X X 1 1 2 3 4 X X

X \ X \ 1 T T 1 2 T T 2 C ( mer;1989:109) D

ekil 71 Dokunmu kumalar, rg, tahar ve armr planlar ekil 71de atk balantl yarm dner doku allmtr. 2 temel 1 de dner zg iplii vardr. Birinci atk iplii atlrken soldaki temel zg yukar kaldrlrken dner zgde temel zglerin sadan azlk amtr. Tahar yaplrken dner zg iplii sadan geirilmitir. Bu nedenle herhangi bir sknt yaanmamtr. kinci atk iplii atlrken sadaki temel zg yukar kalkm soldaki ise aada kalmtr. Dner zg iplii ise sadan sola geerek azl soldan amaldr. Ancak aada kalmas gereken soldaki temel zg iplii dner zgye taklarak yukar doru kaldrlmtr. Bu durumda temiz azlk elde edilememitir. Dokuma esnasnda her atkda dner zg gevetilerek temel zgy ekmemesi salanm bu durumda da azlk kapandnda dner zgler ilk pozisyonuna dnememitir. Bu durumda dner zgler tekrar gerdirilmek durumunda kalnmtr. Bu nedenlerden tr dzgn kuma elde edilemedii gibi dner gclerin yerlerinden kmas sorunu ile de karlalmtr.

A 1 X 2 X 3 X 4 X X X X X \ X \ X X X X X X X 2 1 X X 1 2 3 4

X / / X T T 1 T 1 2 T 2 T T B ( mer,1989:106) C

ekil 72 Dokunmu kuma, rg, tahar ve armr plan ekil 72de kuma kenarlarnda dner gc kullanm grlmektedir. Dokuma yaplrken bezaya rgs az zg tketirken dner zg daha fazla tkenmitir. Bu nedenle dner zg ile temel zg farkl leventlere sarlmaldr. zg gerginlikleri de sk sk kontrol edilmelidir. A da dokunmu kuma rnekleri, Bde iplik geileri, Cde de rg, tahar ve armr planlar verilmitir.

1 X 2 X 3 X 4 X / / X

X X X X / / X

X X X X X X X X X X X 1 2 3 4 X 4 3 2 1

\ \ X X \ \ X T T 1 T 1 2 T 2 T T B ( mer,1989,107) C

ekil 73 Dokunmu kuma, rg, tahar ve armr plan ekil 73de kuma kenarlarnda dner gc kullanm grlmektedir. Dokuma yaplrken bezaya rgs az zg tketirken dner zg daha fazla tkenmitir. Bu nedenle dner zg ile temel zg farkl leventlere sarlmaldr. zg gerginlikleri de sk sk kontrol edilmelidir. A da dokunmu kuma rnekleri, Bde iplik geileri, Cde de rg, tahar ve armr planlar verilmitir.

BLM 4 SONU VE NER LER Aratrma sonunda amalar dorultusunda aadaki sonular elde edilmi ve bu sonular dorultusunda nerilerde bulunulmutur. 4.1 Sonu Aratrma sonucunda; Literatr taramasna dayal olarak dokumann tanm, snflandrlmas yapl dner gc sistemli dokumalarn kullanm alanlar ile dier dokumalara gre farkllklar ortaya konmutur. Dner gc sistemli dokumalarn eitim ierisindeki yeri meslek elemanlarndan bilgiler dorultusunda belirlenmi, ders ieriklerinde yer verildii ancak uygulamal eitim yaplmad belirlenmitir. Dner gc sistemli dokumalar dner ve temel zg ipliklerinin hareketleri esas alnarak yarm dner dokumalar ve tam dner dokumalar olmak zere iki ana guruba ayrlm, bunlarda atk balantlar dikkate alnarak atk balantl ve atk balantsz olarak snflandrlmtr. Dner gc sistemli dokumalarda desen elde etme yntemlerinin esaslar da Atk saysnn deitirilmesi ile desen oluumu Temel zg ipliklerinin saysnn deitirilmesi ile desen oluumu Dner ve temel zgnn farkl gerginlikte beslenmesi ile desen oluumu Dner gc sisteminde kaydrmalar ile desen oluumu Dner zglerin zt ynl almas ile desen oluumu Dner ve dz dokumalarn birlikte kullanm il desen oluumu Temel zg ipliinin ortak kullanm ile desen oluumu

olarak tespit edilmitir.

Uyarlama almalarnda atk balantsz yarm dner dokular sorunsuz olarak dokunabildii grlmtr. Bu da ilgili eitim retim kurumlarnda dner gc sistemlerinin retiminin yaplmas srasnda ekstra yatrmlara gerek kalmakszn uygulama yapabilecei ortaya konmutur. 4.2 neriler lgili eitim retim kurumlarnda elik telli gc ilavesi yaplarak rencilerin dner gc sistemli dokumalarn retimini uygulayarak tanmas salanmaldr. Dz dokumalar ile dner gc sistemli dokumalarn birlikte kullanm ile desen elde etme olanaklar artrlabilir. Dner gc sistemli dokumalarn saydamlk, ekonomiklik vb. zellikleri dikkate alnarak teknoloji ve desen tasarmnda bilimsel almalara arlk verilmelidir.

KAYNAKA 1- ALPAY, Halil Rfat (1985) Dokuma Makineleri. Bursa: TMMOB yaynlar 2- Anand, S C and Horrocks, A R Teknik Tekstiller El Kitab stanbul: Trk Tekstil Vakf 3- Anonim (2006)A Leno Technology Easyleno (product brochure) www.lindauer-dornier.com (Eriim tarihi: 25.06.2006) 4- Anonim (2006)B Sulzer textil PowerLeno (brochure) www.sultex.com (Eriim Tarihi: 30.6.2006) 5- BAER, Gngr (1998) Dokuma Teknii ve Sanat. zmir: TMMOB Tekstil Mhendisleri Odas yaynlar 6- BAER, Gngr (2003) Kuma Tasarm ve Analizi stanbul: MEB yaynlar 7- DOAN, Mehmet (1996) Byk Trke Szlk z yaynclk, 11. bask 8- GAL P, R. ve GN, Emre (2001) Dokuma Makinelerinde Kenar Oluturma Sistemleri Lisans Tezi, zmir: Ege niversitesi 9- HR BEK (1994) Dokuma Teknolojisi. 10- MER Zahide (1989) Dokuma Teknii II Ankara 11- KADOLPH, Sara j. Textles New York 12-KAYA, Firdevs ve ERGENEKON, Cavidan (1989) Mekikli El Dokumacl Gazi . Mesleki Eitim Fakltesi Yayn No 25 Ankara 13- L. LEJEUNE (1947) Dokuma Desenleri eviren: Osman rtem stanbul: stanbul Teknik niversitesi Yaynlar 14- MARKS, R and ROB NSON, T. C. Prncples of weaving Manchester: The Textle Insttute 15- UZUNZ Kasm, TRKYILMAZ, Tufan Ata ve GRSU, Blent (2004) Dokuma teknolojisi Ankara: MEB yaynlar 16- UZUNZ Kasm (2005)Kuma Tasarm ve Analizi stanbul MEB yaynlar 16- YAKARTEPE, Mehmet (1994) Tekstil Ansiklopedisi stanbul

EKLER
EK 1 Anket formu: EK 2 Grme Formu:

EK 1 Anket formu: Sayn Meslektam, Hazrlanm olan bu anket, tekstil-dokuma retim programlarnn ieriinde yer alan, dner gc sistemli dokumalara ilikin bilgi ve uygulamalarn retimdeki yeterliliini belirlemeyi amalamaktadr. Vereceiniz iten ve doru cevaplar aratrmann temelini oluturacaktr. Deerli katklarnz iin teekkr ederim. Yusuf AKELMA 1- Mezun olduunuz Faklte : 2- Mezun olduunuz program : 3- Mezuniyet ylnz :

4- Dner gc sistemli dokumalar hakknda bilgi sahibi misiniz? ( A ) Evet (B)-Ksmen (C)-Hayr 5- Bilgi sahibi iseniz bu bilgileri nerede edindiniz? (A)- Lise eitimi dneminde (B)- Lisans eitimi dneminde (C)- letme ii almalarda (D)- Kendi imknlarmla (E)- Dier belirtiniz 6- Bu konudaki bilgi dzeyinizi nasl buluyorsunuz? (A)- ok yeterli ( B)- Yeterli (C)- Az Yeterli (D) Yetersiz Bundan sonraki sorular retmenlere yneliktir. 7- Dner gc sistemli dokumalar konusunda yeterli kaynak bulabiliyor musunuz? (A)- Hi bulamyorum (B)- Az bulabiliyorum (C)- Bulabiliyorum

8- Okulunuzda dner gc sistemli dokuma uygulamalar yapmakta msnz? (A)- Hi yaptramyorum (B)- Az yaptryorum (C)-Yaptryorum 9- Yaptramyorsanz ncelikli neden? (A)- Yeterli bilgiye sahip olmadm iin (B)- Uygun ara olmad iin (C)- Zaman kstllndan (D)- Dier belirtiniz

EK 2 Grme Formu: altnz iletme 1. altnz birim 2. altnz pozisyon 3. Sektrdeki hizmet ylnz 4. Eitim durumunuz 5. Mesleki eitiminiz 6. Dner gc sistemli dokuma yapmakta msnz? 7. Ne tr bir dner gc sistemi kullanmaktasnz? 8. retim esnasnda dikkat ettiiniz zel hususlar var mdr? 9. retimde hangi iplikleri kullanmaktasnz? 10. Dokumakta olduunuz kumalarn kulanm alanlar nelerdir? 11. retim esnasnda karlatnz problemler nelerdir?