Muhteem Sleymaniye (Camii erifi ve Klliyesi) stanbul, Haziran 2005

Yllardr heyecanla anlatanlar

Ahmet Rasim Selim Suntur (Rahmetli) Prof. Dr. brahim Birol Klk

Tembellie ara verip, sekretaryay stlenen Celaleddin Gkek Kontrol, dzeltme ve eklemeleri yapanlar Prof. Dr. brahim Birol Klk Ziya Gkek Ahmed Kimyacolu Ali Reyhan Esen

Faydalanlan eserler o o o o o o o Sleymaniye Topluluu almalar, Scientific Revelations in Holy Quran Merhum Ahmet Rasim Selim Sunturun hatralar Family Yaynlar, Kubbeler - Sonsuz Dng, Kamil Frat Yap Endstri Merkezi Yaynlar, Sinan the Architect, Reha Gnay Dr. Sleyman Mollaibrahimolunun Sleymaniye kitap bilgilendirme niteliindeki Muhteem

Fotoraf sanats Mustafa Ylmazn ahsi albm Fotoraf bulunamayan yerlerde ekilen amatr fotoraflar

indekiler o o o o o o o o o zet (Sayfa 2) Sleymaniye Camiinin ve klliyesinin inas ncesinde stanbul (Sayfa 3) Sinan- Abdlmennan Hazretlerine dair... (Sayfa 6) Sinan- Abdlmennan Hazretlerinin otobiyografisi (Sayfa 7) Bir yaam merkezi olarak Sleymaniye (Sayfa 10) Bir teknik aheser olarak Sleymaniye (Sayfa 12) Bir baka aheser Selimiye Camii ile kyaslama (Sayfa 22) Sonsz ve notlar (Sayfa 24) Ekler (Sayfa 27)

-1-

zet o o o Sleymaniye Camii bir yaam merkezidir. Selimiye Camiinin Camiatl Hendesetl slmdr. slm olmasna karlk Sleymaniye Camii

Bakent klliyesi Sleymaniye Camii, stanbulun -Ortodoks Kilisesinin- fethinin teknik anlamda tamamlaycsdr. Serhad klliyesi Selimiye Camii, Romann (Vatikan Kilisesi) fethi niyeti ile klan seferlerin duaghdr. Sleymaniye Camii, Osmanlya her alanda zirve yaatan Kanuni Sleymann ve Mimar Sinan- Abdlmennan Hazretlerinin kabridir. Sultan

Bu almann amac, 15501557 yllar arasnda ina edilmesine ramen, bugnk yaam konseptlerinin ve hatta bugnk tekniin tesinde ina edilen muhteem bir eseri gerek teknik ve gerekse sosyal etkileri ile tanmak; bymz, teknik anlamda pirimiz, velimiz Sinan- Abdlmennan Hazretlerini tanmak ve tantmaktr. Kuran- Kerimde geen Hnnes ve Knnes kavramlarnn srlarna vkf olduuna inandmz Sinan- Abdlmennan Hazretleri, bu srlar Sleymaniye Camii rneinde insanlarn huzuru ve rahat iin kullanmtr.

Resim-1: Sleymaniye Camii ahenk demeti

-2-

Sleymaniye Camiinin ve klliyesinin inas ncesinde stanbul Sleymaniyenin inas ncesinde stanbulda nemli mimari eserler olarak Fatih Camii, Eyp Sultan Camii ve yine Sinan- Abdlmennan Hazretlerinin ina ettii ve kendisinin raklk eseri olarak tabir edilen ehzadeba Camii vardr. stanbulun/Ortodoks Kilisesinin fethi zerine (bir rivayete gre tam 40 yl) yas tutan Roma Vatikan Katolik Kilisesi, vaazlarnda srekli olarak Osmanly barbar ve sadece savamay bilen, buna karlk teknikten, estetikten, bilimden, sanattan mahrum bir millet olarak anlatmaktayd. Vatikann doal olarak kyasladklar Ayasofya (Saint Sophia, daha doru tabirle Hagia Sophia) idi ve bu muhteem eserle o zaman stanbulda Osmanl tarafndan ina edilmi hi bir eser teknik anlamda kyas edilememekte idi. Bu durum da ok tabii olarak Kanuni Sultan Sleyman bir yandan ok derinden zmekte, dier bir yandan da hrslandrmakta idi. Her sahada zirveyi yaayan Osmanl, mimari alanda henz Vatikan dedikodularn dinlemekte idi. 6. yzylda mparator Justinianus tarafndan yaptrlan Ayasofya, hl daha yle olmakla beraber, o zaman dahi Hristiyan dnyasnn gzbebei idi. Ayasofya, al srasnda Justinianusu -Hz. Sleyman kastederek- Ey Sleyman! Seni getim dedirtecek kadar heyecanlandrm ve artmtr. Bilindii zere, Kbe-i Muazzamann tevazu ve sadelik mucizesine karlk, dier btn mabedlerin bykl halk arasnda zel nem arz etmekte idi. Hz. Sleymann eseri ile de, kendisinin Kudste ina ettii ve bir ucu Mescid-i Aksy, dier ucu (bugne ulam tek duvar olan) Yahudilerin kutsal alama duvarn ieren, muazzam mabed kastedilmekte idi. 557 ve 986 depremlerinde Ayasofyann 33 metre apndaki kubbesi tamamen km ve yeniden inaa edilmiti. Ayasofya, stanbulun fethinden nce Bizans mparatorunun istei zerine gnderilen Osmanl mimarlar tarafndan restore edilmi idiyse dahi yine de bir teknik aheser olarak ortadayd. Rivayet olunur ki, bir kutlu gecede Kanuni Sultan Sleyman ryasnda Raslullah Efendimiz (S.A.V.)i grr. Sultan Sleyman, Peygamber Efendimiz (S.A.V.)i takip ederek, bugn Sleymaniyenin ina edilmi olduu yaklak 70 dnmlk arazinin bulunduu tepeye gelirler. -O tepe ki, hem Halii, hem de Boaziini Marmara tarafndan olaanst bir adan grr.- Peygamber Efendimiz (S.A.V.) bizzat gsterir, mihrab buraya, minberi buraya olsun...

Resim-2: Sleymaniye atsndan Hali ve Marmaraya bak

Kanuni Sultan Sleyman kutlu ryadan uyanr, krler eder ve hemen Mimarba Sinan- Abdlmennan Hazretlerini artr. Hi bir aklama yapmadan, byk heyecan ile ryada
-3-

grd yere gtrr onu. Buraya bir cami, bir klliye yapacaz diye szlerine baladnda, Sinan- Abdlmennan Hazretleri sze karr: Sultanm, mihrab burada, minberi burada olsun... Sultan Sleyman arr: Sinan, sen bu iten haberli gibisin? Sinan- Abdlmennan Hazretleri cevap verir: Sultanm sizin dn geceki kutlu ziyaretinizde ben de iki adm gerinizde geliyor idim... Bu rivayet doru mudur, temenni midir bilmiyoruz ama Sinan- Abdlmennan Hazretlerinin Tezkiretl Bnyan isimli eserinde bizzat yazdrd ve Sleymaniyenin temel atln ifade eden u satrlar, sanki bu kutlu ryay dorular gibidir: Bir vakt-i erif ve bir saat-i said- latifde ol Cami-i Mnife temel uruldu. Bilindii gibi erif sfat sadece Peygamber Efendimiz (S.A.V.)e aidiyet ifade etmek zere kullanlr. Yapm srasnda, zellikle temel hazrl gibi teknik sebeplerden dolay, uzun bir sre, bir trl gze grnr ve herkesin anlayaca duruma gelemeyen Sleymaniye iin randa da dedikodular kmtr. Bu keyfiyeti, paraszlktan i gecikiyor diye yorumlayan ran ah Tahmasb, Kanuni Sultan Sleymana -zellikle Sultan incitecek ekilde- para yardm kisvesi altnda bir sandk mcevher gnderir. Koca Sleyman Sultan da durur mu? Tabii olarak hediyeyi iade etme nezaketsizlii gstermez; Tahmasbdan gelen btn mcevherleri ezdirip-krdrr ve o srada yapm srmekte olan (kble istikametinde) sol uzun minarenin harcna kattrr. Gnei arkadan ald zaman prl prl parlayan bu minareye bunun iin cevahir (mcevher) minaresi denilmitir. Yine, Sleymaniye klliyesinin yapm srasnda slm dnyas bir aheser karyor haberleri ile tela iine den Vatikan, bir mermer blok ierisine, dardan belli olmayacak ekilde ha dktrr ve Sultan Sleymana Mabedinizin minberi iin hediyemizdir diye gnderir. Ta bilmeden, kazara minbere koysalar, Vatikan bu sefer slm Halifesi ha stnde vaaz veriyor diye dedikodu yapacak ve hediye, asl maksadna hizmet edecekti. Sultan Sleyman hediyenin istihbaratn alm; Sultann emri zerine Sinan- Abdlmennan Hazretleri bloku ortadan kestirip, ha ortaya karmtr. ki para olan mermer blok ve halar, yine iki adet olan ve d avludan i avluya geen kaplarn giriinde yere yerletirmitir. Bylelikle bundan byle avluya girecek olanlar ha ineyip, girecektir. Bilahare Vatikana haber yollanmtr: Hediyenizi aldk, kabul ettik, doru yere yerletirdik. Bugn yerlerdeki ha, iyice and iin ok zor ve ancak ok yakndan seilebiliyor ama blok hl yerinde...

Resim-3: avluya giri kaps ve yerdeki ha tayan siyah mermer blok

Yapm, Kanuni Sultan Sleyman tarafndan hayl edilirken, Raslullah (S.A.V.) tarafndan emredildii rivayet edilen, temeli, devrin adalet zirvesi olan eyhl slm Ebussuud Efendi tarafndan hayr dualarla atlan (1550) ve al Kanuni Sultan
-4-

Sleymann ikram ile yapmcs Sinan- Abdlmennan Hazretlerine nasip olan (1557), Vatikan dedikodularna kesin anlamda nokta koyarak, stanbulun fethinin tamamlaycs olan bir aheserden bahsediyoruz.

Resim-4: Sleymaniyeye ve stanbula bak

-5-

Sinan- Abdlmennan Hazretlerine dair... Kendisinden hep El-fakir Sinan diye bahseder, resm unvan Ser Mimaran- Hassa (Padiahlk mimarlar ba)dr. Doumu, eitli rivayetlere gre deiik olmakla 1494 ila 1499 arasnda bir tarihte; vefat ise 1588 ylndadr. Btn rivayetler Mimar Sinan Hazretlerinin evliyaullahtan olduu yolundadr. Dolaysyla kendisinden sadece Mimar Sinan diye bahsetmekten saknmamz ve edep gstermemiz gerekir. Mimarlk kariyerinde 1520ye kadar Yavuz Sultan Selime, 1566ya kadar Kanuni Sultan Sleymana, 1574e kadar II. Selime, vefatna kadar da III. Murada hizmet etmi; 1538den ylndan vefatna kadar, tam 50 sene Ser Mimaran- Hassa unvann tamtr. Mimar Sinan Hazretleri 1548de ehzadeba Camii ile dnya apnda dikkat ekmitir. Meslek hayatnda -rakamlar, deiik kaynaklarda farkllk gstermekle beraber- 84 cami, 52 mescid, 57 medrese (ilk ve orta retim), 7 darlkurra, 22 trbe, 17 imaret, 3 darifa (hastane), 6 suyolu kemeri, 8 kpr, 20 kervansaray, 35 saray, 8 mahzen ve 41 hamam ina etmitir. Bu eserlerin bir ksm stanbul dnda olmakla beraber, bir ksm da Trkiye Cumhuriyetinin snrlar dnda kalmtr. Ser Mimaran- Hassa son olarak, -Selimiyeden de sonra- skdarn merkezinde bulunan emsi Ahmed Paa Klliyesini yapmtr. Ustaln zirvesinde yaplan bu eser, oumuzun gz nnde olmasna ramen, bilmediimiz/bilemediimiz/gremediimiz gzellikleri saklamaktadr.

Resim-5: emsi Ahmed Paa Klliyesi Resim-6: emsi Ahmed Paa Klliyesinin genel yerleimi

-6-

Sinan- Abdlmennan Hazretlerinin air ve nakka dostu olan Mustafa Sai elebi, Sinan Hazretlerinin trbesinin kitabesine Hattat Karahisarinin istifiyle ilenen msralarn sonunda yle diyor: Rhletinin Sai-i dai dedi tarihini (Duacs Sai vefatnn tarihini dedi) Gedi bu demde cihandan pir-i mimaran Sinan (Geti bu cihandan pir-i Mimaran Sinan) Ruhi in fatiha ihsan ide pr- civan. (Ruhu iin Fatiha balasn tm gen ve yallar)
(*) Mimar Sinan Hazretleri Hicri 966 ylnda vefat etmitir. Gedi bu demde cihandan pir-i mimaran Sinanibaresi ebced hesabyla Hicri 966 tarihini iaret eder. (*)

Tezkiretl-Bnyan (Sinan Hazretlerinin azndan yazlan eser) ve Tezkiretl-Ebniye (Resmi devlet az ile yazlan eser) Mustafa Sai elebi tarafndan kaleme alnmtr. Sinan Hazretlerinin yazlar dikte ettirdii, Mustafa Sai elebinin de yazd ve tezhiblerle ssledii rivayet olunur. Aada, Tezkiretl-Bnyanda geen Sinan- Abdlmennan Hazretlerinin biyografisini zet halinde bulacaksnz: Sinan- Abdlmennan Hazretlerinin biyografisi Sinan- Abdlmennan Hazretleri, Kayserinin Erciyese bakan bir Ortodoks ky olan Arnas kynde dodu. Babas, duvarc ustas Hristodulos oluna Josef adn koymutu. Hristodulosun servi boylu ve yapl olu, 23 yana kadar mrn, babasna ocaklardan ta kararak, ormanlardan aa keserek, onlar tamadan nce kullanma hazr hale getirip, tama yknden tasarruf ederek geirmitir.. Arnasl Josefin hayatnn ak, 23 yandayken kylerine gelen devirme birliinin kendisini de semesi sonucu deimitir. Sinan- Abdlmennan Hazretleri, bir anlamda Osmanl devirme ve eitim sisteminin o devirde ne kadar muazzam ilediinin rneidir. Her safhada elemelerden geerek, belli olgunluklar yaamtr. nce devirme alay... Sonra Bekta tekkesi... Hak dinini kendi rzas ile kabul etmesi... Zaten kendisi de ehl-i kitap olmas dolaysyla slmiyete hep yakn durmutur. Yenieri namzedi, postabann kendisine/Hristo olu Josefe, slmi edeer anlamlar ile Abdullah olu Yusuf demesini beklerken, Sinan- Abdlmennan demesi ve Hakkn sancan tayan mzra olasn duas ile yeni hayatna balamtr. Sinan- Abdlmennan, Yavuz Sultan Selim Hazretlerinin aldran zaferinden dnerken beraberinde getirdii saylar be yze yakn Tebrizli ini ustalarnn yerletirildii znikte eitimine devam etmi; buradaki 3. ini frnnn inaatn yapm, Pr-i Nakkandan nak dersleri almtr. Abdlmennan, Yenieri olarak Belgrad, Rodos ve Moha seferlerine teknik destek alaynda katlm; Moha muharebesinde vurumak zorunda kald dman valyesini ldrmesi, sanatkr ruhunda alkantlar meydana getirmitir. Kayserili civan Abdlmennan nce Viyana kuatmasna, ardndan da ran seferlerine katlm; orduda gsterdii yararllklar dolaysyla Haseki rtbesine kadar ykselmi, bu arada da Sultan Sleyman Hazretlerinin gzdesi ve can dostu olabilmitir. Bu
-7-

zamanlarda devrin Ser Mimaran- Hassas Mimarba Acem Alinin vefat zerine, yaklak 50 sene srdrecei bu greve layk grlmtr. Ser Mimar Abdlmennan Hazretleri 49 yanda iken Sultan Sleyman Hazretlerinin emri ile Kudse Hz. Sleymann surlarn ve Mescid-i Aksay onarma seferine gitmi, baka birok grevi ifa ettikten sonra, dnnde Hicaza geerek hac farizasn yerine getirmitir. Mimar- Hassa, Kanuni Sultan Sleyman Hazretlerinin iltifatlarna da mazhar olmutur: Odur imdi zemane feylesufu, bina ahvalinin keskin suyfu (Yap sanatnn keskin klc ve zamann filozofu imdi Odur) Aristular greydi ol feridi, olurlard Onun candan mridi (Aristolar o sekin kiiyi grm olsalard, Onun candan mridi olurlard) Sinan- Abdlmennan Hazretleri 50 yana yakn evlendii Glruh Hanmdan 5; ikinci ei Mihri Hanmdan da 2 evlat sahibi olmutur. 100 yla yaklaan mr, ge evlenmesine ramen, kendisine 2 defa evlat acs yaatmtr. Her gittii yerden kitap toplam; halefi Mimarba Acem Alinin tm eserlerini -merhumun vasiyeti zerine- sahiplenmitir. Hassa Ktphanesinin kendisine balanmasna vesile olan, bedensel zrl bilge ehzade Cihangire hep minnettar olmutur. raklk mr srasnda, neredeyse ezamanl yapt eserlerde iinde bulunduu ortamn duygularn ifade ederek; ehzadeba Camiinde Sultan Sleymann olu ehzade Mehmetin vefat ile duyduu evlat acsn, gzya figrleri ile temsil etmi, Mihrimah Sultan Camiinde ise Mihrimah Sultann aydnlk dnyasn ebced hesab ile Yce Yaradana ak simgeleyen 254 pencere ile temsil etmitir. Kendisi gibi devirme olan Bonak asll byk devlet adam Sokullu Mehmet Paa (ahin Mehmet Paa, Bonaka ahin Sokol anlamna geliyor) ile can dostluk kurmutur. Bu iki byk insan, Sinan- Abdlmennan Hazretleri ve asrlara amil devlet ve hizmet adam Sokullu Mehmet Paa aslnda Osmanlnn insan kazanma sanatnn birer berat saylabilir. O sanat ki, Kayserinin bir da kylsn Ser Mimaran Hassa; Bosnann bir ova kylsn de Sadrazam yapabilmitir. Mimar Sinan Hazretleri, Hint mparatoru Ekber ahn davetine icabet edememi, yerine yardmclarndan Mimar Yusufu gndermi, Onun baar haberlerinden hep sevin duymutur. Koca Mimar, Sleymaniye sonrasndaki meslek hayatnn zirvesinde, evresinde bulunan birok yardmcs ile birlikte ekip almas yapmtr. izim ilerini zellikle, konseptleri kendisi oluturarak, bayardmclar Mimar Davud ve Mimar Mehmedle birlikte ahenk iinde almtr. zellikle hayatnn son dnemlerinde bu ekip almas o kadar verimli ve youn olmutur ki, Sinan Hazretlerinin 3ncsn yapt znik frnlar 300 adede kmasna ve gece gndz allmasna ramen, Padiah mimarlarnn verdii ini siparilerine yetiilememitir. Sleymaniye Camiinin mtevaz mimar, her daim sadece kendi ii ile ilgilenmi; bir teknik adam olarak kimliini ve ahsiyetini muhafaza etmi, siyasete hi bir zaman karmam, hizmetinde bulunduu tm padiahlara ve devlet erknna kar -kendilerine dostluk bahetmelerine ramen- sayg ve hrmetini korumutur. Sinan- Abdlmennan Hazretlerinin ahir mr, ahitlik etmekle znt duyduu olaylarla geer. Yapt trbeleri ve abidev camileri ard arda sralarsanz, Osmanlnn Kanuni
-8-

Sultan Sleyman Hazretleri sonrasnda yaad girdaplarnn yansmalarn birebir gzlemleyebilirsiniz. Mevlna Celleddin-i Rumi Hazretlerinin tm eserlerini okumu ve ruhuna naketmi olan Sinan- Abdlmennan Hazretleri, sk sk sikke ve tennure giyinerek sema eder ve sema srasnda Esma-i Hsnay tesbih edermi. eb-i arzu da byle bir sema anna rastlam. Ruhi in fatiha ihsan ide pr- civan...

-9-

Bir Yaam Merkezi olarak Sleymaniye Sleymaniyeyi sadece cami olarak deil; bir btn olarak klliye yani bir yaam merkezi, bir sosyo-kltrel kompleks olarak grmek gerekir. Burada insana Hazret-i insan deeri verilmi ve beerin btn ihtiyalarnn grlecei bir kompleks ina edilmitir. Sleymaniye klliyesinin ortak paydasnda huzur vardr... ster eitim veren medreselerde, ister kervansarayda, ister camiinin iinde... Ama her yerde, nce huzur vardr. Bunu, Sinan- Abdlmennan Hazretleri hem su (Camiinin adrvannda dnyann ilk ime suyu artma tesisi ve ilk doal su kulesi vardr.) hem de hava (Camiinin iinde, st kotta is odasnda alan doal akl siklon-baca sistemi vardr.) hareketleri ile, manyetik ve elektromanyetik etkenleri sfrlayarak yapm; ta kapya yzlerce ton kurun dkerek, radyasyon etkilerini gidermitir. Bu merkezi (ta kap, adrvan, is odas) anlatmak, detaylarna vkf olmak bizim haddimiz deil. zninizle, dierlerini; aadaki yerleimden inceleyelim.

Resim-7: Sleymaniye klliyesinin genel grnm

- 10 -

Resim-8: Sleymaniye sosyo-kltrel kompleks

Resim-8de her iki eksende de kesitlerini grdmz klliyenin ana hatlarn zetleyelim: o o o o o o Buras, anaokulu ve yuvadan niversiteye kadar eksiksiz bir eitim kurumudur. Buras, ardan yemekhaneye kadar eksiksiz bir sosyal merkezdir. Buras, kervansaraydan hamama kadar eksiksiz bir misafirhanedir. Buras, hastaneden yallar yurduna kadar eksiksiz bir tp kurumudur. Buras, mezarlk ve trbeleri ile gemii yanstr. Buras, camiye ilaveten Kuran- Kerim ve Hadis Okullar ile eksiksiz bir lahiyat merkezidir.

Bugn bu kurumlardan sadece, o o o o evresi ve detay meknlar kapal tutulmak zere cami Hastane (Sleymaniye Doum Evi) Yaklak 110 bin adet el yazmas eser ile dnyann sayl ktphanelerinden biri olan Sleymaniye Ktphanesi Yemekhane (Darzziyafe Lokantas ve yanndaki kram Aile ay Bahesi)

kamuya aktr. Darzziyafede zaman zaman stanbul Festivali veya turistik etkinlikler erevesinde sema gsterileri ve tasavvuf musikisi konserleri dzenlenmektedir.

- 11 -

Bir teknik aheser olarak Sleymaniye Bir teknik deerlendirmeye gemeden nce, gzlemlerimizi sralayalm: o Sleymaniyenin inasna ait herhangi bir teknik dokman yoktur. Sinan- Abdlmennan Hazretleri, cami yapmnda har iin kulland yumurta saysn, alan ustalarn saysn, milliyetlerini, dinlerini ve gnlk cretlerini tam 164 cilt olarak defterlere kaydetmitir. Bunlarn gnmze ulatrm olmasna karlk, hibir proje ve teknik bilgiyi derleyip, brakmamtr. dari detaylar emaneti yerine teslim etmek titizlii ile kendini ibr etmek zere en ince teferruat ile yazan bu byk insan, lisan- haliyle Haydi bizden sonraki nesiller... Biraz da siz gayret edin bizlerin ne yaptn anlamaya... demitir... Hazretin, teknik notlarda "Ben aikr yerlerde ebced hesab ile Yce Allahn adn zikrettim, sol arka kede de kendi imzam attm." (...) Camiinin temellerini gemi omurgas gibi yaptm, deprem, kasrga gelse vz gelir. (...) Siz 21. yzylda bina ina ederken insanlarn konforu iin drt, bilemediniz be kriteri kontrol etmeye alyorsunuz, -scaklk, nem, hava hz, akustik, vb- hlbuki ben 16. yzylda 66 faktr kontrol ettim, klliye ierisine giren rahat etsin, huzur bulsun diye... demesine gerek yok ki... Sleymaniyenin statik ve temel dizayn gemi omurgas eklindedir. Almanyada teknik eitim alm ve uzun yllar denizyollarnda alm olan rahmetli Ahmet Selim Suntur Bey bina olarak Caminin ok iyi dengelendiini (safralandn) gemi tasarm formlleriyle inceleyerek grm ve "Mimar Sinan- Abdlmennan Hazretleri adeta bir Hacyatmaz yapm, zamanmzda orijinallii bozulmasna, ramen bu bina d etkenlere ve depremlere ok iyi dayanr" demiti. Klliyede kullanlan btn a ve uzunluklar ebced hesab ile anlamldr. Sradan ya da baka bir deyile anlamsz hi bir a veya uzunluk yoktur. Sleymaniye bir ahenk ve estetik harikasdr. Klliyenin boyuna grnnde ksa minare, is odas ve kubbeden geen dairelerde, o devirde henz tarif edilmemi snen sins erisini bulursunuz. Sleymaniye bir fonksiyon harikasdr. nsanlarn rahat ve huzuru iin en ince detaylar dnlmtr. Geometrik kalplar son derece anlaml ekillerde kullanlmtr. Ana giri kaps, ta kap henz zlmeye muhta, bir dolu srr barndrr. Ta kap, nemli bir geometrik merkezdir. Yapmnda yzlerce ton mertebesinde kurun dklmesi, statik olmaktan ziyade radyasyon etkileri ile ilikilendirilmelidir. s odas, cami iinde o devirde yanan kandillerin isini toplayp, mrekkebe dntren ve tamamen doal havalandrma ile alan doal bir siklonbaca sistemidir. Daha nemlisi, enerjilerin deiim noktasdr. Bu havalandrma olmasa, cami kubbesi kandillerin etkisi ile ok ksa zamanda kararacaktr. s odas Selimiyede yaplmamtr; sadece Sleymaniyeye zg bir hususiyettir. adrvan, o devrin artlarnda -ksmen Bizans kanallar kullanlarak- Istranca derelerinden getirilen suyu, doal kule prensibi ile hava akm oluturarak oksijenle artan, tarihin ilk ime suyu hazrlama istasyonudur. O zamann teknolojisi ile pirinten dvme usul yaplan llelerin her biri bir sanat harikas; adrvann oluklu demir dkm duvara benzeyen, ancak hava akmn salayan cepheleri ise hesap harikasdr.

o o

o o o

Bugnn teknolojisi, is odasndaki tabii hava akmn ve adrvandaki doal kule etkisini hayranlkla izlemekte, bu teknoloji Bat niversitelerinde doktora seviyelerinde ders olarak ilenmektedir.

- 12 -

Bu noktada, biraz da Sleymaniye Topluluundan bahsedilmesi yerinde olacak. Rahmetli Ahmet Selim Sunturun liderliinde alan ve imdilerde biraz yetim kalan bu grup, Sleymaniye Klliyesinde ASHRAE (Amerikan Istma Soutma ve Hava artlandrma Mhendisleri Birlii) ile birlikte tarihi meknlarda klima konusunda bir projeyi tatbik etmek iin ie balam. Tabii, teknik kariyeri olan insanlar klliyeye dikkatle ve bilen gzlerle bakmaya baladka, bizlerin gremeyecei detaylar grmeye balamlar. Topluluk, ie mesafe ve alar lerek balam. Tm mesafelerin ebced hesab ile "Allah" isminin katlar olduu gzlenmi. Geometrinin tarif edilmedii devirde d minare aleminin, is odas ve kubbe merkez noktalarnn tarifledii dairelerin snen bir sins erisini izdii fark edilmi. Her yerde 9 deiik sabit a kullanlm. Bu alar toplayn, tam 273.15 derece ediyor. Bu bir a birimi, dmdz toplam... Peki, mutlak souk noktas (sfr kelvin) -273.15 C deil mi? Baknz, burada geometrik (mekanik) birimden, termodinamik birime geiyor (enerjimekn geii). Bu tr, bir boyuttan brne atlamalar ok sk grlm. Ayn ekilde camiinin ta kap ierisinden hizmet binalarna olan mesafenin de 273.15 metre olmas gibi ilgi ekici sonular ortaya km. ncelemeler esnasnda, minare ykseklii, kubbe ap vs. gibi baz uzunluklar ve baz alar birbirine orantlandnda "pi" says, 1.6 (altn oran) gibi bilinen katsaylarn yannda, mesela 23 (tam derece olarak Dnya ekseninin eim as), 4.18 (kalori/joule evrim katsays) ve logaritmadaki "e" says gibi o zamann artlarnda pek allmadk katsaylarn da sklkla kullanldn grmler ve bunlardan yola karak, cami tasarmnda s, manyetik alanlar, radyasyon ve tm dier deiik ekil ve haldeki enerjilerin birbirlerine dntrlerek dengelemesi iin hesaplamalar yapld sonucuna varmlar. Hatta klliyenin adeta bir canl gibi tm d etkenlere kar korunma refleksleri veya koruyucu enerji kreleri ile donatldn ilave ediyorlar. Gene bu tespitlere gre, enerji krelerinin tamam bir noktada kesimektedir ve bu nokta tam "is odas"na isabet etmektedir. Rahmetli Selim Suntur Bey bu almalar srasnda Sleymaniye Camiini, piramitlerle resimler zerinden kyasladnda, kesit olarak her ikisinin de taban alar 66 derece olan ok dengeli birer ikizkenar gen olduunu tespit etmiti. Piramitlerde Firavunun mumyasnn konulduu odann, piramitin tepeden geen yksekliin zerinde ve tabandan yksekliin 2/3 kadar yukarsna (Piramit tepesinden yksekliin 1/3 kadar aada) yerletirilmesine karlk, Sleymaniye Camiindeki is odasnn, gen kesitin arlk merkezinde (Caminin, tepeden geen yksekliin zerinde, tabanndan yksekliin 1/3 kadar yukarda) yer aldn grnce yle bir yorum getirmiti: "Olaanst zellikleri olan bu iki eserin yapmnda da, dier birok yerde olduu gibi, insanlara ilah yardm ve destek gelmitir. Medeniyetlerinin ulat olgunluun derecesine bal olarak, insanlar bu bilgilerden istifade etmilerdir. Bu adan bakldnda, slmn nuru ile aydnlanm Sinan- Abdlmennan Hazretleri, tasarmnn nirengi noktas olan "is odas"n eserinin arlk merkezine yerletirerek, byle bir yardm ok daha dengeli ve olumlu kullanmay baarmtr."

- 13 -

Bu yorumdan yola klarak mistik, heyecan ykl bilimsel ve teknik bir alma sonucunda yeni bir enerji kuram ortaya atld: Knnes (Unified Quantum) Teorisi. Kuran- Kerimde Bakara ve Tekvir surelerinde yer alan "Kunnes ve Hunnes"i anlatan ayetler ile Nazit ve Zariyt surelerinde yer alan ayetler, tm enerjilerin birbirine dntne iaret ediyor. Einsteinin E=mc2 denklemi bunun bir zel hali olarak kalyor; Heisenbergin Principle of uncertainitysi de certainty haline dnyor, belirsizlik belirlilik oluyor. Bugn ABDde adna kurulmu bir enstitde (ngilizcesi: Unified Quantum Research Institute) teorik almalar devam ediyor ve pratik faydalar iin zamana ihtiya olduu belirtiliyor. Bu kuramn temel kabulne gre; her eit enerji (Ik, manyetizma, s, elektrik, mekanik, ktle ekimsel, vs.) birbirine dnmekte olduuna gre bu olaylarn hepsini kapsayan bir matematik model vardr ve Knnes Teorisi ada bilimin henz sz syleyemedii birok konuda ok geni bir alma sahiptir. Mesela yeni elementlerin varl, uzayda eser maddesinin var olduunun ortaya kmas ve buna bal olarak, uzayn bir sv zellii tad, uzay cisimlerinin (Yasin Suresinde belirtildii gibi) bu ortamda yzd, bu teori ile uzay younluunun ve edeer atom saysnn hesaplanmas, kozmik mikrodalga arka plan radyasyon scaklnn (CMBRT) lm yapmadan hesaplanabilmi olmas, Einsteinn ortaya att kozmolojik sabitin var olduunun, ancak sabit olmayp zamana ve mekn leine gre deitiinin bulunmas gibi... Bu teoriye gre, s, kat madde iinde "Aton" adn verdiimiz enerji paketleri halinde iletilir, aslnda Aton Fotonun madde ierisindeki zel halidir. Bu husus 1999 ylnda uluslararas bir ok hakemli bir dergide yaynland. Knnes Teorisinin genel enerji denkleminden (E = mCp T = mv2 = hf ) yola klarak kurulan termo-kinetik-dalga modeli, gnmzn tm ampirik-pratik sonularna uyumludur. rnein bu denklemin son iki terimi deBroglienin yaklak 1923 ylnda ortaya att madde-dalga iftliliini dorulamaktadr. Enerji ile ilgili aratrmalar, ABDde aratrmalar yapan, ODTden emekli Prof. Dr. brahim Birol Klk devam ettirmitir. Knnes Teorisinin 1997 ylnda aklanmasnn ardndan Japonyada uluslararas bir bilim topluluunun ntrinolar konusunda yapt "Kamiokande" deneyinin sonularnn birbirini tamamlad anlalmtr: Her dalgann olduu gibi ntrinolarn da madde zellii ve edeerlilii vardr. Bugn ABDde kurulan enstitnn, tm enerji trlerinin birbirine dnm konusu dahil olmak zere teorik almalarna devam etmekte olduu ve ileride kullanlabilir yeni enerji kaynaklar konusunda somut ve pratik sonularla insanla hizmet verebilecei kaydedilmektedir. (Ek-1de, Prof. Dr. brahim Birol Klkn konuyla ilgili bir makalesini bulacaksnz.). Sleymaniye Topluluunun tahminlerine gre Sinan- Abdlmennan Hazretleri mezkur ayetlerin srrna vkf olup, bu evrimleri, olaanst bir ekilde Sleymaniye klliyesinde uygulayarak; neticede ortaya fiziksel olmayan, trevsel ama faydal faktrler kmtr. Camide ayaklar mesin ve secde halinde huzur duyulsun diye, yerden 20 cm. ykseklie kadar hava hz profilinin sfra ok yakn olduu (snr tabaka), sonrasnda ise hava hzlarnn ykselmeye balad fark edilmi. Yine gzlemlerde grlm ki, radyasyon ile gelen snn pencereler ile optimizasyonu, yaz ve k ieride lk bir hava oluturuyor. Kandil bile yaksanz is olmuyor, kervansarayda uyuyan dinleniyor, hamamda ykanan ifa buluyor.

- 14 -

imdilerde Toplulukta sesle alan buzdolabnn gerekte Knnes Teorisinin prensipleri zerine alt konusu inceleniyor: Akustik enerjinin sya edeerlilii ve soutma iinde kullanm. imdilik performans dk, ama Teori, bunun dier enerji trleri de tatbik edilerek ykselebileceine iaret ediyor. Dnmesi bile heyecan verici, evde insan varsa yeter, buzdolabnz onlarn "yaam" sesleri ile elektrie ihtiya kalmadan soutuyor... "Tm teknik detaylar yerinde duruyor, bakan gzler hepsini grr" anlamnda bir sessizlik var imdi Sleymaniyede... Gerekten yle... Bir metre... Bir aler, bir not defteri... Haydi, bir de anomemetre (hava hz lm cihaz), ak ler... Yannza aln ve gidin ln... Neler buluyorsunuz neler?!

Resim-9: Sleymaniye i grnm

- 15 -

Resim-10: Sleymaniye Kubbe

Resim-11: s odasnn ii

Resim-12 : s odasndan cami iine bak ve Allah (CC) ismi Muhammed (SAV) ismi

Resim-13: s odasndan cami iine bak ve

- 16 -

Resim-14: adrvan

Resim-15: Sleymaniye gece

- 17 -

Resim-16: Dardan ta kap

Resim-17: D avludan camiye giri (u anda kullanlan ana kap) kaps

- 18 -

Resim-18: eride rmcekler yuva yapmasn diye konulmu devekuu yumurtalarndan biri

Resim-19: Gne saatleri

Resim 19da duvardaki gne saatlerini gryorsunuz... Bunun ne olduunu Rahmetli Selim Suntur Aabey'den dinlemitim. Gnein geli as, duvardaki demir kntlara
- 19 -

glgeler yaptryor. Bu glgelere bakarak, gnn hangi saati olduu anlalyor. Sinan- Abdlmennan Hazretleri'nin tm camilerinde gne saati var, bu basit gibi grnen dzenein ardnda da konulduu duvarn oriyentasyonundan tutun gnein yaz-k hareket eksenlerine kadar bir dolu hesap var...

Resim-20: eriden adrvan ve Ta Kap

Sleymaniye'nin 3 tane benzersiz ve olaanst zellikleri olan "teknik" merkezi var: s odas, adrvan ve ta kap... Resim 20de ieriden adrvan ve ta kapy gryorsunuz.
- 20 -

Resim-21: Pencere detay

Resim 21de bir pencere ileme detay var... Bu ilemeleri yapan sanatkarn camideki tezyinat bitiremeden iki gzn de kaybettii rivayet edilir.

Bir baka aheser Selimiye Camii ile kyaslama Burada, ehzadeba raklk, Sleymaniye kalfalk, Selimiye Ustalk eseridir szn biri dierinden stn eklinde deil; teknik eser Hendesetl-slm ve sosyal eser Camiatl-slm olarak ele almak istiyoruz. ncelikle bu konudaki gzlem ve bilgilerimizi sralayalm: o Selimiye Camii, yanl bilindii zere Yavuz Sultan Selim (I. Selim) zamannda deil; onun torunu olan Sultan II. Selim zamannda ve Sleymaniyeden sonra, 1568-1575 yllar arasnda ina edilmitir. Kubbe ap 31.30 metredir. Sleymaniye Camii, Kanuni Sultan Sleyman zamannda 15501557 yllar arasnda ina edilmitir. Kubbe ap 26.50 metredir. Sleymaniye, kubbe iinden 4 fil ayak, Selimiye ise kubbe evresinden 8 fil ayak zerine oturur. Bu 8 ayan evrede yerleimi ve ortada olmamas Selimiyede ortaya bir btn mekn, tek bir cemaat mahalli karr. Bu da sosyal adan ok nemlidir, btn cemaat tek bir meknda toplu haldedir. Sleymaniye teknik olarak aynlk, Selimiye sosyal olarak eitlilik prensibi ile ina edilmitir. Sleymaniyede birbirinin ayn olmasna dikkat edilen yap elemanlar mevcuttur. Selimiyede ise zellikle farkl slm beldelerinden getirilen yap elemanlar kullanlmtr, bu da camiye eit katm, ahenkli, fakat farkllklar gzlenen slm Cemaatleri Birlii oluturulurcasna ina edilmitir. Sleymaniye bir ahenk demeti iken, Selimiye adeta- hepsi birbirinden gzel ve detayl, ama birbirinden farkl meknlar topluluudur.
- 21 -

o o

Sleymaniye, bir bakent klliyesidir. Selimiye ise bir serhad klliyesidir. Dikkat edilirse, Selimiyenin yapld zaman, Edirnenin (stanbuldan nce) bakent olduu zaman deil; serhad ili olduu zamandr. Romann (Vatikan Kilisesi) fethi niyeti ile klan seferlerin (II. Viyana Kuatmas) duaghdr. Bu da Camiatlslm olduunun bir baka gstergesidir. Sleymaniyedeki son derece teknik ve gelimi is odasna karlk Selimiyede ift pencereli sistem, birinin altnda dierinin stnde aklk kalacak ekilde uygulanm ve hava akmnn kimseyi rahatsz etmeden ortam havalandrmas salanmtr. Sleymaniyedeki teknik merkez Selimiyede yoktur. Cennetmekn Mimar Sinan Hazretlerinin bir teknik adam olarak kabri, doal olarak teknik eser olan Sleymaniyededir. Selimiye "slm Cemaatleri Birlii" Sleymaniye ise "slm Teknolojisi Zirvesi"dir. yle olmasa bir teknik adam olan Sinan Hazretleri mezarn Sleymaniyede hazrlar myd acaba?

Sonu olarak sadece kalfalk, ustalk eseri diye ayrmamak ve her iki eserin de ayr boyutlarda hakkn vermek gerekir. Sleymaniye, Hendesetl-slmdr. Selimiye ise Camiatl-slmdr. Sosyal olmak, slmi toplumun teknikten daha nde gelen elzem unsuru olduu iin, Sinan- Abdlmennan Hazretleri bu duruma kalfalkustalk benzetmesi yapmtr.

- 22 -

Resim-22: Selimiye Camiinin genel grn

Resim-23: Selimiye d grnmstunlardaki eitlilik

Resim-24: Selimiye i grnm-stunlardaki eitlilik

Resim-25: Selimiye ic grnm

Resim-26: Selimiye Kubbe

- 23 -

Sonsz o Artk bundan sonra asla ve de h sradan biri der gibi, ona Mimar Sinan demeyiniz. Bu byk insandan artk Sinan- Abdlmennan Hazretleri diye bahsediniz ve bunu da her bahsi geen yerde retiniz. Sleymaniyeye yolunuz dtnde, ilk olarak Mimar Sinan Hazretlerinin kabrini ziyaret ediniz. Kabri nerede mi? slm retisinde en mtevaz saylan yerde... Yznz Kbleye dnn, en arkada, en solda... Btn Klliyenin en arkasnda, en solunda... Yani Vefaya bakan tarafta deil; yoku aa, Eminnne bakan tarafta... Trbe, kck, bamsz bir birim, evresi, klasik Osmanl tarz pencereleri olan bir duvar ile evrili... Kbleye bakan tarafta pencere says, ebced hesab ile Allah diyor, arkaya bakan taraf ise Sinan. Trbesinin ta tarafnda 1535 ylnda ran seferi iin Van Gln geecek askeri gemiler yapt iin ald Haseki rtbesini ifade eden Yenieri Aas ta var.. Bir tek mtevaz bir ta... O da ran seferi ansna... Kim bilir belki de nefsini yenmesinin ansna! Bir sabah namazn Sleymaniyede klnz. Sonra grevlilere btn sevimliliinizle rica ederek ve atrarak normalde kilitli duran, is odasna ve kubbeye knz. Kubbeden greceiniz stanbul manzarasna inanamayacaksnz. Normalde buraya kimseyi karmyorlar. 2 tane hakl sebepleri var, biri herkes Cami adabna uygun ve temizlie riayet eder ekilde kmyor, -Bu tesbitimizi is odasndan ekilmi bir resim teyit ediyor-, dieri ise atda kayma ve dme riski olan yerler var. Yani grevliler aslnda sizin bunlara dikkat edeceinize gvenmek istiyor. skdar emsi Ahmet Paa Klliyesini (emsipaa) geziniz. Hepimizin gz nnde ve hi bilmediimiz bu eser, u anda skdar tp gei antiyesi ile ay baheleri arasnda skm vaziyette yeniden kefedilmeyi bekliyor. Edirneye yolunuz dtnde muhakkak Selimiyeyi geziniz. Sinan- Abdlmennan Hazretlerini tanmann vazgeilmez halkasn eksik brakmaynz. Ve tabii ki, bugn ok bakmsz durumda olan bu eserlere sahip knz, kamuoyu oluturunuz. nann yaplan onarmlar bile bilinsiz yapld iin daha ok yaralam canm eserleri. Kanuni Sultan Sleyman ceddimize, Sinan- Abdlmennan ceddimize ve mrn heyecanla, ltklerini anlatmaya adayan Ahmet Selim Suntur Hocamza ve yine rahmetli olan Sreyya eker Aabeyimize rahmet okuyunuz, hayrla yad ediniz.. Bu almay dilediiniz gibi kullanabilirsiniz. Bir tek ricamz var: Emei geenleri en bata faydalanlan eserler ad altnda listeledik. Siz de ayn mahreci gsteriniz.

o o

- 24 -

Notlar: Prof. Dr. Ouz Borat'n notlar Muhteem Sleymaniye 2nin 2. sayfasnda Yapm srasnda zellikle temel hazrl gibi teknik sebeplerden dolay, uzun bir sre, bir trl gze grnr ve herkesin anlayaca duruma gelemeyen Sleymaniye iin randa da dedikodular km. ifadesi, Prof. Dr. Remzi lkerden dinlediim bir bulguyu hatrlatt. Bunu kardeim Mehmet Borata da sordum, size ksaca yazdn syledi. Ben tekrar yazaym: Prof. Dr. Hamdi Peynirciolu ve onun rencisi Prof. Dr. Remzi lker, T naat Fakltesi Zemin Mekanii retim yelii yapmlardr. Eminnnde 1950li yllarda, bugnk stanbul Ticaret niversitesinin (eski stanbul Ticaret Odasnn) binasnn bulunduu yerler istimlak ediliyorken Prof. Dr. Hamdi Peynirciolu Halie balanm knklere rastlyor. Sondaj yntemi ile bu boru sisteminin Sleymaniyenin bulunduu tepedeki suyu drene etmek amacyla temellerin altna yerletirilmi akl-kum kuyularna balandn tesbit ediyorlar. Killi topran suyu tutmasyla zemin mukavemetinin zayflamasna karn hazrlanan bu akll kuyularn gnmz mhendisliinde son yarm asr ierisinde uygulanmaya balandn duymutum.

Prof. Dr. Yunus engel'in notlar Muhteem Sleymaniye almanz hakikaten muhteem olmu. Emei geenleri takdir ve tebrik ediyorum. Sleymaniyenin mimari ynleri ve boyutlarndaki harikalk, Mimar Sinan Hzlerinin ilhama mazhar olduunun ak isbat. Alarn toplamnn 0o Kelvine karlk gelen 273.15 derece olmas, baz mesafelerin 273.15 m. olmas gayet enteresan. Peki, bu bir alma gebe mi? u andaki bilgimizle biraz zor ama dnmeye deer. Tevafuklu dier rakamlar iin de benzer eyler sylenebilir. Knnes Teorisi de burada zet olarak verilmi. Bu konudaki dncelerimi daha nce yazmtm, o yzden tekrara gerek grmyorum. Bu fikirlerin daha geni bir dairede kabule ayan olacak ekilde gelitirilmesi lazm. Birol Hocann A simplistic thermal model for solving the exergy flow of the universe with continuous functions of cosmological parameters makalesinin reviewerlarndan biri de bendim ve yaynlanmasn tavsiye etmistim. Termodinamiin 2. kanununa dayal, gayet ilmi bir alma. Umarim Birol Hoca bu t almalarna devam eder. Dikkat ekmek iin bazen muazzam bir ynak gerekiyor.

- 25 -

Editrmz, Kimya Y. Mhendisi Sn. Ahmed Kimyacolu notlar Prof. Dr. Yusuf engel Beyin notlar, Sleymaniye cami-i erifindeki -saysn

bilemediimiz- hikmetli binlerce zelliklerden birini hatrlatt... Osmanl uzunluk lleri, metrik sisteme (metrenin katlar veya askatlarna) uyumlu olmamasna ramen, Sleymaniye Topluluu uzunluklar metrik sistemle ifade ederek alm (mesela 273.15 metre gibi) ve bir dizi -mistik ve fizik- almlar sonucunda Knnes Teorisi ortaya kmtr. Aslnda, Sinan- Abdlmenan Hazretlerinin mimari almalar genellikle eski uzunluk lleri esas alnarak zmlenmeye allm ve birok hikmetli sonu da elde edilmitir. Mesela (ufak bir rnek olsun), bir yaynda Sleymaniye cami-i erifinde, baz kk stunlarnn evresinin parmak birimiyle 161 birim olarak lldn ve bilindii gibi, bunun da ebced hesab ile karlnn Sinan olduunu okumutum (Eski uzunluk llerini aada bilgilerinize sunuyorum).

1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

Merhale Fersah Eski Mil Berid Kula Zirai Mimari (24 parmak) Arn = 8 Urup Endaze Urup Hat

45480 m 5685 m 1895 m 227 m 1,89 m 75,35 cm 68 cm 65 cm 8,5 cm 0,268 cm

- 26 -