ROMANESK A NCES BATI MMARLII

Bat Roma uygarln ykan Barbarlar beraberinde dounun soyut ve fantastik hayvan biimlerinden esinlenen madeni sanat eserlerini de getirdiler. 6-8 yy arasnda bat uygarl gerilediinden, kent hayat ve tekilatndan kylere dnld. Bat uygarlnn krntlarna tek bana sahip kmaya alan kilise onu yaatmaya alyordu.

 Dou Roma da gelien uygarlk ise uzak ve yabancyd. Batdan gelen barbarlar istilalar kesilmeden bu defa da slam aknlar balad ve Kafkaslardan spanyaya yaylan siyasi kudret dodu. Greko-Latin uygarl yok olmak zereydi. Fakat 8. yy da Barbarlarn ou Hristiyanl kabul etti. Charles Martel de slamlar Poitiers savanda yenilgiye uratarak batya doru olan akmlar durdurdu. Barbarlarn Hristiyanl kabul etmesiyle uygarlamalar sonucu 9. yy da arlmann ta giymesiyle Kutsal Roma- Germen imparatorluu kuruldu ve Avrupa dmanlarna yani, kuzey Barbarlarna, doudaki Bizansa ve slamlara kar birleti.

 Kuvvetli bir devletin ba olan mparator arlman bilinli olarak klasik Roma geleneklerini de canlandrmak istiyordu. Fakat bu rnesans hareketi ounlua deil yalnz aydn bir aznla dayandndan, mparatorun lmnden sonra yaayamad. Zaten lke de tekrar ikiye blnm Almanya ile Fransa ebediyen ayrlmlard.

 Roma mparatorluunun merkezi Bizansa tandktan sonra batda artk ta bina yaplmamt. Kentlerde daralm ve kk kalelerin iinde ufak kiliseler yaplyordu. arlman anda ahap inaattan ta inaata geildi. Fakat arlmann yaptrd en nemli eserden bir tanesi yine ahaptr. Mainz da Ren nehrinin zerindeki ahap kpr bu ada kuzey ve dou Avrupada ahap inaatn nemini belirtir.

Aix Saray apeli

arlman ann en nemli 2. eseri olup, Avrupada Romallardan sonra yaplan ilk ta binadr. Mimar Eudes de Metz bir Frankt. 16 keli merkezi planl kubbeli binann kubbesi ierde 8 paye tarafndan tanr. Saray halk iin bir galeri ve mparatorluk iin bir loca vardr.

 Stunlar renkli mermer, kubbe altn yaldz kapldr. Aix apelinde Bizans mimarisinin etkisi vardr, fakat yinede benzedii San Vitaleden farkldr. Mimar yararsz nileri kaldrm ve merkezi sekizgenden doruca koridora geilmesini salamtr. Zemin kattaki stun lar kaldrldndan, ksa masif payelerle sade aklklar elde edilmitir. San Vitale st kattaki stunlar iki farkl sluptadr.

 Sarayn apelinde dou etkisi kuvvetliydi, buna karn sarayn taht salonu, absidine arlmann taht yerletirilmi olan bir bazilika biimindedir. arlman saraynda bu iki tip plannda kullanlmas, mimari sanatnda bu ada henz kubbeli merkezli planl binayla bazilika arasnda yani, Bizans ile Roma arasnda tereddt edildiini gsteriyor. arlmann lmnden sonra balayan karanlk alarda kilise ve derebeylik gelierek, ortaa uygarlk ve kltrne uygun bir zemin hazrland. Zira 9. yy da kiliseler tekilatlanm, kilise, manastr, ve yardmc planlarnda bundan sonra esas olacak bir dzen salanmt.

ROMANESK A MMARLII

 Romanesk ada sanat stnde nemli sonular olan iki siyasi olay meydana geldi. 2. yy da Normanlar ngiltereyi fethettiklerinden, FrankoNorman uygarlk, Man denizinin iki yakasndanda geliti. Normanlar ayn ada sicilyay da araplardan alnca, Sicilya da bundan sonra Bizansl, Arap, Frank ve Normanlar birlikte yaayp birbirlerini etkilediler. Romanesk ada milliyet duygular belirmeye balad ve ilk defa olarak milli dillerde destanlar meydana geldi.

 Romanesk sanat bilhassa Bizans sanatnn etkisinden uzak blgelerde geliti,yani, spanya, talya, ngiltere ve Karolenj sanat devam ettiren Almanya ile Fransada 10. yy da Norman ve Macar istilalarndan sonra her yerde hzl bir imar faaliyeti balad. Haraberler tamir ediliyor bu sayede ii de yetiiyordu. Zira inaat iin sanatdan nce zanaatkarlarn yetimesi gerekliydi. Bilhassa Fransada genellikle yabanc iiler ve Lombardlar(Lombardlar,Elbe ile Oder nehirleri arasnda, daha
sonra da Ren Nehri kylarnda yerlemi Barbar Cermen halknn bir ksmna verilen isimdir.) kullanld. naat teknii geliiyor,

atlyeler kuruluyor. Kilise binalar deien ve yenilenen dini ve toplumsal hayatn gereklerine gre gelitirildiler. Btn halkn el birlii ile yardm ettii kiliseler Ortaan en nemli kamu binalardr.

 Korenj mimarinin devam olan romanesk mimarisinin geliimi, plan, strktr ve tezyinat olarak belirlendi. Yunan mimarisinin aksine bir mekan mimarisi meydana getirildi. Mekan sorunu, Romanesk binalarda, tekilatlanma planlama ve gruplama sorunlarndan nce gelir. Romanesk slup Roma mimarisinden 3 nemli eleman almtr. Uzun Bazilika apraz Tonoz Yuvarlak kemerler

 Btn bu Roma mimari elemanlarndan yepyeni, salam, ar, ve mantiki bir yeni slup gelitirildi. Zira romanesk kiliseler, orta ve yan nefleriyle uzunlamasna bir yap olarak Roma bazilikasna benzeseler de transept ve dou apelleri bir yeniliktir.Roma bazilikas uzun ve alak bir binayd, zaten yksek olan romanesk kiliseyi kuleleri dah yksek gsterir. Ayrca nefler kadar geni olan transept blmnn ilavesi plan bir ha biimine sokmutur

 Romanesk ada merkezi plan yalnz vaftizhanelerde kullanld, byk kiliseler ise 3 ayr tip olarak bazilikadan geliti. 1-uzun ve yksek kiliseler 2-tek apraz nefle,yani tek transeptle blnm kiliseler 3-ki transeptle blnm kiliseler. Romanesk kiliselerde neflerin kesime yerindeki drtgen veya dikdrtgen en nemli alandr, zira buras bir lektir. Dier bir lde yan neflerin orta nefin yars kadar geni olmasdr. Koro blmnn altnda merdivenle inilen ve tonozla rtl bir kripta (Yer altnda bulunan tahl depolamada kullanlan, tonozlu dar uzun mekan) vardr.

 Roma ve ge Antik ada tula olan duvarlar, Romanesk ada ta veya krma tatan inaa edildiler, bunlar ok kalndr, bu kalnlk kap ve pencere aklklarnda bellidir.naatta Roma teknii daha kaba olarak uygulanm ve duvar dardan payandalarla desteklenmitir. Fakat bu kaln duvarlar bir sorundu direnleri bilinmiyordu.Nef atsn meydana getiren ahap putrellerde salam ve ssl olmal ayn zamanda duvarlar tarafndan gvenle tanmalyd. lk an ahap atl i mekann aydnlatmak, Romanesk slubun gelimesinde nemli bir faktr oldu. Ayn zamanda btn bu a sresince nef yangna kar dayankl bir ta rtyle kapatlmaya allarak beliren gler zmlendi. Mhendislik teknii an bandan 1100 ylna kadar ok geliti. Nefleri ta tonozla rtmek yangnlara kar ahap putrellerden daha gvenli olduu kadar estetik sebeplerden de sanatnn amacyd. Romallar geni mekanlar tonozla kapatmasn biliyorlard, fakat imparatorluun yklmasndan sonra batda 2 yy dan nce tonoz yalnz absidler, dar yan nefler veya nefsiz tek ve dar sahanlkl kiliselerde kullanlm bazen de ok ufak kiliselere beik tonozla rtlmt. Bu ada ise birok merkezde birden geni mekanlarn tonozla rtlmesi sorunu zld.

 Bundan baka transept ve neflerin kesitikleri alan sekizgen bir kubbeyle rtld ve bunu desteklemek iin payandalar yapld. Fakat dardan uan payanda inaat ancak gotik ada kabil olacakt. Nefler daima cemaatin yeriolarak kald halde absid tren mahalli olarak 1 -14 yy arasnda srekli geliti. Bazilika da zaten var olan yksek orta nef ve yan alak nefli temel kesit romanesk kilisede geliti, bu blmler kemerlerle ayrldlar ve orta nefin st duvarna klerestori pencereleri almakta devam edildi.(Alman kiliseleri) Baz Fransz ve spanyol kiliselerinde merkezi nefi rten beik tonoz dorudan doruya triforiuma yani yan nefin atsyla tonoz rts arasnda kalan i duvarn stne oturur, fakat penceresi olmayan bu tip binalarn ii karanlktr. Bunun sebebi duvarlarn aklklarla zayflatlmasndan kanlmasyd.

 nc ve en yaygn kesit biiminde ise, kleresstori, triforium ve kemer hep birlikte kullanld. Romanesk kiliselerin genel dzeni bu kurallara gre yapld, yalnz boyutlarnda ve tezyinat detaylarnda farkllklar vardr. Tonoz inaat zorunluluu olarak, planda modl olarak kare biimi alnmtr. Yan nefteki iki kare alan, orta nefte bulunan bir kare alana eittir. Zira apraz tonoz inaat ancak byle geliebiliyordu. Bazen de ortada bir ve yandan kare alan vardr.

 duvarlar dekoratif zar balkl stunlar tad yuvarlak kemerlerle blnd nefler birbirlerinden bazen de alternatif olarak kartrlan yuvarlak stun ve payelerle ayrlrlar. lk Hristiyan mimarisinde stunlardan Roma anda olduu gibi dekoratif deil Ayasofya ve S. Vitale de olduu gibi tayc eleman olarak yararlanlyordu.

 Romanesk adan itibaren kemer ve tonoz kullanm yaygnlanca, daha salam olan paye stunun yerini ald. Paye ve stunlar deiik nizamlardadr, bir paye bir sun veya iki paye iki stun, bazen yalnz paye, bazen de yalnz stun dizileri olur. Tek paradan meydana gelen Roma stununun kemerinde ss yoktu. Romanesk paye ve kemerler ise oymalarla ssldr. Kemer iie geen kemerlerden meydana geldiinde bu oymal kemerden silindir biiminde ve payeleri bir btn manzaras gsterirler ve kemerin iti noktalarn yere kadar izlemek mmkndr. Roma stununun yerini baaryla alan artikle romanesk paye, gotik slupta daha da gelitirildi. Binann iindeki bu keskin izgiler yapnn strktrn belirtir.

 1000 ylnda meydana getirilen tektonikzar balktan 2 yy yararlanld. Zar balk ta yapdan kmt, st kenar kemerin kesine, alt kenar ise stunun yuvarlana gre ayarlanmtr. Zar balk ilk defa Hildesheimdeki St. Michael kilisesinde kullanld. Kuzey lkeleri ve ngilterede romanesk tezyinat soyut olup, bilhassa zar balk kullanlyordu. Fakat Fransa, talya ve spanyada daha 10 yy dan itibaren, yaprak kvrm dal ve figrlerle ssl balklar grld. Figrl stun bal yannda figrl portal 1100 ylnda spanyada belirerek Fransa ve talya ya geti. Bylece dekoratif heykeltra da mimari strktre paralel olarak gelimeye balamt. Kiliselerin ii ve d kabartmalar ve stun heykellerle sslendi.

 Roma ve Bizans mimarileri ktle mimari olduundan tezyinat mermer kaplama ve ve mozaikle yaplmt. Romanesk mimaride ktle mimarisi olduu halde, strktre ait btn talar ilenmi her paye, her kemer ve tonozu meydana getiren talar binadaki zel yerleri iin zel olarak yontulup hazrland. Dekorasyon eskiye oranla ok azald. Akdeniz geleneklerine uygun olan mermer kaplamann yerini kuzey ta iilii ald. dekorasyonda renkli yzeyler, mimari elemanlar zellikle deerlendirir. Cephelerde de oymalar, girinti ve kntlar, k glge etkisiyle deiik bir plastik etki yaratld. 5. yy da Suriye de belirip, oradan yaylan an kuleleri de bu kiliseleri Yunan-Roma slubundaki binalardan ayrr. Kuleler Fransa ve Germen lkelerinde kilise ile birlikte ve neflerin kesitii noktaya ina edildi, talya ve dier Avrupa lkelerinde bamsz yapldlar. Bunlarda an deil vurarak alnan iki alet vard.

 Romanesk slupta lke deil tarikat sluplar nemliydi ve yerli malzemede bu slup farklarnda etkili oldu. Fransa da kireta, germen ve Felemenk lkelerinde tuladan yararlanld. ngiltere de ta ve tula ayn derece nemliydi. Tarikat ve malzeme zelliklerinden baka lkelerinin, Roma, Bizans ve slam mimarilerini etkileri de deiik llerde hissedildi.

Cihan Bak 09/03

KAYNAKLAR - Mimarlk Tarihi Ders Notlar - Ansiklopedik Mimarlk Szl - nternet