You are on page 1of 123

0. SUNU 00. nsz Hat Sanat Tarihi ve Medresetl- Hattatin adl tezimiz iki ana blmden olumaktadr.

lk blmde Arap yazsnn kkeni meselesine deinilmi, hattn tanm yaplarak Osmanl devrine kadar hat sanat tarihi ele alnmtr. Daha sonra Osmanllar devrinde bu sanatn geliimi, ortaya kan ekoller, yeni yaz trleri, hat eitim ve retiminin yapld meknlar hakknda bilgi verilmitir. kinci blmde ise hat sanatnn gerilemesine ve canlandrma almalarna deinilmi, bu balamda MedresetlHattatinin al, Talimatnamesi, eitim-retim kadrosu, sergiler, icazetnameler, icazet merasimleri ve nihayetinde medresenin kapatl srecine ilikin hususlar incelenmeye allmtr. Tezi hazrlarken bizi en ok kstlayan ve olumsuz etkileyen ey kaynak ve malzeme yetersizlii olmutur. u anda Medresetl-Hattatinle alakal belge niteliindeki tek kaynak Vakflar Genel Mdrlnde bulunan Talimatnameden ibaret gzkmektedir. Talimatnamede zikredilen Knye, Devam, statistik ve Demirba defterlerinin tamam kayptr ve bunlarn bulunmasn beklemekten baka are yoktur. Nitekim Medresenin bal bulunduu Trk slam Eserleri Mzesinde bizzat yaptmz aratrma ve incelemeler de sonu vermemitir. Dolaysyla ineyle kuyu kazarcasna bir aba sergileyerek dank haldeki malzemeden istifadeyle tezimizi oluturma imkn bulabildiimizi belirtmek isteriz. almamn bandan sonuna kadar maddi ve manevi anlamda yanmda olup bilgi ve ilgisini benden esirgemeyen danman hocam Do. Dr. H. Ahmet ZDEM Re teekkr bir bor bilirim. Fakltemizin Hsn-i Hat retim grevlisi Nurettin DLe zengin ktphanesini istifademe at iin, slam Tarihi ve Sanatlar alannda retim grevlisi Do. Dr. Nebi GMe ve Din Psikolojisi retim grevlisi Yrd. Do. Dr. Ahmet ALBAYRAKa kymetli deerlendirmeleri iin teekkr ederim. Ayrca almann yaps ile ilgili teknik anlamda yardmlarn grdm aratrma grevlisi mit ERKAN ve III

Bayramali NAZIROLUa teekkr ederim. Trk slam Eserleri Mzesi Yazmalar efi ule AKSOYa, babas A. Sheyl NVERe ait Medresetl-Hattatin dosyasndaki belgelerden yararlandran Glbn MESARAya teekkr ederim. Bata babam Mehmet ve abim M. Sait ULUSAL olmak zere almamn her aamasnda desteini esirgemeyen aileme de minnettarm. Rize, Haziran 2008 Zeliha ULUSAL

IV

01. indekiler Sayfa Nr. 0. SUNU 00. nsz 01. indekiler 02. zet 03. Summary 04. Ksaltmalar 05. Tablolar Listesi GR B R NC BLM 1. HAT SANATI TAR H 7 10. Arap Yazsnn Kkeni Meselesi 7 11. Hattn Tanm 9 12. Osmanl Devrine Kadar Yaz ve Hat Sanat 10 120. Hz. Muhammed (s.a.v) Devri 10 121. Drt Halife Devri (11-41/632-661) 13 122. Emeviler Devri (41-132/661-750) 14 123. Abbasiler Devri ( 132- 640/750-1258 ) 15 124. Byk Seluklular (429-590/1038-1194) ve Anadolu Seluklular Devri (469706/1077-1307) 17 13. Hat Sanatnn Osmanllar Devrinde (698-1341/1299-1923) Geliimi Ve Ekoller 19 130. Hsn-i Hat Ekolleri 20 1300. eyh Hamdullah (.926/1520) Ekol 20 1301. Ahmet emseddin Karahisri (.963/1556) Ekol 21 1302. Hafz Osman (.1110/1698) Ekol 22 1303. Cel Yaz ve Mustafa Rakm (.1241/1826 ) Ekol 23 14. Osmanl Devri Hattatlarnn Gelitirdii Yaz Trleri 24 140. Divan 24 141. Rika 25 142. Siykat 26 143. Nestalk 27 15. Osmanl Devrinde Hat Eitim Ve retimi 29 150. Osmanl Devrinde Hat Eitimi Verilen Meknlar 29 1500. Saray i Eitim Kurumlar 30 15000. Dvn- Hmyn 31 15001. Enderun Mektebi 32 15002. ehzdegn Mektebi 33 1501. Saray D Resmi Eitim Kurumlar 33 15010. Sbyan Mektepleri 34 15011. Medreseler 35 V III III V VII VIII IX X 1

1502. Dier yerler K NC BLM

37

2. HAT SANATINI CANLANDIRMA ABALARI VE MEDRESETLHATTAT N 39 20. Hat Sanatn Canlandrma abalar 39 21. Medresetl-Hattatin 41 210. Medresetl-Hattatin Al Merasimi 42 211. lk dari Kadro ve Meydana Gelen Deiiklikler 46 2110. lk dari Kadro 46 2111. dari Kadroda Meydana Gelen Deiiklikler 48 212. Yardmc Hizmet Kadrolar 49 213. Medresetl-Hattatinde Eitim- retimde Takip Edilen Uygulamalar 51 214. Medresetl-Hattatin Ders Program ve Derslerle lgili Uygulamalar 52 22. Medresetl-Hattatin Talimtnmesi 55 23. Medresetl-Hattatin Sergileri 59 24. Medresetl Hattatinde cazet Merasimleri ve cazetnmeler 64 25. Medresetl-Hattatinin Eitim retim Kadrosu 70 250. lk Kadro 70 251. retim Kadrosunda Zamanla Meydana Gelen Gelimeler 71 252. Medresetl-Hattatin Hocalarnn zgemileri 75 2520. Hac Kamil Efendi [AKD K] (. 1360/1941) 75 2521. Ferid Bey (.1339/1920) 77 2522. Beiktal Hac Nuri Efendi [KORMAN] (. 1371/1951) 78 2523. Yeniehri Fenrizde Hseyin Haim Bey (.1339/1920) 79 2524. Hulusi Bey [YAZGAN] (.1359/1940) 81 2525. smail Hakk Bey [ALTUNBEZER] (.1366/1946) 82 2526. Necmeddin Efendi [OKYAY] (.1397/1976) 84 2527. Hasan Rza Efendi (. 1339/1920) 86 2528. Mehmed Said Bey (.1357/1938) 88 2529. ranl Tahirzade Hseyin Behzad ( .1383/1963) 89 26. Medresetl-Hattatinin Kapatl Sreci 90 260. lk Kapatlma Teebbs 90 261. Mzeler Mdrlne Balanmas ve Hattat Mektebi Adn Al 91 262. Hattat Mektebi Talimtnmesi 92 263. Gzel Sanatlar Akademisi Bnyesine Alnmas 100 3. SONU VE NER LER 104 YARARLANILAN KAYNAKLAR 108 a. Kitaplar 108 b. Makaleler 110 ZGEM 114 EKLER 115

VI

02. zet Trk slam sanatlar ierisinde hat sanat, yabanc sanat akmlarnn etkisinden uzak varln daima korumu ve her dnem devlet ynetimi tarafndan da destek bulmutur. Hat sanat eitim ve retimi sk bir disiplin ierisinde geleneksel metotla usta rak ilikisi erevesinde kiiye zel ders yntemiyle yaplmaktayd. Yaz eitim ve retimi tarihi sre ierisinde zellikle Osmanllar dneminde gerek saray ii resmi eitim kurumlarnda ( Enderun, Divan- Hmayun ) gerekse saray d eitim kurumlarnda (Sbyan Mektebi, Medreseler) byk ilgi grm ve ders programlarnda yerini almtr. Bunlarn haricinde sz konusu sanat, hat sanatkrlar tarafndan kendi zel meknlarnda retilmitir. Hat eitim ve retimi XX. yzyln balarna kadar bu ekilde devam etmitir. II. Merutiyet sonras eitim retim alannda yaplan almalar sonucunda hat sanat bata olmak zere dier geleneksel sanatlarn eitimine de yer vermek zere Medresetl- Hattatin almtr (31 Mays 1914). Bu medresede de hat eitimi yine geleneksel usulle verilmitir. 1924te medreselerin kapatlmas esnasnda ve 1928de gerekletirilen Harf nklb mnasebetiyle ksa sreliine de olsa kapatlan medrese, farkl isimlerle faaliyetlerine devam etmitir. 1936da ise Gzel Sanatlar Akademisi bnyesine dhil edilmitir.

VII

03. Summary In Turkish Islamic Arts, calligraphy art has always saved itself from movements of foreign art and it has been always supported by administration of government at the point of schooling. Calligraphy art used to be done in strict discipline by traditional method, in relationship of craftsman-apprentice by method of private education. In historical periods, it had not only been taken attention by indoor of palaces formal constitution of education, it had also taken its place in curriculum. In front of these, the art had been taught by calligraphy artists in their special places. Its schooling had continued in the same situation till the beginning of the 20th century. After the constitutional monarchy, in conclusion of works in schooling parts, Medresetl hattatn had been opened (31 March 1914) on condition of ginning part, firstly calligraphy art, schooling of other traditional arts. In this medrese, calligraphy art had been given in method of traditional. In 1924 in duration of closure of medreses and because of revolution of Alphabet, medrese, closed at short time, had continued its activities in different names. In 1936, it had been included in academy of fine arts.

VIII

04. Ksaltmalar a.g.e. a.g.m. AK bk c. ev. DA ed. haz. A IRCICA M.E.B. M nr. . TC thk. TTK. vb. vs. v.dr. sy. s. . ad geen eser . ad geen makale . Ankara Kocatepe niversitesi . baknz . Cilt . eviren . Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi . editr . hazrlayan . Milli Eitim Bakanl slam Ansiklopedisi . slam Tarih Sanat ve Kltr Aratrma Merkezi . stanbul Teknik niversitesi . Milli Eitim Bakanl . Marmara niversitesi . numara . lm tarihi . Trkiye Cumhuriyeti . Tahkik eden . Trk Tarih Kurumu . ve benzer . vesaire . ve dierleri . say . sayfa

IX

05. Tablolar Listesi

Tablo Nr

Tablonun Ad

Sayfa Nr.

1 2

Medresetl Hattatin Ders Program. Medresetl- Hattatin Hocalar ve Verdikleri Dersler

54 74-75

GR Hat sanat, slam estetiinin zirve noktasn oluturan, tabiatta alnacak rnei

bulunmayan ve sonradan ortaya kan sanat akmlarndan etkilenmeden olanca asaleti, vakar ile yaayan ve yaamakta olan bir sanattr. Szlk anlam yaz yazmak, iaret koymak gibi manalara gelir. Arap harfleri ile gzel yaz yazmak sanat olarak da tanmlanabilecek olan Hsn-i Hattn, slam kaynaklarndaki en zl tarifi konunun uzmanlarnca Hat, cisman aletlerle meydana getirilen ruhan bir hendesedir cmlesiyle yaplmtr1. slamiyette yalnzca dnceleri anlatmaya yarayan bir ara olmakla kalmayan vakar, azamet, incelik, sadelik, yalnzlk, hainlik gibi insan duygular ifade ve tasvir eden zellii dolaysyla yaz sanat, yukarda yaplan tarife uygun bir estetik anlay erevesinde asrlardr gelitirilerek devam ettirilmitir. ekil itibaryla temeli Arap harflerine dayanan bu sanat, Kuran- Kerimin ve hadislerin yazy renmeyi tevik etmesinin yan sra dnyann hibir alfabesinde grlmeyen izgisel bir kvrakla sahip olan Arap harflerinin kelimenin banda, ortasnda ve sonunda farkl ekillerde yazlabilme imknna sahip olmas nedeniyle estetik boyutta gelierek slam sanat hviyetini kazanmtr2. slam yazsnn gelimesinde ve Trk- slam Medeniyetinin sembol haline gelmesinde slam devletlerinde lim ve sanatkr korumann ve desteklemenin devlet gelenei haline gelmesinin katks olduka byktr. Bu gelenek dorultusunda halifeler, sultanlar, vezirler ve zenginler vakflar kurarak gelecee k tutacak kalc abidevi eserlerin yaratlmasnda nclk etmi, evrelerinde

M. Uur Derman, Hat, D A, c. XVI, stanbul, 1997, s. 427; ayn mellifin Osmanl Trklerinde Hat Sanat, Osmanl, c. XI, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 1999, s. 17. Abdlhamit Tfekiolu, Tarihte ve gnmzde hat sanatnn retim metotlar, 2000li Yllarda Trkiyede Geleneksel El Sanatlarnn Sanatsal, Tasarmsal ve Ekonomik Boyutu Sempozyumu Bildirileri, T. C. Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1999, s. 269.

yksek seviyede sanat muhitleri oluturmulardr3. Arap alfabesinin bnyesinde tad estetik imknlar ve devlet byklerinin desteklerinin yan sra hat sanatnn gelimesinde bir dier etken de sanatkrlarn kiisel gayretleri ve daima yenilik arama abalar dorultusunda gzele ulama hedefleri olmutur4. slam dnyasnda hat sanatnda ilk olarak bn-i Mukle (.328/940) daha sonra bn-i Bevvab (.413/1022) adlar ile bilinen sanatlar tarafndan yaz, gzel yazlma tekniiyle ele alnmtr. Amasyal bir Trk olan ve Mustasm zamannda Abbasilerin bakenti Badatta yaayan Yakut el-Mustasm (. 698/1298) Aklam- Sitte denilen Sls, Nesih, Reyhan, Muhakkak, Tevk ve Rik adlaryla bilinen hat eitlerini belli esaslara balayarak, hat sanatnn yazl kaidelerini tespit etmitir. Onun ortaya koyduu hat sanatndaki anlay kendisinden sonra talebeleri tarafndan slam dnyasna yaylmtr5. ki yzyl sonra, yine Amasyal olan eyh Hamdullah (.926/1520),Yakutun yazlarn yeniden ele alarak, hat sanatnda yeni bir r amtr. Bylece Yakut slbu devrini tamamlam ve stanbula tanan hat sanatnda eyh Mektebi hkim olmutur. Kendisinden sonra gelen hattatlar tesiri altna alm olan eyh slbu, Trk Hat Sanat Tarihinde 150 yl aan bir sre etkisini hissettirmitir. XVII. yzyln ikinci yarsnda yetien Hafz Osman (.1110/1698) ise eyh Hamdullahn yazlarn yeni bir szgeten geirerek, kendi zevk anlayn ve sanat gcn katarak yeni bir slp ortaya koymutur. Bylece hat tarihinde eyh slubu yerini Hafz Osman slbuna brakmtr. Hafz Osmandan bir asr sonra gelen smail Zhd (.1221/1806) ve kardei Mustafa Rakm (.1241/1826) ise Hafz Osmann yazlarndan ilham alarak kendi ivelerini ortaya

3 4 5

Muhittin Serin, Hat Sanat ve Mehur Hattatlar, Kubbealt Neriyat Nr. 68, stanbul, 1998, s. 22. Tfekiolu, a.g.m, s. 269. Hat, Yeni Trk Ansiklopedisi, c. IV, stanbul, 1985, s. 1230-1231.

koymulardr. zellikle Mustafa Rakm Sls, Nesih yazlarnda olduu gibi Cel Slste de gerek harf gerekse istif mkemmeliyetiyle btn hat statlarnn zirvesine kmtr6. Btn slam leminde yazy en gzel yazan, ileyen ve ayr bir tavr vererek eitli mektepler halinde kemale eritirenler Osmanl Trkleri olmulardr. Hat sanat, Osmanllarda XVI. yzyldan itibaren yabanc tesirlerden kurtularak esasl bir mektep halini almak suretiyle Trk sanat hviyetini kazanmtr7. XVI. yzyl Osmanl Devletinin parlak devridir. Osmanl orafyasnda ve zellikle merkezi olan stanbulda btn sanat kollar gelimi ve en olgun eserlerini vermilerdir. stanbul Trkler tarafndan fethedildikten sonra dier sanat dallar yannda hat sanatnn da merkezi olmu ve bu sanat, yzyllarca stanbuldan sesini duyurmutur8. stanbulun hat sanatndaki esiz yerini, slam leminde srekli dile getirilen u mehur sz tescil etmektedir. Kuran- Kerim Hicazda nzil oldu. Msrda okundu. stanbulda yazld9. slam dnyasnda hat sanatnn eitim ve retimi dier sanat dallarnda olduu gibi kkl bir disiplin ierisinde geleneksel usul ve kaidelere bal kalnarak usta-rak ilikisi erevesinde kiiye zel mek usul ile yrtlmtr. Hattat olmak iin stat seviyesine erimi bir hattattan ders almak lazmdr. Hat eitiminde kendi kendini yetitirme usul, hataya ak ve verimsiz olduu gibi uzun bir zamana yaylacandan benimsenmeyen bir yoldur. Ayrca sanat yeteneinin ksa zamanda disiplin altna alnmas ve gelimesi, geleneksel usulde yetimi bir hat stadnn mek usul eitimiyle daha kolay olmaktadr10. Hattat olmak iin bir hat stadndan alnmas gereken dersin ne kadar srd bilinmemekle beraber talebenin hat sanatn rendii kanaati belirdii zaman sona erdii

M. Uur Derman, Hat, s. 429-430; Hat, Yeni Trk Ansiklopedisi, c. IV, s. 1231. Burada bahsi geen hattatlar hakknda gerekli bilgi tezimizin ilerleyen blmlerinde Hat Sanatnn Osmanllar Devrinde (1299-1923) Geliimi ve Ekoller bal altnda verilecektir.

7 8 9 10

evket Rado, Trk Hattatlar, Yayn Matbaaclk, stanbul, 1982, s. 61. Rado, a.g.e, s. 83. Derman, Hat, s. 431. Muhittin Serin, Mek (hat), D A, c. XXIX, Ankara, 2004, s. 372-373.

hattat biyografilerinden anlalmaktadr. Yetenekli talebeye bazen birka ylda icazetnme verildii gibi derse baladktan yedi-sekiz yl sonra icazetnme alabilen renciler de grlmtr. Bu eitimin sonunda hat sanatnda belli bir seviyeye gelmi, yeterli bilgi, beceri ve liyakati elde etmi talebeye sanatnda eser vermeye, yazd eserin altna imzasn koymaya ve talebe yetitirmeye hak kazandna dair izin belgesi mahiyetinde bir icazetnme verilir. Bylece hat sanat bir usta daha kazanm olur11. Osmanl dneminde sarayn destek ve himayesiyle byk ilgi gren hat sanat, stanbulun Fethinden gnmze kadar resmi messeselerde olduu gibi vakf kurumlarnda da geleneksel metotla yani mek usulyle yrtlmtr12. Osmanlda talebeler hat sanatyla ilk kez sbyan mekteplerinde karlamaktaydlar. Buralarda daha ziyade yazy tanma, bir para ll ve gzel yazabilme amac sz konusuydu. Ayrca, halka ak olan bu sbyan mektepleriyle ayn seviyede olan fakat saray erknnn ocuklarnn okuduu ehzdegn mekteplerinde de hat dersleri verilmekteydi13. Tamamen sanat eseri verme ve sanatkr yetitirme amacna ynelik alan hattatlar, daha ok Dvn- Hmyn, Enderun-i Hmyn, Galata Saray, Muzka-y Hmyn gibi resmi veya medrese, mektep gibi vakf retim kurumlarnda hat eitimi ve retimi vermekteydiler. Hat sanatkrlar okullardaki grevleri dnda da kendi evlerinde ya da zenginlerin konaklarnda hem halka ynelik umumi hem de belli talebelere dnk zel dersler verip, hattat yetitirmilerdir. Okullarda ve konaklarda ders veren sanatkrlar buna mukabil az ok cret almalarna ramen halka ynelik derslerden hibir zaman cret almamlardr14. Ayn ekilde baz klliyelerde Mek-Hne veya Yaz Odas olarak

11 12 13 14

Rado, a.g.e, s. 9. Serin, a.g.m, s. 372. Tfekiolu, a.g.m, s. 276. Tfekiolu, a.g.m, s. 277.

adlandrlan ve yaz mekine tahsis edilen bir hcrenin bulunduu, muallim olarak haftann belirli gnlerinde buraya gelerek ders veren hattatlarn da cret aldklar bilinmektedir15. Hat sanat tarihine baktmzda, yaz almalar daha ziyade crete tabi olmakszn, Enderun, Dvn- Hmyn gibi devlet mektepleri ile vakf kurulular bnyesinde yrtlmtr. Bunun yan sra hat sanatlarnn zel meknlarnda da bu sanata gnl vermi kiiler yetitirilmitir. Yaz almalar, 20. yzyln balarna kadar bu ekilde devam etmitir. II. Merutiyet sonras balatlan yeni eitim almalar kapsamnda; Hat, Tezhb, Cilt, Minyatr gibi sanatlarn bir okul bnyesinde toplanmas kararyla 6 Recep 1332 (31 Mays 1914) tarihinde Medresetl- Hattatin adyla yeni bir okul almtr16. almamzn aratrma konularndan birini tekil eden bu medresenin kurulu ynetmeliinde, derslerin cretsiz olduu, Hat derslerinin yan sra Tezhb ve Teclid derslerinin de verilecei, eitimin snf usulnde yaplmayaca, mezuniyetin rencilerin yeteneklerine paralel olarak hocalarnca deerlendirilecei, kabiliyetli ve baarl rencilere diploma verilecei gibi medrese eitim- retim amacna ynelik birok husus yer almaktadr17. Hat ve Tezhb, Teclid gibi kitap sanatlarn unutulmaktan kurtarma adna alan bu medrese, faaliyetlerine 1924te medreselerin kapatlmasna kadar Medresetl-Hattatin ad altnda devam etmitir. Medreselerin kapatlmasndan ksa bir sre sonra bir sanat okulu olarak deerlendirilerek almalarna Hattat Mektebi ad altnda tekrar balamtr. 1928 tarihli Harf Devriminden sonra Arap harflerinin terki sebebiyle mana ve gayesi kalmamtr gerekesiyle kapatlan mektep daha sonra ark Tezyini Sanatlar

15 16

M. Uur Derman, Hattat, D A, c. XVI, stanbul, 1997, s. 494. bnlemin, Son Hattatlar, s. 4 -5. Ayrca bk. Aynur Erba, Gemiimizde Hat Sanat Eitimi, Kamu Kurum Ve Kurulularla Orta retimde, niversitelerde El Sanatlarna Yaklam Ve Sorunlar Sempozyumu Bildirileri ( 1820 Kasm 1992, zmir), TTK Basmevi, Ankara, 1994, s. 147.

17

Medrese eitim-retim programn ortaya koyma adna daha ayrntl bilgiyi almamzn ilerleyen blmlerinde Medresetl-Hattatinde Eitim ve retimde Takip Edilen Uygulamalar bal altnda bulabilirsiniz.

Mektebi ad altnda almalarna balamtr. Ksa bir sre sonra ad Trk Tezyini Sanatlar Mektebi olarak deitirilmi ve nihayet 1936 ylnda Gzel Sanatlar Akademisi bnyesine dhil edilmitir18. Gnmzde hat sanat eitimi bata Gzel Sanatlar Fakltelerinin Geleneksel El Sanatlar Blmleri olmak zere lahiyat Faklteleri, mam Hatip Liseleri gibi resmi kurumlarn yan sra birok hat sanatkrnn ahsi atlyelerinde mek usulyle gelenee uygun biimde devam ettirilmektedir. Halk Eitim Merkezleri ve l Kltr Merkezlerinin yan sra zel kurumlarda da Hat, Tezhb, Minyatr gibi sanat dallarna ynelik kurslar dzenlenmektedir. Bylece nesilden nesile usta rak ilikisi ierisinde salam temeller zerine bina edilerek eitim ve retimine devam edilen hat sanat, gerek Gzel Sanatlar Faklteleri gerekse ahsi gayretler sayesinde Trk- slam medeniyetindeki yerini hala muhafaza etmektedir. Hat sanatnn beii stanbul olmakla birlikte Konya ve Bursa gibi baz ehirlerimizde de youn bir eitim retim faaliyeti gzlenmektedir. Trkiye dnda ise randa Talike ve baz Arap lkelerinde ise eitli hat trlerine arlk verildii grlmektedir. Msrda Hidivler Dneminde hat eitimi ve retimine byk nem verilmise de bu durum gnmzde nemini yitirmitir. Irakl ada bir iki hattatn dnda hat sanatnn merkezi hala Trkiyedir. Son zamanlarda grlen hat sanatndaki yenilik araylar, geleneksel izgiyi zorlamaktan uzaktr. Bu yenilik giriimlerinde hatla resim ve fotoraf sanatn birletirme gayretleri ne kmaktadr. Doksanl yllarda balayan ve grsellik adna hat sanatnn kurallar dna kmay deneyen baz araylar dikkat ekmektedir.

18

Erba, a.g.m, s. 148.

B R NC BLM 1. HAT SANATI TAR H 10. Arap Yazsnn Kkeni Meselesi Tarih boyunca insanlar duygu ve dncelerini, yaam olduklar hadiseleri yle ya da byle resmetme yoluna gitmilerdir. Yaz da byle bir ihtiyacn sonucu olarak varlk gstermitir. Arap yazs tarih bakmndan en son ortaya kan yazlardan biri olmasna ramen Latin Alfabesinden sonra en ok kullanlan yaz olmutur19. Bunda hi kukusuz slamn pay olduka byktr. Gerek slam kaynaklarndaki rivayetler, gerekse son dnemlerde yaplan bilimsel almalar, Arap yazsnn Hicazn dnda ortaya ktn ve sonradan Hicaza intikal ettiini gstermektedir. Bugn slamiyetten nceki ve slamn ilk asrna ait kitabelerin incelenmesi, Arap yazsnn Bitiik Nabat yazsndan kaynaklandn, hatta onun gelimi bir devam olduunu ortaya koymaktadr. Bylece Arap yazs Nabat20 ve Aram halklaryla Fenike Alfabesine balanmaktadr.21

19 20

B. Moritz, Arap Yazs, A, c. I, stanbul, 1965, s. 498. Arap asll olan Nabat kavmi M. . IV. asra kadar llerde dolatktan sonra nihayet Filistinin gneyine yerleti ve Petra ehrini kendilerine merkez yapt. Yazlar ve dilleri Aram asll olan Nabatilerin merkezi, kuzey ve gneye giden yollarn ortasnda bulunuyordu. M. . 85- M. S. 62 arasnda ama ve Kzldenize kadar genileyen bu kavmin baehri Petra, Romallar tarafndan ele geirilince topraklarnn bir ksm ellerinden kt. Gnmze ulaan bina harabeleri ve talar zerine yazlan kitabelerden ileri bir medeniyete sahip olduklar anlalmaktadr. Bilgi iin bk. Ali Alparslan, Osmanl Hat Sanat Tarihi, Yap Kredi Yaynlar Nr. 1286, stanbul, 1999, s. 19; Ahmet Araka, Nabatiler, D A, c. XXXII, stanbul, 2006, s. 257258.

21

Nihat M. etin, Arap(Yaz), D A, c. III, stanbul, 1991, s. 276.

Arap yazsnn douu ve Mekkeye intikali konusunda slam kaynaklarnda farkl bilgiler verilmektedir. slam mellifleri, Arap yazssnn Enbardan Hireye oradan da Hicaza getiine dair rivayetler naklederler22. Bu rivayetlerde ad geen ahsiyetler ve anlan yerlerle Hicaz ahalisinin eitli alaka ve mnasebetlerinin aratrlmas bizi, yaznn Nabat lkesinin bir blgesi olan Havrandan Enbar ve Hireye ve buradan da DumetlCendel zerinden Hicaza getii sonucuna gtrmektedir. Bununla birlikte Hicazllarn Nabat lkesi zerinden Suriye ile olan devaml ticari mnasebetleri gz nne alnrsa Kuzey Arap yazsnn yukarda zikredilenden daha ayr ve ksa bir yolla Havran, Petra, elUl zerinden Hicaza gemi olmas gerekir23. Gnmzde bilinen ve en eski Arap diliyle yazlm olan kitabe m.328 ylna ait olan mruul- Kays b. Amrn mezar kitabesidir. Nabat-Aram yazyla yazlm olan bu kitabe Nabat kltrnn Araplar zerindeki izlerini tamaktadr. Arap yazsyla yazlm olan en eski iki kitabe ise VI. yzyla aittir. Bunlardan ilki, Yunan, Sryani ve Arap dillerinde M.

22

Ebl-Abbas Ahmed b. Yahya b. Cabir el- Belzuri (. 279/892), Futhul-Buldn, thk. Abdullah Enis ed-Dabba ve mer Enis ed- Dabba, Beyrut, 1987, s. 659-660. Hat tarihi hakknda Arap rivayetlerini ihtiva eden eserlerin en eskilerinden olan bu eserde yaznn Hicaza intikali konusunu ieren rivayet yle balamaktadr: Tay kabilesinden kii Bakkada topland. Bunlar Meramir b. Murre, Elsem b. Sidre ve Amir b. Cidredir. Bunlar yazy vazettiler. Arap alfebesini Sryani alfabesiyle mukayese ettiler. Enbar ehlinden bazlar onlardan bunu rendiler. Sonra da Hireliler Enbarllardan rendiler Bir (Ekider b. Abd el Melikin kardei) Hirelilerden rendi. Sonra Mekkeye geldi . . Ayrca bk. Ebl-Ferec Muhammed b. shak bn Nedim (. 385/995), el- Fihrist, Darul-Marife, Beyrut, s. 13-16. bn Nedim u bilgileri vermektedir: Arap yazsn ilk nce kimin vazettii hususunda ihtilaf edilmitir. Hiam el- Kelbi (. 819-820) der ki: bunu ilk yapan (yani ilk Arapa yazanlar) Arab- arabiden bir gruptur. simleri Ebucd, Hevvz, Hutt, Kelemn, Safaz ve Karist idi. Bunlar bu ekil ve iraba gre yazy kendi isimlerinin gz nne alarak yazdlar. Sonra isimlerinden olmayan dier harfleri buldular. Bunlar, t, h, zl, z, in ve gayn harfleri idiler. Onlara revdif dediler. Bunlar, Hiam bn Ehasa gre Medyen padiahlar idiler ve uayb peygamber zamannda bulut gnnde helak oldular Konuyla ilgili farkl bir deerlendirme iin bk. Hanefi Palabyk, Asr- Saadette Okuma Yazma Faaliyetleri , Hz. Muhammed ve Evrensel Mesaj Sempozyumu, ed. M. Mahfuz Sylemez, orum, 2007, s. 529-560.

23

etin, a.g.m, s. 276.

512de yazlm olup, Halepin gney dousunda bulunan Zebed Kitabesidir. Bir kilise zerindeki taa kazlan kitabede kilisenin yapmnda yardm geen kiilerin isimleri yer almaktadr. kinci kitabe ise M.568 tarihinde yazlm olup amn gney dousundaki Harranda eski bir kilisenin kap svesi zerinde bulunmaktadr.24 Bylece, denilebilir ki Bitiik Nabat yazdan Arap yazsna gei ve sadeleme IV. ve V. yzyllarda meydana gelmi olmaldr. Ayrca Halep civarndaki Zebed Kitabeleri VI. yzyl banda Nabat yazsnn Araplarca artk tamamen benimsendiini gstermektedir.25 Arap yazsnn balang ekillerini ihtiva eden bu kitabelerin yazlar incelendiinde, harflerin hem keli hem de yuvarlak karakterlere sahip olduu ve Arap yazs istikametinde gelitii grlebilir. Bu kitabeler haricinde ilk slam devre ait olup ancak 1870den sonra meydana karlan papirs zerine yazlan vesikalar, Arap yazsnn, eski zamanlarda dahi alelade yuvarlak karakterler ierdiini gstermektedir. Bylece, Nabat yaznn iki koldan yazlp kullanlm olduu sylenebilir. 26 11. Hattn Tanm Szlkte yazmak, izmek, kazmak, alamet koymak anlamlarndaki Arapa hatt mastarndan treyen hat kelimesi, terim itibariyle Arap yazsn estetik llere bal kalarak gzel bir ekilde yazma sanat anlamnda kullanlmtr.27 Arap yazs, slam dininin benimsenmesiyle birlikte estetik ve derun bir boyut kazanarak ksa zamanda slam mmetinin bir deeri olarak slam Yazs adn almtr.

24

Moritz, a.g.m, s. 499; Nasruddin el- Esed, Masadirul-iril-cahili ve kymetuhat-tarihiyye, Beyrut, s. 27-29; Muhammed Hamidullah, Hz. Peygamberin Alt Orijinal Diplomatik Mektubu, ev. Mehmet Yazgan, Beyan Yaynlar Nr.144, stanbul, 1990, s. 48-49.

25

Ali Aktan, Arap Yazsnn Douu, Gelimesi ve slam Yazs Haline Gelmesi, slami Aratrmalar Dergisi, c. II, say: 6 (Ocak 1988), s. 62. Ali Alparslan, slam Yaz Sanat, Douundan Gnmze Byk Derman, Hat, s. 427. slam Tarihi, ed: Kenan

26

Seyithanolu, a Yaynlar Umumi Neriyat Nr. 1, c. XIV, stanbul, 1993, s. 445-446.


27

10

Daima gzele ulama gayretinin sonucu olarak hat sanat, kam kalemi ve is mrekkebinin i birlii ile insan elinin meydana getirdii izgisel bir saltanat haline dnmtr. slam yazsndaki bu sanatsal estetiin kaynan ortaya koyma asndan Hz. Alinin u sz aktarlmaya deerdir. Yaz stadn retiinde (mek) gizlidir, ok yazmakla kvam bulur; slam dini zere olmakla devam eder.28 Arap harflerinin ekillendirilmesiyle ortaya konulan hat sanatnn douunda ve geliip yaylmasnda phesiz slamn etkisi byktr. Gerek Kuran ayetlerinin gerekse hadislerin yazya tevikinin yan sra Kurann ve hadislerin yazyla tespiti, oaltlmas ve yaylmas insanlar yazya yneltmi ve slam yaz sanatna duyulan sayg ve rabeti arttrmtr. Ayrca, slam dininin putperestlikle karmaktan ve inananlar puta tapmaktan uzaklatrmak iin koyduu suret yasann da slam sanat bnyesinde bir tr resim sanat grevini stlenen hat sanatnn gelimesinde etkisi byk olmutur.29 Bunlarn yan sra izgisel kvrakla sahip olan Arap harflerinin bnyelerinde barndrdklar estetik zellikler de yaznn sanatsallamasnda kolaylk salamtr. yle ki, Arap harflerinin kelimenin banda, ortasnda ve sonunda ayr ayr yazlabilmesi estetik adan yaz sanatna zengin kompozisyon imknlar sunmutur. Btn bunlara ilaveten devlet adamlarnn da hat sanatyla bizzat ilgilenmi olmalar, sanat ve sanaty vmeleri, himaye etmeleri de hat sanatnn geliip yaylmas sebepleri arasnda saylabilir. 12. Osmanl Devrine Kadar Yaz ve Hat Sanat 120. Hz. Muhammed (s.a.v) Devri slamiyetten nce gerek Kuzey Arabistanda gerek Gney Arabistanda yaayan Arap kavimlerinin kendilerine has yazlar olduu bilinmektedir. Her iki yaznn da kaynann

28

M. Uur Derman, Hat Sanatnda Trklerin Yeri, slam Sanatnda Trkler, 2. bask, Yap ve Kredi Bankas Kltr Hizmeti, Mays 1982, s. 53. Hz. Aliye atfedilen bu ifadeye eski hat mecmualarnda ve ada aratrmalarda manas ayn olmak zere farkl lafzlarla rastlanmaktadr. Hz. Aliye atfedilen bu sz muteber kaynaklarda yoktur.

29

M. inasi Acar, Trk Hat Sanat, Antik A. . Kltr Yaynlar, stanbul, 1999, s. 19

11

Fenike Alfabesi olmas nedeniyle aralarnda benzerlikler vardr. Fakat uzun sre Gney Araplar tarafndan kullanlan Msned ad verilen Himyeri yazs30 muhtemelen gelime imkn bulamam ve Gney Arabistan Medeniyetinin yklndan sonra ortadan kalkmtr. Kuzeyde kullanlan yaz ise zamanla baz deiikliklere urayarak slam yazs haline gelmi ve gnmze kadar ulamtr.31 Nabat yazsnn Arap yazsna dn ve Hicaz Blgesine intikal tarihine baklnca yaznn, muhtemelen Hz. Peygamberin ocukluk veya genlik yllarna rastlayan tarihte Mekkeye geldii sylenilebilir. slamn doduu srada Mekkede okuma yazma bilenlerin says konusunda slam kaynaklarndan Belzrinin Fthul-Bldan adl eserinde on yedi kiinin varlndan bahsedilmekte ve isimleri verilmektedir32. Fakat bu rivayetin doruluu konusuna pheyle yaklaanlara gre okuma yazma bilenlerin says daha fazla olmaldr. Zira peygamberin inen ayetleri yazdrmak iin asgari be-on vahiy ktibi istihdam etmesi ve bir ticaret merkezi olan Mekkede zerine yaz yazmak iin eitli malzemelerin kullanlm olmas okuma yazma bilenlerin saysnn daha fazla olmasna delil olarak gsterilmektedir33.

30

Himyer yazs Hatt- Msned adyla anlr. Bu hatta harfler birletirilmeden ayr ayr yazlr. Himyeriler kendilerinden izin almadan hi kimsenin bu yazy renmesine msaade etmezlerdi. Bilgi iin bk. Ebu Zeyd Veliyddin Abdurrahman b. Muhammed bn Haldun, Mukaddime, ev: Zakir Kadiri Ugan, c.II, Milli Eitim Genlik ve Spor Bakanl Yaynlar Nr. 482, stanbul, 1988, s. 412.

31 32

Aktan, a.g.m, s. 62. Belzurinin isimlerini verdii bu kiiler arasnda mer b. el- Hattab, Ali b. Ebi Talib, Osman b. Affan Ebu Ubeyde b. el- Cerrah, Talha, Yezid b. Ebi Sfyan, Ebu Sfyan b. Harb ve Muaviye en tannm olanlardandr. Ayrca Mekkeli kadnlar arasnda ise u nemli kiileri saymaktadr: ifa bint Abdullah elAdeviyye, Hafsa el-Adeviyye, Ummu Klsm bint el-Ukbe, Aie bint Sad b. Ubade, Kerime bint elMikdad. Yine, Hz. Peygamberin eleri Aie bint Ebi Bekirin ve mm Selemenin Kuran okumay bildiklerine ancak yazmay bilmediklerine deinmektedir. Belzuri, a.g.e, s. 660-661.

33

Moritz, a.g.m, s. 499.

12

slamiyetle birlikte Arap yazs byk bir geliim ve yaylm alan kazanmtr. slamn insanla ilk emrinin oku olmas34 ve kalemle mrekkebin retim vastas olarak vlmesi35, Kuran ayetlerinin vahiy ktipleri tarafndan yazyla tespit edilmesi hatta Resulullahn (s.a.v) szlerinin daha kendisi hayatta iken yazlmaya balanmas yaznn byk bir nem kazanarak gelimesini ve yaylmasn salamtr. Nitekim Kuranda okumak ( ) fiili trevleriyle birlikte 87 defa geerken, yazmak ( , ) kelimeleri trevleriyle birlikte 320 defa gemektedir. Hzla renilmesi ve retilmesine ramen teekkl tarihi beinci asra kadar gtrlen Arap yazsnn, Hz. Peygamber zamannda henz geliim aamasnda bulunduu, nokta ve harekelerden yoksun olduu anlalmaktadr36. Tabii ki slamdan sonra bata Kurann doru okunmasn salamak iin Arap yazsnda baz ek dzenlemelere gidilmitir. yle ki, Hz. Muhammedin Arap Alfabesinin yazl ve okunu kusurlarn giderme adna benzer harflerin birbirinden ayrlmalarn salamak zere rak tavsiye ettii sylenmektedir.37 Hatta daha bu devirde hattatlarn yazdklar yazlarn altna imzalarn (ketebe) koyma detinin Resulullahn ktiplerinden bey b. Kaab tarafndan balatldn grmekteyiz.38

34

Yaratan Rabbinin adyla oku! O, insan bir kan phtsndan yaratt. Oku! Senin rabbin en cmert olandr. O, kalemle yazmay retendir, nsana bilmediini retendir. ( Kuran, 96 Alk Suresi, Ayet 1-5). Hokka ile kalemi, kalemle yazdklarn ahit tutarm ki. . ( Kuran, 68 Kalem Suresi, Ayet 1). Ayetin izahn ve Hat Sanat ile balantsn anlamak iin bk. Mahmud Bedreddin Yazr, Medeniyet leminde Yaz ve slam Medeniyetinde Kalem Gzeli, Diyanet leri Bakanl Yaynlar, Ankara, 1981, s. 6165.

35

36

bn Haldun, Arap yazsnn slamiyetin ilk gnlerinde salam bir surette ilenmemi, iyi ve gzel bir hale gelmemi olmasn, Arap kavminin gebeliine, iptidai bir hayat yaamasna, hner ve sanattan uzak olmasna balamaktadr. Bilgi iin bk. bn Haldun, Mukaddime, c. II, s. 412-413.

37

Muhammed Hamidullah, Muhtasar Hadis Tarihi ve Sahife-i Hemmam bn.Mnebbih ev. Kemal Kuu, stanbul, 1967, s. 20; Ali Alparslan, a.g.m, s. 451. Said Havva, el- Esas fis-Snne Siretn-Nebeviyye, ev. H. Ahmet zdemir ve dr. , Aksa Yayn ve Pazarlama San. Ve Tic. Ltd. ti, c. VI, stanbul, Aralk 1991, s. 132; Alparslan, a.g.m, s. 453.

38

13

Yazdaki bu gelimelere ilave olarak Hz. Peygamber dneminde deri, hurma yapra, deve kemikleri, anak mlek krntlar, tahta levhalar, parmen, papirs, lihaf (yumuak ve beyaz ta) gibi yaz malzemeleri kullanlmaktayd. Bunlar da o devirde yaznn yaygn kullanmna delil gsterilebilir. 39 121. Drt Halife Devri (11-41/632-661) Hulefa-i Raidin Devrinde, yazda nemli deiiklikler kaydedilmemesine ramen o devirden gnmze intikal eden baz vesikalardan az ok bir gelime saland anlalmaktadr. Bu vesikalar baz meskkt, papirs ve ta kitabelerden olumaktadr. Bu devre ait olduu sylenen mhim vesikalardan biri ince deri zerine yazlm olan Kuranlar ise de aratrmaclar bunlarn hattatlar ve tarihleri zerinde ittifak edememilerdir.40 Halifeler Devrine ait olan bu vesikalardan anlaldna gre papirsler zerindeki yazlarda, harflerde yuvarlaklk, ta zerinde yazl olanlarda ise sertlik ve kelilik hkimdir. 41 Kuzey Arabistandan Hicaz Blgesine intikal eden Nabat yazsnn farkl karakterde iki slubunun olduu bilinmektedir. Cahiliye devrinde bu iki slup cezm ve mek diye adlandrlmtr. Geometrik, dik ve keli karakter arz eden ve kesme, kopma ve ayrlma manasna gelen cezm tarznn, Nabatilerin yazsndan doan ve gelien slam yazsna verilen ilk ad olduu anlalmaktadr. Sratli yazmak, abuk gitmek manasna gelen ve yuvarlak ve yumuak yaz karakterine sahip olan mek tarz yaznn drt halife devrinde kullanld bilinmektedir. Hatta bu yaz tarznda yatay harfler fazla uzatldndan sayfalarda geni boluklar kald gibi, sratten dolay da baz harflerin okunmasnda zorluk ekildii iin Halife Hz. mer bu yazy yaznn kts sfatyla nitelemitir.42

39 40 41 42

Moritz, a.g.m, s. 502-503. Alparslan, slam Yaz Sanat, s. 456 Alparslan, a.g.m, s. 456. Alparslan, a.g.m, s. 456-457.

14

Drt halife devrinde fetihlerle birlikte slamiyet Hicaz Blgesinin dna tamaya balam, yaz da nem arz eden ehirlerin isimleriyle anlr olmutur. Arap hatt, muhtelif devirlerde en fazla kullanld blgeye nispetle, slam ncesi Enbar, Hir, Mekk ve Hicretten sonra da Meden, Basraya nispetle Basr ve nihayet 16/638te kurulan, ksa srede asker, ilm, siyas merkez haline gelen Kfeye nispetle Kf olarak anlmaya balamtr.43 Bunlarn yan sra Hulefa-i Raidin Devrinde dini ve idari hayatta, gnlk muamelatta yaznn neminin artarak devam ettii, hatta Hz. mer (634-644) zamannda yaz retimi iin resmi mektepler ald ve muallimler tayin edildii grlmektedir.44 122. Emeviler Devri (41-132/661-750) Emeviler Devrinde slam Medeniyetinin almlarnn giderek artmasyla birlikte ilim ve sanat alannda da nemli gelimeler kaydedilmitir. Kuran ve kitap istinsah, telif ve tercme faaliyetleri artm, gzele ulama, Kuran gzel yazma gayretiyle hattatlar Mushaflar yazmlardr. Bu devirde amn devlet merkezi olmasyla birlikte siyaset ve ilim hayat da buraya kaym yaz da am olarak anlmaya balamtr.45 Emeviler Devrinde yetien ilk byk yaz slahats olarak kabul edilen kii Kutbe elMuharrirdir (.154/771). Bu mehur hattat Kufye ekil vermek suretiyle bir takm deiiklikler yaparak drt eit yaz meydana getirmitir. Kaynaklarda bunlarn Cell, Tumar, Sls ve Nsftan ibaret olduu bildirilmektedir.46 Anlaldna gre bu devirde

43 44

Derman, Osmanl Trklerinde Hat Sanat, s. 18. etin, a.g.m, s. 278. slam dnyasnda ilk olarak Kttablarn - slamn ilk devirlerinde sbyan mektepleri yaznn retildii yer anlamnda kttab olarak isimlendiriliyordu- ilk programn Hz. mer hazrlam ve vilayetlere gndermitir. Program metni udur: ocuklarnza yzmeyi ve ata binmeyi retiniz, onlara yaygn halde darb- meselleri ve gzel iirleri de rivayet ediniz. Geni bilgi iin bk. Cahid Baltac, slam Medeniyeti Tarihi, M. . lahiyat Fakltesi Vakf Yayn Nr. 197, stanbul, 2005, s. 158.

45 46

Alparslan, slam Yaz Sanat,, s. 459. Alparslan, slam Yaz Sanat, s. 459.

15

yeni hat eitleri domaya balam, kalem azlarnn da hangi lde olmas gerektii tespit edilmitir. te, byk boy yazlara mahsus olan Cell ve resmi devlet yazmalarnda kullanlan standart byk boy Tumar bunlardan ilk bilinenlerdir.47 Bu devrin dier nemli bir hattat Malik b. Dinar (.130/747)48 olup isteyene cret karl Mushaf yazmaktayd. Ayrca, Velid b. Abdlmelikin (86/705) ktibi olan Halid b. Ebi el- Hayyac da yazda mahir bir sanatkrd. Yine Halife Hiama (105/724) birok eser yazm olan uayb b. Hamza el-Katib de yazsnn gzelliiyle bilinen mehur kiilerdendi. 49 Emevilerden gnmze pek az yazl vesika ulamtr. Bu devirde yazlm olan Mushaflarda Cell ve Tumar yazs kullanld, yani yaznn geni bir kalemle yazld, ta kitabe ve meskktn keli yazld, ancak baz kitabelerde baz harflerde yuvarlaklama olduu, papirslerdeki yazlarda kelilikle birlikte yuvarlaklamann da belirdii grlmektedir50. 123. Abbasiler Devri ( 132- 640/750-1258) Abbasiler Devrinde ilim ve kltr merkezi, artk devletin siyasi ve idari merkezi olan Badat idi. Bata Badat olmak zere byk merkezlerde ilim ve sanat hareketleri artm, kitap telif ve istinsah faaliyetleri hzlanmtr. Artan bu telif ve tercme faaliyetlerine eit olarak byyen ve zenginleen ktphanelerde telif ve istinsah iiyle megul olan verrklar zellikle kitap istinsahna mahsus Verrk, Muhakkak veya Irak gibi isimlerle bilinen yaz tarzn kullanmlardr. Verrklarn elinde gzelleen ve Nesih yazsndan ayrt etmek iin

47 48

Derman,Hat, s. 428. Malik b. Dinar hakknda daha geni bilgi iin bk. Mehmet Demirci, Malik b. Dinar, D A, c. XXVII, Ankara, 2003, s. 505. Alparslan, slam Yaz Sanat, s. 460. Alparslan, a.g.m, s. 460-461.

49 50

16

Nesh diye adlandrlan bu tarz, Nesih, Reyhan ve Muhakkak yazlarnn domasna da zemin hazrlamtr51. Abbasilerin ilk devirlerine kadar Tumar, Cell, Sls ve Nsf yazlarnn kullanld grlmektedir. Ancak, zamanla birbirinden ok kk farklarla ayrlan, byklk ve kklkleriyle birlikte, kullanldklar yerlere, hatta ktlarn ebadna gre isimlendirilen birok yaz eidi ortaya kmtr. yle ki m.VIII. yzylda yaz eitleri saysnn krk at grlmektedir. Bu yazlar mevzun hat diye anlmtr.52 Hat sanatnda en nemli gelimelerden biri Abbasi veziri bn Mukle (.328/940)53 ile ortaya konmutur. O, bu mevzun hatlarn nizam ve ahengini belli kaidelere balamtr. Bylece Aklam-i Sitte54 belirmeye balam, mevzun hatlarn yerini de mensb hat almtr. bn Mukle sahip olduu geometri bilgisini kullanarak, harflerin lsn, mesafesini belirlemede noktadan, dik harflerin boyunu belirlemede eliften, anak eklindeki harflerin geniliini gstermek iin de daireden istifade ederek bir metot ortaya koymu ve Aklam- Sittenin temellerini atmtr.55 Bu alt eit yaz daha sonra bn Bevvab olarak anlan hattat bn Hilal (.413/1022)56 tarafndan daha da gzel llere kavumutur. bn Bevvab, bn Muklenin Aklam- Sitte de tespit ettii bu estetik kurallar daha ince geometrik nispetlere balayarak slubunu gzelletirmitir. Benzer sluplarn ortak zelliklerini belirleyip snflandrarak kalemin saysn sekize indirmi, bylece

51 52 53

Serin, a.g.e, s. 67. Alparslan, slam Yaz Sanat, s. 462. bn Mukle hakknda bilgi iin bk. Abdlkerim zaydn, bn Mukle, D A, c. XX, stanbul, 1999, s. 211-212. Belli alt tr yaz gurubuna verilen zel ad. Bunlarn isimleri Muhakkak- Reyhni, Sls-Nesih, TevkRkdr. e kalem de denir. Geni bilgi iin bk. M. Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, Milli Eitim Basmevi, c. I, stanbul, 1983, s. 42.

54

55 56

Alparslan, slam Yaz Sanat, s. 463 bnl-Bevvab hakknda bilgi iin bk. Muhittin Serin, bnl-Bevvab, D A, c. XX, stanbul, 1999, s. 534-535.

17

Aklam- Sittenin teekklnde byk bir yenilik yapmtr57. Onun ortaya koyduu slup slam dnyasnda m. XIII. yzyl ortalarna kadar asra yakn devam etmi ve XIII. yzylda Trk asll hattat Yakut el-Mustasm (.698/1298)58 Aklam-i Sitte denilen Sls-Nesih, Muhakkak-Reyhan, Tevk-Rk hatlarn en gelimi ekliyle ortaya koymutur. Ayrca Yakut el-Mustasm o gne kadar dz kesilen kam kalemin azn eri keserek hatta byk bir estetik de kazandrmtr.59 124. Byk Seluklular (429-590/1038-1194) ve Anadolu Seluklular Devri (469-706/1077-1307) Trkler tarafndan tarih boyunca, balangtan bugne kadar drt alfabe kullanlmtr. Bunlar Orhun Alfabesi, Uygur Alfabesi, Arap Alfabesi ve Latin Alfabesidir. Bunlardan baka Trkler tarafndan veya Trke iin Uygur alfabesinin asl olan Sod Alfabesi, Mani, Brahmi, Sryani, Yunan ve slav Alfabeleri de kullanlmtr. Ancak bunlarn ierisinde gerek zaman ve gerek saha bakmndan umumileerek geni lde kullanlan, bylece milli alfabe haline gelen alfabeler Orhun, Uygur, Arap ve Latin harfli alfabelerdir. Arap harfleri Trkler arasna slamiyetle birlikte girmi, X. asrdan XX. asrn balarna kadar bin seneye yakn bir zaman sresince kullanlmtr60.

57 58

Serin, a.g.m, s. 535. Hakknda ayrntl bilgi iin bk. Nihad M. etin, Yakut Mustasim, A, c. XIII, stanbul, 1993, s. 352-357. Son Abbasi halifesi Mstasm Billh devrinin nl hattat olan Yakutun Trk, Rum veya zayf olmakla birlikte Habeli olduu sylenmitir. Halifeden byk yaknlk grd iin refah ve itibar iinde yaamtr. Mool ordusu Badata girdii zaman bir minareye gizlenmi, kan, ate ve yama ile geen gnleri burada beraberinde gtrd malzeme ile yaz yazarak geirmitir. Hatta kd bittii iin yannda bulunan beyaz ince keten bir mendil zerine de yazmt. O, hat sanat tarihinin belli bal merhalelerinden birisi, kendinden ncekilerle ve sonrakiler arasnda byk bir halkadr. Ayrntl bilgi iin bk. H. Ahmet zdemir, Son Abbasi Halifesi Mstasm Billh ve Dnemi, Hcegh Akademi Kitapl Nr. 5, stanbul, 2005, s. 164-166.

59 60

Derman, Hat, s. 428. Muharrem Ergin, Osmanlca Dersleri, Edebiyat Fakltesi yaynlar Nr. 785, stanbul, 1993, s. 2.

18

Trk hat tarihini, Trklerin slamiyeti kabul etmeye baladklar X. yzyldan balatmak gerekir. Bu devirde hat sanatnn merkezi Abbasi devletinin bakenti olan Badat idi. Trk hat tarihinin bu ilk devirleri, Arap ahs isimlerinin Trk ve ranllar tarafndan mtereken kullanlm olmas sebebiyle bu devirden gnmze intikal eden eserlerin sahiplerinin milliyetini belirlemede karanlk kalmaktadr61. Trkler Mslmanl kabul ettikleri ada Kf yaz revata idi. Dou Asyann iki byk devletinden biri olan Karahanllar ( 992-1211), 940 ylna doru Mslman olmaya baladlar ve saltanat srdkleri Maverannehir ve Dou Trkistanda Kf ve Nesih yazy beraberce kullandlar. Dier bir Trk devleti olan Gazneliler (963-1186) tarafndan da Kf ve Nesih yaz kullanlmtr. ran Seluklular (1038-1194) dneminde de ayn istikamette eserler verilmitir. Anadolu Seluklular (1077- 1307) dneminde Kf ve Nesih yaz yaygn olarak kullanlm olmakla birlikte bu dnemde Kf yaznn kullanmnn biraz azald onun yerini Cel Sls yaznn ald grlmektedir62. lk Mslman Trk devletlerinden hidiler (935-969), Karahanllar (992-1211),

Gazneliler (963-1186), Byk Seluklular (1038-1194) ve Anadolu Seluklular (10771307) devrinin ilk yz elli ylnda Aklam- Sitte alannda bn Bevvabn yaz slubunun benimsendii grlmektedir. bn Bevvabn tesiri Aklam- Sittede nc reformist olarak nitelendirilen Yakutun yaad yllara kadar (1221-1298) yaklak olarak yz sene kadar devam etmitir. Hat sanat bakmndan Anadolu Seluklular dnemi daha zengindir. Trklerin Anadoluya geldikleri zaman her yerde olduu gibi burada da bn Bevvab slubu hkimdi. Anadolu Seluklular dneminde Trk hattatlar XI. ve XII. yzyllarda bn Bevvab

61

Ali Alparslan, Trk Hat Tarihi, Douundan Gnmze Byk slam Tarihi, c. XIV, a yaynlar, s. 478. Ali Alparslan, Trk Dnyasnda Hat Sanat, Trkler Ansiklopedisi, c. XII, Ankara, 2002, s. 267.

62

19

slubunu takip ettikten sonra XIII. yzyln ikinci yarsndan itibaren Yakutun ekoln devam ettirmilerdir63. 13. Hat Sanatnn Osmanllar Devri (698-1341/1299-1923) Kbletl- Kttb olarak anlan Yakut el-Mustasmnin slubu slam leminin tamamnda ksa zamanda benimsendi. lmnden sonra, onun Aklam- Sitte anlay, yetitirdii statlar eliyle Anadolu, Msr, Suriye, ran, Maverannehire kadar yayld ve buralarda hkm sren slam devlet ve hanedanlarnda daima alakaya mazhar bir sanat olarak grld.64 Abbasi Devletinin yklndan sonra hat sanat geliimini Trk ve ranl hattatlarn elinde srdrm, siyasi hareketlerin sonucunda Badat sonras Kahire, Kurtuba, Semerkand, Herat, Tebriz ve Konya ehirleri, Osmanl ncesinde hat sanatnn geliimini devam ettirdii nemli ilim ve sanat merkezleri olmulardr.65 Emev, Abbas, Fatim, Eyyb, Memluk, Seluklu, lhanl, Timur, Safev, Akkoyunlu gibi slam devlet ve hanedanlar devrinde ilgi ekici bir alan olarak grlen hat sanat, Osmanllar Devrinde estetik kudret ve zirvede kal sresi asndan en st noktaya ulam, hatta Trk Hat Sanat adyla anlacak bir kimlik kazanmtr. Osmanl Devletinin kuruluundan XV. yzyln ortalarna, yani stanbulun fethine kadar Trk hattatlar Yakut slubunu takip etmilerdir. Fetihten sonra stanbul, Trk- slam dnyasnn merkezi haline gelmi ve alt asr boyunca hat sanatnda liderlik roln stlenmitir. Bu devirde slam yazsna yeniden yn vererek Trk Hat Sanatnn kurulup gelimesine nclk yapan ilk hattat Amasyal eyh Hamdullahtr.

63 64 65

Alparslan, Trk Dnyasnda Hat Sanat, s. 268. Derman, Osmanl Trklerinde Hat Sanat, s. 20 Abdlhamit Tfekiolu, Osmanl Dneminde Hat Sanat, Osmanl, c. XI, Ankara, 1999, s. 44.

20

Kendisinden sonra gelen hattatlar onun at yolda ilerleyerek Hsn-i Hatt dnya apnda bir grsel sanat haline getirmiler ve yeni ekoller oluturmulardr. Bu bakmdan Osmanl devri hem geleneksel izginin devam hem de yeni ekollerin ortaya kmas asndan hat sanatnn altn a olmutur. 130. Hsn-i Hat Ekolleri 1300. eyh Hamdullah (.926/1520) Ekol Amasyada Hayreddin Maraiden (. 876/1472(?))66 hat sanatn nazari ve ameli olarak tahsil ettikten sonra icazet alm olan eyh Hamdullahn sanat hayatnda Amasya ve stanbul olmak zere iki safha vardr. eyh Hamdullah, Yakut yaz tarznn hkim olduu ilk yazlarn Amasyada, kendi yaz slubunu ise stanbulda ortaya koymutur.67 Amasyada kendisinden yaz mek eden Sultan II. Bayezid Hann ( 1447-1512) davetiyle stanbula gelen eyh Hamdullah, yine Sultann tevik ve tavsiyesiyle saray hazinesindeki Yakuta ait eserleri estetik bir incelemeye tabi tuttu ve kendi sanat anlayn da ekleyerek Aklam- Sitteye yeni bir boyut kazandrd. Drt aylk bir alma sresince68 Yakutun tavrn gelitirerek yazya yeni geometrik ller getirdi. Yakutun yazsndaki sert grnm de ortadan kaldrarak harflere daha estetik bir boyut katt. Bylece hat sahasnda eyh slubu denilen ve Osmanl Hat Sanatnn temelini oluturan dnemi balatm oldu. eyh Hamdullahn ekolnde olgunluk kazanan Aklam- Sitte arasnda Nesih hatt Mushaf yazlmasna tahsis edilmi, Sls yalnz olarak ya da Nesihle birlikte sanat yazs olarak devam etmi, zamanla Reyhan ve Tevki terk edilmi, Muhakkak yaz besmele

66 67 68

Muhittin Serin, Hayreddin Marai, D A, c. XVII, stanbul, 1998, s. 57. Serin, a.g.e, s. 101-104. M. Uur Derman, Osmanllarda Hat Sanat, Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, ed: Ekmeledddin hsanolu, c. II, IRCICA, stanbul, 1998,s. 482

21

kitabetinde,

Rik

hatt,

hatt-icaze

adyla

hattat

ketebelerinde

ve

ilmiye

icazetnmelerinde kullanlr olmutur.69 Osmanl Trk Hat sanatnda Yakut devrini kapatan eyh Hamdullah ekolnn tesiri kendisinden sonra ikinci byk hattat olarak anlan Hafz Osman (.1110/1698) devrine kadar yaklak iki yzyl devam etmitir. 1301. Ahmet emseddin Karahisri (.963/1556) Ekol XVI. yzyl Anadolusunun yedi byk hattatndan biri olarak tannan Ahmet Karahisri70 eyh Hamdullahla ayn dnemi idrak etmi olan bir hattattr. Aklam- Sitteyi Yakut ekolunun nl hattatlarndan Esedullah Kirmaniden (.893/1488)71 renen Karahisri, bu ekoln Osmanl diyarnda takipisi olmu ve Yakut-i Rm diye anlmtr.72 Hat sanatnda Yakut tarzn benimsemi olan Karahisri, bu ekoln sadece taklit ve takipisi olarak kalmam, getirdii yeniliklerle zamanla Yakutu da aarak sanatnn gc ve estetik anlayyla kendi slubunu ortaya koymutur. Yakut tavr onun harf ve kelimelere kazandrd biim, oran, istif ve farkl sayfa tasarmlaryla en gzel ekline ulamtr73. Fakat bu ekol eyh ekol karsnda tutunamayarak kendisinden bir nesil sonra unutulmutur. Bununla birlikte zellikle Cel yazlarda ulat kompozisyon gzellii Mustafa Rakma kadar devam etmitir.

69

Muhittin Serin, a.g.e, s. 105. Belki burada eklenmesi gereken husus, Rika hattnn zellikle gndelik ilerde ve sratli yazmaya elverililii dolaysyla el yazs olarak abuk ve acele yazlmas gereken hemen her yerde kendisine kullanm alan bulduu gereidir.

70

Hakknda bilgi iin bk. Muhittin Serin, Karahisri, Ahmed emseddin, D A, c. XXIV, stanbul, 2001, s. 421-424. Hakknda bilgi iin bk. Ali Alparslan, Esedullah- Kirmni, D A, c. XI, stanbul, 1995, s. 370-371. Serin, a.g.e, s. 109. Muhittin Serin, Karahisri, Ahmed emseddin, D A, c. XXIV, stanbul, 2001, s. 422.

71 72 73

22

1302. Hafz Osman (.1110/1698) Ekol XVII. yzyln ikinci yarsna yetien Hafz Osman74 Hsn-i Hat alannda eyh Ekolnn nl hattatlarndan Byk Dervi Ali (.1086/1698), Nefeszde Seyyid smail (. 1090/1679), Suyolcuzde Mustafa Eyyubden (.1097/1686) Aklam- Sitte zerine mek ederek nihayet icazetnme almaya muvaffak olmutur.75 eyh tavrnn inceliklerini en iyi ekilde renen Hafz Osman, eyh slubundaki Aklam- Sitteyi ikinci bir estetik deerlendirmeye tabi tutarak, beendii harfleri semi, onlar ideal birer harf olarak tanm ve eyh slubunun Yakutu andran harflerini atp Aklam- Sitteyi en gzel seviyesine ulatrmtr. Bylece eyh Hamdullah, yazda klasik devrin balangcn, Hafz Osman ise bu klasizmin olgunluk devrini oluturan birer hattat olarak slam yaz sanat tarihinde bilinip tannr hale gelmilerdir. Artk XVIII. yzyldan itibaren btn hattatlar bugn de dhil Hafz Osman yolunu takip etmektedirler.76 Ayrca Hafz Osman, hat sanatnda Hz. Peygamberin fiziki ve ahlaki vasflarn anlatan Hilye-i erifeyi Sls ve Nesih hatlaryla kompoze eden ilk kiidir77 . Bylece ondan itibaren Hilye-i erife yazm bir gelenek halini almtr.78

74 75 76 77

Hayat hakknda bilgi iin bk. M. Uur Derman, Hafz Osman, D A, c. XV, stanbul, 1997, s. 98-99. Tfekiolu, Osmanl Dneminde Hat Sanat s. 45 Alparslan, Trk Hat Tarihi, s. 481-482 Hilye-i erifenin kaynaklarda aka yer almamakla beraber ilk defa Hattat Hafz Osman tarafndan levha eklinde yazlm olduu kabul edilmektedir. Eski hattatlardan gelen szl rivayetler, bilinen kalplam hilye eklinin benzeri hibir levha almasna Hafz Osmandan nce rastlanmay, onun hem bu ekli gittike gelitirmeye ynelik denemeleri, hem de farkl hilye ekillerini aratrp bulma ve bunlar yazmaktaki gayretine dair kesin bilgiler bu kanaatin doruluk payn arttrmaktadr. Geni bilgi iin bk. M. Uur Derman, Hilye (Hat), D A, c. XVIII, stanbul, 1998, s. 47.

78

Tfekiolu, Osmanl Dneminde Hat Sanat , s. 46

23

1303. Cel Yaz ve Mustafa Rakm (.1241/1826 ) Ekol Cel, bir yaz tr deildir. Szlkte, hattn ak, seik, enli, byk ebatta, uzaklardan bile okunabilecek ekilde yazlmas anlamna gelen Cel79, hat terimi olarak her yaznn belirli bir lden sonra geni yazlan tarzna ad olarak kullanlmtr. Cel, daha ziyade Muhakkak, Sls ve az da olsa Nesih de kullanlmaktayd. Muhakkakn Celsinin fazla yer kaplamas dolaysyla XVI. yzyldan itibaren terk edilmesiyle hattatlar bu asrdan itibaren artk btnyle Cel Slse ynelmilerdir. Cel Sls, levhalarda kullanlmakla birlikte daha ok mimari yazlarda (duvar, kuak, kubbe, mihrap vb.) kullanlmtr. Celde Anadolu Seluklular devrinden, Osmanllarda Fatih dnemine kadar yaklak 350 yllk bir zaman zarfnda gelime ar bir ekilde devam etmitir. Sz konusu ilerleme, gelime tarihi balangc olan 1453 ylndan olgunluk devrinin balangc olan 1800 tarihine kadar ok yava ilerlemi ve Celde gzele ulama gayretlerinin bir sonucu olarak nihayet XIX. yzyl balarnda byk hattat Mustafa Rakmn elinde kemale ermitir.80 Mustafa Rakm, Osmanl dnemi hat sanat iinde zellii ile ortaya kmaktadr. Birincisi, harflerde ideal lleri temin ederek Cel Slse olgunluk kazandrmasdr. kincisi, Cel Slste kompozisyonu gzellie kavuturmasdr. ncs ise, Osmanl Turasna ideal eklini vererek onu enine yayk durumdan kurtarp canlandrm olmasdr.81 Mustafa Rakm, Hafz Osmann Sls ve Nesih yazlarn inceleyerek elde ettii harflerin gvde ve duru zelliklerini Celye tatbik etmi, Cel yazlarda gerekletirilmesi

79 80 81

Hasan znder, Hat, Tezhip Sanatlar Deyimleri ve Terimleri Szl, Konya, 2003, s. 22. Alparslan, Trk Dnyasnda Hat Sanat, s. 270-271. Tfekiolu , Osmanl Dneminde Hat Sanat s. 46.

24

zor bir inklb baarmtr. Bylece onun Cel yazda oluturduu ekol, btn Trk hattatlar tarafndan gnmze dein takip edilegelmitir82. 14. Osmanl Devri Hattatlarnn Gelitirdii Yaz Trleri 140. Divan Dvn yazs, Osmanl Devletinin idare sahasndaki en yksek resmi dairesinde, Dvn- Hmynda kullanlan yaz ekli idi. Dvn- Hmynda alnan resmi kararlar, yazmalar, fermanlar, berat, menur, buyruldu, hkm, misal, tevki, yarlk, nian, vakfiye ve ilam gibi resmi yazlar bu hatla yazlrd. Bu sebeple bu yazya divana mensup anlamnda Dvn denilmitir.83 Osmanllarda Dvnye Hatt- ep84, hattatna da ep-nvis denilirdi. Divan, harf karakterlerinden anlaldna gre XI. ve XII. yzyllarda randa domu ve XVI. yzyla kadar divanda kullanlm olan Talk yazsndan alnan ilham zere Trk Hattatlar tarafndan icat edilmitir.85 Osmanl Trk devletinin kurduu nizamn kuvvet, ihtiam, asalet ve azametini sembolize eden Divanyi, Trkler Seluklular devrinden itibaren kullanmaya balamlardr. Ancak bu hat tr Osmanllar devrinde, bilhassa Fatih Sultan Mehmet zamannda Osmanl hattatlar tarafndan slah edilerek gelitirilmi ve nem kazanmtr.86 XVI. XVII. ve XVIII. yzyllarda olgunlamaya devam eden Divan, en yksek sanat

82 83 84 85

Serin, a.g.e, s. 137. Ali Alparslan, Divan, D A, c. IX, stanbul, 1999, s. 445 Hatt- ep, Talik yazdan ilham alnarak Trk hattatlar tarafndan icat edilen divan yazya verilen addr. Alparslan, Divani, s. 445; Muhittin Serin, Osmanl Hat Sanat, Osmanl, c. XI, ed: Gler Eren, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 1999, s. 31 Serin, a.g.m, s. 31.

86

25

deerine XIX. yzylda Dvn- Hmyn ve Babli kalemlerinde, burada yetien usta hattatlar elinde ulam ve en nefis rneklerini vermitir.87 Divannin Cel Divan ve Dvn Krmas diye iki eidi vardr. Dvnnin genelde abuk yazlan, divan kaleminde ferman, berat msveddelerini kayt defterlerine geirmek iin kullanlan sade ekline Dvn Krmas denilir.88 Divannin hayli girift, ssl ve dekoratif zelliklere sahip olan ve ondan daha geni azl kalemle yazlan ekline ise Cel Divan denir. Cel Dvn yazsn nemli padiah vesikalarnda, ahitnamelerde ve nme-i hmayunlarda kullanmak adet idi. stisnai olarak dini karakterdeki kitabelerde de uygulanmtr.89 1928 Harf nklbna kadar kullanlan Divan yazs, Harf nklbndan sonra ortadan kalkm, ancak son devir mehur hattatlar elinde az da olsa Cel Dvn levhalarda yaamaya devam etmitir. 90 141. Rika Kelime olarak, zerine yaz yazlan kt paras, mektup, not kd gibi anlamlara gelen Rika (ruka) sratli ve kolay yazma ihtiyac gerei XVIII. yzylda Dvn- Hmynda doup, XIX. yzyln balarnda Bablide gelitirilerek ortaya konulan bir yaz eklidir.91 Rika, Mmtaz Efendi Rikas ve zzet Efendi Rikas olmak zere iki slupla kullanlagelmitir. Mmtaz Efendi Rikas, Bab- Ali memurlarndan Mmtaz Efendi

87 88 89

Alparslan, Divani, s. 445; znder, a.g.e, s. 36. znder, a.g.e, s. 36. M. Tayyib Gkbilgin, Osmanl Paleografya ve Diplomatik lmi, Edebiyat Fakltesi Yaynlar no: 2608, stanbul, 1979, s. 45. Alparslan, Divani, s. 445 Serin, Osmanl Hat Sanat, s. 32; znder, a.g.e, s. 164.

90 91

26

(.1287/1871) tarafndan gelitirilmi ve ortaya konulmutur. Gelitii yere nispetle Bab- Ali Rikas olarak da isimlendirilir. zzet Efendi Rikas ise, Galatasaray Sultanisi yaz muallimi Mehmet zzet Efendi (. 1320/1903) tarafndan gelitirilmitir. Bu slupta zzet Efendi, kesin ller ve nispetler koyarak Rika yazsn sanat yazs haline getirmitir.92 Osmanllarda daha ok gnlk hayatta, mektuplarda, resmi yazlarda kullanlan Rika yazs, kitabelerde, mhr ve madalyalarda ok seyrek kullanlmtr. Ayrca, matbu eserlerin de son devirde hep bu yazyla basld grlmektedir.93 Bu yaz gnmzde Arap dnyasnda yazl ve grsel basnda hayli yaygn bir kullanma sahiptir. 142. Siykat Devletin resmi ve mali kaytlarnda ifre gibi kullanlm ariv yazs olan Siykat, Abbasiler zamannda icat edilmitir. Anadoluya da ran yoluyla Seluklular zamannda girmi, Seluklulardan da Osmanlya intikal etmitir.94 Maliye, tapu ve evkafa ait ilerde kullanlan bu yaznn kayna olarak Kfi yaz kabul edilmektedir.95 Bu yaznn mali kaytlar tutmada kullanlmas, bu tip bilgilerin gizlilik esasna gre tespit edilmesinde aranabilir. Siykat yazs, ince, birbirine girift, noktasz ve dik yazld iin az yer kaplar ve abuk yazlr. Kolay okunabilen eidi olduu gibi, ok eski tabirleri ihtiva eden ve ancak uzmanlar tarafndan okunabilen trleri de vardr. Ayrca, uzun

92

Serin, Osmanl Hat Sanat, s. 32; Bu sluplarn yaz zellikleri iin bk. Ali Alparslan, Osmanl Hat Sanat Tarihi, Yap kredi Yaynlar-1286, 1. bask, stanbul, Kasm1999, s. 198-200. Gkbilgin, a.g.e, s. 46. Dndar Gnday, Ariv Belgelerinde Siyakat Yazs, zellikleri ve Divan Rakamlar, TTK Basmevi, Ankara, 1979, s. 1. Gkbilgin, a.g.e, s. 43; Alparslan, a.g.e, s. 147.

93 94

95

27

hatlarla yazlm olanlar bulunduu gibi, Rika tarznda ksa ekilde yazlm olanlar da mevcuttur.96 Seluklulardan Osmanllara intikal edinceye kadar baz deiiklikler geirdii muhakkak olan Siykat yazsnn bize ulam en eski rnekleri Fatih Sultan Mehmet devrine (1451-1481) ait olanlardr. zellikle bu yaznn gelimesinde katks olan iki kiinin isminden bahsedilir. lki, Amasyal air ve bilgin olan Tcizde Cafer elebidir (.921/1515) ki, kendisi maliye ve evkafa ait birok kaytl evrak Siykat yazsna evirmitir.97 Dieri ise, Seyyid Abdsselam (.932/1525-1526) adnda bir hattattr. Siykat yazsnn kurallarn deitirerek dzenlemitir. Osmanl Trklerinde bu yaz, Sultan II. Mahmut Devrinde (1808-1839) yava yava kullanmdan dmeye balamsa da 1875 tarihine kadar Tapu daresinde kaytlarn bu yazyla tutulduu, dolaysyla bu tarihe kadar Siykat yazsnn kullanld sylenebilir.98 143. Nestalk slam yaz tarihinde Aklam- Sitteden sonra en ok kullanlan yaz olan ve iptidai rneklerine XIII. yzylda rastlanan Nestalk, randa XIV. yzylda daha belirgin bir ekle girmeye balam ve nihayetinde XV. yzyl balarnda btn zellik ve kurallaryla meydana kmtr. Osmanllarn Azerbaycanda Karakoyunlular, Dou Anadoluda da Akkoyunlularla olan siyasi mnasebetleri sonucu daha XV. yzyln balarnda Trkiyede de tannmaya balamtr.99

96 97 98 99

Gnday, a.g.e, s. 2. Gnday, a.g.e, s. 1; Alparslan, a.g.e, s. 150. Alparslan, a.g.e, s. 150 Ali Alparslan, Osmanllarda Hat Sanatnn gelimesi ve Bunun Nedenleri, Osmanl, c. XI, s. 39.

28

Bu yaznn esasn Talk yazs oluturmaktadr. Talkin Tadili demek olan bu yaz, Nesh-i Talk diye bilinirken zamanla Nestalk eklini almtr.100 stanbulun Fethinden sonra Nestalk yaz, Osmanlnn Meihat Dairesi ve ilmiye snfnn resmi yazs olmu; muhasebat, vesikalar, kaytlar, edebi eserler zellikle divanlar, iirler Nestalk ve incesi olan Hatt- Kitabet ile yazlmtr.101 Fatih devrinden XIX. yzyla kadar Osmanl hattatlar, ran Nestalk slubunun etkisinde kalmlardr. Bununla birlikte, Trk hattatlar, Nestalk yazda ranl hattatlar kadar gzel rnekler vermiler, hatta bu yaznn Celsinde onlar dahi amlardr. ran Nestalk ekolnde zellikle, Safeviler devrinin mehur hattat Mir madn (.1024/1615) elinde Nestalk yaz hakiki gzelliini bulmu ve XVII. yzyldan itibaren sanat yazs haline gelmeye balamtr. Osmanl hattatlar da XIX. yzyln balarna kadar ran Nestalk Ekolnden etkilenmi ve rann mehur hattat mad ayarnda eserler vermeye almlardr. Hatta Trk hattatlar Nestalk yazda o kadar gzel eserler vermilerdir ki hakl olarak mad- Rm unvan kendilerine yaktrlmtr. Nestalk yazda Trk slubunun temelleri XIX. yzyln balarnda Esad Yesar (. 1212/1798) tarafndan atlmtr. Olu Yesrzde Mustafa zzet Efendi (. 1265/1849) de babasnn yolundan yryerek ran asll Nestalk yazsn milliletirerek Trk Nestalk Ekoln kurmutur.102 kisi arasnda pek fark olmamakla birlikte Trk Nestalk Ekolnde ran Nestalik Ekolne nispetle kesin kurallar vardr.

100 101 102

znder, a.g.e, s. 151. Serin, Osmanl Hat Sanat, s. 31 Ali Alparslan, a.g.m, s. 40. ran Nestalik Ekol ve Trk Nestalik Ekol yaz karakterleri hakknda bilgi iin ayrca bk. Ali Alparslan, Osmanl Hat Sanat Tarihi, stanbul, 1999,s. 155-177.

29

15. Osmanl Devrinde Hat Eitim ve retimi 150. Osmanl Devrinde Hat Eitimi Verilen Meknlar Hat sanat, Osmanl devleti bnyesinde daima ilgi gren bir sanat olmutur. Bunda slam dininin etkisi yadsnamayacak oranda byktr. Kurandan ve Allahn Resulnn szlerinden feyiz alarak yola kan sanatkrlar, daima gzeli arama gayreti ile alarak insan hislerine hitap eden eitli yazlarn domasna ve her zaman canlln koruyacak bir sanat olan Hsn-i Hattn gelimesine yardmc olmulardr. slam dininin etkisinin yan sra Osmanlda, bata padiahlar olmak zere vezirlerin, devlet adamlarnn ve bilginlerin de bu sanat benimseyip maddi ve manevi destek vermeleri hat sanatnn geliiminde olduka etkili olmutur. Padiahlar, hattatlara destek ve teviklerinin yan sra bizzat bu sanat icra eden birer hattat olarak daima onlarn yannda yer almlardr. Osmanl tarihinde hattat olan padiahlarn okluu da bu gr destekler mahiyettedir.103 Osmanlda II. Bayezid ( 1447-1512), III. Murad (1546-1595), II. Mustafa (1644-1703), III. Ahmed (1673-1736), II. Mahmud (1785-1839), Sultan Abdlmecid (1823-1861) hattat padiahlar arasnda anlmaktadrlar. Osmanl padiahlar arasnda gnmze en ok eseri ulaan hattat padiahlar ise, bata II. Mahmud olmak zere III. Ahmed ve Sultan Abdlmeciddir104. Hat sanat eitimi ve retimi, slam lkelerinde layk olduu ilgiyi grerek, sk bir disiplin ierisinde, gelenee bal kalarak yrtlmtr. Bu konuda XV. yzyl ncesine ait malumat olduka kstlysa da bu yzyln sonlarndan itibaren hat sanatnn merkezi haline gelmi stanbuldaki uygulamalar bizlere epeyce bilgi vermektedir.105

103

Ali Alparslan, a.g.m, s. 42; Ayrca, Hattat Osmanl Padiahlar hakknda bilgi iin bk. Hsrev uba, Hattat Osmanl Padiahlar, Osmanl, c. XI, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 1999, s. 52-60. Ali Rza zcan, Hattat Padiahlar, Osmanl Ansiklopedisi, c. VI, s. 98-99. Derman, Hattat, s. 493-494.

104 105

30

Hat eitim ve retimi, slam dnyasnda dier sanatlarda olduu gibi yzyllar boyunca geleneksel usullere bal kalnarak stattan talebesine kiiye zel mek yoluyla, usta-rak ilikisi ierisinde yrtlegelmitir. Osmanl devrinde sarayn destek ve himayesiyle byk ilgi gren hat sanat, stanbulun fethinden gnmze kadar gerek resmi eitim messeselerinde gerekse vakf okullarnda ders alp ders verme usul (mek) ile retilmitir.106 Bu usulle birlikte sanata ilgisi ve yetenei olan renciler, bir stadn elinde yetierek sanat renmi, srekli alarak kendileri de nihayet statlk seviyesine ykselip paha biilmez eserler ortaya koymulardr. Daha nce de deindiimiz Hz. Aliye izafe edilen u sz bu gr destekler mahiyettedir. Gzel yaz bizzat hocann retiinde (mek) gizlidir; olgunlamas ok yazmakla, devam da slam dinini yaamakla olur. 1500. Saray i Eitim Kurumlar Osmanl devrinde, sanatn kiinin nefis ve irade terbiyesi zerindeki etkisi ok iyi deerlendirilmi ve buna bal olarak eitli alanlarda sanat faaliyetleri hem saray iinde hem de saray dnda etkin bir biimde srdrlmtr. Grm olduu ilgi dorultusunda hat sanat da bata saray ii resmi eitim kurumlarnda olmak zere vakf okullar ders programlarnda Hsn-i Hat dersleri ad altnda yerini almtr. Enderun Mektepleri, ehzdegn Mektepleri ve yaz sanatna yeni eitlerin de ortaya kararak katlmn salayan Dvn- Hmyn kalemleri yaz retiminin yapld saray ii kurumlar olarak nitelendirilmektedir. Bu kurumlar hat sanatnn gelimesinde ve ekol sahibi hattatlarn yetimesinde byk rol oynamlardr.

106

Serin, Mek (hat), s. 372.

31

15000. Dvn- Hmyn Osmanl devletinde, devlet ilerine bakan, r-y Devlet107 olarak da nitelendirilen Dvn- Hmynda alnan kararlar ktlara yazlarak ferman, menur, berat gibi belgeler haline getirilir, tura ekilerek ilgili yerlere gnderilirdi. Bu kurulda kararlar yazmak, gndermek, saklamak gibi nemli ileri yapan ayr bir brokratik tekilat mevcuttu. Dvn Hmynda Reisl-Kttab bakanlnda Beylik, Tahvil ve Rus Kalemleri faaliyet gstermekteydi.108 Yaz sahasnda temel eitimleri alm olan ve Dvn- Hmyn kalemlerine memur olarak giren ktipler yaz alannda asl eitimlerini bu kalemlerde tamamlamaktaydlar. Bu kalemler yalnzca devlet ilerinin grld yerler olarak kalmam birok hat stadnn da yetitii yerler olmulardr. yle ki, hat sahasnda birer sanat yazs olarak nitelendirilen ve kendileriyle muhteem sanat eserleri ortaya konulan yaz trleri olan Divan, Cel Dvn ve Tura bu kalemlerde geliip ortaya km ve Dvn- Hmynda mek edilegelmitir.

107

M. Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, c. I, 3. bask, Milli Eitim Basmevi, stanbul, 1983, s. 533. Ahmet Mumcu, Divan- Hmayun, D A, c. IX, stanbul, 1994, s. 431. Beylik kalemi, divan kararlarn tutan, divanda mzakere edilen konularla ilgili evrak gerekli yerlere havale eden, emir ve hkm suretlerini yazan bir daire idi. eri saha dnda kalan divan muamelatnn dzenlenmesi, st makamlara sunulmas, divan defterlerinin tutulmas, ahitnme, ferman, hatt- hmayun, nme-i hmayunlarn hazrlanmas bu kalemin grevi idi. Tahvil Kaleminde ise, vezir, beylerbeyi, sancakbeyi, beratlar ve beratlarla beraber verilen tevcih fermanlar ile boalm ( mahll) tmar ve zeametlerin verilmesi iin lazm olan tahvil tezkireleri hazrlanmakta idi. Rus kaleminde vakf personeli ile dini hizmetlerde bulunanlarn, kalemlerdeki byk kk ktiplerin, saray aa ve hademelerinin, dizdar ve kale erlerinin berat ve fermanlar bu kalemde ilgili dairelerden alnan tezkirelere gre hazrlanrd. Geni bilgi iin bk. Mehmet pirli, Klasik Dnemde Osmanl Devlet Tekilat- Divan- Hmayun kalemleri Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, ed: Ekmeleddin hsanolu, c. I, IRCICA, stanbul, 1994, s. 178-183.

108

32

15001. Enderun Mektebi Osmanllar devrinde Dvn- Hmyn dnda gzel yaz, sarayda, orduda ve hkmet ilerinde alacak memurlar yetitirmeye mahsus olan ve Topkap saraynda bulunan Enderun Mektebinin de ders programlarnda yer alm, yetenekli rencilere sekin hocalar tarafndan yaz dersleri verilmitir. Topkap sarayndaki Enderun Mektebi haricinde bu mektebe acemiolanlar yetitiren ve Hazrlk Saraylar olarak da nitelendirilen Edirne Saray, Galata Saray, Sultanahmette brahim Paa Saray, Kkekmecede skender elebi Sarayndaki mektepler de bu anlamda hizmet grmlerdir. Buralarda hem askeri ve siyasi balamda devlet erkn yetitirilmitir hem de birok sanat dalnn yan sra yetenekli rencilere yaz dersleri verilmitir. Bylece birbirinden kymetli Osmanl hattatlar saraylardaki mekteplerde yetime imkn bulmutur.109 Enderun Mektebinde Trke, Okuma-Yazma, Arapa, Kuran ve Din dersleri btn rencilerin takip etmek zorunda olduu dersler idi. Bunlarn dnda Beden Eitimi, Sava Hnerleri gibi konular da ortak renim alanlar idi. 110 Enderun Mektebinde zorunlu dersler haricinde Olanlar kabiliyet ve ilgilerine gre istedikleri sanat ve ilimle megul olmulardr. Kou sistemi ierisinde kendilerine den grevleri yerine getirdikten sonra Hsn-i Hat gibi eitli el sanatlarna, Mzik, iir, Edebiyat, Tp gibi ilimlere alaka duyan renciler ilgilendikleri alanda sarayda grevli bilginlere veya Ehl-i Hiref-i Hassa statlarna devam ederlerdi. Saray- Hmyn hocalar unvann alan ve dnemin byk sanatkrlar olan bu hocalar haftada bir kere, genellikle Sal, aramba veya Cumartesi gnleri Enderun Mektebine gelir ve derslerini verirlerdi.111

109

lker Akkutay, Enderun Mektebi, Ankara, 1984, s. 70; Enderun Mektebi, Trk Ansiklopedisi, c. XV, s. 193. Akkutay, a.g.e, s. 136. Enderun Mektebi, Trk Ansiklopedisi, c. XV, s. 193.

110 111

33

zellikle nceleri Enderun halknn amarlarnn ykanp dzenlenmesi hizmetini grrken daha sonra almalarn sanata kaydrld bir ilim ve sanat mektebi haline gelen Seferli Odasndan birok ilim ve sanat erbab yetimitir. Sarayn mimar, nakka, ressam, ktibi, musikiinas, siyaset adam gibi hattat da Enderunda yetiirdi. yle ki bu hattatlar alanlarnn en iyisi olarak nitelendirilirlerdi. Ayrca hattatl ileri gtrenlere Enderun Ktphanesi iin ok deerli eserler de yazdrlrd. 112 Alanlarnda mahir birok devlet adamnn, askerin, limin ve sanatnn yetitii yetenekliler mektebi olarak nitelendirilen Enderun Mektebi 1908de II. Merutiyet sonras kapatlmtr113. 15002. ehzdegn Mektebi Topkap Saray ile birlikte ina edilen ehzdegn Mektebinde ise hanedan mensuplarnn ocuklar ilk eitimlerini alrlard. ehzdegn Mektebi Topkap Saraynn harem dairesinde Darssaade Aasnn bulunduu binann st katndayd. Bu okulun eitim derecesi, halk tabakasnn ocuklarnn devam ettii Sbyan mektepleriyle ayn seviyede idi. Sbyan mekteplerinde olduu gibi burada da ocuklara Kuran okutulur, namaz sureleri ezberletilir ve az da olsa yaz mek edilirdi.114 Topkap Saray dndaki saraylarda da buna benzer mektepler mevcuttu. 1501. Saray D Resmi Eitim Kurumlar Saray ii resmi eitim kurumu olarak deerlendirilen bu eitim kurumlar dnda da Osmanllar dneminde, mescit, cami, tekke ve zaviye gibi birer vakf messesesi olarak faaliyetlerini srdrm olan sbyan mektepleri ve medreselerde de yaz dersleri mevcuttu.

112 113 114

Alparslan, a.g.e, s. 15; Osman Nuri Ergin, Trk Maarif Tarihi, c. I/II, s. 16-17. Enderun Mektebi, Trk Ansiklopedisi, c. XV, s. 193. Osman Nuri Ergin, a.g.e, s. 6.

34

15010. Sbyan Mektepleri Ta Mektep veya Mahalle Mektebi olarak da isimlendirilen bu mektepler halk tabakasna mensup kiilerin, be alt yalarndaki ocuklarnn okutulduu ve ilk tahsilin verildii mekteplerdir.115 Kuran- Kerimin ve dinin temel ilke ve kurallarnn retildii bu mekteplerde ocuklara yaz dersleri de verilmekteydi. Fatih Sultan Mehmet sonras yaz derslerinin ilave edildii116 ve bylece talebelerin ilk olarak bu mekteplerde hat sanatyla karlatklar anlalmaktadr. Ancak bu mekteplerde verilen hat eitiminin hat sanatkr yetitirmekten ziyade, ocuklarn yazy tanmasn ve az da olsa ll bir ekilde yazmasn salamaya ynelik olduu aktr. Bu mekteplerde Kuran derslerini ve hat derslerini reten hoca ayn ahs olabilecei gibi baz mekteplerde hat eitimi iin ayr bir hoca belirli gnlerde mektebe gelerek ocuklara almalar iin rnek bir satr verirdi. Birer vakf messesi olan bu mekteplerin kadrolarnda bir hat muallimi istihdam edilmiyorsa baz hayrseverlerin bu vasf tayan hocalar cretlerini deyerek grevlendirdikleri de grlmtr.117 Yukarda deindiimiz zere bu mekteplerde ocuklarn yazy tanmas ve az da olsa ll yazmalarn salamak hedefleniyordu. Fakat yazyla tanan mektep talebesinden bazen kabiliyeti kefedilip hat sanatna ynlendirilen renciler de kmtr. Bunlar

115 116

Pakaln, a.g.e, c. III, s. 201. Hasan Ali Koer, Trkiyede Modern Eitimim Douu ve Geliimi (1773-1923), ve dr., stanbul, 1991, s. 8. Osmanl Sbyan mekteplerinin programlar balangtan 1924 ylna kadar eitli deiiklik ve gelimeler gstermitir. Fatih Sultan Mehmet, stanbulda kurduu ilk Daruttalimin vakfiyesinde talim-i kelam kadim ve Kuran- azim okunmasn art komutu. I. Mahmudun 15 evval 1152 (15 Ocak 1740) tarihli vakfiyesinde Muallimhaneye bir de hat hocasnn tayin edildii grlmektedir. Bilgi iin bk. Cahit Baltac, Mektep- Osmanllarda Mektep, D A, c. XXIX, Ankara, 2004, s. 5-7.

117

Derman, Hattat, s. 494.

35

arasnda XIX. yzyln byk hattatlarndan Sami Efendinin (.1330/1912) ad zikredilebilir.118 Ayrca bunlar arasnda Hattat Halim [ZYAZICI] da anlabilir. Halim Efendi, 20 aban 1315 (14 Ocak 1898) ylnda stanbulda dnyaya gelmitir. Babas Krmdan gedip stanbula yerleen Nalnc Hac Cemal Efendidir. Halim [ZYAZICI], sakap (Esekap) btidai Mektebinde bir sre okuduktan sonra Hasekideki Glen-i Maarif Rdi Mektebine devam ederek buradan mezun olmutur. Henz Rdi mektebinde iken yazya ilgi duymaya balamtr. Mektepte hocas Hattat Hamit [AYTA]( 1891-1982)- o zaman ki ismiyle Musa Azmi Bey- ondaki kabiliyeti grerek onunla ilgilenmi ve mektep program dnda Cuma gnleri ona zel dersler vermitir. Glen-i Maarifte Hamit [AYTA]tan Rika dersleri ald sylenmektedir119. Nihayet 2000 yl sonlarnda ortaya kan Halim Beyin terekesindeki bir belgeden, Hamit [AYTA]in Halim [ZYAZICI]ya Rika yannda Sls, Nesih ve Celi Divan dersi verdii anlalmtr. 120.

15011. Medreseler Osmanl eitim tarihinde yaygn olarak yer alan ve en nemli vakf okullar olarak nitelendirilen medreselerde de hat dersleri verilmekteydi. Arap harflerinin yazm tekniklerinin retildii bu derslerde daha ziyade Aklam- Sitte retilmekteydi. Medreselerde hat dersi iin ayr bir mderrisin yaygn olarak grev yapmad, bu derslerin

118

Abdlhamit Tfekiolu, Tarihte ve Gnmzde Hat Sanatnn retim Metotlar, 2000li Yllarda Trkiyede Geleneksel El Sanatlarnn Sanatsal, Tasarmsal ve Ekonomik Boyutu Sempozyumu Bildirileri, T. C. Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara,1999, s. 276.

119

bnlemin Mahmut Kemal nal, Son Hattatlar, Milli Eitim Basmevi, 2. bask, stanbul, 1970, s. 105; ZYAZICI, Mustafa Abdulhalim, Yeni Trk Ansiklopedisi, c. VIII, stanbul, 1985, s. 2967. Sleyman Berk, Hattat Hamid Ayta (1891-1982) la Alakal Birka Not, bk. www. Osmanli. org. tr (27. 09. 2006)

120

36

daha ziyade tatil gnlerinde zel hocalar tarafnda verildii aktr.121 yle ki 1873te Meihat Makamnda oluturulan bir meclis tarafndan hazrlanp sunulan raporda medreselerde okutulacak dersler arasnda hat dersi tatil gnleri dersleri arasnda zikredilmektedir.122 Geleneksel sanatlar arasnda yer alan hat sanat eitim ve retiminin geleneksel anlamda usta-rak ilikisi dorultusunda, talebenin kabiliyet ve azmine bal olarak yrtld ve sz konusu eitim retimin uzun yllar almas dolaysyla medreselerde bu sanata ilgi ve yetenei olan talebelerin medrese program dnda hattatlardan zel dersler alarak bu alandaki yeteneklerini gelitirdikleri muhakkaktr. Medreselerin vakf kuruluu olmas dolaysyla buralarda okutulacak dersler de genel itibaryla medrese vakfiyelerinde belirtilmekteydi. Vakfiyelerin yan sra bu konuda yaplan kanunnamelerde de ders programlar tespit edilmekte ve okutulacak kitaplarn isimleri dahi verilmekteydi. Btn bunlardan baka zellikle mderris hal tercmeleri ve talebenin hangi dersi kimden aldn ortaya koyan icazetnmeler de medreselerde okutulan dersler hakknda ayrntl bilgi sunmas asndan nemlidir. Btn bu kaynaklarn elde mevcut rneklerinin deerlendirilmesi, medreselerde Hsn-i Hat dersinin varln bize ispatlamaktadr.123 Zamanla medreseler zerinde yaplan slahat almalar sonucu ortaya konan programlarda da Hsn-i Hat her zaman yerini almtr. yle ki II. Merutiyet sonras yaplan slahat almalar dorultusunda hazrlanan Darl-Hilafetil-Aliye medreselerinin

121

Mustafa Ergn, Ders Programlar ve Ders Kitaplar Tarihi I (Medreselerde Okutulan Dersler ve Ders Kitaplar), A. K. Anadolu Dil- Tarih ve Kltr Aratrmalar Dergisi I, Afyon,1996, s. 35. Zeki Salih Zengin, II. Merutiyette Medreseler ve Din Eitimi, Aka yaynlar, Ankara,2002, s. 2425. Bu konuda bk. Hseyin Atay, Fatih- Sleymaniye Medreseleri Ders Programlar ve cazetnameler, Vakflar Dergisi, sy. 13 ( Ankara, 1981), s. 171-207.

122

123

37

hazrlk snf ve ortaretim 1. ve 2. kademe ders programlarnda Hsn-i Hat derslerinin yer ald grlmektedir.124 Bu durumun medreselerin ilgasna kadar devam ettii kesindir. 1502. Dier yerler Osmanlda baz klliyelerde Mek-hane veya Yaz Odas olarak isimlendirilen hcrelerde125 mek edilen Hsn-i Hat ayrca tarikat derghlarndan zellikle Mevlevi derghlarnda da ayrca mek edilmi ve buralarda deerli Mevlevi hattatlar yetimitir.126 Sz konusu derghlarda zellikle Hsn-i Hattn resim-yaz alannda gzel eserler verilmitir. Resim-yazda daha ziyade Kufi, Sls ve Cel Sls yaz trleri kullanlmtr. Nadiren Dvn yaznn da kullanld olmutur127. Mevlevi tarikat mntesibi hattatlar gerek yaz alannda gerekse yaz malzeme ve aletleri (Makta, Divit, Kalemtra vb.) yapmnda ok deerli rnler vererek hat sanatnn geliimine katkda bulunmulardr. Osmanl devlet ynetiminin merkezi konumundaki Bablide eitli birimlerde hat sanatnn icra edildii grlmektedir. Kalemiye snfn oluturan Babli ktiplerinin yetimesi de usta-rak ilikisi ierisinde olmaktayd. Bablide Dvn- Hmyn ve Kethda Bey Dairesinde yetitirilip Sls, Reyhan, Talk, Dvn ile zellikle Bablide geliip yine burada ok kullanlan Rika yazsn renen ktiplerin yetimesi iin burada daha sonra birtakm mekteplerin de ald grlmektedir128. lk olarak Babli ve Bab- Defteri ktiplerinin yetimesi iin dzenli bir okula ihtiya duyulmas zerine 1839 ylnda Babli civarnda Mekteb-i Maarif-i Adliye almtr. Mektebin ders program iinde Dvn, Sls, Rika, Siykat yaz dersleri de yer almaktayd. Bu mektep daha sonra 1862 ylnda Mekteb-i Aklama dnmtr. 1849 ylnda kalemlere uzman yetitirme adna

124 125 126

Zengin, a.g.e, s. 107-132. Serin,Mek (hat), s. 373. Mevlevi hattatlar hakknda bk. Ali Haydar Bayat, Hsn-i hat sanatnda Mevlevilik ve Mevleviler, 4. Milli Mevlana Kongresi, 1989, s. 85-94. Mevlevi hattatlarnn yzyllara gre dalm iin ayrca bk. Hamit Abra, Mevlevi Sanatlar, Osmanl, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 1999, c. XI, s. 95-97.

127 128

Bayat, a.g.m, s. 94-96. Mehmet pirli, Babli (Babli ktiplerinin yetimesi), D A, c. IV, stanbul, 1991, s. 381-382.

38

ikinci bir mektebin ald grlmektedir. Darulmarif adyla alan bu mektep 1872 ylnda kaldrlp dadiye dntrlmtr. Rdiye tahsilinin stnde iyi devlet memuru yetitirmek maksadyla Mekteb-i Aklam adnda nc bir mektep daha almtr. Daha sonra Mahrec-i Aklam olarak isimlendirilen bu mektebin ders program iinde de hat derslerine zellikle Rikann eitimine yer verildii grlmektedir. Bu mektep 1876 ylna kadar varln korumutur. Bu tarihte daha yksek seviyeli memur yetitirmek zere Mekteb-i Fnn-i Mlkiyye almtr. Bu mekteplerin ders programlarnda grld zere hat derslerinin yer ald zellikle Sls, Rika, Dvn, Siykat gibi hat eitlerinin retildii anlalmaktadr129. Osmanlda Tanzimat dneminde dadi ve Rtiyelerin eitim- retim programlarnda da Hsn-i Hat derslerinin yer ald grlmektedir.
130

Buralarda zellikle son dnemde

Osmanl devlet daireleri, mnevverleri ve okuryazarlar tarafndan en ok kullanlan Rikann yaz hocalar tarafndan retildii, bunun yan sra isteyen rencinin dier yaz eitlerini de renebildii grlmektedir.131 Btn bu kurumlarn dnda Hsn-i Hat dersleri, hat statlarnn kendi evlerinde veya baz zenginlerin konaklarnda da taliplilerden cret alnmakszn mek edilmitir.132

129 130

pirli, a.g.m, s. 382. Pakaln, a.g.e, c. III, S. 65; Bayram Kodaman, Abdlhamit Devri Eitim Sistemi, TTK Basmevi, Ankara, 1991,s. 129-133. Alparslan, a.g.e, s. 200. Serin, Mek (hat), s. 373.

131 132

39

K NC BLM 2. HAT SANATINI CANLANDIRMA ABALARI VE

MEDRESETL- HATTAT N 20. Hat Sanatn Canlandrma abalar Osmanlda Hat sanat ve hattatlar sarayda daima byk itibar grm ve bata padiah olmak zere saray ileri gelenleri tarafndan maddeten ve manen destek bulmulardr. Saray d kurumlarda da vakf sisteminin salad yardmla ayn ekilde bu sanat icra edilegelmitir. Bu noktada devletin sanat ve sanaty destekledii bu dnemlerde dier sanatlarla birlikte hat sanat da gelime gstermi ve bu alanda byk statlar yetimitir. Devlet desteinin yan sra sanatn icrasnda asrlardr takip edilegelen geleneksel ustarak ilikisi de bu sanatn zellikle ilgi ve kabiliyete bal bir eilim gsterdiini, yani geliim ve yaygnlnn bu ilikiye bal olduunu ortaya koymutur. yle anlalyor ki zamanla artlar deitiinden hat sanatna dnk ilgi de buna gre yn bulmutur. Osmanlda Enderun, Dvn- Hmyn gibi devlet mektepleri ve vakf kurulular bnyesinde yrtlmekte olan yaz eitimi, zellikle XIX. yzylda Enderun ve Dvn- Hmynun nemlerini yitirmeye balamalar sonucu bir sarsnt yaamtr. Hat sanat, zamann getirmi olduu birok yeniliklerden de olumsuz ynde etkilenmi ve ilgi kaybna uramtr. Belki de bu ilgi azalmasnn en nemli sebeplerinden birisi memlekette kitap vs. basm iinin yaylmas, matbaalarn alp oalmas ile el yazsna ihtiyacn azalmas ve Hsn-i Hattn yalnzca sanatseverlerin ilgisiyle snrl kalmasna bal olarak hattatlarn yaz ile geimlerini temin etmelerinin glemi olmasdr133.

133

bnlemin, Son Hattatlar, s. 3.

40

Ayrca nceleri, baz medrese ve Sbyan mekteplerinde birer hat hocas bulunuyorken, zamanla tahsisatn azl ve ehil kiilerin bulunmamas gerekesiyle bu dersler yalnzca snrl sayda -be okuldan birinde srdrlmeye allmtr.134 Tahsisat eksiklii ve yaz muallimlerine verilen cretin azalmas zamanla bu sanata olan ilginin kaybolmasna yol amtr. XIX. yzylda mali imknszlklar iinde srdrlmeye allan hat sanatn snmekten kurtarma adna baz zel teebbsler olmutur. Bunlardan biri II. Abdlhamit Dneminde, 1892 ylnda Sadrazam Ahmet Cevad Paa (.1317/1900)135 tarafndan balatlan giriimdir. Ahmet Cevad Paa, snmek zere olan hat sanatnn eitim ve retimi iin Babli alanlarna ynelik olarak Dvn- Hmyn kaleminde Talim-i Hat ubesini kurmu bana da XIX. yzyln sekin hattatlarndan Sami Efendiyi (.1330/1912) getirmitir. Fakat Ahmet Cevad Paann sadrazamlktan ayrlmas sonucu esasta halka ak olmayan bu ube de nemini kaybederek ksa sre sonra kapanmtr136. XIX. yzylda Hsn-i Hat sanatndaki duraklamaya ilaveten bu sanatla yakndan alakas olan Tezhb, Cilt, Ebr gibi sanatlar da ounlukla babadan ola geen birer esnaf zanaat halini almt. Dolaysyla an artlarna uygun ve bu sanatlarn eitimini verecek, icrasna imkn tanyacak bir okula ihtiya duyulmu ve Hsn-i Hat ile Tezhip, Cilt ve Ebru gibi dier geleneksel sanatlarn retildii Medresetl- Hattatin almtr.

134 135

Aynur Erba, a.g.m, s. 147. Sadrazam Ahmed Cevad Paa hakknda ayrntl bilgi iin bk. bnlemin, Son Sadrazamlar, c. III, s. 1473; Sadrazam Ahmed Cevad Paa sadrazaml srasnda ayn zamanda Babli memurlarnn bo zamanlarnda kitap okumalarn salamak iin Bablinin bahesine bir ktphane de yaptrmtr. Yakn zamana kadar Babakanlk Osmanl Arivi Daire Bakanlnn idare ve okuma salonu olarak kullanlan bu bina halen ayn kurumun birimlerinden birini tekil etmektedir. Bilgi iin bk. Abdlkadir zcan, Cevad Paa, D A, c. VII, stanbul, 1993, s. 430.

136

M. Uur Derman, Medresetl- Hattatin, D A, c. XXVIII, Ankara, 2003, s. 341.

41

21. Medresetl-Hattatin 1908de II. Merutiyetin ilanndan sonra balatlan yeni eitim almalar kapsamnda zellikle, eyhlislam rgpl Mustafa Hayri Efendinin (.7 Temmuz 1921)137 Evkaf Nazrl dneminde Hat, Tezhb, Cilt, Minyatr gibi sanatlarn bir okul bnyesinde toplanmasna ynelik kendisine sunulan bir talebin deerlendirilmesi sonucunda Medresetl-Hattatinin almas gndeme gelmitir. Vakf eitim ve retim messeseleri programlarnda slah almalarnda bulunan Hayri Efendiye dnemin hattatlarndan Arif Hikmet Bey (.1336/1918)138 yaz sanat zerine yaptklar bir konuma srasnda, yaz sanatnn gereken ilgiyi grmediine ve bu sanatn canlandrlmasna dair nelerin yaplabileceine dair grlerini iletme frsat bulur. Arif Hikmet Bey, eyhlislama hat eitimi veren resmi bir kurumun bulunmamasndan yaknarak asrn stat hattatlarnn bir araya getirilerek bir yaz retim mektebi almasn139 teklif eder. Teklif Hayri Efendi tarafndan kabul edilip almalara balanr. O dnemde stanbulda vakflara bal eitim kurumlarnda bulunan hat hocal kadrolar bu medreseye aktarlm ve muallim maalar da Evkaf Nezareti idaresine mali bir yk getirmemesi iin medrese vb. evkaf kurulularnda esasen mevcut olduu halde fiilen harcanamayan hat muallimi cretlerinin birletirilmesiyle toplanmtr.140 Hat sanatnn yan sra dier tezyini sanatlar da unutulmaktan kurtarmak amacyla kurulan Medresetl- Hattatine yer olarak, bu sanatlara merak ve kabiliyeti olan

137

Hayri Efendi hakknda bk. Mehmet pirli, Hayri Efendi, Mustafa, D A, c. XVII, stanbul, 1998, s. 6264; Ahmet Belada, Tarihe yn verenler (rgpl Mustafa Hayri Efendi ), lkAdm Dergisi, sy. 206 (Eyll 2005) (www. ilkadimdergisi. com /206/tariheyonverenler-ahmetbeleda) (20.11. 2006)

138

Arif Hikmet Bey hakknda bk. bnlemin Mahmut Kemal nal, Son Hattatlar, stanbul, 1955, s. 58-62; Sadk Albayrak, Son Devir Osmanl Ulemas, c. I, stanbul Byk ehir Belediyesi Kltr leri Daire Bakanl Yaynlar Nr. 401, 1996, s. 380-383.

139 140

A. Sheyl nver, smail Hakk Altunbezer, Arkitekt, sy. 7-8, stanbul, 1946, s. 179. Derman, a.g.m, s. 341; Ayn mellifin Hattat, D A, c. XVI, stanbul, 1997, s. 494.

42

memurlarn da kolayca devam edebilmeleri maksadyla devlet dairelerinin de tamamna yakn olan Babli karsndaki 1171/1758 ylnda Tersane Emini Yusuf Aa (.1188/1775)141 tarafndan Hassa Bamimar Tahir Aaya142 yaptrlp vakfedilen Sbyan Mektebi binas seilmitir143. Ayrca, bu bina, eskiden Trk heyetinaslarndan DarulFnun ilk mdr Hoca Tahsin ( .1298/1881) Efendi tarafndan mrnn son yllarnda, Darul- ilim adyla hususi retim messesesi olarak kullanlm kendisi de bu mddet zarfnda bu binann bir odasnda yaamtr144. Caalolunda, Babli yokuu zerinde, Ankara caddesinde bulunan bu iki katl tarihi bina, gnmzde MEB Devlet Kitaplar Mdrl Caalolu Yaynevi olarak kullanlmaktadr145. 210. Medresetl-Hattatin Al Merasimi Medresetl- Hattatin, 6 Recep 1332/31 Mays 1914 tarihinde gerekletirilen bir merasimle eitim ve retime almtr. Bu al treninin nasl gerekletii konusunu davetliler arasnda yerini alm olan bnlemin Mahmut Kemal nal Son Hattatlar adl eserinde yle anlatmaktadr146. Babli caddesinde mukaddema merhum Hoca Tahsinin dershanesi ve bilahare Sbyan Mektebi olan bu bina laykyla tamir ve Medersetl- Hattatin ittihaz olunarak alma merasimi 6 Recep 1332 (1914)de icra olundu. Nezaretin daveti zerine bende hazr

141 142

Mehmet Sreyya, Sicilli Osman, c. IV, Sebil Yaynlar Nr. 230, stanbul, 1998, s. 272 Tahir Aa hakknda bk. Muzaffer Erdoan, Onsekizinci Asr Sonlarnda Bir Trk Sanatkr: Hassa Bamimar Mehmet Tahir Aa, T Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, VII/10, s. 157-180, III/12, 159-178; IX/13, s. 161-170; XI/15, s. 25-46. M. Uur Derman, Medresetl- Hattatine Dair, Mbahat Ktkoluna Armaan, ed. Zeynep Tarm Ertu, stanbul 2006, s. 511-547

143 144

Osman Nuri Ergin, Hattat Mektebi, Trk Maarif Tarihi, c. I/II, s. 192; Derman, a.g.m, s. 512. mer Faruk Akn, Hoca Tahsin, D A, c. XVIII, stanbul, 1998, s. ; bnlemin Mahmut Kemal nal, Son Asr Trk airleri, c. IV, Dergh Yaynlar, s. 1870-1884. Bu tarihi bina tarafmzdan ziyaret edilmi olup ektiimiz fotoraflar tezimizin Ekler ksmnda verilmitir. bnlemin, Son Hattatlar, s. 4-5; Ayvazolu, a.g.e, s. 282-283.

145

146

43

bulundum. Salonda meihat ve evkaf mstearlar, terifat mdr-i umumisi, beyliki ve sair zadlarla ba tarafa oturduk. Karmzda hattatlar srayla oturdular. Dier davetlilerde kenarlara ve ortaya yerletiler. Mdrle tayin olunan hattat Arif Bey, ortaya gelb-baile ve ellerile iaretler yaparak- habt halelden hal olmayan bir nutuk irad etti. Szn bitirince Msrl bir hafz ar-i erif okudu. Darul- Fnun hocalarndan evket Efendi, mdre nazire yaparcasna mufassal bir dua okuyarak kimin tertibi olduunu bilmiyorum- ayakta min denildi. Bir tepsi zerinde adi ak ile bir kalem getirdiler. Bir kalemtra tedarik etmeyb de ak ile kalem atrmak isteyen merd-i hner-ver kim ise, merhaba ey semt-i irfann bidi ebteri hitabna layktr. Meihat mstear Hac Evliya Efendi Kalemi at. Bir hokka ile mrekkep iesi getirdiler. Evkaf Mstear Mnir Bey, mrekkebi hokkaya koydu. Dier odada da Reislhattatin Kamil Efendi, o mrekkep ve kalem ile Hind abadisi bir kda Sls besmele yazd, hayli mddet beklendi. nk kr bir aknn at kalemle abuk ve gzel yaz yazmak kolay ey deildir. Besmelenin zerine umumen imza koyduk. Merasim bitti. Medresenin al tarihi ile ilgili olarak kaynaklarda verilen tarihler arasnda bir tutarszlk gzlenmektedir. Al tarihi, bnleminin Son Hattatlar adl eserinde 6 Recep 1332 (31 Mays 1914) olarak, Osman Nuri Erginin Trk Maarif Tarihi adl eserinin 192. sayfasnda 5 Austos 1331 (18 Austos 1915) olarak gemektedir. Yukarda zikretmi olduumuz zere Arif Hikmet Beyin mdrle ve Rika hocalna dair tayin tezkeresinde de atama tarihi 23 Nisan 1331 (6 Mays 1915) olarak kaydedilmitir. Bu konuda mstakil bir makale kaleme alm olan M. Uur Dermann tespitine gre147 Osman Nuri Ergin, byk emeklerle hazrlam olduu eserinde medresenin alna dair verdii tarihi destekler bir belge sunamad iin maalesef Erginin verdii tarihe pheyle

147

Derman, Medresetl-Hattatine Dair, s. 514.

44

baklabilir. bnleminin Son Hattatlar adl eserinde verilen 6 Recep 1332 tarihindeki son rakamn- aslnda 3 iken- matbaada yeni harflerle basm esnasnda yanllkla 2 olarak dizilme ihtimali ve imlada bu rakamlarn bir di farkyla birbirine benzedii gz nne alnrsa, gerek tarihin 6 Recep 1333 ( 20 Mays 1915) olmas gerekir. Ayrca, bir mektebin idare ve retim kadrosunun, orann alndan nce tayin edilmesi teden beri yaplagelen bir i olduuna gre, bnleminin verdii hicri tarihin dizgi hatasndan doan- yl farkyla doruluuna inanyoruz Al merasimine katlan bnleminin izlenimleri, hat ve kitap sanatlarna hizmet edecek bylesi bir medresenin alnn aslnda pek itina gsterilmeden gerekletirildiini ortaya koymaktadr. Burada bnlemin, Mdr Arif Hikmet Beyin jest ve mimikleriyle zenginletirmeye alt ancak bir takm hata ve dzensizlikler ieren konumasn ve buna karlk Darul-Funun hocalarndan evket Efendinin uzun uzadya yapt duay ve bu duaya ayakta min denilmesini dile getirerek aslnda al merasiminin pek ciddiye alnmadan yapldna dair rahatszln ortaya koymaktadr. zellikle, yaz yazmak iin kullanlacak kalemi amak zere kalemtra yerine bir kr aknn getirilmesi, yazlacak yaznn zaman almasna ve katlmclarn uzun sre beklemesine neden olmas asndan bnlemini ak getirmeyi akl eden kiiye ynelik merhaba ey semt-i irfann bid-i ebteri hitabn sylemeye sevk etmitir. bnleminin bu eletirisi, Hsn-i Hat icra edilecek bir mektebin alnda kr bir aknn kullanlmas ihmalkrl dikkate alndnda hakl grlebilir. Kald ki bize gre, dzensizlii inceden inceye eletirmitir. Reislhattatin Hac Kamil Efendinin yazd Sls besmelenin altna Evkaf Mzesi erkn bata olmak zere orada bulunan herkes tarafndan imza atlm ve bu uygulama mektebe balanma ve alma saylmt148. Turake smail Hakk Altunbezerin bu bnlemin nktedan bir dille bu

148

Ergin, a.g.e, s. 192.

45

besmelenin, Trk slam Eserleri Mzesinde olduunu sylemesine149 ramen mze kaytlarnda byle bir esere rastlanmamtr. Alndan sonra hemen eitime balayan medrese, devlet dairelerinin yer ald Bablide bulunmas sebebiyle zellikle memur kesimi tarafndan byk ilgi grm ve birok kiiyi bnyesine ekmitir. yle ki medreseye kaydolan rencilerin saysn ortaya koyma adna, 1916da medreseye kaydn yaptran A. Sheyl nvere 279 numarasnn verilmesi, renci saysnn hayli kabark olduunu gstermektedir150. Medresede muallimlerin ounun esasen memur veya baka yerlerde alyor olmalar ve buraya gelen talebelerin ounun da memur olmas dolaysyla medreseye devam saatleri ona gre belirlenmitir. Mesaiye devam mecburiyeti gz nne alnarak derslere katlmak isteyenler iin sabah erken, le ve akam tatilleri ders saati olarak dzenlenmitir. Memurlar, zellikle le tatillerinde medreseye devam etmeyi tercih ediyorlard. Muallimlerin bir ksm haftada iki, bir ksm da haftada gn ders verirlerdi. Tabii ki duruma bal olarak belirlenen gn ve saatlerin dnda da ders verilebilmekteydi. Hocalarn cretleri de verdikleri ders saatlerine gre ayda 320 ile 480 kuru arasnda deimekte idi. Bu cretlerin 12 ila 15 liraya karld da olmutur.151

149

nver, a.g.m, s. 179. Byle bir kayda rastlanmadna dair bilgi iin bk. M. Uur Derman, a.g.m, s. 514. Ayrca Trk slam Eserleri Mzesine yaptmz ziyarette bizi byk bir nezaket gstererek kabul eden Yazmalar efi ule Aksoy Hanmefendinin de beyan ettii zere Medresetl-Hattatine dair hibir belgenin mze bnyesinde yer almad anlalmaktadr.

150

M. Uur Derman, a.g.m, s. 341; Glbn Mesara, A. Sheyl nverin Medresetl- Hattatin Yllar ve tesi, Antik ve Dekor, sy. 17, stanbul, 1992, s. 60 ta 1916 ylnn sonbaharnda bu okulun tezhip ve ebru ksmna yazldm. Okul kayt numaram 279 idi. Demek ki bana gelinceye kadar bu sayda kii buraya devam etmi ve yetimiti. Bu konuda tutulan renci kayt defterlerinin ilerde bulunmasyla daha kesin bilgilere ulaacamz muhakkaktr.

151

Ergin, a.g.e, s. 193. Arif Hikmet Beye sunulan tayin tezkeresinde de sekiz saatlik rika dersine karlk 320 kuru maa verildiine deinmitik.

46

211. lk dari Kadro ve Meydana Gelen Deiiklikler 2110. lk dari Kadro Evkaf Nazr Hayri Efendinin teebbsyle alan medresenin idaresi, ilk bata btn vakf mektepleri gibi, Evkaf Nezaretinin Messesat- lmiye Mdriyetine bal idi. Ancak ksa bir sre sonra bu karar deitirilip, medresenin idaresi, yine Hayri Efendinin talebi zerine kurulan ve kurucular arasnda bnlemin Mahmut Kemal naln (.1376/1957)152da yer ald Sleymaniye Klliyesinin Darzziyafesinde yeni alan Evkaf- slamiye Mzesinin idare meclisine ve mdriyetine verilmitir153. Bu mze, gnmzde Trk slam Eserleri Mzesi ad altnda faaliyet gstermektedir. Medresetl- Hattatinin mdrlk kadrosuna, ilk olarak byle bir mektebin kurulmas teklifini Hayri Beye ileten Arif Hikmet Bey atand. Bu konuda kendisinin medreseye yaz hocas ve mdr olarak tayinini ieren eyhlislamlk tezkeresi yledir154. Darl- Hilafetil-Aliyye Medresesi Hutut Muallimi Hattat Arif Hikmet Beyefendiye, zzetl Efendim, hmale uramas yznden memleketimizde gnden gne gerilemeye ve yok olmaya yz tutan yaz sanatnn ihya ve gzelliini iade maksadyla kurulan Medresetl- Hututlslamiyenin bin kuru maal mdrl ile aylk sekiz saatten ibaret olan yz yirmi

152

bnlemin hakknda bilgi iin bk. mer Faruk Akn, bnlemin Mahmut Kemal nal, D A, c. XXI, stanbul, 2002, s. 249-262. bnlemin, Evkaf- slamiye Mzesini drt ye ile birlikte yrtt almalar sonucunda Sleymaniye camii imaretinde 27 Nisan 1914te kurmutur.

153

Derman, a.g.m, s. 341; Beir Ayvazolu, Gelenein Direnii, tken Yaynlar Nr. 319, stanbul, 1997, s. 282. Albayrak, a.g.e, s. 381. Ana Britanica Ansiklopedisinde yer alan Medresetl Hattattin maddesinde (c. XV, s. 488) medresenin mdrlne ilk olarak Raif bey adnda birinin atandna dair bir bilgi mevcuttur. Kanaatimizce bu bask hatasndan kaynaklanmaktadr. Muhtemelen Arif Bey yazlmas gerekirken Raif Bey eklinde bir kayt dlmtr.

154

47

kuru cretli Rika ve takrir-i hutut Muallimliine zat- behiyyelerinin tayini mnasip grlm olmakla ifa-yi vazifeye balanmas siyaknda tezkere terkmine ibtidar klnd efendim. 23 Nisan 1331. eyhlislam ve Evkaf- Hmyn Nazr Mustafa Hayri eyhlislam Hayri Efendi, ayn ekilde medreseye muallim olarak tayin edilen hocalara da baar temennilerini ieren mektuplar gndermitir155. Medrese idaresinden sorumlu olan idari amirlerin grevlerinin ne olduu konusundaki bilgiler, 3 Nisan 1916 tarihinde hazrlanan ve hazrland tarihten on gn sonra yrrle giren Medresetl-Hattatin Talimatnamesinin156 7. maddesinde izah edilmitir. Bu grevler unlardan olumaktadr. - Medresenin disiplin ve dzenini salamak. - Eitimin gzel bir ekilde yrtlmesini temin etmek. - Muallimlerin Ktiplerin ve Mstahdemin grevlerinin denetimini yapmak. - Medreseyle ilgili dzenleme ve talimatlarn yerine getirilmesi. - st ynetimi gerekli olan hususlarda bilgilendirmek ve st ynetim tarafndan alnan kararlarn gereini yerine getirmek.

155 156

nver, a.g.m, s. 179. Bu Talimatname, Vakflar Genel Mdrl Vakf Belgeler Arivinde 950 nolu Ktk Defterinin 3133. sayfalarnda kaytl bulunmaktadr. Bu talimatname ile ilgili ayrntl bilgi ileride MedresetlHattatin Talimatnamesi bal altnda verilecektir.

48

2111. dari Kadroda Meydana Gelen Deiiklikler Medresenin idari kadrosunda tabii ki zamanla deiiklikler olmutur. zellikle, idaresi Messesat- lmiye Mdrlnden alnp Evkaf- slamiye Mzesi Mdrlne verilince Arif Hikmet Bey, 1 Eyll 1331 (13 Nisan 1915) tarihinde buradaki Rika hocal ve mdrlk vazifesinden ayrlmtr157. Onun yerine Hakk Bey isimli bir zat getirilmitir158. Daha sonra, 16 Mart 1919da balayan Mimarzde Mehmet Ali Beyin (.1367/1948)159 mdrl ise 1922de kendisinin stanbulu terk etmek mecburiyetinde kalmas mnasebetiyle son bulmutur. bnleminin verdii bilgiye gre Mimarzde, kaynpederi Mustafa Sabri Efendinin eyhlislamlk Makamnda bulunduu esnada Evkaf Mzesi ve ilaveten Medresetl- Hattatin Mdriyetine tayin edilmiti. Mehmet Ali Beyin mdrl Kuvay- Milliye Hkmetinin kurulmas zerine, Ferid Paa kabinesinde bulunanlarla birlikte daha baka baz kimselerin yurtdna katklar esnada kaynpederi eyhlislam Mustafa Sabri Efendiyle Romanyaya kamasyla son bulmutur. Mehmet Ali Beyden sonra yerine, ayn zamanda Evkaf- slamiye Mzesi mdr olan Ressam Ali Sami [BOYAR] (.1386/1967)160 Beyin getirildii baz evraklarda grlen imzalarndan anlalmaktadr. Daha sonraki mdrlerin kimler olduklar konusunda bir bilgi mevcut deildir161.

157 158 159 160 161

Albayrak, a.g.e, s. 381. Hakk Bey hakknda herhangi bir bilgiye ulaamadk. Mimarzde Mehmet Ali Bey hakknda bilgi iin bk. bnlemin, Son Hattatlar, s. 581-585. Sami Boyar hakknda bk. Ressam Ali Sami Boyar, Trkiye Ansiklopedisi, c. V, Ankara 1957, s. 17. Derman, a.g.m, Medresetl-Hattatine Dair, s. 530. Ancak, 1928 ylnda eyhl Hattatn Hac Kamil Akdikin Medersetl- Hattatinin mdr olduuna dair bilgi iin bk. Enver Behnan apolyo, Medersetl-Hattatine Ait Bir An, nasya Dergisi, say 67-68, Ankara 1971, s. 5

49

212. Yardmc Hizmet Kadrolar Medresede mdrn yan sra farkl grevleri yerine getiren personel de istihdam edilmitir. Bu personel gerei kadar ktip, mubassr162 ve mstahdemden oluturulmutur163. Medresede grev yapacak olan ktipler, medresenin idaresinden sorumlu mze idaresi tarafndan seilip Vakflar Nezareti tarafndan atanmaktayd. Dier grevli mstahdem ise mze idaresi tarafndan seilip atanmtr. Medresede hizmet gren ktiplerin grevleri unlardan olumaktayd164. - Mdrn medresede bulunmad vakitlerde ona veklet etmek. - Medresenin demirba eya defterleriyle dier defterleri de dzenlemek. - Muallimlerin ve Mstahdemlerin rencilerle aralarnda geen hususlar kayt altna almak. - Gelen evrakn gereini yapmak ve ilgili defterlere kaydetmek. - Mdr tarafndan havale edilecek evrak zerinde gerekli ilemleri yapma yetki ve sorumluluu da ktibin grevleri arasnda yer almaktadr. Medresede grev yapan personel ierisinde yer alan mubassrn grevleri ise165;

162

Eskiden mekteplerde talebenin inzibat ileriyle megul olan memur hakknda kullanlr bir tabirdir. Mubassr; Arapa grp gzetici demektir. 1908 Temmuz nklbndan sonra bu vazife mdr muavinlerine verilmi ve mubassr tabiri tarihe karmtr. M. Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, c. II, stanbul, 1983, s. 560. M. Zeki Pakalnn 1908 nklbndan sonra mdr muavinlerine verilerek tarihe kartn syledii mubassrlk vazifesinin bu talimatnme maddelerinden de anlalaca zere 1908den sonra da hala kullanmda olduu ortadadr.

163 164 165

Medresetl-Hattatin Talimatnamesi Madde 4. Talimatname Madde 6 ve 8. Talimatname Madde 9.

50

- Muallimlerle rencilerin devam defterlerini tutmak. Bu defterlere hem talebe hem de muallimlerin imzalarnn alnmas medresede bir nevi yoklama usulnn uygulanm olduunu bize gstermektedir. - Devamszlk izelgelerinin hazrlayp mdrle sunmak. - Dersliklerdeki dzen ve disiplini salamak mubassrn grevi idi. Medresede knye, devam ve istatistik defterleri tutulmaktayd166. Ktip ve mubassrn grevleri nazar- dikkate alndnda devam defterlerinin mubassr tarafndan tutulduu, ok ak olmamakla
167

birlikte

dier

defterlerinde

ktip

tarafndan

tutulduu

anlalmaktadr

Ayrca medreseye ynelik darda yaplacak ileri yrtmek ve kapc ile birlikte medresenin temizlik ileriyle ilgilenmekle sorumlu hizmetlinin yan sra Medresede, medreseye girip kanlar kontrol etmek, muallim ve talebeye ait elbise ve ayakkablar korumakla vazifeli bir kapc grev yapmaktayd168. Kapcnn grevinden de anlald zere medreseye -cami veya eve girerken yapld gibi- devrin genel uygulamas icab ayakkablar kartlarak girilmekteydi. Uygulamadan hareketle iki katl bir bina olan Medresetl-Hattatinin giriinde muallim ve talebelerin d giysilerini karp astklar bir vestiyerin ve karlan ayakkablarn konduu bir dolabn bulunmasndan ve sz konusu dolabn da kapcnn korumasna braklmasndan anlald kadaryla sz konusu vestiyerle dolabn girite bulunmas icap eder.

166 167

Talimatname Madde 12. Burada nemli bir husus dikkatimizi ekmektedir. Medrese defterlerinden bahseden 12. maddede knye, devam ve istatistik defterlerinin ad gemektedir. Ktibin grevleri arasnda ise demirba defterleri ad yer almaktadr. Bu durumda ya demirba defteri ayn zamanda knye defteri olarak anlmaktadr ya da medrese defterlerini kayt altna alan 12. maddede demirba defterleri sehven zikredilmemitir. Burada ihtimallere dayal olarak yaptmz bu aklamann sebebi Medresetl- Hattatine ait bu defterlerin hi birinin gnmze ulamam olmasndan kaynaklanmaktadr.

168

Talimatname Madde 10 ve 11.

51

213. Medresetl-Hattatinde Eitim- retimde Takip Edilen Uygulamalar Parasz eitime tabi Medresetl- Hattatinde eitim-retim hazrlanan talimatname erevesinde, bir program dhilinde yrtlmekteydi. Medresede eitim-retim grecek talebeler iin bir ya snrlamas getirildii grlmektedir169. Medreseye alnacak rencilerin asgari ya 15 olarak belirlenmi olmakla beraber azami ya snrlamas getirilmemitir. 15 yan stndeki herkese gen veya ihtiyar oluuna baklmakszn eitim- retim hakk verilmitir. Medresenin eitim sisteminde snf uygulamasna gidilmemitir170. Tahminen u gerekelere dayal olarak snf usulne ynelinmemitir. Geleneksel olarak bu sanat, statla talebe arasnda birebir eitime dayanan mek usulyle yrtlegelmitir. Bu bakmdan snf usul geleneksel eitim metoduyla atmaktadr. Kald ki Hsn-i Hat gibi bir sanatn renimi ve retimi, ardndan baarnn gelmesi hocann retme kabiliyetine, renciye yaklamna ve renciyi ynlendirip motive ediine bal olduu kadar rencinin kabiliyetine, alma azmine ve renme sresine de baldr. Dolaysyla geleneksel usuln takip edilip uygulanmas sanatn icrasn kolaylatrmakta, verimi artrmaktadr. Belli bir ya snrlamasna gre medreseye alnan rencilerin medreseye devam etmeleri belirli bir sre ile snrlandrlmamtr. Bu husus talebenin yeteneine ve muallimlerin deerlendirmelerine braklmtr. Bununla birlikte iki yl ierisinde yeteneini gsteremeyen yani gelecek vadetmeyen talebenin de medreseyle ilikisinin kesilecei talimatnamede kayt altna alnmtr171. Bylece yeteneksiz insanlarn inatlklarna frsat vermeyen bir snrlama getirilmitir. Mezuniyet, hoca ve talebeye braklm gibi grnyorsa da Medresetl-Hattatine devam sresi azami 2 yl olarak

169 170 171

Talimatname Madde 13. Talimatname Madde 14. Talimatname Madde 15.

52

belirlenmitir. Bu durum medresenin ileyiinin hassas dengeler zerine oturtulmaya alldn gstermektedir. renim sresinin talebenin yeteneine ve muallimin deerlendirmesine brakld medresede, rendikleri sanatlarda meleke sahibi olduklar hocalar tarafndan onaylanan rencilere, sanatlarndaki becerileri ve baarlar orannda dereceleri belirtilerek retim yl sonunda icazetname172 verilmekteydi. Medresede altklar sanat alannda talebelere yeteneklerini gstermeleri iin iki yl sre verilmekteydi. Bunun yannda baar gsterip bir sanat alannda icazet alan talebenin de sanatn gelitirmek istemesi halinde medreseye devam etme imkn vard173. Alannda iyi bir sanat olmak elbette iki yllk srede baarlabilecek bir i olmayp, belki mr boyu davam edecek derecede sk, disiplinli ve youn almay gerektirmektedir. Buradan Medresetl-Hattatini kuran iradenin bunu gz ard etmediini gryoruz.

214. Medresetl-Hattatin Ders Program ve Derslerle lgili Uygulamalar Medresetl-Hattatinin ders programnda yer alan dersler, Hat dersleri, Teclid ve Tezhb dersleri ve genel dersler olmak zere blmden olumaktayd. Ders programnda byle bir blmlemeye gidilmesinden ama talebelerin kendi yeteneklerine ve isteklerine gre diledikleri blmlere kaytlarn yaptrabilmelerine kolaylk salamak olmaldr. Zira talebenin her alanda ilgi ve yetenei olabilecei gibi yalnzca bir alanda da ilgi ve yetenei olabilir.

172

Medresetl-Hattatin mezunlarna verilen icazetnameler hakknda Medresetl-Hattatinde cazet Merasimleri ve cazetnameler bal altnda daha geni bilgi verilecektir. Talimatname Madde 16 ve 17.

173

53

Mfredatta hat blm ierisinde Sls ve Cel Sls, Nesih, Talk, Rika, Dvn, Cel Dvn, Reyhan174 ve Tura retimi yer almaktayd. Teclid ve Tezhip blmnde ise, dou usulnde eski ciltilik, tezhb, boyalarn hazrlanma ekli ve oluturulmas, altn ezmesi175, mcellit kalplarnn yapm, har176, Mhre177 ve Ebr yapm, hat biimi ve bilhassa Arabesk178 ekiller retilmekteydi. Genel dersler blmnde ise, rencilere Hat ve Hattatin Tarihi ile Tecld ve Tezhb Sanatnn tarihi zet olarak okutulmakta ve bunlarn uygulamalar uygun vakitlerde slam

174

Buradaki Reyhanden kastedilen Aklm- Sitte iinde yer alan Reyhan yazs deildir. Aklm- Sitte ierisinde yer alan Rika hattna son devirlerde galat olarak Reyhan deniliyordu. Burada bahsi geen Reyhan de hattat imza ve icazetnmelerinde kullanlan Rika yazsdr. Esasen Reyhan yazs XVII. yzyln sonlarnda terk edilmitir.

175

Altn ezmesi; ince yaprak haline getirilmi altnn ezilerek mrekkep haline getirilmesidir. Dz bir porselen kaba, szlm bal ve Arap zamk srlp el ile svanr. Yeterince altn varak bunun zerine konulup parmakla iyice eze eze kartrlr. Gzelce kartktan sonra bir miktar temiz su eklenir. Sonra bir anaa alnp bir saat kadar bekletilir. zerindeki su sngerle alnp anak dndan hafif hararete tutulmak suretiyle karmn kurumas salanr. Lazm olunca souk su ile ezilmi jeltin tutkal katp, bir miktar su koyarak iyice kartrldktan sonra frann ucu ile kaleme alnp kullanlr. Bilgi iin bk. Hasan znder, a.g.e, s. 7.

176

har, yaz iin kullanlacak kdn yzeyine srlen zel karm. Ana maddesi yumurta ak ve niastadr. Kda parlaklk, dzgnlk ve dayankllk verir. Kalemin kolay ve rahat hareket etmesinin salar. Yaz hatalarnn kolayca silinip giderilmesine yardmc olur. Bilgi iin bk. Hasan znder, a.g.e, s. 3.

177

Mhre; kt, kuma gibi hat ve tezhipte kullanlan malzemelerin yzeyini dzeltmeye ve parlatmaya yarayan yuvarlaka veya yumurta biimindeki ara. Cam, boncuk, deniz bcei kabuu ve kemikten yaplr. Bilgi iin bk. Hasan znder, a.g.e, s. 139.

178

slam sanatndaki byk bir uyum ve denge ile birbirine girmi, i ie geme motiflere batllarn verdii isimdir. Bu yanl bir isimlendirmedir. nk bu motifleri icat edenler, Araplar olmad gibi uygulayanlar da sadece Araplar deildir. Arap olmayan birok milletin sanatkr bu motifi kullanm ve daha da gelitirip gzelletirmitir. Seluklularn ve Osmanllarn bu tarz eserleri bunun en gzel ahitleridir. Bilgi iin bk. Hasan znder, a.g.e, s. 9.

54

Vakflar Mzesinde yaplmaktayd179. Bir alanda yetiip iyi bir sanat olmak iin sanatn tarihi srecini ve bu sanat alannda yetien sanatlarn hayatn ve ortaya koyduklar sanat sluplarn ok iyi bilmek ve analiz etmek gerekir. Bunun iin de onlara ait eserlerin grlp bizatihi sanat asndan deerlendirilmesi gerekir. Bu balamda dnldnde stat sanatlarn eserlerinin sergilendii slam Vakflar Mzesinin uygulamal ders alan olarak seilmesinin sebebi ortaya kmaktadr. Ayrca medresenin idaresinin bizatihi slam Vakflar Mzesine bal olmas da byle bir imkn sunmaktadr. Tablo. 1 Medresetl-Hattatin Ders Program D ER DERSLER Hat sanat ve ve

HAT BLM Sls ve Celi Sls,

C LT ve TEZH P BLM Eski Dou usulnde cilt,

Nesih, Talik, Rika, Divani tezhip, boyalarn hazrlanma ekli hattatlarn tarihi ile ve Celi Divani, Reyhan ve oluturulmas, altn ezmesi, cilt ve Tura verilmekteydi. mhre ve ebru yapm, hat ekli ve tezhip ( Hatt- icazet yazs Rka) mcellit kalplar yapm, ahar, sanatnn tarihi. Daha sonra Tura dersleri bilhassa arabesk ekillerin yapm kaldrlm ve Kfi yaz programa eklenmitir.

Yukarda deindiimiz zere Medrese, ders zamanlarn belirleme noktasnda kendi kurallarna gre deil tamamen rencilerin koullarn dikkate alarak bir program belirleme yoluna gitmitir. Ders zamanlar, talebenin says, meslekleri, uralar ve mevsimler dikkate alnarak medrese mdr tarafndan belirlenmekteydi180. Medresenin

179 180

Talimatname Madde 23-25. Talimatname Madde 18.

55

devam saatleri baka mekteplere benzemezdi. Memurlar bilhassa le tatillerinde medreseye gelebiliyorlard. Muallimlerin ou esasen memur veya baka yerlerde i sahibi olduklar iin byle hareket edilmesi bir bakma zaruri idi. Bir sanat okulu olmas ve her kesimden kiiye ak olmas byle bir uygulamay gerekli klm olmaldr. Sanatn icrasnda dikkat ve konsantrasyonun neminden dolay ders esnasnda dardan kimsenin medreseye girmesine ve rencilerle konumasna msaade edilmemekteydi. Bir baka uygulama ise bir yl ierisinde mazeretsiz olarak ay aralksz medreseye devam etmeyen rencilerin kaydnn silinmesidir181. Talebenin aylk bir devamszlk hakk olduu ancak mazeret bildirmeden bu hakkn bir defada kullanmas halinde byle bir uygulamayla karlaaca anlalmaktadr. Baz talebelerin kaydn yaptrdktan sonra mazeret bildirmeksizin medreseye bir daha uramamas renci devam defterlerini her gn mtemadiyen tutmak zorunda olan mubassrn da iini zora sokacaktr. Her yl Ramazan ay ve resmi tatil gnlerinde medrese tatil edilmekteydi. Bunun dnda medrese sanat merakllarna daima ak tutulmutur182.

22. Medresetl-Hattatin Talimtnmesi Evkaf- slmiye Mzesi bnyesinde kurulup idare edilen medresenin amacn,

ynetim, program, eitim ve istihdam ynlerini ortaya koyan bir Tlimtnme183 hazrlanmas 1334 /1916 ylnda mze idaresince, Evkaf- Hmyn Mzesinin ve ayn zamanda Tbb- Adlinin de baktibi olan Emirzde Kemledddin Beyden184 istenir.

181 182 183 184

Talimatname Madde 19 ve 22. Talimatname Madde 20. Bu belgenin drt sayfalk asl Ekler ksmnda verilmitir. Kemaleddin Bey hakknda fazla malumat yoktur. Ancak, zbekler eyhi Hezarfen Edhem Efendiden (.1321/1904) ders grd ve 1930lu yllara kadar hayatta olduu bilinmektedir. M. Uur Derman, ark Tezyini Sanatlar Mektebi maa bordrolarnda ismine rastlanmadn belirlemitir. Bilgi iin bk. M.

56

Kemleddin Beyin ksa zamanda 6 Cemaziyelahire 1334 (3 Nisan 1916) tarihinde hazrlad bu talimatnme, Mze idaresince Evkaf Nezaretine sunulur ve kabul edildikten sonra 4 sayfa 28 madde halinde Evkaf- slmiye Matbaasnda bastrlarak kamuoyunun bilgisine sunulur. Hazrland tarihten on gn sonra yrrle giren bu talimtnme u maddeleri iermektedir. Medresetl-Hattatin Tlimtnmesi Birinci madde. Sanayi-i Nefise-i arkyyeden hutt ve usl-u teclid ve tezhibin talim ve tedrisi in Darul- Hilafetl-Aliyyede Medresetl- Hattatin namyla bir mekteb tesis edilmitir. kinci madde. Gerek Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye gerek dvel-i sire tebasndan olan umm-i efrd- slmiyye, talimat-nme ahkmna ittib etmek artyla medreseye bil cretin devam edebilirler. dare nc madde. Medrese-i slmiyye Mzesine merbut ve idaresi mze mdiriyyetine mufavvazdr. Mze idare meclisi, medresede ayn vezaif ve selhiyyeti haizdir. Drdnc madde. Medresede lzumu kadar ktib ve mubassr ve hademe bulunacaktr Muallimin ve Mstahdeminin sret-i Tayinleri Beinci madde. Muallimin mze meclisi idresi tarafndan intihb ve makm- nezrete tayin olunur. Altnc madde. Ktibler mdr tarafndan intihb ve makm- nezrete tayin ve mstahdemin-i sire mdiriyete intihb ve tayin klnr.

Uur Derman, a.g.m, s. 517. Talimatname daha baka baz aratrmalara da konu olmutur. Mesela bk. brahim Ate, Vakf Hattat Okulu, Vakflar Dergisi, XXII (1991), s. 6-9.

57

-Vezif-i MemrnYedinci madde. Mdir, medresenin temin-i intizmna, tedristn hsn-i cereyanna, muallimin ile ketebe ve mstahdeminin tefti-i vezifine nezret ve medreseye mteallk nizmt ve evmiri icra eder ve mhim grd umru mze meclis-i idresine tebli ve meclisce ittihz edilecek karara tevfikan mumele-i lzimeyi if eyler. Sekizinci madde. Ktib, mdirin gybnda veklet ederek medresenin demirba eya defteriyle deftir-i sireyi tnzime ve muallimin ve mstahdemin ile talebe vuktn tescile ve evmir-i mbellegay bil-icr defter-i mahsusuna kayda ve mdir tarafndan havale olunacak evrak zerine mumele-i mukteziyyeyi if ve takip etmeye memrdur. Dokuzuncu madde. Mubassr muallimin ile talebenin devam defterine imzalarn vazettirerek derse devam edenlerle etmeyenlerin esmisini mbeyyin rapor tanzimiyle mdiriyete it ve ders-hnelerde muhfaza-i intizm ve dba itin eder. Onuncu madde. Hizmeti, kapucu ile beraber medreseyi tathr ve tanzf ve medreseye id harici ileri de if eyler. Onbirinci madde. Kapucu, medreseye girp kanlara dikkat ve elbise ve kunduralar muhafaza eder. - Medrese DefterleriOnikinci madde. Medresede knye, devam, istatistik defterleri tutulur. -Usl-i TedrisOnnc madde. Medreseye on be yandan aa talebe kabul edilemez. Ondrdnc madde. Medresede snf usl yoktur. Onbeinci madde. Medreseye devam, mddet ile mukayyed olmayp talebenin istid dna ve muallimin takdirine vbestedir. Ancak, iki sene zarfnda ibrz- istidd edemeyenler medreseye devam ettirilemez.

58

Onaltnc madde. Taallum eyledikleri sanyide shib-i meleke olduklar muallimleri tarafndan tasdik edilen talebeye sanatlarndaki maharetleri derecesinin tayiniyle sene-i tedrisiyye nihyetinde iczetnme it klnr; iczetnme nezret-i celilenin ve medrese mdiriyyetinin mhr-i resmleri ve muallimin ve meclis-i idre azsnn da mhr-i ztileri ile tahtim olunur. Onyedinci madde. czet-nme ahzinden sonra da tekemml in medreseye devam etmek isteyenler menolunmaz. -Ders ZamanlarOnsekizinci madde. Talebenin miktar ve meslik ve megili ile mevsim nazar- dikkate alnarak ders zamanlar mdiriyyet tarafndan tayin olunur. Ondokuzuncu madde. Ders zamanlarnda medreseye hricden kimsenin duhlne ve talebe ile grmesine msade olunmaz. Yirminci madde. Her sene Ramazn-i erif ile eyym- resmiyyede medrese tatil edilir. -Muallim ve mteallimnin DevamYirmibirinci madde. Mualliminin adem-i devam halinde cret-i tedrisiyye hususunda nezret-i celilece kabul olunan usl tatbik edilir. Yirmiikinci madde. Bir sene zarfnda bil-mazeretin ay mtevliyen medreseye devam etmeyen talebenin kayd terkin olunur. Ders Program -Hutut KsmYirminc madde. Medresede Sls ve Celsi, Nesih, Talk, Rika, Dvn, Cel Dvn, Reyhni, Tura talim olunur. -Teclid ve Tezhib Ksm-

59

Yirmidrdnc madde. Teclid ve tezhib ksmnda usul-i kadime-i arkyyede cild, tezhib, boyalarn suret-i izhr ve terkibi, altun ezmesi, mcellid kalplar imali, hr ve mhre, Ebr imali, resm-i hatt ve bil-hassa arabesk ekal talim edilir. -Umumi DerslerYirmibeinci madde. Talebeye tarih-i hutut ve hattatn ile sanat- teclid ve tezhib tarihi muhtasaran tedris ve bunlarn tatbikt evkt- mnasibede Evkf-i slamiyye mzesine icra olunur. -Talebenin Esbb- Tefeyyz Yirmialtnc madde. Umm-i mektib-i vakfiye Hsn-i Hat muallimlikleri ile Evkf- Humayun Nezretince yazdrlacak yazlar, iml ve tezhib etdirilecek mhim cildler ve elvh in medrese meznlaryla hricden tlib olanlar arasnda msbaka icrsyla maharete tevsi huslnde medrese mezunlar tercih klnr. -Talebe Asrnn TehiriYirmiyedinci madde. Talebenin Muallimin tarafndan intihb ve mdiriyete tensib edilecek sr medresenin tahtndaki mahall-i mhssda sret-i dimede tehir olunur. Yirmisekizinci madde. Bir sene zarfnda vcda getirilip meclis-i idare canibinden takdir edilecek sr, Ramazan- erif tatilinde bir ay mddetle medrese dernunda umma tehir klnr.

23. Medresetl-Hattatin Sergileri Meydana getirdii sanat eserlerinin insanlar tarafndan grlp beenilmesi veya en azndan kamuya sunulmas, bir sanat iin vazgeilmez hususlardandr. Hele talebe asndan dnldnde, henz kvamn bulmu olmasa da talebenin bir eserinin sergilenmeye deer bulunarak tehir edilmesi onu daha da cesaretlendirecek, daha ok almasna ve daha gzel eserler ortaya koymasna yardmc olacak, retkenliini

60

artracaktr. Bu anlamda medresede, rencilerin hocalar tarafndan seilip mdrlke uygun grlen eserleri, medrese binasnn altndaki zel meknda devaml olarak sergilenmekteydi185. Burada dikkati eken hocann beenisinin yan sra eserin sergilenmesi iin mdrlkten de onay alnmasdr. Bu durum, devaml olarak sergi salonunda sergilenecek olan eserlerin her kesimden sanatseverler tarafndan grlecei iin medrese ynetiminin sergide yer alacak eserler konusunda ne kadar titiz davrandnn bir gstergesidir. Medresetl- Hattatin Talimatnmesi artlarndan olarak, yirmi sekizinci maddeyle kayt altna alnan, medresenin her yl tatile girdii Ramazan ay boyunca, binann zemin katnda Ramazana mahsus bir hat sergisi almas 1334/1916 Ramazanndan itibaren bir gelenek halini almtr. lk yl dzenlenen Ramazan sergisinde Evkf Nzr Sahib Mollazde brahim,

Keecizde Read Fuad ve bnlemin Mahmut Kemal Beylerin koleksiyonlarnda yer alan hat rnekleri sergilenmitir. Daha sonraki yllarda ise yaayan hat statlarnn yan sra Medresetl-Hattatinden mezun olan talebelerin de eserlerine bu sergilerde yer verilmitir186. Bu sergilerde eserlerine yer verilmek istenen hat statlarnn sergiye katlm, medrese idaresi tarafndan kendilerine gnderilen davetiyelerle salanmaktayd. rnek olmas asndan, Medresetl- Hattatin Mdiriyeti balkl ve alt mhrl kda Mubassr Necmeddin Efendi tarafndan Rika hattyla yazlm olan mektuplardan birini verelim187. Hattat- ehir Sud Beyefendiye, nmzdeki Ramazan- erifte Medresetl- Hattattin salonunda sr- Nefise-i arkyye Sergisi kd edileceinden, gerek ummun, gerek mtehasssin ve talebenin

185 186 187

Talimatname Madde 27. Derman, a.g.m, s. 341. Derman, a.g.m, Medresetl- Hattatine Dair, s. 523.

61

nazargh- istifadelerine arz olunmak zere sr- linizden, medreseye makbuz mukabilinde teslim ve irsal buyurmanz recs takdim-i ihtirmta zeria ittihz klnd efendim. 10 Mays 1335 (23 Mays 1919) Sergiye eserleriyle katlm istenen kiilere gnderilen davetiyeler aslnda lkenin iinde bulunduu bylesi bir ortamda bile sanatn icrasna ne kadar nem verildiini ve medrese ynetiminin nasl titiz altn ortaya koymas asndan olduka nem arz etmektedir. I. Dnya savandan km bir millet, igal altnda bir memleket ve milli mcadelenin yeni yeni filizlendii bir ortamda bile sanat alannda almalara byk bir gayretle devam etmek takdire ayan bir durumdur188. Medresede Ramazan- erifte alan bu sergiler, ziyaretilerinde derin izler brakm ve dnemin basn organlarnda bu sergilere ilikin yazlar yaynlanmtr. Mesela Mehmet Ziya Bey (.1345/1927)189 Medresetl-Hattatin Meheri balkl yazsnda sergiye dair intibalarn yle kaleme almtr.

188

Bu davetiyede dikkati eken bir husus da en gzel eserlerinden birini sunmas istenen hat stadna sergide tehir edilecek eserine karlk bir makbuzun verilmesi durumudur. Bu makbuzun mahiyeti bizce malum deildir. Bu makbuz acaba bir teslim tesellm tutana myd? Yani hattat eserini satm m oluyordu yoksa sata m arz ediyordu? Eseri satlnca paras kendisine mi verilecekti yoksa MedresetlHatattine mi balanacakt bilemiyoruz.

189

htifalci Ziya Bey, tarihe ve eski eserlere ait yazlar ve milli trenlere merak ile tannm bir fikir ve memleket adamdr. Milli gnler ve hatralar iin eitli gnler tertip etmi olmasndan dolay kendisine htifalci lakab verilmitir. Hakknda bilgi iin bk. Mehmet Ziya Bey, Trkiye Ansiklopedisi, c. III, Ankara, 1956, s. 145.

62

MEDRESETL-HATTAT N MEHER

190

Her sene Ramazan- erifte kd mtad olan, Babli caddesinde kin, MedresetlHattatin meheri bu sene de almtr. Hutt- nefisemizin, Tezhib ve hatta Teclid sanatlarnn bir derece daha tekemml maksadyla eyhlislam ve Evkf Nzr- Esbak merhum rgbi Hayri Efendi tarafndan tesis olunan bu mektep, bidyet-i tesisinden bu gne kadar yn- krn sr- terakk gstermitir. Evkf- slamiyye mzesi meclis-i idaresine ve mdriyetine merbt bulunan bu medresede mehd olan sr- terakk meynnda tezhib ve minyatr ileriyle, Ebr denilen renkli ktlarn nefset ve zarfeti bilhassa yn- dikkatdir. Erbb- tedkke malumdur ki, Ebr denilen ktlar, vaktiyle kitap cildlerinin i taraflarnn ve hutt-i nefiseden mteekkil levhalarn kenar ksmlarn tezyin ederdi. Bu katlarn renk ve levnce envi bulunup, kitap teclidinde en ok mstmel olanlar hreli veya mnhan hatlardan mterekkib ve ekalce nevileri mahdd idi. Hlbuki bugn medresede imal ve izhr edilen Ebrler, ekal ve tezyinata pek muhtelif olup, herci ve karanfil ve gl eklini temsil ve tanzr eden nevileri hakikaten nazar- rbdr. Kadim ve nefis inilerimizi takliden yaplan Ebrler bilhassa sityie yn ve nazara layktr. Ebrlerin bu suretle muhtelif renk ve eklde imli, bu sanatta cidden mekr bir terakki eseridir.

190

Bu makale, htifalci lakabyla tannan Mehmed Ziya Beye (.1345/1927) aittir. Uur Dermann, zamannda Sheyl nverin arivinden temin ettii bu yaznn tarihi ve gazete ad kaytl deildir. Ancak, merhum olarak anlan eyhlislam Hayri Efendinin 1921deki vefatndan sonra yazldna gre, en erken ihtimalle Mays 1922ye rastlayan 1340 hicri yl Ramazan sergisi mnasebetiyle kaleme alnm olabilir. Bilgi iin bk. M. Uur Derman, a.g.m, s. 523

63

En eski kitaplarmzn kaplarn tezyin eden bu nevi kadlar yakn zamanda Avrupada da iml edilmeye balanm ise de, bizde iml edilen kadlar kadar zarif ve reng-miz deildir. Denilebilir ki bu Ebr sanat da arka, bilhassa memlik-i slamiyeye mahsus bir sanat- nefisedir. Ebr sanatnn bizde u birka sene zarfnda hakikaten nazar-firib bir ekilde iml ve izhra muvaffak olan, medrese muallimlerinden ve maruf hattatlarmzdan Kemanke Necmeddin Efendidir. Byk himmet sahibi olan bu stadn, ird ve talimiyle alan talebe de hakikaten mekr eserler vcda getirerek, sergide tehir etmilerdir. Serginin muhteviyt- nefisesi meynnda tezhib ileri de hassaten tedkk ve temya laykdr. Eski eserlerimizdeki tezhibleri pek mhirne bir sretde takliden yaplan bu ilerde grlen incelik, alelhuss renklerindeki henk ve imtizac pek latifdir. heyet-i ummiyyelerinden hasl olan manzara, adeta bir mozaik bahesini andryor. Meherin hutt- nefise ksmna gelince. Reisulhattatin Hac Kamil, Talk Muallimi Hulusi ve Celi hatt Muallim-i zarfet slbu Hakk ve tezhib ve minyatr ileri Muallimlerinden Tahir ve Bahaedin bey ve efendilerin re-desti-i mehretleri olan elvh- nefise ve bunlar mek- taklid ittihz eden talebenin yazlar, meherin yzn aartacak manevi servetlerimizdendir. Hulasa, hutt- nefisemizin ihmal ve teseyyb yznden ve bilhassa devir-i resmiyyemizde mehd olan ihtimamszlk yznden urad inhitta mukbil, bu medrese mdaviminin, mahalline masrf olan cehd ve ikdamlar yn- takdir-i tevikdir. Hele btn muharrert- resmiyyemizin mhd mavi mrekkeplerle tahriri, hutt- nefisemize vurduu darbeden sarf- nazar, bu halin nne geilmezse, birka sene sonra devirimizin kuyd ve mazbtat okumak kbil olamyacakdr; nk hepsi mahv u zil olacakdr. Maarif Vekleti bu mahzurun nne gemelidir. Mehmet Ziya Bey, yazsnda medrese hakknda ksa bir bilgi verdikten sonra medrese tehir salonunda sergilenen Ebr, Tezhb ve hat eserleri hakkndaki kendi beenilerini dile getirmektedir. zellikle Ebr sanatnda varlan seviyeyi vmekte ve bu alanda ortaya konulan eserlerin hayranlk uyandracak derecede gzel olduklarndan bahsetmektedir. Ebr sanatnn, kullanm alanlar, ierdii eit ve renkler asndan snrl iken bu medresede zellikle Necmeddin Bey [OKYAY] tarafndan ortaya konulan yeniliklerle yeni

64

bir boyut kazandn ve onun ismiyle anlacak olan Necmeddin Ebrsu ya da iekli Ebr rneklerinin sergide dikkatleri zerine ekecek derecede gzel olduunu sylemektedir. Ebr sanatnn doululara, bilhassa slam memleketlerine ait bir sanat olduunu dile getiren Mehmet Ziya Bey, bu alanda birka sene ierinde alnan mesafenin takdire ayan olduunu da vurgulamaktadr. Ebr rneklerinin yan sra Tezhipte de ortaya konulan eserlerdeki incelik, renk ve ahenk uyumunun mkemmellii dile getirilmektedir. Tezhip ve Ebru rneklerinin sergilendii ksm haricinde hat eserlerinin sergilendii ksmda Hac Kamil Bey, Hulusi Yazgan, smail Hakk Bey, ranl Tahirzde Behzad Bey, Baheddin Beylere mahsus olan hat eserleri ile talebelerinin almalarnn serginin yznn aartacak mahiyette manevi servetlerimiz olduklar vurgulanmaktadr. Ziya Beyin manevi servetlerimiz olarak nitelendirdii bu esiz eserlerin u anda nerede ve kimlerin elinde olduklar maalesef belli deildir. Mehmet Ziya Bey, hat sanatmzn ihmal ve kaytszlk yznden ve zellikle devlet dairelerinde grlen ihtimamszlk yznden urad de karn bu medresenin ve burada sanat icra edenlerin gayret ve almalarnn sanat ihya noktasnda takdire ayan olduunu da vurgulamaktan geri kalmamaktadr. Mehmet Bey, yazsnn son ksmnda devlet dairelerinde resmi yazlarda sadece mavi mrekkebin kullanmnn hat sanatna vurduu darbeden bahsederek bu halin nne geilmedii takdirde birka sene zarfnda resmi dairlerde kaytl yazlar okumann mmkn olmayacandan ikyet etmektedir. Bu sorunu zme adna Maarif Vekletine arda bulunarak yazsna son vermektedir. 24. Medresetl Hattatinde cazet Merasimleri ve cazetnmeler Eitime devam sresinin, rencinin yeteneine ve hocann takdirine bal olarak belirlendii bu eitim yuvasnda, talimtnmenin on altnc maddesinde de belirtildii gibi rendikleri sanatlarda meleke sahibi olduklar hocalar tarafndan onaylanan talebelere

65

sanatlarndaki

becerileri,

dereceleri,

retim

yl

sonunda

kendilerine

verilen

icazetnmelerle191 belgelenmekteydi. Bylece bir alanda bilgi, beceri, ustalk, maharet ve yetki kazandn gsteren bu belge ile talebe, artk sanatnda eser vermeye, eserinin altna imzasn koymaya ve talebe yetitirmeye hak kazanm oluyordu. Medresetl Hattatinde eitim gren talebeye, ilgilendii sanat alannda verilen icazetnmenin yan sra birde mezuniyet diplomas verilmekteydi. Verilen bu resmi icazetnmeler klasik slupta olmayp192, etrafn matbu bir tezyinatn evreledii yaz sahasna, talebe hangi daldan mezun olunursa olunsun, klielemi bir izin cmlesi ounlukla turake Hakk Bey tarafndan Dvn hattyla yazlmakta- talimatnmede belirtildii zere ilgili muallimlerin ve Mze dare Meclisi zlarnn, ayrca MedresetlHattatin Mdriyeti ve Evkaf- Hmyn Nezaretinin mhrleri yer almaktayd193.

191

cazetnme, bir alanda bilgi, beceri, ustalk, maharet, liykat ve yetki kazanldn gsteren belgedir. cazetnme hakknda ayrntl bilgi iin bk. M. Uur Derman, Trk Yaz Sanatnda cazetnameler, VII. Trk Tarih Kongresi ( Ankara: 25-29 Eyll 1970) Kongreye sunulan bildiriler, c. II, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1973, s. 717-728; znder, a.g.e, s. 79-81.

192

Klasik icazetnmelerde, talebe, hat sanatnda olgunlap imza atabilecek seviyeye geldikten sonra hangi yazlar tahsil etmise ounlukla bir kta bazen de bir murakka ( yaz albm) veya hilye-i saadet, ya da bu gibi bir levha yazar- bir nevi bitirme tezi mahiyetinde- ve bunu hocasna sunard. stat, sz konusu talebe yazsnn alt tarafnda braklan zel ksma yaz yazma ve hattat olma yetkisinin verildiini ifade eden bir Arapa cmle yazard. Bylece hoca, talebesinin yetki sahibi olduunu tasdik ederdi. Klasik tarzda hazrlanan bu icazetnmelerin Arapa yazlan izin cmleleri Sls-Nesih icazetnmelerde -en ok icazetnmelerde kullanlmas sebebiyle hatt- icaze ismiyle anlan - Rika yazsyla, talik icazetnmelerin izin cmlesi ise hurde (ince) talik ile yazlrd. Bilgi iin bk. M. Uur Derman, a.g.m, s. 718; cazet ( Diploma) Formalitesi bk. (www. Kalemguzeli.net/icazet-diploma-formalitesi.html) (21. 10. 2006)

193

Derman, a.g.m, s. 527; Derman, Hattat, s. 496.

66

Medresede verilen resmi icazetnmeye rnek olmas acsndan 1916-1923 yllar arasnda haftada bir gn, muntazaman bir ekilde derslere devam ederek medreseden mezun olmaya hak kazanan A. Sheyl nvere verilen diploma yledir194. Medresetl-Hattatin cazetnme Dersaadette mtevellid Sheyl Efendi Medresetl-Hattatine devam ile Tezhb ve Ebr, harda meleke ve maharet ihrz ve icazetnme ahzine liyakat ibraz eyledii muallimi canibinden takrir ve eser-i hmesi meclis-i idare heyetince de takdir edilerek mumaileyhe aliyyll derecede icazetnme it klnd195. Fi 18 Rebul-hir sene 1342, fi 27 Terin-i sni sene 1339 Teclid ve Tezhib Muallimi Tezhib Muallimi Ebr ve har Muallimi (mhr) Azadan (mhr) (mhr) Azadan (mhr) (mhr) Azadan Evkaf- slmiye mzesi

Azadan (mhr)

(mhr) (mhr)

194

Ahmet Gner Sayar, A. Sheyl nver (Hayat, ahsiyeti ve Eserleri), Eren yaynlar, stanbul, 1994, s. 115. Burada verilen Medresetl-Hattatin resmi icazetnme ( diploma) rneinde de grld zere talebeye ynelik doum yeri haricinde ayrt edici bir bilgi rnein baba ad, meslei vb. verilmemitir. Sadece talebenin zerinde alt sanat alannn ismi verilmitir. alt bu alanlarda diploma alabilmek iin sadece hocasnn takdirinin yeterli grlmedii medrese idare heyetince de yazm olduu eserlerin takdir edilmesi yani idare heyetinin de olurunun alnmas gerektiine de yer verilmektedir. Medrese icazetnmesinde ayrca dikkati eken rencinin mezuniyet notunun da diplomada yer almasdr. Yukardaki rnekte aliyyll ifadesi kullanlmaktadr. Bu en iyi dereceyi ifade etmekte olduuna gre bunun alt dereceleri l ve karibull dier dereceleri ifade ediyor olsa gerek. Mezuniyet dereceleri pekiyi, iyi ve orta olarak belirlenmekteydi de diyebiliriz.

195

67

Yusuf Aa Sbyan Mektebinde, hat sanat ve onu tamamlayan dier kitap sanatlarnn retimi iin alan ve faaliyet gsteren bu medrese, ilk mezunlarn 14 Ekim 1918de ( 8 Muharrem 1337) on Hsn-i Hat rencisine icazetnmelerini vererek gerekletirmitir. lk mezunlar arasnda burada iki yldan beri Ebr-har muallimlii yapan Necmeddin [OKYAY] ve daha sonra olduka hret bulan Mustafa Halim [ZYAZICI] (.1388/1969) efendiler n sray almlardr. Adlarn burada andmz kimseler dnda icazet almaya hak kazanan bu 13 kiilik ilk mezunlardan sadece evket196 ve Nizameddin197 Efendilerle di Bey'in ismi tespit edilebilmitir. 198. Medresetl-Hattatinde ikinci icazet merasimi, 27 Kasm 1923 tarihinde Evkaf- slmiye Mzesi avlusunda yaplmtr. kincisi dzenlenen bu icazet merasimi hakknda mezunlar arasnda yer alan A.Sheyl nverin kendisi unlar sylemitir. Sleymaniyede Trk slam Eserleri Mzesinde hazrlanan bir byk salonda

hocalarmzdan on kii huzurunda, eski usul ile Tezhb icazetnmemizle birlikte diplomalarmz verildi. Her hocamz nnde diz kerek ellerini ptk. Tezhib ve Ebr rneklerimiz hazr bulunanlarca grld ve takdir edildi.199 Yirmi iki talebenin mezun verildii bu ikinci mezuniyet treninde, tezhib ve yazdan ilk dereceyi alan200 Sheyl, Hamit ve Macid Beylere mkfat olarak birer altn saat, Mze Mdr Ressam Ali Sami [BOYAR] Bey tarafndan verildi. Trende Hattat Macid [AYRAL] Bey talebeler adna teekkr konumas yapt. Resimler ekilip erbetler iildi. Ayrca, bu merasime katlan misafirler arasnda yer alan dnemin tannm airlerinden

196 197 198 199 200

evket (Pekta) Bey ( 1880-1969) iin bk. bnl-Emin, Son Hattatlar, s. 407-408. Nizameddin Efendi ( 1892-1934) iin bk. bnl-Emin, a.g.e, s. 236-240. Derman, a.g.m, Medresetl- Hattatine Dair, s. 526. Sayar, a.g.e, s. 116. Bu ifadeden bu kiilerin birincilii, ikincilii, ncl ald gibi bir sonu kmaktadr. Aslnda ifade edilmek istenen ey birincilii bu kiinin paylatdr. Az sonra vereceimiz Tevhid-i Efkrda icazet merasimine dair yer alan haberde durum netlemektedir. simleri zikredilen bu kii birincilii paylamaktadr.

68

skdarl Talat Bey (.1344/1926)201 irticalen sylemi olduu u msralarla trene ayr bir gzellik katmtr202. H Neshe yz tutmu idi bir eyyam Sls mertebe hatt- slam Pek cel hizmet edb bit-tevfik Yerine etmedi krin Talk Hayli hattat yetiti fatn Yaasn Medresetl-Hattatin Bu merasimle ilgili olarak mezun olanlarn listesinin de verildii, 27 Terinievvel 1339 (1923) tarihli Tevhid-i Efkr Gazetesinde yer alan Medresetl-Hattatinde cazet Tevzi Merasimi balkl yaz yledir203. Medresetl Hattatinin yirmi efendiden ibaret olan mezunlarna dn icazetleri verilmitir. Dn medresetl-Hattatin bu seneki mezunlarn tekil eden yirmi efendiye icazet verilmi ve bu mnasebetle Evkaf- slmiye Mzesinde baz merasim icra edilmitir. Merasime clliye mam Ferid Efendinin kraat ettii ar- erifle balanlm ve mdr Sami Bey tarafndan icazet alan efendilerin isimleri okunarak al kurdelelerle balanm olan icazetleri tevzi edilmitir. Merasimde Halife Hazretleri namna yaverleri Nizameddin

201 202 203

skdarl Talat Bey iin bk. bnlemin, Son Asr Trk airleri, c. IV, s. 1885-1897. Mesara, a.g.m, s. 63. Sayar, a.g.e, s. 116-117.

69

Bey hazr bulunmutur. cazet alan efendilerden birinci dereceyi ihraz eden efendiye eriye ve Evkaf Vekleti tarafndan birer altn saat ve ikinci dereceyi ihraz eden efendiye de birer zikr-i cemil varakas204 verilmitir. Merasimin hitamna mteakip zat- Hazreti Hilafet-i Penahinin Ba mam evket Efendi tarafndan bir dua-i beli kraat olunmu ve hzzar- mecaz205 efendilerin tehir edilen asarn ziyaret etmitir. Merasim esnasnda Bahriye mzkas icray terennm etmitir. Medresetl-Hattatinden imdiye kadar on drt efendi neet etmi olup bu efendiler Avrupa Sanayi-i Nefise atlyelerinde yksek maala almaktadrlar. Bu sene neet eden yirmi dokuz efendinin206 esamisi bervech-i atidir. Hamid, Sheyl, Macid Efendiler( bu efendi altn saat almlardr). Ahmet Hamdi, Mehmet Resul, Hafz Cemal Efendiler (bu efendi de zikr-i cemil almlardr). brahim, Tevfik, Hakk, Sadk, Cevdet, Haydar, Sadedin, Mehmet Vasfi, Mustafa, Sami, Kemal, Mehmet Emin, Abdlmalik, Sadk, Halit, Sadreddin Efendilerdir. Bu iki icazet merasimi haricinde Medresetl-Hattatinde bir daha icazet merasimi yaplamamtr207. Medreseden icazetname alarak mezun olan rencilerin mezuniyet sonras hangi alanlarda istihdam edilecei konusu da dnlm ve medrese program ierisinde bu konuya da yer verilmitir. Vakflar Bakanlna bal olarak faaliyetlerini yrten medreseden mezun olan rencilere istihdam imknlar sunulmutur. Bu anlamda btn vakf mekteplerinde Hsn-i Hat retmenlikleri ile Vakflar Bakanlnca yazdrlacak

204

Zikr-i cemil, mekteplerde talebeye verilen mkfat anlamna gelmektedir. Yani bir nevi hatra ildi veya Teekkr yahut Takdirname olarak nitelendirebiliriz. Tevhid-i Efkrn orijinal haberini grme ansmz olmamakla birlikte A. Gner Sayardan aldmz bu ifade de yanllk olduu aktr. Dorusu Huzzr- mcz olmaldr. Bu ifadeden kast icazet alm olup merasimde hazr bulunan rencilerdir.

205

206

Burada mezunlarn toplam saysnn yirmi dokuz olduu sylenmekte ve isimleri verilmektedir. Ancak isimleri verilenlerin says yirmi iki kiidir. Yaznn ba ksmnda da bu seneki mezunlarn yirmi kiiden ibaret olduu sylenmektedir. Byk ihtimalle bu isimleri verilenler merasimde hazr bulunan talebelerdir.

207

Derman, a.g.m, s. 526.

70

yazlar, yaptrlacak ve Tezhb ettirilecek nemli ciltler ve levhalar iin medrese mezunlar ile dardan istekli olanlar arasnda bir yarma dzenlenecei, beceri bakmndan eitlik olmas halinde medrese mezunlarnn tercih edilecei medrese program ierisinde kayt altna alnmtr208. Burada belirtilen alanlarda grev alabilmek iin dardan mracaat edenlerle medrese talebeleri arasnda yarma dzenlenmesi, yetenei lme ve grevi hak etme adna hakszlklar nlemede akllca bir yol olarak grlmektedir. Sonuta eitlik olmas halinde medrese mezunlarna ncelik verilmesi de okullu olmann bir ayrcal olsa gerektir. Tevhid-i Efkrn haberinden Medresetl-Hattatinden -29 kiilik son mezunlardan nce- toplam 14 rencinin mezun olduu ve bunlarn tamamnn dolgun maalarla istihdam edildikleri anlalmaktadr. Medresetl-Hattatinden imdiye kadar on drt efendi neet etmi olup bu efendiler Avrupa Sanayi-i Nefise Atlyelerinde yksek maala almaktadrlar. 25. Medresetl-Hattatinin Eitim retim Kadrosu 250. lk Kadro Medresetl-Hattatinn hocalar, stanbulda vakf okullar bnyesinde hat hocal yapan devrin en nde gelen hat statlar arasndan seilmitir. Medresede grev yapacak olan hocalar, ncelikle medrese idaresini elinde bulunduran Vakflar Mzesi Mdrl ynetim kurulu tarafndan seilmekte daha sonra atamalar Vakflar Bakanl tarafndan yaplmaktayd209. Daha ncede belirttiimiz zere, medreseye mdr olarak tayin edilen Arif Hikmet Bey ayn zamanda Rika hocalyla da grevlendirilmiti. Ancak, 13 Nisan 1915te hem mdrlk vazifesinden hem de Rika hocalndan ayrlmtr. Medresenin ilk hoca kadrosu u kiilerden olumakta idi210.

208 209 210

Talimatname Madde 26. Talimatname Madde 5. Ergin, a.g.e, s. 193; Derman, a.g.m, s. 513.

71

Sls-Nesih Hocas. Hac Kamil [AKD K] (. 1360/1941) Cel Sls ve Tura Hocas. smail Hakk [ALTUNBEZER] (. 1366/1946) Dvn ve Cel Dvn Hocas. Ferid Bey (. 1349/1930) Rika Hocas. Mehmed Said Bey (. 1357/1938) Talk ve Cel Talk Hocas. Hulusi Efendi [YAZGAN] (. 1359/1940) Tezhb Hocas. Nuri Bey [YEN KYL]211 Teclid Hocas. Baha Bey [TOKATLIOLU] (. 1358/1939) Hoca ve talebelerin ders ve devam durumlaryla ilgilenen mubassrlk grevine de Hattat Mehmet efik Beyin(.1258/1880)212 talebelerinden Aziz Bey tayin edildi213.

251. retim Kadrosunda Zamanla Meydana Gelen Gelimeler Eitime balandktan ksa bir sre sonra, kadroya ilaveten, ihtiya zere Sls-Nesih dersleri iin Hasan Rza Efendi (.1339/1920) tayin edilmitir. Ayrca Tarih-i Hutut ve Hattatin derslerini de Yeniehri Fenerizde Hseyin Haim Bey (.1339/1920) vermeye balamtr.

211

Yenikyl Hasan Srr Efendinin olu olan bu zatn 1362/1943 ylnda hayatta olduu, grlen bir eseriyle sabittir. Hakknda fazla bir bilgi mevcut deildir. Bilgi iin bk. Derman, a.g.m, s. 513. Hattat Mehmet efik Bey hakknda bk. bnlemin, Son Hattatlar, s. 384-389; M. Uur Derman, Mehmet efik Bey, D A, c. XXVIII, Ankara, 2003, s. 530-531; Ayn mellifin Trk Hat Sanatnn aheserleri, stanbul 1982, s. 27.

212

213

Hocalar hakknda ayrntl bilgi tezimizin ilerleyen ksmnda Medresetl- Hattatin Hocalarnn Ksa zgemileri bal altnda verilecektir.

72

1916da

medrese

talimatnmesini

hazrlayan

Emirzade

Kemaleddin

Bey,

Nizamnmeyi hazrlarken, ayn zamanda medreseye, Kfi hatt ile Ebr ve har yapm derslerinin konmasn st makamlara teklif etmi, teklifinin kabul sonucu kendisi, Hatt- Kfi ve Resm-i Hatt, Necmeddin [OKYAY] Efendi (. 1397/1976) de Ebr ve har muallimliklerine getirilmilerdir ( 22 Mays 1916). Necmeddin Efendiye Ebr ve har hocal dnda Mubassrlk vazifesi de verilmitir214. Medresetl-Hattatinin retim kadrosunda zamanla baz deiiklikler meydana gelmitir. Tezhb hocas Yenikyl Nuri Bey tahminen 1918de grevinden alnm ve onun yerine Tezhb derslerini Teclid muallimi Bahaeddin Efendi vermeye balamtr. Yine ayn yllarda ranl Tahirzade Hseyin Behzad (.1383/1963), Minyatr ve rankari Tezhb Muallimi olarak Enver Paa tarafndan tayin edilmitir. Bu arada, II. Abdlhamidin torunlarndan Nemika Sultann ei Damat Ali Kenan [ES N] Beyin (.1381/1961) Kfi muallimliine, Rika muallimliine ise Emirzade Kemaleddin Beyin getirildii grlmekteyse de bu grevin ne zaman balayp ne kadar srd belli deildir. Hac Kamil Efendi de sonradan Rika muallimliinde bulunmutur. Hasan Rza Efendinin de grme gl yznden 1919da grevinden ayrlmas zerine yerine Hac Nuri [KORMAN] Bey (.1371/1951) tayin olunmutur. Ayn zamanda, 1918 ylnda Kitabiyat mtehassslarndan Necib Asm Bey [YAZIKSIZ] (.1354/1935), Medresetl- Hattatinden Hafz- Ktb215 yetitirme

214 215

Derman, a.g.m, s. 341. Osmanl vakf ktphanelerinde grevlendirilen kiilere verilen isimdir. Bir nevi ktphane memuru anlamna gelmektedir. Hafz- Ktb hakknda ayrntl bilgi iin bk. smail E. Ernsal, Hfz- Ktb, D A, c. XV, stanbul, 1997, s. 94-98.

73

hususunda faydalanlabileceini, bu sebeple medresede kitap muhafazas, tamiri ve tasnifinin de retilmesini teklif etmi fakat bu talep gerekletirilememitir216. Medresetl-Hattatinde grev yapan hoca kadrosu hakknda bilgi vermesi asndan, her yl Ramazan aynda alan sergilerden 1927 ylna rastlayan sergi hakknda kaleme alnan Hattat Mektebinde Birka Saat217 adl yazda ok kymetli bilgiler bulunmaktadr. En gzel eserlerle, sahiplerini- tabii bata statlar yazmak suretiyle- krilerime arz edeceim. Rika, Sls ve Nesih Muallimi Resl-Hattatin Hac Kamil Efendinin Sls ve Nesih Hilye-i Saadet, Ktt ve Murakkat; Hatt- Cel Muallimi Hakk Beyinresmini dercetdiimiz-Sls Celsi levhasyla ve hve al klli eyin kadir levhas; Talk Muallimi Hulusi Efendinin resmini dercetdiimiz Talk Celsi levhas; Ebr ve har Muallimi Necmeddin Efendinin Talk Celsi El-ksib habibullah ve besmele-i erif levhalar, Ebrleri; Dvn ve Cel Dvn Muallimi Ferid Beyin Sls Celsi besmele-i erifi; Sls Nesih Muallimi Nuri Beyin bir-iki ufak eseri; hatt- kfi ve resm-i tezyini Muallimi Kemleddin Beyin ini tabaklaryla, fener ve kandilleri; tezhib ve minyatr Muallimi Tahirzde Hseyin Beyin ran slubu zere yapt paravanas, kabartma ve ileme mzehheb tabaklar; mzehhib ve mcellid Bahaeddin Efendinin Trk slubu zere emse kablar ve sir tezhipleri

216 217

Derman, a.g.m, s. 342. Mehmet Mesih, Hattat Mektebinde Birka Saat, Milli Mecmua, c. V, Nr. 84 (15 Nisan 1927), s. 1349.

74

Tablo. 2 Medresetl- Hattatin Hocalar ve Verdikleri Dersler

HOCASI Arif Hikmet Bey (.1337/1918)

DERS Rika Hocal ( 23 Nisan 1331- 1 Eyll 1331) yapmtr. Sls ve Nesih hocal yapmtr. Sonradan bulunmutur. Rka muallimliinde de

Hac Kamil [AKD K] (.1360/1941)

Mustafa Ferdi Bey (.1339/1920) smail (.1366/1946) Necmeddin [OKYAY] (.1397/1976) Hasan Rza Efendi ( .1339/1920) Mehmed Said Bey ( .1357/1938) Hulusi [YAZGAN] ( .1359/1940) Yeniehri Fenerizade Hseyin Haim Bey (.1339/1920) Beiktal (.1371/1951) Yenikyl Hac Nuri [URUNAY] Bahaeddin (.1358/1939) [TOKATLIOLU] Hac Nuri [KORMAN] Hakk [ALTUNBEZER]

Divani ve Celi Divani hat dersleri vermitir Celi Sls ve Tura dersleri vermitir 22 Mays 1916da Ebru ve Ahar hocalna getirildi Sls ve Nesih hocal gzlerindeki rahatszlk sebebiyle ksa srmtr Rka dersi vermitir. Talik ve Celi Talik (1928e kadar grev yapmtr) Tarihi Hutut ve Hattatin derslerine girmitir. Sls ve Nesih hat hocal yapmtr. 1919da greve balamtr. Tezhip Hocal yapmtr. Hocal ksa srmtr (1918e kadar) Cilt hocas olarak balam sonra Nuri Urun ayn yerine tezhip derslerine de bakmtr.

75

ranl

Tahirzde

Hseyin

Behzad

Minyatr ve rankri Tezhip hocalna yapmtr. Kfi ve hatt- tezyini hocal yapmtr. 1916da Necmeddin Beyle ayn tarihte greve balamtr. Rka muallimlii de yapmtr.

(.1383/1963)

Emirzde Kemaleddin Bey

Damad (.1381/1961)

Ali

Kenan

[ES N]

Kufi muallimlii yapmtr. Greve ne zaman balayp bitirdiiyle ilgili bilgi yok. Sedefilik dersine girmitir ( 1932) Altn Varaklk dersi vermitir (1932) Hakkaklk dersi vermitir (1932) Minyatr dersi vermitir (1932) ksa srmtr

Vasf SEDEF (.1359/1940) Hseyin YALDIZ (.1369/1949) smail Yumni SONVER (.1370/1950) Sami Necmeddin (.1352/1933)

252. Medresetl-Hattatin Hocalarnn zgemileri 2520. Hac Kamil Efendi [AKD K] (. 1360/1941) Ahmet Kamil Efendi, 26 Cemaziyelevvel 1278/ 29 Kasm 1861218 de stanbulun Fndkl semtinde dnyaya gelmitir. Kendisi, Tersane-i Amire Erzak Ambar Baktibi Sleyman Efendinin Oludur. lk Tahsilini yapt Zeyrekte ukur emede Saliha Sultan Mektebinde yaz hocas Sleyman Efendiden hat mek etmeye balam ve 11 yanda balang babnda ilk icazetini almtr. Kamil Efendi, Fatih Rtiyesini bitirdikten sonra Dhiliye Muhasebesine memur olmutur. Bu arada Sami Efendiye drt yl devam ederek Sls- Nesih yazlarndan icazet ald (1884). Asl mahlas Kamil olduu halde hocasnn istei zerine Kamil mahlasn

218

bnlemin, Son Hattatlar, s. 172.

76

Haime evirmitir. Bu sebeple (1304-1307 /1887-1890) yllar arasnda yazlarnda Haim mahlasna rastlanmaktadr. Fakat bir mddet sonra Kamil mahlasnn kullanmaya baladndan bu isimle tannd219. 4 Temmuz 1310 (1894)te220 yazdaki baars ve kabiliyeti sebebiyle Dvn- Hmyn Mhimme Kalemine tayin edilmitir. Burada, Sami Efendiden Dvn, Cel Dvn yazlarnn ve tura ekmesini renerek ertesi yl nmenvislie getirildi. Bu vazifesinin yan sra hocas Sami Efendi 1909da emekliye ayrlnca onun yerine Nian- Hmyn Kalemi Mmeyyizi ve eitli yazlar hocas oldu. Bu vazifesine 1914te alan Medresetl-Hattatin Sls-Nesih hocal ile 1918de Galatasaray Sultanisi Rka dersleri hocal da ilave edildi. 1922de Bablinin lavedilmesi dolaysyla Dvn- Hmyndaki vazifesinden emekliye sevk edilmitir. Harf nklbna kadar Hattat Mektebinde hocalk yapan Kamil Bey, Harf nklbndan sonra 1936da Gzel Sanatlar Akademisinde Hsn-i Hat hocalna tayin edilmi ve lmne kadar burada kalmtr221 Kamil Bey, biri 1935 dieri 1940ta olmak zere Msr prenslerinden Mehmet Ali Tevfik Paa tarafndan iki kere Msra davet edilmitir. Msrda kald srece orda bir hayli eser veren Kamil Akdik, 29 Cemaziyelahir 1360 /23 Temmuz 1941 gecesi Fatihteki evinde vefat etti ve Eypte Gmsuyu Kabristanna defnedildi. Kabir kitabesi olu Ressam eref Akdik tarafndan yazlmtr222 Hat tarihinde zaman zaman kdem ve dirayetiyle nde gelen hattatlara verilen ReslHattatin unvann 21 Austos 1915te alarak bu unvan tayan son hattat olmutur. Kamil Efendi, disiplinli hayati ve perhize dikkat etmesi sebebiyle uzun sren mrnn sonlarnda bile el titremesi ve grme bozukluu gibi skntlar ekmeden sekin eserler

219

M. Uur Derman, Trk Hat Sanatnn aheserleri, Kltr Bakanl Yaynlar Nr. 384, I. Bask, Ocak 1982, s. ; Ayn mellifin Akdik, Kamil, D A, c. II, stanbul, 1989, s. 234. bnlemin, a.g.e, s. 173. Derman, a.g.e, s. 49 Derman, a.g.e, s. 49

220 221 222

77

brakmtr. Hat sanatnn btn eitlerinde baar gstermi olan Kamil Efendi, Sls, Nesih ve Cel Dvn zerinde ok alm ve bu yzden yaz eitleri ve tura ekmede zirveye kmtr. Hat sanatnn en zor tarz olan Sls ile brakt yazlar, Trk Hat Sanat Tarihimizin aheser rnekleri saylr. Nesih ile yazd Kuran- Kerim, Medinede Mihrab- Nebi, Msrda Prens Mehmet Ali Paa Camiinin kubbesini evreleyen yaz, stanbulda Fatih Trbesinde Abdlhak Hamidin Fatihi Ziyaret Manzumesi, hocas Hattat Saminin mezar ta, Topkap Saray Kitapl ve ini dairesindeki kitabeler ve birok merakllarda bulunan yaz rnekleri onun lmsz eserlerinden balcalardr223. Yetimesinde byk pay olan Sami Efendiden sonra ikinci hoca ve mekteb olarak vasflandrd, kendinden nce yetien byk hattatlarn yazlarn derleyerek bir koleksiyon oluturmutur. Bu koleksiyon Topkap Saray Mzesinde bulunmaktadr224. 2521. Ferid Bey (.1339/1920) Ferid Bey, 1274 /1857 stanbul doumludur225. Asl ad Mustafa Ferid olup babas, Dvn- Hmyn Mhimme Odas hulefasndan ve bniyye tarikat eyhlerinden Ali Necip Efendidir. Sbyan Mektebinden sonra zel hocalardan Arapa ve Farsa renen Ferid Bey, hat sanatna olan merak sebebiyle hattat Mehmet evki Efendi (1245-1304/ 1829-1887)den Sls-Nesih ve icazet yazlarn mek etmi ve icazet almtr. Hocasnn vefatndan sonra da Sami Efendiden istifade etmitir. evval 1287 tarihinde ( Ocak 1871) Dvn- Hmyn Kalemine girip burada krk yl kadar sren hizmeti esnasnda muhtelif rtbelerden geerek- Divan Kalemi, Mhimme Odas, Nmenvislik, Mhimme Kalemi Bakatib Muavinlii, Evamir Kalemi Mmeyyizlii, Evamir Kalemi Mmeyyizlii

223 224 225

Akdik, Kamil, Yeni Trk Ansiklopedisi, c. I, s. 67. Derman, a.g.m, s. 235. bnlemin , a.g.e, s. 778; M. Uur Derman, Ferid Bey, D A, c. XII, stanbul, 1995, s. 392.

78

Mdrlne ve son olarak Dvn- Hmyn Mhime Kalemi Mdrlne kadar ykselmitir. Divan- Hmayunda tura ekmesini, Dvn ve Cel Dvn yazlarn Sami Efendiden renen Ferid Bey burada ferman, berat ve menur yazarak sanatn icra etti. 1914te alan Medresetl-Hattatinde Dvn, Cel Dvn hat muallimi olarak grev almtr. Son devrin tannm hattatlarndan Mustafa Halim ZYAZICI (.1964/1964), Ferid Beyin burada yetitirdii renciler arasnda ilk hatrlanacak kiidir. Ferid Bey, vazifesi icab Dvn- Hmynun resmi yazlaryla daha ok uramakla beraber Sami Efendi tarznda Cel Sls istiflerde de baarl olan, ancak fazla tannmayan hat sanatkrlarndandr. iirle de megul olan, daha ziyade latife tarznda baz mizahi manzumeler kaleme alm olan Ferid Beyin 1920li yllarn sonunda vefat ettii tahmin edilmektedir. Kabrinin nerede olduu da tespit edilememitir226. 2522. Beiktal Hac Nuri Efendi [KORMAN] (. 1371/1951) Hac Mehmet Nuri Efendi 1285 /1865te Ortakyde domutur. Krk gnlk iken Beiktaa getirildii ve mrnn sonuna kadar orada yaad iin Beiktal nam ile anlmtr. Beiktata Abbas Aa Sbyan Mektebinde okuduktan sonra Beikta Mlki Rdiye Mektebine devam edip diploma ald. On be kuru maala girdii Adliye Temyiz Ceza Mahkemesi Kalemindeki grevi ksa srmtr. Babasnn lm zerine kyne gitmi ve orada ileri dzene koymak iin iki yl kadar kalmtr. Bu suretle mahkemedeki grevini terk etmitir227. Beiktal Nuri Efendi, Zeki Dededen Talk dersi almtr. Sls ve Nesih yazsnn ilk nce Rdiye Mektebinde Hattat Aleddin Bey talebelerinden Sleyman Efendiden,

226 227

Derman, a.g.m, s. 393. bnlemin, a.g.e, s. 246.

79

daha sonra 1882de Zlfl Baltaclar mam, evki Efendi talebesinden Nevehirli Hoca Osman Efendiden, 1883de Aleddin Beyden Sls ve Nesih dersleri almtr. Aleddin Bey hastalannca Muhsinzde Abdullah Beye intisap ederek haftada iki defa olmak zere on sekiz sene devam ederek icazet almtr. Muhsinzde hattat olarak kendisini ok beenirdi. Birgn Abdullah Bey, olu ve Nuri Efendi ile yemek yerlerken oullarna hitaben Siz neslimden geldiniz. Nuri eserimden geldi. Benim namm yaatacak olan odur demitir228. Hac Nuri Efendi, Beiktata Mektebi Hamidnin Sls ve Nesih hocas idi. Daha sonra 1893-1894 yllar arasnda Matbaa-i Amirenin ba hattatl grevinin ifa etmitir.1908de Mekkeye giderek hac farizasn yerine getirmi, dnte bir buuk sene kadar Msrda kalarak hat dersleri vermitir. stanbula dndnde Medresetl- Hattatin Sls ve Nesih hocalna tayin edilmitir. Harf nklbndan bir mddet sonra da Gzel Sanatlar Akademisinde yaz hocal yapmtr229. Ayn zamanda dini musiki ile de megul olan ve yorumu gzel olan Nuri Bey baz besteler yapmtr. Uzun sureli bir rahatszlk sonras Beiktataki evinde 1371 /12 Eyll 1951de vefat etmitir ve Yahya Efendi Trbesi Haziresine defnedilmitir. Nuri Efendi, birka Kuran- Kerim, Evrad, Hilye-i erife, dua kitaplar ve levhalar yazmtr. Kastamonuda aban- Veli Derghndaki ve Bakrky Kartaltepe Camiinin kubbesindeki yazlar onundur. Bunun gibi pek ok yerde kitabeleri vardr. 2523. Yeniehri Fenrizde Hseyin Haim Bey (.1339/1920) Hseyin Haim Bey, Rumeli Yeniehrinde Abdlkadir Aa torunlarndandr. Babas, Yeniehir Fenar erafndan erif Abdlkadir Efendidir. Haim Bey,1277/1860 senesinde Yeniehir Fenarda domutur. lk ve orta tahsili memleketinde tamamlam, yksek

228 229

bnlemin, a.g.e, s. 246. Rado, a.g.e, s. 262.

80

tahsilini ise Yeniehrin 1297de Yunanistana verilmesi sonucu g ettii stanbulda yapmtr230. Haim Bey, Arab ilimleri stanbulun tannm limlerinden Fatih Camii erifinde ehri hoca Ahmed Remzi Efendinin derslerine devam ederek tamamlamtr. Sanayi-i Nefise Mektebinde yal boya ve kara kalem resim tahsil etmi ve diploma almtr. Tam anlamyla uzman olduu yaz sanatn da zamann stad Sami Efendiden mek ederek Rika, Sls ve Talk gibi birka yaz eidinden icazet almaya hak kazanmtr. stanbula geldikten sonra Eyalet-i Mmtaza Kalemine memur olarak giren Haim Bey, Askeri Baytar ve Bayezid Rtiye Mektebinde de hocalkta bulunmutur. Senelerce Eyaleti Mmtaza Kalemine devam ettikten sonra Mekteb-i Harbiye Baktipliine girmi ve Jandarma Daireleri Baktipliinde de grev yapmtr. Hkmet hizmetinden emekli olarak ayrldktan sonra Medresetl-Hattattin tarihi hutut ve hattatin muallimliine tayin olunmutur231. iirleri, resim, yaz gibi gzel sanatlarn muhtelif ubelerinde meydana getirdii eserleri ile tannan Haim Bey, 1339/1920 tarihinde geirdii ufak bir hastalk sonucu Anadolu Hisarnda
232.

ikamet

ettii

evde

vefat

etmi

ve

Gksu

Kabristanna

defnedilmitir

Trk, Arap ve Acem dillerine laykyla vakf olan Haim Bey, iire ait olan eserlerinin bir ksm 1305te nerettii ihab ve 1315te bastrd Mlhemat isimlerindeki risalelerde yer almtr. Hat tarihine dair eserini ise tamamlayamamtr. iirin yan sra

230

Bursal Mehmet Tahir Bey, Osmanl Mellifleri, hazrlayanlar: A. Fikri Yavuz ve smail zen, Meral Yaynevi, c. II, S. 143; bnlemin, Son Asr Trk airleri, c. I, s. 557. Bursal Mehmet Tahir Bey, a.g.e, s. 143. bnlemin, a.g.e, s. 558.

231 232

81

musiki ilmine de vakf olan Haim Bey bu konuda ilk nce Zekai Dede, daha sonra Bolahenk Nuri Bey merhumlardan ders almtr233. bnlemin bize Haim Beyin fiziki ve ahlaki yapsna dair kymetli bilgiler brakmtr. Onun verdii bilgilere gre Haim Bey, edepli, namuslu, hamiyetkr, hassas, zarif, nazik, fazl, edip, air, hattat, ressam, musikiinas, ho seda ho eda, beyaz sakall, mavi gzl, orta boylu, en ve atr bir zat idi234. 2524. Hulusi Bey [YAZGAN] (.1359/1940) Devrinin nl Talk stad olan Hulusi Bey, Fatih dersiamlarndan ve Darafaka hocalarndan Hafz Mustafa Efendinin oludur. 15 Muharrem 1286/27 Nisan 1869 da stanbulun aramba semtinde dnyaya gelmitir235. lk tahsili yllarnda kuran hfzna alan Hulusi Bey, daha sonra da cami derslerine devam etmitir. Hat sanat tahsili noktasnda, Sls ve Nesih yazlarn Muhsinzade Abdullah Beyden (.1317/1899) rendi. Aslnda Talk yazsnda stat olan Hulusi Bey, Talk derslerini ilk nce Fetvahne Msevvidi Karinbtl Hasan Hsn Efendiden (.1333/1914) alm, sonra arambal Arif Beyden (.1310/1892) tamamlamtr. Fakat asl stad Sami Efendi Merhumdur236. Hulusi Efendi, Darafaka Mektebi hat hocalnda bulunmutur. Daha sonra Medresetl-Hattatin alnca buraya Talk ve Cel Talk muallimi olarak tayin edilmitir. Medreselerin kapatlmasndan sonra da Hattat Mektebi adyla devam eden bu mektepte harf inklbna kadar vazifesine devam etmitir. Harf inklbnda akta kalnca Mze Mdr Halil Edhem Beyin yardmyla kendisine trbeler ba bekilii grevi verilmitir.

233 234 235 236

bnlemin, a.g.e, s. 557. bnlemin, a.g.e, s. 559. Derman, a.g.e, s. 55 Derman, a.g.e, s. 55; Rado, a.g.e, s. 252.

82

Hayat maddi skntlar iinde geen bu deerli hattat 27 Zilkade 1358/8 Ocak 1940 ylnda vefat etmi ve Edirnekap mezarlna defnedilmitir. Hulusi Efendi Sls ve Nesihte de stat olmakla beraber, Talk ve Cel Talkte, gelmi gemi hattatlar iinde hemen ilk hatrlanacaklardandr. Bilhassa Trk tavr Talk ile Kta ve Hilye-i Saadet yazmakta kimse onun seviyesine varamamtr. Mze ve koleksiyonlarda bulunan aheserlerinden baka Ankarada eski Byk Millet Meclisindeki Hkimiyet Milletindir ve Vakf Greba Hastanesindeki Olmaya devlet cihanda bir nefes shhat gibi Cel Talk levhalar pek mehurdur. Sultan Selim ve Sultan Ahmet camilerinde de eserleri vardr. Hulusi Efendinin Talkte yetitirdii talebeler arasnda Halim zyazc, Macit Ayral ve Kemal Batanay ilk akla gelenlerdir237. 2525. smail Hakk Bey [ALTUNBEZER] (.1366/1946) smail Hakk Bey, tahrir ve vergi tahsil idare muhasebe kalemi ikinci mmeyyizi hattat Mehmet lmi Efendi (.1343/1924)nin oludur. Hakk Bey 10 Zilhicce 1289238 /9 ubat 1873 stanbulun Kurueme semtinde dodu. Doumu kurban bayram gnne rastlad iindir ki kendisine smail ad verilmitir. Baba taraf be gbek hattattr. Bunlarn ilk Trabzonda son ikisi ise stanbulda mesleklerinin srdrmlerdir. smail Hakk Bey, ilk tahsilini Aksarayda Pertevniyal Valide Sultan btidai

Mektebinde yapmtr239. Daha sonra, Fatihte Otlukular Yokuu Rdiye Mektebine devam ederek 18 yanda buradan icazet alarak mezun olmutur. Ksa bir sre sonra Sanayi-i Nefise Mektebine kaydolan Hakk Bey, buraya alt sene devam ederek resim

237 238

Derman, a.g.e, s. 55; Rado, a.g.e, s. 252. Derman, a.g.e, s. 52. smail Hakk Beyin doum tarihi bnleminin Son Hattatlar adl eserinde 1290 olarak verilmitir. A. Sheyl Beyin Arkitekt Dergisinin 7-8 saysndaki yazsnda tarih 1287 olarak verilmitir. Tarihlerdeki bu farkllklar muhtemelen Rumi ya da Hicri olup olmadnn belirtilmemi olmasndan kaynaklanmaktadr.

239

bnlemin, a.g.e, s. 98.

83

blmnden mezun olmutur. Hakkaklk ubesine de drt yl kadar devam etmi fakat bitirmeden ayrlmtr240. Kklkten beri yazya merak olan smail Hakk Beyin ilk yaz hocas Kazasker Mustafa zzet Efendinin talebesi olan babas Mehmet lmi Efendidir. Hakk Bey, babasndan Sls ve Nesih yazlarnn renmitir. Sanayi-i Nefise Mektebinde resim ve hakkaklk tahsil ederken Dvn- Hmyn Kalemine Mlazm olarak girmitir. Dvn- Hmyna girdikten sonra turaya merak saran Hakk Beyin kendi ifadesiyle ilk tura hocas, Dvn- Hmyn Mhimme Nvislerden Muhtar Efendi isminde bir zattr. Ancak esas manada tura ekmesini Sami Efendiden renmitir. Ayrca Sami Efendiden Dvn, Cel Dvn ve Cel Sls yazlarn mek emitir. Yirmi yandan itibaren Dvn- Hmyna devam etmi, nian beratlaryla menurlar yazmakta kendisinden usta kimse olmad iin derece derece terfi ederek nce kinci Turake, sonra da Dvn- Hmynun Birinci Turakei oldu241. Muhtelif mekteplerde Rika, Medresetl-Hattatinde Tura ve Cel Sls hocalnda bulundu. 1928de harf inklbndan sonra ark tezyini Sanatlar Mektebinde, 1936dan itibaren de Gzel Sanatlar Akademisinde Tezhb dersleri vermitir. Altunbezer soyadn mzehheplii dolaysyla alan Hakk Bey, nadir rastlanan bir fra ve kalem hkimiyetine sahip olduu iin, bu yeni mesleinde de kolaylkla eserler vermi, yazlarn kendisi kendi slubunca tezhip etmitir242. smail Hakk Bey, Akademiden 1945te yaad hastalk dolaysyla ayrlmtr. Bir mddet sonrada 20 aban 1365 / 19 Temmuz 1946 Cuma gn vefat etmitir. Mezar

240 241

bnlemin, a.g.e, s. 99; nver, a.g.m, s. 175 nver, a.g.m, s. 176-179; M. Uur Derman, Altunbezer, smail Hakk, D A, c. II, stanbul, 1989, s. 543. Derman, a.g.m, s. 543.

242

84

Karacaahmetin Tunusba yolu tarafndaki kabristanda, babasnn yanndadr. Mezar kitabesini vasiyeti zerine arkada Necmeddin Okyay Cel Talkle yazmtr243. smail Hakk Beyin eitli koleksiyonlardaki ve mzelerdeki eserlerinden baka, Dvn- Hmyndan kan ferman, berat ve menurlardaki yazlar, skdar Selimiye, Edirnekaps, Zeynep Sultan, Abdi uba Camilerinin kubbeleri, emsipaa, Laleli, Afyon, Eskiehir, Bebek, Bakrky, Kamer Hatun ve Beyolu Aa camilerinde son derece sanatkrane Celleri vardr. Ayrca Osmanl devrinde son Kbe rtsnn kuak yazs, ilk riyaset-i cumhur mhr, Mahmut evket Paann trbe yazlar onun en nemli eserleri arasndadr244. 2526. Necmeddin Efendi [OKYAY] (.1397/1976) Mehmet Necmeddin Efendi, skdarda Yenicami ba imam ve Mahkeme-i eriyye baktibi Mehmed Abdnnebi Efendinin oludur. 19 Rebiulevvel 1300 /29 Ocak 1883te skdarn Toygartepe Semtinde domutur245. lk tahsiline mahalle mektebinde balayan Necmeddin Efendi, burada Kuran hfzna balam daha sonra gittii Ravzai Terakki Rtiyesinde tahsiline devam ederken hfzn tamamlayp hafz olmutur. Bu arada Rtiyenin yaz hocas Hasan Talat Beyden Rika, Dvn ve Cel Dvn yazlarn renip icazet almtr. Necmeddin Efendi, hocas Hasan Talat Beyin tevikiyle sanatnda ustalamas iin Sls ve Nesih yazlarnda stat olan Filibeli Bakkal Arif Efendiye ( 1246-1237/1830-1909) devam etmeye balar246. Ravzai Terakkiyi bitirdikten sonra skdar dadi Mektebine balayan Necmeddin Efendi, haftada bir gn olmak zere Bakkal Arif Efendinin Nuruosmaniye Medresesi Vakf

243 244 245 246

Derman, a.g.m, s. 544. Derman, a.g.m, s. 544; Ayn mellifin Trk Hat Sanatnn aheserleri, s. 52; Rado, a.g.e, s. 259. Derman, a.g.e, s. 54 bnlemin, a.g.e, s. 602; Derman, a.g.e, s. 54; Okyay, Necmeddin, Yeni Trk Ansiklopedisi, c. I, stanbul, 1985, s. 2731.

85

Odasnda Sal gn247 verdii derslere katlmasna izin verilmeyince skdar dadisinden bir yl sonra, hat derslerini tercih ederek ayrlr. Ebr sanatna ilki duyan Necmeddin Efendi, skdar zbekler Dergah eyhi brahim Ethem Efendiden Ebrculuk ve harclk sanatn renir. Yine ayn yllarda Sami Efendiden Talk ve Cel Talk yazlarnn renip 1905te Talkten, 1906da da Bakkal Arif Efendiden Sls ve Nesihten icazet alr. Eski Trk Mrekkepiliini Vehbi Efendiden, eski Trk Okuluunu (Kemankelik) da Sultan Abdlazizin Okubas Seyfeddin Beyden renen Necmeddin Efendi, cami derslerine de devam ederek ilmiye icazetnamesini ald. 1907de babasnn vefat zerine skdar Yenicamiye tayin edilir ve bu hizmeti krk yl kadar srdrr248. Necmeddin Efendi, 1914te alan Medresetl-Hattatine devam ederek Turake smail Hakk Altunbezerden Cel Sls ve Turay rendi; 1916da ayn mektebin Ebr ve har muallimliine tayin olundu. Bu sralarda kendi icad olan ve sonradan Necmeddin Ebrsu diye anlan iekli ebr ve yazl ebr trn ortaya koymutur. Hocas ve dostu olan smail Hakk Beyin ve Glc kr Babann tevikiyle, Toygartepedeki evinin geni bahesinde gl yetitirmeye balar. ok gemeden amatrl aarak Latince isimlerini bile bildii drt yz eit gl yetitirmeyi, hatta yeni eitler elde ederek Avrupa ieklerinin kataloglarna girmeyi baarr ve katld sergilerde nemli dereceler kazanr. Ancak bu bahe daha kendisi hayattayken elinden kar249. 1925te Medresetl-Hattatinin lavedilmesiyle birlikte yeni alan Hattat

Mektebinde, onunda 1928de kapanyla alan ark Tezyini Sanatlar Mektebinde ve

247

Beir Ayvazolu,Necmeddin Okyay, Aksiyon Dergisi, sy. 78 (01. 06. 1996), (www. aksiyon. com. tr/detay.php?id=21975) (11. 10. 2006) Derman, a.g.e, s. 54. Derman, a.g.e, s. 54; Okyay, Necmeddin, Yeni Trk Ansiklopedisi, c. I, stanbul, 1985, s. 2731. Ayvazolu, a.g.m

248 249

86

nihayetinde 1936dan itibaren Devlet Gzel Sanatlar Akademisinde hocal srdren Necmeddin Efendi ya haddinden 1948de emekliye ayrlm ancak retime evinde devam etmitir. 5 Ocak 1976da 93 yanda iken ksa bir hastalk dneminden sonra vefat etmi, Karacaahmet Mezarlna defnedilmitir250. ok stn kabiliyeti ve dinmek bilmeyen almalar ile gnn her saatini deerlendiren bir sanatkr olan Necmeddin Efendi, gen yata ellerine gelen titremeden251 dolay byk bir incelik isteyen Nesih yazs ile uraamamtr. Bunu dnda her trl yazda eser vermitir. Fakat daha ok Talk ve Cel Talk yazlar zerinde almtr. zel koleksiyonlarda ve mzelerde bulunan eserlerinden baka, 140 kadar yaz levhas Mimar Sinan Gzel Sanatlar Akademisinde bulunmaktadr. Ebcet hesabyla tarih drmekte usta olan Necmeddin Efendinin sahip olduu zelliklerden biri de, imzasz yazlarn hangi hattata ait olduunu ve yazld tarihi byk bir isabetle tespit edebilmesidir252. 2527. Hasan Rza Efendi (. 1339/1920) 1265/1849 ylnda skdarda doan Hasan Rza Efendi, Trnova posta mdr ve Mustafa Reit Paann kilercisi Ahmed Nazif Efendinin oludur. lk tahsil yllarndan itibaren Hsn-i Hatta ilgi duyan Hasan Rza, aralarnda Bab- Seraskeri ktiplerinden Yahya Hilmi Efendi gibi byk bir hattatn bulunduu birka hocadan hat mek etmitir253.

250 251

Derman, a.g.e, s. 54. Bu hastal yenmek iin mitsiz bir mcadeleye giren stat, bir dostuna duygularnn yle anlatmtr: sol elimle sa elimi tutup yazmaya alyorum, yazamaynca da alamaya balyorum Bilgi iin bk. Beir Ayvazolu, Necmeddin Okyay, Aksiyon Dergisi, say 78 (01. 06. 1996). bk. www. aksiyon. com. tr (11. 10. 2006)

252 253

Derman, a.g.e, s. 54. bnlemin, a.g.e, s. 336; Derman, a.g.e, s. 47.

87

Babas Nazif Efendinin asl memleketi olan Trnova posta mdrlne tayini zerine ailece oraya gittiler. 1865te stanbula geri dndklerinde babas kan kolera salgnnda vefat edince Pertevnihal Valide Sultann Kap uhadar olan amcas Hseyin Efendi Valide Sultana rica ederek yeenini Muzika-i Hmyna kaydettirdi. Burada Hsn-i Hat muallimi Mehmed efik Beyden meke balayan Hasan Rza on alt arkadayla beraber icazet ald. efik Bey sayesinde Kazasker Mustafa zzet Efendi ile tant ve ondan ok faydaland. Hasan Rza Efendi Talk hattn da Sami Efendiden renmitir254. Hasan Rza, nce 1871de Muzika-i Hmyn imamlna daha sonra 1879da Hattat efik Beyin ayrlmas zerine Muzika-i Hmyn hat hocalna tayin edildi. Muzika-i Hmynda Hsn-i Hat dersleri kaldrlnca imamet vazifesinin srdrmtr. 1908de padiah mevlithanlar arasna katlan Hasan Rza, 1914te alan Medresetl-Hattatinin Sls ve Nesih hocalna tayin edildi. Fakat gzlerindeki rahatszlktan dolay bir sre sonra buradaki grevinden ayrlmak zorunda kald. Uzun yllar ikamet ettii Cihangir semtinde 1916 ylnda kan yangnda evi yandktan sonra tand Rumelihisarndaki evinde 10 Cemaziyelahir 1339/29 ubat 1920de vefat edip Rumelihisar Kabristanna defnedilmitir255. Hasan Rza Efendi, Sls, Cel Sls, Talk, Cel Talk yazlaryla bir hayli eser vermi olmakla beraber en ok Nesih hatt zerinde baar gstermitir. Nesihle yazd Mushaflar harflerinin gzellii kadar rahat okunabilmesi, harekelerinin isabetli yerlere konmas bakmndan da eriilmesi g bir mkemmelliktedir256. On dokuz Kuran- Kerim yazmtr ki257 her biri birbirinden mkemmeldir. Cihangir Camiinde levhalar, Sultan Selim Camii iin yazd Byk Hilye-i Saadet, Stte yaplan camideki ve Mekkede

254 255 256 257

M. Uur Derman, Hasan Rza Efendi, Hac, D A, c. XVI, stanbul, 1997, s. 344-345. bnlemin, a.g.e, s. 336-338; Rado, a.g.e, s. 250, Derman, a.g.m, s. 345. Derman, a.g.m, s. 345. bnlemin Mahmud Kemal nal, Hasan Rza Efendiden hal tercmesini istemi kendisi de Mddet-i Hayatmda Bi-avnillhi Tel Tahrir ve kmaline Muvaffak Olduum Sr bal altnda verdii hal tercmesinde bu on dokuz mushaf yazdran kiilerin isimlerini sralamtr.

88

Makam- brahime asl bulunan ilk drt halifenin isimleri muhtelif yerlerde grlen yazlarndan bazlardr258. 1878-1912 yllar arasnda sanat hayatnn en verimli devresinin yaayan Hasan Rzann bu devrenin sonlarnda Sultan Readn arzusuyla yazd sekiz ciltlik Sahih-i Buhar onun en nemli eserleri arasnda saylabilir259. Hasan Rza Efendi, asl hretini baslmak zere yazd yet-berkenar mushafla kazanmtr. Bu mushaf, eczal kda eczal mrekkep kullanarak zellikle hfza alanlara kolaylk salamak zere hazrlamtr. On yedi talebeye icazet veren Hasan Rzann tasavvuf manzumeler de kaleme ald ve Tezhble de urat sylenmekle birlikte bu almalar hatt kadar nemli deildir260. 2528. Mehmed Said Bey (.1357/1938) Mehmed Said Bey, Muharrem 1277 / Temmuz 1860 da stanbul Kadkyde

domutur. iekpazar ve Valide Rtiye mekteplerinde okuyan Said Bey, zel hocalardan Arapa, Farsa ve Franszca renmitir. Hsn-i Hattan Rika yazsn ise Damad Esad Beyden mek etmitir261. 1875te Sadaret Mektub Kalemine giren Said Bey, 1885te Sadrazam Said Paann Hsn-i Hat ve selika eshabndan olduu kaydyla vaki olan Amedi Dvn- Hmyn Kalemine girdi. Burada kademe kademe ilerleyip baktiplie terfi eden Said Bey, 1891de Meclis-i Vkel Zabt Ktipliine memur oldu. 1902de Sadrazam Ferid Paann mhrdarlna tayin edilen Said Bey, bu vazifesini be buuk sene srdrmtr. 1908de Kamil Paann sadrazaml srasnda Amed Muavinliine memur olarak tayin edilmi, daha sonra yaplan dzenlemeler sonucu muavinliin lav zerine bu vazifesinden ayrlp

258 259 260 261

Rado, a.g.e, s. 250. Derman, a.g.m, s. 345. Derman, a.g.m, s. 345. bnlemin, a.g.e, s. 755.

89

Meslis-i Vkela Zabt Ktipliine gemi ve 1909da ise Sadaret Tahrirat Mdrlne tayin edilmitir262. 1913te Said Halim Paann sadrazaml dnemi bu grevinden ayrlan Said Bey, Medresetl-Hattatinde Rika dersi vermeye balamtr. 1918de Mabeyn edilen Said Bey, 1933te emekli olmutur263. Drst, vakur bir zat olan ve zamannda Bablide en gzel Rika yazan kii olarak bilinen Mehmed Said Bey, 8 evval 1357 /30 Kasm 1938 de Kadkydeki evinde vefat etmi ve Karacaahmet Mezarlna defnedilmitir264. 2529. ranl Tahirzade Hseyin Behzad ( .1383/1963) Hseyin Tahirzade Behzad, 1889da Tebrizde domutur. Mir Gaffar sfehaniden tezhip dersleri alm, Tifliste balad resim renimini Minyatr dersleri vermi 1936da gittii uzman olarak almtr265. 1923 ylnda Atatrk cumhurbakan olduktan sonra Tahirzade Behzad, Atatrkn zerinde asker niformas ve banda kalpa ile bir portresini yapar ve etraf altn ve suluboya ile klasik tarzda tezhipler. Portrenin zerinde Trk Bayra tayan melekler ayn zamanda Atatrk de korumaktadrlar. Tahirzade bu portreyi Atatrke gnderir. stanbul Sanayi-i Nefise Mektebinde tamamlamtr. 1921-1926 yllar arasnda Medresetl-Hattatinde Tezhip ve randa Gzel Sanatlar Yksek Okulunu kurmutur. 1947den vefat tarihi olan 1963e kadar stanbul Gzel Sanatlar Akademisinde kinci Ktipliine ve 1922de ilaveten Hazine-i Hassa Mdriyeti Umumiyesi Vekletine tayin

262 263 264 265

bnlemin, a.g.e, s. 755. bnlemin, a.g.e, s 757. bnlemin, a.g.e, s 757. Fahri zparlak, Atatrk ve Geleneksel Trk Sanatlar, Atatrkn Mevlana Hakkndaki Dnceleri, Konya Ticaret Odas Dergisi, Kasm 2004. www. kto. org. tr/dergi/dergiyazilari (11. 10. 2006)

90

Portreden ok holanan byk nder Tahirzade Behzada bir teekkr mektubu yazar. TBMMnde yazlan 26.5.1339 tarihli bu mektubun metni yledir. Trkiye Byk Millet Meclis Riyaseti Hususi 6/508 Ankara 1339.5.26 Medresetl-Hattatin Tezhip Muallimi Tahir Bey Efendiye 9 Nisan 1339 tarihli mektubunuzu aldm pek nefis ve kymettar bir eser-i sanat olan levha da geldi. Teekkr ederim. Tezhip ve minyatr ilerindeki yksek kudret ve istidadnzn takdirhanym. Sanattaki maharetinizden daha amil bir suretde istifade edilmesi iin sizi Maarif Vekletine de tavsiye ettim. Temadi-i muvaffakiyetinizi temenni ederim efendim. Trkiye Byk Millet Meclisi Reisi Bakumandan Gazi Mustafa Kemal. Tahirzade daha sonra Atatrkn kendi el yazsyla yazlm olan bu mektubu tezhipler ve st ksmna suluboya tekniiyle Atatrkn bir portresini yaparak tablo haline getirir266. 26. Medresetl-Hattatinin Kapatl Sreci 260. lk Kapatlma Teebbs Emirzde Kemaleddin Beyin hazrlad talimtnme erevesinde faaliyetlerini srdren medresenin al ve faaliyette olduu bu tarihler Osmanl devleti asndan zor dnemler idi. I. Dnya savann etkisinin btn iddetiyle srd bu tarihlerde sanatsal balamda eserler ortaya koymaya ve sanatlar yetitirmeye alan bu medrese ilk kapatlma tehlikesini yine bu ortamda yaamtr. I. Dnya Savandan yenik kan Osmanl Devleti byk ekonomik skntya dnce yrrle konan baz mali

266

zparlak, a.g.m www. kto. org. tr/dergi/dergiyazilari (11. 10. 2006)

91

kstlamalardan medrese de nasibini alm, dnemin Evkaf Nazr Hseyin Kzm Bey (.1353/1934)267, Evkafa ait hizmetlerin tahsisat yokluundan gerekletirilemediini mahede etmesinin zerine evkaf gelirleri arasnda Medresetl-Hattatinin tahsisat olmad gerekesiyle masraflarnn Maarif Vekletince stlenilmesini, aksi takdirde burann kapatlmasn istedi. Bunun zerine bata medresenin Ebr-har Muallimi Necmeddin Efendi ve medresenin kuruluunu iyi bilen baz kimseler, harcamalarn eski medreselerdeki mali karl vakfedilmi olan yaz muallimlii tahsislerinden yapldn belgelerle ortaya koyarak medresenin kapanmasn nlediler. Zaten, bu dnem iinde Kzm Beyin iki ay kadar sren nazrlk grevi de 1921de sona ermitir268. 261. Asar- tika Mzeler Mdrlne Balanmas ve Hattat Mektebi Adn Al Medresetl-Hattatin, cumhuriyetin ilanndan sonra ayn hzla faaliyetlerine devam ederken, Hseyin Vasf [INAR] (.1354/1935) Beyin Maarif vekillii esnasnda medreselerin ilgasn kapsayan Tevhid-i Tedrisat Kanununun 3 Mart 1924te yrrle girmesiyle bir sanat mektebi deil de bir medrese zannedilerek kapatlmtr. Sadece ismine baklp alnan bu karar, hat ve kitap sanatlarna gnl verenleri ok zmtr. Mzeler Mdr Halil Edhem [ELDEM] (.1357/1938) Bey269, Medresetl- Hattatinin eski medreselerden farkl grlmeyiinin byk bir hata olduunu ve bu hatann ksa zamanda giderilmesi iin gayret edeceini hocalara bildirerek tahsisat kesildii iin vazifelerini fahri olarak srdrmelerini rica etti. Muallimler hibir maddi karlk

267

Hseyin Kazm Kadri Bey hakknda bk. Nureddin Albayrak, Hseyin Kazm Kadri, D A, c. XVIII, stanbul, 1998, s. 554-555; Trkiye Ansiklopedisi, c. III, Ankara 1956, s. 102. Hseyin Beyin Evkaf Nazrl Haziran 1921de balam ve ksa srmtr.

268 269

Derman, a.g.m, s. 342. Halil Edhem Eldem hakknda bilgi iin bk. Halil Edhem Hatra Kitab, Trk Tarih Kurumu (I,II), Ankara 1947-48; Semavi Eyice, Eldem, Halil Edhem, D A, c. XI, stanbul 1995, s. 18-21.

92

beklemeden, gayri resmi bir ekilde retimlerine devam etmi mektebi bu ekilde ayakta tutmaya almlardr270. Sekiz ay kadar sren bu resmi kapatlma sreci sonunda, Trkiye Byk Millet Meclisinde yaplan mzakerelerden sonra, bir sanat mektebi olduu ve burada yaz, Tezhb, cilt ve Ebr sanatlarnn retildii ileri srlerek Hattat Mektebi adn ve Maarif Vekleti btesinde yerini alan bu messese, Asr- Atka Mzeler Mdrlne balanarak 11 Kasm 1924te271 yeniden alm ve Harf nklbna kadar faaliyetlerine ayn hzla devam etmitir272. Millet Meclisinde gerekletirilen mzakereler esnasnda Medresetl Hattatinin bir sanat okulu olduunu ve faaliyetine devam etmesinin gerekliliini savunan dnemin Maarif Vekili Hamdullah Suphi [TANRIVER] (. 1387/1967) Beyin Hattat Mektebinin Kasm 1924te yeniden ve resmen alndan sonra buraya yapt ziyaret esnasnda syledii273. Medresenin lavnn acsn katiyen unutamayacam ki sevineyim! sz alnan bu kapatlma kararnn brakt zntnn ne denli byk olduunu ortaya koyma adna yeterli olacaktr. 262. Hattat Mektebi Talimtnmesi Hattat Mektebi adn alarak Asar- Atka Mzeler Mdrlne balanan bu messese iin yeniden tanzim edilerek ortaya konan ve bayan talebelerin de mektebe kabuln ieren bir talimtnmenin hazrland anlalmaktadr. Uur Derman Beyin zel arivinde olduunu belirttii bu talimatnme u maddeleri iermektedir274.

270 271 272 273 274

nver, a.g.m, s. 180. Ergin, a.g.e, s. 194. Derman, a.g.m, Medresetl- Hattatine Dair, s. 534. - Derman, a.g.m, Medresetl- Hattatine Dair, s. 535. Uur Derman, arivinde bulunan ve stat Necmeddin Beyden kendisine intikal ettiini syledii bu talimatnmeyi yeni harflere aktarmakla bu metni hazrladn belirtmektedir. Ayrca baz maddeleri

93

Birinci madde. Sanyi-i nefise-i arkyyeden hutt ve usl-i teclid ve tezhibin talim ve tedrisi iin stanbulda Hattat Mektebi namyla bir mekteb tesis edilmitir. kinci Madde. Gerek Trkiye, gerek sair devlet tebaasndan olan umm- efrd- mslime, talimtnme ahkmna ittib etmek artyla Mektebe bilcretin devam edebilirler. - darenc Madde. Mekteb, Asr- Atika Mzeler Mdiriyetine merbt ve idaresi mezkr mdiriyyet tarafndan tayin edilen bir memura mevddur. Drdnc Madde. Mektebde lzumu kadar Muallim, mubassrlk vazifesini if etmek zere bir ktip ve hademe bulunacaktr. -Muallim ve Mstahdeminin Sret-i TayinleriBeinci Madde. Muallimler, Mekteb idaresince intihb ve Mzeler Mdiriyyetince bdet-tasdik Maarif Veklet-i Cellesince tayin klnrlar Altnc Madde. Ktib, mubassr Mekteb idaresince bil-intihb, Mzeler

Mdiriyyetince tasdik klnr. Hademe, Mekteb idaresince tayin edilerek Mzeler Mdiriyyetine bildirilir. -Vezaif-i Memrin-

aynen Medresetl-Hattatininkinden aktarlan bu yeni talimatnmenin ilki gibi bastrlp neredildiine dair bilgi edinemediini de vurgulamtr bk. M. Uur Derman, a.g.m, Medresetl- Hattatine Dair, s. 535-540) . Uur Dermann bu metnin bastrlp yaynlanmam olmasn belirtmesi talimatnmenin kendi arivi dnda baka bir yerde bulunmam olmasna bir gereke tekil etmi olmaldr. nk MedresetlHattatin talimatnmesi Evkaf- slamiye Mzesi Matbaasnda bastrlp yaynlanmt.

94

Yedinci Madde. Mekteb Mdri, mektebin temin-i intizamna, tedrisatn hsn- cereyanna, Muallimler ile sair memrn ve mstahdemnin tefti-i vezifine ve Mektebe mtellk nizmt ve evmir ve teblit icr eder ve gerek idare ve gerek tedrisat hakknda mhim grd umru Mzeler Mdiriyyetine tebli ile alnacak emre tevfikan mumelei mukteziyyeyi if eyler. Sekizinci Madde. Ktib, Mdirin gaybbetinde vekalet ederek Mektebin demirba eya defteriyle deftir-i sireyi tanzime ve Muallimin ve mstahdemin ile talebe vuktn tescile ve evmir-i mbellegay bil-icr defter-i mahsusuna kayda ve mdir tarafndan havle olunacak evrk zerine lazm gelen mumeleyi if ve tkb etmee memurdur. Dokuzuncu Madde. Mubassr, Muallim ile talebenin devam defterine imzalarnn vazettirerek derse devam edenlerle etmeyenlerin isimlerini mbeyyin rapor tanzimiyle mdiriyyete t ve ders esnasnda muhafaza-i intizma itina eyler. Onuncu Madde. Hademe, Kapc ile beraber Mektebi tathr ve tanf ve Mektebe id harici ileri de if eyler. Onbirinci Madde. Kapc, Mektebe girip kanlara dikkat ve elbise ve kunduralar ve emsiyeleri muhafaza eder. -Mekteb DefterleriOnikinci Madde. Mektebde Knye, devam ve istatistik defterleri tutulur. Onnc Madde. Knye defterinde defterlerinde sanat ve meguliyetleri ve Mektebde taallm ettii ders ve peder veya velilerin sanat ve sfat- memuriyetleri mukayyed bulunur. Talebenin kk ktada bir fotografileri knye defterinin hne-i mahsusuna rabt ve ilsk edilir. -Usl-i TedrisOndrdnc Madde. Mektebe devam sinn ile mukayyed deildir. Talibt da usl dairesinde kabul edilir.

95

Onbeinci Madde. Mektebde snf usl yoktur. Onaltnc Madde. Mektebe devam mddet ile mukayyed olmayp talebenin istidadna ve Muallimin takdirine vbestedir. Onyedinci Madde. Taalllm etdikleri sanayide shib-i meleke olduklar Muallimleri tarafndan tasdik edilen talebeye, sanatlarndaki maharetleri derecesinin tayiniyle, sene-i dersiyye nihayetinde iczetnme t klnr; iczetnme, talebenin taallm etdii benin Muallimlerinin mhr-i ztileri ve Mekteb idaresiyle Mzeler Mdiriyetinin resmi mhrleri ile tahtim edilir. Onsekizinci Madde. czetnme aldkdan sonra, ubesinde tekemml etmek arzusuyla Mektebe devam etmek isteyenler menolunmaz. -Talebe Asarnn TehiriOndokuzuncu Madde. Talebenin Muallim tarafndan intihb ve Mekteb idaresince tensib edilecek sr Mektebin altndaki mahal-i mahsusda sret-i dimede tehir olunur. Sergiye hazrlanmak iin, Mekteb, bnn onbeinde ttil edilir. Yirminci Madde. Bir sene zarfnda vcde getirilip, Mekteb ve Mze idarelerince takdir edilecek sr, Ramazan- erif ttilinde bir ay mddetle Mekteb dernunda umma tehir klnr ve zvvrdn cret-i duhliye alnmaz. Talebe tarafndan yaplp sergide tehir edilen srdan biri, Mektebe terk ve teberr edilecektir. -Ders ZamanlarYirnmibirinci Madde. Talebenin mikdr ve meslik ve megl ile mevsimler nazar- dikkate alnarak ders zamanlar Mekteb idaresi tarafndan tayin klnr Yirmiikinci Madde. Ders zamanlarnda Mektebe haricden kimsenin duhlne ve talebe ile grmesine msaade olunmaz. Yirminc Madde. Devlete kabul edilen eyym- resmiyyede ve Ramazanda Mekteb ttil edilir.

96

-Muallim ve Mtealliminin DevamYirmidrdnc Madde. Muallimin dem-i devam halinde cret-i tedrisiyye hakknda mttehaz usle tevfikan muamele olunur. Yirmibeinci Madde. Bir sene zarfnda bilmzeretin ay mtevliyyen Mektebe devam etmeyen talebenin kayd terkin olunur. Ders Program -Hutt KsmYirmialtnc Madde. Mektebde Sls ve Celsi, Nesih, Talk, Rika, kfi, Dvn, Cel Dvn reyhni talim olunur. -Mevdd- MteferrikaYirmiyedinci Madde. Hkmete mceddeden ina edilen ve edilecek messest- resmiyyenin kaplar olan veyhud saak altna Talk edilecek yaz ve tarih kitabelerinin bir ekl-i mstahsen vechile yazlmasn temin iin Hattat Mektebi Muallimleri ve mezunlar tercih klnr. Muhtelif devirce yazdrlacak yazlar, iml ve tezhib ettirilecek mhim cildler ve elvh iin Mekteb mezunlar tercih klnr. Yirmisekizinci Madde. Bilcmle mehkimde istiktb ve tatbk- hatt u htem iin ehl-i vukf olarak Mekteb Muallimleri intihb ve celb edilir. -Teclid ve Tezhib KsmMadde. Teclid ve Tezhib ksmnda usl-i kadime arkyyede cild, tezhib, boyalarn sret-i ihzr ve terkibi, altun ezmesi, mcellid kalplar imli, har ve mhre, Ebr imli, resm-i hatt ve bilhassa arabesk sr ve ekl talim edilir. Madde. Bu ders devreye ayrlmtr.

97

Birinci devre- Cedvel, gnye, perkr, kalem ve sir lt- tersimiyyenin sret-i istimali ve tatbik, zevriatl-dl, msellest, daire, kat- nks ve alel-umm ekl-i muntazamai hendesiye tersimi. kinci Devre- Byk tezyinat, slblar hakknda malumt, hendesi parmaklklar, hatt- kfi, tezyinat ve hatt- kfinin tatbikat. nc Devre- Hurde tezyinat tersimi, cild kalblar imli, iniilik, halclk modellerinin tersimi, cam, medin ve sire zerine tezyinat usulleri, bilhassa mozayk tarznda ereve camlar imali. -Umumi DerslerMadde. Talebeye tarih-i hutt ve hattatin ile sanat- teclid ve tezhib tarihi muhtasaran okutdurulacakdr. Madde. ini ve hal modellerinin tersiminde biraz meleke hsl edildikten sonra, talebe, Muallimleri refakatinde Topkap Saraynda, Evkaf Mzesinde, cevim-i erife ve trbelerde tatbikat greceklerdir. Hattat Mektebi Talimatnamesinin ieriine baktmzda baz maddelerin nceki talimatnameden aynen aktarld grlmektedir. Bunun yan sra her iki talimatname de karlatrldnda Hattat Mektebi Talimatnamesinde baz deiiklikler ve ilaveler yapld anlalmaktadr. Medresetl-Hattatin olarak faaliyete balayan Mektep, Hattat Mektebi adn almakla birlikte ynetim de Evkaf- slamiyye Mzesi dare Meclisinden alnp Asar- Atika Mzeler Mdrlne ( stanbul Arkeoloji Mzeleri) verilmitir. Mektebin idaresi mze mdriyeti tarafndan tayin edilecek bir memur tarafndan yrtlmeye balanmtr. Daha nce Evkaf Nezaretine ( Vakflar Bakanlna) bal iken Hattat Mektebi adn aldktan sonra mektebin Maarif Vekletine (Eitim Bakanlna) baland talimatnameden anlalmaktadr. Muallimlerin tayinleri de mektep idaresinin seiminin Mzeler Mdrl tarafndan tasdik edilmesi sonras Maarif Vekleti tarafndan yaplmaya balanmtr.

98

Medresede grev yapacak memurlarn vazifeleri konusunda nceki talimatnamede yer alan btn bilgilerin aynen bu talimatnamede de tekrarland grlmektedir. Medresetl-Hattatin talimatnamesinde sadece medresede kullanlan defter isimleri verilmiti. Burada ise defter isimlerinin yan sra knye defterlerinin ieriinden de bahsedilmektedir. Knye defterlerinde rencilerin sanat ve yapm olduklar vazifeler, mektepte hangi dersleri aldklarna dair bilgiler, babalarnn ya da velilerinin sanat ve ne ilerle megul olduklar kayt edilmektedir. Ayrca her renciye ayrlan sayfada rencinin bir vesikalk fotoraf da yer almaktadr. Mektebe devam iin rencilere herhangi bir ya snrlamas getirilmemitir. Ayrca bu talimatnamede ncekinden farkl olarak kz rencilerinde mektebe kayt yaptrabileceinden bahsedilmektedir. Talimatnamenin 14. maddesinde yer alan Talibt da usl dairesince kabul edilir ifadesi etkisinin gstermi olmal ki Terinisani 1926 tarihli Sevimli Ay Mecmuasnda ( say. 9) Kadn Hattatlarmz bal altnda verilen yazda, Hattat Mektebinin yardan fazlasnn sakall olduu elli talebesi arasnda be tahsilli hanmnda bulunduu belirtilmektedir. rencilerin bir yl ierisinde meydana getirdii eserlerin sergilenmesi konusunda ayn uygulamalarn bu dnemden itibaren de geerli olduu talimatnamenin 19. ve 20. maddelerinden anlalmaktadr. Burada ek olarak Ramazan sergilerine gelenlerden cret alnmayacandan, renciler tarafndan yaplan ve sergide yer alan eserlerden birinin mektebe balanacandan ve sergiye hazrlanmak iin mektebin aban aynn 15inden itibaren tatil edileceinden bahsedilmektedir. Hattat Mektebi Talimatnamesi ders programnda nceki talimatnameye gre baz ilaveler yapld grlmektedir. Mektepte, hat blm bal altnda Sls ve Celsi, Nesih, Talk, Rika, Kfi, Divan, Cel Divan, Reyhan retimi yer almaktadr. Fazladan Kfinin retilmeye baland anlalmaktadr. Cumhuriyetin ilanndan sonra hazrland iin de bu talimatnamede Tura derslerine yer verilmedii grlmektedir.

99

Mektebin cilt ve Tezhb ksmnda ise eski Dou usulnde cilt, Tezhb, boyalarn hazrlanma ekli ve oluturulmas, altn ezmesi, mcellit kalplar yapm, hr, mhre ve ebr yapm, hat ekli ve bilhassa arabesk ekiller retilmektedir. Cilt ve Tezhb dersleri devreye ayrlmtr. 1. Devre. Cetvel, gnye, pergel, kalem ve dier izim aletlerinin nasl kullanlaca ve bunun tatbiki, trigonometri, elips ve genel olarak dzgn geometrik ekil izimi 2. Devre. Byk tezyinat ve sluplar hakknda bilgi, geometrik parmaklklar, Kfi hatt, sslemeler ve Kfi hattn tatbiki. 3. Devre. Hurde ( Tezhbte kk ssleme motifleri) sslemeleri izimi, cilt kalplar imali, inicilik, halclk modellerinin izimi, cam, madenler vs. zerine yaplan ssleme usulleri zellikle mozaik tarzda ereve camlar imali ini ve hal modellerinin izimi zerinde biraz maharet kazanldktan sonra rencilerin hocalarnn refakatinde Topkap Saraynda, Evkaf Mzesinde, Cami-i erifler ve trbelerde rendiklerinin tatbik edebilecekleri de talimatnamede yer almaktadr. Hat dersleri, cilt ve Tezhb derslerinin yan sra Mektepte renciye genel dersler bal altnda hat ve hattalar tarihi ile cilt ve Tezhb sanat tarihinin zet olarak okutulaca talimatname ierisinde yerini almaktadr. Hattat Mektebi Talimatnamesinde de mektebin renci ve retmenlerin istihdamna ynelik maddelere yer verilmitir. Bu maddelerde hkmet tarafndan yeni ina edilen ve edilecek olan resmi messeselerin kaplar veya saak altna aslacak yazlarn ve tarih kitabelerinin beenilecek ekilde yazlmasn temin iin Hattat Mektebi talebe ve hocalarnn tercih edilecei, eitli dairelerde yazdrlacak yazlar, iml ve Tezhb ettirilecek nemli ciltler ve levhalarn yapm iin mektep mezunlarnn tercih edileceinden bahsedilmektedir. Ek olarak btn mahkemelerde yazdrlacak olan yazlar iin ve pheli grlen bir imzann kime ait olduunu tespit iin bilirkii olarak mektep hocalarnn seilecei ve arlaca bilgisi talimatnamede verilmektedir.

100

263. Gzel Sanatlar Akademisi Bnyesine Alnmas Sekiz aylk bir kapatlma srecinden sonra almalarna Hattat Mektebi ad altnda tekrar alp ayn hzla devam eden Mektebin alma sahas, 1 Kasm 1928de yrrle giren Harf nklb Kanununa aykr grld iin Arap harflerinin terki zerine mana ve gayesi kalmamtr gerekesiyle yeniden kapatlma karar km; ancak bu kanunun uygulanmasna sre tannd iin, ders ylnn biti tarihi olan 31 Mays 1929a kadar Mektebin faaliyetleri srdrlmtr.275. Mzeler Mdr Halil Edhem Bey, kapan ncesi Mektebe gelerek hocalardan burada bir yanl anlalmann sz konusu olduunu, geen sefer sekiz ay boyunca yaptklar fedakrl tekrar yapmalarn, dalmayp beklemelerini rica etti. Mektep stanbul Mzelerine bal olduu iin Mze Mdr Halil Bey tarafndan bu mektepte Arap yazsndan baka bir ksm ark tezyini sanatlarnn da retilmekte olduu bu yzden bsbtn kaldrlmasnn doru olmad ileri srlm, bu gr hakl bulunarak Mektep drt ay gibi ksa bir sre sonra ark Tezyini Sanatlar ad altnda tekrar almtr. Kadro da meydana gelen deiikliklerle birlikte bu Mektepte hat sanatlar ubesine yer verilmedii grlmektedir. Mektepte gsterilecek dersler. Hal desenleri, Tezhb, Minyatr ve teclid idi276. Kadro deiikliine bal olarak Hsn-i Hat muallimlerinden Kamil Efendi mdrle, Turake smail Hakk Bey mzehhiplie kaydrlm, Hulusi Efendi, Ferid Bey ve Nuri Beyin vazifelerine son verilmitir. Muallim kadrosunda zamanla baz deiiklikler olmutur. ark tezyini Sanatlar Mektebinde Ebr ve hr Muallimliine devam eden Necmeddin Beyin Maarif Vekili Esad [SAGAY] Beyle (. 1357/1938) yapt grmede ileri srd teklif zerine, 1932 ylnda Mektebin ders programna altn varaklk, sedefkrlk ve hakkklk blmleri eklenmi, hocalklarna da Hseyin Yaldz ( .1369/1949), Vasf Sedef ( .1359/1940), smail Ymni Sonver (.1370/1950) getirilmilerdir. Ayrca, Minyatr Muallimi Tahirzde ran hkmeti

275 276

Derman, a.g.m, Medresetl- Hattatine Dair, s. 544. Ergin, a.g.e, Trk Tezyini Sanatlar Mektebi, s. 2138-2139.

101

tarafndan arlm olduu iin onun yerine Minyatr dersi Sami Necmeddin (.1352/1933) Beye verilmitir. Daha sonra vefat etmesi zerine bu ders Mektep mezunlarnda Sheyl nver tarafndan retilmitir. lk etapta, ark Tezyini Sanatlar Mektebinde hat gibi en kymetli sanat dalnn bir anda krlmasnn, bu sanata gnl vermi olanlar ne derece zd stat Necmeddin Okyayn o devri. Hattatz demee korktuumuz yllar! olarak vasflandrmasndan anlalmaktadr277. Mzeler Mdr Halil Ethem Eldemin278 Arap harfli yazlarn ark tezyini sanatlarndaki yeri ve nemini belirtmesi zerine 1931de eski ark yazlarnn Trk mimarisinde oynad sna ve bedii rol gz nne alnarak tezyini sanatlar arasnda bunlarn da retilmesine hkmete karar verilmitir. Bylece hat sanat, tezyini sanat ubelerine ark yaz sanatlar ad altnda dhil edilmi ve hocalna da Kamil [AKD K] getirilmitir279. Belirlenen program erevesinde faaliyetlerine ark Tezyini Sanatlar Mektebi adyla 1936 ylna kadar ayn binada devam eden bu messese, yeni ders ylndan nce Maarif Vekleti tarafndan Fndkldaki Devlet Gzel Sanatlar Akademisine balanr. Akademinin bir ubesi halini alan bu messeseye Trk Tezyini Sanatlar ad verilir280. Fakat bu ad almakla birlikte ark Tezyini Sanatlar ad hemen terk edilmemitir. Gzel Sanatlar Akademisinin bir ubesi olarak devam etmesi noktasnda, ark Tezyini Sanatlar Mektebi hocalar tarafndan 1933 ylnda, Cumhuriyetin kuruluunun onuncu

277 278

Derman, a.g.m, Medresetl- Hattatine Dair, s. 544. Halil Edhem Beyin bu messeseye olduka hizmetleri olmutur. lkin, medreselerin ilgas ve Harf nklb sonucu sahipsiz ve mercisiz kalan bu messeseyi Mzeler Mdrl daresine balam ve bir nevi himayesine almtr. Sonra Arap yazsndan baka ark tezyini sanatlarnn renilecei bir mektep almasna hkmetin iznini alarak byle bir mektebin almasnda etken bir rol oynamtr. Ve daha sonra da Arap harfli yazlarn ark tezyini sanatlarnda nemli yeri ve rol olduunu ileri srerek bu yazlarnda retilmesine izin alm olmasdr.

279 280

Ergin, a.g.e, Trk Tezyini Sanatlar Mektebi, s. 2139. Ergin, a.g.e, Trk Tezyini Sanatlar Mektebi, s. 2139; Derman, a.g.m, s. 342.

102

yldnm mnasebetiyle, Smerbank Sanayi Dairesi Bakanlarndan olan Reat Eribozun yardmyla alan sergiye M. Kemal Atatrkn 2 Kasm 1933te yapm olduu ziyaretin etkisi de byktr281. Sergi, imdi opera binas olarak kullanlan eski sergi salonunda alr. Sergide hem geleneksel sanatlar sergilenir hem de nasl yapldklarna dair grsel bilgi vermek iin, Tezhb hocas Muhsin Demironat da bir taraftan masasn kurmu almaktadr. 2 Kasm 1933te sergiyi gezen Atatrk, sanatlarn her biriyle ayr ayr ilgilenir. Atatrk, sanatlara yerlerine yeni sanatlar yetitirmeleri talimatn verir ve geleneksel sanatlarn devamnn salanmasn ister. Sergide bulunduklar yerden Etnografya Mzesini gsteren Atatrk, o mzelere buradan gidilir diyerek grlerinin aklar. Bu arada sergide Tezhb ustas Muhsin Demironatn yapt bir tezhbli taba beenir ve 500 TL gibi byk bir para verip satn alr. Bu izlenimler sonucu Atatrkn emri ve Milli Eitim Bakan Saffet [ARIKAN]n (.1367/1947) talimat zerine, ark Tezyini Sanatlar Mektebi, ark Ssleme Blm, Trk Ssleme Blm olarak, Temmuz 1936da Gzel Sanatlar Akademisine balanr. Trk Tezyini Sanatlar adyla alan bu yeni ubede, stanbul Milletvekili ve iyi bir hat koleksiyoncusu olan Salah Cimcozun ankaya nezrindeki teebbs neticesinde Hsn-i Hattn da tezyini mahiyette retilmesine izin verilmi, hocalna da Kamil Akdik yeniden getirilmitir282. Salah Cimcoz, eski yaznn (hat sanat) retimine devam edilmesi konusunu ankayada sofrada Atatrke aar. Arap yazsnn Trklerin elinde gelitiini, Hsn-i Hattn Trklerin ok baar gsterdikleri bir sanat dal olduunu, bu yzden Hsn-i Hat olarak retilmesinde bu sanatn devam bakmndan faydas olduunu syler. Ve Osmanlcann gnlk hayatta kullanlmamas, sadece sanat yazs olarak kullanlmas artyla izin kar. Sonu hocalara bildirilir ve bylece hat eitimi Akademide resmen balar283.

281

Fahri zparlak, Atatrk ve Geleneksel Trk Sanatlar, Atatrkn Mevlana hakknda dnceleri, Konya Ticaret Odas Dergisi, Kasm 2004,( www. Kto. org. tr/tr/dergi/dergiyazilari) (11. 10. 2006) Derman, a.g.m, s. 342. zparlak, a.g.m.

282 283

103

Akademideki yaz almalar Hac Kamil Efendi, Rakm Bey (.1360/1941), ve Nuri Bey (.1371/1951) tarafndan yrtld. 1946dan sonra Halim [ZYAZICI] ( .1384/1964) ile devam eden hat almalar, onun ya haddinden emekliye ayrld 1963 ylna kadar devam etti. Resmi kurumlardaki hat eitimi bu tarihten sonra sona erdi. Fakat hat sanat, 1976 ylnda Gzel Sanatlar Akademisinde, Yksek Dekoratif Sanatlar Blmne bal olarak kurulan Geleneksel Sanatlar Dal olarak yeniden resmi kurumlarda retime alnd. Akademinin, Mimar Sinan niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesi olarak isim deitirmesinden sonra, Geleneksel Trk El Sanatlar Blmnde Eski Yaz program erevesinde Hsn-i Hat retilmitir284. Bu balamda, aralardaki kopukluk ve retim farkllklarna ramen Mimar Sinan niversitesi Gzel Sanatlar Fakltesindeki Geleneksel Trk El Sanatlar Blm Medresetl-Hattatinin bugnk devam niteliinde olduunu syleyebiliriz.

284

Erba, a.g.m, s. 148-149.

104

3. SONU VE NER LER Arap yazsnn menei konusundaki tartmalar henz tam bir netlik kazanm deildir. Ancak genelde Hicaz blgesine dardan intikal ettii kabul edilmektedir. Buna gre Arap yazsnn kkeni Nabat ve Aram halklaryla Fenike Alfabesine dayanmaktadr. lk dnemlere ait kitabeler ve yazl vesikalar nda, Nabat yazsndan Arap yazsna gei ve sadelemenin IV. ve V. yzyllarda meydana geldii, VI. yzylda da bu yaznn Araplarca tamamen benimsendii iddia edilmektedir. Hz. Peygamber (sas) devrinde geliim aamasnda olan, nokta ve harekelerden yoksun bulunan yaz, btn olumsuzluklara ramen byk ilerleme kaydetmitir. Drt Byk Halife dnemindeyse az ok bir atlm yaam, yeni baz yaz trleri ortaya kmtr. Emeviler zamannda ilk byk yaz slahats Kutbe el-Muharririn elinde ekil bulan yaz, hat sanatnn ilk rneklerini tekil etmitir. Emevilerden gnmze pek az yazl vesika ulat iin bu dnemin dier nl hattat Malik b. Dinarn ismi dnda fazla bilgimiz yoktur. Abbs Halifeliinde krk eit yaz ortaya km, bir sre sonra hat sanatnn dnm noktas ahsiyetlerinden bn-i Muklenin gayretleriyle Aklam- Sittenin temelleri atlmtr. Ardndan gelen bn-i Bevvabn etkisi asr srmtr. Nihayet Aklam- Sittenin mucidi Yakut el-Mustasm hat sanatnda byk bir devrim yapmtr. Osmanldan nceki Mslman Trk devletlerinin, nce bn-i Bevvab sonra Yakut tarzn benimsediklerini grmekteyiz. Hat Sanat Osmanl Devleti zamannda eyh Hamdullah, Hafz Osman, smail Zhd, Mustafa Rakm gibi esiz sanatkrlarn elinde geliip bir Trk slam Sanat kimliini kazanmtr. Osmanl Dneminde Hsn-i Hat derslerinin saray ii resmi ve vakf eitim kurumlarnda yer ald grlmektedir. Osmanllarda ocuklar yazyla ilk kez Sbyan mekteplerinde tanmaktaydlar. Buralarda onlarn yazy tanmas ve az ok ll yazabilmesi salanmaktayd. Saray iinde ise Sbyan mektebine karlk saray erknnn ocuklarnn yazyla tant ehzdegn mektepleri yer almaktayd. Enderun Mektebinde de dier birok sanat dal gibi Hsn-i Hat alannda da eitim verilmi ve burada birok hattat yetimitir.

105

Bunlarn yan sra Divan- Hmayun ve Bablide de hat eitimi ve retimi yaplmtr. zellikle Osmanl hattatlar tarafndan gelitirip icad edilen Divani ve Rika gibi yazlar bu sayede ortaya km ve kullanlmlardr. Osmanlda Tanzimat dneminde btidai Mektepler, Rtiyeler ve dadilerde de hsn-i hat dersleri mfredata dhil edilmitir. Osmanlda hat eitimi btn bu kurumlar dnda zengin kimselere ait konaklarda ve bizzat hattatlara ait ev ve meknlarda da verilmekteydi. Hat tarihi alannda yazlan eserlere baktmzda bu eserlerde zellikle yaz trlerinin geliimi ve mehur hattatlar hakknda bilgiler yer aldn grmekteyiz. Hsn-i Hat eitiminin nasl ve nerelerde verildiine dair ayrntl bilgi bulmak bu balamda mmkn olmamaktadr. Bu konuda bilgiler daha ziyade hattat hal tercmelerinden, talebenin hangi dersi kimlerden aldn ortaya koyan icazetnamelerden ve vakf okullar kanunnamelerinden, vakfiyelerden elde edilebilmitir. Kanaatimizce, hat tarihi eserlerinde hat eitiminin nasl ve nerelerde verildiine dair ayrntl bilginin bulunmamasnda zellikle hat eitiminin stad-talebe ilikisi dorultusunda geleneksel mek usulyle verilmi olmasnn etkisi byktr. Derslerin nasl ilendiini ise ancak mek murakkalarndan takip etmek mmkn olabilmektedir. zellikle hat eitimi ve retimi konusunda zel ve ayrntl bir alma yaplmadn da grmekteyiz. XIX. yzylda Enderun ve Dvn- Hmynun nemlerini yitirmeye balamalar sonucu hat eitimi byk bir sarsnt geirmitir. XIX. yzylda Hat sanatnn zamann getirmi olduu birok yeniliklerden de olumsuz ynde etkilendii ve ilgi kaybna urad grlmektedir. zellikle matbaalarn oalmas ile el yazsna ihtiyacn azalmas bunda etkili olmutur. Ayn zamanda devletin ierisinde bulunduu olumsuz mali artlar da mektep ve medreselerde hat hocas istihdamna imkn vermiyordu. Btn bu gelimeler bata hat sanat olmak zere tezhip, cilt ebru gibi dier tezyini sanatlarn gerilemesine yol amtr. Bu noktada an artlarna uygun ve bu sanatlarn icrasnn yaplabilecei bir kuruma ihtiya duyulmu ve Medresetl-Hattatinin almas gndeme gelmitir. Medresetl- Hattatin resmi anlamda hat eitimi vermek zere alm bir kurumdur. Burada sadece hat deil dier tezyini sanat alanlarnda da eitim verilmitir. Medrese, 31 Mays 1914 tarihinde Evkaf Nezaretinin Messesat lmiye

Mdriyetine bal olarak Medresetl-hattatin ad altnda Babli karsnda

106

gnmzde MEB Devlet Kitaplar Mdrl Caalolu Yaynevi olarak kullanlan Tersane Emini Yusuf Aa Sbyan Mektebi binasnda almtr. Ksa bir sre sonra idaresinin Evkaf- grlmektedir. Medresenin kurulu amacna, ynetimine, medresede uygulana ders programna, eitim ve istihdam ynlerine dair ayrntl bilgiyi, Medrese idaresinin talebi zerine Evkaf- Hmayun ve ayn zamanda Tbb- Adlnin de baktibi olan Emirzde Kemaleddin Bey tarafndan 3 Nisan 1916 tarihinde hazrlanp Evkaf- slamiye Matbaasnda bastrlan ve kamuoyunun bilgisine sunulan Medresetl- Hattatin Talimatnamesinden renmekteyiz. Bu Talimatname elde mevcut tek resmi kaynaktr. Talimatnamede medresede uygulanacak eitim program hakknda her trl bilgiyi bulabilmekteyiz. Verilecek dersler, medrese bnyesinde grev alacak olan kiilerin vazifeleri, eitim ve retimde takip edilecek uygulamalar, talebenin mezuniyet artlar, mezuniyet sonras istihdam alanlarna dair bilgileri talimatnamede bulmak mmkndr. Talimatname maddeleri ierisinde yer alan ve medresede tutulan knye, devam ve istatistik defterlerine ne olduu belli deildir. Bu defterlerin bir gn ortaya kartlmasyla birlikte medreseye dair birok karanlk noktann aydnlanaca kanaatindeyiz. Medrese, 3 Mart 1924te Tevhid-i Tedrisat Kanununun yrrle girmesiyle birlikte kapatlmtr. Yaklak sekiz ay sonra bir sanat mektebi olduu ve burada hat, tezhip, ciltilik ve ebru dersleri verildii ileri srlerek Hattat Mektebi ad altnda Maarif btesinde yerini alan bu messese, Asar- Atika Mzeler Mdrlne balanarak 11 Kasm 1924te yeniden almtr. Hattat Mektebi ad altnda almalarna devam eden mektebin alma sahas 1 Kasm 1928de yrrle giren Harf nklb Kanununa aykr grld iin kapatlma karar km bu karar eitim ylnn sonunda 31 Mays 1929da uygulanmtr. Mektep takriben drt ay sonra ark Tezyini Sanatlar Mektebi ad altnda yeniden almtr. Faaliyetlerine ark Tezyini Sanatlar Mektebi adyla 1936 ylna kadar ayn binada devam eden bu messese, yeni ders ylndan nce Maarif Vekleti tarafndan Devlet Gzel Sanatlar Akademisine balanm ve Trk Tezyini Sanatlar ad altnda Akademinin bir ubesi halini almtr. slamiye Mzesinin idare meclisi ve mdriyetine verildii

107

Osmanlda medrese, kuruluundan XIX. Yzyla kadar ilmi ve fikri hayatta etkili, devlet ve toplumu belirli seviyelerde ynlendiren bir kurumdu. Devlet ierisinde dinamik bir yapya sahip olan medresenin, zamanla yaanan i ve d gelimeler karsnda esnekliini yitirdiini kendisini yenileyecek zihniyet geliim ve dnmn salayamadn grmekteyiz. yle ki ok geni bir programa sahipken zamanla sadece din hizmetlerini ifa eden bir konuma gelmitir. Medreseler zerinde ciddi anlamda bir slah almas Evkaf Nazr eyhlislam rgpl Mustafa Hayri Efendi tarafndan yaplmtr. kard medreselerin slahna ynelik nizamnameler dorultusunda geleneksel yapdan kurtulan, mektep tarz bir programa sahip birok ihtisas medresesi almtr. 1913te Medresetl- Eimme vel- Hutaba, Medresetl- Vaizin ve Medresetl- Kudat, 1914te Medresetl- Mtehasssin ve 1919da Medresetl- rad alan bu medreselerden bir kadr. Medresetl Hattatin de bu dnemde alan, bir alanda ihtisas esas alan Osmanl medrese geleneinin son halkasdr. Amac, ileyii, program asndan ele alndnda eitim sistemi ierisinde enstit seviseyinde deerlendirilebilecek bir kurumdur.

108

YARARLANILAN KAYNAKLAR a. Kitaplar ACAR, M. inasi AKKUTAY, lker ALBAYRAK, Sadk ALPARSLAN, Ali : Trk Hat Sanat, A.. Kltr Yaynlar, stanbul, 1999. : Enderun Mektebi, Ankara, 1984. : Son Devir Osmanl Ulemas, c.I, stanbul Byk ehir Belediyesi Kltr leri Daire Bakanl Yaynlar Nr.401, 1996. : Osmanl Hat Sanat Tarihi, I. Bask, Yap Kredi Yaynlar,-1286, stanbul, Kasm 1999. AYVAZOLU, Beir : Gelenein Direnii, tken Yaynlar Nr.319, stanbul, 1997. BALTACI, Cahit : slam Medeniyet Tarihi, M.. lahiyat Fakltesi Vakf Yayn no: 197, stanbul, 2005. BELAZUR , Ebl-Abbas Ahmed b. Yahya b. Cabir Beyrut, 1987. DERMAN, M. Uur : Trk Hat Sanatnn aheserleri, I. Bask, Kltr Bakanl Yaynlar, Ocak 1982. .. : slam Sanatnda Trkler, 2.Bask, Yap ve Kredi Bankas Kltr Hizmeti, Mays 1982. EL-ESED, Nasiruddin : Mesadirul-iril-Cahili ve Kymetuhat-Tarihiyye, Darul-Ceyl, Beyrut ERG N, Osman Nuri : Trk Maarif Tarihi, Eser Neriyat, stanbul, 1977. ERG N, Muharrem : Osmanlca Dersleri, ( T Edebiyat Fakltesi Yaynlar Nr. 785) Boazii Yaynlar, 15. bask, stanbul, 1993. GKB LG N, M. Tayyip GNDAY, Dndar : Osmanl Paleografya ve Diplomatik lmi, T Edebiyat Fakltesi Yaynlar Nr.2608, stanbul, 1979. : Ariv Belgelerinde Siykat Yazs zellikleri ve Divan Rakamlar, TTK Basmevi, Ankara, 1974. HAM DULLAH, Muhammed : Muhtasar Hadis Tarihi ve Sahifa-i Hemman bn. Mnebbih, ev. Kemal Kuu, stanbul, 1967. : Fthul-Bldn, thk. Abdullah Enis ed-Dabba ve mer Enis ed-Dabba, Lbnan-

109

----------------------HAVVA, Said

: Hz. Peygamberin Alt Orijinal Diplomatik Mektubu, ev: Mehmet Yazgan, Beyan Yaynlar Nr. 144, stanbul, 1990. : el-Esas fis-Snne Siretn-Nebeviyye, ev. H.Ahmet zdemir ve dierleri, Aksa Yayn ve Pazarlama San. Ti. Ltd. ti, c.VI, stanbul, Aralk 1991.

BN NED M, Ebl-Ferec Muhammed b. shak Beyrut, 1994.

: el-Fihrist, Darul-Marife, 1. bask, :Mukaddime,

BN- HALDUN, Ebu Zeyd Veliyddin Abdurrahman b. Muhammed Bakanl Nr. 482, stanbul, 1988. NAL, bnlemin Mahmut Kemal --------------------------------------------KOER, Ali Hasan

c.II, ev: Zakir Kadiri Ugan, Milli Eitim Genlik ve Spor : Son Hattatlar, Mili Eitim Basmevi, ikinci bask,

stanbul, 1970. : Son Asr Trk airleri, Dergh Yaynlar, c. IV, 3. bask, stanbul, 1988. : Son Sadrazamlar, Dergh Yaynlar c. III, 3. bask, stanbul, 1982. : Trkiyede Modern Eitimin Douu ve Geliimi ( 1778-1923), stanbul, 1991. KODAMAN, Bayram : Abdlhamit Devri Eitim Sistemi, TTK Basmevi, Ankara, 1991. ZNDER, Hasan : Ansiklopedik Hat ve Tezhb Sanatlar Deyimleri, Terimleri Szl, I.Bask, Konya, 2003.

ZDEM R, H. Ahmet : Son Abbasi Halifesi Mstasm Billh ve Dnemi, Hcegh Akademi Kitapl Nr. 5, I. Bask, stanbul, 2005. PAKALIN, Zeki RADO, evket SAYAR, A. Gner SER N, Muhittin : Osmanl Deyimleri Ve Terimleri Szl, c.I, 3. Bask, Milli Eitim Basmevi, stanbul, 1983. : Trk Hattatlar, Yayn Matbaaclk, stanbul, 1982. : A. Sheyl nver ( Hayat, ahsiyeti, Eserleri (1898-19869), Eren Yaynlar, stanbul, 1994. : Hat Sanat Ve Mehur Hattatlar, Kubbealt Neriyat Nr. 68, stanbul, 1999. SREYYA, Mehmet : Sicilli Osman, c. IV, Sebil Yaynlar Nr. 230, stanbul, 1998. TAH R BEY, Bursal Mehmet : Osmanl Mellifleri, hazrlayanlar: A. Fikri Yavuz, smail zen, c. II, Meral Yaynlar, stanbul, 1972.

110

YAZIR, Mahmud Bedreddin : Medeniyet leminde Yaz Ve slam Medeniyetinde Kalem Gzeli, Diyanet leri Bakanl Yaynlar, Ankara, 1981. ZENG N, Zeki Salih : II. Merutiyette Medreseler Ve Din Eitimi, Aka Yaynlar, Ankara, 2002. b. Makaleler AIRAKA, Ahmet : Nabatiler, D A, c. XXXII, stanbul, 2006, s. 257-258. AKN, mer Faruk AKTAN, Ali : Hoca Tahsin, D A, c. XVIII, stanbul, 1998, s.198-206. : Arap Yazsnn Douu, Gelimesi Ve slam Yazs Haline Gelmesi, slam Aratrmalar Dergisi, c.II, say: 6, (6 Ocak 1988), s.62-67. ALBAYRAK, Nureddin : Hseyin Kazm Kadri, D A, c. XVIII, stanbul, 1998, s.554555. ALPARSLAN, Ali ----------------------: Trk Dnyasnda Hat Sanat, Trkler Ansiklopedisi, c.XII, Ankara, 2002, s.266-273. : slam Yaz Sanat, Douundan Gnmze Byk slam Tarihi Ansiklopedisi, c.XIV, a Yaynlar, stanbul, 1992, s.441-468. ----------------------: Trk Hat Tarihi, Douundan Gnmze Byk slam Tarihi Ansiklopedisi, c.XIV, a Yaynlar, stanbul, 1992, s. 479-496. ----------------------: Osmanl Hat Sanatnn Gelimesi Ve Bunun Nedenleri, Osmanl, c.IX, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 1999, s.3542. --------------------------------------------ARBA, Hamit ATAY, Hseyin : Esedullah-i Kirmni, D A, c.XI, stanbul, 1995, s.370-371. : Divan, D A, c.IX, stanbul, 1999, s.445-446. : Mevlevi Sanatlar, Osmanl, c. XI, Ankara, 2002, s.93-99. : Fatih- Sleymaniye Medreseleri Ders Programlar Ve cazetNmeler, Vakflar Dergisi XIII, Say: 13, Ankara, 1981, s.171-235. ATE, brahim : Vakf Hattat Okulu, Vakflar Dergisi, Say: 22, stanbul, 1991, s.5-14.

111

AYVAZOLU, Beir : Necmeddin Okyay, Aksiyon- Haftalk Dergisi(www. aksiyon.com.tr/detay.php?id=21975) (11.10.2006). BALTACI, Cahit BAYAT, Ali Haydar BELADA, Ahmet : Mektep- Osmanllarda Mektep, D A, c. XXIX, Ankara, 2004, s.6-7. : Hsn-i Hat Sanatnda Mevlevilik Ve Mevleviler, 4. Milli Mevlana Kongresi, 1989, s.81-101. : Tarih Yn Verenler ( rgpl Mustafa Hayri Efendi), lk Adm dergisi, Say: 206 ( Eyll 2005) ( www.ilkadimdergisi.com/206/tariheyonverenlerahmetbeleda) BERK, Sleyman ET N, M. Nihat ----------------------DEM RC , Mehmet DERMAN, M. Uur --------------------------------------------------------------------------------------------------------------: Hattat Hamid Ayta (1891-1982)la alakal birka not (www.osmnali.org.tr) (27.09.2006). : Arap ( Yaz), D A, c. III, stanbul, 1991, s.276-282. : Yakut Mustasm, A, c. XIII, stanbul, 1993 : Malik b. Dinar, D A, c. XXVII, Ankara, 2003, s.505. : Hattat, D A, c. XVI, stanbul, 1997, s.493-499. : Hasan Rza Efendi, D A, c. XVI, stanbul, 1997, s.344-346. : Hat, D A, c. XVI, stanbul, 1997, s.427-437. : Medresetl-Hattatin, D A, c. XXVIII, Ankara, 2003, s.341342. : Osmanl Trklerinde Hat Sanat, Osmanl, c. XI, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 1999, s.17-25. : Osmanlda Hat Sanat, Osmanl Devleti Ve Medeniyeti Tarihi, ed: Ekmeledddin hsanolu, c.II, RC CA, stanbul, 1998, s.481-234. ----------------------: Medresetl-Hattatine Dair, Prof. Dr. Mbahat S. Ktkoluna Armaan, ed: Zeynep Tarm Ertu, 547. ----------------------: Trk Yaz Sanatnda cazetnameler V Taklit Yazlar, VII. Trk Tarih Kongresi ( Ankara: 25-29 Eyll 1970)

Edebiyat Fakltesi Yayn Nr. 3443, stanbul, 2006, s.511-

112

Kongreye Sunulan Bildiriler, c.II, TTK Basmevi, Ankara, 1973, s.716-729. --------------------------------------------------------------------------------------------------------------ERBA, Aynur : Ferid Bey, D A, c. XII, stanbul, 1995, s.392-393. : Akdik, Kamil, D A, c. II, stanbul, 1989, 234-235. : Hafz Osman, D A, c. XV, stanbul, 1997, s.98-100. : Hilye ( Hat), D A, c. XVIII, stanbul, 1998, s.47-51. : Mehmet efik Bey, D A, c. XXVIII, Ankara, 2003, s.530-531. : Yakn Gemiimizde Hat Sanat Eitimi, Kamu Kurum Ve Kurulularla Orta retimde, niversitelerde El Sanatlarna Yaklam Ve Sorunlar Sempozyumu Bildirileri (18-20 Kasm 1992, zmir), TTK Basmevi, Ankara, 1994, s. 147150. ERGN, Mustafa : Ders Programlar Ve Ders Kitaplar Tarihi I ( Medreselerde Okutulan Dersler ve Ders Kitaplar), A.K. Anadolu DilTarih Ve Kltr Aratrmalar Dergisi I, Afyon, 1996, s.737. ERNSAL, smail E. : Hfz- Ktb, D A, c. XV, stanbul, 1997, s.94-98. P RL , Mehmet ----------------------: Babli-Babli Ktiplerinin Yetimesi-, D A, c. IV, stanbul, 1991, s.378-386. : Klasik Dnemde Osmanl Devlet Tekilat- Dvn- Hmyn Kalemleri, Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, ed: Ekmeleddin hsanolu, c. I, RCICA, stanbul, 1994, s.178188. ----------------------: Hayri Efendi, Mustafa, D A, c. XVII, stanbul, 1998, s.62-64. stanbul, 1985. MESARA, Glbn MES H, Mehmet MOR TZ, B. : A. Sheyl nverin Medresetl-Hattatin Yllar Ve tesi, Antik Ve Dekor, say: 17, stanbul, 1992, s.60-64. : Hattat Mektebinde Birka Saat, Milli Mecmua, c. V, Nr. 84 (15 Nisan 1927), s. 1349-1350. : Arap Yazs, A, c. I, Milli Eitim Basmevi, stanbul, 1965, s.498-512. KOM SYON ZYAZICI, Mustafa Abdulhalim, Yeni Trkiye Ansiklopedisi, c.VIII,

113

MUMCU, Ahmet ZCAN, Abdlkadir ZCAN, Ali Rza ----------------------ZPARLAK, Fahri

: Dvn- Hmyn, D A, c. IX, stanbul, 1994, s.430-432. : Cevad Paa, D A, c.VII, stanbul, 1993, s.430-431. : Hattat Padiahlar, Osmanl Ansiklopedisi, c. VI, s. 98-99 : Hat sanatnda icazetnmeler, (www.turkislamsanatlari.com) (04.05.2007). : Atatrk Ve Geleneksel Trk Sanatlar, Atatrkn Mevlana Hakkndaki Dnceleri, Konya Ticaret Odas dergisi, Kasm 2004 (www. Kto.org.tr/tr/dergi/dergiyazilari) (11.10.2006).

ZAYDIN, Abdlkerim : bn Mukle, D A, c. XX, stanbul, 1999, s.211-212.

PALABIYIK, Hanefi : Asr- Saadette Okuma Yazma Faaliyetleri, Hz. Muhammed ve Evrensel Mesaj Sempozyumu, ed. M. Mahmuz Sylemez, orum, 2007, s. 529-560. NVER, A. Sheyl SER N, Muhittin --------------------------------------------SUBAI, Hsrev : smail Hakk Altunbezer, Arkitekt Dergisi, Say: 7-8, stanbul, 1946, s.174-180. : Hayreddin Marai, D A, c. XVII, stanbul, 1998, s.57. : Karahisri, Ahmet emseddin, D A, c. XXIV, stanbul, 2001, s.421-424. : Mek( Hat), D A, c.XXIX, Ankara, 2004, s.372-374. : Hattat Osmanl Padiahlar, Osmanl, c. XI, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 1999, s. 52-60. APOLYO, Enver Behnan : Medresetl-Hattatine ait bir an, nasya, Say: 67-68, Ankara, 1971, s.5 ve 22. TFEK OLU, Abdlhamit : Osmanl Dneminde Hat Sanat, Trkler Ansiklopedisi, c. XI, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2002, s. 43-51. ----------------------: Tarihte Ve Gnmzde Hat Sanatnn retim Metotlar, 2000li Yllarda Trkiyede Geleneksel El Sanatlarnn Sanatsal, Tasarmsal Ve Ekonomik Boyutu Sempozyumu Bildirileri, T.C. Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1999, s.269-278.

114

ZGEM

Zeliha ULUSAL, 20 Kasm 1980 ylnda Trabzonun Of lesine bal Ballca Kynde dnyaya geldi. lkokulu Ofun bir dier gzide ky Tekoba Ky lkretim Okulunda okudu. Orta ve Lise eitimini Of mam Hatip Lisesinde tamamlad. 1999-2000 eitim retim ylnda Van Yznc Yl niversitesi lahiyat Fakltesini kaydn yaptrd. Bir yl burada kaldktan sonra yatay geile KT Rize lahiyat Fakltesine kaydn aldrd ve buradan 2004 ylnda mezun oldu. 2004-2005 eitim retim ylnda KT Sosyal Bilimler Enstitsnde slam Tarihi ve Sanatlar Anabilim Dalnda yksek lisansa balad. Kendisi Arapa ve ngilizce bilmektedir.

115

EKLER

You might also like