KMYASAL MADDELER, RSKLER, KULLANIMI, TAINMASI, DEPOLANMASI LE LGL YAPTIRIMLAR VE TRKYE UYGULAMALARI

Zuhal YAZICI TMMOB Kimya Mhendisleri Odas

Gelien bilim ve teknoloji toplum iin yararlarnn yannda tad risklerle de toplumun can ve mal gvenliini tehdit etmektedir. Teknoloji salad konfora kar insan ve evre sal ilikilerini olumsuz olarak etkilemekte toplumun srekli kontroll ve hazrlkl gerektirmektedir. Salkl alma hakk ekonomik ve siyasal yaamn doal yasalarla dzenlendii sanayi devrimi koullarn gnmze kadar kavramsal ve kuramsal dayanaklarla gelitirilmi ve glendirilmitir. Salkl yaama hakkyla btnleen bu hakkn korunmas ve gelitirilmesi politika ve eylem programlaryla, giriim teknikleri ve yntemleriyle gelitirilmitir. Her lke daha salkl ve gvenli retim arayndadr. Salkl alma hakk ve kavramsal geliim aamalar ulusal ve uluslararas yasal dzenlemelerde ve ilgili yaynlarla belgelenmitir. sal ve i gvenlii multidisipliner (ok disiplinli) bir bilim daldr. Bir mhendis veya doktor kendi dalnda ne kadar iyi yetimi olursa olsun i gvenlii konusunda uzman saylamaz. gvenlii konusunda mhendislik formasyonu zerine eklenmesi gereken multidisipliner (tp, ergonomi, i psikolojisi, i hukuku) bilgilerin edinilmesi ile uzman saylabilir. Ayn durum iyeri hekimleri iin de sz konusudur. Bu nedenle i gvenlii konusunda alan meslek elemanlarna gerek renim srecinde, gerekse alma yaamna girdikten sonra, kendine zg bir uzmanlk dal olan ve pek ok disiplinin bulutuu noktada bilgilere gereksinim verilmelidir. nsan aktivitesinin bulunduu her yerde risk mevcuttur. Riski nlemenin birinci iyerinizde veya evrenizde mevcut bulunan risklerin tammlanmasdr. yerinizde ve evrenizde mevcut bulunan risklerin tanmlanmasyla balayan ve adm adm ilerleyerek yaplan risk analizleri sonucunda iletmede var olabilecek olan iletmedeki tehlike ve iletim sorunlar tespit edilerek ve bu sorunlarla mcadele etme yntemleri gelitirilebilir. Dnyada yaygn olarak kullanlan ve lkemizde de deiik iletmeler baznda uygulandn gzlemlediimiz Endstride Tehlike ve letilir Olma Analizi (HAZOP)nden sz etmek yerinde olacaktr. Hazop proses sanayinde eitli tehlike (risk) deerlendirme yntemlerden biridir. Risk gsteren bu konuda eitim olmasn

deerlendirmesinin temeli iletmenin tarihesi, yneticileri bilgi, deneyim, ngrleri ve analitik metodlardan olumaktadr. Dnyada sigorta irketlerinin sorumlular sigorta yapacaklar proses lkemizde sanayi kurulularndan zellikle Hazop yntemi ile yaplm gncel bir tehlike deerlendirmesini istemekte ve bu deerlendirmeye gre sigorta iin daha dk fiyat vermektedirler. sigortaclk sistemi ne yazk ki bu dzeye gelmemitir. Hazop iletmede alan kiilere tehlike ve iletiim sorunlarna yol aabilecek btn yollar dndrmeye salayan bir tekniktir. Hazop olas problemleri azaltmak iin uzmanlarn proses zerinde bilgi ve deneyimlerinden sistematik olarak yararlanan bir tekniktir. En nemli adm ise farkl branlarda bir ok uzmann bir arada ekip almas yapmasn salayarak etap etap sistematik bir tarama ile tehlike ve iletiim sorunlar tespit edilir. Dier bir zellii ise bu ekibin beyin frtnas yapmasma yardmc olur. 1996 ylnda Gmrk Birliine girmemiz ile birlikte lkemizde Avrupa ile yarabilmesi iin nemli deiim ataklar balatlmtr. ISO 9000 Kalite Standartlar ve Toplam Kalite Ynetimi erevesinde irketlerin dnce ve i anlaynn deiimi grld. Brezilya'daki RO evre Konferans sonrasnda benimsenen "Srdrlebilir Kalknma"

ilkesi ile evre deerlerini n plana karan evre Ynetim Sistemleri yaammza girdi. ISO 14000 kurulu ve kurulula ilikide bulunan mteahhit, taeron vb. kurulularn evre ynetim sistemine etkin katlmn ngrmektedir. Toplam Kalite Ynetimi (TKY) kurulular asmdan verimlilii arttrd, rekabet gcn ykselttii ve karlk salad iin tercih edilmelidir. Kurulu iin yaamsal nitelik tayan bu tr bir yaklamn gnll olarak firmalarca benimsenmesi doaldr. Ancak YS bir kurulua bu denli ak yararlar salama zelliini ilk bakta gstermemektedir. evreye ynelik yasal yaptrmlar sadece standartlara uyarak da gerekletirebilir. AB evreye ynelik politikalar eyrek asrlk bir sre iinde yava yava deimi ve 1990'dan sonra belirgin bir farkllk gstermitir. 1987 yl Temmuz'unda yrrle giren Tek Avrupa Yasas (Single European Act-SEA), tm birlik lkelerinin evre politikalarnn uyum iinde olmasn zorunlu klmaktadr. 1993'te gndeme gelen 5 evresel hareket plan srdrlebilir. Ekonomik gelime evreye zarar vermedii durumlarda kabul edilebilir dncesini getirmitir. 1- Program (1973-76): Bu program evresel prensipleri belirtirken ilk olarak "kirleten derrpouter pays" prensibini gndeme getirmitir. ye lkelerin almas gereken nlemler belirlenmitir. 2- Program (1977-81): Birinci programn devam niteliindeki bu program temel kirlilii nleme yerine kontrol etmeye arlk vermektedir. 3- Program (1982-86): Bu programn en byk zellii evre ile ilgili politikalarn dier temel politikalar ile entegrasyonunu salamak olmutur.

10

4- Program (1987-92): Bu program SEA ile ayn zamanda ortaya kt iin aralarnda nemli bir takm benzerlikler vardr. Deiik evresel elemanlar iin (hava, su, grlt kirlilii gibi) nlemler neriyor olmasdr. Ozon tabakasnn incelmesi, iklim deiiklii gibi global sorunlar nedeniyle evre politikalarnn uluslar aras boyutu daha nemle vurgulanmtr. 5- Hareket Program (1993-2000): evre konularnda bir dnm noktas olarak kabul edilebilir. Bu program ilk kez "srdrlebilirlik=sustainability" kavramn gndeme getirmitir. Ekonomik 5 temel sektr gelime, sosyal aktiviteler ve evre konusunda toplumun tm kesimlerini ve kitle rgtlerinin aktif katlmn, politikalarn belirlenmesi ve uygulanmasnda esas almaktadr. belirlenmektedir. malat Enerji Ulam Tarm Turizm

Bu 5 temel sektrde iin konulan temel standartlar unlardr: Yaylma (emisyon) standartlar: Belirli maddelerin almas gereken snrlarn belirlemektedir. Kullancya yeni belli teknolojiler sunulmakta ve kirletici maddelerin kaynakta kontrol edilmesine allmaktadr. evre-kalite standartlar: evresel ortamda (hava, su ve toprak)bulunmasna izin verilen maksimum konsantrasyonlar ifade eder. Sanayinin tm zararl kompenetlerinin seyrelterek ortama verilmesini saladndan teknolojik ucuz zmleri ierir. rn standartlar: Bu standart rnn yapsndan bulunmamas gereken malzemeleri belirler. Bu tr rnlere pazarlama engeli yaratabilecei iin ticari nem arz eder. Sre standartlar: retim srecinde kabilecek maddeleri kontrol etmeye ve i evresine zararl maddelerin yaylmasn nleyerek alanlarn salk ve gvenliini korumay amalar. Biyolojik standartlar: Yaayan organizmalardaki baz maddelerin standard olduundan llmesi ve kontrol zor olmaktadr. Uygulamas zordur. Bu planlarn hazrlanmasndaki temel ama evre konusunda etkili taraflarn belirlenmesi ve kamu bilincinin olumasn salamaktr. Temel taraflar ise yle tanmlanmaktadr. Kamu ynetimi (yerel ve merkezi hkmetler) kitleleri eiterek, yasalar uygulayarak ve temel planlama kararlarn alarak nemli bir grev stlenmektedir. Tketiciler ve atk yaratan zel-kamu kurulular evre konusunda sorumlu olmaya zorlanmaktadrlar.

11

Kamuoyu gelecein evre kalitesi zerinde etkili olmaya arlmtr. Bu programda sanayi ve evreye zarar veren nemli bir taraf olarak dnlm ve temiz teknoloji kullanmaya ve evre bilinci gelitirmeye duyarl olmaya arlm ve tevik edilmitir. Bu kapsamda evre standartlarna uyum ve denetim ilemlerinin belgelenmesi arlk kazanm ve EcoManagement and Audit Scheme (EMAS) gndeme girmitir. AB haricindeki dier yeler evreye ynelik olarak kendi standartlarn hazrlarken udur: ISO 14000 felsefesi evreye gereki bir yaklam sergilemekte ve tm kurulua bir evre bilinci vermeye almaktadr. evreye ynelik giriimlerin katlmc bir ekilde yrtlmesini ngrmektedir. ISO 14000 kapsamnda, bir kurulu ynlendirmelidir. -evre ynetim sisteminin oluturularak srekli geliimin salanmas -evresel etki deerlendirmesi (faaliyet, rn ve hizmetin evreye dorudan ve dolay etkileri) . -Kontrol sre ve yntemlerinin belirlenmesi -Atk ve enerji yntemi - gvenlii ve meslek saln koruyucu nlemlerin alnmas -Bilgilendirme iletiim ve eitimin salanmas Bu kapsamda TKY ve YS arasnda nemli benzerlikler gzlenmektedir. Her iki sistemde ncelikli inam ele almakta ve bireyin fiziksel salna ek olarak zihinsel geliimini dikkate almaktadr. YS genelde evre baarsna ynelik bir ereve izmektedir. evre konusunda baar evresel kural ve yaptrmlarla salanabilecektir. EMAS her denetim aamasndan sonra "kurum dna" bilgi verilmesini zorunlu klmaktadr. Bu raporlarda kurum politika, program ve evre ynetim sistemine ait gerek veriler bulunmas kanlmazdr. Byle bir raporlama sistemi sadece alanlarn gvenliini deil blge insannn da salk ve gvenliini korumakta yararl olmaktadr. Burada APELL (Awareness and Preparedness of Emergenceis of Local Level)-Yerel Dzeyde Acil Durumlarda Hazrllk ve Bilinlilikten) sz etmek yerindedir. Tehlikeli maddelerin artan retimi depolanmas ve kullanm nedeniyle dnyada yaanan byk endstriyel kazalar sonrasnda; 1974'de ngiltere'deki siklohegzan patlamas 1984'de Mexicocity'deki propan patlamas aada belirtilen ana balklar altnda faaliyetlerini ISO

14000 devreye girmitir. Zorunluluk tamayan u an istee bal braklan ISO 14000 temel felsefesi

12

1984'de Hindistan/Bhopal'deki metilizosiyonad sznts 1986'da svire/BasePdeki patlama ve yangn, Ren nehri kirlilii NEDEN APELL Gerekli tedbirler alnarak byk endstriyel kazalarn nlenebileceine inanlsa dahi, gene de byle bir kazann olmas halinde karlk verme planlar yapabilecek kadar gereki olunmaldr. Bu hazrlk blgesel tehlikelerin daha iyi anlalmasn salayacak ve bylece koruyucu nlemler oluturulacaktr. 1986 yllarnn sonlarnda Birlemi Milletler evre Program (UNEP) zellikle gelimekte olan lkelerin hkmetlerine kimyasal kazalar ve acil durumlarn oluumu ve zararl etkilerini en aza indirmede yardmc olmak zere bir dizi nlem nermitir. UNEP endstri ve evre ofisi (IEO) endstri ile mtereken, blgesel dzeyde acil durumlar iin hazrlkl olma (Apeli) el kitabn hazrladlar. Bu kitap CEFIC, CMA, CCPA, WHO, UNDO ve dier benzer kurulularla tam ibirlii ile hazrlanmtr. El kitabnn amac tehlikeli tesislerin bulunduu blgelerde toplum bilincini gelitirmek ve acil durum planlan yapmak zere karar organlarna ve teknik personele yardmc olmaktr. APELL'i kazalarn nlenmesi nlenmesi ve acil durum hazrl iin blgesel ibirlii prosesi veya gvenlik ve kayp nleme teknolojisi art toplumun bilgilendirilmesi ve acil durum planlanmasnda toplum ve endstri katlmn ieren bir ynetim sistemi olarak tarif edebiliriz. APELL'in baarsn engelleyebilecek balca nedenler ise 1) Ar Gven (Zaten bir plan var) 2) Kaytszlk (Burada bir ey olmaz) 3) Maliyet (Bizim gcmz yetmez) dir. Sanayi, yerel makamlar ve toplum liderleri arasnda iten bir diyalog bu tutumlarn stesinden gelebilir. APELL YNTEM NEDR? Apeli iki temel gre yer verir. 1) Tehlikeli maddelerin retilmesi, tanmas, depolanmas ve kullanlmasnda oluabilecek tehlikeler ile yerel makamlar ve endstri tarafndan toplumu korumak zere alnan nlemler iin toplum bilinci yaratlmas ve artrlmas 2) Bu bilin nda blgesel bir ibirlii salanarak btn toplumu kapsayan acil durum planlarnn hazrlanmas APELL K BLMDEN OLUUR a) TOPLUMUN BLGLENDRLMES (Commanity Awareness-Toplumsal haberdar olma)

13

b) TOPLUMA KORUYUCU PLANLARIN FORMLE EDLMES (Emergencency responce-Acil duruma kar koyma) Apeli yntemi, patlama, yangn, szma, yaylma ve tehlikeli madde kaa potansiyeli olabilecek btn ticari faaliyetleri kapsar. APELL ESNEK BR YNTEMDR lkelerin kltrleri, deer yarglar, toplum alt yaps acil durumlara kar koyma gelenek ve kaynaklar, yasa ve dzen gerekleri farkldr. Bu lke endstrilerinin de tehlike ve risk potansiyelleri farkldr. BLGESEL BR TOPLUMU ETKLEYECEK ENDSTRYEL BR KAZA LE BAA IKABLME YETENE Apeli yntemi ama ve prensipleri belirler. Uygulama ise yresel artlara uyarlanarak yaplabilir. Bir endstriyel kazann insan salna ve evreye etkisinin boyutlar, byle bir durumda yresel kar koymann hz ve kapsamna baldr. Dolaysyla Apeli ynteminde arlk ve nem yresel katlm ve ibirliindedir. Bununla beraber merkezi ynetimler "Bakanlklar" ve ayn yrede olmayan irket genel mdrlkleri bu yresel abalara destek olmaldrlar. APELL ALIMALARINDA ORTAKLAR Baarl bir Apeli ynetiminin yerel olarak 3 nemli orta vardr. 1. Sanayi (Kamu ve zel sektre ait fabrika yneticileri fabrikalarndaki gvenlik ve kazalarn nlenmesinden sorumludurlar. Fabrika iinde spesifik acil durum planlar hazrlarlar.) Sahibi Yneticileri (veren temsilcisi yetkisine haiz) alanlar Sanayi Odalar Mteahhit-Taeron (Nakliyeciler dahil) Alt sanayi (Malzeme reticileri gibi) 2. Ynetim (Merkezi/Yerel) Bunlar seimler veya tayinle greve gelen toplum gvenliini ve sal ile evrenin korunmasndan sorumlu yneticilerdir. lgili il/ile/ky ynetim birimleri Belediye ve Sanayi Odalarnn ilgili niteleri Facia/afet/mcadele rgtleri Kzlay
v

14

 Salk Kurulular Kolluk kuvvetleri ve Silahl Kuvvetler PTT/TRT lgili Ulusal Ynetim Birimleri lgili Uluslararas Ynetim Birimleri 3. Yerel Toplum ve lgi Gruplar Yre Halk: rnein bir gaz kaanda birinci derecede etki alannda yaayanlarn tehlikeyi bilmeleri onlarn vatandalk hakkdr. Gayri Resmi Destek Gruplar Basn-Yayn (Medya) Eitim Kurulular Gnll Kurum/Kurulu/DernekA^akflar Meslek Odalar Sendikalar (i-veren) Siyasal Partiler Sanatlar APELL NASIL BALATILIR? Btn sanayi kurulularnn bir acil durum plan yapma ve uygulama sorumluluu vardr. Byle bir plan iin anahtar, kuruluun operasyonlarnn gvenlik asndan incelenmesidir. Sanayi kurulular acil durum planlarnn eitli blmleri yerel makamlarn ve toplumun uyarlmasn ayrca iletilii kurmay ierir. Tesis acil durum plannn yan sra, ulusal hkmetinde acil durum planlan olabilir. Apeli yntemi varolan tm acil durum planlarndan yararlanlarak ilk karlk vermenin ok kritik ve nemli olduu yerel dzeyde etkin bir biimde ileyecek koordineli tek bir plan oluturmak zere tasarlanmtr. Yerel makamlarn ve toplum liderlerinin bilinlenme ve acil durumlara hazrlkl olma konularnda etkin olabilmeleri iin yrelerindeki sanayi kurulularnn temsilcileriyle yakn ve dorudan ilikileri olmaldr. Bu liderlerin sanayi ve yerel hkmet arasnda bir kpr kurmalar gereklidir. Bu kpr ve koordinasyon grubu Apell'in k noktasdr. zetle; koordinasyon grubunun rol sanayi ve yerel ynetim arasnda toplum liderlerinin katlm ile bir kpr kurmak, topluma uyumlu birleik bir acil durum planlamasn ve iletiim salamaktr. Koordinasyon grubunun fiili bir

15

acil durumunda aorudan mdahale grev ve rol olmayp ancak byle bir durumlar iin grevlilerin hazr olmasn salamaktr. BR SANAY KURULUU ACL DURUMA MDAHALE PLANININ TPK

BLEKELER Tesis Acil Durum Organizasyonu Tesis Risk Deerlendirmesi Alan Risk Uyar Sistemleri ve letiim Sistemleri Acil Durum Malzeme ve Olanaklar Normal lemlere Dnmek in Sre Eitim ve Uygulamalar Acil Durum Organizasyon/lemlerinin Dzenli Testleri Acil Duruma Mdahale Prosedrleri Ayrntl lem Talimatlar (Her ilem birimi ve yardmc sistemler iin) KOORDNASYON GRUBU KPR LEVLER letiim Salamak Bilgi Paylam Acil Durum Plan ve Yntemlerini Koordine Etmek Dier Acil Durum Kurulularyla Etkileimde Bulunmak Ortak Eitim ve retim Karlkl Yardmlama

YEREL HKMET SORUMLULUU Gvenli bir toplum oluturmak Toplumdaki tm yerleik ve gelip geenlerin gvenlik refahn salamak Toplum gvenlik programlar oluturmak Can ve mal varln (zel ve kamu) korumak Bir acil durum srasnda toplumun oluturduu acil durum kuvvetlerini koordine etmek Acil durumlara kar plan ve yntemler gelitirmek Toplu yerleim yerlerinde yada eyalette dier kurulularla eitimi tatbikat ve altrmalar ynetmek Ulusal hkmetlerle iletiim kanallar oluturmak

16

SANAYNN SORUMLULUKLARI Gvenlikli i uygulamalarn salamak alanlarn ve ziyaretilerin kiisel gvenliini salamak

Gvenlik program oluturmak Blgede can ve mal korunmasn salamak Bir acil durum srasnda tm tesis personelini koordine etmek Acil durumlara karlk vermek iin plan ve yntem gelitirmek Kimyasal tehlikelere kar gvenlik malzemesi, eitim ve bilgi salamal lkemizde Apeli uygulamalar Kocaeli sanayi Odas nderliine 1992 ylnda balatlmtr. Apell'e gereksinim duyulmas ise gelimi lkelerde bile lmlere neden olan byk endstriyel kazlarn yerleimle i ie olan sanayi ehri Kocaeli'nde ne tr felaketler yarataca endiesinden domutur. Kocaeli'nde bugne kadar yaanan endstriyel kazalar ise; 1986 1991 1993 1994 1996 1997 Klor gaz kaa Petkim Kauuk Fabrikas Yangm Transkim, Toluen Yangn FeC3 retim tesisi Cl gaz kaa (Alikahya) Polisan-Patlama Yangn Hunday Fabrikas Boyahane Yangn

Bu kadar riski bir arada yaayan Kocaeli'nde tehlikeyi azaltmak iin balatlan APELL (Blgesel Dzeyde ) "Acil Durumlar in Hazrlkl Olma"gereken yap talar ve boyutlar grld. Gnlllk esas ile Aklk (risk ve ibirlii)

Eitim (Bilgi ve deneyim paylam) Bilinlendirme Kendi iinde yaptrm uygulama Uluslararas iliki ve iletiim konularnda srekli ibirlii benimsenmitir. Acil Mdahale Plan iin Apeli srecine 10 adm yaklam: Acil mdahaleye katlacak olanlarn rollerinin, kaynaklarnn ve ilgililerin belirlenmesi Acil durumda ortaya kabilecek risklerin ve zararlarn deerlendirilmesi Katlmclarn ortak mdahaleye yeterlilik asndan kendi acil planlarn gzden geirmeleri Mevcut planlarda yer almayan fakat gerekli mdahalelerin belirlenmesi Belirlenen katlmclarn kaynaklarnn grevlerle rtmesinin salanmas

17

Mevcut planlarn, btnsel plana entegre olabilmesi iin gerekli deiikliklerin yaplmas Yerel ynetimle ibirlii yaparak yerel dzeydeki plana uyum salanmas. Katlan gruplarn, entegre plan ve acil mdahale rol alanlarnn eitimi Plann periyodik kontrolnn gzden geirilmesinin ve gncelletirilmesinin salanmas Yerel topluluun ve halkn entegre plan hakknda bilgilendirilmesidir. evre Ynetim Sisteminin felsefesi ile Apeli programnn ngrd hedeflerle uyum iinde

olduu grlr. lkemizde nde gelen kurulular ISO 14001 (Belgelendirme) alm durumdadr. SONU: Sanayi kurulularnn acil duruma mdahale planlar deneme uygulamalar ile gzden geirmeleri, gereken durumlarda toplumu bilgilendirmeli, panii nleyecek bilinlenmeyi yaratmak iin ilgili kurum ve kurulularla ibirlii iinde olmaldrlar. Toplum geleneine sahip kma kararlln gstermelidir. Sanayi kurulular kendi aralarnda ve yetkililerle bilgi kprs kurarak

patlama/yangn/zehirleme riski tayan kimyasallar bildirmeli, bunlarn koruyucular olumsuz etkileri, ilk yardm/temizleme/imha yntemleri, tama ve kaldrmaya ilikin kurallar gibi genel nlemleri belirtmelidir. Btn bu almalarda sivil toplum rgtleri ile medyaya ok byk grevler dmektedir. Sanayi kazalar ve sonular nceden bilinemez. Sanayinin kendisinin daha fazla teknoloji gelitirme, risk deerlendirme metodlar gelitirmeleri ve bu deerlendirmelerle ilgili veri bankalar kurmalar ve bu bilgileri btn lkenin kullanaca ekilde dzenlemeleri gerekmektedir. Kimyasal madde reten ve kullananlar iin potansiyel risktir. Bunlara kar en iyi korunma yntemi kullandmz kimyasal maddeler hakknda en fazla bilgiyi edinmektir. Teknolojik riskler ya yeterli ve etkin nlemler alnmadan yaplan retimler nedeniyle yada doal afetler sonrasnda kmaktadr. Sanayi ile iice yerleim nedeniyle yakn evreyi hatta corafik etkiler nedeniyle uzak evreyi bile etkilemektedir. Kimyasal madde reten ve kullanan sanayiler hem bu risklerin kayna, yararlanan taraf olarak rnlerinin hem de ok

en yksek gvenlik standartlarna uyup yada uymamas

sorumluluunu tamaldr. Bu maddelerin insanlara ve evreye en az zararl etkiyi sahip olmasna almal, bunlar ileyen iilere, kullananlara, yetkililere ve retim blgesi sakinlerine kimyasal maddenin nitelikleri, retim sreleri yapmaldr. Gelimi lkelerde kimyasal maddeler ile alanlar ve kullananlar gvenlik nlemleri altnda almakta ve dzenli salk kontrolllerinden geirilmektedirler. ou lkelerdeki kimyasal maddeler evreye atlmakta: Bu durum evrede yaayanlar ve evre, ekoloji zerinde ciddi sonular ve karlatrmal riskleri konusunda geni aklamalar

18

dourmaktadr. evreye bilinsizce atlan

kimyasal maddelerin trne gre bu maddelerin ciddi salk sorunlar ile

tehlikelerini bilmeyen alanlar ve evrede yaayan insanlar iin karlabilmekte ve evrede kalc bir kirlilik gzlenmektedir.

Her lke alanlarna topra, suyu, havay ksacas insanlarn ve evreyi korumak iin eitli kanun, tzk, ynetmelik vs. birok dokmanlar hazrlar ve yaymlar. Tketiciyi ve kullancy korumak, doay tahrip etmemek, alma ve kullanma yntemlerini saptamak amac ile ulusal ve uluslar aras dzeyde kimyasallarla ilgili standartlar oluturulur. Ancak bu dzenlemelerin etkili ve yararl olabilmesi iin endstri-devlet-kullanc arasnda ok iyi bir koordinasyona, ibirliine ve iletiime gerek duyulur. altmz iyerinde ve yaadmz evrede kimyasallarn tehlikelerini bilmek Anayasal bir haktr. En nemli sorun ise kullandmz kimyasallarla ilgili yeterli bilgileri elde etmektir. Tehlike Bilgi Formlar-Malzeme Gvenlik Bilgi Formlar (MSDS) yalnzca kimyasallarn neden olduu salk ve gvenlik tehlikelerinin azaltlmasna yarayan bir sistemin parasdr. Bilgi-renme hakk (Right toknow) deyimi iki ana fikirden oluur. Kimyasal maddeyi tayanlarn, depolayanlarn, kullananlarn ve retiminde alanlarn bu kimyasal maddelerin tehlikeleri konusunda deerlendirme yapmalarm salamak, Her ne ekilde olursa olsun, bu kimyasallarla ilikide bulunan herkesin (i-veren-Toplum vd) bu bilgileri birbirlerine ulatracaklarn aklamak, Bilgi-renme hakkna gre her retici kimyasala ait fiziksel ve salk tehlikelerini belirten en son bilgileri salamakla ykmldr. Deiik frmatlarda hazrlanan MSDS'ler aadaki bilgileri iermek zorundadrlar. Kimyasal maddenin tanm, Bir karm ise bileenleri,
1

Fiziksel zellikler (grn, koku, kaynama noktas gibi) Salk zerine bilinen etkileri ve korunma yollar, Etkilenme dzeyleri, TLV, MAK, STELL deerleri, Kanser yapma olasl, Acil durum ve ilkyardm bilgileri, MSDS hazrlayan kii ve kuruluun ismi, lkemizde bu konu ile ilgili veri bankalarnn kurulmas (evre, Salk, alma ve Sosyal

Gvenlik Bakanl) ve isteyenlere iletilmesi ok nemlidir. TMMOB Kimya Mhendisleri Odas olarak tm eitimlerimizde bu olguyu anlatarak lke genelinde yaygnlatrmaya almaktayz.

19

Endstriyel Kimyasallarla lgili Bilgi Edinmek ve Kullanmak altnz iyerinizde ve yaadnz evredeki kimyasallarn tehlikelerini bilmek anayasal bir haktr. En nemli sorunlardan birisi ise kullanlan kimyasallar ile ilgili yeterli bilgileri elde etmektir. Yurtdnda kimyasal maddelerle ilgili salk ve gvenlik bilgileri herkese aktr. Dolaysyla bu bilgileri bilmeniz doal hakknzdr. Bilgi kaynaklarn daha ayrntl incelersek; A) YNETM Dnyada pek ok lkede tehlike bilgisi yada bilme hakk konusunda mevzuat bulunmaktadr. Bu yasalar, kullanlan "btn kimyasal maddelerle ilgili olarak mmkn olduunca fazla bilgi ve eitim salama konusunda iverenlere yasal sorumluluk yklemektedir. Baz ii sendikalarnn iverenle imzaladklar toplu szlemelerde, sendika; iyerinde kullanlan btn kimyasal maddelerle ilgili eksiksiz bilgi verilmesini zorunlu klmaktadr. lkemizde ise T.C.Anayasasnm alma Hayat ile ilgili maddeleri, 1475 sayl Kanunu, i Sal ve Gvenlii Tz, i Sal ve Gvenlii Kurallar Hakkndaki Tzk, Parlayc, Patlayc Tehlikeli ve Zararl Tedbirler Hakknda Tzk, Zararl Kimyasallarn Tanmas, Depolanmas Hk. Ynetmelik, ED Ynetmelii, v.d. ynetmelikler kapsamnda bu bilgiyi elde etmek olasdr. i Sal ve Gvenlii temsilcisi veya sorumlu mdr iverenin kimyasal madde imalatsndan veya satcsndan bilgileri alp iilere verilmesi konusunda n ayak olmaldr. B) MALATI/SATICI veren veya iveren vekili size gerekli bilgileri salamad taktirde sorumlu mdr veya iyerinizde varsa sendika temsilcisi ile birlikte dorudan doruya kimyasal madde imalatsna yazarak bu bilgileri kendiniz isteyebilirsiniz. Kendi iyerinizin durumuna gre deiiklik yaparak kimyasal madde imalatsndan veya satcsndan bilgi istemek iin yazabileceiniz bir mektup rnei verilmektedir. malat firmalarn ouna bu bilgileri vermesinin yasal bir prosedr olduunu anlatmak gerekmektedir. Eer mektubunuza makul bir sre ierisinde onlardan yant alamazsanz bir kez daha hatrlatma yazs gndermeyi deneyiniz. Tekrar yant alamazsanz bu kimyasal maddenin kullanmn durdurabilirsiniz ve bu hususu hatrlatma yazsnda belirtiniz. Sz konusu kimyasal maddeye alternatif olabilecek daha gvenli hangi kimyasal maddelerin hangi maddeler aramak gerekebilir. Sizin iyerinizde kullandnz belirli kimyasallarn son derece tehlikeli kimyasallar listesinde yer alp almadn, kanserojen kabul edildii, kimyasallarn nasl snrlandrldnn ve kimyasallarn yasaklandnn veya kullanmnn kstlandrlan kimyasallarla ilgili olarak

Birlemi Milletlerin Yayn olarak "Tketimi ve/veya sat yasaklanm, piyasadan ekilmi, nemli lde kstlanm veya hkmetlerce onaylanmayan rnler listesi" United Nations Sales Section,

20

Newyork United States Of Amerika veya Geneva, Switzerland. ISBN 92-1-130145.9 ve dokmann en son basksn isteyebilirsiniz.

Yaynn standart kitap numaras

C- TEHLKE BLG FORMLARI (MALZEME GVENLK BLG FORMLARI) Tehlike bilgi formlar-Malzeme Gvenlik Bilgi Formlar (MSDS) yalnzca kimyasallarn neden olduu salk ve gvenlik tehlikelerinin azaltlmasna yarayan bir sistemin parasdr. Bu sistemin Amerika Birleik Devletlerindeki resmi ad "Tehlike letiim Standarddr" Daha yaygn kullanm ad "Bilme-renme Hakkdr" Bilme renme Hakk (Right to Know) deyimi iki ana fikirden olumaktadr. Kimyasal maddeyi tayanlarn, depolayanlarn, kullananlarn ve retimde alanlarn bu kimyasal maddelerin tehlikeleri konusunda doru deerlendirme yapmalarn salamak: Her ne ekilde olursa olsun, bu kimyasallarla ilikide olan herkesin (ii, iveren, toplum vd.) bu bilgileri birbirlerine nasl ulatracaklarn aklamak

Bilme hakkna gre her retici o kimyasala ait fiziksel ve salk tehlikelerini belirten en son bilgileri salamakla ykmldr. verenlerde bu bilgileri standarda uygun olarak alanlara aktarmakla ykmldrler. te bu aamada Malzeme Gvenlik Bilgi Formlar (MSDS ) devreye girmektedir. Deiik formatlarda hazrlanabilen MSDS'1er aadaki bilgileri iermek zorundadrlar. Kimyasal maddenin tanm, Bir karm ise bileenleri, Fiziksel zellikler (grn, koku, kaynama noktas gibi), Salk zerinde bilinen etkileri ve koruma yollar, Etkilenme dzeyleri TLV, MAK, STELL deerleri, Kanser yapma olasl, Acil durum ve ilk yardm bilgileri, MSDS'i hazrlayan kii veya kuruluun ismi,

Amerika Birleik Devletleri, i Sal, Gvenlii kuruluu olan OSHA (Occupational Safety Healt Associations), MSDS'lerin sekiz blmde hazrlanmasn nerir. I Blm- Maddenin Tanm Bu blmde rnn kimyasal ad veya ticari ad yer alr. Ticari bir sr deilse, kimyasaln yaps hakknda bilgi verilmelidir. Ticari sr olsa bile, salk riskleri ile ilgili ayrntl bilginin

MSDS'de mutlaka yer almaldr. Birinci blmde imalatnn veya satcnn ad, adresi, telefon

21

numaras, MSDS'in hazrland tarih ve i saatleri dmda acil aramalar iin bir telefon numaras yer almaldr. Acil durumla karlamadan nce bilgi almak iin imalatnn satcnn aranmas daha uygundur. II Blm - indeki Tehlikeli Maddelerin Bileimi Bu blmde kimyasal maddenin/bileenin sala zararl yapsyla ilgili bilgiler yer alr. Bu blmde sala zararl bileenlerin adlar (herkese bileiin tm iindeki oranlar belirtilmelidir. Karm olan rnlerde tehlikeli kimyasallar listesine olan ve rnn yzde birini (%1) veya daha fazlasm oluturan maddelerin yazlmas gereklidir. Kanserojen maddeler istisnadr ve karmn yzde birinin onda birini (%0,l) oluturuyorsa listede belirtilmelidir. rnn iindeki tehlikeli maddeler kimyasal isimleriyle listelenmelidir. Listedeki maddelerin her biri iin ek etkilenme dzeyleri belirtilmelidir. OSHA'nn izin verilebilir etkilenme dzeyi (PEL) deerleri ile Amerika Resmi ve zel Sektr Endstri Hijyenistleri Birlii'nin belirledii Eik Snr Deeri (TLV-ESD), izin verilen maksimum konsantrasyon deeri (MAK) kapsayabilmelidir. ABD'de PEL'in verilmesi yasal zorunluluk, TLV ise her zaman iin PEL'den daha koruyucu olan nermedir. Ek bilgi olarak Ksa Sreli Etkilenme Dzeyleri (STELL) ve Yaam ve Sal Annda Etkileyecek Tehlikeli Dzeyi (IDLH) bilgileri yer alabilir. m-Blm: Fiziksel ve Kimyasal zellikleri III.Blmde maddenin fiziksel ve kimyasal zellikleri yer almaldr. Bu zellikleri "yangn tehlikesi yaratabilecek scak bir ortamda buharlamay" solunum koruyucu gerektirebilecek buhara dntrmeyi verebilirsiniz. Kimyasal iin verilmesi gereken zellikler unlar olmaldr; a) Normal grn ve kokusu, b) Buhar basnc, c) Buhar younluu, d) Suda znrl e) Erime noktas, f) zgl arl, g) Hacme gre uucu yzdesi, h) Buharlama oran, i) Kaynama noktas, j) Patlama noktas,
v

bilinen ve kimyasal adlar) ve mmknse

22

rV-Blm: Yangn ve Patlama Bilgileri IV Blm, parlama, yanma veya alt ve st patlama snrlarn (LEL, UEL) alevlenme dzeylerini, yangn sndrmede kullanlacak aralar, yangnla zel mcadele yntemleri, olaand yangn ve patlama tehlikeleri asndan yaklalr. Bir kimyasal maddenin parlama noktas, bir svnn, havayla kart zaman tutuacak bir karm oluturacak kadar buhar karaca en dk scaklktr. Buna ek olarak, parlama noktasnda belirlemede kullanlan iki yntemi (kapal veya ak kap) sz edilmesi yararldr. Parlama noktas ne kadar dkse, bu malzeme o kadar uucu demektir. Alevlenme dzeyleri ile havadaki en dk ve en yksek gaz veya buhar konsantrasyonlar kastedilmektedir. En yksek dzey, onun zerinde yangnn yaylmayaca dzey anlamna gelmektedir. En alt dzey de onun altnda yangnn yaylmayaca dzeydir. Yangn sndrmede kullanlacak aralarla doal olarak bir yangn durumunda

kullanacamz suyu, kpk trn veya kimyasal sndrme istemleri kastedilmektedir. V-Blm: Reaksiyona (Tepkime) Girme Bilgileri Bu blmde maddenin dier maddelerle etkilemeye girip girmedii belirtilir. Eer tepkimeye giriyorsa sonu rnleri ile ilgili tehlikelerini gsterir. Bu yan rnlerinin uygun biimde saklanmas ve kullanlmas ile ilgili bilgiler yer almaktadr. VI-Blm: Salk in Yaratt Tehlike Bilgileri Kimyasal maddenin vcuda giri yollar (solunum, deri absorbsiyonu, sindirim, az-oral) salk zerinde yaratt akut ve kronik etkiler, maruziyet iaretleri ve belirtileri, rnn kanserojen olup olmad (bu bilgilerin Uluslar aras Toksikoloji Programmdan m, Kanser Aratrmalar ile ilgili Uluslar aras Ajans veya OSHA'dan m geldii belirtilmelidir) maruziyet durumunda daha da ktleen salk sorunlar ve nerilen ilkyardm/acil durum prosedrlerinin tamam bu blmde yer almaldr. Ancak MSDS'lerde ou zaman eksik ve yetersiz hazrlanan blmdr. Vn-Blm: Kullanm Srasnda Alnmas Gereken nlemler Acil durumlarda ne yaplacana ilikin planlar gelitirmek iin gereken bilgileri dklmeler sonrasnda temizleme ilemleri, gvenli bir ekilde depolama, kullanma nlemleri ve kaza ile ortama karmas halinde uygulanacak nlemler detayl bir ekilde yer almaldr. Bununla beraber imalatlar bu bilgileri "buharn solumayn" veya "cilde temas etmemeli" gibi basit ve yetersiz cmlelerle ifade etmektedirler. Vin-Blm: Kontrol nlemleri Bu blmde havalandrma, alma uygulamalar ve kiisel koruyucu tehizat donanmlar ile ilgili bilgiler yer almaldr. Solunum koruyucular (respirator), rne en dayankl koruyucu giysi ve eldiven materyali belirtilmelidir. Ancak yine bu bilgilerde eksik yer almaktadr.

23

Doru MSDS'ler elde etmenin ilk adm, kullanldn incelemektir.

smarlamadan nce kimyasallarn nasl deitirmeyi

Mevcut kontrollerin yeterli ve olas tehlikelerin

dndmz kimyasal maddeninkinden daha byk olmadndan emin olmak gerekir. MSDS'lerin faydal olabilmesi iin kullancnn bu formlarla yazl bilgilerin doruluundan emin olmas gereklidir. Herhangi bir kimyasal madde ile alan veya allacak olan kii ve kurulular, retici firmalardan sipari ncesi MSDS'leri istemeli, bunlar gzden geirmeli, eer yanl bilgiler varsa dzeltilmesi istemiyle retici firmaya geri gnderilmelidir. MSDS'leri hazrlayanlar tketiciye doru ve gvenilir bilgiler vermek zorundadrlar. Ayrca, tketicilerin byk blmnn yeterli teknik, bilgiye sahip olmadklar gznne alnarak verilen bilgilerin kolay anlalabilir ve sade olmasna zen gsterilmelidir. Bu amala pictogram kullanm yararl bir yoldur. Unutulmamaldr ki, gerekli nlemler alnmad taktirde zararsz hibir kimyasal madde forma alnmas

yoktur. Bu nedenle MSDS hazrlanrken tehlikesi bilinmeyen bir veya birka kimyasal sz konusu olduundan alanlar korumak ve uyarmak iin gerekli koruyucu nlemlerin gerekir. Ksa sreli (short term) ve uzun sreli (long term) yaplan toksikolojik testlerden elde edilen bilimsel sonularda her yl gzden geirilerek MSDS'lerde gerekli dzenlemeleri yaplmaldr. retici ve ithalat firmalar hazrlanan bu MSDS'leri her numune veya mal ile birlikte kullanc kurulu ve kiilere vermelidir. lkemizde tketicilerin retici firmalar uyararak, ynlendirerek kullandklar kimyasal maddelere ait MSDS'lerin hazrlanmasn istemeleri gerekmektedir. Halen ok az firma tarafndan bu tr dokmanlar alcnn talebi halinde verilmektedir. Ancak bunlar hem say ynnden hem de ierik ynnden yeterli deildir. Ayrca lkemizde birka byk kurulu dnda kullanm olmayan "MALZEME GVENLK BLG FORMLARININ" (MSDS) yaygn olarak kullanm ve endstrimize kazandrlmas ile Trkiye'de saylar onbinlerle ifade edilen i kazalar ve meslek hastalklarnn byk oranda nne geilebilecei gibi i veriminde de artlar salanacak ve evre koruma almalarna da katkda bulunacaktr.

D-ETKETLER
Kimyasal madde kaplarnn veya bidonlarnn zerindeki etiketlerde nemli bir bilgi ile kaynadr. Etiketler her zaman kaplara tutturulmaldr ve etikette belirtilen kimyasal madde

kabn iindeki kimyasal madde ayn olmaldr MSDS'lerde olduu gibi etiketlerinde yetersizlikleri vardr. Etiketlerdeki bilgiler eksik olabilir veya kimyasal maddenin retildii lkeye bal olarak etiket bilmediiniz bir dilde yazlm olabilir.

24

Aada iki rnek verilmektedir. Yetersiz Etiket rn Ad Tehlike Uyars Chlorothane YU Tehlike : Solunduunda toksiktir. Solumaktan (toz, sis, buhar, gaz) kamn Kapal tutun Havalandrmann yeterli olduu yerde kullann lk Yardm : Solunmas halinde temiz havaya kartn. Hasta nefes alamyorsa suni solunum (azdan aza tercih edilir)yapn. Nefes almada zorluk ekiyorsa oksijen verin. Doktor arn. Daha fazla bilgi iin : Solve Chemicals ile temas kurun l.Slime. Rock Road, Chemtown, Michigan 06660

Sorumlu Kurulu

Chlorothane YU 1,1, 1 -trikloroetan (%100) ierir. Tehlike Uyars Tehlike : Solunduunda toksiktir. Etkileri : Ar maruziyet halinde Merkezi Sinir Sistemi zerinde baars, ba dnmesi, mide bulants, bilin kayb, lm gibi etkilere yol aabilir. Cildi ve gzleri tahri eder. Karacieri bbrekleri ve kalbi etkileyebilir. Kullanm : Yalnzca uygun ekilde havalandrlan yerlerde kullann. Cilde temas etmeyin. Kapal alanlarda kullanmaktan kann. lk Yardm : Solunmas halinde temiz havaya karn. Hasta nefes alamyorsa suni solunum yapn. Doktor arn. Sorumlu Kurulu Acil durumlarda arayn; Solve X Chemicals Chemtown, Michigan 06660 Telefon (313) 888-7277 Yeterli yetersiz bir etiket ve daha iyi bir etiket rnei Bu etikette, rnn iindeki gerek kimyasal maddenin (1,1, 1,-trikloroetan) belirtildiine ve tehlikelerin yol aabilecei tahribatlar asndan yazldna dikkat edilmelidir. Endstriyel kimyasallarn ounun iki ismi olduu bilinmelidir. Kimyasal ismi ve ticari ismi, maddenin iindekiler deimedii srece kimyasal isim deimez, ancak ticari isim her zaman deiebilir. (rnein, yeni bir kimyasal pestisitin reklam kampanyas baarl gitmiyorsa yada bir baka lkedeki raporlar bu kimyasal maddenin iilerin salna zarar verdiini gsteriyorsa, imalat ticari ismi deitirebilir ama kimyasal isim ayn kalr. Her iki ismi de almaya aln; ancak kimyasal isim daha nemlidir.)

Daha yi Etiket rn Ad

25

ou iyerinde kullanlan kimyasal maddeler genellikle farkl kimyasallarn karmdr veya toksik olabilecek dier kimyasal maddeler eser miktarda kirlenmi olabilir. Bu durumda MSDS'ler yeterli olamaz. E- ETM Etkili bir eitim, kimyasal tehlikelerle ilgili bilgi edinmenin nemli aralarndan biridir. Kimyasal maddeler ile alyorsanz, ivereniniz size kendi kullandnz kimyasallarla ilgili eitim salamaldr. Eitim unlar iermelidir. Belirli kimyasallarn olas, yada bilinen tehlikeleri bilgiler, Sz konusu kimyasallar ile nasl gvenli biimde nasl alaca konusunda bilgiler, Acil durum ve ilk yardm nlemleri; Gerekli olan koruyucu malzemenin kullanm ve bakm Kontrol nlemlerinin etkili bir biimde ileyip ilemediinin nasl anlalaca, Etiketlerin, Malzeme Gvenlik Bilgi Formlarnn ve kimyasal maddelerin zerindeki dier tehlike bilgilerinin nasl yorumlanaca, Her yeni eleman iin eitim gereklidir ve alanlar iinde dzenlemelidir. F- YER TEFT yerinizdeki kimyasal riskleri belirleyen dier bir yol ise alanlardan gelen ikayetlerle ilgili kayt tutmaktr. rnein hastalk saysndaki art ve alanlarda deiik belirtiler ortaya kabilir vb. Bu gstergeler iyerindeki belirli kimyasal tehlikelerin tehis edilmesine ve aratrlmasna gereksinim olduunu gstermektedir. Hava (ortam) lmleri iyerindeki kimyasallarn hangi dzeyde olduunu gsterebilir; ancak hem lm cihazlarn hem de yetimi personeli salamak ok zor olabilir. Tehlikeleri (riskleri) belirlemenin bir dier yolu, kullanlan btn kimyasal maddeleri ve iilerin, makinalarn, havalandrmann (pencereler vb.) depolama alanlarnn vb. bulunduklar konumu not ederek emasn yapmak kolaylk salayabilirsiniz.) NOT: Ortam lmleri dzenli yaplsa bile siz iyeri teftii yapmalsnz; nk hava lmnn salamad bilgileri iyeri teftii ile salayabilirsiniz. Tefti srasnda aadaki sorulan cevaplamaya aln; 1- eitli i sreleri ve bakm ii de dahil olmak zere, iyerinizde hangi kimyasal maddeler kullanlmakta; kap veya bidon etiketlerinden ve MSDS'lerden bilgi edinmeye aln. 2- Kimyasal maddelerin tam isimleri nedir? iyerinizi tefti etmektir. (yerinizin basit bir belirli aralklarla eitim ve salk zerindeki etkiler konusunda

26

a) Ticari isimlerini b) Kimyasal isimlerini bulmaya aln 3- Bu kimyasal maddelerin iyerinizde ne zamandan beri ve hangi sklkta kullanlmakta olduunu tespit edin. 4- Kimyasal maddeyi ka kii ve ne kadar sreyle maruz kalmaktalar. 5- Kimyasal madde nerede kullanlyor ve nasl depolanyor? 6- Kimyasal madde ne iin kullanlyor, temizleme mi, pskrtme mi vd.? 7- Kimyasal madde kat m, gaz m? Kullanm srasnda biim deitiriyor mu (rnein; keresteden talaa?) 8- Duyularnz ne diyor-kimyasal maddeyi grebiliyor, kokusunu alabiliyor veya hissedebiliyor musunuz? Gzlerinizi rahatsz ediyor mu, ba ars yapyor mu? Vd. 9- Kimyasal maddeye maruziyeti nlemek iin hangi nlemler alnm? F- TIBB GZETM Kimyasal maddelerle alyorsanz, ivereniniz, giderlerini irketin karlad bir tbbi gzetim program kapsamnda olmanz salamaldr. e alnmadan nce alanlarn salk muayenelerinin yaplmas ve "hassas kiilerin

belirlenmesine dikkat edilmelidir. Bu kiilerin salk asndan riskli olmayacak ilerde altrlmasna yardmc olacaktr. rnein gemite akcier hastal olan kiilerin tozlu yerlerde altrlmamas gerekir. Etkili bir tbbi gzetim program, altnz maddelerle ilikili olabilecek salk etkilerinin erken iaretlerini tehis edilmelidir. Periyodik salk muayenelerini meslek hastalklarnn erken belirtilerini tehis etmeye yardmc olacaktr. Salk muayenelerini (ie alnmadan nce periyodik) kimyasal maddelere maruz kalmann biyolojik gstergelerini ve kimyasal madde ilerim saptayabilmek iin kan ve idrar testlerini ieren biyolojik gzetime yer verilmelidir. H- DER BLG KAYNAKLARI vereniniz, kimyasal madde imalats ve satcs dnda, belirli kimyasal maddeler ile bilgi edinmenize yardmc olacak baka bilgi kaynaklarn da bulunmaktadr. i sendikanz Blge alma mdrlkleri alma Bakanl Uluslararas i Kolu Federasyonlar (ITS'1er)

27

Uluslararas alma rgt (ELO) Yerel ktphane niversiteler ve yksek okullar Sizlere yararl olabilecek baz kaynaklar aadadr.

1) ILO encyclopaedia of occupational health and safety (ILO'nun ii sal i gvenlii ansiklopedisi), 4. Basm Cenevre, BLO 1993, 2 cilt 2) N.I Sax: Dangerous properties of industrial materials (Endstriyel materyallerin tehlikeli zellikleri) New York, Van Nostrand, 7. Basm, 1998 3) J.M Stellman ve S.M. Dawn: Work is dangerous to your health (almak Salnz in Tehlikelidir), New York, Random House 1973 I-BLGLERN KULLANILMASI yerinizdeki kimyasal riskleri belirledikten sonraki adm, bunlar azaltmak yada tmyle ortadan kaldrmaktr. Topladnz bilgileri kullanarak bu ama dorultusunda almann birka yolu vardr. Denetim sonularnz sizin dnzda grevli olan ii sal ve i gvenlii komitesi ve alanlarla tartn. Sistematik bir dzen var m, elinizdeki bilgilerde eksiklik bulunuyor mu, eksik bilgileri nasl tamamlayacanz dnn? Elinizdeki bilgileri kullanarak alanlar eitin. gvenlii bu bilgileri kullanarak ncelikleri belirleyebilir. Kimyasal risklerle ilgili bilgileri toplu pazarlk taleplerinizin dayana olarak kullanabilirsiniz.

S SALII VE S GVENL TEMSLCSNN ROL yerinizde tehlikeli kimyasal maddeler var ise alanlarn bunlara maruz kalmasn nlemeye yardmc olmak iin proaktif biimde almanz (yani salk sorunlar yada kazalar olmadan nce harekete gemeniz) zellikle nem tamaktadr. Uygun kontrol nlemlerinin alnmasn, alanlarn kimyasal maddelerle gvenli bir ekilde nasl alacaklar konusunda bilgilendirilmesini, eitilmesini ve kimyasal risklerin azaltlmasn veya btnyle ortadan kaldrlmasn salamaya ynelik giriimlerde bulunmaldr. 1. Bilgili bir iveren ile alyorsanz, alanlar koruyabilme ve tehlikeleri ortadan kaldrma ansnz daha yksek olacaktr. Dolaysyla iyerinizdeki kimyasal tehlikeler konusunda daha fazla bilgi sahibi olduka, i arkadalarnzn yannda ivereninizi de eitmeniz gerekebilir. 2. Kimyasal maddelerle ilgili salk ve gvenlik bilgileri herkese aktr; dolaysyla gerekleri aratrmak hakknzdr.

28

3. Bir kimyasal madde reticisine rettikleri maddeler konusunda bilgi isteyen bir yaz gnderip makul sre ierisinde yant almadysanz, bu kimyasaln kullanmnn durdurulabilmesi iin iverene tavsiyede bulunabilirsiniz. Bu noktada, sz konusu kimyasal maddeye daha gvenli alternatifler arayabilirsiniz. 4. i sal ve i gvenlii temsilcilerinin, iyerinde kullanlan kimyasal maddelerin her biri iin M.S.D.S (T.B.F) tutulmas ve ayrca muhtemel kirleticiler veya kimyasal yan rnlerle ilgili M.S.D.S'ler veya dier bilgileri salamas tavsiye edilmelidir. 5. Giderlerini irketin karlad, alanlarn eitim programlarnn gelitirilmesinde ve ieriinin planlanmasnda iveren ile birlikte almay deneyin. Baz sendikalar iyerindeki eitim programlarnn ierii ve kullanlan renme yntemleri konusunda sendika onaynn alnmasn szlemelerine koydurmay baarabilmitir. Varsa ii sendikanz ile eitim programlarn birlikte yapmay deneyin Byle alma yntemi size iyerinizdeki sorunlarn zmne uzun vadede yararl olacaktr. 6. yeri atmosferindeki tehlikeli kimyasal maddelerin hangi younlukta olduunun dzenli biimde izlenmesini salamak amac ile sendika ve iverenle birlikte aln. Bu almalarn sonularn isteyin. verenin yada sendikann ortam lmlerini yapacak eitilmi personeli yoksa, alma bakanlndan yardm alabilirsiniz. 7. alanlarn kimyasal maddelere tehlikeli dzeylerde maruz kalp kalmadn belirlemenin birka yolu vardr. eitli kaynaklara danabilirsiniz, ortam lm yaplmasn isteyebilirsiniz, etiketlere ve MSDS'lere bakabilirsiniz. Ayrca biyolojik ve tbbi gzetim sonularn isteyebilirsiniz. yeri teftileri dzenleyebilirsiniz, ii arkadalarnzla konuarak onlarn kimyasal madde kullanm ile balantl olabilecek salk ikayetlerinin olup olmadn aratrabilirsiniz vb. 8. ncelemeleriniz sonularna dayanan deiiklikler yapmak iin iveren ve varsa sendika ile birlikte aln. 9. yerinizde alan iilerin i giysilerini evde ykamalarnn nne gemek iin amar ykama olanaklarnn salanmas iin aba gsterin alanlarn i giysilerini ailelerinin dier amarlar ile birlikte deil, ayr ykanmasnn nemi konusunda eitin. 10. yerinizde zellikle tehlikeli olan ileri yapan alanlara "tehlikeli i" paras veriliyor mu? Parann saln yerini tutmayacan bilmek gereklidir. zellikle tehlikeli ilere ya tmyle son verilmeli veya mhendislik kontrolleri yoluyla daha gvenli hale getirilmelidir. SONU OLARAK nsanlara ve evreye verebilecei zararlar konusunda ok az ey bilinmesine karn, kimyasal maddeler gnmzde hemen her meslekte kullanlmaktadr. Toksik maddeler ok farkl

29

biimlerdedir ve

deride kzarklardan kansere kadar

eitli

salk

sorunlarna

neden

olabilmektedir. Kimyasallarla almak tehlikeli olabileceinden, btn alanlarn tehlikeli maddelere kar iyi korunmalar gerekmektedir. En iyi korunma yntemleri kullanlyor olsa bile, tehlikeli maddelerin iyerinde kullanlmalarnn en aza indirgenmesidir. Endstriyel kimyasallar konusunda bilgiler hayati nem tamaktadrlar. Bu bilgileri

ivereninizden veya kimyasal madde reticisi/satcsndan salanmaldr. yerinizdeki mevcut sendika ile iletiimde bulunun.

AKILDA TUTULMASI GEREKEN NOKTALAR Kimyasallar herkesin yaammn bir parasdr. Dnyada her yl en az 400 milyon ton kimyasal madde retilmektedir. Kullanlan ve gelitirilen kimyasal maddelerin ounun ksa yada uzun dnemde salk zerindeki olas etkileri konusunda hibir bilgi olmamasma ramen, alanlarn potansiyel toksik maddelerle almas istenmektedir. ou lkede kimyasallar evreye atlmakta, bu durum insanlar ve evre zerinde genellikle ciddi sonular dourmaktadr. Baz lkelerde ise insanlar ve evreyi korumak amacyla kimyasal maddelerin ne ekilde atlacana ilikin kat yasal dzenlemelere yer verilmektedir. Kimyasal maddeler her tr endstride kullanlmakta olduundan, gnmzde hemen hemen btn alanlar bu kimyasallarn risklerine maruz kalmaktadrlar. Dolaysyla altnz kimyasallar hakknda bilgi edinmeniz nem tamaktadr. KMYASALLARIN GR YOLLARI/SALIK ZERNDE ETKLER KONUSUNDA AKILDA TUTULMASI GEREKEN NOKTALAR Endstriyel kimyasallar alanlar zerindeki etkileri veya kimyasal maddenin fiziksel biimi asndan tanmlanabilir. Kimyasal maddeler vcuda solunum, sindirim veya deri absorbsiyonu yoluyla girebilir. Toksik kimyasallar vcudun farkl ksmlarnda akut, kronik ve sistemik nitelikte eitli zararl etkilere yol aabilir. Kimyasal bir maddenin toksik etkisinin tr eitli faktrlerce belirlenir. Kimyasal maddenin biimi, giri yolu ve o kimyasal maddeye kiinin tepkisi bu faktrlerden bazlardr. alanlar endstriyel kimyasallara farkl fizyolojik tepkiler gsterebilirler. alanlar iin gvenli bir alma ortam yaratmaya almas gereklidir.

yerinde toksik maddelere maruz kalnmas daha yksek i -kazas oranlarna da neden olabilir. altnz maddeler hakknda bilgi edinmeniz, uygun kontrol nlemlerinin alndndan emin olmanz ve haklarnz bilmeniz nemlidir.

30

YERNDE

BULUNAN

KMYASAL MADDE

TRLER KONUSUNDA AKILDA

TUTULMASI GEREKEN NOKTALAR 1- Kimyasal maddenin fiziksel biimi, bu maddenin vcudumuza nasl girdiine ve bir lde de yapt tahribat etkileyebilir. 2- Toksik kimyasal maddeler esas olarak kat, toz, sv, buhar ve gaz biimindedir. 3- Kimyasal zehirlenmeye yol ama olasl, en dk olan kimyasal maddeler kat olanlardr. Ancak kat kimyasal maddelerden bazlar yutulduunda zehirlenmeye neden olabilir. Kat biimdeki kimyasal maddelerin yutulmasn nlemek iin kiisel hijyen nemlidir. Katlar kimyasal maddelerden bazlar solunabilen toksik tozlar veya buhar kartabilir. Bu maddeler iin ve zelliklede bunlar daha tehlikeli biimlere dntrebilen i sreleri srasnda etkili kontrol nlemleri uygulanmaldr. 4- Normal olarak toz biiminde olan materyaller veya toz karan i sreleri nedeniyle mesleki toza maruz kalabilirsiniz. Zararl tozlarda esas tehlike bunlarn solunmasdr. Vcudunuza giren tozlar ok eitli ciddi salk sorunlarna yol aabilir. Baz koullar altnda patlayabilirler. Mesleki tozlarn "gvenli" dzeyde tutulmas iin etkili kontrol nlemleri uygulanmaldr. 5- Baz sv kimyasallar solunabilen ve kimyasal maddenin trne bal olarak ok toksik olabilen buharlar karr. Sv kimyasallar cildinizden absorbe olabilir. Yanklar veya sradnda gzde tahribata da yol aabilir. Absorbe olduunda deriye zarar verebilir ve /veya i (sistemik) salk sorunlarna neden olabilir. Solunum ve deri maruziyeti olasln bertaraf etmek veya azaltmak iin sv kimyasallarla yaplan almalarda etkili kontrol nlemleri uygulanmaldr. 6- Buharlar havada asl kalan ok kk sv damlacklardr. Buharlar solunum yoluyla vcuda girebilir ve kimyasal maddenin trne bal olarak, ok toksik olabilir. Baz buharlar gzleri ve deriyi tahri eder. Buharlar parlayc veya patlaycdrlar. ilerin sv, kat veya dier biimlerdeki kimyasal maddelerden kan buharlara maruz kalmasn nleyecek kontrol nlemleri uygulanmaldr. 7- Baz kimyasal maddeler normal sda gaz biimindedir. Bununla birlikte sva veya kat biimdeki baz kimyasallar stldnda gazlara dnr. Baz gazlarn rengi veya keskin kokusu varken, baz gazlar kokusuz ve renksizdi, (ve bunlar ok toksik olabilir) Gazlar solunabilir, baz gazlar annda tahri ederken, dier gazlarn etkileri ancak salnz ciddi biimde zarar grdkten sonra fark edilir. Gazlar parlayc veya patlayc olabilir. iler, gazlarn potansiyel olarak zararl etkilerine kar etkili kontrol nlemleriyle korunmaldr. 8- verenlerin ou toksik kimyasallarla balantl tehlikelerin bilincinde deildir ve kimyasal atklarn gvenli bir ekilde nasl kurtulacan bilmemektedir. Kimyasal tehlikeler konusunda iverenlerde eitilmeye muhtatr.

31

9- verenler kimyasal atklar ou zaman evreye "boaltmaktadr".Uygun olmayan biimde atlan kimyasallar sonuta ime suyunuza ve yiyeceklerinize karabilir. Kimyasal atklar yalnzca onaylanm ve bakml atk boaltma alanlarna boaltlmaldr. 10- yerindeki kimyasal maddeleri evinizde ailenize bulatrmamak iin iyerini terk etmeden nce ykann/du aln ve gerekiyorsa giysilerinizi deitirin. Kirli giysilerinizi iyerinde brakn. Eer bunlar evde ykamak zorundaysanz, asla ailenin amarlar ile birlikte deil ayr olarak ykayn.

32

Kimyasal madde imalatsndan tehlike bilgi formu (MSDS) ve dier teknik bilgiler isteyen mektup rnei Tarih Teknik Mdrler Kimyasal madde imalatsnn ad ve adresi

Sayn Bay veya Bayan Aada belirtilen rnnzn salk zerinde olas zararlar konusunda bilgi istemek iin yazyorum; Ticari Ad Kimyasal Ad : :

(altnz irketin ad ve adresi) iyerinde alyorum ve yapmakta olduum iin gerei olarak bu maddeyi kullanyorum. Bana aadaki bilgileri gndermenizi rica ediyorum. 1. (Kimyasaln Ad) hangi maddelerden olumaktadr, her bir maddenin kimyasal forml nedir ve karm iinde kabaca hangi oranlarda mevcuttur? Tehlikeli olduu bilinen kirleticiler veya yan rnler var m? 2. (Kimyasaln Ad) insanlar zerinde bilinen veya kuku duyulan hangi zararl etkilere neden olmaktadr? Ksa sreli veya uzun sreli maruziyette ortaya kan etkiler konusunda raporlar varsa bunlar ltfen gnderir misiniz? 3. Salk zerindeki olumsuz etkilerin gzlendii olaylarda konsantrasyon dzeyi ve maruziyet sresi neydi? 4. (Kimyasaln Ad) ile yada bu maddenin yaknnda alrken hangi nlemlerin alnmas tavsiye edilmektedir? 5. Depolama, elleleme ve tama iin hangi nlemlerin alnmas tavsiye edilmektedir? 6. (Kimyasaln ad) maddesine maruz kalan iiler iin hangi ilk yardm nlemleri tavsiye edilmektedir. Bu konuda yardmlarnz ve ibirliiniz iin imdiden teekkr eder, bilgileri en ksa zamanda almay umuyorum. Sayglarmla, Ad Soyad Unvannz

33

yerinizdeki kimyasal risklerin semasnn hazrlanmas ve yaplacak giriimin planlanmas yerinizin bir emasn hazrlayn Eiticiye not yerinizde iilerin kimyasal maddelere maruz kalabilecei yerleri belirlemek; Belirli almalar srasnda kimyasal maddelerin nasl kullanldn ve hangi kontrol nlemlerinin alnm olduunu veya alnmas gerektiini tartmak; alrken kimyasal maddelerin vcudunuza nasl girdiini tartmak; Kimyasal tehlikelere maruz kalnmasn nlemek iin iilerin ve sendikalarn eylem stratejilerini tartmak; Bir eylem plan hazrlamak.

Bu altrma iaa aada belirtilen modellerden birini seebilirsiniz, yada kendiniz bir model hazrlayabilirsiniz: 1- Ayn iyerinden iiler tek bir ema zerinde alabilir. 2- Eer herkes ayn iyerinde ise, kursiyerler 3 ila 5 kiilik gruplar halinde alarak ayn iyeri iin birka ema hazrlayabilir. 3- Eer herkes farkl iyerlerindense, kursiyerlerden her biri kendi emasn hazrlayabilir veya kk gruplar halinde alarak iyerlerindeki kimyasallar riskler iin grup emalar kartlabilir ve eylem plan hazrlayabilir. Talimatlar alanlarn kendi altklar yerde balca i srelerini ve kimyasal tehlikelerin olabilecei yerleri gsteren bir ema (kat plan) izmelerini isteyin. alanlar aadaki sorunlarn cevaplarn ema zerine yazmalarn veya izmelerini isteyin: 1- iler hangi noktada kimyasal maddelere maruz kalyor? 2- Farkl i srelerinde hangi kimyasallarn kullanldn biliyorsanz, bunlar ema zerinde kullanldklar, yerin/yerleri yanna yazn, 3- Belirli almalar srasnda kimyasallar nasl kullanlyor? 4- Hangi kontrol nlemleri alnm durumda? 5- Hangi kontrol nlemleri alnmaldr? 6- alma srasnda bu kimyasallar vcudunuza hangi yollardan girebilir?

34

7- Siz veya ii arkadalarnzdan herhangi biri kimyasallarla ilikili olabileceini dndnz herhangi bir salk sorunu yaadnz m? Soruna neden olduu dndnz i srecinin yanna salk sorununun belirtilerini yaznz. 8- Sizce en tehlikeli alanlar hangileridir? 9- Bu alanlar daha gvenli hale getirebilmek iin sizin ve sendikanzn yaplaca giriimler nelerdir? alanlar emalarn tamamladklarnda gnll olanlarn emalarn duvara asmalarn isteyin ve tehlikeli olabilecek alanlarn snfa gsterin. Kursiyerlerin alman veya alnmas gereken kontrol nlemlerini aklamalarn isteyin. En tehlikeli alanlarn iyiletirilmesi iin izlenebilecek stratejileri snfta tartn. Bunun ardndan alanlar ile birlikte bir eylem plan gelitirme almasna balayn. YAPACAINIZ GRMDE ZLENECEK STRATEJNN PLANLANMASI Talimatlar Her kursiyer yada az sayda kursiyerden oluan gruplarn her biri, bir eylem plan hazrlamaldr. Bu altrma iin her kursiyere yada kursiyer grubuna aadaki sorularn bir kopyasn vermelisiniz. En tehlikeli alanlar belirlendiinden, kursiyerler ncelikle zerinde durmak istedikleri bir sorunu semelidirler. Birinci adm sorunu incelemek ve aadaki sorular cevaplamaktr. 1. Durumu iyiletirmeye alrken hangi engellerle karlaabilirsiniz? 2. Sizi kim destekleyecektir? 3. Sendikann dier yelerini olaya katmak yada sendika ynetimini size yardmc olmaya ikna etmek iin neler yapabilirsiniz?
1. Eylem plannz gelitirmede size kolaylk salamas iin aadaki sorular cevaplayn: Hemen ulamak istediiniz amalar nelerdir?

2.

Uzun Vadeli amalarauz nelerdir?

3.

Size kim yardmc olabilir? (a) Hangi bilgilere ulaabiliyorsunuz? (b) ilerle ve sendikayla haberlemeniz iin bir iletiim a var m? (c) Basan ansnz nedir?

4.

yeri ynetimi ile alrken hangi engellerle karlaabilirsiniz?

5. Amalarnza ulamak iin planladnz ilk birka adm nelerdir?

35

Tartma konular veren, hemen uygulamaya konabilecek zm yollarndan hibirini uygulamaya yanamyorsa, iiler tehlikeli ii yapmay reddetme haklarm kullanmal mdr? (Eer iiler hibir koruma nlemi olmakszn sz konusu kimyasal maddeyle almaya devam ederlerse rahatszlklar srecektir.) Listeye baka zm nerileri ekleyebilir misiniz?

Altrma 1: Tehlike bilgi formu hazrlanmas Eiticiye not Bu altrma iin sorularn bir kopyasn kursiyerlere vermeniz gerekecektir. Kursiyerler bu altrmay bireysel olarak yada gruplar halinde yapabilirler.

Talimatlar Kursiyerler, mevcut her tr bavuru kaynandan (kitaplar, etiketler vb.)yararlanarak ve mmkn olduunca fazla sayda soruyu cevaplayarak, alrken kullandklar herhangi bir kimyasal madde iin tehlike bilgi formu hazrlamaldr. Herkes tehlike bilgi formunu tamamladnda, bunlardan bazlarn snfta tartn. Baz kursiyerlerin, sorulardan bazlarnn cevaplan hakknda ii arkadalaryla ve hatta iyeri yntemiyle grmesi gerekebilir ve bu kursiyerler snfa daha sonra rapor verebilirler.

Sorular

1. Kimyasal maddenin ticari ismi

2. Kimyasal ismi

3. malat (adresi)

4. Satc yada imalat, kimyasal maddenin kullanm konusunda bilgi verdi mi? Eer verdiyse, bir kopyasn almaya aln.

36

5. Kimyasal maddenin ne ekilde kullanldn ksaca tarif edin.

6. Kimyasal maddenin biimi (toz, sv, vb.) nedir?

7. Ne zamandan beri kullanlmaktadr? 8. Ka ii maruz kalmaktadr?

9. Hi ikayet eden oldu mu? Olduysa ka kii? 10. Kimyasal maddenin gvenli kullanm iin herhangi bir tavsiye var m? (Ayrntl bilgi verin)

11. Tama, elleleme yada gvenli depolama konusunda hangi nlemlerin alnmasn tavsiye ediliyor?

12. Madde toksik mi? (Ayrntl bilgi verin)

13. Madde parlayc m? (Ayrntl bilgi verin)

14. Vcuda muhtemel giri yollar nelerdir?

15. Kimyasal maddenin bilinen yada phelenilen akut ve kronik etkileri nelerdir? 16. Tavsiye edilen kontrol nlemleri nelerdir?

17. Bu maddeyi kullanmann tehlikeleri ve almalar gereken nlemler konusunda btn iiler bilgilendirildi mi?

18. Gerekli ilk yardm prosedrleri nelerdir?

37

19. Tavsiye edilen atk tahliye yntemleri nelerdir?

Kimyasal maddeler kontrol listesi Eiticiye not Her kursiyere kontrol listesinin ve talimatlarn bir kopyasn verin Talimatlar 1. Kontrol listesini okuyun ve kontrole balamadan nce iyerini tanmak iin zaman ayrn. 2. Denetleyeceiniz alma alanlarna karar verin. Eer iyeriniz kk bir iletmeyse, retim alannn tamam kontrol edilebilir. Eer daha byk bir iletmeyse, o zaman ayr ayr denetleyebileceiniz alma alanlar belirlenebilir. Ayr alma alanlarn denetleyecekseniz, bu kontrol listesinin kopyalarn kartabilirsiniz. 3. Kontrol listesindeki her bir soruyu okuyun. Listeyi doldururken, gerekirse ii arkadalarnza (ve ustabana) soru sorun. 4. Kontrol listesini tamamladktan sonra "HAYIR" kutusunu iaretlediiniz maddelere bakn. Hemen ilgilenilmesi gereken maddeler iin "NCELKL" kutusunu iaretleyin. ncelik alanlarn sendikanzla ve eer varsa ii sal ve i gvenlii komitenizle grn. Yksek ncelikli sorun alanlarnn iyiletirilmesi iin stratejiler planlamaya aln. yerinizle ilgili deerlendirmeyi aadaki noktalara gre yapn:
i

EVET Prosedrlerin 1 .Btn kimyasal maddeler ve kimyasaln adn ve orjinini, satcnn Uygulamalarn adn ,tehlike bilgilerini ve kimyasal Gvenli Olmas maddenin gvenli kullanm konusundaki tavsiyeleri ieren etiketlerle grnr ekilde etiketlenmi mi ? 2.Kimyasal .maddeler daha kk kaplara aktarldysa bunlar yeniden etiketlenmi mi ? 3.Kimyasal madde kaplar zerindeki etiketler ve kullanma talimatlar iilerin anlayabilecei bir dilde mi? 4.Btn kimyasal maddeler uygun ve gvenli kaplarda m saklanyor ? 5.Kimyasal madde depolama alanlar iyi havalanyor mu ve ate kaynaklarndan uzakta m?

HAYIR

NCELKL

38

.Kimyasal maddelerin gvenli bir ekilde tanmasn ve aktarlmasn salayacak uygun aralar kullanlyor mu?

Kontrol Yntemleri

Tehlikeyi belirleme

7.Dklenler ( az da olsa ) hemen temizleniyor mu? 8.Alann almaya devam etmek iin gvenli olduundan emin olabilmek iin denetim yaplyor mu? * 9.Boalm kimyasal madde kaplar da dahil, kimyasal atklar iiler yada evre iin risk oluturmayacak uygun bir ekilde atlyor mu? 10.yeri ynetimi ; kimyasal maddelerin gvenli bir ekilde depolanmas ,nakliyesi ve atlmas iin uygun prosedrler konusunda iilere bilgi veriyor mu? ll.Toksik kimyasallarn yerine daha az toksik olanlar kullanlabilir mi ? 12.Toz, buhar ya da sis karan ilemler tecrit edilmi mi? 13.Toz,buhar ya da sis kartan ilemlerin evresi kapatlm m? 14.alan lokal havalandrma sistemleri var m? 15.Bunlar alma alanndaki kirleticileri azaltyor mu ? 16.Doal havalandrma yeterli hava deiimi salyor mu? 17.Genel havalandrmay artrmak iin alan fanlar ve / veya mekanik aygtlar var m? 18.Parlayabilen kimyasallar ,parlayc yada patlayc karmlarn olumasm nleyecek ekilde depolanyor mu? 19.Parlayabilen kimyasallarn kullanld ,tand yada depoland yerin yaknnda ak alevler ver m? 2O.Zemin ,alma tezgahlar ve makine yzeyleri temiz ve ya atklarndan ve tozlardan arndrlm m? 21. Geitler aka iaretlenmi mi ve rahata kullanlabilir durumda m?

39

22. Hammaddeler ve bitmi rnler iin alma yerlerinin evresinde depolama raflar salanm m? 23. KKT, ancak iilerin kimyasal Kiisel maddelere maruz kalma riskinin dier koruyucu tehizat (KKT) kontrol yntemleriyle bertaraf edilemedii durumlarda m verilmektedir? 24. KKT, iyi korunuyor ve dzenli olarak tefti ediliyor mu? 25. Kimyasal madde srama ihtimali olduu durumlarda iilerin gzlerini ve cildini koruyacak uygun nlemler alnyor mu? 26. ilerin maruziy etini dzenli Maruzyet aralklarla izlemekle grevli bir kii var izleme m? 27. Kimyasal tehlikelerin olduu Tbbi gzetim alanlarda grevlendirilen iiler iin, ie balama ncesinde salk muayenesi isteniyor mu? 28. Tehlikeli kimyasal maddelerle allan iiler dzenli olarak salk muayenesinden geiriliyor mu? Eitim ve 29. Yeni iilere, kullandklar kimyasal maddelerin tehlikeli, gvenli alma yetitirme pratikleri ve acil durum prosedrleri konusunda yeterli eitim veriliyor mu? 30. Mevcut iilere dzenli aralklarla bilgi tazeleme eitimi veriliyor mu? 31. iler, kiisel koruyucu tehizatn kullanm, bakm ve saklanmas konusunda eitilmi mi? Acil durum 32. Acil durum tehizat (gz banyolar, acil durum dular) iyi alr durumda nlemleri m? 33. Bunlar stratejik noktalara yerletirilmi'mi? 34. Kimyasal yangnlar iin uygun yangn sndrme cihazlarnn says yeterli mi? 35. Her vardiyada kk kimyasal yangnlarn sndrlmesi konusunda eitilmi bir ekip var m? 36. Btn iiler yangnda iyerini boaltma prosedrleri konusunda eitilmi mi ve dzenli olarak alarm tatbikat yaplyor mu?

40

Kimyasal maddelerin idaresi

37.Her vardiyada ilk yardm konusunda eitilmi bir kii var m? 38. lk yardm antalar ve dier ilk yardm tehizat iyi tehiz edilmi mi, kolayca grnecek ekilde iaretlenmi mi ve yeterli sayda m? 39. Kimyasal gvenlikle ilgili faaliyetleri planlamak ve koordine etmekle grevlendirilmi bir kii yada komite var m? ' 40. yerinde kullanlan btn kimyasal maddeler iin iverenin elinde tehlike bilgi formlar var m? 41. Kimyasal maddelerin gvenli bir ekilde idare edilmesiyle ilgili salk ve gvenlik faaliyetlerine iiler ve sendika katlyor mu?

KMYASAL MADDELERN DEPOLANMASI SIRASINDA ALINACAK NLEMLER Kimyasal maddeler hakknda bilgi eksikliimizin mevcut olduunu ve bunlarn insan salna ve evreye yapt zararlar bilmemiz anayasal bir hakkmzdr. Kimyasal maddelerin retimi, tanmas, depolanmas bertaraf srasnda uyulmas gereken

kurallarn uygulanmas toplum alanlarn sal ve gvenlii asndan nem arz etmektedir. Bu balamda altnz kimyasallar ile ilgili tm bilgileri bilmemiz gerekmektedir. Kimyasal Maddelerin Gvenli Depolama Kurallar A) Kanserojenler alanlarda veya evrede kanserli hcrelerin bymesine yol aan her trl madde. Bilinen en nemli kanserojenler *Arsenik bileikleri * *Benzen *Benzidin *Beta-naftalinamin *Kromoksit *Krom tozu *Kurun arsenat *Sodyum arsenat Asbest * *Kadmiyum Karbon Olas Kanserojenler *Akrilonitril bileikleri tetraklorr *Kloroform * Etilenoksit * Nikel tozu *0-Toluidin *Vinil Klorr

41

Depolama nlemleri 1) Konteynerlerin tmn (Kansere yol alabilir madde) etiketi ile etiketleyiniz. 2) Gerektiinde uygun gvenlik nlemlerini alarak, kimyasal maddenin risk ieriine uygun olarak saklaynz. B) Asitler Bir veya daha fazla sayda H1" iyonlar bileiklerdir.
Organik Asitler norganik AsitIer(Kuvvetli asitler,Suyla epkimeye Giren)

ieren ve kimyasal ynden olduka aktif olan

Asetik asit *Akrilikasit, Benzoikasit *Karbolik asit

*Klor ieren asitler (Perklorik asit) *Kromik asit *Halojen asitler(hiroklorik asit, Bromik asit,hidroiyonik asit)

Hidrosiyanik asit Metakrilik asit Parosotik asit Pikrik asit Depolama nlemleri

*Nikrik asit (HNO3) Slfrikasit (H2SO4) *Fosforikasit

1- Alak raflarda veya asit kabinlerinde, geni asit ielerini saklaynz. 2- Oksitleyici maddeleri, organik asitlerden ve yanc maddelerden ayr olarak saklaynz. 3- Asitleri zellikle bazlardan ve magnezyum, potasyum, sodyum vb. aktif maddelerden ayr saklaynz. 4- zellikle sodyum siyanit, demir slfr vb.maddelerle asitleri ayr saklaynz. (Reaksiyona girdiklerinde toksik gaz karr.) 5- Asit ielerini tamak iin zel ie tayclar kullann. 6- Asit sznts ve dklmesi halinde asit kontrol emicileri ve absorbantlar veya ntralizerleri kullann. Olas Riskler : Asitler korozif (andrc), paslandrc, toksik, yanc, yakc, suyla tepkimeye giren ve kararsz kimyasallardr. C) Bazlar OH" iyonlar ieren ve kimyasal ynden aktif olan bileiklerdir. nemli Bazlar Amonyum hidroksit Sodyum hidroksit Potasyum hidroksit

42

*Bikarbonat tuzlar (sodyum bikarbonat, potasyum bikarbonat) *Karbonat tuzlar (potasyum karbonat, sodyum karbonat) Depolama nlemleri 1- Bazlar asitlerden ayr saklaynz. 2- norganik oksitlerin zeltilerini polietilen kaplarda saklaynz. 3- Kostik (NaOH, KOH) iin sznt kontrol emicileri veya kostik ntralizerlerini kullannz. D) Piroforik Maddeler Havada kendiliinden tepkimeye giren maddelerdir. nemli piroforik maddeler *Alkilaluminyumlar (trietilaluminyum, trimetilaluminyum vb) Sezyum *Lityum Potasyum *Tetraetilkurun (TEL) Rubidyum Fosfor Sodyum Dimetilarsin Nikel karbonil Depolama nlemleri 1- Serin ve kuru yerde saklaynz. D) Yanc Maddeler Depolama nlemleri 1- Uygun gvenlik kaplarnda veya kabinlerde saklaynz. 2- Oksitleyici asitler ve oksidizerlerden uzak ve ayr tutunuz. 3- Alev, scaklk ve kvlcm gibi tututurucu kaynaklardan uzak tutunuz. 4- Yanc sv ieren gvenlik kaplar veya kabinlerini kullanrken topraklaynz ve balaynz, (statik elektriklenmeye kar.) 5- Yangn sndrme cihazlarn her zaman kullanma hazr bulundurun. 6- Olas dkntleri temizlemek iin gerekli malzemeyi hazrda bulundurun. 7- Yksek oranda uucu yanc maddeleri zel olarak donatlm bir soutucu saklayn.

43

nemli Yanclar Katlar Patlayc maddeler dnda srtnme yoluyla imalat veya ilem sonrasnda kalan s ile temas ederek yangna yol aabilen ve kolaylkla tutuabilen ve tututuunda ciddi bir tehlike tehlike yaratacak kadar iddetle devaml yanan maddelerdir. * Amonyum nitrat Svlar 37.7C'nn altnda bir parlama noktasna sahip svlardr. *Alkoller (etil, metil, isopropil) * Aldehitler (asetaldehit, akrolein, propional aldehit) *Aminler(batil, etil, isopropil) *Esterler isopropil *Selloz (oksijenler kombine) *Fosfor *Pikrik asit *Sodyum slfit *Organik madde *Berilyum *Hidrokarbonlar(alkanlar,alkenler, alkinler, aromatik, neft, solventler) ^Ketonlar (aseton, metil etil keton, metil iso butil keton) dietil, metil, etil,

Gazlar Kolaylkla tutuabilen ve hzla yanan gazlar * Asetilen *Btan *Propan *Doalgaz *Metan *Hidrojenslfit (kkrtl hidrojen) *Etilenoksit *Hidrojen *Hidrojensiyanr *Formaldehir F- Su ile Tepkimeye Giren Kimyasallar Su ile temas ettiinde baz hallerde tepkimeye giren maddelerdir.

44

nemli-Su ie Tepkimeye Giren Kimyasallar *Alkali Toprak Metallaeri (sezyum, lityum, potasyum, rub,idyum sodyum),kerosen (gazya) altnda saklanmaldr. * Alkali Toprak Metalleri (baryum, berilyum, kalsiyum, magnezyum, radyum, stransyum) *Hidritler (lityumhidrit, sodyumhidrit vb.) *norganik kloritler (alminyum klorit, bor klorit vb.) *Nitritler (lityum nitrit, magnezyum nitrit vb.) *Peroksitler (lityum peroksit, potasyum peroksit, sodyum peroksit) *Fosfitler (alminyum fosfit, kalsiyum fosfit vb.) Uyar : Kimyasal maddeler, yanc ve zehirli gazlar veya dier tehlikeli durumlar yrtecek ekilde su ile tepkimeye girerler. G- Oksidizerler Klorat, permanganat, inorganik peroksit veya nitrat gibi kolayca oksijen yapan maddelerdir. Bunlar organik maddelerin yanmasn hzlandrrlar. nemli Oksidizerler *Kloratlar *Kloritler *Hidrojen peroksit *Nitratlar *Nitritler *Oksijen *Perkloratlar *Sodyum permanganat *Sodyum peroksit Depolama nlemleri 1- Serin ve kuru bir yerde saklaynz. 2- Kat ve tahta vb. gibi yanc ve tututurucu maddelerden uzak tutunuz. 3- inko, alkali metaller ve formik asit gibi indirgeyici ajanlardan uzakta tutunuz. H- Toksik Bileikler nsan vcudunda veya vcuda yakn bir yerde uygun koullara sahip bir blgeye ulatnda yaralanmalara yol ac nitelikteki kimyasal bileiklerdir.

a-Tahri Ediciler Vcuttaki mukoza zarna zarar veren korozif maddelerdir.

45

*Halojen asit gazlar (hidrojen bromit, hidrojen kiorit, hidrojen florit, hidrojen iodit, kkrtdioksit) *Azotoksitler (azotmonoksit, azotdioksit vb.) Trikloroetilen (TCE) b-Boucular zellikle gazlar olmak zere, kana oksijen girmesini engelleyen ajanlardr. Anilin Karbonmonoksit (CO) Hidrojen *Hidrojen siyanr Nitrobenzen *Azot Asal gazlar (helyum, neon, argon, ksenon, kripton) *Doymu hidrokarbon (btan, metan, doalgaz, propan) c-Solunumu Fel Edenler Vcuda girdikleri zaman solunum, sinir sisteminin ilev kaybna yol aacak olan maddelerdir. *Aseton Asetilen *Karbondislfr Dietileter Etilalkol Etilen Hidrojenslfr d-Sistemik Zehirler Hayati vcut ilemlerini engelleyen maddelerdir. Arsenik Benzen Kadmiyum Karbondislfr Halojenli hidrokarbonlar Kurun Civa Metilalkol Naftalin

46

*Organik fosfatlar *Toluen *Ksilen Depolama nlemleri 1- Gerektiinde uygun gvenlik nlemleri alarak, kimyasal maddenin tehlikeli zelliine gre saklanr. 2- Telefonun yanna acil yardm ile ilgili numara mutlaka yazlr. Uyar: Bu kimyasal maddeler solunduunda, yutulduunda, cilt temas sonucu vcuda girdiinde insan sal ve yaam iin tehlikeli veya ok tehlikelidir. Patlamaya yol amamak iin gerekli nlemlerin alnmas nemlidir. I-Ia Duyarl Kimyasallar Ia maruz kaldklarnda tepkimeye giren maddelerdir. nemliler *Brom *Etil eter *Ferrik amonyum sitrat *Hidrobromik asit *Civa tuzlar (civaklorit, civaiyodit.vb.) *Oleikasit *Civanitrat *Potasyum ferro siyanat *Gm tuzlar Depolama nlemleri 1- Ia maruz kalmasn nleyiniz. 2- Serin ve kuru yerlerde amber ielerde saklaynz. I-Peroksit Yapan Kimyasallar Uygun koullar salandnda darbe ve s karsnda tutuabilme zelliine sahip, patlayc peroksitler oluturan bakterilerdir. nemliler *Aset aldehit *Akril aldehir *Krotonol aldehir *Siklohekzan *Etileter

47

*sopropileter *Potasyum *Kkrtdioksan *Tetrahidrofuran Depolama nlemleri 1- Hava geirmez kaplarda, karanlk, serin ve kuru yerlerde saklaynz. 2- Teslim alma, ama ve kullanm tarihlerini belirten etiketleri kaplara mutlaka yaptrnz. 3- Yerel dzenlemelere gre peroksit oluturucu kimyasallar ilk peroksit oluumunun beklendii tarihten nce elden karlmas. 4- Peroksitlerin varln dzenli olarak takip ediniz. Bu kimyasal maddelerin depolanmalarna gsterilmesi gereken zeni tanmalar srasndada gsterilmesi gerekmektedir. Dnyada artan trafik nedeniyle demiryolu, havayolu, deniz veya nehir yoluyla trafiin emniyeti amacyla iermektedir. Bu balamda, Avrupa Topluluu zellikle tehlikeli lkeleri maddelerin gelien bilim ve teknoloji tehlike ile birlikte ile kimyasal maddelerin karayolu, kazalarn tanmalar srasnda evrenin salkl kalmas en aza indirgenmesi gibi konular

belirli politikalar hedeflenmitir. Bu hedefin asl amac

olabildiince azaltlmas ve kazaya neden olan elerin

tehlikeli(zararl) kimyasal maddelerle ilgili olarak gelitirmektedirler.

bilgileri ve hkmleri srekli kontrol edip snflandrlmas, etiketleri

tanmlamalar, tama yapan aralarn ve tankerlerin yaps, donanm ve kontrol zerinde duran AT lkeleri "tehlikeli madde tamacl"nda rnn sipariinin alnmasnda, verilmesinden balayarak yk adrese teslim edilip, ykn boaltlmasna kadar srete yer alan tm personelin eitime tabi tutulmasn da art komaktadrlar. lkemizde ise evre Bakanl tarafndan karlan 19.11.1996/21 ve mecburi klnmtr. Kimyasal maddeler retim srasnda ana hammadde, ara rn, son rn ve atk olarak karmza kmaktadr. Bu nedenle retim sonrasnda meydana gelen atklarn da tehlikeli olduunun unutulmamas gerekmektedir. Uluslararas Srcler Dernei 4 yldan beri Alman Dekra Akademisi ve Alman SanayiTicaret Odas ile ilikili olarak srdrlmektedir. Trkiye'de ilk defa tanker eitimine de balanm ve eitimde frmalardaki ii-yneticilere ynelik Tehlikeli Madde zel Gvenlik Eitimini, Salk ve lkyardm Eitimleri, Yangn ve Gvenlik Eitimi, Psikoteknik zel test Programn da kapsamaktadr. 9.9.1997/12 sayl

genelgeleri ile tehlikeli madde ve atklarn tamalarnda istihdam edilen srcler iin eitim

48

ADR kurallar erevesinde zorunlu olan kurallarn lkemizde de yaygnlatrlmas ve kimyasal madde-atk tayan ara srclerin eitimli olmasna zen gsterilmesi lkemizde karayollarnda yaanan riskleri bertarafnda yararl olacaktr. L SORUMLULUK (Responsible Care) l Sorumluluk Nedir? nsan hayatnn, evrenin ve doal kaynaklarm korunmasn ve daha iyi koullarda yaanabilir bir ortamn varln n planda tutan bir prensiptir. l sorumluluk, kimya sanayii tesislerinin evreye, insan salna ve gvenlie, faaliyetlerinin her aamasnda azami ilgi gsterip sorumluluk duyacaklar ve performanslarn devaml ykseltecekleri konusunda verdikleri bir sz, imzaladklar ciddi bir taahhttr. l sorumluluk, teknolojik zorluklar ve ekonomik kstlamalar nedeniyle devaml aba ve gelime isteyen ksa, orta ve uzun vadeli bir programdr. l Sorumluluk Temel Kurallar 1- evre, insan sal ve gvenlik konularnda kuruluun en st dzeyinde "l sorumluluk politikas" oluturmak, uygulanmas iin yntem ve talimatlar gelitirmek. Bu politika hakknda tm personeli bilgilendirmek, eitmek, uygulatmak ve uygulamalar denetlemek. 2- l sorumluluun uygulamalarna ynelik irketin performansm srekli gelitirmek. 3- letmede kullanlan ham ve yardmc maddelerin, proses artlarnn evreye ve insan salna olumsuz etkilerini nceden saptayp en aza indirmek iin yntemler gelitirmek. 4- Tm alanlar, retimde kullanlan kimyasal maddelerin tehlikeli ve zararlar, tama ve depolama artlar konusunda bilgilendirmek; retim koullarnn yaratabilecei olas gvenlik ve kirlilik risklerine kar eitmek ve sorumluluk duygularn gelitirmek. 5- Yeni teknoloji ve prosesler kullanmak suretiyle istenmeyen atklar olumasn minimuma indirmek. 6- retim atklarnn evreye ye insan salna olumsuz etkilerini gidermek iin tm artma tekniklerinden yararlanarak atklar kaynanda temizlemek; baz atklarn deiik retim kollarnda ham veya yardmc madde olarak kullanlma olaslklarn aratrp deerlendirmek. 7- Hammadde ve enerji kaynaklarn ziyan etmeden en verimli ekilde kullanan teknikler

gelitirmek, evreyi kirletmeyen uygun enerji kullanmaya zen gstermek. 8- Yeni yatrm ve retim teknolojilerinin transfer etmeden nce kar tarafa "l sorumluluk temel kurallar"na uyma artn koymak ve evreye zarar vermeyen teknolojileri semek. 9- Tketicilere, kuruluunuzun rnleri, bunlarn kullanm ve kullanm sonras ambalaj ve atklarnn evreye zarar vermeden yok edilmeleri konusunda bilgi vermek.

49

10-Kuruluunuzla i yapan taaron ve yan sanayi kurulularn da l sorumluluk konularnda bilgilendirmek ve talimatlara uymalarm salamak. 11-evreyi kirletmeyen, evre dostu yntem ve rnlerin gelitirilmesine tevik etmek ve desteklemek. 12-Meydana gelebilecek i kazalar ve yangnlara kar nceden alnmas gerekli nlemler iin komu kurulular ve yerel ynetimler ile ibirlii ve dayanma iinde olmak. 13-Kamuoyunun, kuruluunuz hakknda yanl bilgi ve yarg sahibi olmamas bakmndan zaman kuruluunuzun faaliyetleri; evre, insan sal ve gvenlie ynelik almalar konusunda aydnlatmak ve kayglarn giderici bilgiler vermek. L SORUMLULK-RESPONSBLE CARE TEMEL KAVRAM VE LKELER nsan Salnn Korunmas evre Koruma Teknik Emniyet ynelik aratrmalar

NEDEN GEREKL? Yasal Zorunluluk Teknik Zorunluluk Bilin, Duyarllk Parasal Zorunluluk ,

Yatrmn Korunmas Cezalarn Azaltlmas

YASAL STANDARTLAR-GNLL TAAHHTLER

Yasal denetim ve yaptrm dzeni'(devlet) nsan Sal, evre Koruma ve Teknik Emniyet konularnda YNETMELKLER hazrlar ve uygulatr. Kreselleen ticari ve endstriyel ilikiler, zellikle kalite ve evre koruma konularnda belirli dzeylerde STANDARTLAMA gerektirmektedir.
s

Standartlarn henz ulamad ortamlarda GNLL TAAHHTLER en etkili yaklamlar olmaktadr.

GNLL TAAHHT-RESPONSIBLE CARE Responsible-Care uygulamasnda tesislerde ulalmas gerekli hedeflerin snrlar, standartlarda olduu gibi sabit deildir. nceden saptanan hedeflere ulaldnda, hedefler daha da ileriye (daha iyiye doru) ekilir.

50

Responsible Care uygulamas iinde kurulularn, UNECP Cude of Ethich on the International Trade in Chemicals (1994)'deki gereksinimleri yeterince salam olduklar kabul edilmektedir.

RESPONSIBLE CARE (L SORUMLULUK) TAAHHT BLEENLER TAAHHT KONUSU 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Temel ilkeler Uygulama Kurallar Danma Kurulu yelerin Kendilerini Deerlendirilmeleri Performans lm Yrtc Dernek Deerlendirilmesi Ust Dzey Ynetici Kurulu irketler Aras Destek ve Yardm alma Ortakl yelerin Ykmllkleri

L SORUMLULUK (Responsible Care) kimya sanayii tarafndan belirlenmi temel ilkelerin alt adet YNETM KURULLARI (Codes) ile yrtlmesini ngrr: Toplum Bilinlendirilmesi ve Acil Durum Mdahale Proses Gvenlii rn Datm i Sal ve Gvenlii evre Kirliliinin nlenmesi rn Sorumluluu

51

L SORUMLULUK YNETM KURALLARI

Toplum Bilinlendirilmesi ve Acil Durum Mdahale Kural Tesisin bulunduu yerde yaayan toplumun teknik emniyet, insan sal ve evre konularndaki merak, endie ve sorularna cevap veren, konuyla ilgili ve yararl bilgileri ak bir ekilde iletmek amacyla bir toplumla yaknlama ve iletiim programn balatmak ve srdrmek. Atklarn en aza indirilmesi, emisyonlarn azaltlmas, kimyasal maddelerin insan sal zerindeki etkileri ve kimyasal maddelerin emniyetli bir ekilde nakliyelerini gvence altna alan almalar hakknda bilgi vermek. Acil durumlarda hzl ve etkili bir ekilde karlk verebilmek iin bir uygulama program gelitirerek alanlar ve evrede yaayan toplumu korumaya yardmc olmak. En az ylda iki kez olmak zere, dzenli bir takvime balanm, saha tatbikatlar yapmak; mevcut planlar denemek ve gelitirmek. Tesisin acil durumlara mdahale planlarna evrede yaayan toplumla gerekli halkla ilikiler konularn da katmak. Proses Gvenlii Kural Performans lm, sistem denetlemeleri ve gerekli dzenlemelerin yrrle konmasn ieren srekli bir proses gvenlii programnn uygulanmas. Tm yeni ve tevsi edilen tesislerin, tasarmlar srasnda ve iletmeye almadan nce, tam ve eksiksiz gvenlik incelemeleri yapmak Tesisin her bakmdan salkl bir yapda olmasn gvence altna alan iletme bakm programlarn uygulamak ve bu almalar belgelendirmek. Tek bir hatann bir felakete dnmesini nlemek iin yeterli sayda gelitirmek ve bunlar uygulamaya koymak. Tm tesis almalarna emniyetli alma alkanl vermek, grevlerini tam yapabilmeleri iin beceri ve bilgiye erimeleri ve bunu srdrebilmeleri iin eitmek ve yetitirmek. Tesiste benzeri olaylarn ortaya kmasn nlemek iin yaanm olaylardan alnan dersleri ve ilgili gvenlik bilgilerini dier sanayi, devlet kurulular ve evrede yaayan toplumla paylamak. koruyucu nlem kademeleri

52

L SORUMLULUK Ynetim Kurallar evre Kirliliinin nlenmesi Kural Ortaya kan atklarn ve alc ortama verilen kimyasallarn cins ve miktar envanterinin yaplmas. Alc ortama verilen atklarn tesis alanlar, toplum ve evre zerindeki olas etkilerinin deerlendirilmesi. 1. Atk azaltma planlarnn gelitirilmesinde ve uygulamalarnda tesis alanlar ve evredeki toplumun grlerinin alnmas. Atklar ve emisyonlarn kaynakta azaltlmas. Atk ve emisyon nleme amalarn, aratrma almalarna ve mevcut planlanan tesis, proses ve rnlerin tasarmna atk ve emisyon kontrol ilkelerinin dahil edilmesi. Bakalar tarafndan retilen atk ve emisyon azaltma almalarn tevik etmek ve desteklemek.

l Sorumluluu Kural Risklerin AR-GE aamasnda tahmin edilmesi ve hesaba katlmas. Kimyasal madde salayc firmalar, fason reticiler, datclar ve mterilerden oluan nc ahslarnda bu kimyasallar sorumlu bir ekilde depolama, tama ve kullanmalarnn tevik edilmesi. rn alanlarnda, kullanma srasnda ve sonrasna benzer l Sorumluluk uygulamalarn benimsemelerinin tevik edilmesi. L SORUMLULUK Ynetim Kurallar rn Datm Kural Kimyasal maddelerin tketicilere ulam srecinde olas riskleri saptamak ve bu riskleri azaltmak iin kullanlabilecek yntemlerin deerlendirmesi. Kimyasal maddelerin datm ile ilgili tm yasal dzenlemelere ve bu konudaki sanayi standartlarna uymak ve hatta bu yasal gereksinimlerin daha iyisini salamak. Kimyasal madde datm srasnda ortaya kan bir acil durumda ve o mahalde bulunan kiilere acil durum bilgi ve nerileri vermek, mmknse acil yardm almalarna katkda bulunmak. Kimyasal madde datmndaki emniyeti arttrmak iin yeni teknolojiler ve yntemler gelitirmek.

i Sal ve Is Gvenlii Kural yerinde olas tehlikeleri belirlemek, deerlendirmek. alma ortamndaki iyeri gvenliini arttrmak. i saln korumak ve iyiletirmek. i sal ve i gvenlii konularnda ynetici ve alanlarla karlkl iletiimi gelitirmek.

53

YELERN KENDLERN DEERLENDRMELER Uygulamann tesislerde hangi dzeyde bir baaryla yrtldnn bilinmesi irket yneticileri iin gereklidir. Deerlendirmede verilecek uygulama dzeyi notunun irket iinde yazl dokmanlarla desteklenmesi gerekir. Bu deerlendirme irketin i kalite kontrol sistemine yardm edecei gibi irketin d ilikiler iin gerekli raporlarn hazrlanmasn da yararldr. UYGULAMA DZEYLER IIIIIIIVVVIBu konuda bir alma ve ilem yok. Bu konuda irketin halihazrda uygulamalar henz deerlendirme safhasndadr. (Herhangi bir karar mevcut deil.) Bu konuda gelime iin bir uygulama plan hazrlanmaktadr. Hazrlanm olan uygulama plan yrtlmektedir. Uygulama planndaki gereksinimler yerine getirilmektedir. Uygulama konusunda planlanan gereksinimlerin de tesinde almalar yaplmakta veya hedeflenen amaca ulalmtr. Bu dzeye eriildiinde, uygulama konusundaki hedefler daha da ileriye gtrlerek, bu konuda daha fazla gelime yaplmas planlanmaldr. PERFORMANS LM

AMA: l Sorumluluk uygulamas srecinde elde edilen gelimelerin, belirli saysal lmlerle takip edilmesi. LTLER retim/rn datmnda kaza istatistikleri Atk, atksu, gaz emisyon miktarlar Enerji hammadde kullanm Personel eitimi, halkla ilikiler *

evre koruma yatrm ve iletme masraf tutarlar Kaza sonucu yatrm zararlar

ZLEME DZEYLER Tesis baznda irket baznda (irkete ait tesisler) lke baznda

54

ANA KONULAR GVENLII SALII

PERFORMANS LTLER AIKLAMALAR i Kaybna Neden Olan Tm Kazalardan Ortaya kan TOPLAM ZAMANI Kayb: VE Kayp i gn/lOO.OOOgn TOPLAM Kaza Oran (Yllk) Kayp i saati/1.000.000 saat i Kaybna Yol Aan, lm ve Kalc Sakatlklar, Sonulanmayan Kaza Oran(yllk) lm ve Kalc Sakatlkla Sonulanmayan Kazalardan Ortaya kan ZAMANI Kayb: \ ' ; Kayp Gc/l OO.OOOgn ; Kayp i Saati/1 OOO.OOOsaat lm Says/100.000 gn lm Says/l .000.000 saat

lmle Sonulanan Kaza Oram (Yllk)

EVRE KORUMA

ATIKYNETM Bertaraf Edilen Tehlikesiz Atk Miktar Bertaraf Edilen tehlikeli Atk Miktar *

Ton/yl Ton/yl ,

IAVA EMSYONLARI
Slfrdioksit Azotoksitleri (NO+NO2) > Uucu Organik Bileikler 1ARITILMI ATKSU DEARJLARI > Fosfor Bileenleri > Azot Bileenleri > Kimyasal Oksijen lMyac(KO) > Ar Metal Bileenleri DOAL KAYNAK VE ENERJ KULLANIMI Toplam Enerji Tketimi Toplam Su Tketimi Ton/yl Ton/yl Ton/yl
;

':,

Ton/Yl (Top.fosfor olarak) Ton/yl (Top.fosfor olarak) Ton/yl (Top.oksijen olarak) Ton/yl (Top.metal olarak) GJ/yl M^/yl

'

55

UYGULAMA KONULARI

ULAILMAK SORULARI

STENEN HEDEF UYGULAMA DZEY

PLANLANAN ALIMALAR

Yetkili Kii

Hedef Tarihi

i rv v
1-1-Tesisinizdeki alanlarn tesisler ilgili merak ve endie ettikleri konular yetkililer tarafmdan biliniyor mu? Tesis yetkilileri gerekli sz ve yazl aklamalarla bu merak ve endielere cevap veriyor mu? iler, teknik elemanlar idari kadrolarda alanlar ve de yneticilere anket dzenlenmesi ve irket ii PR plan hazrlanmas; anket sonularna gre bilgilendirme kampanyas Bu konuda gerekli bilgi ve iletiimin nasl yaplacann yneticiler dzeyinde saptanmas, szc grevlendirilmesi MURAT KARA 1 EYLL 1998

1-1 alanlarn tesisle ilgili merak, endie ve sorunlarnn yneticilerce cevaplandrlmas

1-2-Tesis ve irket 1-2-Tesisin szckleri srekli olarak (sadece herhangi bir acil duruma yetkililerine karlk olarak deil) kendi iletiim eitimi giriimleri ile toplumla ve alanlarla srekli iletiim halinde midirler? 1-3 alanlarn l-3-*Tesisinizdeki alanlar iin gvenlik, insan sal ve evre eitimi konularnda bir eitim program var m? ""alanlarn teknik emniyet, insan sal ve evre konularnda gelitirme giriimleri dllendiriliyor ve/veya taktir ediliyor mu? *Tm alanlar evreye duyarl m? ""alanlar kendilerini tesisin tmnden sorumlu hissediyorlar m?

EGE PEKERGN

10CAK 1998

>

Mevcut Eitim Plannn ZUHAL tekrar gzden geirilerek YAZICI daha dzenli olarak uygulanmas. dl programlarnn deerlendirilmesi ve teviki.

OCAK 1998

56

KMYASAL MADDELERN KULLANIMI ILE BLGILI ULUSLAR ARASI DREKTFLER VE KONVANSYONLAR

SEVEJO DREKTFLER Avrupa Birlii'nde endstriyel kazalarn nlenmesi iin tedbir alnmas almalar sonucunda ilk teklif komisyon tarafndan 19 Temmuz 1979'da Konseye sunulan bir taslaktr. Bu taslak 24 Austos 1979'da Topluluun Resmi Gazetesi kabul edilen yayn organnda yaymlanmtr. Taslaktaki ama; iyerinde alanlarn ve evrenin korunmasn ana prensip olarak ele alnmtr. Daha sonra 21 Temmuz 1980 tarihinde yaymlanmtr. Konseyin bu gr ve daha sonraki almalar neticesinde 24 Temmuz 1982 tarihli 82/501/EEC no.lu direktif yaymlanmtr. Bu tr almalarn balatlmasna neden olan 1976 ylnda talya'da SEVEJO'da 30 yaral 220.000 kiinin gne neden olan DOKSN/TCDD kaadr. Bu nedenle SEVEJO DREKTF diye anlr. 1982 ylnda yaymlanan bu direktif daha sonra teknik gelimeler ve baz dier direktiflerin yaymlanmas nedeniyle ekler yaplmtr. 19 Mart 1987'de "Direktifin Anex F'nde deiiklik yaplm ve 24 Kasm 1988'de yine Anex Fde deiiklik uram, 88/379/EEC direktifiyle tehlike seviyeleri aklanan rnler bu direktife dahil edilmitir. En nemli olay ise 1984 ylnda Hindistan BhopaFde Metilizosiyanat kaa sonrasnda 4.000 kii l, 2.000.000 kii yaralanmtr. Bu olay gznne alan konsey 4 Mart 1994 tarihinde toplanarak iki yl almadan sonra 9/12/1996 tarihinde 96/82/EEC numarayla yaymland. Direktif kapsama giren iletmelerin tehlikelilik nlemler i ve d acil durum planlarn kapsamaktadr. lkemizde buna benzer bir uygulama 29 Temmuz 1996 tarihinde Valiliklere gndermi olduu yaz ve ekindeki uygulama yntemiyle balatlmtr. Blgelerde belli valiliklerin koordinasyonuna verilmitir. Karadeniz Blgesi Akdeniz Blgesi Gneydou Blgesi Dou Anadolu Blgesi Anadolu Blgesi Marmara Blgesi Trabzon Valilii Adana Valilii Diyarbakr Valilii Erzurum Valilii Krkkale Valilii Kocaeli Valilii derecelerine gre (Anex I, Part I, Part 2),

Notification veya Safety Report (Tehlike Raporu) hazrlamalarn istemektedir. Bu raporlarda alman

Kocaeli Valiliinde 1996 ylnda almalar balatlmtr.

57

PRIOR INFORMED CONSENT (NCEDEN) BLGLENDRP ZN ALMA KONVANSYONU

Uluslararas ticari, insan sal ve evre korumas asndan dzenleyen anlamalardan biri "Prior Informed Consent" konvansiyonu 11 Eyll 1998 tarihinde Rotterdam'da imzalanmtr. AB 13/10/1998 tarihinde 2247/98 sayl Commission Reglation' yaynlayp daha nce yaynlad 2455/92 sayl Regulation'da deiiklik yaparak anlamay adapte etmitir. lkemizin taraf olduu temel amac insan ve evre salna zararl olduklar tesbit edilmi, tarm ilac ve kimyasallarm uluslar aras ticarette nceden izin alnarak snrlar tesi dolamasdr. Bu konvansiyon nemli grlen noktalar unlardr: a) Szlemenin 5. ve 6. maddelerinde yer olan ok tehlikeli kimyasallar ve pestisitler hakknda yasaklama yada kstlama mekanizmas belirlenmitir. b) Madde 13'n paragraf 2'de szleme kapsamndaki maddelerin gerek ihracat ve gerekse ithalatta, uluslararas snflandrma ve etiketleme standartlarna uygun olarak gnderilmesi gerei ortaya konmutur. Bu bakmdan yrtlmekte olan "Zararl Kimyasal Madde ve rnlerinin Kontrol Ynetmelii"ndeki gncelletirme almalar bir an nce sonulandrlmaldr. c) Madde 13 paragraf 4'te szleme kapsamndaki maddelerin, uluslar aras standartlar da "Gvenlik Bilgi Formu-Material Data Sheet-MSDS" ile beraber gnderilmesi istenmektedir. Her ne kadar sanayiciler gnll olarak bu uygulamay yerine getiriyorlarsa da, henz lkemizde bu konuda standart yoktur. Kimyasaln zellikleri hakkndaki bilgileri kapsayacak olan MSDS hakknda bir ynetmeliin, Avrupa Birliinde olduu gibi "Zararl Kimyasal Madde ve rnlerin Kontrol Ynetmelii"ne ek olarak bir an nce karlmas gerekmektedir. d) Szlemenin zellikle 14. ve 15.maddeleri gerek bilgi deiimi ve gerekse uygulanmas ile ilgili aklamalar getirmektedir. nemli bir kmaktadr. e) Madde 18 paragraf 6 (a)'da sz konusu olan "Chemical Rewiew Committee" teknik adan bir kimyasaln veya bir pestisitin yasaklanmas seviyedeki uzmanlarca temsil edilmelidir. f) Her lkenin bir odak noktas olacaktr. Bu sistem gnll olarak yrtlrken Salk Bakanl, Tanm ve Kyileri Bakanl ve evre Bakanl odak noktalar olarak gsterilmitir. Dolaysyla, insan sal, evre ve tarm konusunda etkili olabilecek maddeler bu yolla kontrol altna alnm olacaktr. Anlamann yrrle girmesinden sonra yurtd taleplerine etkin cevap verebilmek iin koordinasyonu salayacak, ortak bir sekreterya oluturulmal veya odak noktas bire indirilmelidir. kstlanmas hakknda bir bakma "Taraflar lkemiz bu komitede yeterli Konferansn" ynlendireceinden ok nemli bir organ olup yasal yaplanma ve teknik alt yap gereksinimi ortaya

58

Uluslararas ticarette klasik tarife engelleri ortadan kalktka GATT'in 21. ci maddesinde yer alan uygulamalar insan ve evre sal ne srlerek kstlamalar devreye girmekte dier bir deyimle de tarife d engeller ortaya kmaktadr. Global rekabete alan lkemizin ihracatn engelleyebilecek bu yaklamlar, PIC uygulamas gibi anlamalar ileri srlerek de yaplmaktadr. Bu balamda lkemizin imza koyduu bu anlamalar ve direktiflere uygun olarak yeniden yaplanmas gerekmektedir. YASAL DURUM lkemizde i sal ve i gvenlii konusunda yasal dzenlemelere bakldnda ok byk bir danklk gzlenmektedir. Ayn konu deiik yasa, uluslararas szleme ve tzklerde yer almakta, zaman zaman uygulanarak kurallarn tesbitinde konunun uzmanlar bile glkle karlamaktadr. Yerel ve merkezi ynetimlerin, i sal ve i gvenlii konularyla ilikileri 1580 sayl Belediye Kanunu, 1593 sayl Umumi Hfzshha Kanunu ve 1475 sayl Kanunu erevesinde belirlenmitir. 1475 sayl Kanununun 74.maddesi kapsamnda karlan Sal ve Gvenlii Tz, Parlayc, Patlayc yerleri ve lerde alan yerlerinde Alnacak Tedbirler Hakknda Tzk, Ar ve Tehlikeli ler Tz vd.... kapsamnda alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl yetkili olmaktadr. Dier bir karmaa ise 3572 sayl kanunun 3.maddesi II. ve III.Snf Gayri Shhi Messeseler iin Bykehir Belediye Bakanl'nca alma izni veya ruhsat verilecei hkme balanmtr. 1593 sayl Umumi Hfzshha Kanunun 268-275.nci maddeleri uyarnca, evre ve toplum salnn korumas asndan gayri shhi messeselerin zararl etkilerinin yok edilmesi veya en az dzeye indirilmesi iin, gayri shhi messeselerin kontrol altna alnmas, ruhsatlandrlmas ve denetlenmesi esaslarn belirlemek zere Gayri Shhi Messeseler Ynetmelii karlmtr. Anlan ynetmeliin 3.maddesi "I.snf gayri shhi messeselerde Salk Bakanl'nca, Il.snf gayri shhi messeseler ile merkez ile snrlar iinde bulunan III. snf gayri shhi messeseler Valilike, III. snf gayri shhi messeseler Kaymakamlka ruhsat ve alma izni verilecektir" denilmektedir. Yukarda aklanmaya allan yasal ereveden i sal ve i gvenlii asndan yerel ve merkezi ynetim ilikilerinin i ie hatta karmak yapda olduu bir gerektir. Bir ok lkede genel eilime uygun olarak lkemizde sistematik ve tm ilgililerin kolayca hak ve hkmllk ve sorumluluklarn renebilecekleri bir dzene kavuturulmas zorunluluu vardr. Deiik i hukuku metinlerinde yer alan kurallar yerine bir tek bamsz "i Sal ve Gvenlii Yasas" ivedilikle yrrle konulmaldr. lkemizde yrrle konulmasn nerebileceimiz yasa her eyden nce gl bir i gvenlii kuruluu ve etkili bir denetimin uygulanmasna ilikin dzenlemeleri kapsamaldr. Bu yasada iyerinin i gvenlii konusunda rgtlenmesine ve kurallarn oluturulmasna, i hekimlii ve i gvenlii mhendisi

59

ve dier teknik sorumlularn istihdamna ilikin esaslar dzenlenebilir. Bu kurallar ihlal edenlere uygulanacak idari, hukuki ve cezai yaptrmlarda bu yasada yer almaldr. Teknik i gvenlii nlemleri dnda, i gvenliinin salanmas konusunda devlete, yerel ynetimlere, iverenlere, alanlara, sendikalara ve dier ilgili kurululara (meslek odalar) den grevler genel olarak bu yasada dzenlenmelidir. Bylece bamsz bir yasann ngrlmesi ve iyi tantlmas toplumda tam anlamyla olumam i gvenlii bilincinin oluumuna yardmc olacaktr. Teknik ve ayrntl ii sal ve i gvenlii nlemlerinin kat bir ekilde bu yasada yer almasnn uygun olmayaca grn tayoruz. Gelien teknoloji gznne alnarak, hukuk asndan daha kolay deitirilebilecek tzk ve ynetmelikler, ynergeler dzenlenmesi daha doru olacaktr. i Sal ve Gvenlii Tz olmak zere tm teknik i gvenlii mevzuat sratle gnn gereksinimlerini karlar duruma getirilmelidir. Bir ok lkede olduu gibi i gvenlii kurumu tarafndan srekli i gvenlii standartlarnn hazrlanmas sistemine geilmelidir. En eksiksiz ve kusursuz mevzuatn hazrlanmas bile yalnz bana i kazalar ve meslek hastalklarnn nlenmesi iin yeterli deildir. Bu konuda ilgili olarak devletin iyi planlanm ve tm gvenlii gvenlii sorumlularn egdm ve etkili katlmlarn salayan bir politikasnn olmas gereklidir. Sal ve Gvenlii sorunu her eyden nce parasal kaynak sorunudur. Mali bakmdan gl bir i kurumu byk kaynaa gereksinim gsteren modern aratrma merkezlerini oluturabilir.

standartlarn srekli retebilir, yeterli say ve nitelikte i gvenlii mfettii altrabilir, dier yabanc lkelerde olduu gibi kk iletmelerde i gvenlii nlemlerini alabilmeleri iin uzun vadeli krediler verebilir. Eitim sorununa gerekli kayna ayrabilir. Bu sorunlarn zmnde mali bakmdan gl bir i gvenlii kurumunun yaratlmas nem tar. Dier lkelerde olduu gibi bamsz, tarafsz alma, zerklik anlayna uygun bir " Sal ve Gvenlii Kurumu veya Enstitsnn" oluturulmas gereklidir. Mali bakmdan gl ve idari bakmdan zerk olmaldr. Bu kurum veya enstit zerk bir yapya sahip olmal ve ynetim kurulunda ii(alan), iveren ve devlet tarafndan oluturulmal ve genel kurul delegelerinin ilgili kurulu temsilcilerinin tmn kapsamas gerekmektedir. Bu enstitde ii ve iveren konfederasyonlarn^ ilgili meslek odalar (TMMOB, TTB, TESK, TOB, ...vd.) ilgili bakanlklar (alma ve Sosyal Gvenlik, Salk, ileri, Sanayi ve Ticaret, evre) DPT,MPM ve TSE temsilcileri yer almaldr. yeri hekimleri gibi i gvenlii mhendisinden de sz etmek yerinde olacaktr. lkemizde formel i gvenliinde uzmanlk eitimi veren yksek okul veya niversite bulunmamasndan dolay bu konularda iyerinde grev yklenen i gvenlii nlemlerinin alnmasna katkda bulunan mhendislerdir. gvenlii mhendisi ve teknik elemanlar terimini kullanmamzn nedeni de bu konuda mhendis ve teknik elemanlarn altrlmas gereine dikkat ekmektedir. Yurtdnda bir ok lkede iyeri hekimleri ve i gvenlii mhendislerinin durumu ayr bir yasayla dzenlenmitir. lkemizde de iyerinin

60

byklne gre i gvenlii eleman altrma zorunluluu getirilmeli ve bunlarn alma koullar ayr bir ynetmelikle dzenlenmelidir. gvenlii mhendislerinin eitimleri iyeri hekimleri eitimini ve sertifikasn veren TTB gibi ilgili meslek odasndan veya TMMOB tarafndan verilebilir. lkemizde retimin byk ounluunu oluturan aile iin iletmecilik balamnda gelien kk ve orta lekli iletmelerin i sal ve i gvenlii problemlerinin zmdr. Ksa vadede kk ve orta lekli iletmelerin bir araya gelerek iyeri ortak salk gvenlik birimleri kurabilirler. Bu konuda KOSGEB ve TMMOB bnyesinde danmanlk yapabilecek teknik bir uzman kadrosu oluturulabilir. Uzun vadede ise en iyi zm ise yurtdnda olduu blgelerinin kurulmas olabilir. lkemizde Trkiye Esnaf ve Sanatkarlar Konfederasyonu kapsamnda ii says 3'tr. Parlayc, Patlayc, Tehlikeli ve Zararl Maddelerle allan yerlerinde ve lerde Alnacak Tedbirler Hakknda Tzk (24.12.1973 tarih, 14752 sayl R.G.) Ar ve Tehlikeli ler Tz kapsamndaki iyerlerinde ii saysna baklmakszn 1475 sayl Kanunu korumas ve ykmll altndadr. Bu balamda lkemizde bu ykmllklerin doru anlatlmas gereklidir. TMMOB Anayasasnn 135.maddesi ve 7303 sayl Yasa 66 ve 85 sayl KHK deiik 6235 sayl yasayla kurulan ve Trkiye snrlar ierisinde meslek ve sanatlarn uygulamaya yetkili olup da, mesleki etkinlikte bulunan yksek mhendis, yksek mimar, mhendis ve mimarlar rgt iinde toplayan, tzel kiilie sahip kamu kurumu niteliinde meslek kuruluudur. Kamu kurumu niteliine meslek kuruluu olan Birliin ve bal odalarn amalar unlardr. a) Gnn gerek ve koullarna ve mevcut olanaklara gre yasa ve tzk hkmleri iinde kalmak zere, mhendis ve mimarlar meslek kollarna ayrmak, meslek ve alma konular yakn bulunan mhendis ve mimarlk grubu iin odalar kurmak. b) Mhendislik ve mimarlk meslei mensuplarnn ortak gereksinimlerini karlamak, mesleki ayn yada birbirine gibi sektre dayal organize sanayi

etkinliklerini kolaylatrmak, meslein genel yararlara uygun olarak gelimesini salamak, meslek mensuplarnn birbirleriyle ve halka olan ilikilerinde drstl ve gveni hakim klmak zere, meslek disiplinini ve ahlakn korumak; kamunun ve lkenin karlarnn korunmasnda kaynaklarnn bulunmak. c) Meslek ve karlar ile ilgili ilerde, resmi makamlar ve teki kurulular ile ibirlii yaparak gerekli yardmlarda ve nerilerde bulunmak, meslekle ilgili btn mevzuat, normlar, bilimsel artnameler, tip szlemeler ve bunlar gibi btn bilimsel evrak incelemek ve bunlarn deitirilmesi, gelitirilmesi veya yeniden konulmas yolunda nerilerde bulunmak. bulunmasnda, korunmasnda ve iletilmesinde tarmsal ve arttrlmasnda, lkenin sanatsal ve yurdun doal retimin sanayi

teknik kalknmasnda grd tm giriim ve etkinliklerde

61

TMMOB Odalar Anayasann ve kendi tznn verdii yetkilerle kamu yararna mesleki denetim hizmetini tm engellemelere karn yapmak zorundadr ve yapacaktr. Mesleki denetimin amac hem hizmeti reten meslekdan etik olarak denetimi, hem de kamu yararna retilen hizmetin denetimi olmaldr. lkemizde merkezi ynetim iindeki elikiler nedeniyle meslek odalar istenilen dzeyde almalarn ortaya koyamamaktadr. Yurtdnda meslek odalarnn misyonlar ok fazladr. TMMOB Kimya Mhendisleri Odasnn bu konudaki almalarn biraz aktarmak istiyorum. 6269 sayl Kimyagerlik Kmya Mhendislii Unvanlarnn Kullanm Hk. Kanunun .maddesinin uygulanmas ile ilgili ynetmelik (20.06.1966 tarih, 12327 sayl R.G.) sorumlu mdrln tanm ve grevlerini, yetki ve sorumluluklarn ve sorumlu mdr altrma zorunluluu olan iyerlerini aklamtr. 1593 sayl Umumi Hfzshha Kanununun 268-275.maddelerine gre kartlan "Gayri Shhi

Messeseler Ynetmelii" Gayri Shhi Messeselerden olup ilerin bir uzman gzetiminde yrtlmesi gereken messeselerde iin gerektirdii nitelikte bir yetkilinin "sorumlu mdr" olarak bulundurulmas zorunluluunu getirmitir. 560 sayl "Gdalarn retimi, Tketimi ve Denetlenmesine Dair Kanun Hkmndeki

Kararnamenin ilgili maddelerine gre Tarm ve Kyileri Bakanl tarafndan 9.6.1998 tarih ve 23367 sayl R.G. ile yaymlanan 9.6.1999 tarih 23720 R.G. deiiklik yaplan (bir maddesi) "Gdalarn retimi, Tketimi ve Denetlenmesine Dair Ynetmelik" kimyager ve kimya mhendislerine sorumlu ynetici yetkisini vermektedir. PAR-PAT 252.maddesi "6269 sayl' Kimyagerlik ve Kimya Mhendislii Hk.Kanunun

.maddesinin uygulanmasna ilikin ynetmelikte kimyager ve kimya mhendisinin bulundurulaca belirtilen iyerlerinden gayri iyerleri fenni ehliyete haiz kiilere teknik gzetim ve sorumluluu altnda bulundurulacaktr." Denilmektedir. TMMOB Kimya Mhendisleri Odas lkemizde yrrlkte bulunan yasa, tzk, ynetmelikler erevesinde sorumlu mdrlk messesinde alan sorumluluklar retmek; Sanayide olas riskleri (yangn, i kazas, meslek hastal) en aza indirgemek iin zm yollarn birlikte retmek ve gelitirmek, Gelien teknolojiler ile ulusal ve uluslar aras teknolojileri aktarmak, niversite ve sanayi uzmanlarndan bilgi alveriini salamak, nsan, salkl ortam, salkl retim (kaliteli) salkl evre ve gvenlik konularnda yaplan almalara katk koymak, sorumlu mdr (yneticilerin) hak, yetki ve

62

Sektrel bazl tartmalarn, deneyimlerinden yararlanarak ortak zmler retmek amacyla konu ile ilgili uzmanlardan oluan geni ve yetkin bir kadro ile 1996 ylndan beri lke genelinde standart "Sorumlu Mdr Sertifika Eitim Program"n dzenlemektedir. Sorumlu mdrlk messesesinin gerek anlamda sorumluluk gerektirdii bu ite alanlarn

gerek anlamda donanml olmalar gerektii ve diploma ticaretinin nne geilmesi amacyla bu program dzenlenmektedir. letmede kalite, verimlilik ve gvenliini arttracak ve iverenin, kamunun, devletin yararna olacak sertifikal kimyager ve kimya mhendislerinin istihdamlarna ok nem vermekteyiz. Bu balamda, Salk Bakanl Temel Salk Hizmetleri Genel Mdrlne bu abamza destek verdii iin teekkr etmek istiyoruz. lkemizde evre boyutunda yasal dzenlemelere bakldnda da karmaklk ortaya kmaktadr. 1993 ylnda yrrle giren ve srekli gelen her siyasi iktidar sonrasnda deiiklie uratlan "evresel Etki Deerlendirmesi-ED Ynetmelii" baz riskleri bertaraf etmek amacyla bu ynetmelik kapsamna giren faaliyetler iin henz planlama aamasnda iken evre zerine nlenmesi veya en aza indirilmesi deerlendirilmesini kapsamaktadr. Hava Kalitesinin Korunmas Ynetmelii, Su Kalitesinin Korunmas Ynetmelii, Tbbi Atklarn Kontrol Ynetmelii, Tehlikeli Atklarn Kontrol Ynetmelii, Kat Atklarn Kontrol Ynetmelii ve Zararl Kimyasal Madde ve rnlerin Kontrol Ynetmelikleri mevcuttur. evre Bakanlnn kurulu ve grevleri hakknda 443 sayl KHK ile gerekli durumlarda evre kirliliinin nlenmesi ile ilgili her trl tedbiri almak, acil durum planlar yapmak konu ile ilgili kurum ve kurulularla koordineli almay organize etmek saylmtr. Ayrca alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl'nca 1475 sayl Kanununun 74.maddesine dayanlarak hazrlanan "Byk Endstriyel Kazalarm nlenmesine likin Tzk Tasar" lkemizde yaanan elikiye parmak basmaktadr. nk yukarda sz ettiimiz gibi bu konuda yetkili olan tm bakanlklarn, meslek odalarnn, iveren ve ii konfederasyonlarnn koordineli almalarn gerektirmektedir. Blgesel ibirlii ve gvenlik ile ilgili blgesel risk komisyonu oluturulmasnn sorunun zmnde gerekli olduu bir gerektir. Bu tzk taslandaki en byk yanllk ise, bildirimde evredeki byk endstriyel kaza riski tayan kurum ve kurulular hakknda bilgi istenmemesidir. Acil durum plan hazrlanmas konusunda sadece iletme ii acil durum planlarnn hazrlanmas zorunluluu getirilmi oysaki evredeki dier kurulularnn risk altnda olduu ve/veya riski arttrd gznnde bulundurularak "letme D Acil Durum Plan" hazrlanmas ykmll getirilmelidir. yaplabilecekleri tm etkilerinin iin alnacak nlemlerin seilen yer ve teknoloji alternatiflerinin

63

Bu ahma alannda zellikle evre Bakanl ve dier bakanlklarla koordineli alma anlay yerletirmek ok doru olacaktr. Dnya ve AB uygulamalarn ve uyumu salamamz gerekmektedir. Gvenli bir evre iin devlet-sanayici-tketici geninin ibirliini ve koordineli almay salamak gerekmektedir. Meslek odalar olarak biz bu almann nn aacak her trl organizasyonda yer almay kamu yararna grev bilmekteyiz. KAYNAKA [I] ILO, Encyclopaedia of Occupational Health and Safety. Vol I Geneva, 1991. [2] NFPA, Flammable and Combustible Liquids Code Hand Book USA, 1988. [3] NSC, Accident Prevention Manuel for Indsutrial Operations USA, 1988. [4] NSC, Supervisors Safety Manuel 6 th, Chicago 1985. [5] Casarattas and Doulls, Toxicology Me Graw-Hill USA, 1991. [6] Land Herbert F. Industrial Pollution Control Hand Book-Mc Graw-Hill, 1971. [7] Patty's Industrial Hygiene and Toxicology, John Wiley and Sons, 1982. [8] Sax's Dangerous Properties of Industrial Materials USA, 1992. [9] ILO, Uygulama Kodu, Byk Endstriyel Kazalarn nlenmesi BLO Brosu, ANK,., 1991. [10] Krk-Othmer, Concise Encylopaedia of Chemical Technology USA, 1988 [II] EPA Standartlar. [12] BLO encyclopaedia of occupational health and safety (ILO'nun ii sal i gvenlii ansiklopedisi), 4. Basm Cenevre, ELO 1993, 2 cilt [13] N.I Sax: Dangerous properties of industrial materials (Endstriyel materyallerin tehlikeli zellikleri) New York, Van Nostrand, 7. Basm, 1998 [14] J.M Stellman ve S.M. Dawn: Work is dangerous to your health (almak Salnz in Tehlikelidir), New York, Random House 1973

64

JAPONYA'DA KOBE DEPREM SONRASINDA GAZ TESSATLARININ YENDEN DEVREYE ALINMASINDA GAZ DEDEKTRLERNN KULLANIMININ NEM VE COSMOS GAZ DEDEKTRLER Aysun Kanat Kimya Mhendisi / NOVEL D Ticaret ve Pazarlama Ltd. ti.

Bu inceleme sunuunda Trkiye ve Japonya arasnda ortak kader gibi duran deprem olgusu ve ortak olmayan gvenlik anlay ve zel olarak gaz dedektrlerinin kullanm yaygnl, nemine ilikin bak alan, KOBE depremi ve deprem sonrasnda yaanan tecrbeler ve gaz tesisatlarnn devreye aln konu edilmitir.

1. Giri 1995 ylnda meydana gelen KOBE depremi, Japonya'nn 1923' te 142 bin kiinin hayatm kaybettii depremden sonraki en byk deprem felaketidir. 17 Austos 1999'da Marmara blgesinde meydana gelen deprem, genel olarak bir deprem lkesi olarak bilinen Japonya'nn bu konuya gsterdii hassasiyetin sonucu olarak Trkiye'ye ynelik ilgi ve destek faaliyetlerini arttrmtr. Trkiye'nin de genel olarak dnyadaki dier depremlerden ve zel olarak Japonya'daki depremlere ilgisini arttrmasn ve gereken ders ve bilgi birikimleri aktarmasn diliyor ve bekliyoruz. Aada KOBE depremi ile ilgili ok genel bilgiler verilmekle beraber, zellikle gaz sektrne eitli uyar ve izleme sistemleri temin eden, teknolojisini kullanc firmalarla birlikte reten bir firmann tecrbeleri asndan konuya baklacaktr.

2. Kobe Depremi ve Etkileri 17 Ocak 1995 tarihinde sabah 5.46 da Japonya'nn Awaji Adas'nm kuzey kesiminde yerin 16 km altnda Richter leine gre 7.2 byklnde meydana gelen ve 20 saniye sren depremde blgede 5.470 kii hayatn kaybetmi ve 33.000 kii yaralanmtr. Kobe Depremi diye bilinen bu deprem 1 Eyll 1923' te meydana gelen ve 142.807 kiinin lmyle sonulanan Great Konto Depremi'nden sonraki en byk felakettir. Kobe Depremi'nde lmlerin ou bina kmesi, yada depremden hemen sonra ortaya kan yangnlardan kaynaklanmtr. Depremin Kobe Blgesi'ndeki etkileri : Depremin kurbanlar 5.740 l 33.000 Yaral lenlerin % 58 i 60 ya ve zeridir Birok insan deprem sonras kan yangnlar veya ken evler yznden meydana gelmitir. (%73 havaszlktan yada ezilerek lmtr.)

65

Deprem sonras kan yangnlarn binalar zerindeki etkileri 6.965 bina tamamen 80 bina yaryarya 270 bina ksmen yanmtr. 71 binada da kk yangnlar kmtr. Toplam yanan alan : 819.108 m2 dir. Toplam kan yangn says : 175 tir. (54 yangn depremden hemen sonra ayn anda balamtr) Trafikte ortaya kan sorunlar; Hanshin Otoyolu' nun 3. Ve 5. Ksm alttaki yolun zerine kmtr. ken binalar, atlaklar ve yer kaymalar yznden trafik durmutur. Demir yollar byk oranda hasar grmtr. Liman blgesindeki ana yollar kapanmtr. Kobe limanlar ticarete kapanmtr.

Verilen hizmetlerde ortaya kan aksaklklar; Enerji Telefon Su Gaz : ehir genelinde kesilmitir. : % 25 hizmet verilememitir. : Hemen hemen ehir genelinde verilememitir. : % 80 kesilmitir.

Kobe Depremi'nin endstriye olan etkileri; 1. Byk lekli iletmeler : Kobe'deki birok fabrika ve retim zinciri zarar grmtr. 2. Kk ve orta lekli iletmeler : Fabrikalarm % 80 i hasar grmtr. 3. Pazarlar ve maaza zincirleri : Kobe'nin alveri alanlarnn 1/3 ve pazarlarn yarya yakn byk oranda zarar grmtr. 4. Turizm sektr olumsuz ynde etkilenmitir. 5. Tarm ve balklk : Balk teknelerinin iskeleleri, iftlikler ve tarmsal faliyetler zarar grmtr. Dier Etkiler; Yukarda belirtilen etkiler yannda, ehir halk ayrca byk lde dolayl etkilere maruz kalmtr. Uzun sreli olarak barnaklarda yaamak zorunda kalan, zellikle ocuklar bata olmak zere sakat ve yal insanlar psikolojik olarak ciddi boyutlarda zarar grmlerdir. Okullardaki eitim saati azalm, okullar geici barnma yeri olarak kullanlmtr. nsanlarn yaamlar aksayan hizmetler ve elverisiz trafik koullar yznden zorlam, isizlik oran depremden sonra iddetle artmtr. Yerel endstri olarak, Kobe'nin retimi, blgedeki birok firmann operasyonlarn dier blgelere kaydrmalar ve retim miktarlarn bu blgede nemli oranda azaltmalar sebebiyle azalmtr. Birok gemi ykn Kobe Liman'ndaki hasar sebebiyle dier limanlara boaltmtr. Otoyolda meydana gelen hasar sadece Kobe'nin deil aym zamanda tm Japonya'nn ekonomisini olumsuz ynde etkilemitir.

66

Byk hacimlerdeki enkaz ok eitli evre sorunlarna yol amtr. Depremde can kayb byk oranda ortaya kan yangnlar sonucunda ortaya kmtr. Meydana gelen yangnlar byk lde elektrik ksa devrelerinin kvlcma sebep olduu gaz kaaklarna baldr. Raporlara gre Hyogo Blgesi'nde yars depremden sonra 24 saat iinde balamak suretiyle 164 ayr yangn kmtr. 3. New COSMOS (Japon) Firmas ve Japon Gaz Endstrisindeki Yeri eitli gazlarn, rnein doal gaz ve LPG'nin kullanm gnmzde olduka yaygndr. Bu gazlar ekonomiklii ve kullanm kolayl sayesinde her geen gn hayatmzn bir paras olmaktadr. Doru kullanldnda bu gazlar gvenlidir, aksi taktirde kullanclar iin potansiyel tehlike haline gelir. Gaz kaaklar meydana geldiinde, bu gazlarn birikimi, zehirleme, yanma ve patlama tehlikesi oluturur. Gaz Dedektrleri ve Alarm Sistemleri, kullanclar gaz kaaklarnn tehlikelerinden korumak iin dizayn edilmitir. Gaz Dedektr ve Alarm Sistemleri Japonya'da olduka geni bir kullanma sahiptir. Japon Standartlar, Gaz Dedektr ve Alarm Sistemlerinin kullanmn zorunlu klmaktadr. lkemizde ise 'olmazsa olmaz' yerlerde dahi ok kstl kullanlmaktadr ki; bu ihmalin insammza ve sanayimize bedelinin ar olmamasn dileriz. COSMOS, Japonya'da 1960'da kendi gelitirdii teknoloji ile gaz sensr retimine balamtr ve 30 milyon adetten fazla satarak u anda Japonya'nn en byk gaz dedektr ve alarm cihaz reticisidir. Yaklak 400 alan ve bunun % 30'unun AR-GE iin almas ile aadaki konularda uzman konumdadr : Endstriyel kullanm iin Gaz Dedektr/Alarm Cihazlar Elde Tanabilir Gaz Dedektrleri Ev tipi Gaz Alarm Cihazlar

Bamsz bir teknolojik yaynn yapt tespitlere gre Japonya'da en byk 10 gaz irketine satlan cihazlarn yaklak %94.5 i COSMOS tarafndan salanmtr. ( Baknz Ek I) Bu sonu artc deildir nk bu cihazlarn ounluu talebi yapan byk gaz irketleri ile beraber gelitirilmitir. Sonu olarak bu olgu COSMOS Cihazlarndaki bir temel prensibi vurgulamaktadr : Gvenilirlik ve kullanm kolayl... COSMOS, halen 500 civarnda ticari ruhsat (patent, ticari marka, vb) elinde bulundurmaktadr. Otuzdan fazla teknik organizasyona yedir, onlarca teknik literatr COSMOS aratrma merkezinden dnya teknik literatrne sunulmutur. COSMOS, ISO 9001 belgesini de alarak teknolojisini belirli standartlara oturtmutur. 4. Kobe Depremi ve COSMOS Gaz Dedektrleri 1995 ylnda Kobe ve Osaka ehirlerini etkileyen byk deprem neticesinde 5000 den fazla insan hayatn kaybetmitir. Enkaz kaldrma ilemleri srasnda yaplan almalarda, lmlerin yarsndan fazlasnn deprem sonucu meydana gelen gaz kaaklarnn oluturduu yangn ve patlamalardan kaynakland grlmtr. te bu talihsiz felaketin ardndan btn Japon gaz irketleri gibi, Osaka Metropolitan Gas Company (OMG) irketi de birok tecrbeler kazanmtr. Ayrca ehre gaz verme ilemleri srasnda benzer sorunlar yaanmamas iin ok youn almalara girmilerdir. Aada OMG' nin deprem sonrasnda

67

ehre gaz verme ilemleri srasnda yapm olduu almalar ile ilgili birka nemli nokta bilgilerinize sunulmutur. OMG deprem srasnda gaz gnderme ilemini annda kesmitir ve tekrar gaz verme ilemine 2 ay sonra balamtr, bu sre iersinde 5 milyon binann tesisatlar gzden geirilmitir. Bu ilemin salkl yaplabilmesi iin gvenilir ve kolay kullanm zelliine sahip cihazlarn kullanlmasnn gereklilii aikardr. OMG'de bu sebeplerden dolay dier Japon gaz irketleri gibi bu konuda da COSMOS Gaz Dedektrlerini kullanmlardr. Aadaki listede COSMOS Gaz Dedektrlerinden XP-702S,XP-707 ve XP-304 JJ modellerinin, deprem ncesi ve hemen sonras OMG' nin sahip olduu miktarlar verilmitir.

Model XP- 304II XP-702S XP-707

Deprem ncesi 1.000 2.000 250

Deprem sonras sipari 50 1.200 100

Toplam 1.050 3.200 350

Bu modellerden birincisi ile tespit edilen metanm, yeralt gazndan m yoksa boru tesisatndan oluan bir kaaktan m geldiinin ayrm yaplabilmektedir. kinci model, 5 ayr lkede patent alm bir modeldir ve esas olarak dahili tesisatlarnn gaz kaaklarna test edilmesi srasnda hem tesisat hem de kaan yerini belirlemek amacyla kullanlmaktadr. Kullanm olduka basit olan bu hafif cihaz (yaklak 700 g) sayesinde, gaz verilen bir tesisatn gvenilirlii sabun kp testinden daha kolay ve gvenli olarak tesbit edilebilmektedir. (Sabun kp testi ile tespit edilen minimum debi 1.3x10 ~l cmVsn iken bu cihaz ile 3.3x10"5 atmcmVsn debilerdeki ok kk kaaklar dahi tespit edilebilmektedir.) Bu sonu COSMOS'un sensr teknolojisine yapt yatrmn ve gaz datm firmalar ile oluturduu verimli ibirliinin meyvesidir. nc model ise (XP - 707 A), yine gaz firmalarndan gelen talep ile birlikte gelien bir modeldir ve toprakalt borularndan gaz kaaklarnn tespiti amacyla gelitirilmitir. Esas olarak ikinci ve nc modeller, alev iyonizasyon yntemi (FDD) prensibi ile alan, gvenilir alma prensipleri yannda, yksek iletme maliyetleri ve bakm maliyetleri ile eitli iletme zorluklar olan cihazlarn alternatifleri olarak gelitirilmitir. letme maliyetleri sadece kalem pil ve bir yldan uzun srelerde deien sensrleridir. Cihazlarda kullanlan sensr teknolojisinin detaylarna bu bildiri erevesinde girilmemitir. Bunlarn yannda, yine gaz firmalarnn kullanld deiik modeller de bulunmaktadr, fakat yukardaki modeller zellikle deprem sonras almalarda youn olarak kullanlmtr. Yukarda Ek F de 1994 ylnda Japonya'nn en byk 10 gaz irketinin 1994 yl itibariyle gaz cihazlar envanteri grlmektedir. Trkiye'deki gaz irketlerinin ellerindeki cihaz saylarn kabaca bilen bizler, bu rakamlar deerlendirirken aadaki hususlar da not etmeliyiz ; 1. Bu gaz irketlerinin ou dnya leinde dev gaz datm irketleridir ve operasyon alanlar, hem gaz eitleri hem de hizmet eitleri asndan lkemizdeki irketler yannda

68

olduka byktr. Deprem ehri Kobe'nin gaz irketi OSAKAGAS halen 5.9 milyon aboneye hizmet vermektedir. 2. Bu irketler, kurulu yllarnn eskilii ve edindikleri tecrbeler asndan da lkemizdeki gaz datm irketlerine greceli stnlklere sahiptir. 3. Gaz datm irketlerinin hem alma detaylar, hem de gvenlie ynelik standartlar Japonya'da ok sk olarak kurallara ve ynetmeliklere balanmtr. rnein, evlerde bulunan gaz kullanan cihazlarn ve tesisatlarn periyodik kontrolleri zorunludur. Yukardaki temel farklar, sonu olarak, gvenlik/emniyet tedbirlerine verilen nemin ve bu bilincin toplum katnda yaygn olarak yerlemesi ile, bahsedilen cetvelde kullanlan cihaz envanterlerine de yansmaktadr. Yakn zamanda, yine Japonya'da yaanan nkleer kazann ardndan yaplan onca detayl aratrmaya ramen, yaplanlarn yetersiz kaldna dair toplumdan gelen tepkinin varl, gelimi toplumlarda bu bilincin etkisini gsteren bir rnektir. Ksaca, kendileri tarafndan da kabul edilecei gibi, varolan artlarda dahi, gaz datm irketlerimizin ellerindeki cihazlar maalesef yeterli deildir. Deprem gibi bir felaket sonrasndaki artlar dnldnde ise, bu envanterin, bu artlarn da gz nnde tutularak olutumlmasmdaki gereklilik ve acillik ortaya kmaktadr. Son deprem felaketinin youn gaz datmnn yapld blgeleri ciddi olarak etkilememi olmas bir anstr, fakat bu ansn her zaman toplumumuzla beraber olamayacam dnmek zorundayz. Yukarda bahsedilenler, genel olarak deprem sonras gaz tesisatlarnn devreye alnmas veya deprem sonras gaz kaaklarnn sratle tespit edilerek olas felaket risklerinin ortadan kaldrlmas ynndeki tedbirlerle ilgilidir. te yandan, iyerlerinde ve evlerde kullanlan yanc gazlar her zaman potansiyel bir risk tamaktadr, bununla beraber bu riski konjrol etmek ve izlemek mmkndr. yerlerinde bu riskin bir yere kadar izlenebildiini dnmek istiyoruz. Halbuki, evlerde, genel olarak bakldnda bu hususun umut verici olmadn biliyoruz. lkemizdeki durumu tartmadan nce, rneimiz olan Japonya'dan baz tecrbeleri incelemek, konuya daha somut baklmasn salayacaktr. Ek W de grld gibi Japonya'daki evlerde kullanlan LPG dedektrlerinin says arttka meydana gelen kazalar ters orantl olarak azalmtr ve halen evlerin % 99.1 'inde gaz dedektr bulunmaktadr. te yandan benzer ters iliki doal gaz iinde mevcuttur, halen doal gaz kullanlan evlerin yaklak % 40'nda dedektr vardr ki bunun nedeni, balangta gaz dedektr kullanmadan dnlen bir takm tedbirlerin netice vermemesi ve sonu olarak bu uygulamalarda gaz dedektr kullanmna ge balanm olmasdr. Gnmzde CO dedektrnn de Japonya'da evlerde kullanm zorunlu hale gelmitir ki bu durum toplum bilincindeki ivmenin sonucudur. lkemizde ise, evlerde gaz dedektrlerinin kullanmna ynelik bilin maalesef yeterli deildir ve yasalar asndan bir zorunluluk da henz yoktur. Yazktr ki, gaz dedektr denilince bir 'yalanc oban' hatrlanmaktadr ve sigara dumanndan dahi alarm veren cihazlarn pazarda yer almas ile bu bilin ters ynlendirilmi durumdadr. Oluturulmu ve oluturulacak standarlarnn, cihazn hedef gaz seim karakterine de (selektivite) atfta bulunmas gerekmektedir.

69

4. Sonu Son yaadmz Marmara Depremi'nin yaatt aclarn bir bedeli olarak, toplum bilincimizde olumluya giden baz oluumlar bekliyoruz. Deprem riskini srekli yaayan bir lke olarak Japonya da, insan hayat ve genel olarak tm gvenlik kavramlarna verilen byk nem ve hassasiyete ramen, zaman zaman benzer aclar yaamakta, fakat her felaketten ders karmay bilerek, ayn hatalar tekrarlamamak basiretini gstermektedir. Japonya ile uzun yllar ticari ibirlii halinde olan bir firma olarak eminiz ki, Japonya'da ilgili kurumlar oktan Marmara Depremi ile ilgili detayl incelemeyi balatmlar ve bu tecrbeyi de akl/tedbir daarcklarna katmlardr. Benzeri yaklam lkemizde de grmek istiyoruz. Bu inceleme yazsnn esas konusu olan deprem sonras gaz tesisatlarnn devreye alnmasndaki tecrbelerin, yaanma ihtimali olan dier felaketler iin daha hazrlkl ve tedbirli olmamz gerektirdiini ve Japonlarn bu felaketi izlerken edindikleri amacm bizlerin de dier lkelerin yaadklar tecrbelerden faydalanmay hatrlatmasn umut ediyoruz.

Kaynaklar [1] [2] Introduction to COSMOS Gas Sensors, New COSMOS Electric Co, Ltd, 1981 Japan The Great Hanshin - Awaki Earthquake Statistics,August' 1, 1999 Version, JETRO

70

TNEL KALIP SSTEM LE KONUT YAPIMI SIRASINDA OLUAN KAZALAR VE NLEMLER

n.Mh. Cafer TATAN Alsim ALARKO Ataehir Messesesi Kalite ve Gvenlik efi

lkemizde 70'li yllarn sonu, 80'li yllarn banda iyice artan konut a ve oluan pazardan daha fazla pay alma istei rekabet ortamn iyice zorlatrmt. Bu rekabete dayal i dayal i aleminde bu gnde hala ayn olan koullar, gittike zorlamakta, koullar belli olan sektrde i alabilmek, sadece en dk teklifi vermekle deil, byk lde kalitesi yksek birim maliyeti dk alternatif tekliflere dayanmaktadr. Bu keskin rekabet ortamnda para kazanabilmek de "malzemelerde ksnt yapamayacanz, iilik kalitesini dremeyeceiniz" iin byk lde iin hzma bal kalmaktadr. Bu hzda sektrdeki riskleri de beraberinde getirmektedir. Tm bu zorlamalar seksenli yllar da lkemize hzl yapm teknolojilerinden olan TNEL KALIP sisteminin gelmesine neden olmutur. Bu yllarda gerek zorluu ,gerek kstlayc mimarisi ve gerekse yapm srasndaki risklerinin fazlal nedeni ile batda yava yava bu sistemi brakma yoluna gidilmekte idi. Tnel kalp sistemi; yaplarda tayc duvar ve demelerin btn halinde ve tek ilemle yerinde dkmn salayan bir yapm yntemidir. Seksenli yllarn banda lkemize gelen bu sistemin teknolojisine adaptasyon olduka g olmutur. Genel problem olan ve ounlukla inaat sektrndeki i gcn oluturan kesimin krsal kesimden gelen, belli bir eitimden geirilmemi insan gc tarafndan oluturulmas bu zorlua neden olmutur. Fakat ne yazktr ki teknoloji retilirken gerekli gvenlik nlemleri eitimi ihmal edilmitir. Devletimizin bu konudaki yaptrm gc hepimiz tarafndan da bilindii gibi, yetersiz kalm, ayn zamanda gnmz artlarna ve teknolojik gelimelere de ayak uyduramamtr. Bu konudaki tzklerin ve yasalarn yetersizlii gnmzde her konumada gndeme gelmekte ve tartlmaktadr. Bu konuda alma Bakanlnca balatlan almalar taktirle karlamakla beraber sivil toplum kurulularyla kopuk gerekletirilmeye allan bu almalarn pek verimli olaca kanaatinde de deilim. Tnel kalp sistemindeki kaza orannn fazlal ve zellikle lml kazalarn fazlal bu sektrdeki gvenlik nlemleri ve bunun iin verilecek eitimlerin nemini olduka artrmaktadr. Biraz sonra bahsedeceim baz kaza olaylar da bu konunun ne kadar nemli olduunu gsterecei kanaatindeyim. Uzunca bir sredir ki yaklak 12 sene bir fiil tnel kalpla yaplan konut ilerinde sorumlu,antiye ve ksm eflikleri,gvenlik eflii gibi eitli kademelerde alrken bir ok olayla karlatm veya sektrde dier antiyelerde olan olaylardan bilgi sahibi oldum. Birazdan bahsedeceim bu olaylar son derece dndrc ayn zamanda bu konudaki yetersizlii ve eitimsizliin getirdii tehlikeleri gstermesi asmdan ilgin bulacanz dnmekteyim. Yapm olduum gzlemlerde bu kazalardaki nedenlerin % 50 sinin alanlarn eitimsizliinden, kaderciliinden ve dikkatsizliinden, % 40 i sahiplerinin gvenlik ilerine ve nlemlerine yeterince nem vermeyiinden ki; bence bir kazann zellikle lml bir kazann kendilerine neye mal olduunun henz bilincine varmaylarndan kaynaklanmakta. 71

% 10 da zellikle tnel kalp uygulama projeleri oluturulurken i gvenlii asndan yeterince irdelenip o ekilde proje yaplmayndan kaynaklanmakta. Tnel kalpla imalat yapan ve henz istenen dzeye erimemekle beraber gvenlik nlemlerini almak iin aba gsteren bir antiye de bir yl iinde yaplan gzlemde 28 i kazas olduu gzlenmi. Bu yl ierisinde 1 lml kaza olmutur. 500 kiinin pik noktada alt bu antiyede kazalarn ounluu yksekten dme ( % 14 ) malzeme dmesi ( % 11 ) ve dierleri arpma, grme bozukluklar , bir ey batmas eklinde olmutur. Gvenlik nlemleri alnmayan antiyelerde bu oranlar katlar eklinde artmaktadr. SSK verilerine gre lkemizde 1997 ylnda (518,825) i alm ve (13,9919) kaza olmutur. naat i kolu i kazas oran: 13991 x 100 518825 = % 2 dir. Bu antiyemizde ise 28 x 100 = % 5,6 olmutur. Bu bilgileri 500

destekleyen kaza arlk oranlarna bakarsak: Trkiye = 388.423 x 10,000,000 (inaati kolu ) 518,825 x 300 x 8 =311 antiyemizde 863 x 10,000.000 =7191 500 x 300 x 8

Trkiye geneline gre oranlarn ykseklii dikkatinizi ekmitir umarm. Ayrca 1 lml vakamz ile fatalite oranna bakarsak : Fatalite oran : 1x100 = % 20 Bu oran Trkiye genelinde ise % 008 dir. 500 Ve bu antiyede bir yl iinde bu kazalarn antiyeye maliyeti (lml olay hari ) yaklak 700 milyon mertebelerinde olmutur. Elbette ki yukardaki veriler Trkiye geneli iin bir veri tekil etmemektedir sadece bir fikir vermektedir. Fakat uzun sredir antiyelerde ve tnel kalpta alan birisi olarak bu oranlarn daha yksek olduunu syleye bilirim. yle ki; aada bahsedeceim olaylar sadece sizlere rnek iin seilmi 3-4 antiyedeki olaylardan bazlar. Bunlar dinleyince sanrm sizlerde benim gibi olayn nedenli itti ve ihmale getirilemeyeceini ve biran nce gerekli nlemlerin alnmas gerektii fikrini paylaacaksnz. antiye efi olarak bulunduum bir antiyemde ki; o tarihlerde gvenlik nlemlerine ynelik yneticiler olarak hibir eitim almadmz gibi ok kstl bilgilere sahiptik, bizler bu durumdayken alan iinin' bilgi dzeyini sizler tahmin edersiniz sanyorum. Tnel kalp elemanlarndan yerde temizlik ve kalp yalama ilerini yapan bir arkada, d cephe tnel kalbnda bulunan beton iskelesini temizlemek iin zerine kyor,zaten dengesiz olan bu kalptan dierine gemek isterken oysaki aa inip yle gemesi gerek bu srada devrilen kalp altnda kalarak yaamn yitirmitir. Bir dier olayda d cephe perdesinde bulunan stteki tayrot delii yerini emniyet kemersiz, bir eliyle kendini, dier eliyle makas tutarak hasr elii kesmeye alan bir arkadamz dengesini yitirince d cephe iskele korkuluunun da olmay nedeni ile 5 kat aaya temel demirleri zerine dt, mucize eseri yaama dnd fakat alamaz durumda. Bir baka antiyede alan tnel kalp elemanlarndan birisi perde aim elemann yerletirip yan vidalarn skarken anahtarn kurtulmas sonucu dengesini yitirmi, bu mahalde ki iskele aralarnn da balantsz olmas nedeni ile aaya derek yaamn yitirmitir.

72

Bir baka olayda d kalp iskelesine an arlk konulmu bu durumda iken ayrca darya bakmaya kan elemanlardan 5'ide ayn iskeleye kmlar tabi bu arla dayanamayan iskelenin krlmas nedeni ile hepsi aaya dm bu olayda bir elemann lm,bir elemann maluliyeti ve dierlerinin ar yaralanmasna neden olmutur. Bu olayda bilgisizlik ve dikkatsizliin neye mal olacan aka grmekteyiz. Bu tr rnekleri istemesek de artrmak mmkn. rnein bir baka antiyede tnel kalb kartmaya alan elemanlar, kaldrma aparatn tnel kalba balamlar sonra ayn iskele zerinde dururken vince talimat verilmi kaldrlmaya allmtr. Tam bu srada kaldrma elemannn mili kopmu kalp, iilerinde bulunduu iskeleye arpm , krlan iskele stndeki elemanlar ve kalpla birlikte aaya dmlerdir. Bu olayda da bir ok iinin ar yaralanmasna neden olmutur. Bir dier olayda kalptan normal ini merdiveni yerine aln elemanndan inmeye alan bir eleman tutmu olduu kancann yerinden kmas nedeni ile aaya dm ve uzunca bir sre alamaz hale gelmitir. lgin ve kiisel koruyucularn nemini gsteren bir dier olay. Kalp karma srasnda tnel kalp rzgarn etkisiyle dnmeye balam perde alnna arpan kalp burann kopmasna neden olmu kopan beton paras iskele arpnca sram ve iki kat aada bulunan temizlik elemann kafasna arparak hayatn yitirmesine neden olmutur. Oysaki bir baret belki de bir hayat kurtaracakt. Rzgarl havalarda kalp iiliinin ne kadar tehlikeli olduunu gsteren bir dier olay. Fazla rzgarl bir havada kalp skm srasnda tam kalp kaldrlrken rzgarn etkisiyle dnmeye balam bu srada tutmaya alan vinci de beraberinde srkleyerek skm yaplan bina zerine vinle birlikte dm ve bir iinin lm birka iinin ar yaralanmasna neden olmutur. Eitimsizlik ve dikkatsizliin neye mal olduunu gsteren anlatacam iki rnek olaydan ilki yle olmutur. K aylarnda betonun gerekli mukavemete ulamas iin kr uygulamas yaplmaktadr. Bu uygulama kalp n yznn branda ile kapatlarak ieride LPG tplerle alan zel ocaklarn yaklmas sureti ile yaplmaktadr. Bu uygulama srasnda ska karlalan olay alanlarn bu mahallere girerek snmaya almalardr. Yine bir antiyede gece almas srasnda bu ii yapan 5 eleman snmak iin ieriye girmiler yorgunluun ve scan etkisi ile uykuya dalan elemanlar zehirlenmilerdir. Dier olay binada p bacas montaj srasnda yaanmtr. Bacalar genellikle 5 mt lik aspest boru ile ve zel olarak braklan yerlerine yukardan aaya indirmek sureti ile yaplmaktadr. Bir montaj srasnda bacalarn birbirine geirilmesinde problem olunca oturmayan bacay yukar ektirirken bir arkada dier bacann zerine kmak sureti ile bilezii oturmaya ahm tam bu sr, balant yerinden kurtulan dier baca zerine dm ve arkadan lmne neden olmutur. Tm bu olaylarn yan sra kalptaki kiisel koruyucu malzemelerin kullanlmamas nedeni ile oluan ba arpmalar, eitli yaralanmalar , gz kaynak almas nedeni ile gz bozukluklar v.b olaylar her gn yaanmaktadr. Ayrca kalptan ve katlar arasndan inii salayan merdivenlerin usulne uygun olmaynn yarat kazalardan, zellikle gece almalarnda yetersiz aydnlatmann yarat kazalar nedeni ile oluan ar, hafif ve hatta lml vakalardan bahsetmek mmkn.

73

Tm yukarda bahsetmi olduum vakalar; Tnel kalp sisteminde alnmas gerekli gvenlik nlemlerinin ve mutlaka alan personelin eitiminin gerekliliini ortaya koyduunu sanyorum. Burada sizlere tnel kalp sisteminde proje almas aamasndan balayarak kurumuna ve skme aamasna kadar ki safhalarda i sal ve gvenlii asndan nelerin yaplmas gerektiini yaplmad takdirde ne gibi kazalara neden olacan anlatmaya alacam. 1. Tnel kalp uygulama projesi aamasnda dikkat edilecek hususlar : Genellikle tnel kalp imalat firmalar tarafndan hazrlanr. Bu aamada en ok dikkatten kaan husus iskelelerde ke geileri, girintiler ve iskele aralklardr. Bu aamada mutlak surette gvenlik elemanlarnn proje departman ile ortak alma yrtp bu tr kritik noktalarn zmlerinin retilmesini salamaldr. Aksi takdirde kalaslarla veya buna benzer malzemelerle yaplan iskeleler aras geiler lmle neticelenen kazalara neden olmaktadr. skeleler aras boluklar ayak krlmalarna neden olmaktadr.

2. Montaj aamasnda dikkat edilecek hususlar: Tnel kalpta mutlaka uzman ekipler altrlmal baka hi kimse kalba kartlmamaldr. skele kattaki yerine alnmadan nce iyice kontrol edilmeli gergi balant kelebekleri, n korkuluklar ve yan krikolar iyice kontrol edilmeli, ayrca zerinde malzeme olmamasna dikkat edilmeli. Kaldrlrken terazisinde ve yan balant kulaklarndan kaldrlmal. skeleler yerine konulurken alt yastk noktasn oluturan yerdeki ters ( u) nun ierisine 10x10 dan en az 1 mt uzunlukta ahap konulmal ve bu ahabn deme zerine iyice oturmas salanmal. skele yanlarnda bulunan sktrma, krikolar tam anlam ile yan perdelere basacak ekilde sklmal. n kor'aluk alar yeterince salam ve gergin olmal. En nemli hususlardan birisi kurum srasnda bu korkuluklar dik konuma getirilmelidir. D iskelelerde mutlaka srt korkuluklar takl olmaldr. ki iskele arasnda en ok 20 cm olmaldr. En son iskelelerin d kenarnda mutlaka seyyar korkuluklar olmaldr. skeleler mutlaka birbirine geie olanak verecek ekilde oluturulmaldr. En nemli hususlardan biriside iskele platformlar yalardan arndrlm olmal. Tnel kalp yerine alnrken ve skm srasnda kullanlan aparat vmutlaka 1000x500 ebatlarnda byk kaldrma geni olmaldr. Kaldrma aparat tnele balanrken kelebek somunun iyice skldndan emin olunmal. Kesinlikle boluk braklmamal. Bu aamadan sonra mutlaka bir iareti nezaretinde tnel kalp kaldrlmal. Kaldrlrken altnda grevliden baka hi kimse bulunmamal. Ayrca zerinde kaldrlma srasnda debilecek eyalar bulunmamaldr. Etraf kontrol edilip hi kimsenin olmadndan emin olunduktan sonra kaldrlmal. Kaldrma aparat srekli kontrol edilmeli en kk bir atlama grldnde veya 250 kullanmdan ( yaklak 3 ay ) sonra mutlaka deitirilmeli. zellikle tnel kalb hzl bir vaziyette evirecek kadar etkili olan rzgarl havalarda alma derhal kesilmelidir. Tnel kalptan ini ve klarda, d cephe iskelelerine ini ve klarda zel olarak yaplan kalp zerine montajl merdivenler kullanlmaldr.

74

Gece almalarnda mutlaka boluklar ve tam olarak kalp zeri grlecek ekilde aydnlatma salanmaldr.

3. Tnel kalp stma ilemi srasnda dikkat edilecek hususlar: Istma ocaklar tp balantlar mutlaka mekanik ve kimyasal etkilere yksek dayanml krmz renkli hortumlarla yaplmal. Hortum tp balants ncesi mutlaka alev geri dn ventili bulundurulmal. Gaz kaaklar testleri sabunlu su veya kpkle yaplmaldr. Tp ve ocak balantlarnda mutlaka kelepe kullanlmaldr. Dili balantlarnda teflon bant kullanlmaldr. Pilot musluklar mutlaka kullanlmaldr. Tpler dik konumda tutulmal ve istiflenmelidir. Yakmak iin gerekli kontroller ( yukardaki hususlar ) yaplmal ve tpler tnel dnda kalacak ekilde yerletirilip yakma ilemi yaplmaldr. Istma srasnda en ok yaplan yanllarn banda ocaklar ieride yanarken ve tnel perdeleri kapal iken bir ok ii tarafndan ieriye girerek snmaya allmakta. Bu durumda birok zehirlenme olayna neden olmaktadr. Gaz alevleri ak renkte olmal enjektr zerindeki hava ayar ykl ile ayar yaplmaldr. Istma sresince bir grevli tarafndan srekli ocaklar kontrol edilmeli ve snen ocaklarn derhal gaz kesilmeli. Skm ncesi en az 1 saat nceden perdeler alarak havalandrma yaplmal. Tnel Kalp skm srasnda alnacak nlemler : ncelikli olarak tnel kalplarn konulaca alann mutlaka dzgn ve zeminin salam olmas salanmal. Birok lml kaza engebeli ve salam olmayan mahalde yaplan kalp stoklar srasmda olmutur. Kalp skmleri yetkilinin kontrolnde, yaplmal ve mutlaka vini ile irtibat salayan iareti bulundurulmal. Kalp ayarl dikmelerin tamam mutlaka almal ve tekerleklerin zemin ile irtibat salanmal Kalp srmnden nce iskeleler kontrol edilerek zerlerindeki malzemelerden arndrlmal. n korkuluklar yatay konuma getirilmeli, alarn zerinde hibir malzeme olmamaldr. Kalp yeterince ne srldkten sonra ( kaldrma aparat montajna el verecek miktarda dar kartlr ) aparat kontroll taklmal ve iinde, stnde ve altnda hi kimsenin bulunmadndan emin olunduktan sonra iaretinin komutuyla alnmaldr. Tnel kalp kaldrlmas ve kattan alnmas srasnda zerinde hi kimse bulunmamaldr. Konulduu yerde dikmelerin yere tam oturduundan ve kalbn dik konumda bulduundan emin olunmaldr. Tnel kalp temizlii ve yalamas srasnda kesinlikle zerine klmamaldr

4.

Tm yukarda sz konusu edilen hususlar bu gne kadar yaplan tnel kalp almalar srasnda gzlenen ve yaplmamalar nedeni ile bir ounda lmle neticelenen kazalarn olumas neticesi kan sonulardr.

75

76

 KAZALARININ MALYET
Oktay TAN * MESKA Vakf Bakan Meydana gelen i kazalar sonucu yaralanmalarn, sakatlanmalarn veya lmlerin iletmelerin verimliliini ters ynde etkiledii bu gn gelimi lkelerde yaplan aratrmalarla artk kantlanmtr. yle ki, kaza kk bir yaralanma veya sakatlanma ile sonulansa bile bu olayn, iinin alt yerde bulunan dier iilerinin de i glerinde verim dklne neden olmaktadr. Kukusuz, kaza olaynda yaralanma veya sakatlanma varsa genellikle tedaviyi gerektirir tbbi mdehale mevcuttur. Sonra, mevcut yasalar gerei formlarn doldurulmas gerekir. * Ayrca, dier ilemler de tamamlanr. te bu tr ilemler ve bunlara benzer iler, kazann maliyeti ierinde yer almaktadr. Bu durumda, iletmelerdeki risk deerlendirme ve st ynetimin kontrol sistemlerinin uygulanmasndaki baarszl sonucu meydana gelen kazada yaralanmalara, salk sorunlarna veya malzeme ve ekipmanlann hasarna dolaysyla, retim kaybna veya bakm maliyetinin artmasna ve hatta tazminat davalarna varan sonulara neden olabilmektedir. Bu kazalarn maliyeti, indirekt maliyetleri de dahil bilinebilseydi o iletmede i gvenlii ile ilgili nlem ve kurallar tereddtsz uygulanrd. 25 sene nce ngiltere Endstri Konfederasyonu'nun (CBI), Sal ve gvenlii konusunda yaplan Robens Komisyonu'nda yapt bir aklamada; "irket baznda, i kazalar ve meslek hastalklarnn dourduu maliyetleri derhal ve basit bir ekilde lebilecek bir forml gelitirebilmi olmas halinde i kazalarnn ve bunun sonucunda meydana gelen yaralanmalarn, sakatlanmalarn ve lmlerin azaltlmasnda ok nemli bir katk olaca" belirtilmitir. Nitekim, yaptrma sahip bir birim olan ngiltere Sal ve Gvenlii Kurulu (HSE) yllarca i sal ve gvenlii ile karllk arasnda bir balant olduunu savunmutur. Bu gn, zellikle ngiltere'de bu gr savunan endstri kurulularndaki yneticilerin saylar gittike artmaktadr. 2 O halde, iletmeler bu bilince sahip olmadan kazalar azaltmak veya kazalarn nne gemek mmkn deildir. Bundan dolay, i kazalarnn ve alrken oluabilecek hastalklarn azaltabilmek iin bu konuda kararl ve etkili kurallarn uygulanmasnn yan sra, iletmelerin i sal ve gvenlii iin btelerinde bu konuda ayracaklar para, gnlk ynetim ak ierisinde i sal ve gvenlii bilinci ile btnleeceinden nem kazanmaktadr. Sanayilemi lkelerde i kayplarnn kontrol teorisinde; i kazalar arasndaki ilikiler, genellikle kaza piramitleri ile gsterilir. Bu piramidin tavanm oluturan lmcl kazalar, ortasn oluturan lmcl olmayan ancak ar veya hafif yaralanmak kazalar, ve tabann oluturan iyerindeki tesislere ve ekipmanlarda meydana gelen hasarlar veya kl pay kurtarlan yaralanmasz kazalar arasndaki ilikiyi gstermek amacyla kullanlmaktadr. Kazalar dolaysyla meydana gelen zararn bykl, iyerindeki yneticinin tehlikeleri ve kontrol edilebilecek riskleri nceden tespit edememesi halinde tamamen ansa kalmtr. rnein, bir i makinasnn bakmszlk veya ani arza nedeniyle szan ve biriken oradan gemekte olan iinin yaa basmas nedeniyle kayarak dmesi sonucunda, sadece i elbisesi
506 sayl Sosyal Sigortalar Kanunu Madde:27'y3 gre "Vizite Kad", 1475 sayl Kanunu'nun Madde:73'e gre "Kaza Bildirimi formu" 2 Toone B. Bovis Europe Safety Manager "naat kazalar maliyet analizi" konulu konferans notu 4.5.1999
1

77

kirlenebilecei gibi ban sivri ve sert bir yere arpmasyla yaralanabilir ya da lebilir. Yahut szan ve biriken ya, herhangi bir nedenle alev alp kk veya byk boyutta yangnn kmasna neden olabilir. Bu nedenle, kazalar azaltmann en etkin yolu, kazalara neden olan hususlar kontrol etmek, bir baka deyile nedenlerini ortadan kaldrmaktr. rnei verilen i makinasmn periyodik bakm ve kontrollarnm yaptrlmas, yan szmamasn ve birikmemesini dolaysyla herhangi bir kazaya neden olmamasn salayacaktr. Yukarda sz edilen ngiltere'deki kurulu, (HSE - Health and Safety Executive) nlenebilir i kazalar nedeniyle oluan kayplarn maliyetini belirlemek ve firmalarn karlaacaklar kayplarn nedenlerini kontrol edebilmelerini amalayan "Maliyet Metodolojisi" gelitirmitir.3 Bu amac gerekletirmek iin bu metodoloji " Kazas" tanmm ok geni kapsaml olarak ele almaktadr. Kazas sonucu yaralanmas, sakatlanmas, lmesi veya kiinin iini yaparken hastalanmas, binaya, tesise, ekipmanlara veya malzemelere yahut evreye zarar vermesiyle ilgili kayplar veya i kayb ile sonulanan herhangi bir planlanmam olaylarn tm, hep i kazas olarak deerlendirilmitir. HSE daha sonra kaza maliyetlerinin gerek maliyetlerini belirleyebilmek amacyla eitli endstri alanlarndaki firmalarda meydana gelmi i kazalar zerinde almalara balam, aylarca sren ve be ayr i kolundaki iletmelerde yaplan almalarda zerinde allan olaylarn tm, yukarda belirtilen kaza tanmna uygun olarak kayplar belirlenen eie gre kaydedilmitir. Daha sonra, her kazann maliyeti hesaplanm ve kazalarn nedenlerine gre kazay nleme nlemleri ile kaza maliyeti arasnda balant olup olmad aratrlmtr. Be ayr i kolunda yaplan sz edilen bu aratrma yaklak 18 hafta iinde 3626 kaza incelenerek tamamlanm, bu aratrmaya katlan firmalarn hi birinde aratrma sresince byk boyutlarda kaza meydana gelmemekle birlikte, bunun yan sra i kaybn artracak lde sakatlanmalara, davalara ve zel tazminatlara maruz kalnmtr. almalar sonucunda elde edilen kaza maliyetleri; Bu iletmelerin toplam fnansal kaybnn, 87.507 ngiliz Sterlin'i ve bu kazalarda retim durmas nedeniyle oluan i kaybnn 157.568 Sterlin olduu, toplam kaybn 245.075 Sterlin'e ykseldii tespit edilmitir. Bu lekteki kayplar, projenin tm sresi zerine uyarlandnda; naat yapan bir firmann proie bedelininin % 8'ini, Mandra ilerini yapan bir firmann isletme maliyetinin % 1.4'n, Nakliyat iini yapan bir firmann karnn % 37'sini, Petrol arama iini yapan bir firmann potansiyel retiminin % 14.1 'sini, Salk hizmeti veren bir hastanenin yllk iletme maliyetinin % 5'ini oluturmaktadr. HSE'nin bu aratrmas, yukarda da belirtildii gibi be ayr i kolunda faaliyet gsteren 4 firmalarda yaplan etdlerden elde edilen bulgular tanmlamaktadr. Bu bulgular, ngiltere
3 4

The Cost of Accidents at Work, published HSE books (ISBN 07176 134379) Kazalar ve Meslek Hastalklarnn ngiltere Ekonomisine Maliyetleri; Neil V. Davies ve Paul Teasdale (ISBN 071 76 0666X)

(1994)

78

Endstri Sektrn temsil ettiinden ngiltere asndan arpc olduu gibi, lkemiz asndan da ilgin olduu iin burada sz etme ihtiyac duyulmutur. 1993/94, 1994/95 ve 1995/96 yllarnda yaplan igc aratrmalarna gre, ngiltere'de her yl ortalama olarak yaklak 1.1 milyon alann i kazasna uramaktadr. 1990 ylnda 750 bin ii meslek hastalklarndan dolay salk kurulularna ba vurmu, bazlarnn hastalklar ilerlediklerinden iten ayrlmak zorunda kalmlardr. Tm i kazalar ve meslek hastalklarndan dolay yaklak 30 milyonun zerinde i gn kayb meydana gelmi ve dolaysyla ngiltere endstrisine yllk maliyeti yaklak 750 milyon Sterlin'e, iverenlere maliyeti ise 4 bin Sterlin ile 9 bin Sterlin arasnda mal olmutur. Bu da, iletmenin ticari brt karnn % 5 - 10'una denk gelmektedir. A.B.D. Utah i sal ve i gvenlii Dairesi Mdr Jay W. Bagley'in nterrnet'te yaynlanan bir yazsnda; bu eyaletteki i yerlerinde 1993 ylnda meydana gelen i kazalarnn A.B.D. ekonomisine 110 milyar US.$dan fazlaya mal olduu , bu tutarn iinde hastalklarla ve sakatlklarla ilgili harcamalarn yer almad, kazalar nedeniyle harcanan paralarn firmalarn karlln etkilediinden, yaplan olumlu almalar sonucu, geen drt yl ierisinde meydana gelen i kazalarnda % 25 azalma grld, nedenlerinin banda, iverenlerin i sal ve gvenlii programlarnn faydalarna inanp bu programlarn uygulamasnda kolaylk salamak zere ynetimde yer alan en alttaki usta ba veya formenden proje yneticisine kadar herkesin bu konuda eitim aldklar, sonu olarak byle durumda daha az kaza olaca dolaysyla yaplan iin verimliliinin artaca ifade edilmektedir. Ayrca, ayn yazda, rnein; maliyeti toplam 500 US. $ olan bir i kazasnn karlnda iveren, 120 metre kare beton dkebileceim veya 20 mikser hazr beton satn alabileceini, yahut 36 metre uzunluunda iki eritli asfalt yol yapabileceini altn izerek vurgulanmaktadr. lkemizde, 1997 ylnda toplam 98.318 i kazas, 1.055 meslek hastal, 4.374 srekli i gremezlik ve 1.473 lm meydana gelmi, i kazalar ve meslek hastal nedeniyle 1.992.476 i gn kaybolmutur. 506 sayl Kanuna gre, i kazas ve meslek hastal sonucu srekli i gremezlik geliri balananlar ile i kazas ve meslek hastal sonucu lenlerin hak sahiplerine balanan gelirler iin yaplan giderler aada (TABLO. 1) de 1996 yl ile karlatrlmal olarak gsterilmitir, toplam 19.834.570.000.000.- TL.'sdr.

TABLO 1.1996 ve 1997 Yllan Kazas ve Meslek Hastal Toplam Giderleri

GDERLER 1996 Yl (Milyon TL) 1997 Yh (Milyon TL) Tedavi Giderleri 456.549.6 929.879.5 Yol ve Zorun giderler 1.869.6 2.434.5 Geici gremezlik 592.240.7 1.69.233.8 denei Srekli igremezlik 3.024.613.9 5.622.961.6 denei lm Hak.Sahipleri Ayl 4.930.799.4 8.454.997.6 1.450.199.8 Sosyal Yardm Zamm 1.459.881.6 Cenaze Giderleri 567.7 5.604.8 Dier giderler 209.722.7 227.314.3 Ynetim Giderleri Hissesi 698.931.5 1.512.712.7 Sigorta Gideri Toplam 11.365.494.9 19.834.570.0 Kaynak: SSK 1997 Yl Faaliyet Raporu, Sayfa 25

79

Sadece kaytlarn yasal mevzuata uygun tuttuunu tespit ettiimiz bir gemi yapm tersanesinde ve drt byk konut yapm irketinin 8 adet antiyesinde alan toplam 8.250 ii 5 arasnda i kazas geiren iiye Sorgulama Formu ile bilgi toplanarak bir aratrma yaplmtr. (Bu aratrma 1997 - 98 yllarnda yaplmtr.) Bu aratrmada, meydana gelen i kazalarna gre doldurulan raporlar ile iyeri salk biriminde tutulan protokol defteri kaytlarnda 3.000'nin zerinde kaytlar gzden geirilmi, i kazas geirenler iin dzenlenen 422 adet i kazas raporu ele alnmtr. Bu 422 rapor, ayr il' deki (stanbul, zmit ve Bursa) konut ve gemi yapm projelerinde yukarda da belirtildii gibi alan toplam 8.250 ii arasndan derlenmitir. TABLO 2. kazalarnn iyerine direkt maliyeti Direkt maliyetin Trleri Revirde ve hastanede yaplan ilk yardm ve tedavi ile ilgili iinin urad i kaybnn maliyeti Revirde yaplan dier giderler Revirde lk yardm iin kullanlan tbbi malzeme gideri verece denen tat gideri verence yplan zel tedavi giderleri SSK'ca yaplan giderler inin kendisinin yapt gider inin dedii ulam gideri verence denen zel hastane giderleri TOPLAM DREKT MALYET 1.202.229 3.833.865 5.183.789 228.343 137.977 5.566.796 2.910.490,25 31.561.612,30 11.261.489,00 2.850.196,00 516.214,00 37.964.213,00 377.500.000 1.200.000.000 1.627.710.000 71.700.000 43.325.000 1.747.974.000 22.434.060.700 607.174 588.447 92531,14 867.118,54 190.652.700 184.184.000 Standart sapma 54.111.513 168.087.660,00 Ortalama TOPLAM MALYET 16.991.015.000

71.460.133 256.111.524,23

Meydana gelen i kazalarnn toplam direkt maliyeti 22.4 milyar TL.s, her bir kazann maliyeti ise, 71.460.133 TL.sdr. Bunun U.S. Dolar karl 330.02 $'dr. (Tablo 22' ye baknz) Bu maliyetin iinde olmas gereken ancak, henz davalar sonulanmayan iki lml i kazas bulunmaktadr.

Bunlann arasnda Trkiye'nin tek Kalite Belgeli inaat firmas da bulunmaktadr. Bu inaat firmasnn be antiyesinde topllam 3.750 ii almaktadr. Dier firmann bir byk antiyesinde 1.600 ii, dier nc firmann antiyesinde 400 ii, drdnc firmann bir antiyesinde ise 1.800 ii almaktadr. Bu inaat firmalarnda toplu knut inaat, kongre ve sergi saray inaat, hava meydan hangar ve d terminal iskele inaat, kooperatif evleri inaat yaplmaktadr. Tersanede de 400 gross ton'luk kuru yk gemisi yaplmaktadr.

80

TABLO 3. kazalarnn iyerine indirekt maliyeti indirekt maliyetin Trleri Dier alanlarn i kaybnn toplam maliyeti Formen ve mhendislerin i kazas nedeni ile i kayb maliyeti Hasarlanan malzeme ve ekipmann retim kayb maliyeti Hasarlanan ekipmann maliyeti Hasarlanan malzeme ve ekipmann tanmas, onarlmas ve yenilenmesi ile ilgili giderler Zarar gren malzemenin ortalama maliyeti TOPLAM INDIREKT MALYET 39.395.152 336.286.931 12.247.995.500 1.713.375 20.180.946 538.000.000 151.273 60.509 2.295.338 723.521 44.500.000 19.000.000 141.719 1.144.606 43.325.000 1.577.733 5.581.370 377.500.000 Ortalama 35.750.543 TOPLAM Standart sapma MALYET 306.361.150 11.225.670.500

Aratrmamzda yer alan 314 i kazasndan her bir kazann toplam indirekt maliyetinin 39.395.152 TL. olduu tespit edilmitir. Bunun U.S. Dolar karl ise 181.93 $'dr. (Tablo 3'e baknz) Grld zere, meydana gelen i kazalarnn toplam maliyeti, iverene 34.7 milyar TL. (135.546 $), her bir i kazasnn maliyeti ise 110.8 milyon TL. (512 $) mal olmutur. Bu gne kadar yaplan almalarda i kazalardan doan maliyetlerin iki ana grupta topland grlmektedir. Bunlardan birisi direkt (dolaysz) maliyet dieri indirekt (dolayl) maliyet olarak ifade edilmektedir. Baz incelemelerde, direkt maliyet deyimi yerine sigortalanm maliyet terimi, indirekt maliyet deyimi yerine sigortalanmam maliyet terimi kullanlmaktadr. A.B.D.'de yaplan hesaplamalarda indirekt maliyetler; direkt maliyetlerin 1 ila 20 kat olduu iddia edilmektedir. Uluslararas kabullenen lt ise, bu konularda ilk aratrmay yapan dnyaca nl aratrmac Amerikal uzman W. HEINRICH kazalarn indirekt maliyetlerinin, direkt maliyetin en az drt en ok alt kat olduu eklindeki iddiasna yer verilmekte ve bir ok aratrmacnn da bu iddiay kabul ettikleri grlmektedir6. ngiltere'de yaplan hesaplamalarda ise, zellikle inaat i kolunda taeronlarla ve nc kiilerin neden olduu kazalarla ilgili tm riskleri de dahil sigortalanm (direkt) maliyetlerin, toplam maliyetlerin 1/11 'sine kar geldii belirlenmitir. Yukardaki her iki tablo incelendiinde, lkemizde uluslararas ltlerin aksine lkemiz koullarna gre indirektler, direkt maliyetlerin yars olduu grlmektedir.

The Hidden costs of jobsite accidents. Conctructor, 73(4),40,41 Chaney, P. (1991)

81

Baz aratrmac yazarlar, i kazalarnn maliyetini buzdana (iceberg) benzetmilerdir. (ekil 1.) Suyun yznde kalan ksm yani grnen ksm direkt maliyeti, suyun altnda kalan yani grnmeyen ve buz dann 2/3 'n oluturan byk ksm indirekt maliyeti ifade ettii belirtmilerdir. Ancak, indirekt maliyetlerin nelerden ibaret olduunu ve nasl belirlenebileceini kesin olarak bilmek ise olduka zordur, indirekt maliyetler, genellikle i kazas sonucunda hemen ve nceden hesaplanamayan, uzun zaman ierisinde oluan maliyetlerdir Direkt ve indirekt maliyetlerin nelerden ibaret olduu, neleri kapsad aada gsterilmitir Direkt maliyetleri; Tedavi ilk iki gnlk cret, (giydirilmi crete gre) kaza sonucu len veya sakatlanan ii iin denen tazminatlar, harcamalar, denen alan davalar nedeniyle avukatlk cretleri ve mahkeme giderleri, SSK'na denen i kazalar ve meslek hastalklar primleri, olas i kazalarna ve meslek hastalklarna kar denen mali mesuliyet sigorta pirimleri, i kazas sonucu hasar gren malzeme, tesis ve ekipmann onarm veya yenileme bedeli iin harcanan giderler olarak sralayabiliriz. indirekt maliyetleri ise; kazalanan iinin o iyerinde neden olduu dier iilere ait i kayb, (ilk yardm iin revirde veya hastanede harcadklar sreler, yetkili personellerin ve yannda alan i arkadalarnn zaman kayb) malzeme hasar bedelleri, yasal demeler, gecikme cezalar, idari para cezalan, alanlar yeniden eitme bedeli, alan davalar nedeniyle harcanan giderler, denen tazminatlar v.b. giderler olarak sralayabiliriz. Bu nedenle, i sal ve gvenliine ilikin programlarnn uygulanmasnn iveren iin yarar, sadece yasal zorunluluklarn yerine getirilmesi deil, meydana gelecek i kazalarnda meydana gelecek maliyetlerinin ne olabileceinin bilinebilmesidir. Kazalarnn insan hayatna verdii gayri maddi zararlarnn yannda hem alanlara hem de iletmelere ve dolaysyla ulusal ekonomiye (topluma) da nemli lde maddi (ekonomik) bir zarar ve yk getirmektedir. alan , kaza sonras ac duyabilir, sakat kalabilir hatta yaamn yitirebilir. Kaza, sakatlk ile sonulanmsa ncelikle maddi ve manevi adan byk ac ve kayba uramtr. Gerek anlamda eski durumuna dnmesinin olana kalmamtr. Her ne kadar sakatl iin i gremezlik tazminatn alm ve aylk balanm ise de, bu durum ne kaybolan uzvunu getirecek ne de ruhsal durumunun bozulmasn veya aile yapsnn etkilenmesini nleyebilecektir. Sigortasz ise (ki, lkemizde alanlarn te ikisinin hibir sosyal gvenlii bulunmamaktadr) SSK deneklerinden de yoksun kalacaktr. Ayrca, mr boyu sakat kalan kii, i bulmada glk ekecek, i bulsa da alabilecei cret dk olacaktr. Ekonomik faaliyetler insan gc olmadan yaplamaz. Mal yeya hizmet retiminde emek, nemli bir unsurdur. retim bilgisayar veya robotla bile yaplsa, (en azndan dmeye basma gibi) yi^e de insan emeine ihtiya duyulmaktadr. retimi planlayan, ynlendiren, kontrol eden ve pazarlayan hep nsan emeidir. O halde, kazalar alian almaktan alkoymakta dolaysyla..ekonomik kayba uramaktadr. letmelerde meydana gelen i kazalarnda iveren, ncelikle altrd birinin kazaya urad grmenin byk zntsn duyar. Bu znts aslnda kendisinin iveren olmasndan deil insan olmasndan kaynaklanmaktadr.

82

Bunun yan sra, meydana gelen i kazas iin akn durdurarak retim temposunu yavalatr. Kaza sonucu iyerindeki hammadde, malzeme ve ekipmanlar zarar grr. Dier alanlarn da deien oranlarda i gc kaybna neden olur. Dolaysyla, retim ve verimlilik kaybna neden olur. Ksacas, kazadan sonra iin yeniden dzene girmesi iin geen sre ierisinde retim durur ya da aksar. Bunlardan baka, Sosyal Sigortalar Kanunu asndan bir iyerindeki kazalarn skl, o iyerinin sigorta priminin de ykselmesi sonucunu dourur ki bu durum maliyetlere ve dolaysyla rekabet olanaklarna byk etki yapacandan iverenlerce de istenilmemesi gerekir. Ayrca. lkemizde iveren, i kazas ve meslek hastalklar primini iinin katks olmadan tmn kendisi dedii halde, i kazas olduunda kusur iveren de ise SSK tarafndan rcu yoluyla yaplan giderler ile balanan aylklarn pein deerlerinin parasal karln tazminat olarak demekte, bunun yan sura dier bir ykmllk olarak kazaya urayan iinin veya yaknlarnn Borlar Kanunu hkmlerine gre talep ettikleri tazminatlara da muhatap olmaktadr. lke ekonomisi ynnden de i kazalarnn maliyeti, ok nem tamaktadr. zellikle, bir ok ak iin, ihtiya duyulan kalifiye eleman bulunamad iin doldurulamad lkemizde, i kazas nedeniyle kalifiye igc kayb daha da nem kazanmaktadr. SSK istatistikleri, i kazalar nedeniyle kayp i gnn ve igc saysmn yksekliini ortaya koymaktadr. nsan unsurunun lke ekonomisindeki nemi gz nne alnrsa, kaybedilen her bir i gnnn ve igcnn ekonomi zerinde yaratt kayplar kolaylkla anlalacaktr.

83

(ekil 1.)

BR KAZAS MALYETNN GRNM DIREKT MALIYET BUZ DAININ GRNEN YUZU Tedavi harcamalar, denen ilk iki gnlk cret, (giydirilmi crete gre)

Kaza sonucu len veya sakatlanan ii iin denen tazminatlar, ,lan davalar nedeniyle avukatlk cretleri ve mahkeme giderleri, SSK'na denen i kazalar ve meslek hastalklar primleri, Olas i kazalarna ve meslek hastalklarna kar denen mali mesuliyet sigorta pirimleri, Hasar gren malzeme, tesis ve ekipmann onarm veya yenileme bedeli.

BUZ DAININ GRNMEYEN YZ INDIREKT MALYET Kaza geiren ii yerine alman iinin renme sresinin maliyeti Kazaya urayan iinin yapmakta olduu iindeki verim kayb, birlikte alt ekibin dier iilerin alamadklar i sreleri iin denen cretlerin maliyeti Kazaya uram ii ve birlikte altklar iilerin, i ba yaptktan sonra verimlerinin dmesi ile ilgili cretlerinin maliyeti Meydana gelen i kazasnn zorunlu kld "fazla mesainin" maliyeti Kazada hasara urayan tesis, malzeme ve ekipmann onarm ve bakmna ynelik maliyet Kazann gerektirdii dzenlemeleri yapan yneticilerin harcad zamann cretlerine yansyan maliyeti Kazasna urayan iinin yeniden iba yaptktan sonra almasnn veriminin dmesinden dolay cretine etki eden maliyet Sigortlanmam tedavi giderlerinin maliyet Devlet'in soruturma grevlilerinin ya da tazminat davalar nedeniyle yaplan soruturmalara gelen hakim veya savcnn veyahut bilirkiiler nedeniyle iyerindeki st dzey yneticilerine kaybettirdikleri i srelerinin maliyeti
* gvenlii Danmam, MESKA VAKFI Bakan, alma Bakanl Emekli i Sal Gn.Md. Ank. nv. KMYO gvenlii dersi Eski r. Grevlisi

84

VBRASYON. VE NSAN SALII ZERNDEK ETKLER

Dr.Halim SEVER stanbul Tp Fakltesi Halk Sal A. Dal Sal Bilim Dal MESKA Vakf Ynetim Kurulu yesi

nsan salna etki eden fiziksel etkenler arasnda vibrasyon nemli bir yer tutmaktadr. nsann maruz kald 2 tip vibrasyon vardr. 1 - Tm Vcut Vibrasyonu 2 - El Kol Vibrasyonu nsan vcudu zerinde vibrasyonlarn etkilerini daha iyi anlamak iin baz terimlerim bilinmesi gereklidir. Frekans : Hertz olarak aklanr. Mesleksel evrede genellikle birden fazla vibrasyon frekans ayn anda meydana gelmektedir ve bu da vibrasyon spektrurnu olarak akianabilmektedir. Vibrasyon yn ve bykl olan bir vektr niceliindedir. Yer deitirme : normal dinlenme pozisyonundaki bir objenin, belirli bir zamandaki titreim durumundaki pozisyonu arasndaki mesafedir (birimi in ,feet, cm, mm ). Hz : Hareket eden bir objenin hz, yer deitirmenin zamana orandr (m/sn). Hareket eden objenin hz genellikle zaman boyunca deiir. vme ise hzdaki deiikliin zamana oran olup birimi m/s2 dr. vme belirli ksmlardaki lm kolayl nedeni ile, vibrasyon younluu ve byklnn lmnde sklkla kullanlmaktadr ve bu parametreden vibrasyonun hz ve yer deitirmesi hesaplanr. Rezonans : Optimum artlarda titreen kaynakta vibrasyon enerjisinin maksimum transferi, vcut tarafndan gelen gerek ykseltme ile vcudun gelen vibrasyonla ilikili davranmas ve vibrasyonun vcut zerindeki etkilerinin artmasdr.

El Kol Vibrasyonu
El kol vibrasyonuna maruziyet esnasnda hasar ile ilikili deikenler: Vibrasyonun Karakteristikleri Byklk ( r.m.s, tepe) Frekans (spektrum, dominant frekanslar) Yn( x,y,z eksenleri ) Aralar veya lemler Ara dizaynlar( tanabilir, sabit) Ara tipi ( vurgulu, dnen, dnerek vurgulu) Maruziyet Koullar Sre( Gnlk, yllk maruziyetler) Maruziyet ekli ( Srekli, kesikli, dinlenme periyotlar) Toplam maruziyet sresi. evresel artlar Ortam scakl

85

Hava akm hz Nemlilik Grlt Parmak el- kol sisteminin dinamik cevab ve vibrasyonun iletilebilirlii Absorbe edilen enerji

Kiisel Karakteristikler alma metotlar ( kavrama kuvveti, itme kuvveti, el-kol postr, vcut pozisyonu) Salk Eitim Beceriler Eldiven kullanm Hasara kar kiisel hassasiyet Glendirilmi aletler veya ilemlerden meydana gelen mekanik vibrasyon, ellerin palmar yzeyinden veya parmaklardan vcuda giren ve elle geen vibrasyon olarak isimlendirilir. Elle geen vibrasyonun dier bir ismi de el-kol vibrasyonudur. Glendirilmi aletleri kullanarak alan operatrler birka endstride yaygndr. El - kol vibrasyonuna mesleksel maruziyetlere, glendirilmi aletlerin retimde kullanm, (Vurgulu metal almalar, tc makineler, dier dnen cihazlar, kmr madenciliinde ta ekileri, kaya delgi aletleri, ziraat tarm ve ormanclkta kullanlan zincir testereler, elle tutulan tc makineler) rnek olarak verilebilir. El - kol vibrasyonuna ar maruziyetler, kan damarlarnda, sinirler, kaslar ve eklemlerde rahatszlklara sebep olabilmektedir. El - kol vibrasyon sendromu ile ilgili olan balca semptomlar : Dolam rahatszlklar, Periferal nrolojik rahatszllar Kemik ve eklem rahatszlklar, Kas rahatszlklar ve dier rahatszlklardr. Motora binme veya evde titreen aletleri kullanma nedeniyle el kol vibrasyonuna maruz kalnabilir^ fakat yksek amplitd ve uzun sreli maruziyetler salk problemlerine sebebiyet verebilir. El - kol vibrasyonuna mesleksel maruziyetler ve salk problemleri arsndaki iliki ok basit deildir. Vibrasyonun geii hem vibrasyonun fiziksel karakterine hem de elin dinamik cevabna baldr. etebilirlik ve zdiren Yaplan deneysel almalar, insan st ekstremite eklemlerinin mekanik direncinin kompleks olduunu gstermitir. El kol sisteminin bir zdirenci, uyarlma ekseni konusunda el kol sisteminin ynelimi, uygulanan kuvvetler, vibrasyonun amplitd, frekans ve yn ile aklanan deiiklikler gsterir. st ekstremite eklemlerin eitli ksmlarnn yapsal farkllklar nedeniyle zdirente de farkllklar grlmektedir.

86

Genel olarak yksek vibrasyon seviyelerinde sk el kavramalar olduu zaman daha byk z diren ile sonulanabilmektedir. Bununla birlikte zdirenlerdeki deiim hem kiiler arasnda hem de kiinin kendisinde deiebildii gibi vibrasyon uyaranlarnn yn ve frekansna byk lde bal olduu bulunmutur. eitli almalarda el kol parmak sistemi iin rezonans blgesi 80 ile 300 hz arasnda olduu belirtilmitir. nsan kolu boyunca vibrasyon geii lmleri, 50 hz vibrasyon frekansnda kol ve nkol boyunca kk bir zayflama ile geitiini gstermitir. El dirseinde zayflatma kolun postrne baldr. Dirsek ekleminde fleksiyon asnn artmas ile vibrasyon geii azalmaya eilim gstermektedir. 50 hz zerinde vibrasyon frekanslarnda, frekansn artmas ile vibrasyon geii progresif olarak azalr, 150-200 hz zerinde geilerde byk ounluk el ve parmak dokularnda dalr. Geiebilirlik lmlerinden u sonu kartlabilir: Yksek amplitd dk frekans vibrasyonlar (vurgulu aralar) el bilei el dirsei ve omuzlardan sorumlu olabiliyorken, vibrasyonun yksek frekans blgesi el ve parmaklarn yumuak yaplarndaki hasardan sorumlu olabilmektedir. El Kol Dinamiklerini Etkileyen Faktrler Vibrasyon maruziyetinden meydana gelen yan etkiler, st ekstremite balant noktalarnda datlan enerji ile ilikili olduu dnlmektedir. Enerji absorbsiyonu vibrasyon kaynana el kol sistemi birletirilmesini etkileyen faktrlere baldr. Kavrama kuvvetinde deiiklikler, statik kuvvet, parmak cevabndaki dinamik cevap modifikasyonu, el ve kola geien enerji miktarna baldr. rnein kavrama enerji absorbsiyonu zerinde dikkate deer bir etkiye sahiptir. Genel olarak el kavrama kuvveti ne kadar artarsa, el kol sistemine vibrasyon geii o kadar byr. Akut Etkiler Vibrasyon eitli deri mekano reseptrleri tarafndan hissedilir. Bu reseptrler ellerin ve parmak derisi yzeyinde yzeyin subkutan dokularnda ve epidermde mevcuttur. Onlar iki kategori iinde snflandrlr. Bunlar yava ve hzl adaptasyona ve reseptrlerin zelliklerine gredir ve bu niteler statik basnca ve basntaki yava deiikliklere cevap verirler. Hzl adapte olan niteler ise, 8 ile 400 hz frekans aralnda titreim hassasiyetinden sorumludurlar ve uyaranlardaki hzl deiikliklere cevap verirler. Deneysel almalar, frekanslarn artmas ile hem konfor hem de vibrasyon seviyelerindeki rahatszln arttn ve vibrasyona insan hassasiyetinin azaldn gstermitir. Dikey ynde vibrasyonlar dier ynde olanlardan daha rahatsz edici bir zellie sahiptir. Sbjektif konforsuzluk, vibrasyonun spektral kompozisyonu ile ve titreen elin kavrama kuvvetinin bir bilekesi olarak bulunabilir. El- kol vibrasyonuna akut maruziyetler, vibrotaktil eikte geici bir arta neden olur. Geici eik deimelerinin bykl zaman iinde geri kazamlabilir ve birka deiken tarafndan etkilenir. Bunlara rnek olarak uyaran karakteristikleri, frekans, amplitd, sre, vibrasyona daha nceki maruziyetler, kiinin ya olduu kadar, temperatr de verilebilir. Soua maruziyet, vibrasyon tarafndan meydana getirilen taktil depresyonu alevlendirir. nk dk scaklk parmak dolamnda vazokonstrikjtif etkilere sahiptir ve parmak deri temperatrn azaltr.

87

Souk evrede alan iilerde vibrasyona srekli maruziyetler, taktil hassasiyetin akut bozukluuna, manipulatif beceride azalmaya, duyusal alglamada kalc azalmaya yol aabilir ve bu durum akut kazalanma riskini arttrarak i aktivitesini kstlayabilir. Vibrasyondan meydana gelen kemik ve eklem hasarlar tartmal bir olaydr. eitli aratrclar elle tutulan titreen aletleri kullananlarda grlen kemik ve eklem rahatszlklarnn spesifik olmadm, ar el ileri nedeniyle yalanma proseslerinin olaya katkda bulunduunu aklamlardr. Dier ynden baz aratrclar ise, el bileinde , ellerde, dirseklerdeki, deiikliklerin karakteristik olduunu uzun sre elle geien vibrasyona maruziyet nedeni ile olduunu aklamlardr. Kmr ve yol yapm ve metal ile alan iilerde yksek amplitd dk frekans vibrasyonlara maruziyetlerde el bileinde ve dirsekte osteoartroz bulgularnda ar artlar gzlenmektedir. Bunlara ilave olarak zincir testere ve tme makinelerinden kaynaklanan yksek frekansl vibrasyonlara maruz olan alanlarn st ekstremitelerinde eklem rahatszlklar ve dejeneratif kemik rahatszlklar prevalansnda art da gzlenmektedir. Ar fiziksel efor, gl kavrama ve dier biomekanik faktrler, vurucu aletlerle alan iilerde bulunan iskeletsel hasarlarn yksek oranda grlmesine deden olmaktadr. Lokal ar, ime ve eklem sertlikleri ve deformiteleri kemik ve eklem dejenerasyonu radyolojik bulgular ile ilikili olabilmektedir. Titreen cihazlar ile alan iiler eller ve parmaklarda uyuukluk ve szlama ile deneyimlidirler. Eer vibrasyon maruziyeti devam ederse bu semptomlar ktleme eilimi gsterir ve i kapasitesini ve gnlk aktiviteyi de etkileyebilir. Vibrasyona maruz iilerin klinik muayenelerinde vibrator taktil ve termal eiklerde bir art gzlenmektedir. Srekli olarak vibrasyona maruziyetler, sadece deri reseptrlerinin eksitasyonunun basklamaz, ayn zamanda dem ve fibrozisi takip eden ve sinir lif kayplar gibi parmak sinirlerinde patolojik deiikliklere de sebep olabilir. Vibrasyona maruz iilerde epidemiyolojik almalar, periferal nrolojik rahatszlklarn prevalansnm ve ok geni ara tiplerini kullananlarn duyusal kayplarnn etkilenmesinin %1 ile %80 orannda deitiini gstermitir. El kol vibrasyonun nrolojik komponentleri iin klinik muayene sonular ve objektif testler ve semptomlara gre evreden oluan bir skala Stockholm Workshop 86 da nerilmitir. Vibrasyon nropatilerini, dier nrpopatilerden ayrmak iin dikkatli ayrmsal tehis gereklidir. Karpal Tnel Sendromu(KTS), titreen cihazlar kullanan iilerde, kaya delgi operatrlerinde ve orman iilerinde daha fazla grlmektedir. Titreen cihazlar tutarak alan iilerde, el bilei ve el zerindeki ergonomik stresrlerin (tekrarlanan hareketler, gl kavrama kuvveti) Karpal Tnel Sendromunun gelimesine katkda bulunduuna inanlmaktadr. Duyusal ve motor sinir liflerinde elektromyografik lmler dier nrolojik hastalklardan KTS'u ayrmakta faydal olabilir. Vibrasyona maruz iiler kol ve ellerde ar kas zayflndan ikayetler daha fazla grlmektedir. Baz kiilerde kas yorgunluu yetersizlie sebep olabilir. El kavrama kuvvetinde azalma motor testere alanlarnda gzlenmitir. Direk mekanik hasar veya periferal sinir hasar kas semptomlar iin mmkn etiyolojik faktrler olarak ne srlmektedir. st ekstremitelerde tendinit, tenosinovit, elin palmar dokusunun fasial

88

yzeyinin hastalklar gibi i ile ilgili hasarlar vibrasyona maruz iilerde grlmektedir. Bu hastalklarn ar manuel ilerden ve elle geen vibrasyondan meydana geldii tartmaszdr. Raynoud Fenomeni Soua kar parmakta vazospartik cevaba benzeyen gzlemler 1862' de Maurice Raynaud tarafndan yapld. Yine ayn belirtilere benzer gzlemler 1918 de A.B.D de Alice Hamilton ve daha sonra eitli aratrclar tarafndan yapld. Literatrde eitli isimlerle; l veya beyaz parmak Mesleksel orijinli Raynoud Fenomeni, travmatik vazospastik hastalklar veya daha gncel olarak vibrasyondan oluan beyaz parmak ismi (VBP) ile vibrasyondan oluan vaskler hastalklar tanmlanmaktadr. Klinik olarak VBP, parmak arterlerinin kaslmas ile meydana gelen soluk beyaz parmak belirtileri ile karakterizedir. Bu ataklar genellikle 5 ile 3040 dakika arasnda sren souk ile harekete geer. Bu atak esnasnda taktil duyuda tamamen bir kayp gzlenebilir. Dzelme faznda yaygn olarak lk veya lokal masaj ile hareketlenir, damarlarda kan ak artnn bir sonucu olarak etkilenen parmaklarda krmzlk grlmeye balar. Nadir olarak ilerlemi vakalarda tekrarlanan ve ciddi parmak vazospastik ataklar, parmak ular ve derilerinde tropik deiikliklerde yol aabilir. Vibrasyona maruz iilerde souun oluturduu Raynoud Fenomeni' ne, baz aratrclar merkezi vazokonstriktif refleksin alevlenmesinin neden olduunu, baz aratrclar ise vibrasyonun parmak damarlarnda meydana getirdii lokal deiikliklere (fonksiyonel reseptr deiiklikleri, endotelial hasar, kas duvar kalnlamas) yol at eklinde aklamlardr. Tablo 1 : El kol vibrasyon sendromu iin Stockholm snflandrlmas. Derece 0 1 2 3 Belirti ve semptomlar Vibrasyona maruziyet var fakat semptom yok. Karncalanma veya karncalanma olmakszn arasra uyuma Aralkl veya srekli uyuma azalan duyusal alglama Aralkl veya srekli uyuma, taktil ayrmn azalmas veya manupilatif beceride azalma

Tablo 2 : El kol vibrasyon sendromunda souk ile meydana gelen Raynaud fenomeninin evrelenmesi iin Stokcholm Workshop skalas. Derece 0 1 2 3 4 Evre Hafif Orta Ciddi ok Ciddi Semptomlar Atak yok. Sadece bir parmak veya daha fazla parman ucunu ( etkileyen ataklar. Bir veya daha fazla parman ortasn veya distal ksmn etkileyen ataklar. ou parmaklarn tm kemiklerini etkileyen ataklar. Parmak ularndaki deri deiiklikleri ile ou parmaklarn kemiklerini etkileyen sk ataklar.

VBP' i objektif olarak tehis etmek iin birka laboratuar testi mevcuttur. Bu testlerin ou parmaklarn ve elin soutma ncesi ve soutma sonras basn ve veya parmak kan akm veya parmak deri scakl lmne ve souk provokasyonuna dayanmaktadr.

89

Epidemiyolojik almalar VPB prevalansnn %1 ile %100 arasnda deien ok geni bir aralkta olduunu gstermitir. Dier Rahatszlklar eitli almalar VBP ile etkilenen iilerde iitme kayplarnn, titreen cihazlar kullanan iilerde grlt maruziyetleri ve yalanmann temelinde beklenen den daha fazla olduunu gstermitir Bu olay, VBP olan kiilerde i kulak iinde vibrasyonun meydana getirdii kan damarlarnda refleks sempatik vazokonstrksiyon nedeni ile iitme bozukluuna ilave bir risk olarak aklanmtr. Vibrasyona maruz iilerde periferal hastalklara ilave olarak , merkezi sinir sistemi ve endokrin sistemin tutulumunu etkileyen dier salk riskleri, vibrasyon hastal olarak isimlendirilen klinik tablo, (srekli yorgunluk ba ars, uyku bozukluklar, cinsel gszlk ve EEG de anormal bulgular gibi ikayetler de grlebilmektedir. Kiilerde bulunan bu bulgularn elle geien vibrasyon maruziyeti ve merkezi sinir sistemi hastalklar arasndaki hipotezlerin aklanmas, dikkatli ve itinal bir ekilde dizayn edilmi epidemiyolojik ve klinik aratrmalar yaplmal ve yorumlanmaldr. Standartlar El - kol vibrasyonun ISO 5349 'e gre lm, vibrasyon uyaranna elin frekansa bal hassasiyetinin yaklak deerinin veren frekans arlkl erinin kullanm tavsiye eder. ISO 5349 'a vibrasyona gnlk maruziyet (ah,w)eq(4) m/s2 r.m.s olarak belirtilen 4 saatlik bir periyot iin enerji frekans arlkl ivme ifadesi ile aklanabilir. (ah,w)eq(4) =(T/4) m (ah,w)eqCr) (ah,w)eq(D~ Gnlk maruziyet zaman T iin, frekans arlkl ivme edeeri (ah,w)eq(T) nin hesaplanmas iin rehber bir standard salar. Eer gnlk alma, byklk ve sre olarak farkl maruziyetlerle karakterize ise ISO' ye ilave edilen ekte doz ile etki arasndaki iliki daha gelimi formller yardm ile hesaplanabilmektedir. Ynergede aklanan vibrasyon maruziyetleri ve lm metotlarnn deerlendirilmesi temel olarak BS (British Standart) den tretilmitir. BS sadece maruziyet limitlerini tavsiye etmez, fakat ayn zamanda elle geen vibrasyon iin doz etki ilikisi bilgisinin bulunduu ek bir bilgiyi de salar. BS ye gre vibrasyona maruz iilerin %10 unda VBP meydana getiren muhtemel frekans arlkl ivmenin byklnn tahmini deerleri tablo 4 de verilmitir. Tablo 3 : El-kol vibrasyonlar iin Eik Limit Deerler. Toplam Gnlk Maruziyet (Saat) 4-8 2-4 1-2 1 Dominant ynde almamas gereken frekans arlkl r.m.s vme deerleri m/s2 g (lg=9.81 m/s2) 4 0.40 6 0.61 8 0.81 12 1.22

90

Tablo 4: Maruz olan kiilerin %10 unda parmak beyazlamas meydana getiren frekans arlkl ivme byklkleri. Gnlk Maruziyet(Saat) 0.25 0.5 1 2 4 8 0.5 256.0 179.0 128.0 89.6 64.0 44.8 1 128.0 89.6 64.0 44.8 32.0 22.4 Yaam boyu maruziyet (Yl) 2 64.0 44.8 32.0 22.4 16.0 11.2 4 32.0 22.4 16.0 11.2 8.0 5.6 8 16.0 11.2 8.0 5.6 4.0 2.8 16 8.0 5.6 4.0 2.8 2.0 1.4

lmler, Maruziyetm Belirlenmesi ve Korunma El-kol vibrasyonun sebep olduu hastalklarn veya zararlarnn nlenmesi iin teknik ve tbb yntemlerin bilinmesi ve yerine getirilmesi gerekir. reticilere ve kullanclara uygun tavsiyelerin yaplmas gereklidir. Ynetimle ilgili lmler, titreen cihazlar kullanan operatrlerde makineye gvenli adaptasyon ve doru i pratiklerini ve yeterli bilgi ve eitimi de kapsamaldr. nk vibrasyona srekli maruziyetlerin vibrasyondan oluan zararlar artrd bilinmektedir. alma programlar dinlenme periyotlarn da ierecek ekilde dzenlenmelidir. Cihazlarn bakmlar ve periyodik vibrasyon lmleri dikkatli bir ekilde srdrlmelidir. Vibrasyona maruz iilerde ie giri muayeneleri ve belirli aralklarla periyodik muayeneler dzenli olarak yaplmaldr. Vibrasyona maruz iilerde, vibrasyon maruziyeti ile oluan salk risklerinin bilgilendirilmesi ve vibrasyonun meydana getirdii hastalklarn erken dnemde tehisi ve salk durumlarnn deerlendirilmesi ok nemlidir. Vibrasyon nedeni ile artm olan ikayetlere gerekli zen gsterilmelidir ve izlenmelidir. Etkilenen iiler iin vibrasyon maruziyetinden kamlmas ve azaltlmasna, hem semptomlarn ciddiyetinin hem de tm alma ilemlerinin karakteristikleri dikkatlice ele alndktan sonra karar verilmelidir. ilerin vcudunu lk tutmak iin uygun giysiler giydirilmeli, periferik dolam etkileyen baz ilalarn kullanm, sigara, alkol, ttn tketiminden kanlmas tavsiye edilmelidir. . Eldivenler elleri lk tutmak iin ve eitli travmalardan korumak iin faydal olabilmektedir. Anti vibrasyon eldivenleri olarak isimlendirilen eldivenler, baz cihazlardan meydana gelen yksek frekanslarn isolasyonunu salayabilir.

Tm Vcut Vibrasyonu
Tm vcut vibrasyonu desteklenen yzey boyunca tm vcuda geer (ayaklar, kalalar veya srt). Bir arac sren bir kii, eer arkas tarafndan destekleniyor ise , arkasndan olduu kadar, kalalar boyunca da tm vcut vibrasyonuna maruz kalr.

91

Tm vcut vibrasyonuna mesleksel maruziyetler, temel olarak nakliye iletmesinde ve baz endstriyel ilemlerde olabilir. Kara deniz ve hava tamaclnda, zarara sebep olan ve aktiviteyi kstlayan, konforsuzlua sebep olan vibrasyonlar meydana gelir. Tm mekanik yaplar gibi, insan vcudu da, vcudun maksimum bir mekanik cevabn gsterdii yerde rezonans frekansa sahiptir. nsann vibrasyona cevab yalnzca rezonans frekans terimi ile aklanamaz. Vcutta birok rezonanslar vardr ve rezonans frekanslar posture ve kiisel cevaba gre deiebilir. Vcudun hareketine sebep olan vibrasyonun tarzn aklamakta sk olarak kullanlan vcudun 2 mekanik cevab vardr. letilebiliriik ve zdiren letilebilirlik, oturma yerinden baa transfer edilen vibrasyonun bir ksmn gsterir. Vcudun iletilebilirlii, byk lde vibrasyonun frekansna , vibrasyon eksenine ve vcut postrne baldr. Oturur durumda iken dikey vibrasyon ba ksmnda birka eksende titreime sebep olur. Vcudun mekanik zdirenci her bir frekansta vcudun hareket etmesi iin gerekli olan gc gsterir. Her ne kadar bu zdiren vcudun ktlesine bal olmasna ramen vcudun dikey zdirenci yaklak olarak 5hz de rezonans gsterir. Vcudun mekanik zdirenci, bu rezonans da dahil olmak zere, oturma yerinden iletilen vibrasyonun zelliine gre byk etkiye sahiptir. Vibrasyon, maruziyet sresi, vcudun deme noktas, vibrasyonun yn, vibrasyon frekans ve ivmesi nedeniyle konforsuzlua sebep olabilir. Oturan bir kii iin dikey vibrasyonlar, vibrasyonun bykl orannda artan herhangi bir frekans nedeni ile konforsuzlua sebep olabilir. Vibrasyonun yarya indirilmesi vibrasyondan oluan konforsuzluklar da yarya indirecektir. Vibrasyon tarafndan meydana getirilen konforsuzluk uygun arlkl frekans kullanlmas ile tahmin edilebilir ve meydana gelen konforsuzluk ematik bir skala ile aklanabilir. Vibrasyon konforsuzluu iin faydal bir limit yoktur. Kabul edilebilen konforsuzluk bir evreden dierine deiir. Binalardaki vibrasyonun kabul edilebilir bykl vibrasyon alglama eiklerine yakndr. Vibrasyonun yn, sresi ve frekans da dahil olmak zere yapnn kullanmna bal olduu kabul edilmektedir. Binalardaki vibrasyonun deerlendirilmesi iin eitli kurulular tarafndan standartlar verilmitir. Vibrasyon giri (gzler tarafndan elde edilen) veya kla ilgili (kompleks merkezi prosesleri, el ve ayak hareketleri) olan bilgileri bozabilir.(renme karar verme). Tm vcut vibrasyonunun en byk etkileri giri ilemleri zerine (grme) ve k ilemleri (kontrol) zerinedir. Tm vcut vibrasyonunun etkisi temel olarak grme ve kontrol zerinedir. Vibrasyonun grme ve manuel kontrol zerine etkileri, vcudun etkilenen ksmlarnn hareketlenmesine sebep olmaktadr. Bu etkiler el veya gze vibrasyon iletilmesinin indirgenmesi ile azaltlabilir, rahatszln daha az hissedilebilmesi iin gerekli dzenlemeler yaplmaldr. Gerekli olan dzenlemeler ile grme ve manuel kontrol zerindeki etkileri nemli lde azaltlabilir. Basit kavrama ile ilgili grevler, heyecan veren deiiklikler, motivasyon veya giri - k ile ilgili direk etkilerden etkilenmez gibi grnmektedir.

92

Fizyolojik fonksiyonlardaki deiiklikleri laboratuar ortam evresinde, kiilerin alk olmad tm vcut vibrasyonuna maruziyet sz konusu olduu zaman meydana gelir. Tipik deiiklikler bir rkme cevab gibidir (artan kalp atm hz) maruziyetin devam etmesi ile hzl bir eklide normale dner. Fakat dier reaksiyonlar hem ilerler hem de geliir. kinci olarak bahsedilen durum, vibrasyonun tm karakteristiklerine baldr. Bunlara rnek olarak, kiisel zellikler, vibrasyonun eidi, vibrasyonun ekseni, ivmenin bykl verilebilir. alma artlan altndaki fizyolojik fonksiyonlardaki deiiklikler, sklkla direk olarak vibrasyonla ilikili olmayabilir. nk vibrasyon dier faktrlerle birlikte (yksek mental gayret, grlt ve toksik maddeler) daha etkili olabilir. Tm vcut vibrasyonu, insan vcudunun pasif suni bir hareketine sebep olur. Bu durum vibrasyonun meydana getirdii gidip gelme hareketinden temel olarak farkldr. Tm vcut vibrasyonu sebebi ile vestibler fonksiyonlardaki deiikliklerin, postr dzenlenmesinin etkilenmesinde temel tekil ettii iddia edilmektedir. Vestibler fonksiyonlardaki deiliklerin tm vcut rezonans yaknnda veya ok dk frekanslara sahip maruziyetler iin anlaml ekilde artt grlmektedir. Grltye ve tm vcut vibrasyonuna sreli ve srekli maruziyetlerde yaplan aratrmalarda, iitme zerinde kk etkiye sahip olan eyin vibrasyon olduu ne srlmtr. Eilim olarak yksek younlukta 4 ve 5 hz arasnda tm vcut vibrasyonu geici eik deimeleri ile ilikilidir. Buna ilave olarak geici eik deimelerinin tm vcut vibrasyonunun yksek dozlar ile ilikili olarak artt grlmektedir, impulsiv dikey ve yatay vibrasyonlar beyin potansiyellerini uyarmaktadr. nsan merkezi sinir sistemindeki deiiklikler, iitsel uyarlm beyin potansiyelleri kullanlarak tehis edilebilmektedir. Bu etkiler grlt gibi dier evresel faktrler tarafndan etkilenebilmektedir (grev zorluu, kiilerin ruhsal durumu, uyaranlara doru dikkatin derecesi ve uyarlma gibi). Epidemiyolojik almalar tm vcut vibrasyonuna youn ekilde maruz olan iilerin omurgalar iin artan bir salk riskini' gstermektedir. eitli aratrclar tm vcut vibrasyonuna youn eklide maruziyetin bel arsndaki arta ve omurgadaki olumsuz etkilere sebep olduu konusunda hemfikirdir. Bel arsndaki art, vertebra ve disklerde primer dejeneratif deiiklikler sonucu meydana gelmektedir. Vertebral kolonun lumbar ksm sklkla etkilenen blge olduu bulunmutur. Bunu torasik blge izlemektedir. Servikal blgedeki rahatszlklar ise birok aratrc tarafndan bulunmutur. Bunun sebebi ise vibrasyondan daha ziyade arzu edilmeyen postrel bir duruun sebep olduu dnlmektedir. Bu hipotez iin tartma gtren bir delil olmasna ram'en, sadece birka almada kaslara ait bir yetersizlik bulunmu ve srt kaslarnn fonksiyonlarna dikkat ekilmitir. Baz almalar, lumbar disklerin dislokasyonunda yksek riski gstermitir. Birok kesitsel almada helikopter pilotlarnda ve srclerde daha fazla bel ars gzlenmitir. Helikopter pilotlar ve profesyonel ara srclerinde srt rahatszlklar nemli bir faktrdr, intervertbral disk hastalklar nedeniyle uzun sreli hastalk izinleri ve malulen emeklilikteki art vin ve traktr srcleri arasnda gzlenmektedir. Epidemiyolojik almalardaki maruziyet artlar zerinde eksik veya tamamlanmam datalarn olmas, kesin maruziyet ilikisi henz elde edilememitir. Mevcut olan datalar ise omurga rahatszlklarnn nlenmesinde gvenilir olabilen yan etki seviyelerinin gerekletirilmesine msaade etmemektedir.

93

Gncel ISO 2631 standartlarnn maruziyet limitlerine yakn deerlerde uzun yllar sren maruziyetler risksiz deildir. Her ne kadar almalarn ounluunda bir iliki tespit etmenin zorluuna ramen baz bulgular artan maruziyet sresi ile artan salk risklerini gstermektedir. Teorik yaklamlar maruziyet esnasnda yksek geime ile omurga zerindeki zararl etkileri aklamlardr. ISO 2631 standard olarak bir vibrasyon dozu hesaplamaya yarayan metot, yksek tepe ivmelerini ihtiva eden tm vcut vibrasyonlarna maruziyetler iin phelidir. Vibrasyon frekansna bal olan tm vcut vibrasyonu uzun sreli farkl etkileri henz epidemiyolojik almalar ile aklanamamtr. 40-50 hz arasmda tm vcut vibrasyonu ayaklar boyunca ayakta duran bir kiiye uyguland zaman ayak kemiklerinde dejeneratif deiiklikler gzlenmitir. Dejeneratif spinal rahatszlklarn pevalansnn vibrasyona maruz olan iilerde daha yksek oluu, maruz olmayan grupta daha az gzlenmesi, mesleksel etijolojinin baskn olduunu gstermektedir. Epidemiyolojik almalar tm vct vibrasyonunun, dier salk risklerine katkda bulunan etkenler iinde bulunan bir faktr olduunu gstermitir. Grlt, yksek mental gerginlik ve vardiyal alma salk ile ilgili hastalklarla ilikili faktrlere rmek olarak verilebilir. Dier vcut ile ilgili sistemlerin hastalklar zerindeki aratrmalarn sonular ounlukla elikilidir veya vibrasyonun bykl zerindeki patolojilerin prevalansna bal olarak bir eliki gstermektedir (Dk younluktaki maruziyetlerde yan etkilerdeki yksek prevalans gibi). 40 hz den daha yksek frekanslarda tm vct vibrasyonuna maruziyet merkezi sinir sistemi rahatszlklarna sebebiyet verebilir. 20 hz altndaki maruziyetlerde ise yaplan aratrmalarn sonular elikili olarak verilmektedir. Baz almalarda ise sadece ba ars ve non spesifik ikayetlerin artt belirtilmitir. Baz almalarda ise vestibler ikayetlerin, ba dnmesi ikayetlerinin fazla olduu bulunmutur. Bununla birlikte tm vcut vibrasyonu ve merkezi sinir sistemi veya vestibler sistemler arasndaki sebepsel balant olup olmad konusu halen pheli kalmaktadr. nk yorgunluk etkileri ilikileri tespit edilmitir. Dolam ve Sindirim Sistemi Tm vcut vibrasyonuna maruz olan iiler arasnda dolam sistemi rahatszlklar 4 ana grupta toplanabilir. 1) Bacak venlerinde varikosel 2) Periferal hastalklar 3) skemik kalp hastalklar ve hipertansiyon 4) Nrovaskler deiiklikler. Maruz olan iilerde sindirim sistemimin eitli hastalklarnn yksek oranlarda gzlenmesi konusunda tm aratrclar tm vcut vibrasyonu konusunda hemfikirdir. Tm vcut vibrasyonu bunlar iin bir sebeptir, fakat en nemli bir faktr deildir. Artan dk riskleri menstrel rahatszlklar duru anomalileri tm vcut vibrasyonuna uzun sre maruziyetin etkisi olarak dnlmektedir. Bu yksek salk risklerinden korunmak iin gvenli bir maruziyet limiti literatrden kartlamamaktadr. Kiisel hassasiyet, ve bu hassasiyetin geici deiiklikleri bu etkileri tayin etmede yardmc olmaktadr. Mevcut literatrde baz hayvan deneyleri ile tm vcut vibrasyonunun hayvan fetsnde zararl etkileri olduu bildirilmesine ramen, insan fets zerinde tm vcut vibrasyonunun

94

zararl bir etkisi henz aklanmamtr. Erkek reme sistemi hastalklar olumasnda elikili sonular aklanmtr. Baz almalarda yksek prostatit insidansi gzlenmitir. Standartlar Tm vcut vibrasyonunun meydana getirdii hastalklar nlemek iin tam bir limit verilmemektedir. Fakat vibrasyon iddeti ve miktarn belirlemek iin faydal bir metot ISO 2631 de maruziyet limiti olarak tanmlamtr. nsann tm vcut vibrasyonuna maruz kalmasnn ISO deerlendirmesi. nsan vcudu zerinde vibrasyonel evrenin etkisinin deerlendirilmesinde dnlmesi gereken 4 nemli fiziksel faktr vardr. Bu faktrler : Vibrasyonun eitli frekanslarnda oluan edeer ivme deeri vibrasyonun etkileme yn maruziyet sresi vibrasyonun frekans dr.

Tm vcut vibrasyonu iin ISO 2631 standard deiik durumlarda titreimin deerlendirilmesi iin kullanlmak zere ana insan kriteri ayrmtr. Bu kriterler: 1) veriminin korunmas 2) Salk veya gvenliin korunmas iin maruziyet limitleri 3) Konforun korunmas iin azalan konfor snrlar'dr. Bu kritere gre tavsiye edilen maruz kalma limitleri yatay edeer ivme deeri (ax ve ay) ve dikey edeer ivme deeri az iin tanmlanmtr. kriterde RMS ivme deeri ile llen titreimin frekans ile izin verilen maruz kalma sresi arasndaki ilikiyi kurar Yksek vibrasyon dozlar ciddi konforsuzlua arya ve hasara sebep olur. Vibrasyon doz deeri bu semptomlara sebep olabilen vibrasyon maruziyetinin iddetini gsterir. Bununla birlikte vibrasyon doz deerleri ve hasar riski arasnda tam bir ilikiyi dndren bir konsenss yoktur. Yksek vibrasyon doz deerlerinde, maruz olan kiilerin uyumu ilk olarak dnlmesi ve yeterli gvenlik nlemlerinin dizayn gerekir. Srekli maruz olan kiilerin dzenli periyodik muayeneleri gz nnde bulundurulmaldr. lmler, Maruziyet Deerlendirilmesi ve Korunma Tm vcut vibrasyonu, vibrasyon kayna ve vcut arasnda llmelidir. Vibrasyon bazen oturma yerinin arkasnda srt ile arkalk arasnda ve el ile ayaklar arasnda da llebilir. Kiinin ortalama maruziyetiriden daha ziyade toplam maruziyeti kabul edilir. Bu ok nemli bir konudur ve uygun ekilde llmesi gereklidir. Buna ilave olarak gncel standartlara gre llen vibrasyonun deerlendirilmesi, frekans spektrumu, maruziyetin dier karakteristikleri ve farkl eksenlerdeki byklkler, gnlk ve mr boyu maruziyet srelerinin belirtilmesi tavsiye edilir. Dier evresel yan etkileri varl zellikle oturma postr gz nnde bulundurulmaldr. Her nerede olursa olsun vibrasyonun kaynanda azaltlmas tercih edilmelidir. Kaynakta azaltma ilemi seyahat aralarnda hzn azaltlmas veya zel bir dizayn ile titreimlerin

95

azaltlmasn gerektirir. Operatrlere vibrasyon geiini azaltan dier metotlar vibrasyon evresinin karakteristiklerini anlamaya vcuda vibrasyon geiinin ynnn bilinmesini gerektirir. Oturma yerleri vibrasyonu azaltacak ynde dizayn edilmelidir. ou oturma yerleri dk frekanslarda bir rezonans gsterir ve buda yerdekinden daha fazla bir vibrasyonun oturma yerinde dikey vibrasyon ile sonulanmasna neden olur. Titreen bir yzey zerinde gerekli olan sreden daha uzun sre kalnmamas ve eer mmknse makine kontrolnn titreen yzeye ksa mesafe uzaktan yaplmas gereklidir. Oturma yerlerinde yaygn olan frekans blgesi 4 hz lik frekans blgesindedir. Oturma yerinin yastkla desteklenmesi snmlemeyi arttrr ve rezonansn amplifkasyonunu azaltr, fakat yksek frekanslarn geimesine neden olur. Oturma yerinde vibrasyon, %100 den fazla bir deeri gsteriyorsa kt bir izolasyonu gstermektedir, %100 den az deer gsteren koltuk baz faydal zayflamalar salamtr. Ayr bir sspansiyon mekanizmas ile koltuklar oturma yerlerinin altnda salanmaldr. Bu koltuklar baz yol aralarnda kullanlmaktadr. En dk rezonans frekansna sahip, yaklak olarak 3 hz civarnda vibrasyon frekansn zayflatabilecek ekilde dizayn edilmeleri gereklidir. alanlarn tm vcut vibrasyonuna maruz olduu zaman dnlmesi gereken koruyucu nlemler ve yaplmas gereken faaliyetler. alma Gruplar Ynetim Tbbi ve teknik yardm arama Maruz kalan kiilerin uyarlmas Maruz kalan kiilerin eitimi Maruziyet srelerinin yeniden gzden geirilmesi Maruziyetten uzaklatrma ile ilgili politikalara sahip olma abalar Makine reticileri Vibrasyon lm Tm vcut vibrasyonunu mimimize etmek iin dizaynlar Optimum sspansiyon dizaynlar Optimum oturma dinamikleri yi bir postr salamak iin dizaynlarn kullanm Makine bakmlar iin rehber Oturma yerlerinin bakmlar iin rehber Tehlikeli vibrasyonlarn uyarlmasnn salanmas yerindeki Teknisyen ve Mhendisler Vibrasyon maruziyetleri lm Uygun makinelerin salanmas yi bir snmlemeyi salayan uygun koltuklarn seimi Makine bakmlar Ynetimin bilgilendirilmesi yeri Hekimleri e giri muayeneleri Periyodik muayeneler

96

Tm belirti ve ikayetlerin kaytlar Belirli eilimleri olan iileri uyarlmas Maruziyet sonulan ile ilgili tavsiyelerin ynetime verilmesi

alan Kiiler Uygun makinelerin kullanm Gereksiz vibrasyon maruziyetindan kama Oturma koltuklarnn uygun ayarlanp ayarlanmadnn kontrol Uygun oturma pozisyonuna adaptasyon Makine koullarnn kontrol edilmesi Vibrasyon problemleri iin yetkili kiileri bilgi verilmesi Belirtiler grld zaman uygun tbbi yardm aranmas Konu ile ilgili hastalklar ile iverenin bilgilendirilmesi. Kaynaklar 1. sever H., Dokuztu F., Sabuncu H.H., Zlfkar B.:Kompresr kullanan ilerde vibrasyonun el zerindeki etkilerinin deerlendirilmesi. Klinik Geliim.9:4083-40861996. 2. sever H., Sabuncu H.H.: El Kol Vibrasyonlarna mesleksel maruziyetlerde Vcut zerindeki etkilerinin aratrlmas. Gztepe Tp Dergisi.Cit 13.Say:2.1998. 3. Aksoy C, sever H., Sabuncu H.H., Karan A. investigation of Vibration Effects on the Body. stanbul Medical Bulletin Say :2.1999. 4. Brammer,A,J., Taylor,W., PierryJ.: Assessing the severity of the neurocigal component of the hand-arm vibration syndrome. Scan. J. Work Environ Health,Vol 12:428-432(1986). 5. Ekenval,L., Lindblad,L .:Vibration white finger and digital systolic pressure during cooling. Br.J.Ind.Medicine. Vol. 43 : 280-283 (1986) 6. 01sen,N.,Petring,0,U.:Vibration elicited vasoconstrictor reflex inRaynoud's Phenomena. Br.J.Ind.Med. Vol 45:415-419(1988). 7. Willams, R., Westmorland, M.Occupational cumulative Trauma Disorders of upper Extremity, Am.J. Occup Ther.Vol 48:411-420(1993). 8. Olsen,N. diagnostic tests in Raynaud's Phenomena in workers exposed to vibration: a comparative study. Br J.Ind Med. Vol 45:426-430(1988) 9. Saito, K.:Prevention of hand-arm vibration syndrome.Scan J Work Environ Health. Vol. 13:310-304(1987). 10. Taylor,W.: Hand arm vibration syndrome :a new clinical classification and British standard guide for hand transmitted vibration. (1988) updated Br.J.Ind.Med.Vol:45:281-282

97

11. EkenvalJL,

Carlson

,A:

Vibration

White

finger

.A

follow

up

study

Br.J.Ind.Med.Vol:44:476-478 ,(1987) 12. Farkkila ,M., Pyykk, Jantt,V.,Aatola.S., Starck,J.Korhonen ,0: Forestry workers exposed to vibration: a neurological study. Br.J.Ind.Med.Vol:45:188-192:(1988) 13. Futatsuka ,M. Yasutaka N.,Sakurai T. Matsumoto T.: Comparative study of vibration disease among operators of vibrating tool by factor analysis. Br.J.Ind.Med.Vol:42:260266:(1996) 14. Anderson R: The back pain of bus drivers, Prevalence in an urban area California .Spine 17(12):1481-1488:(1992). 15. Gemne G., Pyykk I, Taylor W., Pelmear P.L. : The Stockholm Workshop scale for the classification of cold-induced Raynoud's phenomenon in the hand -arm vibration syndrome 16. Ekenvall L., Nilsson B., Gustavsson : Temperature and vibration thresholds in vibration syndrome. Br.J.Ind.Med.Vol:43:825-829 .(1996) 18 .ILO .Encylopedia of Occupaitonal Health and Safety Geneva 1998.

98

ENDSTR'DE GRLT ile OLUAN TME KAYIPLARI ve ALINACAK NLEMLER

Prof.Dr.H.Hilmi Sabuncu ..stanbul Tp Fakltesi, Sal Bilim Dal Bakan ZET : lkemiz endstrisinde, en sk rastlanan meslek hastal, grlt ile oluan iitme kayplardr. Meslek hastal istatistikleri konusunda tek kaynak olan S.S.K. statistik yllklarnda, ok fazla rastlanmayan endstriyel iitme kaybna sahip insan saysnn, son yllarda yaptmz almalardan, 250 000' i at rahatlkla grlebilmektedir. Endstriyel adan ok nemli bir salk riski oluturan grlt, genel halk sal asndan da nemli bir salk sorunudur. zellikle stanbul'un deiik semtlerinde, aralklarla yaptmz uzun sreli lmelerde btn deerlerin "Grlt Ynetmelii" nde msaade edilen deerleri getii grlmektedir. nsanlarn en ok sessizlie ihtiyac olduu hastanelerimizin youn bakm nitelerinde bile ltmz deerler, son derecede yksektir. Yzylmzn ba derdi olan grlt iin yllar nce Robert Koch' un syledii szlere hak vermemek mmkn deildir. "Kolera ve Veba gibi hastalklarla olduu gibi, grlt ile mcadele edeceimiz yllar yakndr" te bu gnler gelmi ve gemektedir, fakat insanlk, bu bela ile yeteri kadar mcadele etmemektedir. 1. SES FZYOLOJS nsan kula titreimi 20 Hz ile 20 000 Hz arasnda olan sesleri iitebilmektedir,bu nedenle, bu trdeki seslere "iitme sesi" denir. Deniz dalgalar, don , deprem , rzgar sesleri gibi kulamzn alglayamad 20 Hz'in altndaki seslere "sesalt" (infrases) , son zamanlarda hastalklarn tan ve tedavisinde ok fazla kullanlan, 20 000 Hz'in zerindeki seslere de "sesst" (ultrases) denir (ekil 1). nsan sesleri yaklak olarak 250 - 500 - 1000 - 2000 Hz'lik frekanslarda yer almaktadr, erkek sesleri daha dk frekanslarda (250 - 500 Hz) , kadn sesleri ise daha yksek frekanslarda (1000 - 2000 Hz) yer almaktadr(ekil 2).

INFRASON Deniz Dalgalan Kuvvetli Rzgar Don Deprem

TME SES alayan Sesi ark Soprano Bas Mzik Aletleri

ULTRASON

Quartz Titreimleri Kvlcmdan Doan Sesler 20000 2000000Hz

1/1000

20

ekil 1. eitli seslerin frekanslar

99

ekil 2. nsan seslerinin frekans spektrumu Ses'in iitilebilnesi iin , iddetinin belli bir dzeye erimesi gerekmektedir. stelik insan kula her frekanstaki ses'e ayn duyarll gstermemektedir. Yani insan kula farkl frekanslarda, farkl iddette iitme eiklerine sahiptir (ekil 3).

O halde iitme iddetini de ifade eden iddet skalas iin belli bir frekans referans frekans olarak seilmeli ve skalalandrlmaldr. te bu frekans uluslararas anlamalara gre 1000 Hz'dir ve iitme iddeti, bu frekanstaki minimum iitme eii olan 0.0d02 mikroBar'lk ses basnc dzeyi temel kabul edilerek skalalandrlmtr. Bu deerlendirmeye gre, fiziksel ses iddeti stel artt halde, iitme iddeti aritmetik olarak artmaktadr. Yani iitilen ses iddetini belirleyen dB (desibel) birimi, sesin fiziksel iddetine ve ses basnc dzeyine logaritmik olarak bal bir birimdir. I (1) NdB = 10 Log Io veya (2) N Db = 20 Log Po P

Yukardaki formllerde grlen I herhangi bir andaki fiziksel ses iddetini, Io iitilen minimum fiziksel ses iddetini; P, herhangibir andaki ses basnc seviyesini, Po ise iitilen

100

minimum ses basnc seviyesini ifade etmektedir. 2 numaral formle gre P/Po orannn farkl deerlerinde, iitme iddetinin dB olarak nasl deitii Tablo l'de gsterilmitir. Tablo 1. Ses basnc oran ile iitme iddeti arasndaki iliki
P/Po 10 100 1000 10000 NdB 20 40 60 80

Tablo 1 'den de grld gibi, ses basnc iddeti oran stel artt halde iitme iddeti aritmetik olarak artmaktadr. Bu durum da gstermektedir ki, duyu organlarmz fiziksel iddet ar bir biimde artsa bile sahip olduklar bu zellik nedeniyle kendilerini koruyacaklardr. Uluslararas standartlara gre bir kiinin iitme dzeyi, frekanstaki seslerin (500, 1000, 2000 Hz) iitilme eiklerine gre saptanr. Yani yaplan odyometrik muayenede, bir ahs, 500 Hz'de 10 dB'lik bir sesi, 1000 Hz'de 20 dB'lik bir sesi, 2000 Hz'de 30 dB'lik bir sesi minimum olarak iitmi ise, ahsn iitme dzeyi, bu iitme dzeyinin ortalamas olan 20 dB'dir. ekil 4 'de grld gibi uluslararas standartlar, 26 dB'e kadar kayplar normal kabul etmekte, yzde olarak kiinin iitme kayplarna gre belirlenen sarlk skalas bu deerden balayarak, 92 dB'lik bir kaypta % 100'e ulamaktadr.

ekil 4. iitme kayplarna gre sarlk yzdeleri 2. NSAN SALII AISINDAN GRLTNN TANIMI Grlt , genellikle yapay olarak ortaya kan, nitelii ve nicelii bozulmu, arzu edilmeyen seslerdir. Tanmdan da anlalaca gibi, arzu edilmeme kavram, grlt'nn sbjektifliini, yani kiiden kiiye deikenlik gsterebileceini, dolaysyla zellikle psikolojik ve nrovegetatif sistem zerine etkilerinin de insanlarda farkl farkl olabileceini gstermektedir. Grltnn anlaml bir biimde kiiden kiiye farkllk gstermeyen en nemli etkisi , iitme zerine etkisidir.

101

Ses'in niteliinin bozulmas, frekanslar farkl bir ok ses dalgasnn st ste gelmesidir. Grlt'nn daha teknik bir tanmnda " Grlt anarik ses dalgalarnn sperpozisyonudur" denmektedir. Dier bir deyile grlt'nn frekans spektrumuna bakldnda bir ok frekansta seslerin yer ald bilinmektedir. Ses'in niceliinin bozulmas ise, ses ne kadar nitelikli ve hoa gider ekilde olursa olsun iddetinin insan vcuduna zararl bir deere ulamasdr. rnein houmuza giden ok gzel bir mziin ses iddetinin 90 dB(A) dzeyini gemesi iitme kayplarna neden olacaktr. Tabii ki grlt'nn bu etkisi sonular en kolay biimde grlen etkisidir. Psikolojik ve nrovegetatif sistem etkileri daha dk iddetteki seslerde dahi balayabilir. Fakat yine nemle belirtilmelidir ki bu tr etkiler kiiden kiiye farkllklar gsteren etkilerdir. rnein , klasik Trk mzii hayran olan ve klasik bat mziini sevmeyen veya tam tersi bir zellie sahip bir kii iin, rahatszlk snrlan, farkl mzik iin farkl olacaktr. 3. ENDSTRYEL TME KAYIPLARI - ENDSTRYEL SAIRLIK Uzun sre iddetli grltye, rnein 90 dB(A)'nn zerindeki seslere maruz kalan kiilerde iki trde iitme kayb meydana gelir. 1. Geici iitme kayplar 2. Srekli iitme kayplan Geici iitme kayplar, uzun sre grltye maruziyet sonucunda ortaya kan ve belli bir sre dinlendikten sonra iyileebilen iitme kayplardr. Bu kayplara ilikin iyileme sreleri ekil 5 ' de rahatlkla grlebilmektedir. 90 dB(A)' lk bir grltye 100 dakika maruz kalma sonucunda ortaya kan yaklak 18-20 dB'lik bir iitme kaybnn ortadan kalkabilmesi iin gerekli olan iyileme sresi yine yaklak olarak 1000 dakikadr, yani ortaya kan iitme kaybnn iyileebilmesi iin, maruz kalma sresinin 10 kat kadar bir iyileme sresine ihtiya olduu ortadadr. Grlt dzeyi arttka, oluan iitme kaybnn artt ve iyileme sresinin ise daha fazla artt ayn ekil'den rahatlkla grlmektedir.

ekil 5 : Deiik grlt dzeylerine maruz kalmada oluan geici iitme kayplar ve iyileme sreleri Grltl ortamlarda alan insanlann yukarda bahsi geen iyileme srelerine sahip olmas zellikle Endstride mmkn deildir. 8 saatlik bir maruz kalma sonucunda en fazla 16 saatlik bir dinlenme sresine sahip alanlarda bu iitme kayplan, ymal bir biimde oluarak srekli iitme kayplarn olutururlar. ok uzun sre iitme reseptrleri zerine gelen bu fiziksel enerji, bu reseptrlerin bozulmasna, yani sinirsel iyileemez tipte iitme kayplarna neden olurlar. itme fizyolojisi blmnde grld gibi kulamzn en hassas iitmeye sahip olduu frekans blgesi 4000 Hz'lik frekans blgesidir. Bu nedenle ar grltye maruz kalma

102

sonucu ortaya kan iitme kayb, en nce 4000 Hz'lik frekans blgesinde oluur ve dier komu frekanslara doru maruziyet sresi arttka devam eder. Yani 4000 Hz'lik frekans blgesinden sonra ilk etkilenen iitme frekanslar 3000 ve 2000 Hz' 1er ile 6000 ve 8000 Hz'lerdir. Dolaysyle grltnn oluturduu iitme kayplarnda, iitme dzeyinin saptand konuma frekanslar diye isimlendirilen iitme frekanslar, daha sonra etkilenmektedir. (ekil 6). Bu zellik bizlere konuma frekanslar etkilenmeden nce, grlt ile oluan iitme kayplarnn erken tansnda ve korunmada nemli bir olanak salamaktadr.

ekil 6 : Farkl grlt dzeylerine, farkl srelerde maruz kalan iilerde oluan srekli iitme kayplar ekil 6'deki izgilerin hangi gruplar gsterdii aada bildirilmitir. ( ( ) 31 kiilik, 85.66 dB(A)'lk grltye, 20.96 ay maruz kalm, ) 20 kiilik, 95.56 dB(A)'lk grltye, 24.05 ay maruz kalm,

(-x-x-x) 21 kiilik, 95.56 dB(A)'lk grltye, 80.85 ay maruz kalm, (*****) 14 kiilik, 95.56 dB(A)'lk grltye, 166.71 ay maruz kalm kiilerin iitme kayplarn farkl frekanslarda gstermektedir. Yukardaki bilgilerin altnda grlt ile oluan iitme kayplarnn - Endstriyel sarln zelliklerini yle sralayabiliriz: iddeti 90 dB(A)' nn zerindeki seslerde oluurlar. ok zel iler (Tek tarafl kulaklk kullanan, rezervasyon veya santral alanlar gibi) dnda, iitme kayb genellikle ift tarafldr. Yani her iki kulakta da ayn dzeydedir.

lk iitme kayb, kulamzn 4000 Hz' lik frekans iiten blgesinde oluur. Daha sonra konuma frekanslarn etkilemeye balar. Oluan iitme kayb sinirsel tipte bir kayp olduundan, kesinlikle iyileemez. Bu nedenle grltden korunma son derecede nemlidir. 4. GURULTU'DEN KORUNMA YNTEMLER Grltnn etkilerinden korunmada kullanlacak yntemleri iki toplayabiliriz. ana balk altnda

103

4.1. Teknik koruyucu nlemler : Teknik koruyucu nlemleri de iki balk altnda toplayabiliriz: a) Kaynakta ve evrede alnabilecek teknik koruyucu nlemler : Bu nlemlerin en banda grltnn llmesi, makina ba izolasyon nlemleri veya evrede alnabilecek izolasyon nlemleridir. b) Kiisel Koruyucu nlemler : Bu tip koruyucu nlemler grltde alan insanlarn grltden korunabilmesi iin gelitirilen kulak tkalarn ve kulaklklar kapsamaktadr. Kulak tkalar, kulakta hava yolunu kapatan farkl zelliklerde olmak zere yaklak 1 0 - 2 0 dB'lik bir avantaj salayan, piyasadan rahatlkla temin edilebilen malzemelerdir. Kullanm kolay olan 110 dB'lik bir grlty iitme kayplar iin limit deer kabul edilen 90 dB(A) 'nn altna drebilen bu cihazlar endstride yaygn biimde kullanlmaktadr. Kulaklklar ise, kulak arkas kemiini (Mastoid'i) kapatan bir yapya sahip olduklanndan zellikle kemik yolu ile i kulaa iletilen seslerin izolasyonunda daha baarl .olmaktadr. 20 - 40 dB'lik grlt azaltmas avantajna sahip olan bu kulaklklar, daha pahal olmalar, ar olmalar ve ba hareketlerini kstladklar iin, endstride, kulak tkalarna gre daha az sayda kullanlmaktadrlar. ekil 7 'de her iki koruyucu cihazn kullanm ekli ile grltnn azaltlmas konusunda saladktan avantaj gsterir eri grlmektedir.

ekil 7 : Kiisel iitme koruyucular ve frekanslara gre grlt azaltma miktarlar 4.2. Tbbi koruyucu nlemler. Tbbi koruyucu nlemleri de yine iki blmde inceleyebiliriz. a) e giri muayeneleri: Grlt riski tayan ilerde alacak kiilerin iitmeleri tam bir odyometrik muayeneden geirilmeli ve salk dosyasna konulmaldr. Bu tr bir muayenede ama, dier risklerde olduu gibi ,(rnein hipervetilasyonlu bir kiinin tozlu ortamda almasnn nlenmesi gibi) kiinin o riskten daha ok etkilenmesinin nlenmesi eklinde olmayp, sonradan gelebilecek salk zararlarnn, kiinin ie girerken ki durumu ile mukayesesini salamaktr. e giri muayenesi srasnda kiide rastlanacak ksmi veya tam sarlk hali, bu tr grltl ilerde, grltye bal iitme kayplannn olumasnda avantaj salamaktadr. Yaptmz aratrmalarda, bir kulanda ileti tipi bir kayba sahip bir kiinin sar olan kulann grltden etkilenmediini, salam olan kulann etkilendiini grmekteyiz.Bu

104

nedenle grltl iyerleri iin sar vatandalarn, zrl kabul edilmeyip, zellikle aranmas gereken alanlar olduunu vurgulamak yerinde olacaktr. b) Periyodik muayeneler: Bu tr muayenelerde tam bir odyometrik muayene yerine yaptmz ok fazla sayda aratrmada kullandmz ve tarama odyometrisi diye isimlendirdiimiz bir yntemi kullanmak, bir ok bakmdan yerinde olacaktr. 2000 Hz , 4000 Hz ve 8000 Hz'lik iitme frekanslarnda yaplan bu odyometrik muayene, dk frekanslar kapsamadndan bir odyometrik oda gerektirmemekte sessiz saylabilecek bir odada rahatlkla yaplabilmekte ve son derecede ksa bir zaman diliminde pheli vak'alar ayrdedilebilmektedir. Saptanan iitme dzeylerinden 4000 Hz'de, grltden oluan ilk kaybn ne dzeyde olduu; 8000 Hz'de, yalanma ile oluan iitme kaybnn ne dzeyde olduu; en nemlisi ise konuma frekanslarnn grltden ilk etkilenen frekans olan 2000 Hz'de iitme dzeyinin ne durumda olduu rahatlkla grlebilmektedir. Tablo 2. eitli iletmelerde incelenen gruplarn zellikleri
LETMELER Dokuma fabrikas Kereste fabrikas Cam eya fabrikas GRLT dB(A) 85.66 96.70 100.50 RNEK SAYISI 31 27 32 ORTALAMA. YA (YIL) 24.06 35.07 31.31 ORT.ALIMA SRES 20.96 ay 14.25 yl 11.31 yl

ekil 8. eitli iletmelerde alan kiilerde, grlt ile oluan iitme kayplar. () Dokuma Fabrikas, ( ) Kereste Fabrikas, (-x-x-x-x-) Cam Eya Fabrikas

Bu tarama odyometresi ile saptanan ve grltden etkilendikleri anlalan kiiler kesin tehis iin tam bir odyolojik muayeneye alnarak, haklarnda gerekli ilemler yaplmaldr. Tablo 2 ve ekil 8.'de Tarama odyometrisine rnekler grlmektedir.. 5. LKEMZDE, GRLT VE OLUTURDUU TME KAYIPLARI LE LGL YASAL DURUM VE YASALARIN YORUMLANMASI Bu blmde, farkl yasalardan rnekler verilerek yasalanmzdaki eksiklikler ve yanllklar vurgulanacaktr.

105

5.1. ii Sal ve i Gvenlii Tz Madde 22- Ar ve tehlikeli gemeyecektir. Daha ok grltl derecesi en ok 95 desibel olabilir. tkalar gibi uygun koruyucu ara ve ilerin yaplmad yerlerde, grlt derecesi 80 dB1 i almay gerektiren ilerin yapld yerlerde, grlt Ancak, bu durumda iilere balk, kulaklk ve kulak gereler verilecektir.

Madde 78- Grltnn zararl etkilerinden korunmak iin aadaki tedbirler alnmaldr. 1) yerlerinde grlt karan makinalarn monte edilmeleri srasnda, iyeri taban, titreimi ve sesi azaltacak malzeme ve sistemle yaplacaktr. 2) Grltl iyerlerinin duvarlar, sesin yansmasn nleyecek malzeme ile kaplanacak ve bu binalar, ift kapl, ift pencereli, ina edilecektir. Duvarlar ses geirmeyen malzeme ile yaplacaktr. 3) Grltnn azaltlamad hallerde, bu tzn 22'inci maddesi hkmleri uygulanacaktr. 4) Grltl ilerde alacak iilerin, periyodik olarak genel salk muayeneleri yaplacak, zellikle duyma durumu ve derecesi llecek, kulak ve sinir sistemi hastal olanlar ile bu sistemde arzas bulunanlar ve hipertansiyonlular, bu ilere alnmayacaklardr. Ancak doutan sar ve dilsiz olanlar, bu ilere alnabileceklerdir. 5) Grltl ilerde alan iilerin, periyodik olarak, genel salk muayeneleri yaplacaktr. Duyma durumunda azalma ve herhangibir bozukluk grlenler ve kulak ve sinirhastal bulunanlar ve hipertansiyonlu olanlar, altklar ilerden ayrlacaklar, kontrol vetedavi altna alnacaklardr. 5.2. Sosyal Sigorta Salk lemleri Tz Maluliyet derecelerinin (Meslekte kazanma gc azalma oranlarnn) hesapland bu tzkte grlt ile ilgili bilgiler Tablo 3.'de verilmektedir. Tablo 3. Grltden Meydana Gelen Arzalar Hastalk ve belirtileri ki tarafl koklear lezyon neticesi reversible olmayan ve grltl iten ayrldktan sonra arlama gstermeyen odiometrik azalma (Tehis grltl i alanndan uzaklatktan sonra 6-12 ay arasnda yeni bir odyometrik kontrol muayenesi ile teyit edimelidir. Bu odiometrik muayene tonal ve vokal olarak yaplmaldr. yi iiten kulakta konuma frekens (500,1000,2000) ortalamas en az 35 desibel'lik bir iitme kayb bulunmaldr, bu ortalamann hesaplanmasnda, median frekans zerinden iki misline uymas gerekir). Ykmllk Hastala sebep olacak balca iler Madenlerin ekilenme dvlme ve vurulmas. Dokuma tezgahlarnda almalar. Pitonlu motrler, Reaktrler ve benzeri fazla grlt verici cihazlarn bulunduu iyerlerinde almalar (Grltl ite en az iki yl; Pistonlu motor, Reaktr, Proplsrle almada 30 gn maruz bulunmak ve grltnn de 85 desibel'in stnde olmas artyla).

sreleri

3 Ay

106

5.3. Grlt Kontrol Ynetmelii Madde 11. yerleri ile ilgili olarak ; 1) itme sal asndan kabul edilebilir en yksek grlt seviyeleri iin Tablo 4'de verilen deerler esas alnr. Tablo 4. Grlt dzeylerine gre, maruz kalma sreleri Grltye Maruz Max.Grlt Seviyesi (dBA) Kalman Sre (Saat / Gn^ 7.5 80 4 90 2 95 1 100 0.5 105 0.25 110 1/8 115 Darbe grltlerinin st seviyesi 140 dBA'y aamaz

2) Bu ynetmeliin 5'inci maddesinde belirtilen yetkililer tarafindan yaplan kontrollerde Ek-1 ve 11'inci maddedeki snrlar aan bir alma dzeni uyguland tesbit edilen iyeri sahipleri ve kamuya ait iyeri yneticilerine mahallin en byk mlki amiri tarafindan bir aylk sre verilerek durumu dzeltmeleri istenir. Endstriyel makina ara gerecin gvdeleri ve eksozlanyla yaylan hava kaynakl seslerin, aracn yapsal zelliine, kaynan yap iindeki konumuna ve oturduu yere ve balantlarna, evredeki ses yanstc dier yzeylere ve yap eleman araclyla yaylan darbe seslerinin ve mekanik vibrasyonlarn ise aracn yapsna, monte edilen ekline, operasyon tekniine, yaplan ie, bakmna ve kullanlan ara adedine bal olduu gznnde tutularak grlt kontrol yaplr. Bu gerei yerine getimeyen imalathane ve iyerlerinin faaliyetleri ksmen veya tamamen, sreli veya sresiz olarak durdurulur. 3) yerlerinde tavsiye edilen grlt seviyelerinin ald, grlt ve vibrasyonlarn kaynanda azaltlma iin teknik imkanlarn yetersiz olduu durumlarda, iveren iilere 1475 sayl i kanununda belirtilen koruyucu giysiler ve gereleri salamakla ykmldr. 5.4. Yasalarn yorumlanmas : lkemiz yasalarnda, grlt zararllk limit deerlerinde, maalesef yukarda grld gibi bir tutarszlk, bir eitlilik grlmektedir. i Sal ve Gvenlii Tz1 nde 80 dB ve 95 dB olarak verilen limit deerler , SSK Sosyal Sigorta Salk lemleri Tz'nde 85 dB' e deimekte, Grlt ynetmelii Tablo 4.'de ise bu deerler tamamen farkllamaktadr. Grltnn Psikolojik ve Nrovejetatif etkileri, amzda mltifaktryel bir etkilenme ile de ortaya ktndan, bir tarafa braklrsa, iitme kayplar iin btn dnyann kabul ettii 90 dBA'lk limit tek standart deer olarak kabul edilmelidir.

107

108

BS 8800 SALII VE GVENL YNETM REHBER STANDARDI

Dr. Handan TOPUOLU Ph.D. Dr. enay ZDEMIR Ph.D. deal sal Ltd.ti.

(HS(G)65 BAARILI SALIK VE GVENLK YNETM SSTEMLERN (UK) TEMEL ALAN) Bu Standart, i sal ve gvenlii ynetiminin, iletme ynetimine entegre edilmesi gerektii ve genel ynetimin ayrlmaz bir paras olduu gerei dnlerek hazrlanmtr. BS 8800 bir rehber standarttr ve iletme ynetimine rehberlik edecek nerileri iermektedir. Bilindii gibi iyerlerinde tutulan istatistikler, i kazalarn, ie bal hastalklar ve meslek hastalklarn bildirmekte ve haberdar olmamz salamaktadrlar. Oysa bu kazalarn ve hastalklarn arkasnda yatan kazaya ya da hastala maruz kalann, arkadalarnn ve iverenin ektii aclar tam olarak grmemizi salayamazlar. Bununla birlikte kazalya ya da hastaya maliyeti, iverene maliyeti, topluma maliyeti gibi nemli unsurlarda da ou kez yol gsterici olmaktan ok uzaktrlar. ngiltere'de yaplan bir alma sonucunda; bir i kazas sonucu ortaya kan, sigorta kapsam dndaki maliyetin, sigorta dahilindeki maliyetten 8 ile 36 kat daha fazla olduu gsterilmitir. Gsterilen ekonomik nedenlerle beraber, etik nedenler ve iin verimini artrc nedenler dorultusunda, i sal ve gvenlii ynetiminin bilimsel ve sistematik biimde uygulanmas gereklilii ortaya kmtr. Halen yrrlkte olan yasal ereveye uygun olarak, i kazalarn ve hastalklar en aza indirmek ve hatta nlemek iin i sal ve i gvenlii aktivitelerini ynetimin ve organizasyonun bir paras olarak ele almak amalanmaktadr. Bunu salamak zere oluturulan rehber standart; alanlarn ve dierlerinin maruz kaldklar riskleri minimize etmek; in performansn arttrmak; Dier iletmeler ya da mterilere kar duyarl, sorumlu bir imaj amalamaktadr.

yaratmay

Bu standart, BS EN ISO 14000 / BS 7750 "evre Ynetimi" ve BS EN IO 9000 "Kalite Ynetimi", HS(G)65 "Baarl Salk ve Gvenlik Ynetimi" standartlarndaki ynetim sistemleri ile ayn prensipleri paylamaktadr. Bunu salamak zere, BS 8800, i sal ve gvenlii ynetimini gelitirmekle beraber; dier ynetim sistemleri ile balantlar kurmaktadr. Bu rehber etkin bir SG Ynetim Sistemi iin temel olan balklar kapsamaktadr. Toplumlarn kltrel ve dier insani farkllklar bu rehberin uygulanmasn olumlu veya olumsuz ekilde etkileyebilir. Bu nedenle adaptasyon ve uygulama aamasnda bu farkllklar gz nne almak gerekmektedir. Bu standart ;

109

a a

SG Ynetim Sistemi Gelitirme, Dier ynetim sistemleri ile balant kurma,

konularnda rehberlik etmektedir.

letmeler uygulamaya balamadan mevcut i sal ve gvenlii ynetim dzenlemelerini gzden geirmeli ve "neredeyiz"? sorusunun cevabn aramaldrlar. Bu deerlendirmede mevcut dzenlemelerin; a lgili yasalar uyarnca mevcut SG ynetim prosedrlerinde yaplmas gerekenler, a letme iindeki SG ynetim rehberi olup olmama durumu, a Dier benzer iletme ve sektrlerdeki iyi uygulamalar, le karlatrmas yaplmaldr.

110

Bu deerlendirmeden elde edilen bilgiler uygun bir balang noktas yakalamak ynnden nemli olup, planlama aamasnda kullanlmaldr.

SG i performansnn entegre bir paras olarak tanmlanmak, Yksek bir SG performansna ulamak, Yasalarn gerektirdii dzenlemeleri kapsamak, Srekli maliyet-yarar bir performans geliimini salamak, Politikay uygulamaya ynelik uygun ve yeterli kaynaklar salamak, SG Politikasnn amalarn hazrlamak ve iletme ii herkesin bilgilenmesine ynelik yaynlamak, SG ynetimine birinci derecede ncelik vermek, SG Politikasnn iletmede tm seviyelerde anlalmasn, uygulanmasn, ve yerletirilmesini salamak, alanlarn Politikaya uymak ve uygulanmasn salamak konusunda ibirliini salamak, SG Politikasn belirli aralklarla gzden geirmek, Her seviyede alanlarn SG politikasn uyarnca sorumluluklarn yerine getirebilmeye ynelik uygun eitimleri aldklarndan emin olmak,

111

Sorumluluklar : SG sorumluluklar btnyle st ynetimle ilgilidir. En gzel uygulama, st ynetimden ( byk kurulularda Ynetim Kurulu yelerinden biri olabilir) birisinin, SG ynetim sistemiyle ilgili btn sorumluluu alarak, iletmede uygulama ve organizasyonu salamasdr. Ayrca iletmedeki btn birimlerde alan yetkililer; . Birimlerinde alan btn insanlarn salndan ve gvenliinden sorumlu olmal, Birimlerindeki ortamlardan, salk ve gvenlik ynnden etkilenenlerin sorumluluunun da kendilerine ait olacan bilmeli, . Alacaklar kararlarn SG Ynetim sistemi performansn etkileyecek dzeyde olduunun bilincinde olmaldrlar. st dzey Yneticiler, SG performansnn daha da artmas iin aktif olarak kendi katlmlarn gstermelidirler. Ynetimsel Dzenlemeler : SG nin organizasyon ve onun tm aktivitelerine, iin bykl veya yaps ne olursa olsun, tamam ile entegre olmas son derece nemlidir. Politikann uygulanmas ve etkin bir SG ynetimi iin bir organizasyon unlara sahip olmaldr ; Yeterli SG bilgisine ulalmas, kanuni yaptrmlar erevesinde gvenli aktiviteler yaplmas iin beceri ve kabiliyet, Ynetim yaps iinde sorumluluklarn dalmnn tanmlanmas ve gerekletirilmesi Kiilerin sorumluluklarn yerine getirebilmeye ynelik gerekli yetki ile donatlmas, Organizasyon yapsna ve byklne uygun gerekli kaynaklarn salanmas, Organizasyonun tm seviyelerinde ihtiyalarn tanmlanmas ve gerekli eitimlerin organize edilmesi, SG bilgisinin etkin ekilde ve uygun yerde paylalmasna, iletiim salanmasna ynelik organizasyon yaplmas, Uzmanlardan neri ve hizmet almaya ynelik organizasyon yaplmas, alanlarn katlmnn salanmasna ynelik organizasyonlar yaplmas,

SG Ynetim Sistemi Dokmantasyonu : Etkin ve baarl bir SG Ynetim Sistemi iin, dokmantasyon en nemli unsurlardan biridir. Fakat unutulmamaldr ki, dokmantasyon mmkn olan en az sayda tutulmal, verimlilik ve etkinlik azaltlmamaldr. Organizasyon yasal veya ihtiyatan doan, bu gereklilii gsterebildikleri, kayt sistemini oluturmaldrlar.

112

Bu kayt sistemi SG planlarn tam anlam ile uygulamaya geirmeye uygun olmal ve ihtiyalarn bir paras olmaldr. letmeler, dokmanlarn yenilikleri izleyen ekilde yeni tarihli olmasma dikkat etmeli ve uygun grldkleri amaca hizmet iin kullanlmalarn salamaldr.

IV. PLANLAMA VE UYGULAMA :

Performans lm Bu planlanan aktivitenin baar veya baarszlm ak bir ekilde grebilmek iin nem tamaktadr. Bu planlama; SG konusunda gereksinimleri tanmlamak, belirgin performans kriterleri belirlemek aamalarn kapsamal ve Ne yaplacak ?, Kim sorumlu olacak ?, Ne Zaman yaplacak ? ve Beklenen kt ne olacak ? sorularnn cevaplar yer almaldr. Risk Analizi : letme, tehlikelerin saptanmasn da kapsayacak ekilde risk analizi yapmaldr. Kanuni ve Dier Gereksinimler : letme, risk analizinin yansra, kanuni gereksinimleri belirlemeli ve dier gereksinimlerle birlikte SG Ynetimini uygulamaldr. SG Ynetim Dzenlemeleri : Organizasyon aadaki balklar da kapsayan dzenlemeleri yapmaldr ; Politikay uygulamaya ynelik genel plan ve amalar ( personel, kaynaklar da dahil ) hazrlanmaldr . Tanmlanan riskleri kontrol ve tanmlanan ihtiyalar karlamaya ynelik uygulama dzenlemeleri ve genel planlama yaplmaldr. Acil durumlara ynelik planlamalar yaplmaldr. letme, gelecekte karlalabilecek acil durumlar nceden sezinleyip gerekli nlemleri almal ve oluabilecek etkilerini hafifletmelidir. Performans lm, denetleme ve durum deerlendirmesi iin planlama yaplmaldr. Gerekli grlen dzeltme aktiviteleri planlanmal ve uygulanmaldr.

113

Performans lm, SG Ynetim Sisteminin verimini gstermek iin anahtar bir yoldur. Gerekli olduu takdirde hem nitelik hem de nicelik lmleri yaplmaldr. Performans lm "izleme" anlamndadr; hangi politika ve amalarn gerekletirilebildiini gsterir. ki yolla yaplabilir; Proaktif Performans lm: surveyans ve gzlemler ile; rnein yaplacak iin gvenlik sistemleri, alma izinleri gibi. Reaktif Performans lm : Kazalar, kazaya ramak kald durumlarn, hastalk-salk, dier salk ve gvenlik performans olaylarnn takibi gibi. Yetersizlikler grld zaman, sebepleri kkten tespit edilmeli ve dzeltilmesi iin gereken dzenlemeler yaplmaldr.

VI. DENETLEME :

SG nin rutin izlenmesine ek olarak, SG Ynetim Sisteminin tm elementlerini daha derin ve daha eletirel bakla irdeleyen periyodik bir denetlemeye gerek vardr. Bu denetleme, organizasyon dndan, bamsz ve profesyonel kii veya kiilerce yaplmaldr. Denetleme yntemleri organizasyonlarn bykl ve mevcut tehlikelerin yapsna gre deiik olabilir. Denetleme u sorular iermelidir; Organizasyonun genel SG Ynetim Sistemi tanmlanan SG performans standartlarna ulama kapasitesine sahip mi? SG Ynetim Sisteminin gl ve zayf ynleri nelerdir ? Organizasyon gerekten hedeflediklerini yapyor ve ulaabiliyor mu ?

114

Denetleme ok geni olabilir veya seilmi bir alan veya konulara ynelik olabilir. Denetim sonular ve alnmas gerekli dzeltici nlemler ilgili tm kiilerle paylalmal, hu kiiler bilgilendirilmelidir.

Politika Organizasyon ihtiyalara ynelik SG Ynetim Sisteminin periyodik gzden geirilme skln tanmlamaldr. Bu gzden geirme unlar gz nnde tutmaldr ; . . . SG Ynetim Sisteminin genel performansn, Sistemin elementlerinin performansn, Denetleme bulgularn, ve d faktrleri; rnein deien organizasyonel yap, deien kanunlar, yeni teknoloji sunumu gibi

Ve herhangi bir yetersizlii ortadan kaldrmak iin hangi aktivtelerin gerekli olduunu tanmlayabilmelidir.

KAYNAK: BS 8800 Guide to Occupational Health & Safety Management Systems; 1996.

115

116

2000 YILMA GERERKEN SALII VE GVENL UYGULAMALARININ GEREK YZ Dr. Handan TOPUOLU Ph.D. Dr. enay ZDEMIR Ph.D. deal sal Ltd.ti. Uzun yllardan beri, alma yaamnn insan ve evre sal zerindeki olumsuz etkileri bilinmekte ve bu konuda yaplan almalarn nemi her frsatta dile getirilmektedir. Bu konuya belkide gereken nemi en fazla gsteren lkelerden biri olan ngiltere'de alanlarn salk ve i gvenlii gstergelerinden yaplan bir derleme aada yer almaktadr. 1. ngiltere'de her i gn, bir kii hayatn iini yaparken kaybediyor. 2. yerindeki lmlerin en sk grlen nedenini yksekten dmeler oluturmaktadr. 3. Her yl 2.2 milyon kii meslek hastalna ya da ie bal hastala yakalanyor. 4. Ylda 13 milyon ign ie bal hastalk nedeniyle kaybediliyor. 5. Yaralanmalarn en sk nedenini kayma ve dmeler oluturuyor. 6. Kanserden lm nedenlerinin yzde drdn ie bal kanserler oluturuyor. 7. Endstride en sk karlalan meslek hastaln grltye bal iitme kayplar olarak grlyor. 8. Ylda yaklak 66.000 kii ie bal deri hastalklarna yakalanyor. 9. Asbestosa bal lmler ngiltere'de tek bana en byk lm nedeni olarak karmza kyor. 10. Her yl yaklak 70 kii iyerinde aralarn neden olduu kazalarla yaamm kaybediyor. 11. Her yl yaklak 1500 kii ie bal astm hastal nedeniyle yeni vaka olarak karmza kyor. 12. 1976-1998 yllar arasnda, ngiltere'de, 220 ocuun tarmda kullanlan aralarn neden olduu kaza sebebi ile yaamlarn kaybettikleri bildiriliyor. 13. Yllk i kazalarnn ve ie bal hastalklar nedeniyle meydana gelen kaybn ekonomik boyutu, 4 milyar pound ile 9 milyar pound arasnda seyrediyor. 14. Erkekler, kadn iilere gre 3 kat daha fazla kazalanma ve 10 kat daha fazla lm riskine maruz kalyorlar. 15. Her yl yaklak 36.000 kii titreime bal el-kol damarlarn tutan hastalklara yakalanyorlar. 16. retim yapan kk bir iletmede alrken meydana gelen kaza sonucu lm olasl, byk iletmede meydana gelen kazaya gre iki kat daha fazla olarak karmza kyor.

117

17. Karbon monoksid maruziyetine bal her yl yaklak 30 kii hayatn kaybetmektedir. 18. Kas iskelet sistemi hastalklar, ie bal hastalklar arasnda en sk grlen hastalk olarak yer alyor. 19. 1996/1997 yllar arasnda meydana gelen lmle sonulanan yksekten dme kazalarnn en sk grlen sebepleri arasnda hareket eden, den veya dnen paralarn, aralarn veya kapaklarn zerinde bulunmak, skmak tespit edilmitir. 20. ngiltere'de meydana gelen lml i kazalarnn oran, dier Avrupa Birlii lkelerinden ve Amerika Birleik Devletlerinden daha dktr. 21. 1997/1998 yllarnda inaat sektrnde 93 lml kaza meydana gelmi bulunmaktadr. 22. ngiltere'de bata retmenler ve hemireler olmak zere, halen yarm milyon alan ie bal stres, depresyon ve bunalm yaamaktadrlar. 23. 1996/1997 yllar arasnda, 665 lmcl olmayan byk yaralanma, fiziksel iddete maruz kalma sonucu meydana gelmitir. Yukarda yer alan veriler ve deerlendirmeler, kaytlarn iyi tutulduu ve kayt d hastalk, kaza orannn yok denecek kadar az olduu bir lkenin verilerini gstermektedir. sal ve i gvenlii uygulamalarnn, eitim, aratrma ve laboratuvar olanaklarnn bir hayli gelimi ve yaygn olduu bir lkede bile elde edilen bu sonular, alma hayatndaki sal ve gvenlii olumsuz etkileyen koullarn kontrol edilmesine daha fazla nem verilmesi gerektiini ortaya koymaktadr. 2000'li yllara girerken, ie ve iin yrtm koullarna bal lm, yaralanma ve hastalk halinin yeterince kontrol edilemiyor ve,byk lde nlenemiyor olmas dndrcdr. Bu nedenle, tm yneticileri alanlarn ve iini etkileyen salk ve gvenlik risklerini analiz etmek; riskleri kontrol altna almak zere sistematik, sreklilii salanm bir ynetim program uygulamas gerekmektedir.

KAYNAK: Health & Safety Facts; HSE, Health&Safety Newsletter, 25 October 1999, Page 3.

118

ELEKTROMANYETK RADYASYON ZARARLARI TELEVZYON ve BLGSAYARLARDA EKRAN RADYASYONU Prof.Dr.H.Hilmi Sabuncu*, Dr.Halim sever*, Ata Trer**
(*) L.stanbul Tp Fakltesi, Sal B.D. (**) ekmece Nkleer Aratrma Merkezi (NAEM) Z E T : Endstride alann saln etkileyen en nemli fiziksel etkenlerden biri de elektromanyetik radyasyonlardr. Elektromanyetik radyasyonun genellikle grnmez olmas, bu konuda bilinsiz olan alanlar rahatsz eder, motivasyonlarm bozar, performanslarm etkiler. Bu nedenle, alanlarn, nemle elektromanyetik radyasyonun sala etkileri konusunda bilgilendirilmeleri gerekmektedir.

1. GR ve AMA sal asndan, alma ortamlarnda bulunan radyasyon kaynaklan ve verdii zararlar, ok byk nem tamaktadr. Bu nlar arasnda, 0.4 - 0.7 Mikron dalga boyuna sahip olan "grnr nlar" ve "Lazer nlar" dndaki nlar, gzle grlemeyen nlardr. nsan salnn en byk dmanlarndan olan bu nlar, "grnmeyen dmanlar" diye nitelemek doru olur kansndayz. nsanolu, bilinli olmad, ama zararl olduunu bildii bu dmanlarla, alma ortamnda birlikte olduunda, son derecede fazla rahatszlk hisseder, motivasyonu bozulur, i performans der, almak istemez, hatta iten kaar. Bu insan, bahsi geen etkenler ile almaya zorlanrsa, i kazalarna dahi neden olabilir. O halde bu nlarn zararlarn iki ekilde nitelemek yerinde olur: 1. Tip zararlar, bu nlarn sahip olduu fiziksel enerjileri dolaysyla vcuda verdii zararlar ; 2. Tip zararlar ise, maruz kalann, bu nlar konusundaki bilinsizlii nedeniyle, alma ortamnda yaad olumsuzluklardr. Bu durumda, i sal uzmanlarna den en nemli grev, alann, bu nlar konusunda bilinlenmesini salamak, alma ortamlarnda, bizzat bu nlarn iddetlerini lp, standartlarla karlatrarak, zararl snrlarda olmadn alana anlatmak ve inandrmaktr. te, bu almamzn amac, alanlarn maruz kaldklarn dndkleri ve byk rahatszlk duyduklar, ekran radyasyonlar konusunda lmler yaparak, sonulan standartlarla karlatrarak, onlarn bilinlenmelerini salamaktr. 2. GENEL BLGLER Radyasyonlar, Elektromanyetik radyasyonlar ve Partikler radyasyonlar olmak zere ikiye ayrabiliriz. Elektromanyetik radyasyonlar, dalga zellikli ; partikler radyasyonlar ise, isminden de anlalaca gibi, partikler bir yapya sahip radyasyonlardr. Radyo dalgalar, Mikro dalgalar, infrared nlan, Grnr nlar, Ultraviyole nlan, X nlar (Rntgen Inlan), Gamma nlar, dalga zellikli nlan; Ntron nlar, Alfa nlar ve Beta nlar ise partikler zellikli nlan olutururlar.

119

X ve Y nlar, ekil 2. de grld gibi dalga boyu en dk, frekans ve enerjisi yksek nlardr. Bu nlarn dokuda girginlii fazla, rastlad moleklleri iyonlatrma kapasiteleri olduka yksektir. Enerji dzeyleri 107 eV civarndaki bu nlarn etkileri, Radyasyonun Biyolojik etkinlii (RBE) denilen bir birim ile ifade edilir. yonize eden elektromanyetik radyasyonlarn, bu birim cinsinden ifadesi, bir birimdir, yani 1 RBE 'lik bir etkiye sahiptir. X nlan, mesleki maruziyet bakmndan hekimlerin ok maruz kaldklar bir radyasyon tipidir. Elektromanyetik spektrumu tanmlayan birimler, frekans birimi (hertz, Hz), dalga boyu birimi (cm, mikro metre, nanometre) veya enerji birimi (elektron volt - eV) ' dir.

ekil 2. : Elektromanyetik spektrumun fiziksel karakteristikleri Ultraviyole nlarnn dalga boyu 320 - 400 nm olanlar, fluoresant lambalardan veya siyah kl lambalardan; 280 - 320 nm olanlar, gne ndan; 280 nm'den kk dalga boylular ise basnl civa buharl lambalardan yaynlanr. Ultraviole nlarnn hedef organlar gzler ve deridir. Deride eritem oluturur. Daha sonraki dnemlerde dem, veziklasyon ve pigmentasyon oluur. Gzlerdeki maruziyet sonucunda fotokeratit oluabilir. ok uzun sreli maruz kalmalarda, kiisel hassasiyete ve dier etyolojik faktrlere de bal olarak deri kanserine kadar varan tablolar grlebilir. Grnr nlar sadece gz zerine etki edeler. UV nlar, kornea tarafndan tamamen tutulduu halde, grnr nlar, korneay geerek retinaya ularlar. ok iddetli k nlarna maruz kalan gzn a tabakasndaki grme reseptrleri etkilenerek geici krle neden olurlar. Krln sresi, k nlarnn iddetine, etkileme sresine bal olarak deiir. Fakat genel olarak gz kapann refleks olarak kapanmas, etkilenme sresini azalttndan ve nispeten sabit tuttuundan, geici krlk sresi daha ok k nlarnn iddetine baldr.

120

Dalga boyu 1.4 nm'den daha kk olan R nlan, deriyi ve gz oklerini geebilirler ve su, bu nlar iin iyi bir geirgendir. 1.4 nm'den byk dalga boylu R nlar su tarafndan absorbe edildiinden girginlikleri fazla deildir. Retinaya ulaabilen R nlar, absorbe olarak termal etki olutururlar. Gzn, 2 - 3 0 mW/cm2'lik R nlarna kronik maruziyeti sonucunda kornea bozulmalar meydana gelmektedir. 100 mW/cm2'lik bir maruz kalmada ise katarakt ve retinal yanklar grlebilir. ( Mikro dalgalar, 1-100 cm dalga boylu dalgalardr ve iletiim sektrnde radarlardan, katot nl tplerden, mikro dalga piiricilerden, endksiyon firnlanndan, elektroterapi cihazlarndan yaylrlar. nsan vcudundaki girginlii, dalga boyuna baldr. 1 0 - 2 0 cm'lik dalga boylular en derin girginlie, 3 -10 cm'lik dalga boylular, lmm - 1 cm'lik girginlie sahiptir ve 3cm'den kk dalga boylular ise d deride tutulurlar. 10-20 cm'lik dalga boylu mikro dalgalar, vcut iin en nemli riski olutururlar. Ayn dalga boylu dalgalarla hayvan deneylerinde katarakt oluturulmutur. Radyo dalgalar, mikro dalgalar da kapsayan (ekil 1.2), 3 kHz'den 300 GHz'e kadar frekansa sahip radyasyonlardr. zellikle 500 cm'nin zerindeki dalga boyuna sahip olan radyo dalgalan iin vcut tam bir saydamdr. Yani kantlanm bir salk zarar saptanmamtr. Fakat daha ksa dalga boylularn (mikro dalga zellii gsterenlerin) etkileri fazladr ve bu etkiler SAR (Spesifik Absorption Rate) denilen bir birim ile ifade edilir. Yllk SAR deerinin en st mitleri, mesleki maruz kalmalarda, 0,1 saatin zerindeki maruz kalmalar iin 0,4 W/KG; genel halk sal asndan ise 1/2 saatin zerindeki maruz kalmalar iin 0,08 W/KG olarak belirlenmitir. O halde bu trden maraz kalmalarda doz lmeleri yaplmaldr. Partikler yapdaki radyasyonlar, iyonize eden Alfa (Helyum atomu ekirdekleri), beta nlan (Elektronlar) ile sekonder radyasyonlar meydana getiren Ntronlar (ekirdek tanecikleri) eklinde tanmlanr. Beta nlan da X ve y nlan gibi Etkileri 1 RBE ile tanmlanr. Alfalarn etkisi 10 RBE, Ntronlarn etkisi ise 20 RBE'dir. Alfa nlan girginlii dk, iyonizasyonu iddetli: Beta nlarnn girginlikleri orta, iyonizasyonlan dktr. Ntronlar ise, girginlii en yksek ve sekonder radyasyonlar oluturduu iin en tehlikeli nlardr (1). 3. GERE ve YNTEM Aratrmamz, bilgisayar fuarnda COMPEX (COMPuter Exhibition) gerekletirilmitir. Fuar, yaklak 1000 m2'lik bir alana yaylm 23 deiik firmann pazarlad veya demostrasyon iin kulland bilgisayar ve televizyon ekranlar zerinde yaplmtr. l yaplan ekranlardan 60 tanesi renkli, 6 tanesi renksiz (mono), 7 tanesi "Alak Radyasyon" zellikli renkli, 2 tanesi "ekran filitreli" renkli, 2 tanesi televizyon renkli'dir. Toplam olarak l yaplan ekran says belirtilen zelliklerde 77 adet'dir. Ekran radyasyonunu lmek zere, kalibrasyonlan NAEM tarafndan yaplm iki adet EBERLINE marka FB-6 Model dedektrl plastik sintilasyon saycs kullanlmtr. Sintilatrlerin gstergeleri mikro prosesrl digital ekranldr ve cihazn l alan 1 Mikro Rntgen / saat' den, 2.5 Rntgen / saat'e kadardr. lmeler iki uzman tarafndan fuarn bir noktasndan balayarak her ekranda iki add l yapacak ekilde organize edilmitir. lm yaplacak ekranlar belirledikten sonra uzmanlarmz farkl ynlere hareket ederek birbirinden bamsz, birbirini etkilemeden lmelerini yapmlardr. Her ekranda yaplan iki lmenin ortalamas alnarak, deerlendirme iin, her ekran iin tek bir deer elde edilmitir. Her cins ekran iin genel ortalamalar ve standart sapmalar hesaplanm ve aralarndaki farklar test edilmitir. lme yaplmadan nce ekran radyasyonlar ve arka fon (Back ground) radyasyonu konusunda hibir aratrma yaplmadan lmeler yaplmtr. lmelerin etkilenmemesi iin, bu yntem tercih edilmi, her trl kaynak bilgisine lmeler tamamlandktan sonra bavurulmutur. 4. BULGULAR Yaplan lmeler sonucunda farkl tipteki ekranlann lm deerleri Tablo l'de gsterilmitir. Elde edilen radyasyon deerleri arasnda en yksek olan ekran, 7.89 uR/Saat 121

5. TARTIMA ve SONU Herhangi bir standartla karlatrmadan, elde edilen deerler incelendiinde, aralarnda anlaml farklar bulunmamtr. rnein "alak radyasyonlu" ekran ile normal renkli ekran arasnda kayda deer farkllklar yoktur. Daha dorusu, "Alak Radyasyonlu ekran" ile normal renkli ekran arasndaki fiyat farkna deecek bir lm deeri fark, elde edilememitir. Ayn biimde ekran nne taklan filtrenin de radyasyon nlemesi asndan anlaml bir yaran grlmemektedir. Durum byle olunca, yani deerler arasndaki farklar anlaml bulunmaynca, "acaba biz baka bir deer mi lmtk" sorusu akla gelmektedir. stanbul iin arka fon (Back round) radyasyonu kaynaklardan elde edildiinde, bu deerin 7.5 - 8.0 (iR/Saat olduu ve phelerimizde ne kadar hakl olduumuzu anladk. Yani biz, ekran radyasyonunun, arka evre (Back round) radyasyonunu amamas nedeniyle, tm lmelerimizde sadece ve sadece arka evre (Back round) radyasyonunu lmtk. Bunun yannda, Atom Enerji Komisyonu'nun ISO standartlarna gre verdii zararllk snrlar incelendiinde ekrann 5 cm nnde insan sal iin olumsuz olarak verilen radyasyon deerinin 574 u,R/Saat olduu da gz nnde bulundurulursa, lme deerlerimizin ne kadar masum deerler olduu ve bu deerlerinde arka evre (Back round) radyasyonu olduu ortaya kmaktadr. Sonu olarak, Bilgisayar ve televizyon ekranlarnda salmz etkileyecek dzeyde bir ekran radyasyonunun sz konusu olmad aka grlmektedir. Doal olarak byle bir sorun olsa idi, gelimi lkelerde bu sorun mutlaka dava konusu olurdu. Gelimi lkelerdeki, zararl etkenlerin insan salna zarar verip vermediini kontrol eden kurumlarn, ok daha etkin olduu bilinmektedir. Bu lkelerde insanlar, zarar grdklerini sandklar btn etkenleri, resmi veya zel bu tr kurumlar vastasyla ltrebilmekte, etken zarar verici boyutta ise, etkeni retenleri derhal dava etmektedirler. Aratrmamzn kapsam ierisinde bulunan, ekran filtrelerini reten kurumlar , lkemizde en yetkili radyasyon len kurumlara bavurup, herhangi bir ekran radyasyonu sorunu olmad halde, laboratuar koullarnda yaplan lmeler sonucu elde edilen, fakat halk sal asndan hi bir anlam ifade etmeyen, "radyasyon sourma" deerleri beyan eden raporlar alabilmektedir. Gittikleri yerlerde bu raporlar gstererek, bilgisayar kullanan firmalara "ekran filtrelerinin radyasyonu engellediini" belirterek sat yapabilmektedirler (2). lkemizde, her tr radyasyon tipini kolayca tespit eden cihazlar ve zel kurumlar olmaldr. nsanlarmz, saln etkileyen btn etkenleri len, analiz eden kurumlara, ok kolay ekilde ulaabilmeli ve ncelikle saln etkileyen btn etkenler konusunda bilinlendirilmelidir. KAYNAKLAR 1. " yeri hekimlii ders notlar" , Trk Tabipleri Birlii Yayn, 1.Basm, ANKARA, 1996. 2. Trkiye Atom Enerjisi Kurumu, NAEM, 31/05/1994 Tarih ve B. 02. 1. TAE. 5. .00. 09 ; 045-653-94 Sayl Rapor.

122

 KAZALARININ OLUUMU VE KAZALARININ SINIFLANDIRILMASI

(BLM -1)

MakMh. Turgay BNYILDIRIM / The Shell Co. Of Turkey Ltd.

Hi bir kaza durup dururken, tesadfi olarak veya nedensiz meydana gelmez. Bu nedenle, oluan kk ya da byk tm kazalar dikkatlice incelemek, analiz etmek, yol aan nedenleri aratrmak ve deerlendirme sonrasmda gerekli ders ve nlemleri almak, kaza tekrarlarnn nlenmesi veya etkilerinin en aza indirgenmesi asndan son derece nemlidir. statistiki bilgiler ve yaplan aratrmalar gstermektedir ki ; kazalarnn % kaynaklanmaktadrr. 95'inden fazlas kiilerin hatal davranlarndan

Kazalarn meydana gelme skl, kiilerin hatal hareketlerine balchr. En nemli yatrm alana yaplan yatrmdr. alana yaplacak olan en deerli yatnm da kukusuz eitimdir. " Emniyeti Performansn" ykseltmek iin "Emniyetsiz Durumlarn" gzlenmesi ve analiz edilmesi gereklidir ! Herkes emniyetli almakla ykmldr ! Haraket ve

123

 Tm i kazalar, zincir halkalar gibi birbirine bal hatalarn, emniyetsiz hareket ve durumlarn olumasyla meydana gelmektedir. Bu zincirin bozulmasyla nihai sonu nlenecek veya deiecektir. Tm i kazalar nlenebilir ! 1.2 KAZALARININ SINIFLANDIRILMASI

Yaralanma veya hastalanma ve/veya mala, evreye veya nc ahslara zarar gelmesiyle sonulanan olaylardr. 1.2.1 Ucuz Atlatlan Kazalar (Near Miss)

Herhangi bir yaralanma veya malzeme kaybna veya hasarna -kl pay farkla- yol amayan kazalardr. Ancak gerek bir kaza olarak kabul edilmeli ve buna yol aan alma koullar aratrlmaldr. 1.2.2 Maddi Kayplara Yol Aan Kazalar (Without Injury)

Byk maddi kayplar Herhangi bir yaralanmann yer almad, ancak irket tesisinde, aralarnda, malmda veya cihazlarnda (herhangi bir sigorta demesi ncesinde) 10,000 USD veya daha fazla hasara neden olan kazalardr. Kk maddi kayplar 10,000 USD altnda hasam veya rn kaybnn meydana geldii kazalardr. ster byk ister kk olsun, maddi kayplara yol aan kazalar Emniyeti Performans'm sfrlamazlar, ancak olumsuz etkilerler. 1.2.3 Yaralanma ile Sonulanan Kazalar

Bir i yerinde tanmlanm olan bir grevin yerine getirilmesi srasnda tek bir olaydan -veya ksa bir sre iinde birden fazla olaydan- kaynaklanan yaralanma veya rahatszlanma (veya hastalanma) durumudur.

124

Ekipman veya ynetim aralarndaki kusurlar nedeniyle meydana gelen kazalar mesai dnda dahi olsa- Kazas olarak nitelendirilmelidir. Ancak, i yerinde doal nedenler sonucunda meydana gelen lm veya hastalklar / rahatszlklar (ve ilintili olarak yaralanmalar) Kazas olarak kabul edilmezler. Basit yaralanma ile sonulanan kazalar (First-aid accidents) Basit mdahaleler gerektiren ve gn kayb ile sonulanmayan kazalardr. Emniyeti Perfrmans'n sfrlamaz, ancak dolayl yoldan olumsuz etkiler. rnek : Basit syrklar, parmak skmalar, ciddi olmayan local yanklar, nemsiz ve derin olmayan kesikler, vb. Geici i grememezlik / sakatlk hali (Temporary total disability - LIT) Kazaya urayan ahsn, en azndan kazann meydana geldii gn takip eden takvim gn boyunca -ancak geici bir sre iin- almasnn kstlanmasna yol aan kazalardr. alma gn kayb ile sonulandndan Emniyeti Perfrmans'n sfrlar. Kalc ksmi sakatlk (Permanent partial disability) Meydana gelen bir kaza sonucunda vcudun herhangi bir parasnn veya bir organnn kalc olarak fonksiyonunu kaybetmesi, sakatl veya onarlamayacak ekilde kopmas. Bu tip kazalar sonucunda Emniyeti Performans sfrlanr. Tam sakatlk (Permanent total disability) Kiinin almasn tamamen engelleyen ve vcudun fiziki fonksiyonlarm kalc olarak ortadan kaldran son derece ciddi kazalardr. Emniyeti Performansm sfrlar. 1.2.4 lmcl Kazalar

lmle sonulanan i kazalardr. Birden fazla kiinin lm sz konusu olabilir. Yaralanma ile lm arasnda geen sre dikkate alnmaz. Bu tip kazalarda maddi hasar da meydana gelebilir. lmcl i kazalar, " Emniyeti Performans"mn sfrlanmasna neden olur!

125

rnek: Zehirli gaz kaaklar, patlamalar, dmeler, skma - ezilme veya arpma (elektrik, cisim, ara) sonucu meydana gelen lmler.

1.3

HASTALIKLARI (Occupational Illness)

kazas kapsam dmda, fakat i ile balantl koullara maruz kalarak insan vcudunda meydana gelen rahatszlk durumlar veya fonksiyon bozukluklardr. Kaza (yaralanma) ile i hastal arasndaki temel fark "tek olay veya ani oluum" dur. Kazalar ve dolaysyla yaralanmalar aniden oluur. Ancak zarar grme, zamana bal olarak veya ortamdaki tehlikeye bir ok kez maruz kalarak iddetini arttran bir geliim eklinde kendini gsterir ise bu bir "hastalk" durumudur.

1.4

KAZALARIN ETKLER VE OLUAN KAYIPLAR

- Kazaya Urayan Asndan

Ar, ac ve sknt Gelir kayb, beklenmeyen ilave masraflar ve harcamalar Geici veya kalc i grememezlik Ayn i-grev iin yetersizlik, gvensizlik Arkadalar ve evresi zerinde etkiler

- Sorumlu ahslar Asndan

Endie ve stres Sulanma ve pimanlk lave i yk (Rapor hazrlama, tekrar eitimleri) Kariyer zedelenmesi alanlar Asndan ok, znt, endie Dk moral retim veriminin dmesi

- Firma Asndan
Yaralanan ahs nedeniyle kaybedilen alma gc ve zaman

126

Dier alanlarm merak, endie ve tartmalar neticesinde harcanan zaman Amirler tarafndan kazann soruturulmas srasnda kaybedilen zaman Malzeme ve makinalarm zarar grmesi durumu in durmas, yavalamas ile kaybedilen zaman ve para * Yeniden planlama, tekrar eitimleri * Tamirat masraflar, vb Sigorta prim, masraflarnda artlar Firma adnn zedelenmesi Medya, yerel makamlar ve sivil rgtler tarafndan oluturulan bask Kalite, retim verimi ve pazar pay zerindeki etkiler

- Toplum ve lke Asndan

Olumsuz sosyal ve ekonomik etkiler Her yl kaybedilen i gc ve retim kayplar Hastane ve salk kurulularna gelen ykler, hizmet aksamalar Trilyonlar aan tazminat demeleri

BOLUM - II

2.0

KAZA P R A M D

Yaralanmaya veya gn kaybna yol aan kazalarn frekans, i emniyeti performansm lmenin bir yntemidir. Gn kayb ile sonulanan kazalarn durulmas, bir daha kaza olmayacan gsteremez. Ayrca, bir retim tesisinde alan saysnn az olmas nedeniyle kazalarn nadiren meydana gelmesi de yanltc sonulara gtrebilir. Bundan dolay, kaza nedenlerinin ortaya konmas ve i emniyeti performansnn ykseltilebilmesi iin hassas ve salkl gstergelere ihtiya duyulmaktadr.

Byle bir yaklam sonucunda hazrlanm olan "Kaza Piramidi", kaza sonularnn boyutu ile kazalara neden olan "Emniyetsiz Hareketlerin" arasndaki balanty arpc bir ekilde ortaya koymaktadr.

127

Hibir emniyetsiz hareket ve ucuz atlatlan kaza kayd olmadan lmcl veya ciddi yaralanma ile sonulanan bir kazann meydana gelmesi, mevcut sistem ve istatistiki bilgilerin yetersizliini kantlamaktadr. Bu nedenle, piramidin tabannda yer alan "emniyetsiz hareket ve durumlar" zerinde younlamak, raporlamak, analiz etmek kazalarn nlenmesinde ve i emniyeti performansn ykseltmede kullanlacak en etkili yntemdir.

2.1

KAZA ARATIRMALARINDA YNTEM VE ZMLER

Tm kazalar, bu konuda deneyimli kiiler tarafndan titizlikle soraturulmal, kantlar dikkatle incelenmeli ve tm sonular tarafsz olarak raporlanmaldr. "Kaza Aac" almas, kaza sonucundan balang noktasna doru ters ynde adm adm ilerleyerek meydana gelen zincirleme olaylan belirlemede ve "Tripod veya Kk Analizi" ise grlemeyen hatalarn aa karlmasnda kuUamlan son derece nemli ve etkili metodlardr. Tm bu almalar tamamlandmda, tespit edilebilen kaza nedeni veya nedenleri uygun zmlerle ortadan kaldrlmaldr. Bu zmler; Mevcut prosedr veya talimatlarn iptal edilmesi veya yenileriyle deitirilmesi, Yeni kontrol ve ynetim sistemlerinin gelitirilmesi ve kullanlmas

128

Gerekli eitim programlarnn hazrlanmas ve uygulanmas Acil planlarn hazrlanmas veya yenilenmesi, Gerekli emniyet tehizat, cihaz ve kiisel koruyucu malzemenin kullanlmas rn veya kullanlan teknolojinin deitirilmesi, Metod veya proses deiiklii, Komu tesis veya departmanlarla ibirlii imkanlannm aratrlmas ve gelitirilmesi..

.. klarndan bir ya da birkan ierebilir.

Ve unutmamak gerekir ki btn kazalar nlenebilir! 2.2 2.2.1 EMNYET PERFORMANSI VE LM Kaza Frekans

Frekans formlnde, haftada 40 saat zerinden 50 alma ylma sahip bir kiiyi (rnek olarak 100.000 alma saati ile belli bir dnem / zaman diliminde allm olan toplam adam-saat) gznne alnmaktadr. Sz konusu "dnem" bir hafta, bir ay, bir eyrek yl veya bir yl olabilir. Kaza Frekans Kaza says x 100.000 Dnem iinde allan toplam adam-saat

rnek : 150.000 adam-saat'lik alma gerekletiren bir firmada 9 kayda deer kaza meydana gelmesi halinde, Kaza Frekans = ( 9 x 100.000) / 150.000 = 6 olarak hesaplanr.

2 veya 3 yl boyunca takip edilen aylk veya -aylk ortalamalar, irketin kaza frekans gidiatn gstermekte olduka yararldr. Kaza saysnn , kaza tiplerine gre ele alnarak bu forml yardmyla geni bir yelpazede incelenmesi, kazalarn meydana geldii alanlar ile oluumundaki zaaflar ortaya karmada ve emniyet performansnn deerlendirilmesinde olduka yararldr.

2.2.2

Kaza Oran
1.000 alan zerinden belli bir

Daha kolay hesaplanan kaza orannda dnemdeki kaza says ele alnmaktadr.

129

Kaza Oran

Kaza says x 1.000 Toplam alan says

rnek : Toplam 200 alan olan bir firmada 9 kaza meydana gelmesi halinde, Kaza Oram = ( 9 x 1.000)/200 = 45 olarak bulunur.

Kaza oram ve kaza frekansnda farkl faktrler ele alndndan, kendi aralarnda direkt mukayese yaplmas doru olmayacaktr. Ayn ekilde, firmalar arasnda kaza frekans veya kaza oram mukayesesi yapmak yararlysa da eit / benzer koullarn dikkate almmas olduka nemlidir. alanlarnn ounluu sahada / imalatta olan bir firma ile ofiste bulunan bir dier firmanm mukayesesinin doru sonu vermeyecei gibi.

2.2.3

Ortalama Kaybedilen alma Zaman

Her firmann, kaza basma kaybettii ortalama zamam aadaki forml yardmyla hesaplamas mmkndr; _, T. , ,., Ort. Kaybedilen Zaman = Kaybedilen toplam adam-saat alma zamam % :*r. ^-r-1 ; Zaman kayb ile sonulanan kaza says

130

SE YNETM SSTEMLER VE KURULMASINDA ANA ADIMLAR MafcMh. Turgay BNYILDIRIM The Shell Co. Of Turkey Ltd. Emniyet Personeli Kim'dir ve Ne Yapar ?
Emniyet Personelinin sadece yol gsterici ve geliimi destekleyici faaliyetlerde bulunmalar gerektii temel prensip olarak aka anlalmaldr. Emniyetin salanmasnda sorumluluk ilk olarak her bir bireyin kendisinde, daha sonra da bizzat ynetim kademesindedir. Birden fazla retim tesisi bulunan byk firmalarda bir Emniyet Danman (Safety Adviser veya Expert) aksi gerekmedike, irket merkez ofisinde bulunmaldr. Duruma gre her retim tesisinde ayrca bir emniyet mhendisi veya uzman bulunabilir. Emniyet personeli, yrtlen faaliyet ve operasyonlar hakknda bilgi sahibi olmal, i emniyeti ve yangnla mcadele konularnda gerekli eitimleri alarak ve tecrbeler kazanarak uzmanlam olmaldr.

a) Balca grevleri arasnda;

* SE ( Sal, Emniyeti ve evre korumas) faaliyet planlarnn hazrlanmas, Acil planlarn yazlmas ve gncelliinin kontrol edilmesi, etkin mcadele iin gerekli eitim ve tatbikatlarn dzenlenmesi, gerekletirilmesi ve bir plan dahilinde tekrarlanmas, Emniyet Performans hedeflerinin saptanmas, Risk analizlerinin yaplmasna katkda bulunmas, sal, emniyeti ve evre korunmas konularnda deien koullar, yeni hazrlanan ynetmelikler ve firma ykmllkleri konusunda ynetimi bilgilendirmek, zmler konusunda tavsiyelerde bulunmak, Kaza ve nemli olaylarn incelenebilmesi ve buna bal olarak gerekli derslerin karlabilmesi ve tekrarnn nlenmesine ynelik tedbirlerin alnabilmesi iin etkin bir "kaza inceleme ve raporlama" sisteminin hazrlanmas, * sal programnn oluturulmas ve bu kapsamda gda hijyeni (restoran/yemek servisi var ise), grlt kontrol ve iitme sal, periyodik salk kontrol ve taramalar, alkol / sigara / uyuturucu vb politikalarnn hazrlanmas, sickness absenteeism reporting and administration procedure (hastalk nedeniyle oluan i kayplarnn raporlanmas ve ynetimi -tespit, analiz, hedef saptama, tedbirler), stres ynetimi, ergonomi.. * evre ynetim sisteminin hazrlanmas ve bu kapsamda evresel etki deerlendirmesinin yaplmas, * Atk ynetim sisteminin hazrlanmas, atklarn kontrol ve azaltlmasna ynelik almalar, * "Atk su dearj" ve "emisyon" izinlerinin alnmasna ynelik mracaat ve almalar,

131

 Her trl emniyet, kiisel koruyucu, yangnla mcadele ve benzeri ekipman / cihaz / malzeme / tehizat standardnn belirlenmesi, bu malzeme ihtiyacnn nitelik ve nicelik olarak saptanmas, Aylk emniyet komitesi toplantlarnn dzenlenmesi, * SE konularnda firmay temsil etmesi, * SE konularnda evre kurulularla "i birlii" imkanlarnn yaratlmas,

b) Destek verdii grevlen arasnda;

Ynetim tarafndan belirlenecek "firma SE politikalarnn" hazrlanmas, alma talimat ve prosedrlerinin hazrlanmasna katkda bulunmas, * htiya duyulan her trl emniyet, kiisel koruyucu, yangnla mcadele ve benzeri ekipman / cihaz / malzeme / tehizatn temini, Ynetim ve departman direktrleri tarafndan yrtlen emniyet bilincinin ve emniyet performansnn ykseltilmesine ynelik faaliyet ve kampanyalarn desteklenmesi. Bu dorultuda her kademedeki firma alanlarna ynelik ilk yardm kurslar dahil "SE eitim ihtiyalarnn" belirlenmesi, dzenlenmesi, gerekletirilmesi ve belirli zaman aralklar ile yenilenmesi (bu konuda direkt sorumluluk departman direktrlerinde ve insan kaynaklar veya personel departmanlarndadr.) Firma eitim politikasnn hazrlanmasna katkda bulunmak. Bu dorultuda, mteahhit personeli / iilerinin, stajyerlerin, geici iilerin, ie veya greve yeni balayan personelin Departman ve nitelerin (kalite emberleri gibi) yrttkleri / oluturduklar SE konularn da kapsayan almalarn desteklenmesi, * Artma sistemlerinin slah ve kontrol, Tm ekipman, makina, cihaz, basnl kap ve benzeri donanmnperiyodik kontrol, testleri ve bakm konusunda mhendislik / bakm-onarm faaliyetlerinin emniyetle yrtlebilmesi iin yardmc olmak, ilgili departmanlar ile sk haberleme / iliki iinde bulunmak, "alma izni" prosedrnn bu departmanlarca gerei gibi uygulanmasna * Tesis iindeki apraz kontrollar, * Nispeten kk firmalarda emniyet personeli, normal grevinin yan sra i sal, gvenlik ve evre konularnn yrtlmesinde de grev alabilir.

Ne Deildir ?
Emniyet personeli kazalardan ve sonularndan sorumlu tutulamaz. Emniyet personeli, emniyet sbab, can kurtaran sandal veya umut taciri deildir. Tm sorumluluun belirli saydaki emniyet personeline yklendii ve tm nlemlerin bu personel tarafndan alnabilecei beklentisindeki firmalar, gerekte son derece ciddi tehlikelerle kar karyadrlar. isinden en st yneticisine kadar tm alanlarn destei ve katlm olmadan emniyetli / salkl bir i ortamnn yaratlmas, alanlar kazalardan koruyucu etkin yntemlerin sisteme kazandrlmas veya iler halde tutulmas mmkn olamaz.

132

Unutulmamaldr ki, bir i yerinde herkes emniyetli almakla ve emniyet kurallarna uymakla ykmldr. Dolaysyla, emniyet performansnn ykseltilmesinden herkes sorumludur. Emniyet bilincinin gelimesi, gerekli eitimlerin dzenlenmesi, zaruri emniyet malzeme ve ekipmannn temini konusunda gerekli destein salanmas, firma SE politikalarnn ve hedeflerinin saptanmas ynetimin balca grevleri arasndadr. "Emniyet Danmanl" grevi, asla kiilerin kariyer planlamasnda son nokta olmamaldr. Ksa bir sre sonra emekli olacaklar veya kariyerinde ykselme umudu tamayanlar, kesinlikle bu greve getirilmemelidir.

Ne gibi Vasflara sahip olmaldr ?

nsan kileri canl, sr tutabilecek Kendisini ve etrafindakileri motive edebilecek Mcadeleci fakat kinci olmayan retme yetenei olan ve retmeyi, insanlar bilgilendirmeyi seven Giriken Yapc nsanlarn katlmn salayabilecek ve gelen neri / fikirleri dinleyebilecek retken Karar verme, inisiyatif kullanma becerilerine sahip Yerel makamlar ve resmi daireler ile etkin ilikiye girebilecek yapda SE konularnda firmay temsil edebilecek bilgi ve yetenekte Liderlik vasflarna sahip olduuna, ancak takm almasnn da yararna inanan lgili kanun, ynetmelik ve tzkler konusunda bilgi sahibi Mzakere becerisine sahip

Hangi meslekler daha uy^mdur ?

Yukardan aaya nem srasna gre; 1. Makina Mhendisleri 2. Kimya Mhendisleri 3. Maden Mhendisleri 4. naat Mhendisleri 5. Elektrik Mhendisleri

133

Bilmesi ve eitim alm olmas gereken konular:

rn ynetimi Ergonomi Stres ynetimi letiim becerileri Mzakere becerileri Yangnla mcadele teknikleri lk yardm PC kullanm bilgisi (Word, Excel, Power Point) Emniyetsiz hareketlerin gzlenmesi, raporianmas ve analizi Kaza aac ve Kk analizleri Atk trleri, atk kontrol (zellikle tehlikeli atklar) ' Balca yanc, parlayc, zehirleyici kimyevi maddeler ve petrol rnleri Etkili sunu becerileri Temel trafik kurallar

134

YANGIN VE ENDSTRDE YANGIN GVENL Serkan KK Kimya Mhendisi / NAVA Mhendislik Ltd. ti.

1.0. YANGIN GVENL VE YAKLAIM MANTII Yangn gvenlii ve yangnla mcadele konularnda sahip olunmas gereken temel mantk u kriterlere dayanmaldr: - Yangnn kma olaslnn en aza indirilmesi ve yangnn kt noktada tutulmas - Can gvenliinin azami oranda salanmas ve srdrlmesi - Mal varl kayplarnn en aza indirilmesi Bu temel mantk bize, bir binann tasarm aamasndan itibaren disiplinler aras egdmn kanlmazln gstermektedir. Bu egdmde kimya mhendisi bata olmak zere, mimar-inaat mhendisi,elektrik mhendisi, makina mhendisi,petrol mhendisi, yangn teknikeri-itfaiyeci gibi meslek insanlar yer almaldr. Yangn gvenliini salayacak ve yangnla mcadele edecek bu disiplinlerin ncelikle temel yanma bilgilerine ve yanma kimyasna yabanc olmamalar gerekmektedir. Bu maksatla baz aklayc kavramlara ksaca gz atmakta fayda vardr. 2.0. TEMEL YANMA VE YANGIN BLGLER 2.1. Yanma ve yangn Yam maddenin oksijen ile s altnda ve belirli oranlarda birlemesi sonucu meydana gelen kimyasal reaksiyona yanma denir. Kontrol d yanma olayna da yangn ad verilir. 2.1.2. Yanma hzn etkileyen parametreler - Scaklk - Basn - Hidrokarbon yaps - Gaz karmna ilave edilen maddeler 2.1.3. Yanma ve alev trleri Kontroll yanma ve patlama Homojen ve heterojen yanma Oksijen ya da hava ile yanma n karml alev ve difuzyon alevi

135

2.2. Tutuma scakl Stokiometrik hava-yakt karmlarnda, kanmn patlamas ya da yanmas iin gereken minimum scaklktr. 2.3. Parlama noktas Parlayc svlarn hava ile yanc bir karm meydana getiren buhar kardktan en dk scaklk derecesidir. 2.4. Yanma noktas Yanc hava-yakt karm buhar ya da gazlanmn alevle temas etmeksizin kendiliinden yandklar scaklk derecesidir. 2.5. Tutuma-patlama limitleri Hava ya da oksijen ile karm meydana getiren sv buhar ya da gazlarn yanabilmeleri/patlayabilmeleri iin bulunmalan gereken aralktr. Bu snrlarn altnda ya da stnde yanma/patlama meydana gelmez. 2.6. Patlama Srtme, darbe, vibrasyon, s ve k etkisi altnda stabil olmayan kat, sv ve gaz maddelerin fiziksel genleme veya kimyasal reaksiyon sonucu, aniden genleme ve scaklk art meydana getirmelerine patlama denir. Patlamada alev iletimi ok dalgalaryla olur ve ayn zamanda gaz karm kimyasal bir reaksiyon ile yanar. 2.7. Parlayc sv Parlama noktas 37.8 C ve buhar basnc 2.8 atm'in altnda olan svlardr. Kendi aralarnda e ayrlrlar. 3.7.1. Al 3.7.2. BI 3.7.3 CI : Parlama noktas 22.8 C ve kaynama noktas 37.8 C'nin altnda : Parlama noktas 22.8 C ve kaynama noktas 37.8 C'nin stnde veya eit : Parlama noktas 22.8 C stnde veya eit, kaynama noktas 37.8 C'nin altnda

2.8. Tehlikeli (yanc) svlar Parlama noktas 37.8 C'nin stnde olan svlardr. 2.8.1. Ali : Parlama noktas 37.8 - 60 C arasnda

136

2.8.2. AIII 2.8.3. Bill

: Parlama noktas 60 - 93.4 C arasnda : Parlama noktas 93.4 C veya stnde

3.0. Endstride yangna sebep olan faktrler 3.1. Parlayc, patlayc ve tehlikeli kimyasal younluu retim ve labaratuvar alanlarnda bulunan hammadde, yar mamul ve rnlerin kimyasal yaps, yaunluu ve eitliliinden tr baz sektrlerin potansiyel olarak yangn riski yksektir. Can ve mal gvenliinin azami oranda salanmasna ynelik olarak, 14752 sayl " Parlayc, patlayc, tehlikeli ve zararl maddelerle allan i yerlerinde alnacak tedbirler hakknda tzk" bata olmak zere uluslararas standartlar dahil bu sektrlerde titizlikle uygulanmaldr. 3.2. Elektrik Yangn riski elektrik enerjisinin kullanmna ve elektrikli cihazlarn niteliine bal olarak art gsterebilir. Elektrik enerjisi kesinlikle salkl bir projeye gre tesis edilmeli ve kullanlmaldr. Fabrikadaki deiiklikler ve gelimeler de bu projeye uygunluk gstermelidir. retimin bir ok noktasnda elektrikli cihaz, motor, armatr vb. unsurlar kesinlikle ex-proof (patlama gvenlikli/alev geirmez) olmaldr. retim birimleri iinde elektrik ile ilgili tamirat, montaj, bakm gibi iler mutlaka bir izin belgesine balanmaldr. Kvlcm ya da ark olumas tehlikesi varsa elektrik i iznine ek olarak, ateli i izin belgesi dzenlenmelidir. Ayrca topraklama konusuna zel bir nem verilmelidir. Koruma ve iletme topraklamas ok salkl tesis edilmelidir. 3.3. Statik elektrik zellikle kimya sektr iin en nemli yangn riskini oluturan unsurlarn banda statik elektrik gelir. Statik elektriin yol aaca tehlikelerden korunmak iin ok salkl ve yaygn bir koruma ve iletme topraklamasnn yan sra bilinli bir seyyar topraklama yaplmaldr. Yangn ve patlama tehlikesinin youn olarak bulunduu ortamlarda alanlar anti statik ayakkablar bata olmak zere uygun koruyucu ekipmanla donatlmaldr. Havalandrma, nemlendirme ve seyyar topraklama uygulamalar srekli olarak gz nnde bulundurulmaldr. 3.4. Ateli iler Kaynak, kesme gibi ateli iler zel blmlerde yaplmal, aksi durumlarda tm ateli ilerin gerekletirilmesi zel kurallara balanmaldr. Ateli zin Belgeleri dzenlerimeli ve uygulamas titizlikle srdrlmelidir. 3.5. Sigara Sigara ucundaki kor parasnn sahip olduu 730-800 C scaklk sonucu yangn riskini arttran nemli bir faktrdr. retim, depolama, nakliye, ikmal alanlar gibi yerlerde sigara iilmesi kesin olarak yasaklanmal ve kontrol altnda tutulabilecek sigara ime alanlar belirlenmelidir.

137

3.6. Yldrm Yanc madde tanklar ve binalar yldrm dme riskini her zaman tarlar. Ciddi bir yangn ve patlama riski oluturan yldrma kar bata paratoner olmak zere tm gvenlik nlemleri alnmaldr. 3.7. Tehlikeli madde ikmali retim iin gerekli olan yanc, parlayc ve patlayc kimyasallarn depoland tankiann bulunduu alanlar da yangn riski yksek olan blgelerdir. Bu depolama tanklar fabrikann retim, yardmc iletmeler, idari ve sosyal alanlarndan ayr ve gvenlikli bir blgede konumlandrlmaldr. kmal yapacak aralar ve personel her trl gvenlik nlemini almak zorundadr. Bu aralar fabrika giriinden itibaren bir kontrol listesi ile gzlem altna alnmal ve ikmal sistemlerinin szdrmazlk bata olmak zere durumu kontrol edilmelidir. 3.8. Bakm onarm dnemleri Fabrikalarn retime ara verip bakm onarma girdikleri dnemlerde irili ufakl bir ok yangn kmaktadr. Byle durumlarda i gvenlii/yangn gvenlii mhendisleri ya da ateli iler nezaretileri muhakkak fabrikada bulunmak ve gerekli nlemleri almak zorundadrlar. 3.9. Kazan daireleri ve yaktlar LPG, doalgaz ve motorin gibi yaktlarn depoland ve kullanld bu alanlar yangn gvenlii asndan srekli izlenmeli ve bu alanlar ilgili standartlara gre tesis edilmelidir. 3.10. Temizlik ve dzenli alma eksiklii yeri ortam srekli olarak temiz tutulmal, atklar, muhtelif dklme szmalar tehlike yaratmadan ortadan kaldnlmaldr. Tm iiler dzenli alma alkanln yerletirecek bilince eritirilmeli ve sonrasnda bu uygulama gerekli kontrol listeleri ile denetlenmelidir. 3.11. nsan kaynakl hatalar nsanlann bilinsiz ve zensiz davranlarndan tr bir ok yangn kmaktadr. Bunun nne gemenin en etkili yolu da insan gcnn doru yntemlerle eitilmesidir.

138

4.0. YANGIN GVENL VE YANGINLA MCADELE UNSURLARI 4.1. Bina tasarm aamasnda yangn gvenlii Bata da belirttiimiz gibi, yangn gvenlii bir ok meslek disiplinini ilgilendiren bir konudur. Bu konuya yaklamn ilk balamas gereken yer de proje masasdr. Bir mimar tasarlad yapy kullanm amacndan, can ve mal gvenliinin salanmasna ynelik nlemlerden bamsz dnemez. Bu amala endstriyel retim sreleri hakknda bilgi sahibi olmas gereken mimarn, can ve mal gvenliine ynelik u kriterleri de ok iyi deerlendirmesi gerekir: Yapnn konumu - Yangn aralarnn yaklam durumu - Yapnn ekli ve dzenlenmesi Blmler ve kompartmanlar ile bunlarn duvarlar - Gvenlik ve boluklar - Duman tahliye sistemleri - klar Koridorlar ve merdivenler - Ka genilii - Havalandrma - Duman ve alev engelleyici kaplar Merdiven boluklar Mekanik ve elektirik tesisatna ilikin aftlar - Gizli blmeler - zel tehlike alanlar - Koruyucu malzemeler ve snflandrlmalar - Yapnn korunmas - at ve tavan - at klandrmas - Kaplar, kaplamalar, ahap malzeme Bu balklar genellemek gerekirse mimar tasarlad yapda yangnn yaylmasn engelleyecek bir tasarm yapmak ve uygulama aamasnda da buna uygun malzeme kullanmak durumundadr. Ka tahliye ve kurtarmaya uygun tasarlanm bir yap yangn esnasnda byk avantajlar tayacaktr. 4.2. Su kaynaklar Tesisler byklklerine bal olarak deien miktarlarda yeterli su kaynana sahip olmak zorundadr. Yangn hattn besleyen kaynak veya kaynaklar su ak varken en kritik noktada statik

139

basnc en az 6 bar' salayacak ve dakikada 500 t debiyi 30 dakika sre ile karlayacak kapasitede olmaldr. Kuru boru sistemleri dnda btn yangn boru sistemlerinde kullanlabilecek en az bir gvenilir su kayna bulunmaldr. Ancak ou sektrde kaynak saysnn birden fazla olmas gvenlik asndan nemli bir avantaj tekil eder. Bu kaynaklardan en az birisi dierleri devreye girene kadar yeterli suyu salamaldr.

4.3. Su basmlandrma sistemleri Yangn sndrme ve yaylmasn nleme aamasnda en nemli unsur, genel enerji kaynaklarndan bamsz olarak alabilen ve her hortumun ucunda en az 6 bar basn salayabilecek kapasitede bir pompa grubunun varldr. Elektrikli, dizel ve jokey pompalardan oluan byle bir set, yangnn etkisiz hale getirilmesinde ok nemli bir ileve sahiptir. Bu pompa grubundaki tm pompalarn yangnla mcadele iin retilmi yangn pompalar olmalar ve bu konudaki uluslararas standartlara uygun olmalar gerekmektedir. 4.4. Yangn sndrme sistem ve cihazlar Yangn ktktan sonra asl mcadelenin yaplaca tm sistem ve cihazlar bu balk altnda ksaca genellenmitir. Zaman verimli kullanmak, etkin bir sndrme salamak ve insan faktrnden kaynaklanan eksiklikleri amak iin otomatik sndrme sistemleri yaygnlatrlmal, ancak sistem seiminde ok hassas davranlmaldr. Kpkl otomatik sndrme sistemleri kritik sektrlerde daha etkili bir mcadele unsuru olarak deerlendirilmelidir. Ancak otomatik sistemler btnsel bir yaklam iinde,insan gcne dayanan manuel sistem ve cihazlarla desteklenmelidir. Fabrika sahasnda ihtiyaca uygun noktalara en az 4" hidrant hatt kurulmaldr. Bina ilerinde en az 2.5" yangn suyu hatt bulunmal ve buradan 1-1.5" ile yangn hortumlarna k alnmaldr. Ayrca bina ilerinde kesinlikle yuvarlak makaral hortumlar kullanlmal varsa yass hortumlar deitirilmelidir. Fiktif depo, mamul depo, hammadde depolar, solvent/alkol tank sahalar, nakliye platformlar otomatik kpkl sndrme sistemi ile korunmas gereken noktalar olarak ne kmaktadr. Uzun mesafelere su ve kpk at yapabilen su toplar/monitrler de boya sektrnde yangn gvenliimn nemli ekipmanlarndandr ve her fabrikada yeter sayda bulundurulmak zorundadr. Tm otomatik ve manuel sistemler seyyar sndrme cihazlar ile de desteklenmelidir. Bu cihazlarn da seiminde ok hassas davranlmal, kullanm kolayl olanlar (6 kg) tercih edilmeli, yekpare gvdeli, tetik mekanizmal, iten basnl ve test edilebilir manometreli, TSE belgeli cihazlar gvenilir ve servis/bakm destei gl olan bir firmadan alnmaldr. 4.5. Duman tahliye sistemleri Duman, beraberinde ykseldii s, yanc yanma rnleri ve dier partikller ile yangnn yaylmasn kolaylatrmasnn yan sra insan sal zerindeki olumsuz etkileri ve gr mesafesini daraltarak insan ve mal tahliyesini engelleyen yaps nedeniyle zel nlem alnmas gereken bir faktrdr. Yangnlarda bir ok insan duman younluu yznden hayatn kaybetmektedir. Ayrca youn duman beraberinde alevi tamasa dahi insanlar zerinde byk bir panik yaratmakta ve her adan etkin bir mcadeleyi zorlatrmaktadr. Bu amala duman bina ya

140

da bir hacim iine yaylmadan dar atan duman bacalar/duman tahliye sistemleri kullanlmaldr. Depolar ya da retim alanlar gibi byk hacimlerde dumann yaylmasn nlemek iin, tavandan sarkan yangn blmeleri de gereklidir. Endstride etkili bir gvenlik nlemi olan duman tahliye sistemleri otomatik ya da manuel olarak alabilmekte ve binann zellikleri/boyutlar dikkate alnarak retilebilmektedir.

4.6. Yaltm ve yaylma Bir yangnn bymesinin ve verdii zararn artmasn engellemenin en etkili yolu salkl bir yaltm uygulamasndan geer. Yangn kondksiyon, konveksiyon ve radyasyon ad verilen deiik s iletimi ile yaylr. Atein bir yerden dier blme atlamasn kolaylatran bu zelliklerinin mimari tasarm aamasndan itibaren gz nnde tutulup nlem alnmas kanlmazdr. Bu konuda en byk riski oluturan bina ii aftlarn yatay ve dikey olarak ok iyi yaltlmas gerekmektedir. Buralardan yaylan duman ve s yangnn ksa srede tm blmlere sramasn kolaylatrmaktadr. Genellikle de merdiven, asansr, aydnlk boluklar, at aralar, havalandrma ve klima kanallar, pencereler gibi risk oran yksek yerler gerekli nlemler alnmadan kullanlmaktadr. Bina iinde blmler arasnda yaylmay nleyecek dey yangn blmeleri, yangn perdeleri, kanallara yerletirilecek yangn damperleri, tavana, atrium ve atlara yerletirilecek duman tahliye bacalar, elektirik tesisatlarna uygulanacak yangna dayankl kablo kanallar, demir, elik, ahap gibi tayc konstrksiyonlarn yangna dayankl malzeme ile korunmaya alnmas yangn yaylmna kar alnmas gereken temel nlemlerin banda gelmektedir. 4.7. Alglama, ihbar ve anons sistemleri Konumuz ile ilgili olarak gz nnde bulundurulmas gereken en nemli kriterlerden biri zamandr. Zaman iyi deerlendirilmeyip, yangna ge mdahale edildiinde tehlike ounlukla nemli boyutlara ulamaktadr. Bu amala yangn erken alglamak ve bu alglamay gerekli biimde ihbar etmek son derece nemlidir. Blmlerin zelliine gre duman, s ya da aleve duyarl erken alglama sistemleri tesis edilirken zellikle analog adreslenebilir tipte entegre bir sistem seilmesine dikkat edilmelidir. Piyasada bu ii yapan bir ok firma olmas ve marka eitlilii, sistem seiminde teknik destek, servis, ticari gvenilirlilik de deneyim gibi kriterleri n plana karmaktadr. Ayrca tm fabrika sahasna hitabeden ve insanlarn uyarlp, ynlendirilmesinde ok nemli bir ilevi olan genel anons sistemleri de fabrikalar iin gerekli bir unsurdur. 4.8. Acil aydnlatma ve ynlendirme sistemleri Bir yangn esnasnda meydana gelen panik, enerjinin kesilmesi ile daha da bymekte ve aslnda gereksiz bir ok yaralanma ve lme sebep olmaktadr. Jeneratrn de devre d kald ya da hem yangn sdrme hem de aydnlatmaya yetecek gte yedeklenmedii durumlarda, kendiliinden k yayan akl tip acil aydnlatma armatrleri ve ayn mantkla retilen ynlendirme niteleri etkili ve vazgeilmez gvenlik nlemlerindendir. zellikle ka yollarnda, k kaplarnda, yangn

141

merdivenlerinde, toplanma alanlarnda, yangn pompalarnn, kazan dairelerinin bulunduu alanlarda bulunmas gereken bu niteler, gnmzde ilevselliinin yan sra estetii bozmayacak biimde de tasarlanmaktadr. Ayrca, yangn gvenlii ve yangnla mcadelenin bir btnsellik tamas gerektiini belirttiimiz yukardaki satrlar destekleyen baka ynlendirme niteleri de bir ok gelimi lkede zorunlu olarak uygulanmaktadr. Bu sistemdeki temel mantk; yangn esnasnda meydana gelen youn dumann gr alann kstlayp acil aydnlatmalar etkisiz hale getirecei ve acil aydnlatma uygulanamayan yerlere ulamak olarak kurulmutur. Floresan, tungsten ya da gn m absorblayan bu sistemdeki plakalar elektirik enerjisi kesildiinde kendiliinden ma yapmaya balamakta ve gvenli bir ynlendirme yapmaktadr. 4.9 Ka yollar ve yangn merdivenleri Ka yolu tanmndan bir binann her hangi bir noktasndan yer seviyesindeki gvenlikli alana kadar devaml ve engellenmemi alanlar anlalmaldr. Fabrika bnyesindeki tek katl yaplarda alann byklne bal olarak deimekle birlikte, biri korunmam da olsa en az iki farkl ka yolu dzenlenmelidir. Bu alanlara ka engelleyici hi bir ey konulmamal, duman yaylmn engelleyecek sistemlerin ya da duman bacalarnn olmasna zel nem verilmelidir. Ka yolu zerindeki kaplar yandan menteeli, panik barl ve ka ynne doru alr ekilde monte edilmelidir. Ka yollarnn aydnlatma ve ynlendirmesi de yukarda aklanan zelliklere sahip olmaldr. Fabrika binalar tek kattan yksek olduu durumlarda ka yollarn tamamlayan en nemli unsur yangn merdivenleridir. Bina iinde ve dnda konumlandrlan yangn merdivenlerinin kendilerine ait bir alanlar, yangna dayankl duvarlar, duman birikimine veya buzlanmaya kar alnm nlemleri, bamsz akl acil aydnlatmalar, yangna en az 30 dakika dayankl ve alev kesici, ka ynne alan kaplar olmaldr. Bu merdivenlerin dnel tipte yaplmasndan zellikle kanlmaldr. 4.10. Grntl gvenlik ve genel gvenlik uygulamalar Daha ziyade fiziki gvenlik amacyla kullanlan grntl gvenlik sistemleri, yangn gvenlii asndan da deerlendirilmeli ve boya fabrikalarnda kritik olan insan olmad zamanlarda kamera ile de izlenmelidir. Ayrca beki tur sistemleri gibi gvenlik personelinin alma yntemlerini belirleyen sistemler, yangn riski yksek blgelerde de deerlendirilmelidir. 4.11. Koruyucu malzeme/ekipman ve yangn istasyonlar Yangnla mcadelede insan faktrnn, daha etkin olarak kullanlmas amacyla kaliteli ve ilevsel malzeme ile donatlmas gerekmektedir. Bu malzeme ve ekipmanlar alnrken fiyat kesinlikle nemli bir kriter olamaz. Bunun iin kurulacak sistemlerden, alnacak en ufak kiisel koruyucu ekipmana kadar malzeme artnameleri bir danman nezdinde oluturulmaldr. Genel olarak bakldnda fabrikann gerekli tm birimlerinde hortumdan lansa, yangn battaniyesinden seyyar sndrclere kadar ilgili malzemeler bulunmaldr. Ancak zellikle riskin fazla olduu blmlerde yangn istasyonu adn verdiimiz birimler kurulmaldr. Bir yangn istasyonunda kabaca u malzemeler bulunmaldr: - Balta - Kanca

142

Kazma Krek Kova Tornavida El feneri Yedek pil Yangn battaniyesi Yangna dayankl kyafet tfaiyeci izmesi tfaiyeci bareti tfaiyeci eldiveni Yeterli sayda yass hortum Kumandal jet/sprey at yapabilen lans Yedek rakor Adaptr Rakor anahtar Solunum cihaz Minimum 25 kg kpk Kpk oranlaycs Kpk lans lk yardm seti Portatif sedye Reflektr Gvenlik band Acil k ubuktan Megafon Halat 50 m arabal hortum (stasyon yannda) ,

5.0. YANGIN ETM Yangn ve i gvenliinde sistemlere ve malzemelere ne kadar yatrm yaplrsa yaplsn insan faktr eitilmedii srece tm abalar eksik kalacaktr. Yangn eitimi de, yaygn olarak yapla geldii gibi bir tavada yakt sndrmenin ok tesinde, bilimsel ve teknik yn ile birlikte psikolojik boyutu arlk kazanan ok nemli bir alandr. Eitimlerin temel hedeflerinden biri SOUKKANLILIK SALAMA ve BLN KAZANDIRMAKTIR. Bu amala teorik ve pratik eitim birlikte dnlr. Eitim programnn zet balklar aada yer almaktadr. 5.1. Teorik eitim Yaanm olaylarn hatrlanmas ve katlmn gerekletirilmesi Kiinin psikolojik olarak eitim almaya hazr hale getirilmesi Sosyal ve kiisel yaamdaki yangn riskleri Gvenlik kavramnn bilince yerletirilmesi Temel yangn kimyas ve bilgisi

143

Ateli ilerde dikkat edilmesi gereken kuralllar Parlama, patlama bilgileri ve kurulua zel risklerin aklanmas Gazlar ve tehlikeli kimyasallar ile ilgili bilgilendirme Elektrik ve yangn ilikisinin aklanmas Yangn Gvenlii ve i gvenliine ynelik yaklam nlem ve sistemler Organizasyonun nemi ve organizasyon yntemleri lkyardm ve mdahale

5.2. Pratik eitim Snf ii modellemeli organizasyon problemleri Ak alanda tatbikat ncesi spor - ) Malzemelerin tantlmas Motivasyon arttrc yarma ve oyunlar - Kontroll yangn karlmas ve sndrlmesi - Yangn gvenlik sistem ve seyyar cihazlarn kullanlmas yerinin risk analizinin gerekletirilmesi Deerlendirme ve anket 5.3. Eitim alacak gruplar Bir i yerinde yangn, deprem, sel, sabotaj, patlama vb.olaylara ynelik hareket edecek ve salkl biimde mdahale, kurtarma ve tahliye yapabilecek 2 grup saptanr. Bunun dndaki grup genel bir bilgilendirme ve soukkanllk / bilin kazandrma eitiminden geirilir. 5.3.1. ekirdek kadro : retim, enerji, mekanik, yardmc iletmeler, gvenlik, insan kaynaklar gibi alanlarda ynetici ve sorumlu olarak alan personelden oluur. Bu kadro bilimsel, teknik ve psikolojik yn daha ar basan 8 saatlik teorik eitimden geirildikten sonra, iletme koullarnda olas kazalara ynelik senaryolar eliinde organizasyonun salanmasna arlk verilen bir tatbikattan geirilir. Bu grup 4-6 ay sonra 8 saatlik ileri teorik ve pratik bir eitimden daha geirilir ve iletmenin acil durum eylem planlarnn gelitirilmesine hazr hale getirilir. 5.3.2. Aktif kadro : ekirdek kadronun emri altnda alan ustaba, formen, yadmc iletmelerde alan kazanc, pompac vb iiler ile retimde alan iilerin bir ksmn kapsar. ekirdek kadro ile benzer ancak tatbiki yan daha ar basan bir eitimden geirildikten sonra 4 ayda bir tabiki periyodik eitimden geirilir. 5.3.3. Personel kadrosu : Yukardaki 2 grup dnda kalan mavi ve beyaz yakal tm personeli kapsar. Temel yangn kimyas, olaanst durumlarda davran psikolojisi, tahliye yntemleri, i yerlerindeki riskler ve nlemler ile organizasyona ynelik 8 saatlik teorik eitimden geirilir. Bu eitim ylda 1 defa tekrarlanr.

144

6.0. ACL DURUM EYLEM PLANLARI Bu planlarn amac yangn, deprem, sel vb olaylar karsnda mdahale, haberleme, koruma, kurtarma ve ilgili kurumlarla organizasyon faaliyetlerinin salkl bir ekilde yrtlmesini salamak ve kuruluu olaanst durumlara hazrlamaktr. Acil Durum Eylem Planlar zetle aadaki balklardan oluur: - Acil Durumun tanmlanmas - Acil Durum Masasnn oluturulmas - Acil Durum Masas grev, yetki ve sorumluluklarnn belirlenmesi - Acil Durum mdahale organizasyonunun gerekletirilmesi Mdahale gruplar ve sorumlularnn tespit edilmesi, grev yetki ve sorumluluklarnn belirlenmesi - Acil Durum haberleme organizasyonunun oluturulmas Ka ve tahliye yollarnn belirlenmesi Toplanma blgelerinin belirlenmesi - Dardan gelen yardm unsurlarnn organizasyonu - Koordineli allmas gereken kurumlarn tespit edilmesi - Lojistik destek almalarnn belirlenmesi Olay sonras personel takip ve hasar tespit raporlama yntemlerinin ve sorumlularn belirlenmesi Basn ile ilikilerin organize edilmesi Acil Durumun geirdii safhalarn aklanmas - Acil Durumlara ynelik rnek senaryolarn oluturulmas Acil Durum tahliye ve mdahale tatbikatlarnn yntem ve zamanlarnn belirlenmesi 7.0. ZEL YANGIN YNETMEL Bu ynetmelik yangn ve yangna sebep olan, faktrler hakknda ayrntl bilgi ierir, yangn ve i gvenlii asndan gerekli formlar dzenler, periyodik kontroll ileri tanmlar taeronlarn uymalar gereken kurallar tanmlar ve taahht altna alr. Ynetmelik Yangn Gvenlii alannda yaplan almalarn son noktasdr ve ksaca u balklardan oluur. - Temel Yangn bilgisi - Yangna sebep olan faktrler Vaziyet planlar ve yangn gvenlik sistemlerinin bu planlara ilenmesi ekirdek kadronun oluturulmas Periyodik bakm onarm formlarnn hazrlanmas Ateli i izin belgelerinin hazrlanmas - Teorik ve pratik eitim programlarnn tanm ve uygulama yntemleri. - evre kurulularla yangnla mcadele planlarnn hazrlanmasna ynelik organizasyon - En yakn itfaiye kuruluuyla koordinasyonun ve teknik yardm koullarnn belirlenmesi - i sal ve i gvenlii ile ilgili faaliyet ve yasal zorunluluklar Sivil savunma, sava ve byk doal afetlerde hareket ekli Gelien teknoloji ve retim ekline gre ynetmeliin yenilenmesi

145

8.0. SONU Sonu olarak ortaya kan durum, endstride yangn gvenlii ve yangnla mcadele konularnn nemini ortaya koymakta ve kimya mhendislii disiplininin konuyla yakn ilgisini gstermektedir. Boya sektr bu konularda serbest alan ve danmanlk yapan kimya mhendislerinin birikiminden yaralanmal ve gvenli retim koullarn btnsel bir mantk ierisinde gerekletirmelidir.

Kaynaklar:
- Kadrgan Neet. Prof. Dr.

.._ . ....

:" Yangn ve patlamalarla ilgili genel bilgiter" KMO Yangn okulu ders notlan - 1997 - Kadrgan Neet. Prof. Dr. :"Yanc ve patlayc gazlarn isi sal ve i gvenlii asndan yaratt sorunlar." KMO i sal ve i gvenlii okulu-II - 1994 stanbul Bykehir Belediyesi Yangndan Korunma Ynetmelikleri 24.12.1973 / 14752 sayl "Parlayc, patlayc, tehlikeli ve zararl maddelerle allan iyerlerinde alnacak tedbirler hakknda tzk" Kk Serkan : "ok boyutlu bir sorun:Yangn" Arredamento Mimarlk Dergisi Say 109/1998 Kk Serkan : "Otelcilerin korkulu ryas: Yangn" Gastronomi Dergisi Say 27/1999-10-23 NFPA 30, " Flammable and combustible liquids"

146

KK LEKL LETMELERDE YER HEKMLK HZMETLER

Dr. Yeim Altmtepe . Toplum Hekimlii Uygulama ve Aratrma Merkezi / Cerrahpaa Tp Fakltesi

lkemizde kendi iini kurma eiliminin artmas ile kk lekli iyerlerinin says giderek artmaktadr. Son yllarda kk lekli iletmeler daha ok kk ve organize sanayi sitelerinde rgtlenmektedir. Bunlarn bazlarnda, iverenlerin maddi katlmlar ile faaliyet gsteren yeri Ortak Salk Birimleri kurulmaya balanmtr. Kme rnekleme yntemi ile seilen Dou Sanayi Sitesi' de faal 195 iletmeden aratrmaya katlan, iyeri hekimlik hizmeti alan ve almayan 164 iletmedeki iyeri sorumlular ve bu iletmelerden tabakal rasgele rnekleme metodu ile seilen 314 alanla iyeri hekimlik hizmetleri deerlendirilmitir. Aratrmaya katlan iletmeler tekstil, kimya, metal ve dier ikolu bal altnda toplanm olup, iletmelerin % 48.8' i metal ikolunda faaliyet gstermektedir. letmelerin iyeri hekimi bulundurma zorunluluu olmad gzlenmitir. 164 iletmenin birinde yeri Salk Birimi kururmutur. 48 iletme OSB' ne yedir. ye olmayan 55 iletmeden 31' i OSB' den kendi istekleri dorultusunda cret karl sadece zel salk hizmeti almaktadr. yeri hekimlik hizmeti alan iletmeler OSB ve yeri Salk Birimi' nden ncelikle tedavi, ilkyardm ve periyodik muayene hizmeti almtr. Koruyucu hekimlik hizmetlerinin dzeyi dk bulunmutur. yeri hekimlik hizmeti almayanlar beklentileri dorultusunda tedavi ve ilkyardm hizmetleri almaktadr. almamzda, iyeri hekimlik Mzmetinin ivereni ve alanlar memnun ettii, hizmetin niteliinin artt oranda memnuniyet dzeyinin ykseldii saptanmtr. OSB, zellikle organize sanayi sitelerinde rgtlenen, kstl ekonomik kaynaklan olan kk iletmeler iin en uygun iyeri hekimlik hizmet modelidir. Ancak nitelikli, koruyucu hekimlik hizmetlerine arlk verilmesi gerekmektedir. Sanayi sitelerinin iinde, OSB' lerinin almalarn destekleyici ve denetleyici rol stlenecek, iveren ve ii temsilcilerinin aktif grev yapacaklar, grev ve yetkileri ile yaps mevcut yasal dzenlemelerden farkl olmayan yeri Ortak i Sal Gvenlii Kurulu' nun (OSGK) oluturulmas yasalarla zorunlu klnmaldr.

Salk; zerinde duyarllkla durulmas, gelitirilmesi, bozulmasnn nlenmesi gereken, daha stn bir dzeye getirilmesi iin areler aranan, ancak halen kymetini henz tam olarak bilmediimiz, kaybedince deerini anladmz en nemli niteliimizdir (2). Saln kaybedenler ve salk sorunlarn zememi toplumlar salksz olmann olumsuz koullarn yaamak zorunda kalrlar. Bunu gren toplumlar daha hzl gelimek ve glenmek iin, kendilerine uygun bir salk hizmeti gelitirip uygulamaya alr. alma, insann bir sonu elde etmek iin gsterdii abadr. alma sresi gnlk yaam iinde uzun bir zaman kaplamaktadr. lk alardan gnmze dek yaadklar zaman diliminin salad olanaklar dorultusunda alan insanlar, sanayileme sreci iinde, teknolojik gelimeye paralel olarak zellikle iyerlerinde salk ve gvenlikleriyle ilgili sorunlarla karlamlardr (2). Balangta gz ard edilen alma hayatnn getirdii bu sorunlar, 18.yy'dan itibaren, "Endstri Devrimi"ni izleyerek, sal olumsuz etkileyen faktrler olarak nem kazandnda, " Sal "alannda gelimeler balamtr (2). sal konusu, Dnya Salk rgt (DS) tarafndan da ele alnmtr. Dnya Salk rgt (DS) ve Uluslararas alma rgt (LO) kurduklar ortak alma gruplar

147

ile i sal alanndaki sorunlara zm yollar belirlemilerdir. 2 rgt kurduklar karma komisyon ile, i salnn amalarn yle tanmlamlardr: (2) 1. alanlarn salk kapasitelerini en yksek dzeye karmak, 2.almann olumsuz koullar nedeni ile saln bozulmasn nlemek, 3.Her iiyi fiziksel ve ruhsal yeteneklerine uygun ilerde altrmak, 4. Yaplan i ile ii arasnda uyum salayarak, asgari yorgunlukla optimal verim elde etmek. DS' nn de anayasasnda yer alan, ada salk anlay iinde "2000 Ylnda Herkese Salk" ilkesi, alanlarn saln da kapsamaktadr. Ele alnan, "Salk Hakk" tm insan haklarnn merkezindedir ve bunun tannmas, salk gvencesinin baarlmas iin yaamsal neme sahiptir. Salk gvencesi, herkesin olas en yksek fiziksel ve mental salk dzeyine eriebilmesini ngrr. Bu kavram, bilinen salk risklerinin denetlendii i ortamlarnda alma hakkn da ierir (5). Toplumun byk bir kesimini oluturan alanlarn salklarnn korunmas, gelitirilmesi ve srdrlmesi iin yaplan ve yaplmas planlanan, i sal ve i gvenlii almalarnn, genel salk hizmetlerinden ayr dnlmesi mmkn deildir. Tm bu almalarn nda, i salnn geliimi tm dnya lkelerinde ayn paralellii gstermemitir. lkelerin ekonomik, politik ve kltrel farkllklar geliim srecinin farkllnda nemli rol oynamaktadr. halletmi dier lkelere oranla daha yava olmaktadr. Yurdumuzda i sal konusunda en nemli kanun 1930 tarihli Umumi Hfsshha Kanunu' dur. saln ilgilendiren en nemli hkm, i hekimlii hizmetlerine ilikin 180. maddesidir. Bu maddenin uygulanmas iletmelerin kk ve byk oluuna gre deiik nitelikte olmutur (2). Bilim ve tekniin hzla ilerlemesi, hzl ve gelimi makinelerin kullanma girmesiyle yaygnlaan i kazalarn nlemek amac ile i gvenlii kavram hzla nem kazanmtr. "Mesleki faaliyetlerde bedeni ynden zarar veren ve maddi deerleri ypratan olaylarn nlenmesi" olarak tanmlanan i gvenlii, alanlarn salkllklarnn devam iin iyerlerinde alnmas ngrlen bir dizi gvenlik nlemlerini ierir (20). gvenlii multidisipliner bir konudur. Ana disiplini mhendislik dallardr. Ancak iyeri hekiminin i gvenlii ile ilikisi de kanlmazdr (20). Zira korunmas gereken i deil, salktr (16). Ekonominin zayf olduu, kararsz politikalarn hkm srd blgelerde i sal ve gvenliinin geliimi, sorunlarn

148

 gvenliinin en nemli konusu kiisel koruyucular ve uygulamalardr. verenler, alanlarn iin zararl etkilerinden koruyan, zellikleri nceden belirlenmi bu kiisel koruyuculardan amaca uygun olanlarn seerek alanlarna salamak, bunlar kullandrmaya zendirmek, doru ve etkin kullanm reterek denetlemekle ykmldrler (20). Oysa iverenlerin gn birlik retim hesaplar, dar grl retim zorlamalar, sanlann tersine uzun erimde, "retimde kesintilere", "retkenlikte azalmaya yol aarlar. retimde kesintilerin nlenmesi, retkenlik ve verimlilikte d engelledii gibi, firmalarn d pazarlardaki rekabet gcn ve giderek lke dzeyindeki istihdam hacmini greceli olarak olumlu ynde etkilemektedir. Ama uzun yllar iverenlerin nemli blmnce olaya bu gzle baklmamtr. Kamuoyunun ilgisinin iilerin salnn korunmas zerinde younlamas, iverenler zerinde tepki yaratmtr. lkemizde Kanunu' nun 76. maddesinde "alma Bakanl' nca lzum grlecek iyerlerinde ii sal ve i gvenlii ile ilgili almalarda bulunmak zere birer "i Sal ve Gvenlii Kurulu kurulaca" hkme balanmtr. Bu maddeye uygun olarak karlm bulunan i Sal ve Gvenlii Kurullar Hakknda Tz' n 2. maddesine gre de, Kanunu' nun 6. maddesi uyarnca sanayiden saylan, devaml olarak en az elli ii altran ve alt aydan fazla srekli ilerin yapld iyerlerinde, her iveren bir i Sal ve Gvenlii kurulu kurmakla ykmldr (23). i sal ve i gvenlii kurullarnda her iki meslek grubu da (iyeri hekimi ve i gvenlii mhendisi) yer almaktadr. Byle bir kurul ve programn olmas iyeri hekimlerinin isteklerini yaptrabilmesi iin bir frsattr (24). Ancak bu ykmlln kk iletmeleri kapsamamas, onlar i gvenlii hizmetlerinin kontroll bir ekilde iletmeye yerletirilmesini olanakszlatrmaktadr. Gelimi lkelerde alma ortamnn getirdii risk, hastal oluturmadan iyeri ortamnda yok edilmeye allr. Gerekten de koruma ok daha nemli ve kolaydr. Dnya deneyimine bakldnda, yaklak 160 yldr ayakta durmay baarabilen uygulamalardan biri de, iyerlerinde koruyucu salk hizmetlerini yrtmek amacyla hekim kullanmdr. Ksaca "iyeri hekimi" diye adlandrlan bu grevliler, iyerlerinde oluturulan i sal hizmet zincirinin ban ekmektedir (2, 12). sal hizmetleri ou Avrupa lkesinde iverenler, zellikle byk iletme sahipleri iin i sal hizmetlerini kurmak ve kullanmak yasalarca zorunlu klnmtr. sal hizmetlerinde grevlendirilecek personelin zellikleri ve eitimi tanmlanmtr. ou lkede iverenler bu hizmetlere dorudan kendileri bu kurumlar oluturarak veya dolayl olarak bu hizmeti veren kurumlara deme yapmak yolu ile kaynak salamak durumundadr. Hkmet yardmlar baz kuzey lkelerinde ve talya' da yerel salk merkezleriyle snrldr.

149

Bir iverenin byle bir hizmet birimini kurma zorunluluu, alacak personelin zellikleri ve iyerinde bulunma sreleri ile ilgili maddeler lkeden lkeye deimekle birlikte iletmenin byklne, ikoluna ve hatta olas risk faktrlerine baldr (28). DS'nn incelemesi sonucunda Avrupa'da iyeri hekimlik hizmeti veren ok sayda birbirinden farkl model ve rnekleri bulunduu grlmtr. AB'ne bal lkelerde konu ile ilgili olarak yeri Salk Birimleri, yeri Ortak Salk Birimleri ve Halk Sal Merkezleri Hizmetleri grlmektedir (28). yeri Salk Birimleri (SB); personelin daha ok tam gn alt, mesleki salk ve gvenlik ile ilgili bilgisi bulunan personelin sayca daha fazla olduu ve nceliklerin koruyucu aktivitelere ve tehlikeleri deerlendirmeye verildii hizmetlerin sunulduu birimlerdir. Ancak ekonomik nedenlerden dolay Fransa, Danimarka ve Hollanda'daki eilimlerin SB'lerinin azalmas ynnde olduu grlmektedir (28). yeri Ortak Salk Birimleri (OSB); DS tarafndan da tanmland gibi belli sayda iletme tarafndan ortaklaa rgtlenen, yada sosyal gvence enstitleri tarafndan salanm birimlerdir (28). OSB'leri birbirinden farkl i kollarnda daha yaygndr. Kuzey Ayrupa'da daha fazla gelimitir. Yunanistan Portekiz ve spanya'da OSB'lerine hi rastlanmamaktadr (28). Halk Sal Merkezleri Hizmetleri; ulusal salk hizmetleri reformundan itibaren oluturulan, blgesel salk birimleri tarafndan desteklenen i sal ve gvenlii hizmetleridir. Bu birleik model, tbbi gzetim, mesleki ve evresel hijyen, risklerin deerlendirilmesi ve dzenleyici faaliyetten olumaktadr. Avrupa'da bu hizmetler tek tiptir. Kuzey talya'da grlen bu modelin, iinde salk hizmetlerini de barndrd ve lke iinde yaygmlamad gzlenmektedir (28). Bugn lkemizde ise; 50' den fazla ii altrlan iyerlerinde iveren SB kurmakla ykmldr. Bu birimde, iyerinde alan says 50' yi atnda kanunun belirttii srelerde iyeri hekimi, 50-200 ii altran iyerlerinde ayrca bir salk memuru >yada hemire, 2001000 alan olan iyerlerinde 2 salk memuru veya hemire grevlendirilir. 1000' den fazla ii altran iyerlerinde her 1000 i iin 1 hemire eklenir. 1000' den fazla ii altran iyerlerinde tam sreli hekim bulunur ve salk biriminde bir sekreter grevlendirilir. Birimin temizlik ileri iin hademe grevlendirilir (2, 6). SB; kolay ulalabilir, iyi aydnlatlm, iyi havalandrlm, yeterli stlm, akar suyu salanarak kolay temizlenir bir mekanda, ara-gere ve ekipman iverence yeter sayda salanm olarak kurulur (6).

150

50' den az ii altran iyerleri ise mevzuata gre iyeri hekimi bulundurmaya zorunlu olmasalar da, biraraya gelerek bir iyeri ortak salk birimi kurabilirler (yeri Hekiminin alma artlar ile Grev ve Yetkileri Hakknda Ynetmelik 3.madde/ c bendi) (2, 6, 10, 23). Bu gibi hallerde kurma ve iletme masraflar kii bana den masraf zerinden ortaklaa karlanr (2, 23). Son yllarda, zellikle kk ve orta lekli iletmelerin kmelendii sanayi sitelerinde iverenler ortak olarak, gereksinim duyduklar salk hizmetlerini iyeri ortamnda salamak amacyla, bir iyeri hekimiyle anlamaktadrlar. Bu gereksinimle, iyeri hekimlik hizmetleri veren zel irketler kurulmaya balanmtr. Srekli olarak en az 50 ii altran iyerlerinde iverenin iyeri hekimi bulundurma zorunluluu vardr (U.H.K.180. maddesi, Sosyal Sigortalar Kanunu 114.maddesi, i Sal ve Gvenlii Tz 91. maddesi, yeri Hekiminin alma artlar ile Grev ve Yetkileri Hakknda Ynetmelik ) (2, 6, 10). yeri hekininin hekimlik hizmet alan, i Sal ve Gvenlii Tz 9l;maddesi ile koruyucu hekimlik hizmetleri olarak belirlenmitir. Bu hizmetler iinde SSK'nn salad tedavi hizmetleri dnda kalan, iilerin salk durumlarnn denetlenmesi, ilkyardm ve acil tedavi hizmetleri ile dier koruyucu hekimlik hizmetleri yer alr (10). yeri hekimi mesleksel stats olan bir iidir ve i yasas hkmlerine gre ahr (10). 1987 ylnda Trk Tabipleri Birlii' nin balatt sertifika program sonrasnda iyeri hekimlerinin atanmasnda kurs programnn sertifikas ve/veya srekli katlm belgeleri istenmektedir (10,13). yeri hekiminin alma sresi ii basma ayda 15 dakika olarak hesaplanr. zellikle 1000' den az alan olan iyerlerinde iyeri hekimlik hizmetleri hekimlerin haftada belirli bir sre iyerini ziyaret ettii ek grev olarak sunulmaktadr. Srekli olarak 1000 yada daha fazla ii altran iyerleri, iyeri hekimlik hizmetleri iin tamgn sreli bir hekim altrmak zorundadrlar (yeri Hekiminin alma artlar ile Grev ve Yetkileri Hakknda Ynetmelik) (2, 6, 10). alma Bakanl'nn 4. 7. 1980 ylnda kartm olduu ve 17037 sayl resmi gazetede yaynlanm "yeri Hekiminin alma artlar ile Grev ve Yetkileri Hakknda Ynetmelik" ile iyeri hekiminin grevleri 4 ana balkta toplanmtr(2, 6, 10): 1- yeri hekiminin tbb grevleri 2- yeri hekiminin tbbi-teknik grevleri 3- Kayt ve istatistik grevleri 4- nceleme-aratrma, iyeri d kurulularla ilgili grevler 1) yeri hekiminin tbbi grevleri 10 alt balkta toplanr:

-alanlarn giri muayenelerinin yaplmas: e giri muayeneleri, Yasas' nn 79. maddesi ile Ar ve Tehlikeli ler Tz' nn 3. maddesinde belirtildii zere iyeri hekimi, i Sal Dispanseri, bunlarn bulunmad yerlerde srasyla; en yakn SSK salk tesisleri-hekimleri, salk ocaklar, hkmet veya belediye doktorlar tarafndan yaplarak, raporlandrlr. -Periyodik muayenelerinin yaplmas: Burada ama, alma ortamnn tanmlanm risklerinin alan zerindeki zararl etkilerinin, etkene ve alma koullarna zel kanun ve tzklerle belirlenmi, belirli zaman aralklarnda izlenerek muhtemel hastalklarn erken tansnn salanmasdr. -zellii olan iilere, bu arada ar ve tehlikeli ilerde alanlara, gebe ve emzikli kadnlara, 18 yandan aa genlere, 2 yandan kk ocuu olan annelere, malul ve arzallara, alkoliklere, birden fazla i kazas geirmi iilere zel bir ilgi ve ihtimam salanmas. -Meslek hastal d, 3 haftadan uzun sren iten uzaklamalarla btn meslek hastalklar, i kazalar ve sk tekrarlanan iten uzaklamalar halinde ie dn muayenelerinin yaplmas. -Gereinde ek ve tamamlayc muayenelerin yaplmas. -veren tarafndan ihtiya gsterilen iilerin muayenelerinin yaplmas. -Gerekli hallerde radyolojik muayenelerin yaplmas. -Kaza halleri iin iyerinde ilkyardm organizasyonu, acil tedavinin yaplmas. -Koruyucu alarn yaplmas ve izlenmesi. -Kadn denetlenmesi 2) yeri hekiminin tbbi-teknik grevleri 3 blm halinde ele alnr: -yeri hijyeni ve gvenlii konularnda inceleme ve aratrma yapmak. - ve iinin birbirine uyumunu salamak. -Salk eitimi vermek. 3) yeri hekiminin kayt ve istatistik grevleri; iilere salk dosyas dzenlenmesini, gereinde i kazas ve meslek hastal formlarnn doldurulmasn, SB' nde yaplan ilem ve hasta bakmlarnn kaydn, yllk alma raporlarnn hazrlanmasn ierir. 4) yeri hekiminin inceleme-aratrma ve iyeri d kurulularla ilgili grevlerini; uzmanlar ve niversitelerle ibirlii oluturur. iilerin altrld iyerlerinde oluturulan kre ve ocuk bakm

nitelerindeki ocuklarn salk kontrollerinin yaplmas ve bu nitelerin almalarnn

152

 gvenlii esaslarna yeterli ve etkin bir biimde uyulmadnda kanlmaz sonu, i kazalar, meslek hastalklar ve ile ilgili hastalklardr (1,2,14). Tarihin her dneminde, insanlar gerek kendileri gerekse aile fertlerini kaza, hastalk, malullk, yallk ve lm gibi sosyal risklere kar koruma ihtiyac duymular ve bu tehlikelerin ekonomik sonularna kar belirli gvenceler aramlardr (22). lkemizdeki i kazalarn ve meslek hastalklarn nlemeye ynelik sosyal dzenlemeler iinde devlet; kanun, tzk ve onaylad kanun gcnde uluslararas szlemelerle i gvenlii konusunu dzenlemektedir (23). lkemizde gerek yasal uygulamalar, gerek istatistikler toplumumuz alanlarnn sadece SSK (Sosyal Sigortalar Kurumu)' ca sosyal gvenlik emsiyesi altnda bulunan iileri kapsamaktadr (22). 1996 ylnda Trkiye' de 759.342 iyerinde, 4.624.330 sigortal alan bildirilmitir (22). 9.7.1945 tarih ve 4792 sayl kanunla, i kazalaryla meslek hastalklar ve analk sigortalar (1946) ile balayan sosyal sigorta hkmlerinin dank mevzuat 1965 ylnda 506 sayl Sosyal Sigortalar Kanunu ile birletirildi (22). 1949 ylnda kurulan Emekli Sand ile kamu grevlilerinin sosyal gvencesi salanm oldu. 1971 ylnda kurulan Ba-Kur ise esnaf ve sanatkar vb. bamsz alanlar sosyal sigorta kapsamna ald. Trkiye' de bu kurumdan baka baz banka ve sigorta irketlerinin sosyal sigorta sandklar ile Ereli Kmr letmesi' nde alanlar tarafndan kurulmu amele birlii, sosyal sigorta kurumlarnn tmn oluturur (19). lkemizin en byk sosyal gvenlik kuruluu olan Sosyal Sigortalar Kurumu (SSK), 1996 ylnda 499 salk tesisi ve bu tesislerde alan 54.762 personel ile sigorta ve salk hizmeti vermitir. SSK hastane ve dispanserleri ile kurumun anlamal olarak alt hekimler, alanlara tedavi edici salk hizmeti vermektedir (21). hastalklar tan ve tedavisi de bu kurumun hizmet konusudur. Avrupa Birlii' ne ye btn lkelerde i kazalarn ve meslek hastalklarn nlemeye ynelik birtakm sosyal dzenlemeler vardr. AB lkeleri ortak bir meslek hastalklar listesi kabul eder ve yasal ilemlerini bu listeye baml olarak yrtrler. lkelerin ounda resmi kaza ve meslek hastal sigortas oluturulmu, konuyla ilgili zel bir sigorta sistemi bulunmayan Hollanda, Yunanistan ve rlanda'da gvence veren kurum hastalk sigortas olmutur. kazas ve meslek hastal riskine kar sigorta sistemi ngiltere'de sadece kamu ynetiminin sorumluluundadr. Danimarka ve Portekiz' de zel sigorta sistemi de devreye girmektedir (9). kazas ve meslek

153

ye btn lkelerde meslek hastalklar da kaza sigortas kapsamndadr. Meslek hastalnn etkeni olarak kabul edilmi bir etkenle iyerinde maruziyet sonucu hastalanan bir sigortalnn yetkili uzman kii ve kurulularca yaplan teknik ve salk incelemeleri sonucu alaca rapor dorultusunda meslek hastal kabul edilir (9).

KK VE ORTA LEKL LETMELER (KOB): Sanayide faaliyet gsteren iletmeler, eitli konularda farkl snflamalara

sokulmaktadr. Saysal ve saysal olmayan eitli kriterler, iletmelerin kk, orta ve byk lekli iletmeler balklar altnda toplanmasn salar. Kk ve orta lekli iletme tanmnda lkeler arasnda bir birlik yoktur (25). Trkiye' de resmi bir tanm olmadndan eitli kurulularn tanmlarnda ana kriter olarak iletmelerde istihdam edilen personel sayma rastlanmaktadr (3, 17). Bu kuram ve kurulularn tanmlar arasnda tam bir birlik bulunamamktadr. lkemizde kk ve orta lekli iletmeler hakknda birok almas olan T. Mftolu' nun dzenlemesi ile kk ve orta lekli iletmeler Tablo- 1' de yle snrlanmtr (17). Tablo- 1: Mftolu' na gre Kk ve orta lekli iletmeler snflamas letmelerin lek Bykl yerleri ok Kk Sanayi letmeleri Kk Sanayi letmeleri Orta lekli Sanayi letmeleri Byk Sanayi letmeleri alan Personel Says
Sadece iletme sahibi ve aile ' bireyleri

Makine Park Deeri 500000-2 milyon dolara kadar 5 milyon-10 milyon dolara kadar 5 milyon- 10 milyon dolara kadar

1-9
10-49 50-199 200' den ok

Kk iletmeler kendi faaliyet alanlarnda bir stnlk kuracak byklkleri olmakszn iletilen, btn faaliyetleri ve alanlarn kontrollerinin ayn zamanda iletme yneticisi olan iveren tarafndan yapld iletmelerdir (15). stihdam yaratma zellii ile isizlii azaltmada ve blgeler aras gelimeye, bymeye nemli katkda bulunduu, rekabet artlarna kolayca uyum salama ve gelir yelpazesi iinde denge unsura olmas, uyumlu iveren-alan ilikileri yaratarak sosyal denge ve dayanmay salamas, byk iletmelerin tamamlaycs ve yan sanayi olarak nedeniyle KOB' 1er lkemiz ekonomisinde nemli bir yer tutmaktadr (7). faaliyet gstermesi, az sermayeye gereksinim duymas, byk iletmelere nitelikli eleman yetitirmesi

154

Btn dnyada olduu gibi kk ve orta lekli iletmeler, lkemizde de toplam iletmelerin ok byk bir blmn oluturur. Ancak lkemizde kk iletmelerin daha az yatrm yapld, retime ve istihdama smrl katks ile ihracatta ok az bir yer tuttuu, devlet tarafndan ok az desteklendii grlmektedir (8).

KOB' LER VE SALII UYGULAMALARI:

sal ve i gvenlii ile ilgili uygulamalar nleyen en nemli faktr, retim sistemimize hakim olan kk iletme yapsdr (24). Birok gelimekte olan lkelerde olduu gibi lkemizde de kendi iini kurma eiliminin artmas ile kk lekli iyerlerinin says giderek artmaktadr. lkemizde kk iletmelerin oran yksektir (23). SSK' nm Ocak 1996 verilerine gre lkemizde iyerlerinin %98.5'i 1-49 ii altran kk lekli iletmelerdir (22,17). Trkiye' deki sigortallarn %57.7'si kk lekli iyerlerinde almaktadr (22). Kk lekli iletmelere ynelik olan yasal almalarn yetersizlii bilinmektedir. sal ve i gvenlii ile ilgili mevzuatmz daha ok byk iyerleri ile ar ve tehlikeli ilere ynelik hazrlanmtr (6,23). Mevcut ynetmeliin balayc olmamas, iyerlerinde verilecek salk hizmetlerinin oluturulmasnda insiyatifi iverenlere brakmas, iverenin salk konusundaki tutumunu ortaya koymaktadr. Bir yandan kstl bte ile almak zorunda olmalar, bir yandan kanunlarmzdaki esneklik ile ou iveren salkszln daha sonralar kendisine ne kadar pahalya mal olacan grmezden gelir. yerindeki tek otorite olarak, mevcut sal koruma amac ile sunulan ek bir i sal hizmetini kabul etmez yada bu hizmetin maliyetini kaldramazlar (15). stee bal olmas nedeni ile baz iverenler birleerek ortak bir iyeri hekimi tutarken, baz iverenler, alanlarnn says 50' yi anca 50' den az alan olan birden fazla iletmeye blnerek iyeri hekimi altrma zorunluluundan kamaktadr (23). Yasal ykmll olan orta lekli iletmelerin kk iletmelere deimi olduu Dou Sanayi Sitesi' nde yrttmz almamzda da saptanmtr. Kk iletmeler son yllarda ekonomik politikalarn gerei olarak Kk Sanayi

Siteleri ve Organize Sanayi Sitelerinde rgtlenmektedir. Bunlarn bazlarnda, iverenlerin maddi katlmlar ile faaliyet gsteren yeri Ortak Salk Birimleri kurulmaya balanmtr. Bu birimler, iletmelerin salk hizmetlerine olan gereksinimleri sonucu kurularak, iyerlerinin yaknnda iletmelere iyeri hekimlii hizmeti vermektedir. Dnyada ve lkemizde farkl OSB modelleri grlmektedir. Bunlardan:

155

1-Borghorst Modeli yeri Ortak Salk Birimi; Almanya' da, kk ve orta lekli iletmelerin iyeri hekimi says azl karsnda iyeri hekimi ihtiyalarna karlk vermek zere 1966' da Kuzey Ren-Westfallen eyaletinde 4 merkezde kurulan bir sistemdir. Her merkez 2000-4000 arasnda alan topluluunu kapsamaktadr. Merkeze bal iyerleri en fazla 10 km.lik uzaklkta bir alana dalm olmaldr. Pratikte, bir merkeze balanacak iletmelerin ayn veya birbirine yakn i kollarndan seilmesinin almalar kolaylatrd grlmtr. 3400 kiiyi kapsayan Borghorst yeri Ortak Salk Merkezi' nde 1 iyeri hekimi, idareci uzman hekime yardmc olacak 1 asistan hekim ve sekreterlik grevi yapan bir kii almaktadr (27). OSB' nin her trl masraf dernee ye iverenlerden alnan, ii bana yllk 50 DM. tutarndaki dernek aidatlarnca karlanmaktadr. Dernek iyeri salk merkezinin her eyinden sorumludur (25). Az sayda alan personele karlk, kapsaml laboratuar olanaklar dikkat ekecek niteliktedir (27). Bu merkezin belirlenen grevi, tedavi edici hekimlik hizmetleri yerine, koruyucu hekimlik hizmetlerini sunmaktr (27). letmeler 3 hafta ara ile dzenli ziyaret edilir. Bu iyeri gezilerine iveren ve ii temsilcileri mutlaka katlr (25). 2-Givat Shaul Occupational Health And Safety Center (OHSC); Kuds' n Givat Shaul endstri blgesinde bir proje kapsamnda kurulmu olan, yalnz evrede alanlara ve zellikle kk lekli iletmelere mesleki salk hizmeti veren i sal ve i gvenlii merkezidir. Blgede 5000 ii altran 300 endstriyel iletme mevcuttur (18). OSB' nin bulunduu yere iiler kolayca ulaabilmektedir. Multidisipliner OHSC kadrosu iyeri hekimi ve iyeri hemiresinden oluan klinisyenlerden, i gvenlii teknisyeni ve hijyenistlerinden ve merkezde bir tbbi sekreter ve sosyal almacdan meydana gelir. yeri hekiminin grevi; ie giri, periyodik ve ie dn muayenelerini, laboratuar tetkiklerini, akcier fonksiyon testleri, EKG, odiometri, 40 yandan yallara gz muayenesi yapmak ve gereinde alanlar uzman hekime sevk etmektir. yeri hijyenistleri grlt, toz, kimyasal atk ve dier zararl etkenlerin dzeyini ler. gvenlii teknisyenlerinin grevi iyeri denetimlerini yapmaktr (18). Merkezin politikas, aktiviteleri, halk ve akademik enstitlerle ilikileri Kupat Holim Klalit ( Sal Merkezi' nin ba), sanayici yardmclar, kk iyeri sahipleri ve Sal Enstits' nce kontrol edilir (18).

156

3-Yenice Sal Merkezi (Yisme); Ankara' nn ubuk ilesinin deiik byklkte ok sayda iyeri bulunduran Yenice blgesinde, 15.10.1979 tarihinde, ubuk Eitim ve Aratrma Salk Grup Bakanl'na bal olarak kurulmu olan, koruyucu hekimlik hizmetlerini esas alan ve personel yapsnn 1 doktor, 1 hemire, 1 salk memuru, 1 laboratuar teknisyeni, 1 sekreter, 1 ofr ve 1 hizmetliden olutuu bir sistemdir (4). 4-Fiek Salk Enstits; 1992 tarihinde Grhan Fiek tarafndan zel limited irket olarak Ankara OSTM ve Sincan' da, stanbul, zmir ve Denizli' de kurulan, tm geliri abone olan iletmelerin aylk aidatlarndan oluan, abone olmayan iletmelerden gelen hastalarn da cret karl muayene olabildii bir salk birimidir. Enstit' nn ana hizmet amac koruyucu hekimlik hizmetleri vermektir. 1994' de LO' nun Uluslararas ocuk Emeinin Sonlandrlmas Proje (IPEC)

kapsamnda Dou Sanayi Site' inde kurulan salk merkezi' nde 3 hekim, 1 salk memuru, 1 personel ve bir i gvenlii uzman alan erikin ve ocuklara hizmet vermektedir (11). 4-Sa-Ortak Salk Birimi; Sabanc Holding' e bal ve zmit Kentsa arazisi iinde bulunan irketlerin 1997' de biraraya gelerek kurduu bir OSB' idir. Bylece byk iletmelerin yannda, kk lekli taeron firmalarn da SA-Ortak Salk Birimi' nin sunduu i sal hizmetinden yararlanmalar salanmtr (26). SA-Ortak Salk Birimi' nde bir tam gn alan iyeri hekimi (sorumlu ynetici), bir part-time alan iyeri hekimi (dahiliye uzman), part-time alan KBB uzman ile devaml gndz alan bir yksek hemire, vardiyal alan bir hemire, 3 salk memuru, 2 ambulans ofr ve hizmetli grev yapmaktadr (26). SA-Ortak Salk Birimi' nin iyerleri ile olan ba her iyerinin nsan Kaynaklar Mdrleri ile i Sal- Gvenlii ve evre Uzmanlar ile iyeri hekiminin oluturduu SA-Ortak Salk Birimi st kurulunca salanmaktadr (26). Nisan 1997- Nisan 1998 tarihleri arasnda stanbul ili iinde Yenibosna' da yer alan kme rnekleme metodu ile setiimiz Dou Sanayi Sitesi' nde yrttmz almada aratrma blgemizde bulunan 195 iletmeden aratrmaya katlan 164 iletmenin birinde, iyeri iinde kurulmu bir yeri Salk Birimi (SB), 48 iletmenin ye olduu bir yeri Ortak Salk Birimi (OSB) saptanmtr. letmeye gelen ek maliyet yznden OSB yelik dzeyi genelde dk bulunmutur. Aratrmaya katlan iletmeler tekstil, kimya, metal ve dier ikolu bal altnda toplanm olup, iletmelerin % 48.8' i metal ikolunda faaliyet gstermektedir. Metal i kolunda i kazalarnn ska rastlanmas, salk hizmeti alma gereksinimini arttrmakta ve bu iletmeler, daha yksek dzeyde OSB' ne ye olmaktadr.

157

ye olan iletmeler, OSB ve SB' nden ncelikle tedavi (%95.9), ilkyardm (%91.8) ve periyodik muayene hizmeti (%93.9) almaktadr. Bu hizmeti alanlar, aldklar kadar ile iyeri hekimlik hizmetlerinden memnun olmaktadr. ye olmayan iletmelerden 31' inin OSB den kendi istekleri dorultusunda, cret karl hizmet aldklar, en sk bavuru nedenlerinin de ilkyardm, hastalk muayene ve tedavisi olduu saptanmtr. ye olmayan iletmelerin yneticilerinin salk hizmeti beklentilerini; byle bir merkezden gereinde alnan acil mdahale ve tedavi hizmetleri oluturmaktadr. Aratrma bulgularmz iyeri hekimlik hizmetlerinin snand almalarda belirtilen yksek dzeydeki poliklinik ve periyodik muayene hizmetleri asndan paralellik gstermektedir (4, 24). Sonular, OSB' nin toplumun genel yapsna uygun olarak iletmeciler ve alanlarn beklentileri dorultusunda kullanldn gstermektedir. e dn muayeneleri ve rehabilitasyon hizmetlerinin iyeri hekimlik hizmeti iinde verilmediinin grlmesi, dk alama dzeyi, ok snrl bir dzeyde kalan salk eitimi "tedavi edici hizmet" konumunda olmamas gereken iyeri hekimlik hizmetlerinin, koruyucu hekimlik hizmetleri alanmda yetersiz kaldn gstermektedir. Yolsal(29) da saptad bulgularla almamz desteklemektedir. Tm olumsuzluklara karn, ie giri muayeneleri ve periyodik muayenelerin yaplmas, alanlara kiisel koruyucu kullanmnn zendirilmesi gibi koruycu hekimlik hizmetleri asndan OSB' nin nemli bir fonksiyona sahip olduu grlmektedir. Aratrma kapsamnda alan 314 (%100.0) kiiden 31'i (%9,87.9) sigortasz almaktadr. 283 sigortal alandan 251' i (%88,697) SSK salk tesislerinden salk hizmeti aldn belirtmitir. Aratrmaya katlan alanlardan 139'u (%49.4) OSB' ne yedir. yelerden 135'i (%97,12) OSB' den hizmet aldklarn sylemitir. Aratrma kapsamndaki 314 alandan ye olmayp OSB' den hizmet alan kii says 12' dir (%3,82). SB' nden hizmet alan sadece 16 (%5,1) alan mevcuttur. 207 (%65,92) kii zel salk hizmetlerini en az bir kere olmak zere kullanm olduklarn ifade etmektedir. alanlarn bavurduklar farkl salk birimlerinden aldklar salk hizmetlerjnden memnuniyet dzeylerinin dalmlar arasnda ok ileri derecede anlaml farklar bulunmutur (p<0.001). SSK Salk Tesisleri' nden memnuniyetin olduka dk olduu saptanmtr. OSB' i ve zel salk hizmetleri kiileri beklenenden yksek dzeyde memnun etmitir. SB' den hizmet alan alanlarn hizmetten orta derecede memnun olduklar gzlenmitir. Verilen iyeri hekimlik hizmeti alanlar memnun etmektedir. Bu hizmetin kapasitesinin artt oranda memnuniyet ykselmektedir. Aratrmamzda i kazas skl %15.1 dzeyinde bulunmutur. kazas sonucunda, site yaknndaki zel salk birimlerinde acil mdahale yaplmakta ve i kazas burada tedavi

158

edilebilecek durumda ise, i kazas tedavi edilerek SSK' ya bildirilmemektedir. Bylece SSK verileri ile arada ok yksek bir fark olumutur (21). kazas skl metal ikolunda yksek olduundan alanlarn yksek dzeyde sigortalandklar saptanmtr. Sigortallar ile sigortaszlar arasnda i kazas oluumu asndan da anlaml bir fark bulunmutur. alanlarn kolay ulaabilecekleri, cretsiz hizmet alabilecekleri, uradklar zararlara ilikin uzman hekimlerin alt, nitelikli koruyucu hizmetlerin sunulduu, denetimlerin yapld, kapsaml bir yeri Salk Birimi istedikleri saptanmtr.

NERLER sal ve i gvenlii konusu alanlarn sal olarak ele alnmal, kanun ve tzklerde yaplacak deiiklikler ile alanlarnn saysna baklmakszn tm iyerlerini kapsamaldr. Kanun ve tzkler farkl i kollar iin tekrar dzenlenmelidir. Kk ve orta lekli iletmelere ynelik almalar ve destekler ekonomik arlkl olmann tesine gemelidir. Devlet tarafndan uygulanacak tevik politikalarnn belirlenmesinde; iyeri ortam koullar, iyerinde alnan salk gvenlik nlemlerinin dzeyi, iletmelerin iyeri hekimlik hizmeti organizasyonlar da dikkate alnmaldr. Kk iletmelerin sahip olduu kstl ekonomik kaynaklar, iletme iinde bamsz bir SB kurulmasn imkansz hale getirmektedir. Bu iletmeler iin iyeri hekimlik hizmeti uygulamalar asndan iverene daha dk bir maliyet getireceiden OSB' lerinin kurulmas en uygun zmdr. Kk lekli iletmeler mutlaka organize sanayi sitelerinde toplanmal, yaplacak yasal dzenlemelerle sanayi siteleri, proje aamasmda, site snrlar iinde, iyerlerine yakn bir OSB kurulmasn planlamaya zorunlu tutulmaldr. OSB' nin btesi site ynetimince finanse edilmelidir. Aratrmamzda da, SB ve OSB arasndaki farkl dzenleme ve hizmetin boyutu bu gereklilii ortaya koymaktadr. yeri hekimlik hizmetlerinin multidisipliner bir ekip almas olduu

unutulmamaldr. zellikle OSB' nde alan ekip ierisinde iyeri hekimi, i sal hemiresi, i gvenlii uzman, psikolog, sosyolog, sekreter, yardmc personel ve ofr bulunmaldr. OSB personelinin i sal konusunda srekli eitimi salanmaldr. OSB' nin temel hedefi primer salk hizmetleri olmaldr. yeri hekimlik hizmetleri hakknda iveren ve alanlarnn bilinlendirilmesi salanmal, bu hizmetler iinde aktif rol oynamalar iin gereken dzenleme yaplmaldr.

159

alanlarn salk eitimleri profesyonel bir dnce ile verilmeye balanmaldr. Programlar, profesyonel eiticilerce oluturulmal, hekim ve i gvenlii uzmanlar ile birlikte ekip halinde sunulmaldr. OSB' lerinin almalarn destekleyici ve denetleyici rol stlenecek, iveren ve ii temsilcilerinin aktif grev yapacaklar, grev ve yetkileri ile yaps mevcut yasal dzenlemelerden farkl olmayan yeri Ortak i Sal Gvenlii Kurulu' nun (OSGK) oluturulmas yasalarla zorunlu klnmaldr. yerinde salk risklerini aratrarak saptayan ve bu risklere gre alnacak nlemleri ikollarna gre ortaya koyan Sal Enstitleri' nin kurulmas gerekmektedir. Tp fakltelerinde, mhendislik bilimlerinde, hemirelik okullarnda ve endstri ile ilgili her trl meslek eitiminde lisans dzeyinde, " Sal" dersleri konmal, lisans st eitime balanmaldr. Bu suretle gerek enstitler gerekse niversiteler kanal ile yaplan eitim ve aratrmalarla " Sal" bilincinin olumasnda gerekli olumlu katk salanm olacaktr.

KAYNAKLAR:
1. Akbulut, T., ubatl998, le lgili Hastalklarjyeri Hekimlii Ders Notlan, (ed.) T. Akbulut. 2. bs., Ankara, TTB Yayn, Tisamat Matbaaclk, s. 57-62. 2. 3. Akbulut, T., 1994, i Sal Prensip ve Uygulamalar, stanbul, Sistem Yaynclk, Yayn No: 017. Aydemir, N., Eren, K., Eyll 1995, 2000'li Yllara Doru Trkiye'nin nde Gelen Sorunlarna Yaklamlar: XII-KOB' 1er, stanbul, TGAD Yaym, Simge Ofis Matbaaclk, s.7-47. 4. Bilir, N., 1986, Yenice Sal Merkezi 1980-1985 Yllar almalarnn Deerlendirilmesi, Hacettepe niversitesi Halk Sal Ana Bilim Dal Yayn No:86/38, Ankara. 5. Civaner, M., 9-10.1997, Herkes in Salk' ta Yenilenmi Strateji: 21.yy. in Taslak Politika, ev.: Dr. Murat Civaner, Toplum ve Hekim Dergisi, Cilt: XII, Say: 81, s.59-68. 6. alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl i Sal Daire Bakanl, 1992, i Sal ve Gvenlii ile lgili Genel Bilgiler, Yayn no:30, Ankara. 7. Demiren, O., 1996, Kk ve Orta Byklkteki letmeler (Problemleri ve zm nerileri), Erzurum Ticaret ve Sanayi Odas Yayn No : 1996-1, Yksek renim Kurulu Matbaas, Ankara. 8. Ekin, N., 1993, Gelien lkelerde ve Trkiye' de Bir stihdam Politikas Olarak Kk lekli yerlerinin Teviki, Can Matbaas, Yayn No: 1993-34, stanbul. 9. Erdoan, M. S., 9-10.1996, AB' ne ye lkelerin Sosyal Gvenlik Sistemleri inde Kazas ve Meslek Hastalklar Sigorta Hizmetleri, alma Ortam Dergisi, Say: 28, s. 3 3-37. 10. Frat, M., 1998, yeri Hekimlii, yeri Hekimlii Ders Notlan, TTB Yaym, 2. bs., Tisamat Matbaaclk, Ankara, s.381-398. 11. Frat, M, 1998, 15 Ya Alt alan ocuklar le Ayn Ya Grubundaki Okuyan ocuklarn Salk ve Sosyal Ynden Karlatnlmas, Doktora Tezi, , Marmara niversitesi Salk Bilimleri Enstits Halk Sal Ana Bilim Dal, stanbul.

160

12. Fiek, G., 1993, i Sal ve Boyuttan, Hekimlii Ders Nottan iinde, TTB Yayn 3. bs., Maya Matbaaclk, Ankara, s.7-10. 13. Gner, ., 1993, Trk Tabipleri Birlii yeri Hekimlii Uygulamalanj Hekimlii Ders Nottan, TTB Yaym, 3. bs., Maya Matbaaclk, Ankara, s.371-380. 14. Karada, K., Akkurt, 1, Ersoy, N., 5-6 1998, Meslek Hastalklarnn Tespit Edilememesinin Nedenleri ve Dourduu Sonular, Toplum ve Hekim Dergisi, Cilt: XIII, Say: 3, s. 185-189. 15. Karata, S., 1991, Sanayileme Srecinde Kk ve Orta lekli letmeler, Veli Yaynlan, stanbul, s.1343, 380-383. 16. Kentner, M., 1997, Gesuntheits- und Arbeitsschutz in kleineren und mittleren Unternehmen,

Arbeitsmedizin-Sozialmedizin-Umweltmedizin, Say: 12, Gentner Verlag, Stuttgart, s.493-496. 17. Mftoru, T., 1997, Trkiye' de Kk ve Orta lekli letmeler, Sorunlar ve neriler. EGS Bank Yaynlan No. 1. 18. Pines, A., et al, 1992, A pilot occupational health service for small enterprises: first year experience- the Givat Shaul project, Isr J. Med Sei., Say: 28(8-9), s.659-666. 19. Sigorta, 1986, Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi iinde, CiltXX, nterpress Basn ve Yaynclk, S.10509. 20. Sirer, H., 1998, Gvenlii ve yerinde Tbbi Hizmetler, yeri Hekimlii Ders Nottan iinde, TTB Yayn, 2. bs., Tisamat Matbaaclk, Ankara, s.315-328. 21. SSK Genel Mdrl, 1996, SSK 1996 statistik Yll, Yayn no:593, kiz Ofset, Ankara. 22. SSK Genel Mdrl, 1996, SSK 1996 Yllk Faaliyet Raporu, Yayn no:594, kiz Ofset, Ankara. 23. Szek, S., 1993, Hukuki Ynden i Sal ve Gvenlii, Hekimlii Ders Nottan iinde, TTB Yaym, 3. bs., Maya Matbaaclk, Ankara, s.21-51. 24. eref, B., Beer, E., 7-8.1997, yeri Hekimlii ve Kocaeli Blgesinde yeri Hekimlii Uygulamalan, Toplum ve Hekim Dergisi, Cilt: XII, Say: 80, s.7-16. 25. Tabuk, O., 1997, Ankara Siteler Sanayi Blgesinde Kk ve Orta lekli Yerlerine Ynelik Ortak Salk Birimi Oluturulmas in veren Yaklam, H.. Salk Bilimleri Enstits Bilim Uzmanl Tezi, Ankara. 26. Tayrek, M., 1998, ler H. Kk ve Orta Byklkteki letmeler ile Byk lekli Kurululan Kapsayan yeri Ortak Salk Birimi, m. Ulusal i Sal Kongresi Kitab iinde, s.682-687. 27. Tongu, E., 1974, Hekimlii ve Meslek Hastalklar Konularnda Finlandiya, Almanya, talya' daM ncelemelerin Raporlan ve Hekimlii Esaslarna Gre Sal Merkezleri' ni Gelitirme Tasans. SSK Genel Mdrl Yayn No: 218, Ankara, s.20-36. 28. Walters, Dr., 1997, Preventive Services in Occupational Health and Safety in Europe: Developments and Trends in the 1990s, int. J. Health Services, Cilt: XXVII, Say: 2, s.247-271. 29. Yolsal, S., 1997, yeri Hekimlik Uygulamalan, Yetki Analiz ve neriler, .staribul Tp Fakltesi Halk Sal Ana Bilim Dal, Halk Sal Doktora Tezi, stanbul.

161

162

TRKYE'DEK KAZALARINA GENEL BR BAKI Talat TEVRZ Makina Fakltesi stanbul Teknik niversitesi, stanbul, Trkiye Tel: 0212 2931300-70/2471 Fax: 0212 2450795 zet
lkemiz'de i kazalarnn sebepleri ok ynl ve ok eitlidir. lke'nin sosyo-ekonomik

politikasndan balayarak, alan iinin ruh ve beden salna kadar bir ok nedenler szkonusudur. Bunlar iyiletirildikleri lde, i kazalarnn azalaca bir gerektir. Gen ve tecrbesiz iilere ii sal ve i gvenlii (SG) almalarnda arlk verilmelidir. Kk iletmelerde, SG ile illgili tedbirlerin uygulanmasnda nemli glklerle karlalmaktadr. Bu itibarla, bu iletmeler iin "iyeri ortak salk birimleri'nin" kurulmas zorunlu hale getirilmelidir. malat ikolunda daha fazla kaza olduundan, bu ikolunda SG almalan younlatmlmaldr. zel sektr kurululannda i kazalar, kamu sektrndekilere nazaran daha az olduundan zelletirmeye hz verilmesi SG asndan olumludur. Trkiye'nin Avrupa Birlii (AB)'ne girmesi ve "toplam kalite ynetiminin" teviki SG bakmndan yerindedir. Bu almada, Sosyal Sigortalar Kurumu (SSK) istatistiklerinden istifade ile, Trkiye'deki i kazalan smflandmlarak ksaca analiz edilmi ve alnabilecek ilgili nlemler sunulmutur.

1. Giri Sosyal Sigortalar Kurumu (SSK) statistiklerine gre, Trkiye'de her yl i kazalarnda 1500 kii yaamn yitirirken, 3000' den fazla kii sakat kalmakta ve her yl ortalama 2 milyon kadar i gn yitirilmektedir [1]. Gerei tam olarak yanstmayan bu rakamlara gre dahi, i kazalarnda Avrupa lkeleri arasnda birinci, dnya'da ise nc srada yer almaktayz. Ekonomik anlamda yalnzca SSK'ya maliyeti 14 trilyonun zerinde olan i kazalarnn, tm lke ekonomisine olan maliyetinin ise, ok daha byk olduu aktr [2]. Sanayileme aamasnda gelimeler kaydeden lkemiz'de, her yl karmza kan bu rktc tablo, konunun lkemiz'in ncelikli sorunlarndan biri oklarak kabul edilerek, zerine ciddiyetle gidilmesiyle, hatta konu ile ilgili bu gnki dzenlemelerin yeterince uygulanmasyle dahi olumlu ynde deiecektir. i sal ve i gvenlii (SG) nin alma yaamndaki gelimelerle ve lkemiz'in sosyo-ekonomik durumu ile yakndan ilikili olduu aktr. Bu almada, SSK istatistiklerinden istifade ile, Trkiye'deki i kazalar snflandrlarak ksaca analiz edilmi ve alnabilecek nlemler sunulmutur. 2. Kazalarna Genel Bak Ve Analiz lkemizde, SG konusunda tek istatistik alma yapan kurum olan SSK'nn yaynlad "istatistik yllklar" incelenerek, aadaki neticelere ulalmtr [3-6]:

163

 kazalarnn, kaza tarihinde iyerinde alan ii saysna gre dalmna bakldnda (izelge 1), kazalarn 1 ile 50 arasnda ii altran iyerlerinde daha fazla olduu grlmektedir. Bu iyerlerinin toplam kazalar iindeki paylan, 1986'de %58.48, 1987'de %57.49, 1988-89-90'da %56.17'dir. Bu oranlar 1992'de %61.4, 1993'te %72.7, 1994'te%73.9, 1995'te %73.4 ve 1996'da %72.7'dir. Grlmektedir ki, 50'den az ii

altran iyerlerinde ki kazalarn toplam kazalar iindeki pay, 1986'dan 1996'ya kadar srekli artarak %72.7 gibi ok yksek bir deere ulamtr. Az miktarda ii altran iyerlerinde, i kazas oranlarnn bu kadar yksek olmasnn en nemli sebepleri, bu iletmelerin, ekonomik bakmdan gsz olduklar iin mal klfetinden dolay SG'in gerektirdii tedbirleri almak istememeleri, alan iilerin i konusunda eitimsizlikleri, bilgi ve tecrbe eksiklii olarak belirtilebilir. Kanunu'nun 6. Maddesi, 50 veya daha fazla sayda ii altran iyerlerinin iyeri salk birimleri kurmalarn zorunlu klmaktadr. Daha az sayda ii altran iyerlerinde ise, bu isteye baldr. Halbuki, lkemiz'de kk iletmeler retim sistemimize hakimdirler. Dier taraftan, iyeri kldke SG sorunlarnn artmakta olduu SSK istatistik yllklarndaki verilerden anlalmaktadr [3, 6]. Bu itibarla, ncelikle kk iyerleri iin iyeri ortak salk birimleri zorunlu hale getirilmelidir. lk adm organize sanayi sitelerinde atlabilir. Byk ve nispeten byk iletmelerde (50'den fazla ii altran i yerlerinde), kazalarn toplam kazalar iindeki paynn 1986'da %41.52 iken 1996'da %27.30'a dmesi, yksek teknoloji kullanlmasndan, iilerin konularnda uzman ve eitimli olmalarndan, dolaysyla kurallara dikkat etmelerinden ve SG konusunda ulalan bilinlenmeden kaynaklanmaktadr. Dier taraftan, son senelerde byk ilgi gren "toplam kalite ynetimi de" yukarda saylan hususlar gerekletirmede zorlayc bir unsurdur. Nitekim, imalat ikolunda faaliyet gsteren drt byk iletmede yaplan bir mini ankette [7], dk kaza saylar ve sfr lmle karlalmtr. Bu iletmeler, toplam kalite ynetiminin SG almalarnda etkili olduunu beyan etmilerdir. Ayrca, zelletirmenin de SG konusunda etkili olduunu dnlebilir. nk, zelletirme ile beraber iletmelerde ii says azalmakta, otomasyona geilmekte ve en nemlisi yksek teknoloji kullanlmaktadr. Ayrca, byk kurumlarn ou yabanc ortaklarla altklar iin, batl anlamda i gvenliini de iletmelerine yerletirmek durumunda kalmaktadrlar. Avrupa Birlii (AB) gmrk birliine girilmesi de, iletmelerde batili anlamda SG kurallar oluumu ve tatbiki fikrini yaygnlatrmtr. > ; kazalarnn meydana geldii i saatlerine gre dalma bakldnda (izelge 2), kazalar en ok ilk 4 bilhassa ilk 1 saat iinde olmaktadr. Kazalarn en ok olduu ikinci saat dilimi ise 7. ve 8. saatlerdir. Dier alma saatlerinde kazalarn saysnda byk bir azalma vardr. Bu durumu 1996 yl iin incelersek, ilk 4 saatin kazalar iindeki pay %75.34, 7. ve 8. saatlerin pay % 15.01, dier saatlerin pay ise %9.65 olmaktadr. lk saatlerde kazann bu kadar yksek olmasnn en nemli sebepleri, ie hemen adapte olamama, dikkat azl, vcudun ve beynin normal alma temposuna ulamasnn uzun srmesidir. Son saatlerdeki kazalarn sebepleri de, yorgunluk, dikkat kayb, yaplan iten sklma olarak aklanabilir.

164

 kazalanmn sigortalnn hizmet sresine gre dalm incelendiinde grlmektedir ki izelge 1. yerinde alan sigortal saysna gre i kazalar SGORTALI SAYISI 1-3 4-9 10-20 21-50 51-100 101-200 210-500 501-1000 1001+ BLNMEYEN TOPLAM 40.034 18.660 12.858 14.129 9.345 8.339 10.073 4.551 5.468 16.007 44.601 37.521 14.530 13.166 9.508 11.121 7.222 65.111 9.071 3.118 3.881 0 7.608 9.818 6.300 5.928 6.640 2.483 2.623 0 35.559 35.057 12.011 10.328 7.581 9.467 6.130 5.726 6.433 2.511 2.542 0 8.411 9.398 6.011 5.886 6.594 2.726 2.396 0 1992 1993 1994 1995 1996

139.464 109.563 92.087

87.960 86.807

izelge 2. Meydana geldii i saatlerine gre i kazalar SAATLER 1.AAT 2.SAAT 3.SAAT 4.SAAT 5.SAAT 6.SAAT 7.SAAT 8.SAAT 9.SAAT+ BLNMEYEN TOPLAM 1992 20.804 17.235 14.588 8.493 7.037 11.264 12.758 188 7.030 1993 15.980 12.618 11.927 6.073 6.545 9.686 11.066 44 0 1994 34.404 12.014 10.794 9.059 4.219 4.882 7.006 9.676 33 0 92.087 1995 10.435 7.814 4.399 4.587 6.100 7.741 72 0 1996 8.961 7.259 4.210 4.146 5.829 7.205 17 0

40.067 '35.624

35.575 37.878 11.237 11.302

139.464 109.563

87.960 86.807

(izelge 3), 1986'da, 1 gn ile 1 ay arasndaki hizmet sresi iin kazalarn toplam kazalar iindeki pay %16.56, 3 ay ile 1 yl arasndaki kazalarn pay %24.44, lyl ile 5 yl arasndaki kazalarn pay %29.53, 5 yl ve daha fazla hizmet srelerinde ise kaza pay %29.47'dir. 1990'daki durum ise, 1 gn ile 1 ay arasnn pay %16, 3 ay ile 1 yl arasnn pay ise %25.09, 1

165

yl ile 5 yln pay %31.47, 5 yldan sonrasnn pay da %27.44'tr. 1996'daki durum ise, 1 gn ile 1 ay arasnn pay %8, 3 ay ile 1 yl arasnn pay ise %26.9, 1 yl ile 5 yln pay %29.5, 5 izelge 3. Sigortalnn hizmet sresine gre i kazalar SGORTALI HZMET SRES GN 2-7 GN 8-30 GN 1-3 AY 3 AY-1 YIL 1-2 YIL 2-5 YEL 5-10 YIL 10+YIL BLNMEYEN TOPLAM 673 3.019 8.064 11.575 30.952 20.488 26.705 17.355 19.888 745 850 1.579 5.304 10.921 23.640 16.440 22.150 13.886 14.793 0 576 1.318 4.774 9.355 694 1.251 4.828 9.981 488 1.255 5.258 9.674 23.359 1992 1993 1994 1995 1996

19.668 21.039

15.373 12.264 11.645 17.630 16.208 14.026 11.413 11.089 10.457 11.980 10.606 10.647 0 0 0 92.087 87.960 86.807

139.464 109.563

yldan sonrasnn pay da %24.3'tr. Kiilerin altklar ilerde hizmet sreleri artka kazalarn azalmas gerektii halde, bu oran pek azalmamakta, aa yukar ayn kalmaktadr. Kazalarda en yksek oran 1 yl ile 5 yl arasnda alanlarda grlmektedir. kazalarnn geici i gremezlik srelerine gre dalmna baktmzda (izelge 4), 0-3 gn aras geici i gremezliin toplam kazalar iindeki pay 1990 ylnda %17.03, 4-15 gn arasnn pay %61.07, 16-90 gn arasnn pay %19.57, 91-365 gn arasnn pay ise %2.30'dur. 1996 ylnda 0-3 gn geici i gremezliin pay %15.81, 4-15 gn arasnn pay %53.86, 16-90 gn arasnn pay %27.61, 91-365 gn arasnn pay ise %3.4'tr. Bu sonulara gre, 1996'da kaza geiren bir ii ortalama olarak 10 hafta iten uzak kalmaktadr. Toplam i gremezlik sresi 1986 ylnda 2.366.057 gndr. Bu, artan bir seyir izleyerek 1990'da 2.611.009 gn, 1996 ylna kadar ise azalarak 1.775.316 gn olmutur. Toplam i gremezlik sresinin, 1986'da hastanede geen ksm 117.548 gndr. eitli dalgalanmalar gstererek 1990 ylna gelindiinde hastanede geen sre 122.937 gn, 1996 ylnda ise 63.031 gn olmutur. Ayakta geen sre ise, 1986 ylnda 2.248.509'dur. Bu, dk bir art hzyla 1990'da 2.488.072 gn, 1996 ylnda ise 1.712.285 gn olmutur. Hastanede geen srelerin azalmas, iilerin kaza olsa bile dikkatli davrandklarnn, sanayide daha az tehlikeli teknoloji kullanldnn ve i eitiminin arttnn belirtisi olabilir. kazalarnn arzann mahiyetine ve vcuttaki yerine gre dalmna gz atldnda; en ok anzalar olarak, 1990 ylnda, yrtklar ve yaralar meydana getiren kazalar 50.194 adet, sath travmatizma, deri sathn bozmayan kontuzyon ve rkler meydana getiren kazalar

166

63.132, eklemlerde bitiik adalelerin burkulmas ve neticelerinde 9.017, yanklar meydana getiren kazalar 9.461, bir menfeze giren yabanc cisim tesiri de 5.459 adettir. Kazalann daha ok, biraz dikkat gsterilmesi sonucu olmayabilecek kazalar olduu, vcutta meydana izelge 4. Geici i gremezlik srelerine gre i kazalar GEC GREMEZLK SRELER (GN) 0 1-3 4-7 8-15 16-30 31-90 91-180 191-364 365+ TOPLAM GREMEZLK SRELER TOPLAMI HASTANEDE AYAKTA 82.820 181.692 88.398 74.017 63.031 2.464.374 1.854.318 1.825.685 1.675.203 1.712.285 7.540 14.513 41.562 39.286 18.347 13.352 2.905 1.079 340 139.464 7.252 10.239 30.874 31.554 15.061 11.152 2.322 858 251 109.563 6.368 8.040 24.374 26.684 13.030 9.958 2.364 936 333 92.087 8.178 6.978 22.573 25.301 12.292 9.467 2.060 854 257 87.960 6.710 7.015 22.716 23.167 14.116 9.858 2.110 842 273 86.807 1992 1993 1994 1995 1996

2.545.654 2.036.280 1.914.083 1.749.220 1.775.316

getirdikleri arazlardan belli olmaktadr. 1990 ylnda, kazalann balca nedenleri, makinelerden ileri gelenler %7.96, dmeler %7.05, yanmalar %0.18, motorlu tatlar %1.26'dr. statistikler aynnth olmad iin kazalann asl nedenleri anlalamamaktadr. 1996 ylnda kazalann en ok olduu ilk be ehir ise unlardr: 1. stanbul 14.527, 2. zmir 12.312, 3. Bursa 5.890, 4. Kocaeli 5.031, 5.Manisa 4.431. kazalan ile "meslek hastahldannm" sigortallann ya gruplarna gre dalmna bakldnda (izelge 5), 14 yan altnda, 1994'te kazalann %0.15'i, 1995'te %%0.59'u, 1996'da ise kazalann %1.2'si meydana gelmitir. Grld gibi, bu ya gurubunda meydana gelen kazalarrda nemli bir art olmutur. 15-25 yalan arasmda ki dalm yllara gre incelenirse, 1994 ylnda %16.6, 1995 ylnda %25, 1996 ylnda ise %29.75'tir. 25-35 yalar arasnda ki dadm, 1994 ylnda %45.16, 1995 ylnda %45.02 ve 1996 ylnda %42.9'dur. 3545 yalan arasnda ki dalm ise, 1994 ylnda %29.22, 1995 ylnda %24.15, 1996 ylnda %22.11'dir. 45-55 yalan arasnda ki dalm, 1994 ylnda %6.98, 1995 ylnda %4.39, 1996 ylnda %3.45'tir.

167

izelge 5'ten grld gibi, kazaya urayan iilerin ya ortalamasnda seneler itibariyle bir d vardr. 1994 ylnda ortalama ya 32 iken, 1996 ylnda 29'a dmtr. Nitekim, 15-25 ya arasnda kaza geiren iilerin oran ise 1994'te %16.6'dan 1996'da %29.75'e ykselmitir. Bu rakamlar, genlerimizi i gvenlii konusunda gerektii gibi bilirlendiremediimizi gstermektedir. izelge 5. Sigortallarn ya guruplarna gre i kazalar ve "meslek hastalklar" YA GURUPLAR I -14 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60+ TOPLAM ORTALAM AYA Kazalarn ikollarna gre dalm izelge 6-8 de verilmitir. 1996 ylnda imalat ikolunda 53.776 i kazas olmutur. Bu, btn kazalarn %62'sini oluturur (izelge 6). Ayn yl, inaat ikolunda 11.807 i kazas olmutur ki, bu, btn kazalarn %13v.6's dr (izelge 7). Maden ikolunda ise, kaza says 9.004 olup, kazalarn %10.3'n oluturmaktadr (izelge 8). izelge 6'dan grld gibi, 1993'ten 1996'ya kadar imalat ikolundaki kazalar incelendiinde, kaza sklk ve genel kazalanma oranlarnda dme olmasna ramen, maalesef kaza arlk orannda nemli bir d olmamtr. Bu durum gene de olumlu bir gelime olarak kabul edilebilir. izelge 7'den grld gibi, lkemizde inaat ikolunda 1993'ten 1996'ya kadar meydana gelen kazalar incelendiinde, kaza sklk ve genel kazalanma oranlannda nemli bir d grlmesine ramen, kaza arlik orannda 1995 ylma kadar bir d yaanmakla birlikte, 1996 ylnda byk bir art olmutur. Buna ramen genel bir iyilemenin 143 4.257 521 7.498 1.065 7.765 18.400 19.558 18.196 12.783 6.661 2.171 866 276 181 87.922 29 1994 1995 1996

11.258 14.822 20.831 20.816 21.335 19.231 16.566 13.772 10.722 4.780 1.742 746 987 32 7.707 2.774 1.139 349 306 30

93.367 88.935

168

mevcudiyeti grlmektedir. izelge 8'den grld gibi, lkemiz'de, maden ikolunda 1993'ten 1996'ya kadar olan kazalar incelendiinde, dier ikollarndaki nin aksine, kaza sklk orannda srekli bir artma, kaza arlk orannda ise bir dalgalanma olmakla birlikte, neticede az da olsa bir dme grlmektedir. Bu durumda, bu ikolunda -allan saat bana- kaza saysnda bir artma, ciddi neticeler douran kazalarda ise -allan saat bana- kaza saysnda bir azalma grlmektedir. Bu durum, bu ikolunun zelliinden kaynaklanabilir. eitli ikollar iin genel bir deerlendirme yaplacak olursa, maden ikolu hari, kaza izelge 6. lkemiz'de imalat ikolunda meydana gelen i kazalar 1993 LMLER SAYISI KAYIP GN KAZA SAYISI ORTALAMA ALIMA SAAT KAZA ADIRLIK ORANI KAZA SIKLIK ORANI 17,95 GENEL KAZALANMA 0,0141 ORANI izelge 7. lkemiz'de inaat ikolunda meydana gelen i kazalar 1993 LMLER SAYISI KAYIP GN KAZA SAYISI ORTALAMA ALIMA SAAT KAZA ADIRLIK ORANI KAZA SIKLIK ORANI 12,75 ORANI 7,3 5,95 0,008 5,75 0,0125 GENEL KAZALANMA 0,0359 0,0135 2,82 1,85 1,36 2,18 464 421 1994 1995 348 1996 555 14 0,00842 12,07 0,0063 11,36 0,0079 0,789 0,6018 0,527 0,701 242 1994 185 1995 187 1996 312 976.413 53.776 52

1.580.869 1.648.689 1.776.803 1.819.153 1.068.933 1.029.059 949.854 65.560 46,2 55.061 48,7 53.845 50,2

576.517 769.692 852.613 829.361 411.138 388.243 338.582 324.106 17.535 47,7 13.991 49,8 12.822 11.807, 50,5 49,5

169

sklk orannda 1993'ten 1996'ya kadar srekli bir dme; kaza arlk orannda ise, bir sreksizlik gzlenmekle birlikte, 1996'da 1993'te kine nazaran bir d gzlenmektedir. Kaza sklk ve arlk oranlarndaki -az da olsa- bu dme memnuniyet verici bir gelimedir. eitli ikollarndaki, 1995'e nispetle 1996'da kaza arlk oranlarndaki art ve kaza sklk oranlarndaki dmenin az oluu, lkenin iinde bulunduu ekonomik kriz sebebiyle ucuz ve vasfsz ii altrmaktan kaynaklanabilir. 1993 ylnda SSK'ya kaytl 25.473 kamu kuruluunda 1.076.722 ii almaktayd. 1996 ylnda ise, kamu kuruluu says 24.773'e, ii says 902.716'ya gerilemitir. 1993 ylnda SSK'ya kaytl 584.656 zel kuruluta 2.899.480 ii alrken, 1996 ylnda zel kurulu says 734.569'a, ii says ise 3.721.614'e ykselmitir. izelge 8. lkemiz'de maden ikolunda meydana gelen i kazalar 1993 LMLER SGORTALI SAYISI KAZASI KAYIP GN ORTALAMA ALIMA SAAT KAZA ADIRLIK ORANI KAZA SIKLIK ORANI GENEL KAZALANMA ORANI Grld gibi, kamu iyeri says ve alannda bir azalma olurken, zel sektre ait iyeri ve ii saysnda nemli bir art olmutur. Bu noktada, kaza sklk orannn azalmas zelletirmeye ve lkemizde faaliyet gsteren kurulular arasnda zel kurulularn orannn artmasna balanabilir. nk, lkemizde gmrk birlii ile beraber zel teebbs, Bat'nn istedii kalite seviyesini yakalamak iin, iletmelerinde daha yksek teknoloji kullanmaya balam ve bu meyanda Batl anlamda SG'i iletmelerine yerletirme durumunda kalmlardr. izelge 9 bir fikir verici mahiyettedir1. izelgeden grld gibi, 1996 ylnda kazalarda 1995 ylndakine gre bir azalma olmusa da, maalesef lmlerde olduka yksek bir art gzlenmitir. Bu durum, lkemizin 1994'te iine dm olduu ekonomik krizden sonra 39,6 52 59,12 58,08 0,5056 0,5356 0,3612 0,5622 12,77 10,3 6,11 9,68 471 11.611 41,2 1994 239 9.555 46,9 1995 99 8.515 46,7 1996 179 9.004 47,9

142.300 78.352

62.115 64.723

211.552 100.361 143.843 158.460

Mukayese iin allan saat bana deerler kullanlmaldr. Bu konuda bir alma kaynak [8] de sunulmutur.

170

i hayatnn, 1995'te yava yava 1996'da ise iyice hzlanmas ile balantl olabilecei gibi, yukarda izah edildii zere, ucuz ve vasfsz ii altrmaktan da kaynaklanabilir. 3. Sonu lkemiz'in SG ile ilgili durumu bizi karamsarla sevk etmemelidir. Zira, tm dnya'da yaanan deneyler, SG konusunda etkili tedbirler alnmas halinde i kazalarnn azaltlabilecei gereini ortaya koymutur. SG'in alma yaamndaki gelimelerle ve lkemiz'in sosyoekonomik durumu ile yakndan ilikili olduu da unutulmamaldr. Yukarda sunulan istatistik! verilerin nda, i kazalarnn azaltlabilmesi iin aadaki tedbirler alnmaldr. - Kk iletmelerde daha fazla kaza olduu iin, SG almalarnda bu iletmelere arlk verilmelidir. Bu iletmelerde srekli ve cidd kontroller yaplmal ve takip edimelidir. izelge 9. lkemiz'de yllara gre i kazalar ve "meslek hastalklar" YIL

MESLEK

SREKL L M 1.097 1075 1321 1.149 1.475 1.459 1.565 1.631 1.776 1.516 1.191 919 1.492

TOPLAM GRMEZL K SRES 2.318.695 2.292.573 2.366.057 2.545.278 2.714.288 2.623.714 2.642.615 2.433.954 2.575.219 2.052.973 1.296.104 1.749.220 1.788.690

KAZAS HASTALIKLAR GREMEZL I K I 1984 152.650 1985 148.027 1986 150.821 1987 158.836 1988 171.769 1989 159.463 1990 155.857 1991 130.278 1992 139.464 1993 109.563 1994 1995 1996 92.087 89.960 86.807 599 653 542 736 695 862 1.202 1.158 1.225 1.075 1.280 975 1.115 2.455 2.748 2.625 2.732 2.387 2.634 3.224 3.669 3.453 3.943 3.209 2.990 3.240

Kk iyerleri iin "iyeri ortak salk birimleri" zorunlu hale getirilmelidir. lk adm organize sanayi sitelerinde atlabilir. - Kazalar en ok mesainin ilk saatlerinde ve sonlarnda meydana geldiine gre, bu saatlerde iiler uyarlmaldrlar. Bu saatlerde mzik yayn vb. yollarla iilerin gevemeleri nlenebilir.

171

- Kazalara daha ok 1-5 yl hizmet sresine sahip iiler muhatap olduklarndan, SG almalarnda bu iilere arlk verilmelidir. - kazas trnn gereki tespiti iin, kaza formlar daha teferruatl dzenlenmelidir. Bilhassa son senelerde, maruz kaldklar kazalardaki byk art nedeniyle, gen zellikle 14 yan altndaki iilere SG almalarnda arlk verilmelidir. - lkemiz'de, kazalar daha ok imalat ikolunda olmaktadr. Bu itibarla SG almalarnda bu ikoluna arlk verilmelidir. Bununla birlikte, bu ikolunda, son senelerde kaza arlk bilhassa kaza sklk oranlarndaki dme memnuniyet verici bir gelime olarak telakki edilebilir. naat ikolunda genel bir iyilemenin olduu kabul edilebilir. Maden ikolunda kaza saysnda artma, cidd neticeler douran kazalarda ise, kkte olsa bir azalma mevcuttur. Bu tesbite uygun tedbirler dnlmelidir. - Kamu iyerlerinde zel sektre ait iyerlerindekinden daha fazla kaza olmaktadr. Bu bakmdan, zelletirmenin hz kazanmas SG asndan uygun olacaktr. - AB'a giri SG asndan son derece olumlu gelimeler salayacaktr. - Toplam kalite ynetimi tevik edilmelidir. Kaynaka [1] Hrriyet, 03/05/1999. [2] akar, Y., "i sal-i gvenlii ve zm nerileri", Mhendis Ve Makina, Cilt 40(1999), Say 472, s. 29-30. [3] SSK 1993 statistik Yll, Yayn No 553. [4] SSK 1994 statistik Yll, Yayn No 572. [5] SSK 1995 statistik Yll, Yayn No 586. [6] SSK 1996 statistik Yll, Yayn No 593. [7] Bozdoan, A. M., "Trkiye'de i gvenlii", Yk. Lis. Tezi, st. Tek. niv. Fen Bil. Ens., stanbul, 1 998. [8] Tevrz, T., "Trkiye'de Gvenliinin Mukayeseli ncelenmesi", Mhendis Ve Makina, Cilt 40 (1999), Say 472, s. 16-22.

172

DOALGAZ G V E N L
Sal Gvenlii ve evre Md. Ruhi ktem Attila Doan n. ve Tes. A..
ZET Doalgaz gvenlii ile ilgili olarak risk analizi , en kthal senaryosu ve nlenebilir trafik kazalar yaklamllannn yer ald yazda yurt d doalgaz kazalarndan da birka rnek verilerek eitimin nemine deinildi. Depremlerin gncelliini koruduu lkemizde kaza senaryolarmm ve risk analizlerinin depremi de ierecek ekilde yaplmasnn gereklilii aktr.

Giri

Doalgazn patlamas riskinin tanmlamas ile konuya girmek gerektii dncesindeyim.

Risk = Topraa gaz kacaa X Kaan binava girii x Binada ateleme kaynan bulma olaslklar arpmdr

Topraa gaz kaa olasl yap malzemesi Boru ap ve et kalnl yer hareketlerinden etkilenme derecesi blgedeki dier operasyonlarla borunun rahatsz edilmesi (arpma ) Topran korosivitesi Trafik yknn artmas Kaan binava giri olasl kan gaz miktar (eperdeki toprak direnci, ap ve basncn fonksiyonu) Komu yaplarn says Odunluk -depo yaltmz borular gibi komu yaplarn nitelii s Komu toprakta ak yer miktar (Atmosfere gaz k kolayl) Yeralt kanalizasyon kanallan gibi, gazn kolayca seyahat edebilecei kanallarn varl Patlama ve yaralanma olasl Gazn binaya giri hz/havalandrma hz

173

Bina dizayn (havalandrlmayan boluklar, servis kanallar vb.) Binann kullanm amac ;evsel,ticari, endstriyel Gazn erken anlalmas veya patlamadan etkilenecek insan/komu says Tututurma kaynaklarnn varl ve says Patlamann ciddiyeti/iddeti

Yukanda sylenenleri bir. risk deerlendirme metodu kullanarak formlle gsterir isek;

A: Doalgaz borusunun yaplara olan uzaklna bal bir faktr (metre) A = a+b/4+c/20 a yapya uzakl 2m. den az olan boru uzunluu b yapya uzakl 2m. den fazla olan boru uzunluu c yapya uzakl ok fazla olan boru uzunluu B: Yapnn kullanl ekli ile ilgili bir faktr B= 1 2 4 10 3 odal bir ev kafeterya boluklar olan bir otel PTT telefon kulbesi vb. elektrikle alan bir yer

C: Yapda bulunan insan says oran C = 0.2 0.4 0.6 0.8 1.0 0-5 5-10 10-15 15-20 20+ kii kalyorsa kii kalyorsa kii kalyorsa kii kalyorsa kiinin zeri kalyorsa

Yukarda anlatlanlardan anlalaca gibi, riskin nelerle ilgili olabilecei aa yukar bellidir. zellikle dizayn aamasnda bunlar gz nne alnmaktadr.

174

Ancak burada hakszlk yapmamak iin unu da belirtmek gerekir ki; km. boru/kal, enerji aktarm ynnden en emin sistem gaz boru hatlardr. (1 ) En Kt Hal Senaryosu (Worst Case Scenario) Risk; bir olayn olma olasl ile, o olayn sonucunun arpm (ya da arpmlar toplam ) olarak da tanmlanabilir. Byle olduunda, en kt halin sonucu en kt olacana gre, olma olasln en aza ekmek en akllca davran yoludur. En kt hal durumunda, gvenlik ile ilgili tm nlemlerin sfr olduu varsaylr. rnein; bir operatrn hatasnn ardndan alet ve ekipmanlarn hasar grmesi, sonra patlayc gaz salverilmesi, bu arada alarm cihaznn almamas, halka haber verilememesi, o anda en iddetli rzgarn ters ynde esmesi ve nihayet blgedeki nfusun en ok olduu ana tesadf etmesi dnlr ve buna gre hesap yaplr. 17 Austos depremi sonras TPRA taki yangnda bu tr senaryonun var olmasna ramen Donanmamzn yardma gelememesi planlar uygulanamaz hale getirdii kansndaym. Bu da bize daha geni bir senaryo yapmann gerekliliini ortaya koymas bakmndan reticidir. Deprem sonras kabilecek bir doalgaz yangnnn sndrlmesi gerektiinde Dzce depreminde olduu gibi itfaiyenin de yknt altnda kalabilecei veya Glck depreminde olduu gibi yollarn kapanabilecei de hesaplar iine dahil edilmeli rnein ulamn helikopterle yaplmas veya baka kaynaklardan de yararlanma olasl aratrlmaldr. APELL uygulamalarnn lke apnda yaygnlatrrlarak uygulanmas elzemdir. Bu hesap ve nlemi; Amerikan Sal ve Gvenlii rgt (OSHA) nn Proses Gvenlii Ynetimi Kavramnda yer almaktadr. (2) Hem iilerin ve hemde halkn gvenliinin ayn anda dnlmesini salayan ve ilk mcadele admnn atlmasn salayan bu metod ile balanan analizde, sras ile; byk patlamalar takiben yangn ve lml yaralanmalar, ciddi yaralanma ve sakatlanmalar, zaman kaypl kazalar ve hastalklar ve nihayet sk sk olan kk yaralanmalar ele alnarak incelenir. (3) Sadece patlama dnldnde, FTA Fault Tree Analysis (Hata Aac Analizi ) metodu ile patlamaya yol aan olaylar zinciri, VE / VEYA kaplar ile aadaki ekilde gsterilebilir. (Baknz ekil 1) Madem ki kvlcm kaynaklan bu kadar oktur ve kanlmas olduka zordur, o halde asl ama kaaa meydan vermemek olmaldr.

175

nlenebilir Kazalar:

(Doal gaz ve trafik kazalar benzeimi)

Doalgaz kullanmak araba kullanmaya benzer. Ya siz onu ynetirsiniz, ya da o sizi. Bakmn zamannda yaptrmadnz, kurallara uymadnz taktirde aracnz da kontrolden karak sizi istedii yere srkler. Ama bilgili ve ilgili iseniz hem doalgaz ve hem de aracnz size itaat edecektir. Ankara'nn tm semtlerine birden, yaklak 200 000 aboneye doalgaz vermeyi amalayan ve Attila Doan naat ve Tesisat A.. nin taahhd altnda bulunan Doalgaz Yaygnlatrma II. Aama Projesinde mavirlik yapan BC Gas Firmasnn Kanada da uygulad nlenebilir trafik kazalar kavram ,Trafik kazalar iin lkemize yeni bir anlay getirdii gibi, doalgaz kazalarn nlemede de olduka yararl bir yaklam olarak gzkmektedir. Kazalarn nlenmesinde bu yntem srcye hereyi ok iyi kontrol etmesini neriyor. Dalgnlk, sinirlilik, hatal sollama gibi kavramlar tanmnda dahi yok. Sollamak iin sizi zorlayan yok, o halde sollamayn. nden yada arkadan bir araca arpmayn, hatta size ara arpmasna engel olun . Fren mesafesini iyi ayarlayn. Kardan zerinize gelen ara varsa iyice kenara ekilin. Gei ncelii diye bir kural yoktur. Haksz dahi olsa kavaa girene yol verin. lk k msait deilse, yol iyice serbest olana dek bekleyin. Aracnz yle park edin ki, baka ara size arpmasn. Dikkat edilirse savunmada kalan bir anlay hakim. Katiyyen saldn yok. te bu kurallara ramen olan kazalar nlenemez diye niteleniyor. Ve ayr bir istatistik tutuluyor.

176

ekil 1. Hata Aac Analazi

Doalgaza gelince; lkemizde yaanan pek ok kaza, bana nlenebilir olarak gzkyor. Uygulayclar gerekli nlemleri eksiksiz alp, kaak ihtimalini en aza indirgeseler pek ok kaza azalacak ve yine kullanclar tam olarak bilgilendirilse, yine pek ok kaza hi meydana gelmeyecektir. Gerek trafik kazalan ve gerekse doalgaz kazalarnn nlenmesinde, yukarda sz edilen kavramlar Attila Doan A.. bnyesinde uyguladmz ve Kanadal mavirlerimizle hemen hemen ayn kaza skl ve iddeti oranlan elde ettiimizi vurgulamakta yarar gryorum. Halen yaplagelen bir yanlmz da; "tpgaz, ya da doalgaz szd. nsaflar zehirlendi" yanl haberini basnmzn srarla yazmas. Aratrma gerei duymayan, konu ile ilgili eitici yazlara yer vermektense, sansasyonel haberleri tercih eden basnmza ierliyorum. lmlerin %90 dan fazlas karbon monoksit oluumu ile ilgilidir. Szan tpgaz veya doalgaz ok daha ge srede lme neden olur ki, ikisi de sonradan kokulandnlmtr. Nezle olmayanlarca hissedilir.

177

Kombilerden zehirlenmelere bir bakyoruz; ou, gazn yanmasndan sonra bacaya "salkl bir bacaya" verilememesi, ya da ieride yeterli havann kalmamas ile ilgili. Gvercinler de insanlar gibi zehirli gazdan etkilendiklerinde, bacaya derek tkamaktadrlar. Bu defada o bacay kullanan insanlar ayn akibete uramaktadr Yurt D Kazalarndan Birka rnek TABLO 1 : NGLTERE DEK GAZ KAZALARININ NEDENLER
1

178

TABLO 3: ABD DEK BAZI DOALGAZ KAZALARI

Yer ad Phoenix Arizona

Ol Yaral

Tarih 25 Eyll 1984

Sebep ABS plastik boru stresle atlam 2 apartman sonra patlam (Finn pilot alevinden) korozyana urayan segment 'paralanmadan nce deitirilmemi 100 000 Dolar tazminat demi Gaz havaya kayor diye toprak iine kap kamadn kontrol etmemiler. 10 m. ilerde spermarkettte yangn olmu Bekocu stteki canl boruyu alttaki cansz boru zannetmi Beko kepe haritada olmayan bir hatt koparm

5 7

Beaumont Kentucky

5 3

21 ubat 1986

Virginia 19

17Ekim 1983

lllionis 1

13 Mart 1986

ForthWorth Texas 22

12 Mart 1986

Sonu
Doalgaz kazalarnn nlerimi 40 L60 i 80 h 100 sitimin nemini vurgulayan master tezinde sorunlar ve nlemler irdelenmitir. Burada ksaca zetlemekte yarar gryorum. (4) EGO da (Ankara) doalgaz ateilik kursu gren 123 kapc zerinde uygulanan 38 soruluk doalgaz gvenlii bilgileri 100 zerinden puanlanarak; kurstan nce 66 ve kurstan sonra 92 olduu grld. Art ortalama olarak 26 puan oldu ve istatistiksel olarak test edilerek anlaml bulundu.

179

Ancak bilginin ya ile, eitim dzeyi ile, mesleksel deneyim ile nemli oranda deimedii grld. Tezin en nemli sonucu; lkemizde yaanan hatalar gz nne alndnda, eitimin ne kadar nemli olduunun anlalmas ve mutlaka tm kapclarn nce eitim alp, sonra kazan yaklmasna izin verilmesinin (bu yeni ortaya kan durum gerei olarak da valiliklerin ve il hfzssha kurullarnn daha hassas olmalarnn) gerektiidir. TSE, EGO, BOTA, MHENDS ODALARI, TRT, BAKANLIKLAR, NVERSTELER, FRMALAR gibi konu ile ilgili pek ok kii ve kurumun biraraya gelerek ortak bir eitim ve denetim plan yapmalar ve bunun derhal uygulanmas elzemdir. Hem yetkilileri hem halkmz ve hem de eitim kurumlarmz ilgilendiren byle yaamsal bir konuda halkn ve uygulayclarn eitimi iin yaplacak abalarda ibirlii yapmann lkemiz asndan son derece yararl olaca aktr. Unutmayalm ki konu doalgaz ise; va o bizi ynetecektir ya da biz onu... YARARLANILAN KAYNAKLAR 1. James N. Haaynes,"Pipeline Conditions are Major Benchmark in Replacement, Pipeline and Gas Journal,August 1994," 2. Unwin S.D., "Where is the Risk in Your Process ?", Hydrocarbon Processing, Oct. 1995,p. 77 3. AkovaN., " gvenliini nasl salamalyz?", Yangn ve Gvenlik Dergisi, Say , s.46-50 4. ktem R. "Doalgaz gvenlii konusunda 1995 yl Eyll - Ekim aylarnda EGO Doalgaz Ateilik Kursuna katlan kapclarn eitiminin etkinlik dzeyi" Gazi niversitesi Salk Bilimleri Enstits i Sal ve Gvenlii Ana Bilim Dal Yksek Lisans Tezi, Tez Danman: Do. Dr. Grhan Fiek, Ankara, 1996

180

TRKYE'DEK SALIIve GVENL(SG) SORUNUNUN GEN LEKTEK ZMNE YNELK GRAFKSEL MODEL
Erdem TU -Endstri Mhendisi SDER (i Sal Gvenlii ve Dayanma Dernei) zet
Bu alma Trkiye'de ki ii sal ve i gvenlii sorununun bileenleri adl almay tamamlayc niteliktedir. lgili almada SG sorununun bileenleri ayrtrma, seviyelendirme ve kesime zelliklerine gre balklar halinde ve ksa aklamalarla sralanmtr. Bu almann konusu ise IDEF (Integrated Definition Language) yntemiyle yukarda sz geen bileenlerin btnlkl ve zme ynelik olarak grafiksel modellenmesidir.

Giri
Bu alma "Trkiye'de ki i Sal Ve Gvenlii Sorununun Bileenleri" adl almay1 tamamlayc niteliktedir. Ad geen almada ncelikle Trkiye'de bir SG sorununun varl eitli alan rnekleriyle nesnel olarak tespit edilmitir. Daha sonra tekil olaylarn somutluuna taklmadan yaplacak bir soyutlamann SG sorununun doru erevesini oluturaca vurgulanmtr. Bu ereveyi genel bir bak asyla izip, olana bitene daha yukardan, daha st seviyeden bakmann sorunun zmde atlacak ilk adm olduu tespit edilmitir. almann ana gvdesinde ise SG sorununun bileenleri ayrtrma, seviyelendirme ve kesime zelliklerine gre balklar halinde ve ksa aklamalarla sralanmtr. Bu almann konusu ise IDEF (Integrated Definition Language) yntemiyle yukarda sz geen bileenlerin btnlkl ve zme ynelik olarak grafiksel modellenmesidir. SG sorununu oluturan bileenler iin ayr ayr retilecek zmler ancak btn bu bileenlerin kayna olan genel sosyo ekonomik yapnn radikal olarak deiimine iaret ettii oranda anlamldr. Dier bir ifadeyle, somut hedefler iin mcadele etmenin gerekliliinin yannda, o somut hedeflerin radikal deiim srecinin herhangi bir noktasnda yer alp almad gznnde bulundurulmaldr. Radikal bir deiime hizmet etmeyecek tm somut zm nerileri, sistemin btnn dikkate almad iin, akntya fazla dayanamayacak, abucak yozlaacak ve gndelik bir zm olarak kalacaktr. Akas, gndelik balklarmzn tesinde, pazar ekonomisinden planl ekonomiye yani kapitalizmden sosyalizme gei SG sorununun kkten zm iin eldeki tek gereki ura konusudur. Dolaysyla tm balklardaki zm nerilerinde sistemsel bak as asla karlmamal, somut hedeflerin bu bak asndan oturduu yer gzetilmelidir. Sistemsel yaklamda model iki nedenden dolay vazgeilemezdir. 1. SG sorununun zm ancak sorunun her bir bileeninin zmyle mmkndr. Dolaysyla her bir bileen ayr ayr ve birbirleriyle ilikileriyle beraber ifade edilmelidir (Yatay hiyerari) 2. Tm bileenler bir st baln ayrtrlm hallerine denk gelmektedir. stbalk ve bileen ilikisi mutlaka kurulmaldr (Dikey hiyerari) IDEF modelleme yntemi sistemsel yaklamn bu iki ana ilkesini desteklediinden dolay bu almada ara olarak kullanlmtr. IDEF Modelleme Yntemi IDEF modelleme ynteminde, ele alman ve en st dzeyde bulunan ge (bu almada SG sorunudur) kendisini tanmlayan alt elere paralanarak tanmlanmaktadr. Ayn seviyede tanmlanan alt elerin birbiriyle ilikileri model zerine yerletirilebilmektedir.
1

Trkiye'deki i Sal ve Gvenlii Sorununun Bileenleri, Erdem Tu (Mhendis ve Makina -Mays 1998)

181

Daha sonra paralanarak ortaya karlan her bir ge tekrar ele alnp onu oluturan alt paralar ele alnr. rnek: Aadaki grarafikte SG sorununu oluturan iki ana ge yer almaktadr. SG sorunu genel olarak "Toplumsal SG Sorunu" ve "Kiisel SG Sorunu" olarak ayrtrlabilir.

182

CO CO

oo

oo

Ol

190

MEVZUAT
Namk Kemal ZDEMIR alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl Tefti Kurulu stanbul Grup Bakan

Bilindii zere teknolojik sre veya teknolojideki deiim, insanlarn sosyal zlem ve de elikilerinde de deiime neden olmaktadr, O halde, teknolojik deiime, zamannda derhal uyum salamak, sosyal zlem ve elikileri de gslemeyi, onlarn ortaya karaca riskleri bertaraf etmeyi de getirmektedir.

Bugn, bilgi toplumuyla gelinen nokta, zel bir yara olarak karlm olan i yasasnn, genel bir yasa haline dntrlmesini zorunlu klmaktadr. Bilgi toplumunda fiziksel emek, yerini zihinsel emee veya bilgi iiliine terk etmektedir. Bilgi iilii de, artk yaamn her alannda ihtiya duyulan bir olgudur. Bu nedenlerle, i yasasndaki istisnalar kavram artrk, bu zaman kapsamamaktadr. rneklemek gerekirse; Kanunu Madde 5'de "gemiden karaya, karadan gemiye ykleme bindirme ileri dndaki ilyer" kapsam ddr. Farkl bir deyile, limana demirleyip, ykleme bindirme ii yaplmayan gemilerdeki almalar Kananu kapsam dndadr. Yeni ak denizdeki yk ve yolucu tama ii yapan gemi adamlarnn i yasas gerei karlan teknik tzklerden, salk gvenlik mevzuatndan yararlanmalar mmkn deildir. Eer anlan istisnalar daraltlr veya tamamen kaldrlrsa, tm alanlar gerek beden emei gerekse beyinsel emek sunanlar Yasasnn getirdii salk ve gvenlik normlarndan yararlanabilir. Ya Yasas deitirilip Tm alanlar Yasas'na dntrlmeli ya da bilgi toplumuna ters den hususlar ayklanmaldr. Yine anlan istisnalar hkmne gre, sporcular Yasas'ndan yararlanmamaktadr. Sporcu da, beyni ve bedeni ile efor sarfnda bulunmakta emek vermektedir. Bu kiilerin de saln ve gvneliini koruyucu dzenlemeler yaplmal veya Tm alanlar Yasas onlar da mutlaka kapsamaldr.

Yasas' nn 74. Maddesi gerei karlm olan iai sal ve i gvenlii ile ilgili teknik dzenlemeler veya tzkler (SGT gibi) de, gnmz gelimi teknolojisen yant verememektedir. Artk bilgisayar kontroll dokuma tezgahlar zerinde kullanlrken, halen mekik koruyucusundan bahseden dzenleme geerliliini srdrmektedir. Oysa i Sal ve Gvenlii ile ilgili genel bir tzk karlmal ve de ynetmeliklerle desteklenmelidir. Ynetmelii, gncelletirmek, hukuki olarak daha kolaydr. Presle ilgili detayl dzenlemenin tzkte olmas yerine, tze genel nitelikli preslerde salk ve gvenlik tedbirleri alnr ve bununla ilgili detaylar karlacak pres ynetmeliinde belirtilir ibaresi konulmaldr, farkl bir ifadeyle, teknik mevzuatn detay ynetmeliklerle aklanmal, tzk genel ibarelerle dzenlenip, ynetmeliklerle desteklenmelidir. Bu gibi rnekler oaltlabilir.

191

192

 GVENLNDE ODA POLTKALARI

Yldrm AKAR Makina Mhendisleri Odas i sal ve i gvenliinde temel ama alanlarn salna zarar verebilecek hususlarn nceden belirlenerek gereken nlemlerin alnmas, daha rahat ve gvenli bir ortamda almalarnn salanmasdr. Baka bir anlatmla i kazalar ve meslek hastalklarna kar alanlarn ruhsal ve bedensel btnlklerinin korunmasdr. Bunun saland alma ortamnda meslek hastalklar ve i kazalar azalacak, igc ve ign kayplar da azalacaktr. lkemize baktmzda rahat ve gvenli bir alma ortam acaba ne kadar salanabiliyor. Her yl 4-10 Mays gnlerinde i Sal ve Gvenlii haftas dzenlenir. Bu hafta erevesinde paneller ve konferanslar dzenler, en iyi iyeri ve en iyi ii dlleri datlr. Ancak lkede alan iilerin ok byk bir blm kendilerine ynelik dzenlenen bu haftadan ve etkinliklerden habersizdir. Bu hafta etkinliklerine haberleri olsa da iverenler katlmazlar. Katlanlar baz sendika temsilcileri, iyeri hekimleri, baz mhendisler ve ilgi duyan dier kiiler. Bu hafta etkinlikleri srasnda yaynlanan istatistiklere ve aratrmalara baktmzda i kazalarnda Avrupa birincilii, Dnya ikincilii ya da ncl yllar boyu srmektedir. Bu istatistikler de genellikle SSK kaynakldr ve resmi rakamldr. Gerek rakamlarn, bu yaynlanan rakamlarn ok zerinde olduu, konunun iinde olan herkes tarafndan bilinir ve sylenir. alma yaamndaki bu kt durumun kayna nedir? Konu ile ilgili mevzuatnz ve uygulamalar nasldr? Bu kt durumun kayna mevzuatmz ve uygulamalar mdr? Cumhuriyetimizin ilk yllarndan itibaren i Sal ve Gvenliine teorik anlamda genellikle iyi bir yaklam grlmektedir. Tm Anayasalarmzda olduu gibi halen yrrlkte olan Anayasamzn 18, 49, 50, 51, 52, 53, 54, 55, 56, 60, 61, 62 ve 173. Maddeleri alma hayatnn dzenlenmesi ile ilgili hususlar iermektedir. 50. Madde; hi kimsenin, yana, cinsiyetine ve gcne uymayan ilerde altrlamyacan, 56. Madde; herkesin, salkl ve dengeli bir evrede yaama hakkna sahip olduu belirtilmektedir. 2869 Sayl yasa ile deitirilen 1475 sayl Yasas'nm 73,74, 75, 76, 77, 78, 79, 80, 81 ve 82. Maddeleri igvenlii ile ilgili hususlar iermektedir. rt yasasn 74. Maddesi gereince karlan tzklerden bazlarn yle sralayabiliriz; i Sal ve ve Gvenlii Tz Yap lerinde i Sal ve Gvenlii Tz Parlayc, Patlayc, Tehlikeli ve Zararl Maddelerle allan yerlerinde ve lerde Alnacak Tedbirler Hakknda Tzk, Salk Kurallar Bakmndan Gnde Ancak 7,5 saat veya Daha Az allmas Gereken ler Hakknda Tzk Maden ve Taocaklar letmelerinde ve Tnel Yapmnda Alnacak i Sal ve Gvenlii nlemlerine ilikin Tzk.

193

Anayasa, Yasas ve yukarda saydmz tzklerle birlikte i Sal ve Gvenliine ynelik; 15 Yasa, 19 Tzk, 20 Ynetmelik ve uluslar aras szlemeler bulunmaktadr. Bu kadar kaynak bolluunun getirdii bir karmaadan sz edilebilir. Yasas hkmleri gerei karlan i Sal ve Gvenlii Tz 11.01.1974, Yap lerinde i Sal ve Gvenlii Tz 12.09.1974 tarihinde yaymlanarak yrrle girmitir. Aradan geen 25 yl boyunca teknolojide ok byk deiiklikler olmasna karn bu tzklerde hibir deiiklik yaplmamtr. Uygulamalara bakarsak; iyerlerinin i Sal ve Gvenlii asmdan denetimi hepimizin bildii gibi alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl'na bal Mfettileri (Teknik) tarafndan yaplmaktadr. Bu denetimler yetermidir? Var olan mfetti kadrolar ile (ki mfetti says 300'dr) lkemizdeki tm iyerlerinin her yl ancak % 3-4 ' denetlenebilmektedir. Saysal yetersizliin yansra teknik donanmlarla ' desteklenmeyen denetimler nitelik olarak da yetersiz kalmaktadr. Tp doktorlar dmda, deiik mhendislik (Makina, inaat, elektrik, kimya, maden) dallarndan oluan Mfettileri (Teknik), grup olarak gitmedikleri denetimlerde zaman zaman kendi uzmanlk alanlar dnda yetersiz kalabilmektedirler. Yasas 76. Maddesi gereince, karlan "i Sal ve Gvenlii KuruMar Hakknda Tzk" hkmleri gereince, Yasas'nn 6. Maddesinde belirtilen sanayiden saylan ve devaml olarak en az elli ii altran^ alt aydan fazla srekli ilerin yapld iyerlerinde, her iveren bir "i Sal ve Gvenlii Kurulu" kurmakla ykmldr. Bu kurulun yaptrm gc bulunmamakta yalnzca nemli kararlar alabilmektedir. ou zamanda toplantlar yaplmamakta kat zerinde kararlar alnarak yelere imzalatlmaktadr. yeri igvenlii rgtlenmesinin temelini oluturan bu kurulda, sekreterlik grevini yapan ye; iyeri gvenlik efi, yoksa iyerinde ii sal ve i gvenlii konularnda grevli teknik bir kiidir. lkemizde 50 ve daha fazla ii altran ka iyerinde bu nitelikte bir eleman bulunmaktadr. Birok iyerinde bu kurul bulunmamakta, bulunan kurullarda ise bu grevi; asl grevi baka iler olan bir personel yrtmektedir. 50 ve daha fazla ii altran iyerlerinde doktor bulundurma zorunluluu varken i gvenlii mhendisi, uzman, danman bulundurma konusunda yasal hibir dayanak yoktur. Bu konu tamamen iverenin duyarll ve igvenliine verdii deere baldr. gvenlii mevzuatna baktmzda salk hizmetleri dnda tm huluslar mhendislik dallarn ilgilendirmektedir. mfettileri (teknik) de mhendislerden olumaktadr. Yani mevzuatn denetim ve uygulayclar arlkl olarak mhendislerdir. Bir kamu kuruluu niteliinde olan Makina Mhendisleri Odas 18 ubesinde i gvenlii komisyonlar ile ok kapsaml almalar yapmaktadr. Bu almalar, mevzuatta, teknolojik gelimeye paralel dzenlemeler yaplmas, basnl kaplar, kompresrler, kazanlar ve kaldrma aralarnn periyodik kontrollar, eitim seminerleri, paneller olarak saylabilir.

194

Bu saydmz periyodik kontrollarn Odamz tarafinda eitilecek ve sertifikalandrlacak makina mhendisleri tarafndan yaplmas iin alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl ile protokol dzenlenmesi grmeleri yaplmaktadr. Bildirimin iinde szn ettiim Gvenlii Mhendislii kavram iinde iyerlerinde ii sal ve i gvenliine ynelik tm nlemlerin alnmas ve eitimin verilmesi yer almaktadr. lkemizde henz uygulamada kabul grmemi bu kavram gelimi lkelerde i kazalarnn azaltlmasnda byk bk rol oynamaktadr. Odamz, alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl'na sunduu almalarda tzklerin, gnmz teknolojik gelimelere ve retim koullarna ynelik deiiklik nerileri yan sra " Gvenlii Mhendislii"nin de yaama geirilmesine almaktadr. Sonu olarak Gvenliinin istenilen dzeye gelmesi ve i kazalarnn azaltlmasna ynelik nerilerimiz: 1. Bata sylediimiz kaynak bolluu nedeniyle oluan karmaaya son vermek amacyla tek bir kaynak oluturulmas ya da olabildiince sadeletirilmesi. alma ve Sosyal Gvelik Bakanl tarafndan hazrlanan ancak yrrle sokulamyan "Mesleki ve Salk Gvenlik Yasas" Bakanlk yetkililerince bu karmaay giderecek nitelikte bir yasa olduu syleniyor. 2. Gvenliinin salanmas amacyla sendikalara ve i yeri temsilciliklerine sorumluluk verilmesi. 3. Gelimi lkelerle geri braklm lkeler arasndaki i ilikilerinde, kalknm lkelerin zararl maddeleri ucuz ve cazip koullarla lkemize aktarmalar nlenmelidir. (rn. Asbest, imento fabrikalar vb.) 4. evrelerinin uygun seilmeleri. yerleri seilirken evre ve dier koullar gznnde tutulmaldr. rnein, son deprem felaketinde ortaya kt zere, patates tarlasnda otomobil retimi gibi. ' 5. evreci kurulularla ii-iveren kurulularnn ilikileri kurulmal, zehirli ve zararl maddelerin lkeye sokulmas nlenmelidir. 6. i Sal ve Gvenlii iin zararl olan ortamlarda iiye burada almay reddetme hakk verilmelidir. 7. En fazla i kazalarnn meydana geldii inaat ikolunda ve sanayide bilimsel almalar yaplmaldr. Kaza nedenleri iyi belirlenerek bunlara ynelik politikalar oluturulmaldr. 8. Kaynaktaki bollua ramen denetimler aktif deildir. Aktif rgtlenme oluturuhnaldr. 9. Kiisel koruyucularn zorunlu standartlar oluturulmal, retim, sat ve kullanm srasnda standartlar asndan denetimler yaptlmaler. 10. verenlerimiz de igvenlii konusunda eitilmeli ve i kazalarn nlemenin demekten daha ucuz ve insancl olduu bilinci yerletirilmelidir. 11. hale makamlarnn ihalelerde en az teklif fiyat kadar igvenliine ayrlan bte ve igvenlii programlar ile de karar vermeleri ynnde dzenlemeler yaplmaldr.

195

196