KM413 ENDSTRYEL KMYA I LAB.

DENEY FYLER
Deney No: 1 Su Analizi .................................................... 2 Deney No: 2 amar Suyu Analizi ............................... 10 Deney No: 3 Ya Analizi ................................................ 14 Deney No: 4 Sabun retimi ........................................... 22 Deney No: 5 Deterjan Analizleri .................................... 27 Deney No: 6 Tutkal Yapm ............................................ 33 Deney No: 7 Ayiei Yann Ekstraksiyonu ............. 35 Deney No: 8 Gbre retimi ve Analizleri ...................... 37 Deney No: 9 imento Analizleri .................................... 43

Deney No : 1 SU ANALZ A-SULARDA KALEVLK TAYN Genel Bilgiler Kazanlarda malzemenin korozyondan korunmas iin kazan suyunun kalevi reaksiyonlu olmas gerekir. Bu nedenle gerektiinde kazan besleme sular sud kostik, sodyum karbonat veya buna benzer maddeler ilave edilerek kalevi reaksiyonlu yaplr. Suya katlmas gereken kalevi reaksiyonlu kimyasal maddelerinin miktarn l alarak belirlemek iin, kalevilik saysndan yararlanlr. Kalevilik says mg/l olarak sud kostik miktarn veya hidroliz sonucunda kalevi olarak reaksiyon veren bir bileiin miktarn verir. Kazan besleme sularnn kalevilii ile ilgili deerler: Kazan Basnc 20 Atye kadar 20-40 At 40-100 At 100 Atden fazla Kalevilik Says 400 %50 200 %50 50 %50 30 %50

Bir suyun kalevilii iin dier bir l (p) ve (m) deerleridir. (p) deeri; 100 ml suyu 0.1 N HCl ile ve indikatr olarak fenolftalein kullanmak zere ntralletirmek iin gerekli (m) cinsinden HCl miktardr. (m) deeri, ayn titrasyonda indikatr olarak metil oranj kullanmak yoluyla elde edilir. (p) ve (m) deerleri sayesinde kalevi reaksiyon veren bileiklerin zellikle hidroksit, karbonat ve bikarbonat iyonlarnn miktarlar bulunabilir. Genellikle bir suyun (p) deeri zerinden hesaplanan kalevilik says ile suyun kalevilii hakknda bilgi edinilir.

Kalevilik Tayini Denemeleri Kalevilik btn, karbonat kalevilii, hidroksit kalevilii ve bikarbonat kalevilii tayin edilecektir. Gerekli Reaktifler: 1- Metil oranj : 0.5 g/l 2-Fenolftalein : 5 g fenolftalein alnr, 600 ml %95lik alkolde zlr ve saf su ile litreye tamamlanr, sonra 0.02 NaOH ile ntralletirilir. Deneyin Yapl: 100 ml su rnei 4 damla fenolftalein indikatrlnde 0.1 N H2SO4 ile titre edilir. Sarfiyat = p ml. Sonra 4 damla metil oranj eklenip tekrar renk dnmne kadar asitle titrasyona devam edilir. Toplam sarfiyat = m ml. Bu iki deerin incelenmesinden kaleviliin, hidroksit, karbonat veya bikarbonattan ileri geldii belirlenir ve tablo eklinde gsterilir.

Titrasyon sonucu (1) p = 0

Suda bulunan hidroksit 0

Suda bulunan karbonat 0

Bikarbonat

Sonu Kalevilik yalnz HCO3 tan ileri gelir. Kalevilik yalnz HO2-

(2) p = m

tan ileri gelir. Kalevilik yalnz CO3 dan ileri gelir. Kalevilik CO3 2-, HCO3 tan ileri gelir. Kalevilik CO3 2- ve HOkarmndan ileri gelir.

(3) 2p = m

2p

(4) 2p < m

2p

m-2p

(5) 2p > m

2p-m

2(m-p)

Bulunan m ve p sarfiyatlarna gre, eldeki rnein tabloda hangi duruma uyduu saptanr ve buna gre hesaplamalar yaplarak;

a) Kalevilik btn (mval cinsinden) b) Mevcut iyonlardan ileri gelen kalevilikler ayr ayr (mg/l ve mval cinsinden) hesaplanp tablo halinde verilir.

Kullanlan Formller: Kalevilik = F*S (mval) Kalevilik = F*S*E (mg iyon/l) S = Tabloya gre, m ve pden yararlanlarak saptanan safiyat. E = Szkonusu iyonun ekivalent gram tartm. Sonularn Belirtilecei Tablo: HOMevcut iyonlar Formlde yer alacak sarfiyat deeri Mevcut iyon miktar (mval) Mevcut iyon miktar (mg/l) Kalevilik btn CO3 2 HCO3

RNEK-1: p = m olsun. Bu tabloya gre (2) halidir. HOMevcut iyonlar Formlde yer alacak sarfiyat deeri Mevcut iyon miktar (mval) Mevcut iyon miktar (mg/l) Kalevilik btn Kalevilik yalnz HO- dan ileri gelir. Kalevilik btn = F * S = F * Smval HO- kalevilii = F * m..mval = F * m * 17mg OH- / l 4 + m=p Hesap. Hesap. Hesap. CO3 2Hesap. HCO3 -

RNEK-2: 2p<m olsun. Bu tabloya gre (4) halidir. Kalevilik btn CO3 2- kalevilii CO3 2- kalevilii HCO3 - kalevilii HCO3 kalevilii
-

: F * m..mval : F * 2p.mval : F * 2p * 60/2.mg CO3 2- / l : F* (m - 2p)..mval : F * (m - 2p) * 61.mg HCO3 - / l HOCO3 2+ 2p Hesap. Hesap. Hesap. HCO3 + m = 2p Hesap. Hesap. Hesap.

Mevcut iyonlar Formlde yer alacak sarfiyat deeri Mevcut iyon miktar (mval) Mevcut iyon miktar (mg/l) Kalevilik btn

B- SU SERTL Genel Bilgiler I- Sertlik : Suda znm olarak bulunan Ca2+ ve Mg2+ tuzlar sertlik veren maddelerdir. Sertlik, suyun kprmesini nleyen ve kazan talarnn oluumuna yol aan bir zelliktir. Sert sularn, sabunlarn kprmesini engellemesinin nedeni yle aklanabilir: Sabun, ya asitlerinin Na ve K bileikleridir ve bunlar suda znr; oysa sert suda bulunan Ca2+ ve Mg2+, sabunun yapsndaki ya asitleriyle suda znmeyen stearat, oleat, palmitat, vs. gibi tuzlar oluturur, bylece kprme engellenmi olur. eit sertlik vardr: 1) Geici Sertlik (Karbonat Sertlii : G.S.) : Ca2+ ve Mg2+ bikarbonatlarndan (nadiren Sr+2 ve Ba+2 bikarbonatlarndan) ileri gelir. 2) Kalc Sertlik (Karbonat Olamayan Sertlik : K.S.) : Ca2+ ve Mg2+ klorr, slfat ve nitratlarndan ileri gelir.

3) Sertlik Btn (S.B.) : Geici ve kalc sertliin toplamdr. S.B. = G.S. + K.S. Geici sertlik kaynatmakla giderilebilir, zira sertlik verici katyon, karbonat eklinde kerek ortamdan ayrlr. Ca(HCO3)2 CaCO3 + CO2 + H2O

II- Sertlik Dereceleri : Sertlik, suda bulunan kalsiyum veya buna ekivalent magnezyum bileikleri cinsinden belirtilir. Alman (Al0), Fransz (Fr0), ngiliz (e0) ve Amerikan (a0) olmak zere balca drt sertlik derecesi kullanlmaktadr. Ancak sonularn Milival (mval) olarak gsterilmesi daha uygundur. 1 mval, litrede 1 ekivalent miligrama eittir. Su Sertlii Birimleri ve Dntrme Cetveli 1 derece Alman Sertlii 1 derece Fransz Sertlii 1 derece ngiliz Sertlii 1 derece Fransz Sertlii : 1 Al0 : 10 mg CaO/ l : 7.18 mg MgO/l : 1 Fr0 : 10 mg CaCO3/ l : 8.42 mg MgCO3/l : 1 e0 : 10 mg CaCO3/700 ml : 12.05 mg MgCO3/l : 1 ppm : 1 a0 : 1 mg MgCO3/ l : 0.842 mg MgCO3/l

1 mval : 1 mekg/l : 28.04 mg CaO/l : 50.45 mg CaCO3/ l Al0 2.8 1.0 0.56 0.8 0.056 Fr0 5.0 1.79 1.0 1.43 0.1 e0 3.5 1.25 0.7 1.0 0.0699

mval / l mval / l Al0 Fr0 e0 Ppm 1.0 0.357 0.2 0.286 50.45

ppm 50.45 17.85 10.0 14.28 1.0

Sular, sertlik btn bakmndan aadaki gibi snflandrlr: Al0 ok yumuak su (ok tatl) Yumuak su (tatl) Orta sertlikte su (orta tatl9 Olduka sert su (olduka ac) Sert su (ac) ok sert su (ok ac) 0-4 4-8 8 - 12 12 - 18 18 - 30 30dan yukar Fr0 0 -7 7 -14 14 - 22 22 - 32 32 - 45 45den yukar

III- Sertliin Giderilmesi : Kazanlarda bulunan sertlik verici tuzlar, zellikle CaCO3, istenmeyen kazan ta oluumuna neden olur. Bunu nlemek iin suya sertlik veren maddelerin giderilmesi gerekir. Kazan basncna gre besleme sularnn sertlikleri aadaki tabloya gre ayarlanmaldr. Kazan Basnc(At) 1 16 1 16 16 25 25 64 64 -150 Alev borulu kazanlar Su borulu kazanlar Su borulu kazanlar Su borulu kazanlar Su borulu kazanlar <8 < 0.5 < 0.2 < 0.1 < 0.05 Kazan Yaps Sertlik (Al0)

Ham suyun sertlii, yukardaki artlara uygun deilse kullanlmadan nce sertliinin giderilmesi gerekir. Bu amala uygulanan en nemli yntem aada ksaca aklanmtr. a) Buharlatrma Yntemi : Su destillenerek saflatrlr. b) Kimyasal ktrme Yntemi : lem, suda bulunan ve sertlik veren Ca+2 ve Mg+2 iyonlarnn uygun kimyasal maddelerle ktrlerek suyun sertliinin giderilmesi esasna dayanr. Kullanlan kimyasal maddeler : NaOH, Na2CO3, Na3PO4, BaCO3, Al2(SO4)3 gibi

maddeler olup genellikle kombine olarak kullanlr. rnein, Kire-Soda, Sud-Soda yntemleri nemlidir. c) yon Deitirme Yntemi : Su, iinde iyon deitirici reineler bulunan kaplardan geirilerek sertlii giderilir. Evlerde temizlik ilerinde kullanlan ve ehir suyunun sertlii, su ileten borular demirdense en az 4 Al0, kurundan ise en az 8 Al0 olmaldr. Bu sertlik, boru i yzeyinde demir karbonat gibi koruyucu bir tabaka oluturur ve boru malzemesinden herhangi bir metalin suya gemesine engel olur. Deneysel lemler Kullanlan Madde ve Malzemeler: 1) 0.01 M EDTA zeltisi: 3.7 g EDTA (Etilen Diamin Tetra Asetik Asit) ok hassas olarak tartlr ve 1 litrelik zeltisi hazrlanr. 2) Eriokrom Siyah-T zeltisi: 0.2 g kat boyar madde tartlarak 15 ml trietanolamin ve 5 ml mutlak etanol karmnda zlr. zelti soukta saklanrsa daha ge bozunur. 3) Tampon zelti (pH=10): 142 ml deriik NH3 zeltisine 17.5 g saf NH4Cl ekleyerek zlr ve 250 mlye saf su ile seyreltilir. 4) 3 M HCl, metil krmzs belirteci, 1 M NaOH. 5) Bret, erlen, beher. Deneyin Yapl: Analiz edilecek su rneinden bir beher ierisine 300 ml alnr. Ortama birka damla 3 M HCl eklenir ve CO2den kurtulmak iin birka dakika kaynatlr. Soutulduktan sonra dikkatlice 100 mllik ksm llerek (Vs) temiz bir erlene aktarlr. Birkaa damla metil krmzs belirteci eklenerek zelti NaOH ile renk krmzdan sarya dnnceye kadar ntralletirilir. 2 ml tampon zelt (pH=10), 3-4 damla Eriokrom siyah-T belirteci eklendikten sonra standart 0.01 M EDTA zeltisi ile krmzdan tam maviye bir renk deiimi izleninceye kadar titre edilir. Harcanan titrant hacmi (VEDTA) not edilir ve sonular litre suda miligram CaCO3 cinsinden hesaplanr.

Suyun toplam sertlii: CaCO3 miktar (mg/l) = MEDTA: 0.01 M CaCO3: 100.08 g/mol

100.08 x M EDTA x VEDTA x 1000 Vs

Kaynaklar

1) Frank J. Welcher : Standart Methods of Chemical Analysis, Vol. II B, p. 2383-2499. 2) E. Merck AG Darmstadt : Complexometric A. Methods with Titriplex, 3 rd.Ed. p. 25-30. 3) Dr. A. Volk (Steinmller) : Waaertechnisches Taschenbuch, p.8-12, 1951. 4) E. Merck AG Darmstadt : Die Undersuchung von Wasser (4. Auflage), p. 57-61. 5) . Hakdiyen-S.R. Alpar-T. Bigat : Snai Kimya Analiz Metodlar, s. 283-329. 6) M. Tutepe : Su Teknolojisi, S. 1-4, 15-16. 7) Wilheim Uphoff : Chemish-Yechnisches Praktikum, p. 34-36, Vieweg Brauhhschwig, 1966.

Deney No: 2 AMAIR SUYU ANALZLER AMA: amar suyunda serbest alkali, sodyum hipoklorit, toplam klor, sodyum klorr ve sodyum karbonat miktarlarnn tayin edilmesi amalanmaktadr. GENEL BLGLER amar suyu aartc olarak kullanlr. Bu bileik 1930 yllarndan beri kullanlmaktadr. Bunda aktif madde hipoklorit, ClO- tir. Sodyum hipoklorit su salayan nitelerde, kanalizasyonlarda, ev ilerinde dezenfektan ve deodorant olarak ve ayrca amarhanelerde aartma iin kullanlr. amar suyunun aktif maddesi olan sodyum hipoklorit, evde kullanlan amar suyundaki klor oran % 5-5.5 arasnda deiir. Bir ok amar sular % 12-15 arasnda klor iermektedir. zeltinin asitliine (pH) bal olarak amar suyunda deiik oranlarda NaCI, Na2CO3, NaHCO3 ve NaCIO3 gibi bileikler de bulunur. Bu bileiklerdeki karbonatlar havadan sourulan karbondioksitten (CO2) meydana gelir. Asitlik durumuna gre aadaki dengeler oluur. 3 NaOCI 2NaOCI + HOCI DENEYSEL LEMLER 1. amar Suyunda Aktif Klor retimi a) 10 ml amar suyu 100 ml lik balon jojeye konularak 100 ml ye tamamlanr. Buradan 20 ml alnarak bir erlene konur. Erlendeki zeltiye 50 ml 0.1 N H3AsO3 zeltisi eklenir. Bu ekilde aktif klor indirgenir. H3AsO3 + 2OCI- + H2O H3AsO4 + 2 CI- + H2O NaCI + H2O + NaOCI 2NaCI + HCIO3

10

b) Arsenik asidin ars 0.1 N ayarl iyot zeltisi ile geri titre edilir. Bu durumda indikatr olarak 2 ml % 1 niasta zeltisi eklenir. Titrasyona koyu mavi renk grlnceye kadar devam edilir. c) rnekteki klor miktar ve yzde klor miktar aadaki ekilde hesaplanr. gram CI2 = (NH3AsO3 x VH3AsO3 NI2 x VI2) x 10-3 x CI2 x 100 2 20 %CI2 = gram CI2 x 100 rnek (g) 2. amar Suyunda Serbest Alkali ve Sodyum Hipoklorit Tayini Bu analiz iin rnek asitlendirilerek btn sodyum hipoklorit hipoklorik asit haline dntrlr. NaOCI + H+ Na+ + HOCI Oluan HOCI, potasyum iyodrle tepkimeye sokulduunda iyot aa kar. HOCI + 2 KI KCI + KOH + I2 2NaI + Na2S4O6 Aa kan iyot ayarl tiyoslfat zeltisi ile titre edilerek miktar bulunur. I2 + 2 Na2S2O3

a) amar suyundan 25 ml alnr ve bir litrelik bir balon jojeye konur. Kaynatlarak iindeki karbon dioksiti uzaklatrlm saf su ile litreye tamamlanr. b) zeltiden 50 ml alnarak bir erlene aktarlr ve 2 gram potasyum iyodr ve 10 ml 6 N H2SO4 eklenir. zelti birka dakika alkalanr. Daha zayf bir asit (rnein asetik asit) kullanlrsa zeltideki CIO2- ok yava CI- haline indirgenir ve nicel sonu alnmaz. c) zeltiye 100 ml saf su eklendikten sonra 0.1 N ayarl tiyoslfat zeltisi ile niasta indikatrlnde titre edilir. d) Karma 2-3 damla metiloranj eklenir ve 0.5 N ayarl NaOH ile titre edilir. Titrasyon sonunda zelti sar renge dner. e) rnein 100 ml sindeki NaOH miktar aadaki ekilde hesaplanr. Mili edeer NaOCI = mili edeer I2 = mili edeer Na2S2O3 = VNa2S2O3 x NNa2S2O3 gram NaOCI / 100 ml rnek = VNa2S2O3 x NNa2S2O3 x 10-3 x 1000 x 100 x NaOCI

11

50

25

gram NaOH / 100 ml rnek = (NH2SO4 x VH2SO4 - NNa2S2O3 x VNa2S2O3 NNaOH x

VNaOH) x
10-3 x (1000/50) x (100/25) x NaOH

3. amar Suyunda Toplam Klor ve Sodyum Klorr Tayini Bunun iin rnek zeltisi iindeki deiik bileikler halinde bulunan klor, hidrojen peroksit ile klor haline indirgenir. Daha sonra bu klorr gm nitrat ile titre edilerek toplam klor miktar bulunur. a) amar suyun 25 ml alnp kaynatlm suyla litrelik bir balon jojede litreye tamamlanr. Bu zeltiden 50 ml alnarak bir erlene aktarlr. b) Bu zeltiye damla damla hidrojen peroksit zeltisi eklenir ve zelti kartrlr. Bu srada zaman zaman karmdan bir damla alnp potasyum iyodr ve niasta emdirilmi szge kad zerine konur, renk verip vermedii gzlenir. Renk grlmedii zaman hidrojen peroksit eklemeye son verilir. c) zelti 4-5 dakika kaynatlr ve bu ekilde iindeki hidrojen peroksitin ars uzaklatrlr. d) zelti soutulduktan sonra 1 ml % 5 lik K2CrO4 zeltisi indikatr olarak eklenir ve ayarl 0.1 N AgNO3 ile titre edilir. e) rnekteki toplam klor ve sodyum klorr miktarlar aadaki ekilde hesaplanr. CI(g) / 100 ml rnek = VAgNO3 x NAgNO3 x 10-3 x 1000 x 100 50 25 x CI-

NaCI(g) / 100 ml rnek = (toplam CI(g) 0.5 x aktif klor) x NaCI CI 4. amar Suyunda Sodyum Karbonat Miktarnn Tayini rnek iindeki karbonat, baryum klorr zeltisiyle baryum karbonat halinde ktrlr. kelek bek alevinde kzdrlarak tartlr. a) amar suyundan 25 ml alnr ve nceden kaynatlm olan saf su ile litreye tamamlanr. Bu zeltiden 100 ml alnarak bir behere aktarlr.

12

b) zerine % 5 lik scak BaCI2 zeltisi yava yava eklenerek baryum karbonat ktrlr. c) Karm yarm saat kadar su banyosunda stlr. Soutulduktan sonra beyaz bant szge kdndan szlr. kelek az su ile ykanr. d) Szge kd, iindeki kelek birlikte sabit tartma getirilmi bir porselen krozeye konur. Kt bek alevinde yaklr. e) Kroze desikatrde soutulduktan sonra tartlr. Istma ve tartma ilemlerine sabit tartma gelininceye kadar devam edilir. Bu tartmdan kroze bo arl karlarak baryum karbonat arl bulunur. Daha sonra zeltideki sodyum karbonatn yzdesi hacim-arlk cinsinden hesaplanr. % Na2CO3 = Na2CO3 x tartm(g) x 1000 x 100 BaCO3 KAYNAKLAR 1. lmez. H., Ylmaz. V., Heren. Z., budak. H., Yazclar. T.,Anorganik Endstriyel Kimya Laboratuvar Notlar, 19 Mays niversitesi Yaynlar No:27, Samsun, 1992. 2. Gltekin. N., Torul. O., Serin. S.,Endstriyel Kimya I Laboratuvar Notlar, KT, Trabzon, 1986. 100 25

13

Deney No: 3 YA ANALZ GENEL BLGLER Yalar,bitki ve hayvanlarn genellikle i yaplarnda oluan, suda znmeyen ve ana komponenti trigliserid olan doal maddelerdir. Trigliseridler (yalar), ya asitlerinin gliserin ile yapm olduklar esterlerdir. Gliseriddeki ya asitleri ayn cinsten ise, buna Basit Gliserid denir. Genel bir ya forml:
O H2C HC O C O O C O H2C O C R R R

Ya asitleri trigliserid moleklnn en byk ksmn oluturduklarndan bir yan kimyasal ve fiziksel zellikleri, byk lde bnyesinde ierdii ya asitlerinin zelliklerine baldr. Her bir asidin bir dierinden fark, zincirdeki karbon atom says ve eer mevcutsa, karbon atomlar arasndaki ift balarn yeri ve saysdr. Hi ift ba iermeyen ya asitleri, doymu ya asitleridir. Bir veya daha ok ift ba ierenler ise doymam ya asitleridir. Doymu ya asitlerine rnek olarak: Palmitik asit (CH3(CH2)14COOH), Stearik asit (CH3(CH2)16COOH); Doymam ya asitlerine rnek olarak ise: Oleik asit (CH3(CH2)7CH=CH(CH2)7COOH) verilebilir. Yalar cinslerine gre bu eitli ya asitlerini deiik miktarlarda trigliseridleri halinde ierirler. rnein zeytinya, ayiei ya ve keten yann ya asitleri ya asitleri bileimidir. Yalarda bulunan ok az miktardaki yabanc maddeler unlardr: Fosfatitler, antioksidanlar, pigmentler, vitaminler, steroller, ya alkolleri, hidrokarbonlar ve serbest ya asitleridir.

14

Yalarn Snflandrlmas: Fiziksel olarak: a) Kat b) Sv Kaynana gre: a) Bitkisel b) Hayvansal Pratike snflandrlma: I- Yemeklik Yalar 1) Hayvansal yemeklik yalar: a) Kat (iyalar) b) Yumuak (tereya) c) Sv (balkya) 2) Bitkisel yemeklik yalar: a) Kat (Hindistan cevizi ya) b) Sv (zeytinya ,ayiei, soya, vb) II- Teknik Yalar 1) Kat teknik yalar: a) Hayvansal (iya) b) Bitkisel (koko, vb.) 2) Sv teknik yalar: a) Kurumayan yalar b) Yar kuruyan yalar c) Kuruyan yalar Kuruma zellii veren, gliseridi oluturan ya asitlerinin byk bir ksmnn 2 veya daha fazla ifte bal olmasdr ve buna bal olarak iyot saylar da temel olarak alnr. Kurumayan Yalar: Havada kurumazlar. Gliseriddeki ya asitlerinin ou tek ifte baldr, iyot indisleri 90dan kktr (zeytinya vb. gibi). Yar Kuruyan Yalar: nce film halinde havada ok yava olarak kuruyup film olutururlar, iyot indisleri 90-130 arasndadr (ayiek ya gibi). Kuruyan Yalar: nce bir tabaka halinde havada kuruyarak film olutururlar, iyot indisleri 130dan fazladr (keten ya gibi). pamukya,

15

Yalarn zellii, gliseriddeki ya asidinin cins ve miktarna baldr. Gliseriddeki ya asitlerinin ou doymu ise ya kat, doymam ise ya svdr. Yalarda Yaplabilen Deiiklikler 1) Su ve alkalilerle sabunlar, gliserin, ya asidi veya sabun oluur (Sabun fabrikasyonu).
O H2C HC O C O O C O H2C O C R R + (3NaOH) H2C OH R 3H2O HC OH H2C OH 3RCOOH (3RCOONa)

2) ifte ba ieren yalar, Hidrofenasyon ile doymu hale getirilirler. Bylece sv yalardan kat yalar elde edilir (Margarin fabrikasyonu). 3) ifte ba ieren yalar, deriik H2SO4 ile slfone veya slfata edilirler (Trk krmzs ya fabrikasyonu). 4) ifte bal ya asidi ieren yalar, hava oksijeniyle okside veya polimerize olurlar. 2 veya daha fazla ierenler bu srada kuruyarak film olutururlar (Yal boya ve lak fabrikasyonu). YA ANALZ DENEYLER 1) Yalarda Esas Maddelerin Tayini Sabunlamayan maddeler tayini (Eter ekstraksiyonu yntemi) Ya asitleri btnnn tayini Oksitlenmi ya asitlerinin tayini Serbest ya asitlerinin tayini Kat ve sv ya asitlerinin tayini Doymu ya asitlerinin tayini Kl miktarlarnn tayini Uucu maddelerin tayini Su miktarnn tayini (Fischer yntemi)

16

Yalarda bulunan znmeyen safszlklarn tayini Yalardaki anorganik (mineral) asitlerin tayini Yalardaki sabun miktarnn tayini Yalardaki fosfatidlerin miktarnn tayini.

2) Yalarda Fiziksel Tayinler Erime noktas tayini Renk tayini (yot karlatrma yntemiyle) zgl arlk tayini (piknometre veya hacim llmesiyle) Akma, damlama ve katlama noktas tayinleri Yan dk scakla dayankll Yalarda krlma indeksinin tayini (Abbe veya Zeiss refraktometresiyle) Yalarn k absorpsiyonu (UV spektrofotometresiyle) Yalarda viskozite tayini (Ostwald, Saybolt veya Engler viskozimetrisiyle) Bu denemelerde kullanlacak zeltiler aadaki gibi hazrlanmaktadr. N/10 KOH zeltisi: 5,611 g KOH/ litre (az fazlas alnr). N/2 alkoll KOH zeltisi: 28,05 g KOH alnp az suda zlr ve %96lk Etil alkol ile litreye tamamlanr. Bir gece bekletilip szlr. Ayarl bir asit ile faktr bulunur. Renkli iede saklanr. N/2 H2SO4 zeltisi: 13,9 ml asit alnp litreye tamamlanr ( %96lk H2SO4 iin (d: 1,83 g/ml) hesaplanmtr). Ayarl bir kaleviyle faktr bulunur. IBr zeltisi (asetik asitli): 13 g ince toz edilmi yot, 1 Llik balon jojede biraz buzlu sirkeyle kartrlr. zerine 2,56 ml Brom (DKKAT: Brom zehirli olduundan, nce su ile istenilen hacme gre iaretlenmi tp kullanarak bromun alnmas gerekir) eklendikten sonra tm iyot znene kadar alkalanr ve buzlu sirkeyle litreye tamamlanr. 0,1 N Na2S2O3 zeltisi: (Tiyoslfatn iyoda kar etkime deeri 1dir) 25 g Na2S2O3.5H2O tartlp litreye seyreltilir. 1-2 hafta bekletilip mevcut olabilecek slfrler ktrlr. abuk bozulduundan bunu nlemek iin 3,8 g Boraks zeltiye eklenmelidir. Sonra szlp faktr hesaplanr: Faktr tayininde K2CrO4

3) Yalarda Kimyasal Tayinler

17

ve K2Cr2O7 zeltisinden (etvde 120 oC de sabit tartma kurutulmu K2CrO4den 5,1 g ve K2Cr2O7den 3,864 g litreye tamamlanr) 5 ml alnr. Bu zeltinin 20 mlsi asidik ortamda KI zeltisinden 0,2 g I2 aa karr. Bu 5 ml deriik HCl eklenir ve 0,1 N Na2S2O3 ile titre edilir (S ml sarfiyat). 20 mlsi --------- 0,2 g I2 aa karrsa, 5 mlsi --------- 0,05 g I2 aa karr. 0,05 = 3,938 ml olmaldr. 0,1x126,9 x10 3

Sgerek =

Dolaysyla 0,1 N Na2S2O3 faktr: F = Tayinler

3,938 S

olur.

1) Yalardaki Serbest Asit Miktarnn Tayini: Yalardaki serbest asit, ierdikleri anorganik ve organik asitlerden ileri gelir. stee gre, ya yada bulunan btn asitler ya da yalnz serbest organik asitlerin miktar tayin edilebilir. Bunlar indislerle ifade edilirler: Ntralletirme ndisi: 1 g yada bulunan btn serbest asitleri (anorgani ve organik asitler) ntralletirmek iin harcanan mg KOH miktardr. Asit ndisi: 1 g yadaki serbest organik asitleri ntralletirmek iin harcanan mg KOH miktardr. Asit ndisinin Tayini: Serbest asit miktarnn tayininde; suda znen, suda znmeyen ve serbest asit btn olmak zere 3 ilem yaplr: a) Suda znen asitlerin tayini: bunlar anorganik asitlerle az karbonlu ya asitleridir. 100 g ya, 100 ml saf suyla kartrlr, bir su banyosunda stlr ve ayrma hunisine alnr. Sulu ksm szlerek alnr ve belli bir hacme seyreltilir. Alnan belirli miktar N/10 KOH ile titre edilir. b) Suda znmeyen serbest asitlerin tayini: Bunlar serbest asit btn ile suda znen asit miktar arasndaki fark olarak bulunur. c) Serbest asit btn tayini: Bir erlene hassas olarak 5-6 g tartm alnr. %96lk ntral etil alkol ile eterin (1:1) karmnda (yaklak 50 ml) ya zlr. Birka damla %1lik alkoll fenolftalein damlatlr ve ayarl N/10 KOH zeltisiyle titre

18

edilir. Fenolftaleinin rengi deimeden birka saniye kaldnda ntralleme tamamlanmtr. Asit indisi u formlden bulunur: Asit ndisi = A.. = T = Alnan ya tartm (g)

56,11xFxS mg KOH T

F, S = N/10 KOHn faktr ve sarfiyat. Bu tayin, ya numunesi iindeki anorganik asitlerin ve btn serbest ya asitlerinin tayinine yarar. Bu deer, yan safl hakknda bilgi verir. Bir ya numunesinin asit indisi deerinden, numunedeki serbest ya asitleri miktar da hesaplanabilir. % Serbest Ya Asitleri Oleik asit cinsinden = Asit indisi x 0,503 2) Sabunlama ndisi ve Tayini: Bir yan sabunlama indisi, 1g ya sabunlatrmak iin gereken KOHn mg cinsinden miktardr. Yani, 1 g yadaki hem serbest ya asitlerini hem de gliserid halinde bulunan ya asitlerini ntralize etmek iin gerekli KOH miktardr. Bu tayini yapmaktaki ama, yan safln tayin ve cinsini tespit etmektir. Tayin: 2 g ya numunesi 250 mllik erlende hassas olarak tartlr. Buna 25 ml ayarl N/2lik alkoll KOH zeltisi eklenir. Kaynama ta atlarak su banyosunda (veya hafif alevde) geri soutucu altnda arasra alkalayarak 1-1,5 saat kaynatlr. Souyunca 4-5 damla %1 alkoll fenolftalein eklenip ayarl N/2 H2SO4 (veya HCl) zeltisiyle titre edilir (Sarfiyat = A ml). Ayn artlar altnda bir de ahit deneme yaplr (Sarfiyat = B ml). 28,05 x( B A) xF mg KOH T

Sabunlama ndisi = S.. = T= Alnan ya numunesi tartm (g).

3) yot ndisi ve Tayini: yot indisi, standart deney koullarnda 100 g yan absorplad iyodun gram olarak ifadesidir. Baka bir deyile, doymam ya asitlerinin ierdikleri ifte ba saysna eit miktarda absorpladklar halojene ekivalent olan iyodun gram miktardr ve yalarn doymamlk derecesinin bir lsdr.

19

Klor, brom, iyotmonoklorr veya iyotmonobromr, doymam ya asitlerinin ifte balarna aadaki reaksiyona gre katlrlar:
H C H H C H C H C H
+

H Br2 C H

H C Br

H C Br

H C H

yot indisi tayin yntemleri iinde en nemlileri Kaufmann, Hanus ve Wijs yntemleridir. Hanus Yntemiyle yot ndisi Tayini: Belirli miktardaki yaa, belirli miktarda IBr zeltisi katlarak ya asitlerindeki ifte balara brom katlmas salanr. Harcanmayan brom miktar titrasyonla tayin edilerek ifte balara katlan brom miktar, iyot cinsinden hesaplanr. Tayin: 250 mllik az ilifli bir erlene 0,5-1 g civarnda hassas olarak ya numunesi tartlr. 10 ml kloroformda zlr ve 25 ml IBr zeltisi eklenir. Ksa bir sre alkalanr ve karanlkta 1 saat bekletilir. Ayn artlar altnda bir de ahit deneme yaplr. 1 saat sonra erlene 20 ml %10luk KI zeltisi ve 100 ml saf su eklenir. Sratle renk sar olana dek ayarl N/10 Na2S2O3 ile titre edilir; sonra birka ml niasta zeltisi ilave edilerek titrasyona renksizlie kadar devam edilir (Toplam sarfiyat = a ml). ahit zeltisi de ayn ilemlere tabi tutulup aynen titre edilir (sarfiyat = b ml). yot ndisi = .. = T= Numune tartm (g) 4) Ester ndisi:1 g yada bulunan (ester halinde bulunan) ya asitlerinin sabunlamas iin gerekli mg KOH miktardr. 5) Peroksit ndisi: 1 kg yada peroksit eklinde balanm olan oksijenin miliekivalent cinsinden miktardr. Yalarn otoksidasyon sonucu bozunmalarnda, oksijen doymam balara tesir ederek peroksitler oluturur; bu bir zincir reaksiyonudur. Peroksitler, asitli KI zeltisinden aa kardklar iyot miktaryla llebilirler: 20 (b a ) x1,269 T

2HI

I2

+ H2O

Aa kan iyot ise sodyum tiyoslfat ile tayin edilir. 6) Hidroksil ndisi: Yalarda bulunabilecek hidroksil ieren ya asitleri, oksitlenmi ya asitleri ve yksek molekll alkollerin trigliseridlerinin miktarlar hakknda fikir verir. 1 g yan asetiklenmesi iin gerekli olan asetasidine karlk mg KOH miktardr. 7) Yalarda Gliserin Miktarnn Tayini: Bikromat ykseltgeme yntemi, ya numunesinin sabunlatrlp ya asitlerinin ayrlmas; asidik ortamda K2Cr2O7 ile CO2 ve suya ykseltgenmesi; reaksiyona girmemi bikromat fazlasnn ise iyodometrik olarak tayinine dayanr. KAYNAKLAR 1) S.R. Alpar-. Hakdiyen-T.Bigat : Snai Kimya Analiz Metotlar, Cilt 2, s.429-488, 1976. 2) S.R. Alpar : Organik Snai Kimya, s.9-15, 1973. 3) L.V. Cocks-C.V.Rede : Laboratory Hand Book for Oil and Fat Analysis, Academic Pres, London. 4) D. Swern : Baileys Industrial Oil and Fat Products, Interscience Publishers, New York, 1964. 5) A.J.C. Anderson : Oils and Fats. Pergamon Pres, Oxford, 1962.

21

Deney No: 4 SABUN RETM Deneyin Amac: Kle sabun ve Arap sabunu retiminin yaplmas 1. GENEL BLGLER Sabun yksek molekll doymam ya asitlerinin alkali metallerle oluturduu tuzlara verilen isimdir. Sabun moleklleri hidroliz olabilen yani polar bir karboksi alkali grup(hidrofil) ile hidroliz olmayan sabunun, hidrokarbon zincirinden ibaret hidrofob ksmdan meydana gelir. Sabun kuru halde higroskopiktir ve havadan nem eker. Sabundaki su ile havadaki su buhar arasnda denge oluuncaya kadar sabun su almaya devam eder. Sabunun havadaki nemi absorpsiyonu ekzotermiktir. Bu nedenle kuru haldeki sabunlar nem ekip kendiliinden snr ve bu arada yanmada olabilir. Sabun fazla miktarda nem ieriyorsa bu nem buharlar ve sabun kurur. Sabun endstrisinde temel madde bitkisel ve hayvansal yalar ile ya asitleridir. Sabun retiminde kullanlan ya asitleri retilen sabunun kullanlaca yere gre deiir. amar ykamada kullanlan sabunlarda yksek molekll ya asitlerinin sodyum tuzlar kullanlr. Bu sabunlar 50 oCnin zerinde scaklklarda iyi znr ve kprrler. 18den fazla C atomu ieren ya asitlerinin znrlkleri az olduundan sabun yapmnda kullanlmazlar. Souk suda yaplacak ykamalarda ise kk molekll ya asitleri kullanlmaldr. 10dan kk sayda C atomu ieren ya asitlerinden sabun yaplmaz. Bunun ykama etkisi yoktur. Sonu olarak sabun yapmnda 1018 C atomu ieren ya asitleri kullanlr. A. SABUN FABRKASYONU Sabun fabrikasyonu iin iki temel proses uygulanr: 1. Yalarn poatalarla(alkali hidroksitlerle) sabunlatrlmas 2. Ya asitlerinin ntralizasyonu 1. Yalarn Poatalarla Sabunlatrlmas Yalarn ya asidi ile gliserine ayrlmas bir hidroliz olaydr. Hidroliz reaksiyonlarnda su dier bir bileikle ifte bozunma reaksiyonu verir ve hidrojen bir bileene, hidroksil ise dier bir bileie balanr.

22

XY + H2O meydana gelir.

HY + XOH

Bu reaksiyonlar yava ve tamamlanmayan bir ekilde suyun var olduu bir ortamda Hidroliz sz, su tarafnda meydana getirilen bozunma reaksiyonu anlamna gelmekle beraber, suyun bu ii yalnz bana yapt haller k azdr. Yksek scaklk ve basn pek ok durumda yardmcdr. Tam ve hzl bir reaksiyon iin, reaksiyonun mekanizmas ne olursa olsun, bir cins hzlandrma maddesi kullanlmas zorunludur. Bunlarn en nemli olanlar alkaliler, asitler ve hidrolizleyen enzimlerdir. yon deiimi yapan reineler de kullanlabilir. (C17H35COO)3 C3H3 + 3 H2O Gliseril Stearat 3 C17H35COOH + C3H5(OH)3 Stearik Asit Gliserin

Suya bir alkali ilave edilir ve son rn olarak asidin alkali tuzu elde edilir.

3 C17H35COOH + NaOH Stearik Asit Kostik Soda

3 C17H35COONa + H2O Sodyum Stearat

Bu yntemle sabun retiminde genellikle yksek scaklklarda allmakta olup dk scaklklarda da retim yaplabilmektedir. 2. Ya Asitlerinin Ntralizasyonu Bu prosesin dier prosese gre bir takm stnlkleri vardr. Sabun fabrikasyonunda ya asitleri daimi ayn bileimde alnabildii gibi yalarn sabunlamas ile ya asidi retilmesi sonucu elde edilen gliserinden daha iyi yararlanlr. Ya asitleri karmnn destilasyonla birbirinden ayrlma olanaklar vardr. zellikle karbon says 10dan daha dk olan ya asitleri sabun retiminde pek istenmediinden ortamdan kolaylkla uzaklatrlabilir. Ya asidinden balayarak sabun eldesi iin NaOH ve soda zeltileri nceden buharla kaynatlr. Daha sonra bu zelti iine ince taneler eklinde ya asitleri gnderilir. Kartrma ile sabunlama yaplr. Soda kullanld zaman oluan CO2 gaznn kprmeye neden olmamas iin kolayca kn salamak amacyla karm iine scak su buhar gnderilir. Reaksiyonlar sonucunda oluan sabun tutkal NaCI ile birlikte birka kez

23

ktrlr ve saflatrlr. Daha sonra elde edilen kvaml sabun zelti ksmndan ayrlarak kalplara dklr. Yalarn asitleri ile gliserine ayrlmas ve bunlarn ekonomik ekilde saf olarak eldesi iin endstride u yntemler kullanlr. 1. Twitchel(Reaktif) sabunlamas 2. Orta bask metodu (Otoklav sabunlatrlmas) 3. Yksek bask metodu 4. Fermentlerle yaplan sabunlatrma B. SABUNLARIN SINIFLANDIRILMASI Sabunlar genel olarak iki ksmda incelenir. 1. Sert Sabunlar: Doymu veya tek ifte bal C atomu bulunduran ya asitlerinin alkali tuzlardr. a) Kle (ekirdek) sabunu: Ya asidi olarak stearin, palmitin, olein asitleri; ya olarak i ya, kemik ya, palm ve zeytin ya kullanlr. Yalar NaOH veya Na2CO3 kullanlarak sabunlatrldktan sonra meydana gelen sabun zeltisinden NaCI ile ktrlr. Kle sabun imalinde kullanlan poata 1030 oBelik olmaldr. b) Kle-Tutkal Sabunlar: Kle sabun retiminde kullanlan ya asitlerinin yan sra laurin ve miristin gibi dk karbon sayl asitler kullanlr. Bunlar sodyum sabunlardr. retiminde 1/3 hayvansal ya, 1/3 koko, palm veya palmist ya, 1/3 zeytin ya veya benzer bitkisel ya kullanlr. Sabunlatrldktan sonra NaCI ile ktrlrler. c) Tutkal Sabunlar: Bunlarn retiminde kk molekll ya asitleri fazla miktarda kullanlr. Ya olarak koko, palmist, pirina, palm veya zeytin ya kullanlr. Yalar soukta ve scakta NaOH ile sabunlatrlr. zeltiden sabun NaCI ile ayrlmaz. zeltinin btn dondurulur. Sabun iinde poatann fazlas, gliserin ve su vardr. Fazla dolgu maddesi bulundururlar. Kk molekll ya asitlerini iermelerinden dolay deniz suyunda bile kprrler. Tutkal sabunu imalinde kullanlan poata 38 oBelik olmaldr. 2.Yumuak Sabunlar(Arap Sabunlar):ki, veya daha ok ifte ba ieren ya asitlerinin potasyum tuzlardr. malinde keten tohumu, ayiei, msrz gibi linol ve linolen asidi bakmndan zengin olan yalar kullanlr.

24

C. DOLGU MADDELER Patates unu, niasta, jelatin, silikat(su cam), meta silikat, fosfatlar, soda, kakolin, tebeir, tiloz(karboksi metil selloz), reine vs. D. SABUNUN SOUMASI Kendi haline braklrsa souma olay 310 gn ve kurumas 23 hafta srer. Soumay abuklatrmak iin soutma presleri kullanlr. 2. SABUN RETM I. KLE SABUN RETM %15lik NaOH zeltisinden 120 ksm alnarak su banyosu zerinde 80 oCye kadar stlr. zerine, 100 ksm zeytin ya eklenir. 30 dak. veya 1 saat stlr. Sonra 12 ksm etil alkol ilave edilerek homojen oluncaya kadar stma srdrlr. Yan tamamen sabunlamasna dikkat edilir. 280 ksm su ilavesi ile seyreltilerek eer gerekli grlrse az miktarda NaOH eklenerek sabunlama bitirilir. Ayr bir kapta 80 ksm suda 25 ksm NaCI ve 3 k sm Na2CO3 zlr.

Istldktan sonra karm soumaya braklr. Souma srasnda sabun ayrlr. Bu sabun biraz su ile ykanr. Bir ok defa dikkatlice ve kuvvetlice kalplara baslr. Oluan sabun beyazdr. 2. ARAP SABUNU RETM ki yolla yaplr. a) 100 g ayiei ya alnr. Yan zerine, 80 oCye getirildikten sonra % 15lik KOHden 135 g yavaa eklenir. yice kartrlr, sonra 15 ml etil alkol ileve edilir. Bir sre kartrlr, gerekirse stlr ve kendi haline braklr. b) 100 g ayiei ya 90 oC ye stlr. zerine bir beherde eritilmi 22 g KOH, 10 g gliserin, 50 ml etil alkol ve az miktarda su karm hafife stlm olarak yava yava dklr. Devaml kartrlr. pH 78 olduunda 50 ml scak su ilave edilir ve stlr. Belli bir kvama gelince ilem durdurulur.

25

KAYNAKLAR 1. atalta, A.., Kimyasal Proses Endstrileri, Cilt 2, Bask, 1985. 2. Alpar, S.R., Organik Snai Kimya, 3. Bask, 1985. 3. atalta, A.., Kimya Endstrisinde Organik Prosesler, Cilt2, 1980.

26

Deney No:5 GENEL BLGLER

DETERJAN ANALZLER

Deterjan kimyas srekli deiiklie urayan bir alandr. Deterjanlarn ilk kullanm, sabunlarn sert sularda ilevini yerine getirmemeleri nedeniyledir. Sabunlardaki ya asitlerinin anyonu sert sudaki kalsiyum ve magnezyum iyonlaryla birleerek suda znmeyen bileikler yaparlar ve bylece temizleme iini yapamazlar. Bu srada oluan kelek elbise zerinde birikerek daha ok kirlenmeye neden olur. Bunu nlemek iin sularn sertliinin devaml giderilmesi veya sabun yerine daha uygun temizleyicilerin kullanlmas gerekir. Bu alanda deterjanlar nemli bir kullanm alan bulmutur. Bunlarda aktif madde olarak alkil benzen slfonat (ABS) denilen kimyasal bileikler kullanlmtr.

CH3-CH-CH2-CH-CH2-CH-CH2-CHCH3 CH3 CH3 CH3 ABS nin sodyum tuzu

- + - SO3 Na

Ancak kalsiyum ve magnezyum iyonlar bu bileiklerle de birleirler ve oluan tuz kmedii halde temizleme ilevini de yapmaz. Bu nedenle 1947 ylnda deterjan iine fosfat balayc katk maddeleri eklenmitir. Bu bileiklerden en nemlileri pirofosfat ve sodyum tripolifosfattr.
O P OO P-OO O P-O OKalsiyum pirofosfat
-

O P O O Mg+2 O

Ca+2

O P O

Magnezyum tripolifosfat

27

Bu bileikler ortamdaki kalsiyum ve magnezyum iyonlarn uzaklatrdklar ve zehirli olmadklar iin olduka kullanl olmulardr. Bylece deterjan kullanm gittike artm, 1953 ylnda sabuna edeer miktarda deterjan retilmitir. Zamanmzda temizleyici olarak %90 orannda kullanlmaktadr. Deterjan kimyasnda 1965 yllarna gelindiinde nemli bir deiim olmutur. Bu yllarda ABS bileiinin biyolojik paralanmaya uramad ve ykama art olarak atldktan sonra sularda nemli bir kirlilik yapt bulunmutur. Bu yllardan sonra ABS yerine lineer alkil slfonat LAS denilen ve biyolojik paralanmaya urayabilen bir bileik kullanlmtr. Bu bileikte alkil grubu dallanm olmayp dorusal bir yapdadr.

CH3 CH3 (CH2)9-CH-

- + - SO3 Na

Lineer sodyum alkil benzenslfonat (LAS)

Deterjan kimyasnda ikinci bir deiiklik 1967 ylnda grlmektedir. Bu yllarda deterjan art olarak atlan fosfatlarn gllerde ve nehirlerde yosunlamaya neden olduklar gzlenmitir. Bu yosunlar su yzeyini kapladklarndan su iindeki oksijen azalmakta ve canl yaam tehlikeye girmektedir. Bu nedenle birok yrelerde fosfatl deterjanlarn kullanm yasaklanmtr. Byk kentlerin yaknlarndaki gl ve nehirler deterjan atklar nedeniyle ksa bir srede l gl veya l nehir haline gelebilirler. ou deterjan yapmclar 1970li yllarda fosfat miktarn azaltarak bunun yerine baka bileikleri kullanmaya balamlardr. Bu bileiklerden en nemlileri sodyum nitriloasetat (NTA) dr.
O CH2-C-O-Na+ O N _ CH -C-O-Na+ 2 O CH2-C-O-Na+

28

Bu bileik 1970 yllarnn sonuna doru nemini kaybetmitir. nk NTA kolayca kadmiyum (II), civa (II) gibi zehirleyici etkisi olan iyonlar da balayabilmekte ve bunlar suya aktarm olmaktadr ki bu da ciddi sorunlara neden olmaktadr. Bu alanda kullanlan baka bir bileik sodyum karbonattr. Ancak oluan CaCO3 ve MgCO3, kalc kelek oluturduklar gibi hidrolize urayarak bir miktar NaOH ve NaHCO3 oluumuna neden olur. Bu bileikler zellikle ocuklar iin tehlikeli olabilir. Silikatlar ve sabunlar kullanlan teki katk maddeleridir. Bunlar da kelek oluturduklar gibi alev almaz zellikteki giyeceklerin bu zelliklerinin yok olmasna neden olur. Fosfata ek olarak veya onun yerine kullanlan teki bileikler; metasilikatlar, sitratlar, perboratlar ve polikarbonatlar gibi bileiklerdir. Bu bileiklerin hepsinin nemli eksiklik veya sakncalar vardr. Bu nedenle daha iyi deterjan yapm iin almalar devam etmektedir.

DENEYSEL LEMLER Suda znmeyen Maddelerin Tayini rnek su ile kartrlarak suda znen maddeler uzaklatrlr. Artk, sabit bir tartma gelinceye kadar stlarak kurutulur. lem: 1. Yaklak 2 gr duyarl olarak tartlr ve bir erlene konur. zerine 200 ml kadar saf su konarak zlr. 2. Karm sabit tartma getirilmi Gooch krozesinden szlr. Artk 5-6 kez 2-3 ml saf su ile ykanr. 3. Kroze 105 oCdeki etvde 1 saat kadar kurutulur. Desikatrde soutulduktan sonra tartlr. Bu ilem sabit tartm edilinceye kadar srdrlr. Son tartmdan kroze bo arl karlarak artk miktar, bunun yardmyla da suda znmeyen madde yzdesi hesaplanr.

Alkolde znen Maddelerin Tayini rnek alkolde zlr ve znmeyen madde miktar saptanr. lem:

29

1. Yaklak 5 gr rnek duyarl olarak tartlr ve bir behere konur. Buna 50 ml %95lik etil alkol eklenir ve su banyosunda kurulua kadar buharlatrlr. 2. Alkol ekleme ve kurutma ilemi bir kez daha tekrarlandktan sonra yeniden alkol eklenir ve 3 dakika kadar su banyosunda bekletilir. 3. Karm szge kdndan szlr. Artk, 23 kez birka mililitre scak alkol ile ykanr. 4. Sznt sabit tartma getirilmi 50 mllik bir beherde, su banyosunda kurutulur. Kurutma ilemi bittikten sonra beher 105 oCdeki etvde kurutulur ve desikatrde soutulduktan sonra tartlr. Bu tartmdan beher bo arl karlarak alkolde znen madde arl, buradan da yzde arlk bulunur. Klorr Miktarnn Tayini rnek zeltiye alndktan sonra iindeki teki anyonlar magnezyum kelekleri halinde ktrlr ve zeltideki klorr, ayarl AgNO3 ile titre edilerek bulunur. lem: 1. yaklak 5 gr rnek duyarl olarak tartlr ve bir behere konur. zerine 100 ml saf su eklenir. zelti stlarak rnein znmesi salanr. 2. zeltiye 20 ml %2lik Mg(NO3)2 zeltisi eklenir. Eklenen Mg(NO3)2 iermemelidir. 3. Karm su banyosunda 30 dakika kadar stldktan sonra soutulur ve mavi bant szge kdndan bir erlene szlr. 4. Szntye 1 ml %5lik potasyum kromat zeltisi eklenir ve zelti 0.1 N ayarl Ag NO3 zeltisi ile titre edilir. Titrasyona Ag2CrO4 keleinin portakal rengi grlnce son verilir. 5. rnekteki klorr, yzde NaCl olarak hesaplanr. % NaCl = NAgNO3 x VAgNO3 x 10-3 x NaCl x 100 rnek (g )

Toplam Aktif Madde Tayini Aktif madde rnek alkolle ztlenerek bulunur. Ancak ilemler aktif madde trlerine gre 3 safhada yaplr:

30

lem A: 1. Yaklak 10 gr rnek duyarl olarak tartlr ve bir behere konur. zerine 35 ml saf su eklenerek zlr. 2. zeltiye 15 ml %95lik alkol eklenir ve zelti bir ayrma hunisine aktarlr. 3. zelti 50 ml petrol eteri (4060 oC) ile ztlenir. Eter faz ikinci bir ayrma hunisine aktarlr. 4. Ayrma hunisindeki zelti 25 er mllik eterle iki kez ztlenir. Eter fazlar ikinci ayrma hunisindeki eter fazlaryla birletirilir. 5. Eter zeltisi 3 kez 20 er ml %30luk alkol ile alkalanarak ykanr. 6. Petrol eteri zeltisi sabit arlktaki bir cam kap iine alnr ve su banyosunda kurulua kadar buharlatrlr. 7. Kurutma ilemi bitikten sonra cam kap 105 oCdeki etvde sabit tartma kadar stlr. Desikatrde soutulduktan sonra tartlr. Bu tartmdan cam kabn bo arl karlarak kat madde arl bulunur. Bu kat madde deterjan iindeki slfatlanmam veya slfatlanmam organik maddelerin miktarn verir. lem B: 1. Yaklak 5 gr rnek duyarl olarak tartlr ve bir porselen kapsle konur. 2. Buna 50 ml %95lik alkol eklenir ve kurutuluncaya kadar su banyosunda buharlatrlr. Bu ilem bir kez daha tekrarlandktan sonra 50 ml %95lik alkol eklenir ve 3 dakika daha kaynatlr. 3. zelti mavi bant szge kdndan szlr ve artk %95lik scak alkol ile ykanr. Alkol zeltisi sabit tartma getirilmi uygun bir cam kapta buharlatrlarak rnek kurutulur. Daha sonra cam kap 105 oCdeki etvde sabit tartma kadar kurutulur. Desikatr iinde soutulduktan sonra tartlr. Bu tartmdan cam kabn arl karlarak artk arl bulunur. Buradan alkolde znen madde yzdesi hesaplanr. %toplam aktif madde + % NaCl = % alkolde znen madde - % slfatlanmam veya slfotlanmam madde

lem C:

31

lem Bden elde edilen kuru madde klor tayini yntemi ile analiz edilerek iindeki NaCl yzdesi bulunur. Buna gre lem Bden bulunan % (toplam aktif madde + NaCl) den % NaCl karlarak % toplam aktif madde bulunur.

32

DENEY NO:6 TUTKAL YAPIMI Beyaz tutkal kayna alnm st ierisinde bulunan proteinden yaplr ve casein olarak adlandrlr. Casein tutkal yaplmadan nce kurutulur, tlr ve plastik dme yada boya katk maddesi olarak kullanlr. Deneyde Kullanlan Maddeler 1. 125 mL Kayma alnm st 2. 250 mL beher 3. Sirke (Asetik asit, CH3COOH) 25 mL 4. Istc 5. NAHCO3, 1 gram 6. Huni ve szge kad 7. Cam baget 8. Su, 30 mL 9. Mezur, 125 mL Deneyin Yapl 1. 125 mL (Kayma alnm inek st) st bir behere boaltnz. 2. 25 mL sirke ilave ediniz. (%5 lik CH3COOH ile asidik yapnz). 3. Karm yavaa stnz ve kat kmelemeler oluuncaya kadar kartrnz. 4. Is kaynandan beheri uzaklatrnz ve daha fazla kat kmelemeler olumas iin kartrnz. 5. Oluan karmnz bir sre kendi haline braknz. 6. Karmnz huni yardmyla sznz. (Szge kadna stten basn uygulayarak btn sv ksm ayrnz). 7. Kat paracklarn bo bir behere koyunuz. 8. Yaklak 30 mL su ilave ederek koyunuz. 9. Karma gaz k bitinceye kadar NaHCO3 ilave ediniz.

33

10. Beher iindeki madde tutkaldr. Tutkalnz deiik metaryellerle test ediniz. (Not: Su geirmez olup olmadn kontrol ediniz, eer su geirmez zellie sahipse ne amalar iin kullanabilirsiniz?)

34

Deney No:7 AYE YAININ EKSTRAKSYONU DENEYN AMACI: Kat-sv ekstraksiyonu yntemiyle ayiei yann elde edilmesi. TEOR: Kat-sv ekstraksiyonu bir znenin bir katdan sv zc yardmyla ayrma prosesidir. Sabit yatakta kat partikller bir tank iinde yer alrken zc znmeyen katlarn yata boyunca yer ekimi ile szlr. Kat-sv ekstraksiyonunda soklet cihaz kullanlabilir. Katnn taze zc ile temas bir ok defa salanarak ayrma ilemi gerekletirilir. DENEYSEL LEMLER 1. 7 gram ayieini tn. 2. Etvde 105 oCde 30 dakika sreyle kurutun ve nem miktarn bulun. 3. Bu rnei bir filtreye koyup soklet cihaznn ekstraktr ksmna yerletirin. Alttaki balona 200 mL zc koyun. Ekstraksiyon ilemine balayn ve 3. sifonun sonuna kadar prosese devam edin. Filtredeki kat faz aln ve bir cam kap iine koyup hekzan kayb olmamas iin de hemen kabn azn kapatn. rnei tartn. Etvde kurutun ve tekrar tartn. Sv faz destile ederek ya ve hakzan ayrn. Ya vakum desikatrnn iine koyun. 4. Ya ve hakzann younluklarn bulun.

35

DENEYSEL VERLER A B C D E F ekirdek(tlm), g Kurutulmu ekirdek, g Nem miktar(A-B), g znmeyen kat Ya (B-D) znmeyen kat + zelti (Ekstraksiyon sonunda) G H I K L znmeyen katda kalan zelti miktar (F-D) zcnn katya arlka oran (G/D) Ya miktarnn arlk yzdesi (kuru bazda)(E/B)x100 Ya miktarnn arl %si (ya bazda)(E/A)x100 % nem miktar (ya bazda) (C/A)x100

36

Deney No:8 GBRE RETM VE ANALZLER AMA Gbre retiminin denenmesi, nem, serbest asit miktar tayini ve Formaldehit yntemi ile gbrede toplam azot tayini. GENEL BLGLER Gbreler, bitkilerin bymesi iin gerekli gday ieren maddelerdir. Bitkiler gelimeleri iin gerekli maddeleri toprak, hava ve sudaki anorganik bileiklerden salarlar. Topran bitki iin gerekli olan maddeler bakmndan fakir olduu durumlarda gbre ile takviye edilmesi gerekir. Bitkiler yeil ksmlar vastas ile havadan CO2 ve O2, kkleri vastas ile dier maddeleri alarak gnein fotokimyasal ve baz tuzlarn katalitik etkisiyle balca karbonhidrat, ya ve proteinleri sentezlerler. Bitkilerin bymeleri ve yaamalar iin azot, fosfor, potasyum, kalsiyum, magnezyum, kkrt, demir, mangan, inko, molibden ve klor gibi elementlere ihtiyac vardr. Hatta denilebilir ki bitki hemen hemen her elemente ihtiya duyar, ancak bunlarn bazlarnn miktar son derece az olabilir. Her ne kadar bu elementlerin bitkiler iin nemi bilinmekte ise de bunlarn rol henz tamamen aydnlatlamamtr. izelge 1de bu elementler ve oluturduklar bileikler, insan bnyesinde olduu gibi bitki bnyesinde de ya dorudan veya deiiklie uratlarak kullanlr. Bir anlamda bitkiler ve teki canl organizmalar birbirini tamamlar. rnein, insanlar azot, oksijen, hidrojen gibi elementleri gbre olarak bitkilere verir. Bitkiler de bunlar aminoasit, karbonhidrat, ya, vitamin ve mineral gibi insan vcuduna yararl bileiklere dntrrler. izelge 1. Bitkiler iin gerekli balca elementler I. derece elementler elementler Karbon (C) Hidrojen (H) Oksijen (O) Azot (N) Fosfor (P) Kalsiyum (Ca) Magnezyum (Mg) Kkrt (S) Bor (B) Bakr (Cu) Demir (Fe) Mangan (Mn) inko (Zn) II. derece elementler III. derece

37

Potasyum (K)

Molibden (Mo) Klor (Cl)

Gbrelerin bitkiler zerinde nemli iki fonksiyonu vardr: 1. Bitkilerin gelimeleri iin gerekli besin maddelerini temin etmek, 2. Bitkilerin bu besin maddelerini alabilmeleri iin ortam, zellikle topra uygun bir duruma getirmektir. Birinci ama iin kullanlan maddeler organik ve anorganik maddelerdir. Anorganik maddeler dorudan, organik maddeler ise anorganik bileiklere dntrldkten sonra bitki tarafndan alnrlar. kinci ama iin kullanlan maddeler ise daima organik bileiklerdir ve grevi topra yumuatarak yer bakterilerinin yaamas iin ortam hazrlamaktr. Kimyasal metotlar ile retilen kimyasal gbreler balca grupta toplanabilir: 1. Azotlu gbreler, 2. Fosfatl gbreler, 3. Potasl gbreler. Azotlu gbreler; en ok amonyum ve nitrat tuzlar halinde kullanlrlar. Bitkiler nitrat ve amonyak eklinde bal olan azottan, ok az da havadaki azottan faydalanrlar. Azotlu gbrelerde azot; amonyak, nitrat ve amid eklinde bulunur. Amonyak eklinde bal olan azot, amonyum tuzlar eklinde ve sv amonyak halinde kullanlr. En ok kullanlan amonyum hidroksit ve amonyum slfattr. Nitrat eklinde azotu, nitrat tuzlar temsil eder. En ok kullanlanlar NaNO3, KNO3 ve Ca(NO3)2dr. Amid eklinde bal azot, kalsiyum siyanamid ve redir. En iyi azotlu gbre CaCN2dir. re de amonyak hari en yksek azot ihtiva eden gbredir. Fosfatl gbrelerin hammaddeleri g znen tersiyer kalsiyum ortofosfatlardr. Bunlardan bitkilerin faydalanmas iin suda znebilen bir ekle dntrlmelidir. Suda znen fosfatlarn retimi iin slfat veya fosfat asidi ile muamele gerekir. Slfrik asitle muamele sonucu sper fosfat gbresi, fosforik asitle muamele sonucu triple sper fosfat gbreleri ele geer.

38

Potasl gbreler de ise; potasyum, KCl ve K2SO4 eklinde mono tuzu, K2SO4.2MgSO4 eklinde ift tuz olarak kullanlr. Potas tuzlarnn ilenmesinde uygulanan klasik metot, tuz karmlarndaki bileenlerin eitli scaklklardaki znrlklerinin farkl oluu ve zeltiden ayrlan tuz bileenlerinin kristallenme hzlarnn farkl oluu esasna dayanr. Yukarda anlatlan gbreler, baz zel maksatlar iin belirli oranlarda kartrlarak da kullanlabilir ki bunlara kark gbreler (kompoze gbre) ad verilir. DENEYSEL LEMLER 1. Nem Tayini Deneyin Yapl: Gbre iindeki nem miktarnn bulunmas iin yaklak 6-8 g gbre tartm kabna duyarl olarak tartlr. Tartm kab rnekle birlikte 3-5 saat 100-105 oCda etvde kurutulduktan sonra desikatrde soutulur ve tartlr. Sabit tartm elde edilinceye kadar ilem tekrarlanr. Arlk kayb nem miktarn verir. 2. Serbest Asit Miktarnn Tayini Fosfat gbrelerinin iindeki serbest asit H3PO4, H2PO4- ve HPO42-nin bileiklerinden oluur. Buna gre rnek fenolftalein indikatrlnde ayarl NaOH zeltisi ile titre edilerek serbest asit miktar bulunur. Deneyin Yapl 1. Yaklak 2,5 g gbre rnei duyarl olarak tartlp 250 mllik bir balon jojeye konur ve 100 ml suda zlr. 2. znmenin tamamlanmas iin 10-15 dk beklenir. Bu srada zelti iyice alkalanr. Daha sonra hacim saf su ile 250 mlye tamamlanr. 3. zeltiden 100 ml alnarak bir erlene aktarlr. Buna 2-3 damal fenolftalein eklenir ve 55 oCye kadar stlr. Bylece havadan sourabilecei CO2 uzaklatrlm olur. Eer zelti pembe renkli olursa fosfor, fosfat halindedir. 4. zelti pembe renkli deilse scak iken 0,1 N ayarl NaOH ile pembe renk oluuncaya kadar titre edilir. Bu durumda ortamdaki H3PO4 ve H2PO4- titre edilmi olur.

39

5. Bu zeltiye 3-4 damla metil oranj eklenerek ayarl 0,1 N HCl ile pembe renk yeniden grlnceye kadar titre edilir. 6. Eer harcanan NaOH hacmi, HClden byk ise; Milli edeer H3PO4 = VNaOH x NNaOH VHCl x NHCl Milli edeer H2PO4- = VHCl x NHCl olur. Harcanan HCl hacmi NaOHden byk ise; Milli edeer HPO4-2 = VHCl x NHCl - VNaOH x NNaOH Milli edeer H2PO4- = VNaOH x NNaOH olur. Eer VHCl x NHCl - VNaOH x NNaOH ise bu durumda yalnz H2PO4- vardr ve deeri kullanlan asit veya baz milli edeerine eittir. Eer; VNaOH x NNaOH = 2 VHCl x NHCl ise yalnz H3PO4 vardr ve Milli edeer H3PO4 = VNaOH x NNaOH dr. Toplam serbest asit miktar bulunan asit deerlerinin toplamna eit olur. 3. Potasyum Nitrat retimi Potasyum nitrat en ekonomik olarak sodyum nitrat ve potasyum klorrden retilir. nk her iki hammadde tabiatta yaygn olarak bulunur. Reaksiyon aslnda bir denge reaksiyonudur. NaNO3 + KCl KNO3 + NaCl Reaksiyonun saa yryebilmesi iin rnlerden birinin ortamdan srekli ayrlmas gerekir. Bu tuzlardan sudaki znrl scaklkla en az deien NaCl, en fazla deien de KNO3dr. Buna gre tuzlar karm ihtiva eden zelti buharlatrldnda NaCl kristalleri ayrlacaktr. Scak ve doygun zeltiyi souttuumuz zaman scaklkla znrl ok deien KNO3 kristallenir.

40

Deneyin Yapl: 8,5 g (0,1 mol) NaNO3 bir beherde 100 ml suda 100 oCde zlr. zerine yava yava 7,5 g (0,1 mol) KCl ilave edilerek kartrlr. Scakl 100 oCde muhafaza etmek iin kontroll olarak stlr. zeltideki NaCl kelek ayrlr. Szmede kullanlan huni 100 oCye stlmaldr. zelti hzl olarak tromptan szlr ve sznt 5 oCye soutulur. Elde edilen kristaller kurutulur, tartlr ve verim hesaplanr. 4. Amonyum Nitrat Gbresinde Formaldehit Yntemi ile Azot Tayini Deney numunesi yaklak olarak 1 mm tane byklne gelinceye kadar bir havanda uflanr. Amonyum nitratn ufalanma srasnda snmamas iin havan souk su ierisinde tutulur. Bu ilem yaplrken gne ve herhangi bir stcnn bulunmamasna dikkat edilir. Numune kartrlr ve bir ieye konulur. Bu yntemle daha ksa srede yaklak sonular elde edilir. Deneyin esas ntral ortamda formaldehitin amonyum iyonunu paralamas ve amonyum nitrata edeer miktarda oluan HNO3in ayarl NaOH ile titre edilmesine dayanr. 4NH4NO3 + 6HCNO (CH2)6N4 + 6H2O + 4HNO3

Deneyin Yapl: Hazrlanan rnekten 5 g gbre 0,001 g hassasiyetle tartlr. 250 mllik bir ll balona konur hafife stlr. 15 ml HCl (0,25 N) ilave edilerek homojen hale getirilir. Bu zeltiden pipetle 50 ml ekilip bir erlene alnr. 2-3 damla metil oranj damlatlr. 0,1 N NaOH ile ntralletirilir. Tam bir ntralleme salandktan sonra 15 ml formaldehit zeltisi eklenir. 1-2 damla fenolftalein damlatlr ve 1 N NaOH ile titre edilir. N B xS B x0,028 250 x100 x g (numune) 25

Toplam %N =

KAYNAKLAR 1. lmez. H., Ylmaz. V., Heren. Z., budak. H., Yazclar. T., Anorganik Endstriyel Kimya Laboratuar Notlar, 19 Mays niversitesi Yaynlar No:27, Samsun, 1992.

41

2. Gltekin N., Torul. O., Serin. S., Endstriyel Kimya I Laboratuar Notlar, KT, Trabzon, 1986. 3. M., Demir, ., Demirci, A. Usanmaz, Analitik ve Sinai Kimya Laboratuar (Nicel Blm), MEB, stanbul, 1984.

42

Deney No:9 MENTO ANALZLER AMA: imento numunesinde kzdrma kaybnn, znmeyen madde miktarnn, SO3, MgO ve serbest CaO miktarlarnn tayin edilmesi GENEL BLGLER imento esas olarak kire, silika ve alminli maddelerin piirilerek tlmesiyle retilen gnmzn en nemli yap malzemelerinden biridir. Bileiin esas ksmn kalsiyum silikatlarn oluturduu kabul edilen heterojen bileiminde bir maddedir. imentonun en iyi bilinen cinslerinden biri Portland imentosu olup bileiminin esas maddesi 3CaO, SiO2 ve 2CaO.SiO2in oluturduu ayrca az miktarda da aluminyum ve demirin de 3CaO.Al2O3 ve 4CaO.Al2O3.Fe2O3 eklinde bal olduklar kabul edilmektedir. Bir imento iin, suyla kartrlp piriz yaptktan sonra nemli derecede hacim deiikliine uramas ok nemlidir. Btn piriz yapm imentolar kurumaya brakldnda bir miktar bzmeye, srekli su altnda bekletildiklerinde de bir miktar genlemeye urarlar. Bu tr hacim deiiklikleri olduka kk olup imentonun dayanm asndan nem tayacak boyutta deildirler. nemli olan, pirizden sonra ortaya kan ve byk boyuttaki genlemelerdir. atlaklar oluturan bu genleme imentonun kullanld beton ve harlarda da ortaya kar. Bu durum imento iin kullanld yapnn mahvolmas tehlikesi nedeni ile ok ciddi bir kusur olup, bu tr genlemeyi gsterecek materyaller asndan imentonun snanmas her zaman byk nem tamaktadr. Kusurlu bir imentonun genlemesi belirli oluturanlarnn beraberinde hacim art olan yava hidratasyonundan ileri gelmektedir. Bunlar, kristalize serbest CaO ve MgOdir. te yandan, genlemeye neden olabilecek nc komponent olan CaSO4durumunda hacim art slfatn hidratasyonundan tr deildir. Genleme, kalsiyum slfoalminat oluumundan ileri gelmektedir. Bu bileik, imentonun pirizi srasnda az miktarda olutuu zaman zararszdr, fakat priz ve sertlemeden sonra oluumu devam ederse genleme olur. Gazla gibs bulunmas durumunda, kalsiyum slfoalminat bileii oluumunun priz ve sertlemeden sonra da srmesi sz konusudur. Dolays ile prizi

43

kontrol amac ile tme srasnda imentoya katlabilecek maksimum gibs miktar, imentonun, priz srasnda veya sertlemesinin olduka erken devrelerinde, onu balayabilme imentolarda yeteneine %4 SO3e baldr. kadar Msaade edilebilen Trk maksimum bu limitler, deer, C3A(trikalsiyum alminat) ierii dk imentolarda %2,5 SO3 den, C3A ierii yksek deimektedir. standartlarnda maksimum %3 ile snrldr. Serbest MgO miktar iin pek ok lkenin koyduu limit %3-5 olup, T.S. iin bu deer maksimum %5dir. imentonun teki hammaddesi olan killer tortul ktleler halinde bulunan alminyum silikatlardr. Yalnzca kalker, kil ve al tandan oluturulmu imentoya portland imentosu denir. Trkiyede retilen imentonun byk bir ksm bu imentodur. Portland imentosu dnda eklenen katk maddelerine gre Trkiyede aadaki imento trleri retilmektedir. Katkl imentolar: Portland imentosu hammaddelerine ek olarak klinkere %10 kadar puzalonik maddeler de eklenir. Puzalonik maddeler tlme sonunda Ca(OH)2 ile birleerek balayc zellik kazanan maddelerdir. Tras imentosu: Kinkere %30-40 orannda tras eklenerek yaplan imentolardr. Sertleme sresi daha uzundur. Ancak daha ucuza mal olur ve slfatl sularda dayankldr. Uucu Kll imentolar: Klinkere %30 kadar termik santraller ve benzeri yerlerden elde edilen uucu kller eklenerek yaplan imentolardr. Tras imentosuna benzer. Beyaz imento: Bu tr imentolarda kalker olarak mermer ve kil olarak kaloin kullanlarak klinker yaplr. tldkten sonra baz boya maddeleri eklenir. DENEYSEL LEMLER 1. Portland imentosu rneinin Hazrlanmas

44

200 g dolaynda imento numunesi parlak bir kat zerine yaylarak zerinde kada dedirilmeyecek ekilde bir mknats gezdirilir. Bylece imento iinde bulunan metalik demir mknatsla toplanarak alnr. Daha sonra mknatsla toplanan demir ve benzeri safszlklar tartlarak miktar tespit edilir. Geriye kalan imento rnei etvde 100-110
o

Cde 12 saat kadar kurumaya braklr. Desikatrde soutularak analiz iin saklanr.

2. imento Kzdrma Kaybnn Hesaplanmas imento kzdrma kayb, 900-1000 oCde stlan rnein arlk kaybna denir. a) imento rneinden sabit tartma getirilmi 20-25 mLlik bir platin krozeye yaklak 1 g alnr ve tartlr. Bulunan arlktan kroze bo arl karlarak rnein arl bulunur. b) Kroze alev frnna alnr ve 900-1000 oCde 15 dk tutulur. Alev frnndan alnan rnek desikatrde soutulur ve tartlr. c) Kroze ikinci kez frna konularak ayn scaklkta 5 dk daha tutulur ve benzer ekilde soutularak tartlr. Bu ekilde ilem sabit tartma gelinceye kadar tekrarlanr. Bulunan arlk kzdrma ncesi arlktan karlarak kzdrma kayb bulunur. Buradan kzdrma kaybnn yzdesi hesaplanr. 3. znmeyen Madde Miktarnn Tayini imento nce HCI sonra Na2CO3 ile tepkimeye sokulursa asidik ve bazik ortamlarda znebilen bileenler ayrlr. Geriye kalan artk, znmeyen madde miktarn verir. a) Yaklak 1 g imento rnei duyarl olarak tartlr ve 100 mLlik behere konur. b) Behere 25 mL saf su ve 5 mL deriik HCI eklendikten sonra su banyosunda znme duruncaya kadar stlr. Bu srada bir bagetle srekli kartrlr. c) Karm saf su ile 50 mL!ye tamamlanr ve su banyosunda 15 dk sre ile bekletilerek ztlenmesi salanr. d) Karm beyaz bant szge kadndan szlr. Artk alt kez 2-3 mL saf su ile ykanr. e) Szge kad ve artk, iinde 30 mL kadar %5lik sodyum karbonat bulunan bir behere konur ve 15 dk kadar su banyosunda bekletilerek ztlendirilir. f) Karm baka bir beyaz bant szge kad ile szlr. Artk iki kez 2-3 mL scak su, sonra 3-4 damla 1/9 orannda seyreltilmi HCI zeltisi ve daha sonra da alt kez 2-3 mL scak su ile ykanr.

45

g) Szge kad katlanarak sabit tartma getirilmi platin veya porselen krozeye konur. Kroze nce hafif daha sonra kuvvetli bek alevinde stlarak szge kad yaklr. Daha sonra 1000-1100 oCdeki alev frnnda 1 saat kzdrlr. h) Kroze nce havada daha sonra desikatrde soutulur ve tartlr. Bu tartmda kroze bo arl kartlarak znmeyen madde miktar bulunur. Buradan da yzde znmeyen madde miktar hesaplanr. 4. SO3 ve MgO Tayini iin imentonun zeltiye Alnmas Geni azl Pt buharlatrma kabna veya porselen kapsle, 1 g imento numunesi, 1 g NH4CI konulup iyice kartrlr. Bir yandan kartrlarak 10-20 mL deriik HCI katlr. Hafife stlarak imentonun znmesi salanr ve bir su banyosu zerinde kurulua kadar buharlatrlr. Buharlatrma kabnda kalan keltiye, stmakszn 10-20 mL deriik HCI konur, iki dakika beklenir ve ayn miktarda su katlr. Kabn az bir saat cam ile kapatlp 10 dk. Su banyosunda bekletildikten sonra, hacmi kadar scak su katlarak hemen orta gzenekli (beyaz bant) szge kadndan szlr. kelti, nce scak asitli ykama suyu ile, sonra scak su ile ykanr. Ykama sular sznt ile birletirilir. Elde edilen zelti 250 mLye tamamlanr. 125 mLlik ksm SO3 tayini, dieri de MgO tayini iin saklanr. 5. MgO Tayini Yukarda anlatld ekilde hazrlanan zeltinin MgO tayini iin ayrlan 125 mLlik ksmna 5-10 mL bromlu su (veya %3lk H2O2) ve 10-15 mL HCI katlp bromlu suyun tamam uana kadar kaynatlr. zeltiye scak iken birka damla metil krmzs indikatr katlp, damla damla renk sarya dnene kadar NH3 zeltisi (1+1) eklenir. Yaklak 1 dk. kaynatlp, kelmenin tamamlanmas iin 5 dakika kadar beklenir. Geni gzenekli szge kadndan szlen kelti NH4NO3l ykama suyu ile ykanr. Ele geen sznt yaklak 300 mLye seyreltilir ve kaynayncaya kadar stlr. Birka damla metil krmzs indikatr ve 30 mL scak amonyum okzalat zeltisi katlr. 70-80 oC scakla stlp renk sarya dnnceye denk damla damla NH3(1+1) katlr. Su banyosu zerinde 2 saat bekletilip, oda scaklna soutulduktan sonra sk gzenekli szge kadndan szlr. kelti amonyum okzalatl su ile ykanr. Sznt ve ykama sular birletirilir. Elde edilen bu zeltide MgO tayini iki ekilde yaplabilir.

46

a) Gravimetrik Yntem: zelti, seyreltilir HCI ile hafife asitlendirilip yaklak 400 mL kalncaya kadar buharlatrlr. Scak iken 20 mL diamonyum hidrojen fosfat zeltisi ve 50 mL deriik amonyum eklenir. Bu esnada zelti souk su altnda oda scaklna kadar soutulur. Bir kartrc ile 20-30 dk. kartrldktan sonra 30 dk. beklenir. kelti, orta gzenekli(beyaz bant) szge kadndan szlp amonyakl ykama suyu ile ykanr ve 1000 oClik frnda kzdrlr(20 dk.), desikatrde soutulup Mg2P2O7 olarak tartlr.

%MgO =

0,3625 . m . 100 p

m:Tartlan Mg2P2O7 arl, g p: Numune tartm, g b) Volumetrik Yntem: zelti 500 mLye seyreltilir. Buradan alnan 100 mLye 5 mL NH3NH4CI tampon zeltisi katlarak pH=10a ayarlanr. Erio-T indikatrlnde, arap krmzs renk maviye dnene kadar 0.1 M Titripleks III zeltisi ile titre edilir. Not: Titrasyonda menekeye kaan bir renk deiimi olmamaldr.

%MgO =

4,032 . F . S p

S: Titrasyonda harcanan 0.1 M Titripleks II zeltisi hacmi, mL p: Numune tartm, g F: Titripleks II zeltisi faktr.

6. SO3 Tayini Bu tayin iin ayrlm olan 125 mLlik analiz zeltisinin pHs HCI ile 2,5a ayarlanr. Kaynatlan zeltiye damla damla olmak zere 5-10 mL BaCI2 zeltisi katlr. BaCI2 ilavesine artk kelme olmayncaya dek devam edilir. Birka dakika kaynatldktan sonra en az 3 saat su banyosunda bekletilir ve sk gzenekli(mavi bant) szge kadndan

47

szlr. kelti, klorr reaksiyonu vermeyinceye kadar damtk su ile ykanr. Bir porselen krozede ykanp 900 oCde kzdrlr ve desikatrde soutularak BaSO4 olarak tartlr.
0,343 . m . 100 p

%SO3 =

.2

m:Tartlan BaSO4 arl, g p: Numune tartm, g

7. Serbest CaO Tayini Bu yntemde, imentodaki serbest kire, eker zeltisi ile kalsiyum monosakkarat halinde ayrldktan sonra, ayarl asit zeltisi aracl ile titrasyonla tayin edilir.
CaO + C12H22O11 C12H22O11Ca + 2H2O Ca(OH)2 + 2HCI CaO + 2HCI C12H22O11Ca + H2O Ca(OH)2 + C12H22O11 CaCI2 + H2O CaCI2 + H2O

100 mLlik bir balon joje iine yaklak 10 g eker konup 80 mL damtk su ile zlr. Hassas olarak tartlm 1 g imento, dikkatle ve yava yava balon jojeye aktarlr. Suyla 100 mLye tamamlandktan sonra kapak kapatlp birka kez alkalanr. imentonun dibe kmesi iin 10-15 dk. kendi haline braklr. Sonra szge kadndan szlr. Sznt 100 mLye tamamlanp bundan bir pipet ile 25 mL alnr ve 2-3 damla fenolftalein indikatrlnde N/10 HCI zeltisi ile titre edilir.

%CaO(serbest) =

F . S . 1,12 m

F: N/10 HCI zeltisinin faktr S: N/10 HCI zeltisinin sarfiyat, mL

48

m: Numune tartm, g KAYNAKLAR 1. TS 687, imentoda Kimyasal Analiz Metotlar. 2. F.M.Lea, The Chemistry of Cement and Concrete, Third Ed., p.108-111, 1970. 3. Do.Dr.H.Glensoy, Kompleksometrinin Esaslar ve Kompleksometrik Titrasyonlar, s.160, 1977. 4. M. Demir, . Demirci, A. Usanmaz, Analitik ve Snai Kimya Laboratuvar(Nicel Blm), MEB, stanbul, 1984.

49