Professional Documents
Culture Documents
MEGEP
(MESLEK ETM VE RETM SSTEMNN GLENDRLMES PROJES)
HDROLK SSTEMLER
ANKARA 2005
NDEKLER
T.C.........................................................................................................................I GR ...................................................................................................................... - 1 RENME FAALYET-1......................................................................................... 2 1. HDROLN PRENSPLER ................................................................................ 2 1.1. Hidroliin tanm:.............................................................................................. 2 1.1.1. Endstrideki Yeri Ve nemi...................................................................... 2 1.1.2. Hidroliin Uygulama Alanlar ................................................................... 3 1.1.3. Hidrolik Sistemlerin stnlkleri ve Olumsuz Ynleri............................. 3 1.1.3. Hidrolik Prensipler ..................................................................................... 4 1.1.3.1. Hidrostatik Prensipler:......................................................................... 4 1.2. PASCAL KANUNU ......................................................................................... 6 UYGULAMA FAALYET..................................................................................... 8 RENME FAALYET-2....................................................................................... 11 2. BERNOULL PRENSB ...................................................................................... 11 RENME FAALYET-3....................................................................................... 17 3. TME KUVVET, BASIN VE ALAN ARASINDAK LK......................... 17 UYGULAMA FAALYET................................................................................... 20 RENME FAALYET-4....................................................................................... 23 4.1. Hidrolik Basin Ykselticiler.......................................................................... 23 4.2. Hidrolik Sistemlerde Kullanlan Birimler ....................................................... 24 4.2.1. Basn Birimleri: ...................................................................................... 24 4.2.2. Birimleri: .............................................................................................. 24 4.2.3. Kuvvet Birimleri ...................................................................................... 24 4.2.4. G Birimleri............................................................................................ 24 RENME FAALYET-5....................................................................................... 29 5.1. Hidrolik Devrelerin Ana Ksmlar ................................................................. 29 5.2. Ya Deposu ..................................................................................................... 31 5.2.1. Tanm ve sembol :................................................................................. 31 5.2.2. Ya Deposu Seiminde nemli Noktalar: ............................................... 32 5.2.3. Ya Istclar:........................................................................................... 32 5.2.4. Ya Soutucular:..................................................................................... 33 5.2.4.1. Su le alan Soutucular: ............................................................... 34 5.2.4.2-Hava flemeli Soutucu.................................................................... 34 5.3.1. Tanm ve Sembol: ................................................................................. 35 5.3.2. Hidrolik Pompa eitleri:......................................................................... 35 5.3.2.1. Sabit Kapasiteli Pompalar ................................................................. 35 5.3.2.1.1. Dili arkl Pompalar:.................................................................... 36 5.3.2.1.2. Dili Pompa Seiminde nemli Faktrler: .................................... 37 5.3.2.1.3. Dili arkl Pompalarda Debi Hesaplanmas................................. 38 5.3.2.1.4. ten Eksantrik Dili arkl Pompalarda Debi Hesab:.................. 39 5.3.2.2- Paletli Pompalar:............................................................................... 39 5.3.2.2.1Paletli Pompa eitleri:.................................................................... 40 i
5.3.2.2.2. Paletli Pompa zellikleri: .............................................................. 40 5.3.2.2.3. Paletli Pompalarda Debi Hesab:.................................................... 40 5.3.2.3- Pistonlu Pompalar: ............................................................................ 42 5.3.3. Pompalarn alma Prensibi: .................................................................. 43 5.3.4.Pompalarda Verimlilik: ............................................................................. 44 5.3.5. Pompa ve Akkan Uyumu:...................................................................... 46 5.3.6. Pompa Seimi:.......................................................................................... 46 5.3.7. Pompalarda Debinin Tanm: ................................................................... 46 RENME FAALYET-6....................................................................................... 51 6. HDROLK SLNDRLER................................................................................... 51 6.1 Grevleri ve Sembol: ..................................................................................... 51 6.2 Hidrolik Silindirin Elemanlar:......................................................................... 51 6.2.1- Silindir Gmlei: ..................................................................................... 52 6.2.2- Silindirlerin Et Kalnl Hesab: ............................................................. 52 6.1.2.2- Piston................................................................................................. 54 6.1.3- Hidrolik Silindir eitleri: ....................................................................... 57 6.3.1-Tek Etkili Silindir: .................................................................................... 57 6.3.2- ift Etkili Silindir: ................................................................................... 58 6.1.3.4- Yastkl Silindir:................................................................................ 59 6.4- Silindirlerde Piston Itme Kuvveti ................................................................... 60 LME VE DEERLENDRME......................................................................... 63 RENME FAALYET-7....................................................................................... 65 7. HDROLK MOTORLAR ..................................................................................... 65 7.2- Hidrolik Motorlarn eitleri: ......................................................................... 66 7.3- Hidrolik Motorlarda Dndrme Momenti Ve Hesaplanmas: ........................ 68 7.4-Hidrolik Motorlarn Kullanm Alanlar: .......................................................... 68 7.5-Hidrolik Motorlarn stn Ynleri:................................................................. 69 RENME FAALYET-8....................................................................................... 73 8. VALFLER.............................................................................................................. 73 8.1- Valflerin Grevleri:......................................................................................... 73 8.2- Valf eitleri:.................................................................................................. 73 8.2.1. Yn Kontrol Valfleri: ............................................................................... 73 8.2.1.1. Srgl Yn Kontrol Valfleri: .......................................................... 74 8.2.1.2. Yuvarlak (Dnerli) Yn Kontrol Valfleri: ........................................ 75 8.2.1.3. Yn Kontrol Valflerinde Yol Ve Konum:......................................... 75 8.2.1.4. Yn Kontrol Valflerinin Sembollerle fade Edilmesi: ...................... 76 8.2.1.5. Yn Kontrol Valflerinin eitleri: .................................................... 78 8.2.1.5.1. Yapli Biimlerine Gre Yn Kontrol Valfleri:............................ 78 8.2.1.5.2. Yol ve Konumlarina Gre Yn Kontrol Valfleri: .......................... 79 8. 2.1.5.3. Kumanda Edili Biimlerine Gre Valfler:................................... 83 8.2.2. Basn Kontrol Valfleri: ........................................................................... 86 8.2.2.1- Emniyet Valfleri................................................................................ 86 8.2.2.2- Dorudan Etkili Emniyet Valfi:........................................................ 86 ii
8.2.2.3- Dolayl Etkili Emniyet Valfi:............................................................ 87 8.1.2.2.4-Pilot Kontroll Emniyet Valfi:........................................................ 87 8.2.2.5- Basn Drme Valfleri: ................................................................. 88 8.2.2.6- Basn Sralama Valfleri:.................................................................. 89 8.2.3- Ak Kontrol Valfleri: .............................................................................. 91 8.2.3.1- Ak Kontrol Valflerinin eitleri: ................................................... 91 8.2.3.1.4- ek Valfler:.................................................................................... 93 8.2.3.1.5-ek Valfi Ayarlanabilen Ak Kontrol Valfi:................................. 93 8.2.3.1.6- Akkann Kontrol Edilmesi: ......................................................... 93 UYGULAMA FAALYET................................................................................... 94 LME VE DEERLENDRME......................................................................... 94 RENME FAALYET-9....................................................................................... 97 9.1 . Grevleri ve Sembol : .................................................................................. 97 9.2. Akmlatr eitleri:...................................................................................... 97 9.2.1- Arlkl Akmlatrler: .......................................................................... 98 9.2.2- Yayl Akmlatrler: ............................................................................... 98 9.2.3- Diyaframl Akmlatrler: ...................................................................... 99 9.2.4- Balonlu Akmlatrler: ........................................................................... 99 9.2.5- Pistonlu Akmlatrler:......................................................................... 100 9.3- Balant Elemanlar ...................................................................................... 100 9.3.1 . Borular ve Hortumlar ............................................................................ 100 9.3.1.1- Yapsal zellikleri: .......................................................................... 100 9.3.1.2- Boru Seiminde Ve Montajnda Dikkat Edilecek Noktalar:........... 102 9.3.1.3-Hidrolik Boru aplarnn Hesaplanmas:......................................... 102 9.4- Szdrmazlk Elemanlar................................................................................ 104 9.5-Manometreler................................................................................................. 105 9.5.1Manometre Seiminde Dikkat Edilecek Noktalar:................................... 106 UYGULAMA FAALYET................................................................................. 107 RENME FAALYET-10................................................................................... 111 10- HDROLK YALAR....................................................................................... 111 10.1- Grevleri : ................................................................................................... 111 10.2-Akkan eitleri:......................................................................................... 111 10.3- Hidrolik Yalarda Aranan zellikler: ........................................................ 113 10.3.1. Viskozite: ............................................................................................ 113 10.3.2. Kpklenme: ........................................................................................ 114 10.3.3. Yalama Yetenei:........................................................................... 115 10.3.4. Polimerleme:................................................................................... 115 10.3.5. Oksidasyon:.......................................................................................... 115 10.3.6. Akma Noktas:...................................................................................... 115 10.3.7. Isl Genleme:....................................................................................... 116 10.3.8. zgl Arlk: ...................................................................................... 116 10.3.9. Film Dayanm: .................................................................................... 116 10.3.10. Alevalma Noktas:.............................................................................. 116 iii
UYGULAMA FAALYET................................................................................. 117 LME VE DEERLENDRME....................................................................... 118 RENME FAALYET-11................................................................................... 121 11- HDROLK FLTRELER .................................................................................. 121 11.1-Grevleri ve Sembol: ................................................................................. 121 11.2. Hidrolik filtre eitleri:................................................................................ 121 11.2.1. Emi Hatt Filtreleri:............................................................................. 122 11.2.2-Basn Hatt Filtreleri:........................................................................... 122 11.2.3. Dn Hatt Filtreleri: ......................................................................... 122 11.3. Filtrelerin seiminde Dikkat Edilecek Noktalar:......................................... 123 11.4. Filtrelerin Kirlenme Nedenleri:................................................................... 123 11.5. Filtrenin Bakm Ve Temizlii: ................................................................... 123 RENME FAALYET-12................................................................................... 127 12. HDROLK DEVRE ZM............................................................................. 127 12.1. Hidrolik Devre iziminde Dikkat Edilecek Noktalar:................................ 127 12.2. Hidrolik Devre eitleri:............................................................................. 127 12.2.1 Ak Hidrolik Devreler: ........................................................................ 127 12.1.2.2. Kapal Hidrolik Devreler:.............................................................. 128 12.2.3 Yar Kapal Hidrolik Devreler: ............................................................. 129 12.1.2.4. Ak ve Kapal Devrelerin Karlatrlmas: ................................ 129 12.1.3. eitli Hidrolik Devre izimleri:......................................................... 130 UYGULAMA FAALYET................................................................................. 135 RENME FAALYET-13................................................................................... 139 13.1. Hidrolik Sistem Arzalar: .......................................................................... 139 13.1.1. Sitemde alma Srasnda Grlt: .................................................... 139 13.1.2. Hidrolik Devre Basncnn Dmesi Veya Ykselmesi: ...................... 139 13.1.3. Hidrolik Devre Debisinin Dmesi veya Ykselmesi: ....................... 140 13.1.4. Valflerde Meydana Gelen Arzalar: .................................................... 140 13.1.5. Pompalarda Meydana Gelen Arzalar: ................................................. 141 13.1.6. Devredeki Akkann abuk Isnmas:................................................ 141 UYGULAMA FAALYET................................................................................. 142 LME VE DEERLENDRME....................................................................... 143 MODL DEERLENDRME ................................................................................ 145 KAYNAKLAR......................................................................................................... 146
iv
AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI SRE N KOUL YETERLLK Hidrolik prensipleri ile ilgili hesaplamalar devre elemanlar ilgili hesaplar yapmak, hidrolik devrelerde akkan seimi yapmak GENEL AMA Hidrolik sistemler ile ilgili temel hesaplamalar yapabilecek, Hidrolik sistemlerin yaplarn tanyabilecek,bakm ve onarmlarn yapabileceksiniz. AMALAR 1. Pascal kanunu ile ilgili hesaplar yapabileceksiniz. 2. Bernaulli kanunu ile ilgili hesaplar yapabileceksiniz. 3. tme kuvveti,basn ve alan arasndaki ilikileri hesaplayabilecek ve yorumlayabileceksiniz. 4. Hidrolik basn ykselticisi ile ilgili hesaplar yapabileceksiniz. 5. Hidrolik pompalar ile ilgili hesaplar yapabileceksiniz. 6. Hidrolik silindirler ile ilgili hesaplar yapabileceksiniz. 7. Hidrolik motorlar ile ilgili hesaplar yapabileceksiniz. 8. Valfleri sembolleri ile ifade edebileceksiniz. 9. Hidrolik borular ile ilgili hesaplar yapabileceksiniz. 10. Hidrolik yalarn zelliklerini hidrolik devre ve hidrolik ya kataloglarna gre tesbit edebilecek ve ya seimini kolaylkla yapabileceksiniz. 11. Hidrolik filtre seimi,devre ve hidrolik ya kataloglarna gre yapabileceksiniz. 12. Hidrolik devre izimi yapabileceksiniz. 13.iv Katalog ve standartlara uygun olarak hidrolik devrelerde bakm ve onarm yapabilecektir. 5250T0019 Otomotiv Teknolojisi Alan Alan Ortak Hidrolik Sistemler Sv ile kontrol sistemlerini inceleyen eitim materyalidir. 40/32
MODLN AMACI
Ortamlar:Snf,atlye,ktphane,hidrolik ile ilgili ura veren fabrika ve atlyeler Donanmlar:tv,vcd,video,internet,kaynak kitaplar. Modln iinde yer alan her faaliyetten sonra verilen lme aralar ile kazandnz bilgi ve becerileri lerek kendi kendinizi deerlendiriniz.
LME VE DEERLENDRME
Bu modln sonunda rencinin yeterlilik kazanp kazanmad szl ve uygulamal snavla snanacaktr.
GR GR
Sevgili renci, renmek zere alm olduunuz bu modl ile yaamn ierisinde hidrolik kontrol sistemlerinin nasl yer aldn reneceksiniz. Bunu renirken hidroliin temel prensipleri, alma sistemleri ve paralar hakknda gerekli bilgilere ulaacak ve bu bilgileri kullanabilecek seviyeye ulaacaksnz. Endstrinin srekli gelimesi yeni bilgi ve becerileri gerektirmektedir. renilmesi gereken bilgi ve teknolojiler arasnda hidrolik nemi azmsanamyacak bir yer tutmaktadr. Hidrolik sistemlerin imalatnn ekonomik olmas, az yer kaplamasndan tr nemi daha da artmaktadr. Kullanm alanlarn da hzla yaygnlatrmaktadr.Otomobil hi phesiz ki kiilerin gelir gruplarnn deimesi ile hemen hemen herkesin ulaabildii bir obje haline gelmitir.Otomobilin yaamna getirdii yeniliklerle tanan bireyler onunla btnleerek onu hayatnn ayrlmaz birer paras haline getirmitir.htiyalarna cevap verilebildii oranda bu ban daha da glendii grlmektedir.Teknolojik almalar insan hayatn kolaylatrmak zere yaplmaktadr. Hidrolik kumanda sistemleri mekanik olarak kumanda edilen sistemlerin ok daha az g ve enerji harcanarak kumanda edilebilen sistemlerdir. Bu nedenle insan ihtiyalarn en ekonomik, konforlu ve en az g ile sistemleri kontrol ederek karlayaca iin vazgeilmezlerinden biri olacaktr.Bu mdl tamamladnzda insan ihtiyalarn kolayca kontrol edebilecei sistemleri kurarak karlayabilecek,altrabilecek ve bu sistemlerin bakmn yapabileceksiniz.
-1-
ARATIRMA
Hidrolik kontrol sistemlerini aratrarak,bu sistemlerin oluumuna katk vermi insanlar reniniz.
1. HDROLN PRENSPLER
1.1. Hidroliin tanm:
Eski Yunancada su anlamna gelen hydro ile boru anlamna gelen aulis kelimelerinin birletirilmesinden tretilmitir. lk dnemlerde boru iindeki suyun davranlarn belirlemek iin kullanlmtr. Hidrolik akkanlarn mekanik hareketlerini inceleyen bilim alandr. 1.1.1. Endstrideki Yeri Ve nemi Hidrolik sistemlerin uygulama alan olarak tatlarn fren ve direksiyonlar, yalama istasyonlar, hidrolik kaldralar, damperli kamyonlar ve i makineleri rnek gsterilebilir.
Hidrolik sistemler pek ok endstriyel tesiste yaygn olarak kullanlmaktadr. Krikolar, asansrler, vinler, takm tezghlar, vites kutular, test cihazlar, sanayi tipi robotlar gibi pek ok uygulama alan vardr. Son dnemde elektroniin hzla gelimesine paralel olarak uygulama alanlar ok hzl bir ekilde genilemitir ve buna bal olarak yeni makineler gelitirilmitir.
Metal endstrisinde tm makinelerde hidrolik sistemler uygulanmaya balanlmtr Hidrolik sistemlerde g iletimi kolaylatndan tercih nedeni olmutur. Hidrolik kontrollu makineler dzgn ve titreimsiz almakta olup kontrol edilmesi ok kolaydr. Dairesel, dorusal hareketler ile otomatik ve mekanik hareketler hidrolik sistemle kolay bir ekilde elde edilmektedir. Hidrolik sistemler kontrol kolayl, ekonomik olmas ve az yer kaplamalarndan dolay geni bir uygulama alan bulmutur.
Deniz ve Havaclkta
Gemi gverte vinlerinde Gemilerin yk doldurma ve boaltma ilerinde Gemi yn kontrol sistemlerinde Uzay teleskoplarnda Uak yn kontrol sistemlerinde Uaklarn ini kalk sistemlerinde tezghlarnda Preslerde Enjeksiyon preslerinde Kaldrma aralarnda Ar sanayi makinelernde
Barajlarn kapaklarnn alp kapatlmasnda Trbinlerde Nkleer santrallerde Maden retiminde Demir ve elik retiminde d-Hareketli mobil alanlarda Tatlarda Tarm makinelerinde makinelerinde Vinlerde 1.1.3. Hidrolik Sistemlerin stnlkleri ve Olumsuz Ynleri
ekil 1.1:Deiik Biimli Kaplarda Hidrostatik Basin P1=P2=P3=P4 diye belirtilir. P = h g P =Svnn kabn tabanna yapt basn ( kg/cm ) h =Sv ykseklii ( m ) =zgl ktle (kg/m ) g =Yerekimi ivmesi ( m/s )
RNEK: Bir hidrolik presin ya deposu presin st ksmndadr.Kullanlan hidrolik yann zgl ktlesi 0,75 gr/cm tr.Yan st seviyesi ile pompa girii arasndaki ykseklik 100 cm olduuna gre pompann giriindeki statik basn ne kadardr? Verilenler: stenen: P=? = 0,75 gr/cm = 750 kg/m h= 100 cm = 1 m g=9,81 m/s zm: P=h q g= 1 750 9,81 P=7357,5 Pascaldr. ekil 1.2: Hidrostatik Prensip
Kapal Bir Baptaki Svya Kuvvet Uygulandnda Svnn Davranlar Kapal bir kaptaki svya uygulanan kuvvet sonucu kuvvetin meydana getirdii basn, kuvvetin iddeti ile doru ve yzeyi ile ters orantldr. Kuvvetin alana etkimesi olarak da tanmlanabilir. ekil. 1.2 de grld gibi P=
F N = =[Pa] A m2
Burada: P=Meydana gelen basn ( Pa ) F=Pistona uygulanan kuvvet (N) A=Piston yzey alan = RNEK: ap 5 cm olan pistona uygulanan kuvvet 150 Ndur.Uygulanan kuvvetin sonucunda oluan basn nedir?
d2
4
( m )
Verilenler:
d= 5 cm=0,05 m N=150 N zm: A=
stenilen:
A=? P=?
3,14 0,05 2 3,14 0,0025 0,00785 = = = 0,0019625 m bulunur 4 4 4 4 150 N P= 2 = = 76433,121 Pa 0,0019625 m
=
d2
1.1.3.2-Hidrodinamik Prensipler Bernoulli Prensibi Bu prensip 2 nolu bilgi yapranda geni olarak ifade edilecektir.
N P= 2 = Pa m
A=
d2
4
=0,785 d
F1 A1 = F1 A2=F2 A1 F2 A2
S1 A2 F1 d1 = = = S 2 A1 F2 d 2
rnek: Kk pistona uygulanan kuvvet 40 N ve piston kesit alan 5 cmdir.Byk piston kesit alan 200 cm olduuna gre byk pistona uygulanan kuvveti bulunuz.
stenilen: F2=?
N2 =
lem Basamaklar Pascal Kanunu Tanmla Pascal Kanununu renerek eitli Hesaplamalar Yap
neriler Paskal Kanunu ile ilgili detayl bilgi iin yararlanlan kaynaklar ksmna baknz. Modl bilgi yapraraklarndan sayfa 5 ve 6 ya baknz.
CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 C D A B C
DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevaplarnzn saysn belirleyerek kendinizi test ediniz.Hatalarnz bilgi yapraklarna tekrar dnerek dzeltiniz.
10
ARATIRMA
Bernoulli kimdir? eitli kaynaklardan artrarak Hidrolik bilimine katklarn reniniz.
2. BERNOULL PRENSB
Tanm: Srekli,srtnmesiz, skmaz ve sabit debili bir akta akm izgisi boyunca toplam enerji sabittir.
Boru ap kldke akkan hz artar,basnc der;boru ap bydke akkan hz azalr basnc artar eklinde de ifade edilebilir. Bernoulli boru, kanal ve nehirlerde sularn akn inceledi ve debiyi sabit kabul etti.Prensibinde,akkan potansiyel ve kinetik enerjiye sahiptir. Debi:Belli kesitten birim zamanda geen akkan miktarna denir.
Kinetik Enerji:Akkann hareket halinde iken sahip olduu enerjidir. Akkan hzl
hareket ettike daha fazla enerji kullanlmas gereklidir. Potansiyel Enerji:Akkann basnc sonucunda oluan enerjidir. Akkann enerjisi potansiyel ve kinetik enerjinin toplamdr.Toplam enerji sabittir,de denilebilir. Toplam enerji=Potansiyel enerji+Kinetik enerji+Basn kuvvetinin yapt i olarak da tanmlanabilir.
11
P V2 + + Z = Sabit g 2 g
B1 P=Basn (Pa) V=Ak hz (m/s ) A=Boru kesit alan (m ) Z=Mutlak ykseklik (m ) =zgl arlk ( kg/m ) g= Yer ekimi ivmesi (9,81 m/s )
B2 akm izgisi Z1
Z2
kyaslama izgisi P V2 P1 V2 + + Z1 = 2 + + Z2 g 2 g g 2 g
ekil 2.1: Bernoulli prensibi
A1 V1 = A2 V2 = Q( sabit )
rnek 1: ap 3cm olan borudan geen hidrolik akkann ortalama hz 3 m/s dir. Ayn sistem iinde akkan 6 cm lik boru apndan geerken hz ne olur? Verilenler: d1= 3 cm = 0,03 m D2= 6 cm =0,06 m V1= 3 m/s zm: stenilenler: V2=?
4 d 22 A2 = = 0,785 0,06 2 = 0,002826m 2 4 A1 V1=A2 V2 forml esas alnarak eitlik u ekilde salanr: A V 0,000706 3 V2 = 1 1 = = 0,75m / sn olarak bulunur. A2 0,002826
A2 =
d12
12
rnek 2: Farkl aplar d1=10 cm , d2=5 cm, d3=15 cm olan bir borudan geen akkann debisi 7 l/dak. dr. Farkl aplara gre akkan hzlar ne olur? Verilenler: d1=10 cm = 0,1 m d2=5 cm = 0,05 m d3=15 cm = 0,15 m stenilenler V1=? V2=? V3=?
A1 =
d12
4
4 d 32 A3 = = 0,785 d 32 = 0,785 0,15 2 = 0,0176m 2 4 7 Q=7 l / dak = 7 dm / dak = = 11,66 10 5 m3/s 1000 60
zm: A1 V1=A2 V2=A3 V3= Q Sabit debi forml esas alnarak V1 A1= Q
A2 =
d 22
V2 A2= Q
V3 A3= Q
V3 =
13
14
P1 V2 P V2 + 1 + Z1 = 2 + 2 + Z 2 g 2 g g 2 g
a) Bernoulli b)Pascal c) Torielli d)Newton
15
CEVAP ANAHTARI
1 2 3 4
C B D A
DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz.Doru cevaplarnzn saysn belirleyerek kendinizi test ediniz.Hatalarnz bilgi yapraklarna tekrar dnerek dzeltiniz.
16
ARATIRMA
tme kuvvetinin basn ve alan ile ilikilerini eitli kaynaklardan ve iyerlerinden aratrp bilgi sahibi olunuz.
P=
N Pa m2 d2 A= = m2 4
d= metre
F=
N m 2 =Newton 2 m
ekil 3.1: tme,basn ve alan ilikisi
Aadaki ekilde bask pistonuna uygulanan kk kuvvetle,i pistonunun kesit alann artrmak yoluyla byk kuvvetler elde edilebilir.Bu tr presler zellikle kaldrma aralarnda kullanlr. F1= 1. pistona etki eden kuvvet ( N) F2= 2. pistona etki eden kuvvet ( N ) A1= 1. pistonun alan ( m ) A2= 2. pistonun alan ( m ) S1= 1. pistonun yer deitirme mesafesi ( m ) S2= 2. pistonun yer deitirme mesafesi ( m )
17
P1 =
F1 A1
N F1 A1 F2 A2
P1=
F2 A2
..N
Buradan
eitlii yazlabilir.
ekilde bask pistonundaki sv hacmi ( V1 ), yer deitirerek i pistonuna gitmektedir. Yer deitiren sv hacmi ( V2 ) bask sv hacmi ile ayn olduuna gre V1=V2 iifade edilebilir. V1 = S1 A1 , V2= S2 A2 dir. S1 A1=S2 A2 eklinde ifade edilebilir. S1 S2 RNEK: 1000 N luk kuvvet uygulanan bir pistonun ap 5 cmdir.Sistemde oluan basnc bulunuz. A2 A1
Buradan
Veriler:
F=1000 N d= 5 cm =0,05 m
stenilenler:
A=? P=?
18
ZM:
A= P=
d2
4
Deer bar cinsinden ifade edilmek istenirse: 1 bar= 100 kPa olduu iin,
b)
P=
A1= 7,065 10-4 m2= 7,065 cm2 A2= 7,85 10 3 m2 = 78,5 cm2
19
yaprandaki
rneklerden
20
F A V b) P = A S c) P = F V d) P = S
2. tme,basn ve alan ilikisi ile ne tr makinelar yaplabilir? a) Motorlar b)Kontrol mekanizmalar c)Yn deitirme sistemleri d) Kaldrma aralar 3. Piston kesit alannn artmas sisteme ne ekilde etki eder? a)tme kuvveti azalr b)tme kuvveti artar c)Kolun kk yaplmas gerekir d)Hibir etkisi olmaz
21
CEVAP ANAHTARI
1 3 2
A B D
DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz.Doru cevaplarnzn saysn belirleyerek kendinizi test ediniz.Hatalarnz bilgi yapraklarna tekrar dnerek dzeltiniz.
22
ARATIRMA
evrenizde bu tr iler yapan iyerlerini inceleyerek hidrolik basn ykselticileri hakknda bilgi sahibi olunuz.
F1=F2 olduundan F1=P1 A1 F2=P2 A2 buradan P1 A1=P2 A2 eklinde ifade edilebilir. ekil 4.1: Hidrolik basn ykseltici
23
RNEK: Bir hidrolik basn ykselticide itme pistonuna uygulanan basn 8 bardr.Kk pistonun alan 16 cm ve byk pistonun alan ise 25 cm dir.Buna gore: a) Byk ve kk pistona etki eden kuvvetleri, b) Kk pistonun oluturduu basnc bulunuz. Verilenler: P1 = 8 bar = 800 kPa = 800 000 Pa A1 = 25 cm2 = 0,0025 m2 A2 = 16 cm2 = 0,0016 m2 a) F1 = P1 A1 = 800 000 0,0025 = 2000 N F1= F2 = 2000 N b) P2 = stenilenler F1 = ? F2 = ? p2 = ?
24
lem Basamaklar Hidrolik Basn ykselticileri ile ilgili hesaplama uygulamalar yapnz.
neriler Bilgi yapranda ki rneklerden faydalannz. Birimler bilgi yapranda, yukarda gsterilmitir.
25
26
5- Aadakilerden hangisi i birimidir? a)Joule b)Watt c)Bar d)Litre 6- Aadakilerden hangisi hacim birimidir? a)Joule b)Watt c)Bar d)Litre
27
CEVAP ANAHTARI
1 2 3 4 5 6
D A C B A D
DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz.Doru cevaplarnzn saysn belirleyerek kendinizi test ediniz.Hatalarnz bilgi yapraklarna tekrar dnerek dzeltiniz.
28
ARATIRMA
Hidrolik devre elemanlarn, evrenizdeki bu tr i yapan yerleri ziyaret ederek, reniniz ve pompalar hakknda bilgi alnz.
29
30
5.2. Ya Deposu
5.2.1. Tanm ve sembol : Hidrolik sistemlerde en nemli enerji kayna olan svlarn iinde depoland kaba ya deposu veya ya tank denir. Depoda ya hem dinlenir hem de depodaki filtre tarafndan temizlenir.Ya deposu kesiti ekil 5.2 de depo ise 5.3 de grlmektedir.
Ya tank Ara perde Emi filtresi Emi hatt Dn hatt Boaltma delii Gzetleme delii Kapak Pompa Elektrik motoru Max . ve min. seviye gstergesi Termometre
Ya deposunun iinde emi hattnda baslan ve geriye dnen yan ayrlmasn salayan bir perde ile emi filtresi ve emi borusu bulunur.
Ya deposu, emi hattndan baslan ya geriye dnte sndndan bu sy dar atar. Sistemden geen toz, pislik, tortu gibi maddeler dn filtreleri vastas ile temizlenir. Ya deposunun lsnn, hidrolik sistemde dolaan yan debisinin 3 5 kat fazlas orannda olmas gerekmektedir.
31
Hidrolik sistemlerin ya deposu 1,5 - 3 mm kalnlnda asit tr bileiklere ve korozyona dayanml elik saclardan yaplmaldr. Deponun taban yan kolay boalmasn salamak iin eimli olmaldr. Emi ve dn borular depo tabanndan boru apnn 22,5 kat kadar yukarda monte edilmelidir. Ara perde, sistemden dnen ya ile emi borusu arasnda plaka biiminde yerletirilen delikli bir sac malzemeden imal edilmitir. Emi ve dn borular arasnda trblans nleyerek yan hzn azaltr. Filtre ise sistemden dnen yan iindeki pislik, tala,tortu vb. malzemeleri szerek emi hattndan, sisteme temiz ya gnderilmesini salar. 5.2.2. Ya Deposu Seiminde nemli Noktalar: Depo kapasitesi sistem iin yeterli lde olmaldr. Byk kapasiteli sistemlerde snma gerekli olacandan depoya stc taklmaldr. Sznt yapmamaldr. Ya seviyesini gsteren kapak bulunmaldr. Ya boaltma delii bulunmaldr. . Depoya dnen yan iindeki metal paracklarn ayrabilen mknatsl (manyetik) ayrc olmaldr. Depoda dn borusu tarafnda eim olmaldr. Boru ular 45 eimli kesilmelidir. Kolay sklr taklr olmaldr. Ekonomik olmaldr. Hidrolik sistemlerde depodaki yan bulunduu veya alt ortama gre stc ve soutucular gerekebilir. 5.2.3. Ya Istclar: Hidrolik sistemin alma ortamna gre, bilhassa k aylarnda veya ortam scaklnn dk olmas durumunda, depodaki ya scakl debilir. Ya scaklnn sfr derecenin altna dmesi yan akcl azaltp viskozitesini arttrr. Verim der, sistem almaz. rnein uaklarda hassas devre elemanlar souk ortamlarda snnncaya kadar beklenir. ekil 5.4 rnei grlen ya stclar elektrik devresi hareket alrlar. Rezistans ile stma salanr ve scaklk ayar yaplabilir. Hidrolik devreli dzenler genel olarak +80 oC ile - 50 oC arasnda al-abilecek ekilde tasarlanmlardr. Ya stclar emi hattna pompadan nce depo zerine, u ksm depo iinde kalacak ekilde monte edilir.
32
5.2.4. Ya Soutucular:
Souk ortamlarn tersine ok scak ortamlarda alan hidrolik devrelerde akkann scakl ykselir. Yan viskozitesi der, akclk oran artar. Bundan dolay srtnen, beraber alan paralar arasnda ya filmi tabakas azalr. Hatta ya kaaklar ve szntlar olabilir. Srekli olan ya kaaklar, sistemde yan azalmasna ve verimin dmesine neden olur Bu sakncay ortadan kaldrmak iin ya soutucular kullanlr. ekil 5.5 grld gibi. Soutucularn montaj depodaki dn borusu zerine yaplr. Sistemde dolaan ya bylece soutulmu olur. ki eit soutucu vardr: a-Su ile alan soutucular. b-Hava flemeli soutucular.
33
Soutucu dzeninin iinde akkan yan yana sralanm ok sayda boru iinden geerken borularn d yzeylerinde souk suyun dolamas salanr. Bylece akkann soumas salanm olur. Hidrolik sistemlerde su ile alan soutucular yaygn olarak kullanlr. Resim 5.5 te dn hattna monte edilmi su ile alan soutucu grlmektedir.
5.2.4.2-Hava flemeli Soutucu
Hidrolik sistemlerde borunun iinden geen akkana, vantilatr ile hava fleyerek souma gerekletirilir. ekil 5.6 da grld gibi.
34
ekil 5.8 Hidrolik Pompa Sembol Elektrik motorundan ald hareketle depodaki ya emerek byk bir basn retip mekanik enerjiyi hidrolik enerjiye eviren elemanlardr. Pompalar hidrostatik prensiplere gre altklarndan akkan depodan emerek byk bir basnca dntrrler. Pompalar, hidrolik sistemin zelliklerine ve alma sistemlerine gre yaplr. Hidrolik sistemin ihtiyalarna gre kapasiteleri farkl biimde tasarlanr. Akkann debisi ve alma basnc nceden hesaplamalar yaplarak bulunur. Bylelikle sistemin ve piyasann isteklerine cevap verilmi olur. Pompa seimi yaplrken sistemin ihtiyalarna uygun olan seilmelidir. Aksi halde sistem verimli almaz. 5.3.2. Hidrolik Pompa eitleri: Hidrolik pompalar alma prensiplerine, kapasitelerine, basn llerine ve debilerine gre eitleri unlardr. a- Sabit Debili Pompalar Dili arkl pompalar ten dili arkl pompalar ten eksantrik dili arkl pompalar Paletli pompalar Deiken Kapasiteli (Debili) Pompalar) 1. Paletli pompalar 2. Eksenel pistonlu pompalar 5.3.2.1. Sabit Kapasiteli Pompalar Depodan ald akkana hi deimeksizin sabit debide basn yaptrarak alan pompalardr. Pompalar altklar srece sabit debide basn elde etmek iin kullanlrlar. Pistonlu pompalar Eksenel pistonlu pompalar Radyal pistonlu pompalar Pistonlu el pompalar.
35
5.3.2.1.1. Dili arkl Pompalar: Birbirleriyle beraber alan iki dz dili arktan ibaret olup yaplar basittir. Elektrik motorundan ald hareketle depodan emdii ya dililerin dileri arasndan geirerek byk bir basnca dntrme prensibi ile alrlar. Dili ap ve di derinlii daha fazla basn elde edilmesine etki eder (ekil 5.8). Basnl ya k
Yan tanmas
Sv giri
ekil 5.8: Dili arkl Pompa Kesiti
ekil 5.8' te grld gibi dili arklar ok ynnde dnerek giri ksmnda boluk (vakum) meydana getirir. Akkan depodaki atmosfer basncnn etkisiyle di boluklarna doldurarak k ksmndan basnla iter. Bu durumda meydana gelecek basn, dililerin dnme hzna baldr. Dili arkl Pompalarn zellikleri: 1400 - 2800 dev/dak ile alabilirler. Orta basnlarda dk hacimlerde byk g elde edilebilir. Helisel dili arklar ve bilyeli yataklamalarla sessiz alr. Basit yapl olduklar iin maliyetleri dk, bakm kolaydr. Tozlu ve kirli ortamlarda rahatlkla alr. 35 - 100 cm3/dev. debi ile alr. 30 - 250 bar alma basncnda alr. Dili arklar anmaya kar sementasyon eliinden yaplr. Dili arkl pompalarn, iten dili arkl pompalar ve iten eksantrik dili arkl pompalar, olmak zere iki eidi vardr:
36
ten dili arkl pompalar Birbiri iinde alan iki dili arktan oluur ekil 5.9 grld gibi.Elektrik motoru, miline bal dili arkn dnmesi ile kendi etrafndaki dili ark dndrr. Depodan emilen sv, basnla sisteme pompalanm olur.
ten Eksantrik Dili arkl Pompalar: Elektrik motoruna bal dili ark ve evredeki dili ark farkl eksenlerde bulunduklar iin eksantrik bir ekilde alr. Diler arasna giren akkan, sisteme basnla gnderilir (ekil 5.10)
ten eksantrik dili arkl pompalar, dk basn ve yksek debi ile almas gereken sistemlere uygulanr. Dn yn deiebildii iin emi ve basn ynleri de deiebilir. 5.3.2.1.2. Dili Pompa Seiminde nemli Faktrler: alma basncnn sisteme uygunluu, Pompann debisi, gc ve devir says, alma scaklnn uygunluu, Ekonomik olup olmad, Grltsz ve titreimsiz oluu, Bakm, onarm ve montaj kolayl, Boyutlarnn uygunluu vb. gibi faktrler gz nnde bulundurulur.
37
5.3.2.1.3. Dili arkl Pompalarda Debi Hesaplanmas Dili arkl pompalarda debi, di geniliine dilerin yksekliine, blm dairesinin apna ve devir saysna bal olarak deimektedir. Dili arkl pompalarda debi, u formlle bulunur: Q=Do . b . h . W = cm3 / sn bu formlde Q = Dili arkl pompann debisi (cm3/sn) Do= Dili ark blm dairesi ap (cm) b = Dili ark genilii (cm) h = Di ykseklii (cm) W = Asal hz, W = 2
n 60
(Radyan/s )
rnek Problem: Dili arkl bir pompada pompa mili 1400 dev/dk ile dnmektedir. Dilinin blm dairesi ap 75 mm ,di genilii 30 mm ve di ykseklii 10 mm' dir. Pompa debisi ne olur?
Verilenler
N = 1400 dev/dk
D0 =
W=2
75 mm = 7,5 cm
b = 30 mm = 3cm h = 10 mm = 1 cm
Istenilenler : Q =? W=?
38
5.3.2.1.4. ten Eksantrik Dili arkl Pompalarda Debi Hesab: ten eksantrik dili arkl pompalarda debi hesab deiik formlle bulunur. Her iki dili arkn aplar farkl olduu iin dnme hzlar da farkl olacandan : D01 . W1 = D02 .W2 bants yazlabilir. Q = (D01 W1 + D02 W2) b h = cm3/s Q = 2 D01 W1 b h = cm3/s olur. Burada D01 = Byk dilinin blm dairesi ap (cm) D02 = Kk dilinin blm dairesi ap (cm) W1 = Byk dilinin asal hz (rad/s) W2 = Kk dilinin asal hz (rad/s) b = Dili genilii (cm) h = Di ykseklii (cm) Q = Dili ark pompa debisi (cm3/s)
5.3.2.2- Paletli Pompalar: Dairesel bir rotorun ierisine yerletirilen eksantrik bir kovan ve paletlerden oluur. Paletler rotorun etrafndaki kanallara uygun bir toleransla altrlmlardr. Rotor dndke kanallarn iindeki hareketli paletler, merkezka kuvvetinin tesiri ile kendi kanallar iinde eksantriklie uygun olarak,ok ynnde (ekil 5.13) hareket ederler. Dnen paletler, beraberinde getirdikleri akkan da srkleyerek basn hattndan sisteme gnderirler. Baslan akkann hacimsel klme ile baslmas prensibi ynnden dili arkl pompalardan farklar yoktur. Yalnz yapllarnn hassas oluu ve iiliklerinin fazla olmasndan dolay pahaldr. Orta basnta almas gereken yerlerde baar ile uygulanrlar.
39
5.3.2.2.1Paletli Pompa eitleri: Paletli pompalar, sabit ve deiken kapasiteli, olarak iki tipte yaplrlar. Sabit olan tiplerin rotor ksm sabit olduu iin, sabit kapasiteli, denilmitir. Deiken olan tiplerin rotor ekseni deiebilmektedir (ekil 5.13) . Dolaysyla deiken tiplerin debileri de deikendir.
5.3.2.2.2. Paletli Pompa zellikleri: alma basnlar 160 bar ve debileri 180 - 450 l/dk' dr. Devirleri 1000 - 3000 devir/dk.' dr. Boyutlar kktr. Grltsz ve titreimsiz alma zellikleri vardr. % 70 verimle alrlar. Srtnmeden dolay kayplar fazladr. Devreye uygun ya kullanmak gerekir. ilikleri fazladr. Pompa i yapsndan dolay kaaklar fazladr.
Bu formlde:
Qt = Teorik debi (l/dk ) Q = Gerek debi (l/dk b = Paletin geniligi (cm) n = Pompa mili devir says d = Rotorun ap (cm) = % olarak verimlilik
40
Pompann bir devirde bast akkan miktar ise u formlle bulunur: V = 2 e b [ (R + r) +s n](cm) , bu formlde V = Pompann bir devirde bast akkan miktar (cm3) e = Eksen kakl (cm) b = Palet genilii (cm) R = Gvde i yarap (cm) r = Rotor yarap (cm) s = Palet kalnl (cm) n = Pompa mili devir says
rnek Problem:
Devir says 1400 devir/dk. olan paletli pompann rotor ap 20 cm paletin kursu 10 cm' dir.Pompa % 70 verimle almaktadr. Palet eksen kakl 10 cm,genilii 20 cm ve kalnl 0,1 cm olup gvde i ap 30 cm' dir. Buna gre : a) Paletli pompann debisini, b) Paletli pompann bir devirde bast akkan miktarn bulunuz.
Verilenler:
n = 1400 devir/dk. , d = 20 cm , h = 10 cm , = % 70 e = 10 cm , b = 20 cm , R = 30 cm , r = 30/2 = 15 cm. s = O, 1 cm ,
stenilenler:
Qt = ?, Q = ?, V=?
2 h b n (d + h) 2 3,14 10 20 1400 (20 + 10) = = 52752 l/dk 1000 1000 Q = Qt (l/dk.) = 52752 0,70 = 36,92 l/dk b) V = 2 e b [ ( R +r )+s n] cm3 V = 2 10 20 [3,14 (30 + 15)+0,1 1400 ] V =400 [3,14 (45)+ 140]= 400 (281,3)=112520 V= 112520 cm3/dk
a)
Qt =
41
5.3.2.3- Pistonlu Pompalar: Pistonlu pompalarn eidi vardr: Eksenel pistonlu pompalar, Radyal pistonlu pompalar, Pistonlu el pompalar, Eksenel Pistonlu Pompalar: Pistonlar bir gvde iinde yataklanm ve dnme hareketleri yapan bir. piston bloku ierisinde hareket ederek alrlar. Pistonlarn kurslar bytlp kltlerek, debileri istenilen deerlere ayarlanabilir. Piston blokunun as ayarlanabilir. Eksenel pistonlu pompalar, deiik kapasitelerde yaplmalarna ramen, 1200 bar' a kadar deiebilen basn retirler. Genel olarak iri gvdeli olup grltl alr ekil 5.15 grlmektedir..
Eksenel Pistonlu pompa ekil 5.15: Eksenel Pistonlu Pompa Kesiti Radyal Pistonlu Pompalar: Eksantrik olarak dnen bir milin etrafna pistonlar dikey olarak yerletirilmitir.ekil 5.16 grld gibi Eksantrik milin kakl kadar pistonlarda kurs ayar yaplabilir. Radyal pistonlu pompalarda debi ayar, eksen kakl ls azaltlarak veya artrlarak yaplabilir
42
Pistonlu El Pompalar: El pompalar, ani elektrik kesilmeleri ya da sistemin devre d kalmas gibi durumlarda kullanlrlar. Dili arkl pompalara paralel olarak taklrlar. rnein tezgahlarda ilerin yarm kalmas, uaklarda ini takmlarnn almamas durumlarnda faaliyete geirilerek kazalar nlenmi olur (ekil 5.17). El pompalarnn yaplar basit olup emme-basma esasna gre alrlar. Kriko, el presleri ve eitli basit mekanik uygulamalarda baar ile kullanlr. El pompalarnn kolu hareket ettirildii zaman emi hattndan gelen sv bilyenin almas ile basn hattna geerek oradan basnla gnderilir.
5.3.3. Pompalarn alma Prensibi: Pompalar, elektrik motorundan aldklar mekanik enerji ile alrlar. Elektrik motorunun dnmesi ile dileri arasna aldklar akkan basn yaparak sisteme gnderirler. Burada meydana gelen basn, hacimsel byme veya hacimsel klme esasna dayanr. Akkann depodan emilmesi hacimsel byme, sisteme basnla gnderilmesi sonucu hacimsel klme olduundan, basn meydana gelir. Akkann sisteme basnla gnderilmesi srasnda boru aplarnn byk veya kk olmas basnca etki eder. Boru aplar kldke basn artar. Pompay monte etmeden ve altrmadan baz kontroller gerekletirilmelidir. Bu kontroller unlardr: a) Pompann iinde hava dmesini nlemek iin pompay altrmadan nce basn borusu ksmndan 1 - 1,5 litre kadar ya konulmaldr. b) Elektrik motoru dn yn ile pompann dn ynne, montaj srasnda dikkat edilmelidir. c) Sistemdeki emi ve dn hattndaki valfler ak olmaldr. ) Filtrelerin temiz olmaldr.
43
5.3.4.Pompalarda Verimlilik: Pompalarn verimli almas iin retici firmalarn nerilerine uyulmaldr. Genel olarak pompalarn verimleri % 70 - 98 civarndadr. Pompalar alma esnasnda birbiri zerinden kayarak veya srtnerek altklar iin srtnme verim kaybna neden olur. Bu yzden elektrik motorundan elde edilen gcn bir ksm kaybolur. Pompalarn paralarnn hassas toleranslarla altrlm olmas ve dzgn monte edilmesi verim kaybn nleyecektir. Ayrca depo ile pompa girii arasndaki mesafenin iyi ayarlanm olmas, basn dmesini nleyecek ve verimi arttracaktr. Aadaki tabloda en ok kullanlan sabit debili pompalarn tanmlanan byklkleri verilmitir.
44
QG 450 Q P kw = bar = HP 600 Q 450 17 V n Pompann debisi= Q = = l / dak . 1000 Q 1000 Pompanndevir says = n V G , G = Q P deerleri ile hesaplan". Bu formlde; = G1 = % olarak verim Elektrik motorunun gc P =
G = Pompaya etki eden g (kW) ( kilowatt ) G1 = Elektrik motorunun gc (kW) Q = Pompann debisi (cm3/dk ) P = Pompann alma basnc (Newton/cm2 = N/cm2 ) V = Pompadan geen akkan miktan (cm/dev) n= Pompa devir says (dev/dk )
rnek Problem:
160 bar alma basnc ile alan pompann debisi 40 l / dk dr. Pompaya bal elektrik motorunun gc 16 kW' tr. Pompann verimi ne olur ?
Verilenler:
stenilenler:
G =?, =? G = Q P = 40 000 1600 = 64 106 = Ncm/dk 1 Ncm/dk = 1/60 100 Nm/sn = 1/6000 Watt eder.
64 10 6 = = 10666 Nm/s = 1066,6 Watt = 10,6 kW 6000 10,6 G = = 0,66 = % 66 verimle almaktadr. = G1 16
G=
45
5.3.5. Pompa ve Akkan Uyumu: Pompa ve akkann birbirine uyum salayabilmesi, kullanlan akkann viskozitesine (akclna) baldr. Pompann verimli ve uyumlu alabilmesi iin akkanda aranan zellikler unlardr: Pompada kullanlan akkann film dayankll (yapkanlk zellii) istenilen deerlerde olmaldr. Sistemde yeterli soutmay salayabilmelidir. Sistemde meydana gelebilecek basnlara kar dayankl olmaldr. Uzun sre zelliklerini yitirmeden alabilmelidir. Viskozitesi uygun olmaldr. 5.3.6. Pompa Seimi: Hidrolik sistemlerde pompa seimi yaplrken sistemin ihtiyalarna cevap veren pompalar seilmelidir. Hidrolik pompa seimi yaplrken dikkat edilecek noktalar unlardr: a) Pompann gcnn yeterli olmas, b) Pompann debisinin yeterli olmas, c) Pompann alma basnc, ) Pompann devir says ve dn yn, d) alma ortam scaklnn uygunluu, e) Grltsz almas, f) Boyutlarnn az yer kaplamas, g) Ekonomik olup olmad, h) Bakm, onarm ve montajnn kolay olmas gerekmektedir. 5.3.7. Pompalarda Debinin Tanm: Debi : Hidrolik sistemde pompann birim zamanda sisteme gndermi olduu akkan miktarna denir. Hidrolikte debi birimi olarak cm3/dk. , dm3/dk. veya l/dk. kullanlr.Borunun belli kesitinden1 dakikada 1 litre akkan gemesi durumunda, akkann debisi l/dk. dr denilir.
46
lem Basamaklar
neriler
Bilgi yapraklarndaki rneklerden Dili arkl pompalarda debi faydalannz. hesaplamalar yapnz. Paletli pompalarda debi hesaplamalar yapnz. Hidrolik pompalarn debi hesaplamalarn yapnz. Pompalarda debiyi tanmlaynz ve hesaplaplaynz.
47
LME VE DEERLENDRME
1-Aadakilerden hangisi hidrolik devrelerin ana ksmlarndan deildir? a)Ya deposu b)Hidrolik pompalar c)Valfler d)Manyetik alterler 2-Ya deposunun ls sistemde dolaan yan debisinin ka kat orannda olmaldr? a) 3-5 kat fazla b) 2 kat fazla c)3-5 kat az d) 2 kat az 3-Aadakilerden hangisi hidrolik pompalardan deildir? a)Pistonlu pompalar b)Paletli pompalar c)Diyaframl pompalar d)Dili arkl pompalar 4-Dili arkl pompalar enfazla ne kadar basnca dayanabilirler? a)10 bar b)250 bar c) 500 bar d)750 bar 5-Aadakilerden hangisi paletli pompalarn dezavantajdr? a)Grltl alrlar b)Fazla titreim yaparlar c)Kaak fazla olur d)Devirleri ok dktr
48
6-Genel olarak pompa verimleri ne kadardr? a) % 70-98 b) % 10-25 c) % 25-45 d) % 50-70 7-Svlarn akkanlk lsn ifade eden terim hangisidir? A)Galon b) Viskozite c) Litre d) Devir says
49
CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 7 D A C B C A B
DEERLENDRME Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz.Doru cevaplarnzn saysn belirleyerek kendinizi test ediniz.Hatalarnz bilgi yapraklarna tekrar dnerek dzeltiniz.
50
ARATIRMA
Hidrolik silindirlerin ne ekilde retildiklerini evrenizde retim yapan iyerlerinde incelemeler yaparak reniniz.
6. HDROLK SLNDRLER
6.1 Grevleri ve Sembol:
Hidrolik sistemlerde dorusal hareket elde etmek iin kullanlan devre elemanlardr. Hidrolik enerjiyi dorusal olarak mekanik enerjiye dntren elemanlardr. Dzenli biimde ileri - geri hareket ederek alrlar. Bildiimiz kaml dili arkl biyel - manivelal mekanik dorusal hareketleri hidrolik sistemlerde basnl akkann gc ile alternatif dorusal harekete dntrrler (ekil 6.1 ).
51
6.2.1- Silindir Gmlei: Yaps Kullanldklar yerin zelliklerine gre dkme elik, dkme demir ve alaml elik borulardan imal edilir. Souk ekilmi borularn i yzeyleri talanarak honlama ilemine tabi tutulursa silindir gmlei olarak kullanlmas mmkndr. Silindir gmlekleri hangi gereten yaplrsa yaplsn i yzeyi iyi ilenmi ve honlanm olmaldr. yi verim alabilmek iin silindir gmlei ile piston arasndaki srtnme en aza indirilmelidir. Aksi halde szdrma ve kaaklardan dolay verim der (ekil 6.2).
6.2.2- Silindirlerin Et Kalnl Hesab: Silindirlerde et kalnl hesab yaplrken en yksek basnca dayanabilecek ekilde tasarlanr.Yksek basnca maruz kalan silindirierin enine ve boyuna kesit lleri hesaplanmaldr.ekil 6.3 silindir gmleklerinin enine ve boyuna kesitleri gsterilmitir. Boyuna kesit alnarak yaplan hesaplamalar enine kesit hesaplamalarndan daha dayankl olurlar. Korozyona kar dayankllk iin kan sonulara (c) sabit deeri eklenmelidir.
52
F A
kg / cm2, F = em A (kg)
e=
Pd (cm) 4 em
em c
= Silindir i ap (cm) = Silindir d ap (cm) = Silindir et kalnl (cm) = alma basnc (kg / cm2 ) = Kesit alan (cm2) = Silindire etki eden kuvvet (kg) = Emniyetli ekme gerilmesi (kg / cm2 ) = Korozyon iin sabit say = O, 1 eklenmelidir.
Boyuna kesitteki et kalmll deeri fazla kacamdan boyuna kesit hesaplamalan tercih edilmelidir.
rnek Problem:
ap 120 mm uzunluu 160 mm olan, akma elikten bir silindirin 40 kg / cm2 basnta almas isteniyor. Silindir gereci emniyet gerilmesi 600 kg / cm 2 olduuna gre a) Silindirin et kalnln, b) Silindir kesit alann, c) Silindire etki eden kuvveti bulunuz.
Verilenler :
d = 120 mm, L = 160 mm = 16 cm, P = 40 kg / cm2 em = 600 kg /cm 2 (emniyetli ekme gerilmesi) e=? A=? F=?
istenilen/er :
53
a)
e=
b) c).
em =
F A
6.1.2.2- Piston
Yaps:
Silindir gmlei iinde szdrmazlk eleman ile beraber alan, piston koluna balanm bir elemandr. ekil 6.4 grlmektedir. Hareketleri ileri - geri eklinde alan hidrolik silindirin nemli bir elemandr. aplar (d) silindir gmlei i apndan (d1) biraz kk tutulur. Srtnme ve anma olmamas iin zerine szdrmazlk elemanlar geirilerek bir noktadan srtnmesi salanr. Kolay hareket ederek alrlar. Srekli yalandklarndan korozyona kar kendiliinden korunmu olurlar (ekil 6.4).
Gereleri genel olarak alminyum, bronz ve pirinten imal edilirler. Byk ll olanlar dkme demir veya dkme elikten retilirler. Piston zerine taklan szdrmazlk elemanlarnn anmas durumunda ya kaaklar art-maya balar ve verim derek g kayb oluur. Anan, ypranan szdrmazlk elemanlar yenisi ile deiimi salanr.
Piston Hz:
Piston hz, silindire giren akkann miktar ya da pompann debisine gre ayarlanr. Pistonun hzl hareket etmesi iin silindire giren akkann miktarn artrmak gerekir.
54
Pistonun hzn azaltmak iin ise ak miktar azaltlmaldr. Ak miktarn ayarlamak iin ak kontrol valfleri kullanlr. Akkann viskozitesi de piston hzna etki eder. Eer akkan dzensiz akyorsa srtnmeden dolay kayplar artar ve pistonun hz der.
V=
Q cm / dk bu A
V = Piston hz (cm/dk Q = Akkanm debisi (cm3/dk
Pompa debisi 10 l / dk olan bir pistonun ap 40 mm ve piston kolu ap 10 mm 'dir. Pistonun hareketli durumdaki hz ne olur (ekil 6.5 )?
Verilenler:
stenilenler:
V1 =? V2 = ?
10000 Q 10000 = = = 796,17 cm/dak = 7 ,96 m/dak 2 A1 0,785 d1 0,785 4 2 10000 10000 V2= = == 849,25 cm/dak =8,49 m/dak 2 2 0,785 (d 1 d 2 ) 0,785 (4 2 12 )
olarak bulunur.
t = Pistonun kursunu tamamlama zaman (s) Q = Akkanm debisi (l/dk. ) V = Pistonun giderken yol ald hacim (dm3) d = Piston ap (cm) h = Piston kurs boyu (cm)
55
rnek Problem:
Debisi 15 l/dk olan bir silindirde pistonun tarad hacim 7 dm3 tr. Piston, kursunu ne kadar zamanda tamamlar?
Verilenler:
Q = 15 l / dk V = 7 dm 3 t=
stenilenler:
t=?
V 7 60 = = 28 sn dir. Q 15
Piston Kolu
Silindirik ubuk eklinde olup pistona balanarak alr. Pompann rettii basn kuvvetini i yaplmak istenilen yerlere iletir.
4
d=
L2 .F .EKS 10 6 ( cm )
L = 10 3
F=
Fk ( kg ) EKS
= cm bu formllerde:
Kol uzunluu
d4 F .EKS
d = Piston kolu ap (cm) L = Piston kol boyu (cm) F = Piston kolunu fIambaja zorlayan kuvvet (kg) Fk = Piston kolunu nambaja zorlayan kritik kuvvet (kg) EKS = Emniyet katsays
rnek Problem:
Uzunluu 300 mm olan bir piston kolu 6000 kg' lk bi kuvvetin etkisinde. kalyor. Kol emniyet katsays 3 olduuna gre piston kol ap ne olur?
Verilenler :
L = 300 mm = 30 cm F = 6000 kg EKS = 3
4
stenilenler :
d= ?
4
d= dir.
L2 .F .EKS = 10 6
30 2.600.3 10 6
16200000 10 6
16,2 = 2 cm= 20 mm
56
6.1.3- Hidrolik Silindir eitleri: Hidrolik devrelerde kullanlan silindirler, kullanldklar yerin zelliklerine ve alma artlarna gre gelitirilmilerdir. alma artlarna gre silindirler yle eitleri: a)Tek etkili silindir b) ift etkili silindirler c) Teleskopik silindir d) Yastkl silindir e) Tandem silindir
ekil 6.5: Tek Etkili Silindir Sembol
57
6.3.2- ift Etkili Silindir: ift etkili silindirlerde basnl sv bir taraftan girer dier taraftan depoya dner (ekil 6. 8). Basnl svnn silindire girii ile piston hareket eder ve ilem yaplm olur. Silindirin dier taraf-ndaki svnn yolu depoya aktr.
1. yol sv girii
2.yol sv k
ekil 6.8: ift Etkili Silindir Kesiti ve Sembol
ift etkili silindirlerin bir eidi de ift piston kollu silindirlerdir. Bunlara ift kollu, ift etkili silindir denilir. ift etkili silindirler 2 ynl alma yeteneine sahiptir. Pistonun hem ileri gidiinde hem de geriye dnnde i yaplm olur (ekil 6.9).
Akkan k
6.9: ift Etkili ift Kollu Silindir Kesiti ve Sembol
58
6.1.3.4- Yastkl Silindir: Hidrolik sistemlerde silindirlerin sessiz, grltsz, ve titreimsiz almas gereken yerlerde tercih nedenidir. Bu silindirlerde piston, silindirin u ksmlarna yaklat zaman u ksmlardaki yataklamalardan dolay yavalama salanmaktadr. Bu yatak yuvalarna yastklama denilmektedir (ekil 6.11). Yastklama neticesinde pistonun silindir ularna yaklap geriye dnerken hzlar kontrol altna alnr. Genel olarak elektronik sanayisinde, uak sanayisinde ve hassas ilem gren endstrilerde yaygn olarak tercih edilir.
59
Kapak
Piston
giri
F = P A ( kg ) bu formlde F = Pistonun itme kuweti (N, kg) P = alma basnc (kg/cm2 , bar) A = Silindir kesit alan (cm2) = Silindirin verimi % olarak A-A Kesitinde A =
d2
60
rnek Problem:
ap 150 mm olan bir pistonun piston kol ap 50 mm' dir. Verimi % 70 olan tek kollu ift etkili silindirin alma basnc 800 bardr. Pistonun her iki tarafnda oluacak itme kuvvetini bulunuz.
Verilenler:
stenilenler:
d1 = 150 mm = 15 cm F1 =? d2 = 50 mm = 5 cm F2 = ? P = 800 bar = 8000 N / cm2, = 0,70 A1 = 0,785 d2 (cm2) = 0,785 152 = 176,62 cm2 A2 = 0,785 (d12- d22) (cm2) = 0,785 (152 - 52) = 157 cm2 F1 = P A1 = 800 176,62 0,70 = 98907,2 N' dir. F2=P A2 =8000 157 0,70=879200N'dir.
61
rneklerden
62
63
CEVAP ANAHTARI
1 2 3 4
C B A D
DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz.Doru cevaplarnzn saysn belirleyerek kendinizi test ediniz.Hatalarnz bilgi yapraklarna tekrar dnerek dzeltiniz.
64
ARATIRMA
Hidrolik motorlarn ne amala retildiklerini ve hidrolik uygulanllarn aratrnz. sistemlere
7. HDROLK MOTORLAR
7.1. Grevleri ve Sembol:
Hidrolik motorlar alma prensipleri bakmndan hidrolik pompalarn tersi bir sistemle alrlar. Hidrolik pompalarn aksine hidrolik motorlara sv, basnl olarak girer. Basnl sv, sistemleri aracl ile hidrolik enerjiyi dairesel harekete dntrr.
Hidrolik motorlarn devir saylar, motora giren svnn miktarna baldr. Hidrolik motora giren svnn miktar ne kadar fazla olursa motorun devri o kadar ykselir. Hidrolik motorlarn ters ynde dnmesini salamak iinyn deitirme valflerine ba vurulur.
65
Motor gvdesi
Dililer ekil 7.2 : Hidrolik Motorun Bir Elemam ekil 7.3 : Hidrolik Motor ile Dndrmesi Dairesel Hareket Elde Edilmesi Prensibi
1. Dili ark sistemli motorlar (Resim 7.4). 2. Pistonlu motorlar (radyal ve eksenel) (ekil 7.5). 3. Paletli motorlar olmak zere 3 tipte incelenir (ekil 7.8).
Basnl sv girii
ekil 7.4: Dili ark Sistemli Motorlar
66
ekil 7.5: Eksenel pistonlu motor ve alma prensibi (Eik bir dzlem zerinde kayan eksenel piston ve kendi ekseninde dnen bir tamburdan meydana gelir. F ynnde giren sv pistonu. iter, FTvve FN gibi kuvvetlere ayrarak bir moment meydana getirir.)
Emme valfi Bask yay Piston Eksantrik mil piston dikey konumda k
67
68
69
70
71
CEVAP ANAHTARI
1 2 3 4 5
B D A C D
DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz.Doru cevaplarnzn saysn belirleyerek kendinizi test ediniz.Hatalarnz bilgi yapraklarna tekrar dnerek dzeltiniz.
72
ARATIRMA
evrenizde hidrolik sistemler ile i yapan firmalar ziyaret ederek,yazl ve grsel kaynaklar aratrarak valflerin retili amalarn ve kullanm alanlarn aratrnz.
8. VALFLER
Valfler, hidrolik sistemlerin en nemli elemanlarndandr. Elektroniin gelimesine paralel olarak programlanabilen, uzaktan kumanda edilebilen valfler hizmete sunulmutur. Robot sistemli alan makineler, uaklarda otomatik olarak yaplan hareketler,makinecilikte el demeden yaplan otomasyon ilemleri rnek olarak gsterilebilir.
73
motorlarn dnme ynlerini saa - sola ynlendirmekte kullanlrlar. stenildii an yn deitirme kolayl salar. Teknolojinin gelimesiyle birlikte otomatik kumandal devrelerde, uzaktan kumandal elektromanyetik valfler, elektro - hidrolik valfler ve servo valfler retilmitir. Yn kontrol valflerinin hidrolik sistemlerde en ok kullanlan iki eidi vardr. alma ve grev yapma ekilleri ayn olmasna ramen, yaplar birbirlerinden farkldr. Bunlar: Srgl yn kontrol valfleri, Yuvarlak (dnerli) yn kontrol valfleridir. 8.2.1.1. Srgl Yn Kontrol Valfleri: Srgl yn kontrol valfleri el ile mekanik, elektromanyetik olarak kontrol edilirler. Srgleri, piston ile silindir gmlei arasnda srtnen yzeylerden olumaktadr ekil 8.1 ' de grld zere piston ve piston kolundan oluup srtnerek alrlar. Bu valflerin konum deitirmesi srgnn ileri - geri hareketleriyle olur.
ekil 8.1' de Birinci konumda srg geriye ekilmi (A ynnde hareket oluur), Ntr konum, hibir ilem olmaz, Srg ileriye itilmi (B ynnde hareket oluur ), Silidirden kan yan depoya geri dn, Basnl svnn srgl yn kontrol valfine girii, Svnn yolu silindire ak (Pistonu A ynnde hareket ettirir), Akkan silindire ters ynde girer (Silindirin B ynnde hareketini salar. Valfin 1. konumunda silindiri A ynnde, 3. konumunda B ynnde hareket ettirir.). Valflerin seiminde evre artlar, hidrolik sistemin basnc ve i gren makinelerin zellikleri dikkate alnmaldr.
74
8.2.1.2. Yuvarlak (Dnerli) Yn Kontrol Valfleri: Srgl yn kontrol valflerinde svnn ynnn deitirilmesi dorusal hareketlerle yaplr. Yuvarlak valflerde, yuvarlak paraya alan (+) biiminde alm yollarla sv ynlendirilir. Svya yn verme ilemi, bir mile balanm yuvarlak balk dndrlerek salanm olur (ekil 8.2).
ekil 8 2' de yuvarlak yn kontrol valfinde (P) Pompadan gelen basnl sv, Silindire i yapmak zere giden basnl sv, Silindirden dnen sv, (T) Depoya dnen sv, olarak tanmlanr. 8.2.1.3. Yn Kontrol Valflerinde Yol Ve Konum: Yn kontrol valfleri, yol says ve konumlarna gre anlr ve adlandrlr. 4/2 lik bir valfin tanmlamasn yaparsak: ekil 8. 3 ' te pompadan gelen sv silindire girerek silindiri ileri doru hareket ettirir. Silindirden dnen sv depoya dnyorsa bu valf 4 yolludur. Yn kontrol valflerinde balant says yol olarak adlandrlr. Hidrolik motorlarda veya silindirlerde yn deitirme, i yapma durumuna konum denir. Bir silindirde pistonun ileri gitmesi ve geri gelmesi 2 konum olarak adlandrlr (ekil 8. 3). Bir yn kontrol valflerinin ifade edilmesinde nce yol, sonra konum ifade edilir.
75
1.Konum
2.Konum
ekil 8. 3 'te; P = Pompadan gelen u (basn hatt), T = Tanka (depoya) dnen u (dn hatt), A = Silindire bir ynden giren u (alma hatt), B =. Silindire dier ynden giren u (alma hatt), A ve B = 2 konumlu olduunu, A - B - P - T = 4 yollu olduunu anlatr. 8.2.1.4. Yn Kontrol Valflerinin Sembollerle fade Edilmesi: Yn kontrol valflerini sembollerle ifade ederken iziminde ve okunuunda baz kurallar vardr. Sembollerin iziminde kareler kullanlr (ekil 8. 4). 1 kare, valfin 1 konumlu olduunu, 2 kare, valfin 2 konumlu olduunu, O Sfr, ntr konumlu olduunu, 1 , 2 veya a, b alma pozisyonlarn, oklar akkann hareketini ve ynn anlatr.
76
Yn kontrol valflerinde svnn getii yol azlar byk harflerle ifade edilir. A,B,C = alma hatlarn, P = Basn hattn R,S,T = Dn hatlarn, X,Y,Z = Pilot kontrol hatlarn, L = Sznt hattn, 0 = Ntr pozisyonu, 1, 2 = Konum numaralarn ifade eder.
Servis Pozisyonlar:
ak merkez
kapal merkez
77
ekil 8.6 'daki talama tezgah tablasnn 2 konumu vardr. 1. konumda tabla 1 no' lu ynde giderken 1 no' lu mandala arparak geriye dner. Tabla geriye dnerken 2. konumda 2 no' lu mandala arparak gidi - geli ilemini bitirir. 8.2.1.5. Yn Kontrol Valflerinin eitleri: Yn kontrol valfleri kullan ve yapl amalarna eitlendirilebilir: Yapl biimlerine gre (normalde ak 1 normalde kapal) Yol ve konumlarna gre Kumanda edili biimlerine gre gre aadaki gibi
8.2.1.5.1. Yapli Biimlerine Gre Yn Kontrol Valfleri: Yn kontrol valfleri kullanma amalarna gre monte edildikleri yerlerde iki ekilde grev yaparlar. Bu tip valfler imalat aamasnda ak veya kapal olarak yaplrlar. a) Normalde ak valfler b) Normalde kapal valfler Normalde Ak Valfler: Takldklar yerlerde pompadan gelen basnl sv, valfin (P) yolundan girip k yolu (A) dan geerek alma hatlarna direkt olarak ulayorsa bu tip valflere normalde ak valfler denir (ekil 8.7).
78
Normalde kapal Valfler: Pompadan gelen basnl akkann yolu normal durumda kapaldr. Akkann yolunu amak iin valfin butonuna bir itme kuvveti uygulanmas gerekir. Bu tip valfler basnl akkann alma hatlarna direkt olarak gitmesinin istenmedii durumlarda kullanlr (ekil 8.8).
8.2.1.5.2. Yol ve Konumlarina Gre Yn Kontrol Valfleri: a- 2 / 2 valf b- 3 / 2 valf c- 4 / 2 valf d- 3 / 3 valf e- 4 / 3 valf f- 5/ 2 valf (2 yollu, 2 konumlu yn kontrol valfi ) (3 yollu, 2 konumlu yn kontrol valfi ) (4 yollu, 2 konumlu yn kontrol valfi ) (3 yollu, 3 konumlu yn kontrol valfi ) (4 yollu, 3 konumlu yn kontrol valfi ) (5 yollu, 2 konumlu yn kontrol valfi )
2 / 2 Valfler: Bu valflerde iki yol, iki alma konumu vardr. Bundan dolay 2/2 lik valf denilmitir. Genel olarak ama ve kapama olarak grev yaparlar. Bir girii bir de k vardr (ekil 8.9). .
79
3 / 2 Valfler: yollu, iki alma konumlu valflerdir. Genel olarak tek etkili silindirlerde amakapama grevi yaparlar.Hidrolik sistemlerde elle kumandal olarak geri dn yayl olan 3/2 valfler kullanlr (ekil 8.10).
4 / 2 Valfler: Drt yollu, iki alma konumlu valflerdir. ift etkili silindirlerin altrlmasnda kullanlr. ekil 8.11 'de pompadan gelen basnl sv 1. konumda (P) den girer ve silindire (A) ynnde i yaptrr (B - T) den tanka dner. 2. konumda yine (P) den giren akkan (B) den geerek piston kolunu geriye eker. Akkan (A - T) yolundan tanka dn yapar
80
3/3 Valfler: yollu, konumlu valflere denir. 3/3 valflerin iki alma konumu ve bir ntr konumu vardr. Bir taraftan yay ile merkezlenir. farkl grevin yerine getirilmesi gereken yerlerde tercih nedenidirler. Elektromanyetik yapl olanlarda elektrik sinyali olmad zaman yayn etkisi ile ntr konuma gelir (ekil 8.12).
4/3 Valfler: Drt yollu , konumlu valflere denir. Hidrolik motorlarn kontrol edilmesinde ve ift etkili silindirlere kumanda edilmesinde tercih edilirler. Titreimsiz alma zelliklerine sahiptir. (O) konumu ntr, 1. ve 2. konumlar alma konumlardr. Merkez konumu ak veya kapal olabilir (ekil 8.13).
5/2 Valfler: Be yollu, iki alma konumlu valflere denir. Deiik tiplerde yaplmalarna ramen, ift etkili silindirlerin kontrol ve kumandasnda yaygn kullanm sz konusudur. 5 / 2 valflerin nemli zellii, silindire giren basnl svnn dier elemanlara da gnderilmesine ve yol vermesine yardmc olmasdr. Ayrca 5/2 valfler ift depo ile almaya elverili yapdadrlar (ekil 2. 50: Resim 2. 19 ve 2. 20).
81
Servo Yn Kontrol Valfleri: Servo valfler, giri ksmndaki kk elektrik sinyalini byk k sinyaline dntrrler. Yani kk kuvvetlerle byk kuvvetlerin elde edilmesini salarlar. 0,08 Watt' lk bir sinyal ile 100 kw' lk bir g elde edilebilir (ekil 8. 15, Resim 8.3). rnein tat direksiyonlarnda direksiyona etki eden kk bir kuvvet, servo valf mekanizmas aracl ile tekerleklerin dndrlmesinde byk bir momente dnr. Dolaysyla tekerleklerin kolay dnmesi salanr. Ayrca belirli pozisyonlar srekli olarak tutmaya ve muhafaza etmeye yararlar. Elektrohidrolik dzenlemelerde yaygn olarak kullanlrlar.
82
Oransal Valfler Giriteki elektrik sinyallerini kuvvete dntrerek alrlar. Basncn k miktarn giri ksmndaki elektrik sinyali ile orant yaparak ayarlarlar (ekil 8.16 ,Resim 8.4). Oransal valflerde genellikle kapal durumdan ak, ak durumdan ka-pal duruma geilerde srekli sv miktar kontrol edilir. Oransal valflerin programlanabilir olmas ile hidrolik devreler programlanarak altrlabilir.
8. 2.1.5.3. Kumanda Edili Biimlerine Gre Valfler: Hidrolik sistemlerde yn kontrol valflerinin kumanda edili biimleri deiik ekillerde olmaktadr. Elle, mekanik, otomatik ve yar otomatik kumanda ekilleri olabildii gibi; elektronik kumanda sistemleri ile uzaktan kumanda edilebilen valflerde retilmitir. Kumanda ediliierine gre yn kontrol valfleri ekil 8.17 de tablo biiminde verilmitir.
83
84
85
8.2.2. Basn Kontrol Valfleri: Hidrolik sistemlerde pompann bast svnn basn deerini belli snrlar arasnda tutar. Basn hatt zerine montaj yaplr. Hidrolik devreyi ve alan elemanlar korur. Devrenin alma basncnn belli bir deerin zerine kmasn engelleyerek sistemin dzenli ve gvenli almasn salar (ekil 8.18). Basn kontrol valfleri alma fonksiyonlar bakmndan drt eittir: Emniyet valfleri, Basn drme valfleri, Basn sralama valfleri, Boaltma valflere,
8.2.2.1- Emniyet Valfleri Emniyet valflerinin eidi vardr: - Dorudan etkili emniyet valfi - Dolayl etkili emniyet valfi - Pilot kontroll emniyet valfi 8.2.2.2- Dorudan Etkili Emniyet Valfi: Hidrolik devrelerdeki akkann basncn nceden belirlenmi deerler arasnda tutarak sistemi emniyete alr. Bylece yksek basnlardan devre elemanlar korunmu olur. (ekil 8.19). Ayar vidas ile basn istenilen deerlere ayarlanabilir.
A
ekil 8.19: Dorudan Etkili Ayarlanabilir Emniyet Valfinin Kapal Konumu
86
8.2.2.3- Dolayl Etkili Emniyet Valfi: Hidrolik devrelerde basn hattna taklarak sistemin basncn kontrol eden valflerdir. Bu valflerde basnl sv (P1) basnc ile pistonu iterken, svnn bir ksm da (P2) basnc ile dier pistonu kapatmaya zorlar. Bylece pompadan gelen basnl sv ile valf iindeki sv dolayl olarak orantl bir ekilde ayarlanm olur. (ekil 8.20)
Piston
8.1.2.2.4-Pilot Kontroll Emniyet Valfi: Bu valfler, yksek basnl dk debili svya yol verme yntemi ile alrlar. Emniyet valfinin zerine ayrca pilot kontrol (uyar) valfi balanarak emniyet valfin de erken alma olmamasn salar. (ekil 8.21)
87
8.2.2.5- Basn Drme Valfleri: Hidrolik sistemlerde birden fazla motor veya silindirin kullanld yerlerde alrlar. Silindirlerden birinin basncnn dierinden dk olmas gerekebilir. Deiik alma basnlar elde etmek iin silindir veya motorlardan nce balanr. Takldklar yerlerde sisteme daha dk deerde basn gnderme grevi yaparlar. alma prensibi olarak giri ksmndan valfe giren basnl sv, k ksmnda belirli deerlere indirgenir. eitleri: ki yollu basn drme valfi yollu basn drme valfi ki Yollu Basn Drme Valfi: ekil 8.22 'de (A) kanalndan giren ve basnc (P1) olan sv pistonu itmeye zorlar. Pistona bal yayn itme kuvveti ile svnn itme kuvvetlerinin dengelenmesi sonucunda (A) kanalndan giren basnl sv (B) kanalndan basn deeri drlm olarak kar. Ayar vidas ile basn, istenilen deerlere ayarlanabilir.
88
ekil 8.24: Yollu Basn Drme Valfinin Devre zerinde fade Edilmesi
8.2.2.6- Basn Sralama Valfleri: Hidrolik sistemlerde, birden fazla hidrolik motor veya hidrolik silindirin deiik zamanlarda devreye girmesi, ve farkl ilemler yapmas istenilen durumlarda tercih edilir. Pompadan gelen basncn sras ile silindirlere ve motorlara gnderilmesi ilemi dzen iinde gerekletirilir. Normalde kapal konumda olurlar. Basn drme ilemi nceden ayarlanr. alma srasnda (P1) basnc (P2) basncndan fazla olduu zaman pistonu hareket ettirerek svya yol verir (ekil 8. 25).
89
ekil 8.26: Basn Sralama Valfinin Hidrolik Devre zerinde fade Edilmesi
90
8.2.3- Ak Kontrol Valfleri: Hidrolik sistemlerde hidrolik motorlara veya hidrolik silindirlere giren sv miktarn ayarlama grevinde tercih edilirler. Bylelikle silindir veya motorlarn hzn istenilen oranlarda ayarlama grevini yerine getirirler (ekil 8.28). Bu zelliklerinden dolay evlerdeki musluklarn yaptklar grevleri yaparlar (ekil 8. 29). Bu valflerde ama kapama bir vida, kol, kaml dzen ya da otomatik olarak deiik ekillerde dizayn edilebilir. 8.2.3.1- Ak Kontrol Valflerinin eitleri: Sabit ak kontrol valfi, Ayarlanabilir ak kontrol valfi, Yavalatma valfi, ek valfler, ek valfi ayarlanabilen ak kontrol valfi,
91
8.2.3.1.3-Yavalatma Valfleri:
neli ksc
Radyal ksc
Aksiyal ksc
Helisel ksc
Kaml ksc
8.2.3.1.3-Yavalatma Valfleri:
Hidrolik sistemlerde, silindirlerdeki pistonun hz veya dier elemanlarn belli zamanlarda hzlarn azaltmak iin tercih edilir. Silindire giden svnn miktarn azaltmak yoluyla piston hz yavalatlm olur. Yavalatma valfleri genel olarak bir kam hareketi ile otomatik olarak alr.Kamn valfin makarasna bast noktada yavalatma balamtr.Yavalatmann hz, kamn eimine bal olarak deiir (ekil 8.32).
92
8.2.3.1.4- ek Valfler: Bir ynden svnn geiine izin veren, dier ynden svn geiine vermeyen valflerdir. Valf iinde bir yay, bilye veya konik bir kapama parasndan oluur. ekil 8.33 'te sv (A) kanalndan girerek bilye veya konik paray iter ve direkt olarak (B) kanalndan kar.
bilyal
8.2.3.1.5-ek Valfi Ayarlanabilen Ak Kontrol Valfi: Hidrolik sistemlerde silindir iindeki pistonun her iki yndeki gidi - gelilerini kontrol eden silindirin giri ve k hatlarna taklan valflerdir. Svnn miktar ve ynn snrlar. ekil 8.34'te (A) kanalndan giren sv ayarlanabilen bir kesitten geerken sistemde ek valf bulunduundan ayarlama kolay yaplr.
8.2.3.1.6- Akkann Kontrol Edilmesi: Hidrolik sistemlerde akkann kontrol edilmesi ekilde olur . 1. Hidrolik silindire giden svnn kontrol: Pompa ile silindir arasna ak kontrol valfi yerletirilerek ift etkili silindirlerin kontrolu salanr. 2. Hidrolik silindirden kan svnn kontrol: Silindirden kan akkann kontrol silindirden hemen sonra ak kontrol valfi taklarak salanr. 3. Silindire giden ve bir ksm ya deposuna dnen svnn kontrol: Akkan, silindire girmeden bir ksm ak kontrol valfinden geerek depoya dnerken yaplan kontroldr.
93
94
c)Ak kontrol valfleri d) Tandem valfler 3-Sistemde svlarn ynn kontrol eden valf hangisidir? a)Yn kontrol valfleri b) Basn kontrol valfleri c)Ak kontrol valfleri d) ek valfler 4-Pompann bast svnn deerini belli snrlar iinde ayarlayan valf eidi hangisidir? a)Yn kontrol valfleri b) Ak kontrol valfleri c) Basn kontrol valfleri d) ek valfler ,
5-Aadakilerden hangisi basn kontrol valfi eidi deildir? a)Emniyet valfleri b) Boaltma valfleri c) Basn drme valfleri d) Servo kontrol valfleri ,
6-Hidrolik sistemlerde sv miktarn kontrol etmeye yarayan valf tr hangisidir? a)Yn kontrol valfleri b) Ak kontrol valfleri c) Basn kontrol valfleri d) ek valfler
95
CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 B D A C D B
DEERLENDRMELER Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz.Doru cevaplarnzn saysn belirleyerek kendinizi test ediniz.Hatalarnz bilgi yapraklarna tekrar dnerek dzeltiniz.
96
ARATIRMA
Hidrolik akmlatrlerin ne amala retildiini ve boru hesaplamalar hakknda ulaabildiin kaynaklardan bilgi edininiz.
9. HDROLK AKMLATRLER
Hidrolik sistemlerde gerektii zaman kullanlmak iin bulundurulan, hidrolik enerjiyi basn altnda depolayan elemanlara denir.
Arlkl
yayl
balonlu
gazl
pistonlu
97
9.2.1- Arlkl Akmlatrler: st ak silindire doldurulan akkann zerine arlk konularak dengeleme yaplan akmlatr eididir. Sabit basn ve byk hacim gereken yerlerde tercih edilir. Devredeki sv basncnn dmesi durumunda arln etkisiyle akmlatr iindeki svnn devreye baslmas ile sistemin bir sre daha basn normale dnnceye kadar almasn salar (ekil 9.2).
9.2.2- Yayl Akmlatrler: Yayl akmlatrlerde silindirin iine giren svnn basnc, yay yukar doru iter. Hidrolik devrelerde basn dt zaman dengeleme salanm olur (ekil 9.3).
P
ekil 9.3: Yayl Akmlatr
98
9.2.3- Diyaframl Akmlatrler: Bir silindir iindeki azot gaz diyafram 1/10 orannda sktrarak akkann basncn artrr. Kk hacimli ilemler iin uygulanr (ekil 9.4).
9.2.4- Balonlu Akmlatrler: Kapal bir silindir iine esneme zelliine sahip (balon grnml ) bir eleman monte edilir.erisine azot gaz konularak dengeleme ilemi gerekletirilir. Gazl akmlatrler de denilir. Gazlarn sktrlmas prensibi ile alr (ekil 9.5).
Balonlu akmlatrler, kaynaklanm veya dvlm bir basn kab (1), akmlatr balonu (2), gaz girii iin valfler (3), ve ya giriinden (4) oluur. Gaz ve akkan, balonla birbirlerinden ayrlr.
99
9.2.5- Pistonlu Akmlatrler: Bir silindirin iinde pistonun zerine azot gaz doldurularak imal edilir. Pistona gelen basnl svnn pistonu itmesi ile azot gaz skr ve bylece basn artar. Byk hacimli almalar iin tercih nedenidir (ekil 9.6). Pistonlu akmlatrler akkan blm ile gaz szdrmazlna sahip ayrma eleman olarak kullanlan pistonlu bir gaz blmnden oluurlar. Gaz ksm nceden azot ile doldurulmutur. Akkan blm hidrolik devreye baldr. Bylece, basn ykseldiinde pistonlu akmlatr dolar ve gaz sktrlr. Basn dtnde, sktrlan gaz geniler ve depolanan akkan devreye verir. Pistonlu akmlatrler her konumda monte edilebilirler. Ancak tercih edilen konum, piston contalarnn akkandaki toz paracklarnn oluturaca tortudan korunduu, gaz blmnn yukarda olduu dikey konumdur. Ana elemanlar, d silindir borusu (1), piston (2) ile szdrmazlk sistemi eleman ve n kapaklar (3,4), akkann bulunduu alan (5) ve gaz balantlardr (6). Silindir borusunun iki grevi vardr, bir yandan dahili basnc alrken dier yandan da gaz ve akkan blmleri arasnda ayrma eleman olarak kullanlan pistona klavuzluk eder.
Bu elemanlar:
1. Borular ve hortumlar, 2. Rakorlardr. 9.3.1 . Borular ve Hortumlar 9.3.1.1- Yapsal zellikleri: Hidrolik devrelerde basnl svnn depodan balayarak alclara ve alma hatlarna kadar iletmekte kullanlrlar. Hidrolik sistemlerde borular ve bezli lastik hortumlar kullanlr. Borular, korozyona dayankl dikisiz olarak yumuak eliklerden yaplr. Hidrolik sistemlerde kullanlacak elik borularn zellikleri DIN 2391, TS 301' de ifade edilmitir.
100
Basnl svnn alan alclara iletilmesinde bezli lastik hortumlar kullanlr. Bezli lastik hortumlar, 1000 bar basnca dayankl, kat tel tabaka ile rlm esnek hortumlardr (ekil 9.7). Lastik hortumlarn alma scaklklar - 40 oC ile + 90 oC arasndadr. elik borular ve bezli lastik hortumlar kullanlacaklar llere gre standartlarIa belirlenmitir. Borularn, yerine monte edilmeden i ksmlarnn su veya kimyasal maddelerle temizlenmesi gerekir. Borular ve lastik hortumlar, oksijen kaynandan ve elektrik cihazlarndan uzak altrlmaldr. altklar yerlerde metal talalar olmamaldr. Metal talalar lastik hortumlara zarar verir. Borularn taklp sklmeleri, bakm ve tamiri kolay olmaldr (ekil 9.7, ekil 9.8-9-10-11-12-13-14).
ekil 9.7: Esnek Hortum 1.st Tabaka (Poliretan) 2.Basn Tayan elik rg 3.Hortum Tabakas (Elastomerdan)
101
9.3.1.2- Boru Seiminde Ve Montajnda Dikkat Edilecek Noktalar: 1. Borularn i yzeyleri przsz ve temiz olmaldr. 2. Takldklar yerlerde kvrm says az olmaldr. 3. Sisteme uygun apta ve uzunlukta olmaldr. 4. zerine yeterince hava alma musluu taklmaldr. 5. Gereksiz eklerden kanlmaldr. 6. Basn hattnda kesit daralmamaldr. 7. Szdrma ve kaak yapmamaldr. 8. Boru balantlarnda hata yaplmamaldr. 9.3.1.3-Hidrolik Boru aplarnn Hesaplanmas: Hidrolik sistemlerde kullanlacak borularn dayankl, szdrmaz ve gvenli olabilmeleri iin lleri uygun deerlerde belirlenmelidir. Pompann debisi, ortalama hz, ve alma hattnn zellikleri bilinerek hesap yaplmaldr. Bu zellikler :
V d2 Q= (l/dk) 21
d=
A=
Q 21 (mm) V
d2
4
= 0,785 d 2 (mm 2 )
102
Formlleri ile hesaplanr. Bu formllerde Q = Akkann (pompann) debisi (I /dk.) V = Ortalama ak hz (m/sn) d = Boru i ap (mm) A = Boru kesit a/am (mm2) dr.
rnek Problem:
Bir hidrolik devrede debisi 40 I/dk olan akkann ortalama hz 6 m/sn' dir. Sistemde kullanlacak boru i ap ne olur?
Verilenler:
Q = 40 I/dk , V = 6 m/sn
stenilenler:
d=?
d=
Q.21 = V
d= 11,8 mm
2-Rakorlar:
Hidrolik devrelerde borularn devre elemanlarna balanmas iin kullanlan aparatlardr. Szdrmazl salamalar iin zel imalat yntemleri vardr. Borularn birbirlerine balanmalar vida ve somun yardmyla olur. Szdrmazl salamalar iin vidalarn aln yzeylerine conta konulur. Rakor i kesitleri, basnl akkann geiine engel olmayacak ekilde imal edilmilerdir (ekil 9.16, ekil9.15).
rakor
103
104
9.5-Manometreler
Hidrolik sistemlerde genellikle basn hattna taklarak basn lme grevi yaparlar. Tezgh veya makine alrken alma basnc deerleri manometrelerden takip edilir. Belirli noktalara taklarak o blgenin basnc kontrol altna alnm olur (ekil 9.24). Manometrelerin gsterdii basn efektif basntr.Bu basn atmosfer basncnn zerinde bir deerdir.Ar basn ykselmeleri meydana geldiinde elektrik sinyali gnderip kontan atmasn salar ve meydana gelebilecek kazalar nlenmi olur. ekil 9.24 'te ok ynnde giren basnl sv, esnek yapya sahip olan bakr borunun iinden geerek manivela kolunu iter. Manivela koluna bal olan kremayer diliyi hareket ettirir. Kremayer diliye bal olan ibre de hareket ederek basn deerini gsterir. Hidrolik manometrelerde okunan basn birimi bardr. 1 bar = 1 cm2 yzeye etkiyen 10 Newton kuwetin yapt basntr.( N/cm2) veya (1 2 kg/cm ) olarak da okunur. Psi basn birimi ile de llr. Manometrelerde basn at-mosfer (at) cinsinden de llr. Atmosfer basnc 76 cm. yksekliindeki civann hidro-statik basncna eittir. 1 atm. = 101 325 kN / m2 dir.
105
9.5.1Manometre Seiminde Dikkat Edilecek Noktalar: alma basnc ile i basnc uygun olmaldr (lm aral). alma basncna bal olarak balant vidas ls ve d ap uygun olmaldr. Manometre her zaman gerek deerleri gstermelidir. Hassasiyetleri O - 0,1 bar deerinde olmaldr.
106
lem Basamaklar
neriler
Bilgi yaprndaki Hidrolik devrelerde kullanlan boru aplarnn hesaplamalarn yapnz. bilgilerden faydalannz.
rnek
ve
107
108
4- Lastik hortumlarn alma scaklklar ne kadardr? a) 100 0C b)-80 0C- -50 0C c)-40 0C +90 0C d)150 0C 5-Aadakilerden hangisi szdrmazlk eleman malzemesi deildir? a)Perbunan b)Bakr c)Poliamid d)Breon 6-Teflon szdrmazlk elemanlarnn dayanm scaklklar ne kadardr? a)100 0C b)150 0C c)500 0C d)250 0C 7-Manometrelerin gsterdii basn ne tr bir basntr? a)Efektif basn b)ndike Basn c)Termik basn d)Statik basn
109
CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 7 C D A C B D A
DEERLENDRMELER Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz.Doru cevaplarnzn saysn belirleyerek kendinizi test ediniz.Hatalarnz bilgi yapraklarna tekrar dnerek dzeltiniz.
110
ARATIRMA
Hidrolik sistemlerde kullanlan yalarda aranan zellikleri eitli kaynaklardan reniniz.
10.2-Akkan eitleri:
Su, Doal yalar, Sentetik (yapay) yalar olarak gruptur.
Su:
Hidrolik sistemlerin bulunduu ilk dnemlerde akkan olarak su kullanlmtr. Gnmzde de yksek sl alma ortamlarnn olduu yerlerde, hidroelektrik santrallerinde ve trbinlerde su kullanlmaktadr. Fakat su paslanmaya (korozyon) sebep olduundan mutlak kullanlmas gereken yerlerde gliserin ya da pas nleyici kimyasallar katlarak kullanma sunulmaktadr.
Doal Yalar:
Su kullanmnn paslanmaya yol amas ve baz olumsuzluklarnn grlmesi sonucu, bitkilerden elde edilen ayiek ya ve zeytinya hidrolik sistemlerde kullanlmaya balanmtr. Fakat yksek basnlarda uzun sre almas gereken yerlerde istenilen verime ulalamamtr. Bu nedenle reticiler sentetik ya arayna ynelmilerdir.
111
Tablo 10.1: SAE Standartlarna Gre - 20C Ve 90C Is Arasnda llen Scaklklara Gre Ya Numaralar ve Viskozitelerinin lleri
112
Svlarn akmaya kar gsterdii dirence viskozite denir. Yalarn viskozitesi altklar ortamn scaklna gre deiir. Is ykseldike viskozitesi azalr. Is azaldka viskozitesi artar. Yan viskozitesinin scakla bal olarak deimesine viskozite indeksi denir.
Yaz ve k ortamna gre alabilecek viskozitesi uygun hidrolik yalar tercih edilmelidir. Yalarn s ortamlarnda viskozitesi, viskozimetre ile llr. ekil 10.1 de bir saybolt viskozimetresi grlmektedir.
113
Yalarn viskozitelerinin yksek ve dk olular hidrolik devrelerin al-tklar ortamda sorun karr. Hidrolik sistemler iin alma ortamlar ve slar iyi hesapla-narak ya tercihi yaplmaldr. Yksek viskozitede s ykselir, basn der, hareket yavalar ve yksek diren oluur. Viskozite dk olduunda ise pompa verimi der, sznt artar, anma olur ve hz azalr.
Viskozite eitleri: Mutlak Viskozite: Birbiri zerinde kayan akkanlarn kendi hareketleri arasnda oluan direntir. Akkan hareket halinde olduu iin dinamik viskozite de denir. Birimi (Poise) dir. 1 Poise = 1 cm kalnlktaki ya filmi tabakasnn kendi ya tabakalar arasnda bir saniyede bir cm hzla hareket edebilmesi iin gereken kuvvete denir. 1 Poise =
Kinematik Viskozite: Akkann mutlak viskozitesinin kendi younluuna olan orandr. Birimi (Stoke) dir. 1 St (Stoke) = 100 mm2/s. 10.3.2. Kpklenme: Hidrolik devrelerde yan iine hava karmasyla meydana gelen durumdur. Kpklenme, sistemin verimsiz ve titreimli almasna sebebiyet verir. Sistemin basnc da azalr. Borularn kvrm biimi kpklenme nedeni olabilir. Bu olumsuzluu ortadan kaldrmak iin; borular keskin (90) keli bklmemelidir. Byk kavislerle bklmelidir. Kesitleri birdenbire daraltlmamal, (ekil 10.2) i yzeyleri dzgn olmaldr. Depo iinde sisteme uygun filtre seilmeli ve borularn az (45) eik kesilmeli, emi ve dn hatt arasna ara perde konularak trblansa izin verilmemelidir (ekil 10.2). Bunun iin devrede hava alma elemanlar olmaldr.
114
10.3.3. Yalama Yetenei: Hidrolik devreler iin iyi bir ya, alan paralar yalamaldr. Yalama yete-neinin iyi olmas, alan paralarn hareketini rahatlatr, g kaybn azaltr.Hareket eden paralar arasnda ya filmi tabakas oluturur. Hidrolik yalarda aranan bu nitelikler; yan viskozitesine, akclna, viskozite indeksine ve iinde yabanc madde barndrmamasna baldr. 10.3.4. Polimerleme: Hidrolik devrelerde, yksek basn ve sda yan zelliini korumasdr. Ya bu olumsuz artlarda bozulmuyor ve molekllerine ayrmyorsa polimerleme zellii iyidir. 10.3.5. Oksidasyon: Polimerleme nedeni ile oluan olumsuz durum, hidrolik devre elemanla-rnda oksit ve paslanma oluturur. Ayrca yan iindeki suyun da ayrmas veya eitli blgelerden ieri giren oksijen, metal ksmlarn oksitlenmesine neden olur. Bunun iin hava ve suyun hidrolik devreden darya atlmas gerekir. 10.3.6. Akma Noktas: Hidrolik devre yalarnn akclk zelliini kaybedip koyulamaya balad sya "akma noktas" denir. Hidrolik devrelerde yan alma scakl 50C ila 100C arasndadr. alma slar dtke yan viskozitesi artar yani akcl azalr. Byle durumlarda sistemin verimi de azalr. Yalarn akma noktas ve zellikleri retici firmalar tarafndan belirtilir.
115
10.3.7. Isl Genleme: Hidrolik devrelerde yan ssnn artmas ile yada sl genlemeler meydana gelir. Isl genleme neticesinde yan hacmi artar. Hacmi artan ya, sistemde skma olu-masna neden olur. Bu nedenle depoya doldurulacak ya miktar, sl genleme sonucu hacminin artaca hesaplanlarak doldurulmaldr. Ya, 1 oC scaklkta bulunduu hacminin 0,0007 kat orannda art gsterir. Art u forml ile hesaplanr: t =t2 t1
,
V= V0 t
V=V0 + V1
t =Yan s sonucu artma miktar 0C t2 = Son scaklk 0C t1 = lk scaklk 0C V1 = Yan hacim olarak art ( l ) V0 = Yan ilk hacmi ( l ) V = Yan son hacmi ( l ) = Yan genleme oran ( 1 0C da 0,0007 kat art gsterir.) 10.3.8. zgl Arlk: Hidrolik yalarn 20C sda birim hacminin arldr. N/dm3 veya kgf /dm3 birimleri ile llr. Genel olarak hidrolik yalarn zgl arlklar 0,90 - 0,95 N/dm3 olarak ifade edilir. 10.3.9. Film Dayanm: Yan alan paralara yapma ve katman oluturma zelliidir. Hidrolik devre-lerde birbiri ile alan paralar arasnda anma olmamas iin ya filmi tabakas meydana getirilir. Yalarn film dayanm zelliinin iyi olmas g kaybn azaltr. Sistemin, mrn uzatr. 10.3.10. Alevalma Noktas: Yalarn 160C - 200C arasndaki slarda toz halinde (plverize) pskrtldkleri zaman yanmaya balad noktadr.
116
Sisteme uygun ya seimi yapmay reniniz. Hidrolik ya kutularndaki zellikleri kataloglarla karlatrnz.
117
118
5- Svlarn akmaya kar gsterdii dirence ne denir? a)Viskozite b) zgl arlk c) Oksidasyon d )Polimerleme 6-Hidrolik borular 900 kvrlrsa ne gibi sorun meydana gelir? a)Viskozite artar b) Ya yanar c) Oksitlenme olur d )Yada kpk oluur 7-Yksek basn ve sds yan zelliini korumasna ne denir? a)Viskozite b) Polimerleme c) Oksidasyon d ) Kpklenme
119
CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 7 C A D B A D B
DEERLENDRMELER
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz.Doru cevaplarnzn saysn belirleyerek kendinizi test ediniz.Hatalarnz bilgi yapraklarna tekrar dnerek dzeltiniz.
120
RENME FAALYET-11
AMA
RENME FAALYET-11
Bu bilgi yapranda hidrolik devrelerde kullanlan filtreler hakknda bilgi sahibi olacaksnz
ARATIRMA
Hidrolik sistemlerde kullanlan filtre eitlerini reniniz.
121
11.2.1. Emi Hatt Filtreleri: Pompa emi hattna monte edilir(ekil 11.2). Depo iine yerletirilerek pislikler kabaca burada szlr. Zaman zaman temizlenmesi gerekir.Temizlenmeleri biraz yorucu bir itir. Kirlendikleri zaman elektrik sinyali veren filtreler retilmitir. Emi hatt filtrelerinin tkanmas sonucu pompa zorlanr, devreye hava basar, verim der. Depo iine konulan emi hatt filtrelerinin 0,13 mm.ye kadar szme zellii olan filtrelerden seilmesi nerilir (ekil 11.2). (Sv A kanalndan girer, filtreden geerek B kanalndan kar.)
11.2.2-Basn Hatt Filtreleri: Pompadan sonra taklarak korunmas gereken elemanlara temiz sv gndermek iin kullanlan filtrelerdir. Basn hatt filtreleri paslanmaz elikten imal edilmi filtrelerdir. Hareketli elemanlarda oluacak sorunlar nlemek iin pompadan sonra taklarak altrlrlar. Yaplar daha dayankl ve pahaldr (ekil 11.3). (Akkan A kanalndan girer, filtreden geerek B kanalndan kar.)
11.2.3. Dn Hatt Filtreleri: Hidrolik sistemlerde dn hattna balanan dk basnl filtrelere denir (ekil 11.4). Dk basnl olduklarndan altklar yerlerde ar basnla alan devrelerde altrlmamaldr. Dn hattndaki sv, dnnde devredeki kir ve pislikleri depoya dndrmeye alr. Ayrca kirlenen svnn depoya temiz olarak dnmesi iin de ana dn hattna, sznt hattna veya emniyet valfi dn hattna taklarak kirlenen svnn temizlenmesini salar.(ekil 11.4 A kanalndan giren sv filtre edildikten sonra B kanalndan k yapar.).
122
123
124
125
DEERLENDRMELER Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz.Doru cevaplarnzn saysn belirleyerek kendinizi test ediniz.Hatalarnz bilgi yapraklarna tekrar dnerek dzeltiniz.
126
ARATIRMA
Hidrolik devrelerin uyguland makine ve ara gereleri reniniz.
127
12.1.2.2. Kapal Hidrolik Devreler: Hidrolik pompann pompalad sv, silindirden ktktan sonra svnn tamam ya da bir blm tekrar pompaya giren oradan tekrar silindire dnerek alan devrelere denir. Hidrolik motorlarn altrlmasnda baarldr. Silindirden kan sv tekrar depoya dnmedii iin ya gereksinimi dktr. Kk bir depo sv sistemin gereksinimini karlamaya yeter. ekil 12.2' de pompadan kan basnl sv bir motora hareket vermektedir. Hidrolik motordan kan sv 3/3' lk yn kontrol valfinden geerek yeniden baka bir hidrolik motoru altrabilme zelliine sahiptir. Bu sistemde akkan srekli devrettiinden svnn ss artabilir.
128
12.2.3 Yar Kapal Hidrolik Devreler: Hidrolik silindirlerden dnen svnn bir blm depoya dnerken dier bir blm de tekrar silindirlere gndiriliyorsa buna yar kapal hidrolik devre denir. Yar kapal devreli sistemlerde bir pompadan retilen svya ile birden fazla i yaptrlabilir. Bu nedenle yar kapal devrelerin uygulama alanlar yaygndr (ekil 12. 3) .
12.1.2.4. Ak ve Kapal Devrelerin Karlatrlmas: Ak devrelerin deposu byk, kapal devrelerinki kktr. Bundan tr kapal devreler tatlarda baar ile uygulanr. Ak devrelerde yan depoya dnmesi ile svnn temizlenmesi,dinlenmesi ve soutulmas salanr. Ak devrelerde iletilen kuvvet byktr. Ak devrelerde kontrol basn hattndan, kapal devrelerde ise dn hattndan alnan sinyallerle salanr. Ak devrelerde ilk alma annda sisteme hava girer. Kapal devrelerde bu durum sz konusu deildir. Kapal devrelerin ak devreye gre ss abuk artar. Kapal devrelerde sv abuk kirlenir. Kapal devrelerde devrenin altrlmas iin az sayda devre eleman gerekmektedir. Kapal devrelerde motorlarn yn ve hz kontrol ayarlar en hassas deerlerde ayarlanabilir. Kapal devrelerde silindirden kan sv ile dier elemanlarn kontrol gerekletirilebilir.
129
130
131
132
3 2
133
ekil 12.11: Alt Deiik Hzn Elde Edildii Hidrolik Devre emas
134
lem Basamaklar
neriler
Bilgi yapraklarndan Hidrolik devre eitlerini faydalannz. reniniz. Hidrolik devre elemanlarn reniniz ve sembolleri ile ifade ediniz. Hidrolik devre izimi yapabilme becerisi gelitiriniz.
135
LME VE DEERLENDRME
1-Aadakilerden hangisi hidrolik devre eidi deildir? a)Ak hidrolik devreler b)Kapal hidrolik devreler c)Yar ak hidrolik devreler d)Yar kapal hidrolik devreler
2-Hidrolik silindirlerden kan sv dorudan depoya dner ya da 2. bir silindiri altrmak zere yola devam ederse bu tr devrelerin ad nedir? a)Ak hidrolik devreler b)Kapal hidrolik devreler c) Yar kapal hidrolik devreler d)Hibiri
3-Hidrolik pompann pompalad sv, silindirden ktktan sonra svnn tamam ya da bir blm tekrar pompaya girerek oradan tekrar silindire dnerek alan devrenin ad nedir? a)Ak hidrolik devreler b)Kapal hidrolik devreler c) Yar kapal hidrolik devreler d)Hibiri
136
4-Hidrolik silindirlerden dnen svnn bir blm depoya dnerken dier bir blm de tekrar silindirlere gndiriliyorsa bu devrenin ad nedir? a)Ak hidrolik devreler b)Kapal hidrolik devreler c)Yar kapal hidrolik devreler d)Hibiri
137
DEERLENDRMELER
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz.Doru cevaplarnzn saysn belirleyerek kendinizi test ediniz.Hatalarnz bilgi yapraklarna tekrar dnerek dzeltiniz.
138
ARATIRMA
Hidrolik sistemlerle iyapan iyerlerini ziyaret ederek hidrolik sistemlerde meydana gelebilecek arzalar hakknda bilgi sahibi olunuz.
139
Hidrolik devrede kaak ve szntlar vardr. Basn drme valfinin ayar dktr veya bozulmutur. Silindir keelerinde kaak vardr veya keeler arzaldr.
13.1.3.
13.1.4.
140
Havalandrma kapa ak olabilir. Valf ayar yay bozulmutur. Basn ayar bozulmutur. Emniyet valfi kapal olabilir.
13.1.6.
Devredeki Akkann abuk Isnmas: e) Devredeki svda hava vardr. f) Hidrolik devre dn hatt tkaldr. g) Pompada boluk vardr. h) Sv kirlenmi ve zelliini yitirmitir. i) Ar basn dmesi olmaktadr. j) Soutma sistemi bozulmutur. k) Svda sirklasyon fazladr. l) Svnn akcl iyi deildir.
141
Hidrolik devrelerde arzasn tehis etme becerisi kazannz. Arzal hidrolik devre onarmn yapabilme becerisi kazannz.
Bilgi faydalannz.
yaprandaki
bilgilerden
142
143
CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 7 C A A C D B A
DEERLENDRMELER Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz.Doru cevaplarnzn saysn belirleyerek kendinizi test ediniz.Hatalarnz bilgi yapraklarna tekrar dnerek dzeltiniz.
144
Pascal kanunu ile ilgili hesaplamalar yapmak. Bernoulli prensibi ile ilgili hesaplamalar yapmak. tme kuvveti,basn ve alan arasndaki ilikiyi bulmak. Hidrolik basn ykselticisi ile ilgili hesaplamalar yapmak. Dili arkl pompalarda debi hesaplamalar yapmak. Pompa debisi hesab yapmak. Silindir et kalnln hesaplamak Pistonun itme ve ekme kuvvetlerini hesaplamak Hidrolik motorlarda dndrme momenti hesab yapmak. Yn kontrol valflerini sembollerle ifade etmek. Basn control valflerini sembollerle ifade etmek. Boru aplarn hesaplamak. Hidrolik sistemde kullanlan yan zelliklerinin belirlenmesi. Hidrolik sistemde kullanlacak ya seimi. Filtre edilecek svnn debisini belirlemek. Sistem basncn belirlemek. Hidrolik devre elemanlarn belirlemek. Hidrolik devre izimi yapmak. Hidrolik devre arzas tehis edebilmek. Arzal hidrolik devre elemanlarnn onarlmas. Modl almalar ve aratrmalar sonucunda kazandnz bilgi ve becerilerin llmesi iin retmeniniz size lme aralar uygulayacaktr. lme sonularna gre sizin modl ile ilgili durumunuz retmeniniz tarafndan deerlendirilecektir. Bu deerlendirme iin retmeninize bavurunuz. Bu modl ile ilgili ayrntl bilgileri farkl kaynaklarda ve internette bulabilirsiniz.
145
KAYNAKLAR KAYNAKLAR
1-KARTAL Faruk, Hidrolik ve Pnmatik , Birsen Yaynlar , 1998 2-KK Mehmet , Hidrolik ve Pnmatik , M.E.B. Yaynlar , 2003 3-M.E.B Yaynlar , Hidrolik Arza Arama Becerisini Gelitirme , 1994
4- www.hidrolik-pnmatik.com (23.03.2005)
146