You are on page 1of 153

T.C.

MLL ETM BAKANLII

MEGEP
(MESLEK ETM VE RETM SSTEMNN GLENDRLMES PROJES)

HDROLK SSTEMLER

ANKARA 2005

NDEKLER
T.C.........................................................................................................................I GR ...................................................................................................................... - 1 RENME FAALYET-1......................................................................................... 2 1. HDROLN PRENSPLER ................................................................................ 2 1.1. Hidroliin tanm:.............................................................................................. 2 1.1.1. Endstrideki Yeri Ve nemi...................................................................... 2 1.1.2. Hidroliin Uygulama Alanlar ................................................................... 3 1.1.3. Hidrolik Sistemlerin stnlkleri ve Olumsuz Ynleri............................. 3 1.1.3. Hidrolik Prensipler ..................................................................................... 4 1.1.3.1. Hidrostatik Prensipler:......................................................................... 4 1.2. PASCAL KANUNU ......................................................................................... 6 UYGULAMA FAALYET..................................................................................... 8 RENME FAALYET-2....................................................................................... 11 2. BERNOULL PRENSB ...................................................................................... 11 RENME FAALYET-3....................................................................................... 17 3. TME KUVVET, BASIN VE ALAN ARASINDAK LK......................... 17 UYGULAMA FAALYET................................................................................... 20 RENME FAALYET-4....................................................................................... 23 4.1. Hidrolik Basin Ykselticiler.......................................................................... 23 4.2. Hidrolik Sistemlerde Kullanlan Birimler ....................................................... 24 4.2.1. Basn Birimleri: ...................................................................................... 24 4.2.2. Birimleri: .............................................................................................. 24 4.2.3. Kuvvet Birimleri ...................................................................................... 24 4.2.4. G Birimleri............................................................................................ 24 RENME FAALYET-5....................................................................................... 29 5.1. Hidrolik Devrelerin Ana Ksmlar ................................................................. 29 5.2. Ya Deposu ..................................................................................................... 31 5.2.1. Tanm ve sembol :................................................................................. 31 5.2.2. Ya Deposu Seiminde nemli Noktalar: ............................................... 32 5.2.3. Ya Istclar:........................................................................................... 32 5.2.4. Ya Soutucular:..................................................................................... 33 5.2.4.1. Su le alan Soutucular: ............................................................... 34 5.2.4.2-Hava flemeli Soutucu.................................................................... 34 5.3.1. Tanm ve Sembol: ................................................................................. 35 5.3.2. Hidrolik Pompa eitleri:......................................................................... 35 5.3.2.1. Sabit Kapasiteli Pompalar ................................................................. 35 5.3.2.1.1. Dili arkl Pompalar:.................................................................... 36 5.3.2.1.2. Dili Pompa Seiminde nemli Faktrler: .................................... 37 5.3.2.1.3. Dili arkl Pompalarda Debi Hesaplanmas................................. 38 5.3.2.1.4. ten Eksantrik Dili arkl Pompalarda Debi Hesab:.................. 39 5.3.2.2- Paletli Pompalar:............................................................................... 39 5.3.2.2.1Paletli Pompa eitleri:.................................................................... 40 i

5.3.2.2.2. Paletli Pompa zellikleri: .............................................................. 40 5.3.2.2.3. Paletli Pompalarda Debi Hesab:.................................................... 40 5.3.2.3- Pistonlu Pompalar: ............................................................................ 42 5.3.3. Pompalarn alma Prensibi: .................................................................. 43 5.3.4.Pompalarda Verimlilik: ............................................................................. 44 5.3.5. Pompa ve Akkan Uyumu:...................................................................... 46 5.3.6. Pompa Seimi:.......................................................................................... 46 5.3.7. Pompalarda Debinin Tanm: ................................................................... 46 RENME FAALYET-6....................................................................................... 51 6. HDROLK SLNDRLER................................................................................... 51 6.1 Grevleri ve Sembol: ..................................................................................... 51 6.2 Hidrolik Silindirin Elemanlar:......................................................................... 51 6.2.1- Silindir Gmlei: ..................................................................................... 52 6.2.2- Silindirlerin Et Kalnl Hesab: ............................................................. 52 6.1.2.2- Piston................................................................................................. 54 6.1.3- Hidrolik Silindir eitleri: ....................................................................... 57 6.3.1-Tek Etkili Silindir: .................................................................................... 57 6.3.2- ift Etkili Silindir: ................................................................................... 58 6.1.3.4- Yastkl Silindir:................................................................................ 59 6.4- Silindirlerde Piston Itme Kuvveti ................................................................... 60 LME VE DEERLENDRME......................................................................... 63 RENME FAALYET-7....................................................................................... 65 7. HDROLK MOTORLAR ..................................................................................... 65 7.2- Hidrolik Motorlarn eitleri: ......................................................................... 66 7.3- Hidrolik Motorlarda Dndrme Momenti Ve Hesaplanmas: ........................ 68 7.4-Hidrolik Motorlarn Kullanm Alanlar: .......................................................... 68 7.5-Hidrolik Motorlarn stn Ynleri:................................................................. 69 RENME FAALYET-8....................................................................................... 73 8. VALFLER.............................................................................................................. 73 8.1- Valflerin Grevleri:......................................................................................... 73 8.2- Valf eitleri:.................................................................................................. 73 8.2.1. Yn Kontrol Valfleri: ............................................................................... 73 8.2.1.1. Srgl Yn Kontrol Valfleri: .......................................................... 74 8.2.1.2. Yuvarlak (Dnerli) Yn Kontrol Valfleri: ........................................ 75 8.2.1.3. Yn Kontrol Valflerinde Yol Ve Konum:......................................... 75 8.2.1.4. Yn Kontrol Valflerinin Sembollerle fade Edilmesi: ...................... 76 8.2.1.5. Yn Kontrol Valflerinin eitleri: .................................................... 78 8.2.1.5.1. Yapli Biimlerine Gre Yn Kontrol Valfleri:............................ 78 8.2.1.5.2. Yol ve Konumlarina Gre Yn Kontrol Valfleri: .......................... 79 8. 2.1.5.3. Kumanda Edili Biimlerine Gre Valfler:................................... 83 8.2.2. Basn Kontrol Valfleri: ........................................................................... 86 8.2.2.1- Emniyet Valfleri................................................................................ 86 8.2.2.2- Dorudan Etkili Emniyet Valfi:........................................................ 86 ii

8.2.2.3- Dolayl Etkili Emniyet Valfi:............................................................ 87 8.1.2.2.4-Pilot Kontroll Emniyet Valfi:........................................................ 87 8.2.2.5- Basn Drme Valfleri: ................................................................. 88 8.2.2.6- Basn Sralama Valfleri:.................................................................. 89 8.2.3- Ak Kontrol Valfleri: .............................................................................. 91 8.2.3.1- Ak Kontrol Valflerinin eitleri: ................................................... 91 8.2.3.1.4- ek Valfler:.................................................................................... 93 8.2.3.1.5-ek Valfi Ayarlanabilen Ak Kontrol Valfi:................................. 93 8.2.3.1.6- Akkann Kontrol Edilmesi: ......................................................... 93 UYGULAMA FAALYET................................................................................... 94 LME VE DEERLENDRME......................................................................... 94 RENME FAALYET-9....................................................................................... 97 9.1 . Grevleri ve Sembol : .................................................................................. 97 9.2. Akmlatr eitleri:...................................................................................... 97 9.2.1- Arlkl Akmlatrler: .......................................................................... 98 9.2.2- Yayl Akmlatrler: ............................................................................... 98 9.2.3- Diyaframl Akmlatrler: ...................................................................... 99 9.2.4- Balonlu Akmlatrler: ........................................................................... 99 9.2.5- Pistonlu Akmlatrler:......................................................................... 100 9.3- Balant Elemanlar ...................................................................................... 100 9.3.1 . Borular ve Hortumlar ............................................................................ 100 9.3.1.1- Yapsal zellikleri: .......................................................................... 100 9.3.1.2- Boru Seiminde Ve Montajnda Dikkat Edilecek Noktalar:........... 102 9.3.1.3-Hidrolik Boru aplarnn Hesaplanmas:......................................... 102 9.4- Szdrmazlk Elemanlar................................................................................ 104 9.5-Manometreler................................................................................................. 105 9.5.1Manometre Seiminde Dikkat Edilecek Noktalar:................................... 106 UYGULAMA FAALYET................................................................................. 107 RENME FAALYET-10................................................................................... 111 10- HDROLK YALAR....................................................................................... 111 10.1- Grevleri : ................................................................................................... 111 10.2-Akkan eitleri:......................................................................................... 111 10.3- Hidrolik Yalarda Aranan zellikler: ........................................................ 113 10.3.1. Viskozite: ............................................................................................ 113 10.3.2. Kpklenme: ........................................................................................ 114 10.3.3. Yalama Yetenei:........................................................................... 115 10.3.4. Polimerleme:................................................................................... 115 10.3.5. Oksidasyon:.......................................................................................... 115 10.3.6. Akma Noktas:...................................................................................... 115 10.3.7. Isl Genleme:....................................................................................... 116 10.3.8. zgl Arlk: ...................................................................................... 116 10.3.9. Film Dayanm: .................................................................................... 116 10.3.10. Alevalma Noktas:.............................................................................. 116 iii

UYGULAMA FAALYET................................................................................. 117 LME VE DEERLENDRME....................................................................... 118 RENME FAALYET-11................................................................................... 121 11- HDROLK FLTRELER .................................................................................. 121 11.1-Grevleri ve Sembol: ................................................................................. 121 11.2. Hidrolik filtre eitleri:................................................................................ 121 11.2.1. Emi Hatt Filtreleri:............................................................................. 122 11.2.2-Basn Hatt Filtreleri:........................................................................... 122 11.2.3. Dn Hatt Filtreleri: ......................................................................... 122 11.3. Filtrelerin seiminde Dikkat Edilecek Noktalar:......................................... 123 11.4. Filtrelerin Kirlenme Nedenleri:................................................................... 123 11.5. Filtrenin Bakm Ve Temizlii: ................................................................... 123 RENME FAALYET-12................................................................................... 127 12. HDROLK DEVRE ZM............................................................................. 127 12.1. Hidrolik Devre iziminde Dikkat Edilecek Noktalar:................................ 127 12.2. Hidrolik Devre eitleri:............................................................................. 127 12.2.1 Ak Hidrolik Devreler: ........................................................................ 127 12.1.2.2. Kapal Hidrolik Devreler:.............................................................. 128 12.2.3 Yar Kapal Hidrolik Devreler: ............................................................. 129 12.1.2.4. Ak ve Kapal Devrelerin Karlatrlmas: ................................ 129 12.1.3. eitli Hidrolik Devre izimleri:......................................................... 130 UYGULAMA FAALYET................................................................................. 135 RENME FAALYET-13................................................................................... 139 13.1. Hidrolik Sistem Arzalar: .......................................................................... 139 13.1.1. Sitemde alma Srasnda Grlt: .................................................... 139 13.1.2. Hidrolik Devre Basncnn Dmesi Veya Ykselmesi: ...................... 139 13.1.3. Hidrolik Devre Debisinin Dmesi veya Ykselmesi: ....................... 140 13.1.4. Valflerde Meydana Gelen Arzalar: .................................................... 140 13.1.5. Pompalarda Meydana Gelen Arzalar: ................................................. 141 13.1.6. Devredeki Akkann abuk Isnmas:................................................ 141 UYGULAMA FAALYET................................................................................. 142 LME VE DEERLENDRME....................................................................... 143 MODL DEERLENDRME ................................................................................ 145 KAYNAKLAR......................................................................................................... 146

iv

AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI SRE N KOUL YETERLLK Hidrolik prensipleri ile ilgili hesaplamalar devre elemanlar ilgili hesaplar yapmak, hidrolik devrelerde akkan seimi yapmak GENEL AMA Hidrolik sistemler ile ilgili temel hesaplamalar yapabilecek, Hidrolik sistemlerin yaplarn tanyabilecek,bakm ve onarmlarn yapabileceksiniz. AMALAR 1. Pascal kanunu ile ilgili hesaplar yapabileceksiniz. 2. Bernaulli kanunu ile ilgili hesaplar yapabileceksiniz. 3. tme kuvveti,basn ve alan arasndaki ilikileri hesaplayabilecek ve yorumlayabileceksiniz. 4. Hidrolik basn ykselticisi ile ilgili hesaplar yapabileceksiniz. 5. Hidrolik pompalar ile ilgili hesaplar yapabileceksiniz. 6. Hidrolik silindirler ile ilgili hesaplar yapabileceksiniz. 7. Hidrolik motorlar ile ilgili hesaplar yapabileceksiniz. 8. Valfleri sembolleri ile ifade edebileceksiniz. 9. Hidrolik borular ile ilgili hesaplar yapabileceksiniz. 10. Hidrolik yalarn zelliklerini hidrolik devre ve hidrolik ya kataloglarna gre tesbit edebilecek ve ya seimini kolaylkla yapabileceksiniz. 11. Hidrolik filtre seimi,devre ve hidrolik ya kataloglarna gre yapabileceksiniz. 12. Hidrolik devre izimi yapabileceksiniz. 13.iv Katalog ve standartlara uygun olarak hidrolik devrelerde bakm ve onarm yapabilecektir. 5250T0019 Otomotiv Teknolojisi Alan Alan Ortak Hidrolik Sistemler Sv ile kontrol sistemlerini inceleyen eitim materyalidir. 40/32

MODLN AMACI

ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI

Ortamlar:Snf,atlye,ktphane,hidrolik ile ilgili ura veren fabrika ve atlyeler Donanmlar:tv,vcd,video,internet,kaynak kitaplar. Modln iinde yer alan her faaliyetten sonra verilen lme aralar ile kazandnz bilgi ve becerileri lerek kendi kendinizi deerlendiriniz.

LME VE DEERLENDRME

Bu modln sonunda rencinin yeterlilik kazanp kazanmad szl ve uygulamal snavla snanacaktr.

GR GR
Sevgili renci, renmek zere alm olduunuz bu modl ile yaamn ierisinde hidrolik kontrol sistemlerinin nasl yer aldn reneceksiniz. Bunu renirken hidroliin temel prensipleri, alma sistemleri ve paralar hakknda gerekli bilgilere ulaacak ve bu bilgileri kullanabilecek seviyeye ulaacaksnz. Endstrinin srekli gelimesi yeni bilgi ve becerileri gerektirmektedir. renilmesi gereken bilgi ve teknolojiler arasnda hidrolik nemi azmsanamyacak bir yer tutmaktadr. Hidrolik sistemlerin imalatnn ekonomik olmas, az yer kaplamasndan tr nemi daha da artmaktadr. Kullanm alanlarn da hzla yaygnlatrmaktadr.Otomobil hi phesiz ki kiilerin gelir gruplarnn deimesi ile hemen hemen herkesin ulaabildii bir obje haline gelmitir.Otomobilin yaamna getirdii yeniliklerle tanan bireyler onunla btnleerek onu hayatnn ayrlmaz birer paras haline getirmitir.htiyalarna cevap verilebildii oranda bu ban daha da glendii grlmektedir.Teknolojik almalar insan hayatn kolaylatrmak zere yaplmaktadr. Hidrolik kumanda sistemleri mekanik olarak kumanda edilen sistemlerin ok daha az g ve enerji harcanarak kumanda edilebilen sistemlerdir. Bu nedenle insan ihtiyalarn en ekonomik, konforlu ve en az g ile sistemleri kontrol ederek karlayaca iin vazgeilmezlerinden biri olacaktr.Bu mdl tamamladnzda insan ihtiyalarn kolayca kontrol edebilecei sistemleri kurarak karlayabilecek,altrabilecek ve bu sistemlerin bakmn yapabileceksiniz.

-1-

RENME FAALYET-1 RENME FAALYET-1


AMA
Bu bilgi yapranda Pascal kanunu ile ilgili hesaplar yapabileceksiniz.

ARATIRMA
Hidrolik kontrol sistemlerini aratrarak,bu sistemlerin oluumuna katk vermi insanlar reniniz.

1. HDROLN PRENSPLER
1.1. Hidroliin tanm:
Eski Yunancada su anlamna gelen hydro ile boru anlamna gelen aulis kelimelerinin birletirilmesinden tretilmitir. lk dnemlerde boru iindeki suyun davranlarn belirlemek iin kullanlmtr. Hidrolik akkanlarn mekanik hareketlerini inceleyen bilim alandr. 1.1.1. Endstrideki Yeri Ve nemi Hidrolik sistemlerin uygulama alan olarak tatlarn fren ve direksiyonlar, yalama istasyonlar, hidrolik kaldralar, damperli kamyonlar ve i makineleri rnek gsterilebilir.

Hidrolik sistemler pek ok endstriyel tesiste yaygn olarak kullanlmaktadr. Krikolar, asansrler, vinler, takm tezghlar, vites kutular, test cihazlar, sanayi tipi robotlar gibi pek ok uygulama alan vardr. Son dnemde elektroniin hzla gelimesine paralel olarak uygulama alanlar ok hzl bir ekilde genilemitir ve buna bal olarak yeni makineler gelitirilmitir.
Metal endstrisinde tm makinelerde hidrolik sistemler uygulanmaya balanlmtr Hidrolik sistemlerde g iletimi kolaylatndan tercih nedeni olmutur. Hidrolik kontrollu makineler dzgn ve titreimsiz almakta olup kontrol edilmesi ok kolaydr. Dairesel, dorusal hareketler ile otomatik ve mekanik hareketler hidrolik sistemle kolay bir ekilde elde edilmektedir. Hidrolik sistemler kontrol kolayl, ekonomik olmas ve az yer kaplamalarndan dolay geni bir uygulama alan bulmutur.

1.1.2. Hidroliin Uygulama Alanlar

Deniz ve Havaclkta
Gemi gverte vinlerinde Gemilerin yk doldurma ve boaltma ilerinde Gemi yn kontrol sistemlerinde Uzay teleskoplarnda Uak yn kontrol sistemlerinde Uaklarn ini kalk sistemlerinde tezghlarnda Preslerde Enjeksiyon preslerinde Kaldrma aralarnda Ar sanayi makinelernde

Endstriyel retim Alanlarnda

Barajlarn kapaklarnn alp kapatlmasnda Trbinlerde Nkleer santrallerde Maden retiminde Demir ve elik retiminde d-Hareketli mobil alanlarda Tatlarda Tarm makinelerinde makinelerinde Vinlerde 1.1.3. Hidrolik Sistemlerin stnlkleri ve Olumsuz Ynleri

Enerji retim Alanlarnda

Hidrolik Sistemlerin stnlkleri:


Dier sistemlere gre sessiz ve grltsz alrlar. Hidrolik enerjinin elde edilmesi, denetimi ve kontrolu kolaydr. Uzaktan kontrol edilebilir Bakm, tamiri ve onarm kolaydr. Basn ykselmelerinde devre otomatik olarak kontrol edilir. Kk basnlarla byk gler elde edilebilir. Rahatlkla yn deitirilebilir. Sistem alma srasnda kendi kendini yalar. Para mr uzundur. Ekonomiktir. Istma ve soutma kendiliinden gerekleir. Sistem durmadan hz kontrolu yaplabilir. Otomatik kumanda sistemi ile tek merkezden kontrol edilebilir. Elektrikli ve elektronik kontrol sistemleri ile yeni makineler tasarlanabilir. Daha az yer kaplarlar

Hidrolik Sistemlerin Olumsuz Ynleri


Svlarn ysek slara ulamas ile ya kaaklar oluabilir ve verim debilir. Balant ve rakorlarda yksek basntan kaynaklanan kaak ve sznt oluabilir. Baz elemanlar sya kar hassas olmalar nedeniyle zelliklerini kaybedebilirler.Bunu nlemek iin s ayarlayclar (eanjr) devreye balanmalar gerekmektedir. Sistem montaj srasnda borularda fazla kvrm verilirse verim der. Elemanlar iyi seilmez, sistem iyi monte edilmez ise verimi der. 1.1.3. Hidrolik Prensipler M. 282 de Arimet, 16 yy. da Pascal, 1738 ylnda ise Torielli ve Bernoulli hidrodinamik ve sularn ak ve hareketlerini aratrdlar.Akkanlarn sahip olduklar enerjilerin tesbitini yapmlardr. Akkanlarn sahip olduklar prensipleri iki maddede inceleyeceiz.

Hidrostatik prensipler Hidrodinamik prensipler


1.1.3.1. Hidrostatik Prensipler: Durgun svlarn sahip olduklar davranlar inceleyen prensiptir. Svlarn,Bulundukluar Kabn Tabanna Uygulad Basncn Bulunmas: Bir kapta bulunan durgun svnn,kabn tabanna yapt basn kabn ykseklii ve svnn younluu ile doru orantldr. ekil 1.1 de grlmektedir.

ekil 1.1:Deiik Biimli Kaplarda Hidrostatik Basin P1=P2=P3=P4 diye belirtilir. P = h g P =Svnn kabn tabanna yapt basn ( kg/cm ) h =Sv ykseklii ( m ) =zgl ktle (kg/m ) g =Yerekimi ivmesi ( m/s )

RNEK: Bir hidrolik presin ya deposu presin st ksmndadr.Kullanlan hidrolik yann zgl ktlesi 0,75 gr/cm tr.Yan st seviyesi ile pompa girii arasndaki ykseklik 100 cm olduuna gre pompann giriindeki statik basn ne kadardr? Verilenler: stenen: P=? = 0,75 gr/cm = 750 kg/m h= 100 cm = 1 m g=9,81 m/s zm: P=h q g= 1 750 9,81 P=7357,5 Pascaldr. ekil 1.2: Hidrostatik Prensip

Kapal Bir Baptaki Svya Kuvvet Uygulandnda Svnn Davranlar Kapal bir kaptaki svya uygulanan kuvvet sonucu kuvvetin meydana getirdii basn, kuvvetin iddeti ile doru ve yzeyi ile ters orantldr. Kuvvetin alana etkimesi olarak da tanmlanabilir. ekil. 1.2 de grld gibi P=

F N = =[Pa] A m2

Burada: P=Meydana gelen basn ( Pa ) F=Pistona uygulanan kuvvet (N) A=Piston yzey alan = RNEK: ap 5 cm olan pistona uygulanan kuvvet 150 Ndur.Uygulanan kuvvetin sonucunda oluan basn nedir?

d2
4

( m )

Verilenler:
d= 5 cm=0,05 m N=150 N zm: A=

stenilen:
A=? P=?

3,14 0,05 2 3,14 0,0025 0,00785 = = = 0,0019625 m bulunur 4 4 4 4 150 N P= 2 = = 76433,121 Pa 0,0019625 m
=

d2

P=76433,121 Pa= 74,433 k Pa

Pascal Kanunu Bu kanun ile ilgili geni bilgi aada verilecektir.

1.1.3.2-Hidrodinamik Prensipler Bernoulli Prensibi Bu prensip 2 nolu bilgi yapranda geni olarak ifade edilecektir.

1.2. PASCAL KANUNU


Tanm: Sv dolu bir kaba uygulanan kuvvet sonucu meydana gelen basn sv tarafndan kabn btn yzeylerine aynen iletilir. Burada yerekimi kuvveti ihmal edilmektedir.Bu prensiplerden yararlanlarak hidrolik sistemler ve hidrolik sistemlerle alan makineler gelitirilmitir. Bu prensiplerin en nemli zellii ise sisteme uygulanan kk bir kuvvetin byk kuvvetlere dnmesi olarak tanmlanmasdr.

N P= 2 = Pa m

A=

d2
4

=0,785 d

ekil 1.3: Pascal Prensibi

Pascal prensibine gre u eitlikleri yazmak mmkndr:

F1 A1 = F1 A2=F2 A1 F2 A2

S1 A2 F1 d1 = = = S 2 A1 F2 d 2

rnek: Kk pistona uygulanan kuvvet 40 N ve piston kesit alan 5 cmdir.Byk piston kesit alan 200 cm olduuna gre byk pistona uygulanan kuvveti bulunuz.

Verilenler : N1=40 kg A1=5 cm 0,0005 m2 A2=200 cm 0,02 m2 N1 A2=N2 A1

stenilen: F2=?

N2 =

N1 A2 40 0,02 = = 1600 N A1 0,0005

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

lem Basamaklar Pascal Kanunu Tanmla Pascal Kanununu renerek eitli Hesaplamalar Yap

neriler Paskal Kanunu ile ilgili detayl bilgi iin yararlanlan kaynaklar ksmna baknz. Modl bilgi yapraraklarndan sayfa 5 ve 6 ya baknz.

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME


SORULAR 1-Suyun boru iindeki davranlarn inceleyen bilim alannn ad nedir? a) Dinamik b) Statik c) Hidrolik d) Mekanik 2-Hidrolik aada belirtilen hangi alanda kullanlmaz? a) makinelerinde b) Otomobillerde c) Vinlerde d) Mekanik kontrol mekanizmalarnda 3- Durgun sv hareketlerini inceleyen hidrolik prensibi hangisidir? a) Hidrostatik b) Hidrodinamik c) Hidroelektri d) Jeoloji 4- Sv dolu bir kaba uygulanan kuvvet sonucu meydana gelen basn, sv tarafndan kabn btn yzeylerine aynen iletilir prensibi hangi bilim insanna aittir? a) Torielli b) Pascal c) Bernoulli d) Newton 5-Boru ap kldke akkan hz artar, basnc der; boru ap bydke akkan hz azalr basnc artar prensibini ortaya koyan bilim insan kimdir? a) Torielli b) Pascal c) Bernoulli d) Newton

CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 C D A B C

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevaplarnzn saysn belirleyerek kendinizi test ediniz.Hatalarnz bilgi yapraklarna tekrar dnerek dzeltiniz.

10

RENME FAALYET-2 RENME FAALYET-2


AMA
Bu renme faaliyetinde Bernoulli Prensibi hakknda bilgi sahibi olacaksnz.

ARATIRMA
Bernoulli kimdir? eitli kaynaklardan artrarak Hidrolik bilimine katklarn reniniz.

2. BERNOULL PRENSB
Tanm: Srekli,srtnmesiz, skmaz ve sabit debili bir akta akm izgisi boyunca toplam enerji sabittir.
Boru ap kldke akkan hz artar,basnc der;boru ap bydke akkan hz azalr basnc artar eklinde de ifade edilebilir. Bernoulli boru, kanal ve nehirlerde sularn akn inceledi ve debiyi sabit kabul etti.Prensibinde,akkan potansiyel ve kinetik enerjiye sahiptir. Debi:Belli kesitten birim zamanda geen akkan miktarna denir.

Kinetik Enerji:Akkann hareket halinde iken sahip olduu enerjidir. Akkan hzl
hareket ettike daha fazla enerji kullanlmas gereklidir. Potansiyel Enerji:Akkann basnc sonucunda oluan enerjidir. Akkann enerjisi potansiyel ve kinetik enerjinin toplamdr.Toplam enerji sabittir,de denilebilir. Toplam enerji=Potansiyel enerji+Kinetik enerji+Basn kuvvetinin yapt i olarak da tanmlanabilir.

11

Bernoulli prensibine gre: P1.V1.A1 P2.V2.A2

P V2 + + Z = Sabit g 2 g
B1 P=Basn (Pa) V=Ak hz (m/s ) A=Boru kesit alan (m ) Z=Mutlak ykseklik (m ) =zgl arlk ( kg/m ) g= Yer ekimi ivmesi (9,81 m/s )

B2 akm izgisi Z1

Z2

kyaslama izgisi P V2 P1 V2 + + Z1 = 2 + + Z2 g 2 g g 2 g
ekil 2.1: Bernoulli prensibi

Hacimsel debi hesab aadaki formlle hesaplanr

A1 V1 = A2 V2 = Q( sabit )

rnek 1: ap 3cm olan borudan geen hidrolik akkann ortalama hz 3 m/s dir. Ayn sistem iinde akkan 6 cm lik boru apndan geerken hz ne olur? Verilenler: d1= 3 cm = 0,03 m D2= 6 cm =0,06 m V1= 3 m/s zm: stenilenler: V2=?

4 d 22 A2 = = 0,785 0,06 2 = 0,002826m 2 4 A1 V1=A2 V2 forml esas alnarak eitlik u ekilde salanr: A V 0,000706 3 V2 = 1 1 = = 0,75m / sn olarak bulunur. A2 0,002826

A2 =

d12

= 0,785 0,03 2 = 0,000706m 2

12

rnek 2: Farkl aplar d1=10 cm , d2=5 cm, d3=15 cm olan bir borudan geen akkann debisi 7 l/dak. dr. Farkl aplara gre akkan hzlar ne olur? Verilenler: d1=10 cm = 0,1 m d2=5 cm = 0,05 m d3=15 cm = 0,15 m stenilenler V1=? V2=? V3=?

A1 =

d12
4

= 0,785 d12 = 0,785 0,12 = 0,00785m 2

4 d 32 A3 = = 0,785 d 32 = 0,785 0,15 2 = 0,0176m 2 4 7 Q=7 l / dak = 7 dm / dak = = 11,66 10 5 m3/s 1000 60
zm: A1 V1=A2 V2=A3 V3= Q Sabit debi forml esas alnarak V1 A1= Q

A2 =

d 22

2 = 0,785 d 2 = 0,785 0,05 2 = 0,00195m 2

Q 11,66 10 5 V1 = = = 0,015m / sn A1 0,00785 V2 = Q 11,66 10 5 = = 0,05m / sn A2 0,00195 Q 11,66 10 5 = = 0,005m / sn A3 0,0175

V2 A2= Q

V3 A3= Q

V3 =

13

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET


lem Basamaklar 1-Bernoulli prensibi hesaplamalar yapnz. ile ilgili neriler Bilgi yapraklarndaki rnek problem zmlerinden faydalannz

14

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME


1- Sktrlamayan basnl akkann getii boruda hza bal olarak ykseklik ve nokta ykseklii toplam her noktada ayndr prensibi hangi bilim insanna aittir? a)Torielli b)Pascal c)Bernoulli d)Newton 2- Belli kesitten birim zamanda geen akkan miktarna ne denir? a) Hz b)Debi c)Sv d) Dinamik Enerji 3- Akkann basnc sonucunda oluan enerjiye ne denir? a) Enerji b)Kinetik Enerji c)Sinerji d) Potansiyel Enerji 4-

P1 V2 P V2 + 1 + Z1 = 2 + 2 + Z 2 g 2 g g 2 g
a) Bernoulli b)Pascal c) Torielli d)Newton

Forml hangi prensibi ifade eder?

15

CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4

C B D A

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz.Doru cevaplarnzn saysn belirleyerek kendinizi test ediniz.Hatalarnz bilgi yapraklarna tekrar dnerek dzeltiniz.

16

RENME FAALYET-3 RENME FAALYET-3


AMA
Bu bilgi yapra ile itme kuvveti basn ve alan arasndaki ilikileri hesaplayabilecek ve yorumlayabileceksiniz.

ARATIRMA
tme kuvvetinin basn ve alan ile ilikilerini eitli kaynaklardan ve iyerlerinden aratrp bilgi sahibi olunuz.

3. TME KUVVET, BASIN VE ALAN ARASINDAK LK


tme kuvveti, basn ve alan arasnda pascal kanununa gre iliki kurulabilir. Kapal bir kaba kuvvet uygulandnda meydana gelen basn,akkan tarafndan kabn tm yzeylerine ayn oranda iletilir. Bu kanuna gre itme kuvveti ( F ), basn ( P ) ve kesit alan ( A ) arasndaki iliki u formlle aklanabilir. F= PxA dr. Burada:

P=

N Pa m2 d2 A= = m2 4
d= metre

F=

N m 2 =Newton 2 m
ekil 3.1: tme,basn ve alan ilikisi

Aadaki ekilde bask pistonuna uygulanan kk kuvvetle,i pistonunun kesit alann artrmak yoluyla byk kuvvetler elde edilebilir.Bu tr presler zellikle kaldrma aralarnda kullanlr. F1= 1. pistona etki eden kuvvet ( N) F2= 2. pistona etki eden kuvvet ( N ) A1= 1. pistonun alan ( m ) A2= 2. pistonun alan ( m ) S1= 1. pistonun yer deitirme mesafesi ( m ) S2= 2. pistonun yer deitirme mesafesi ( m )

17

ekil 3. 2: Problem ekli

P1 =

F1 A1

N F1 A1 F2 A2

P1=

F2 A2

..N

Buradan

eitlii yazlabilir.

ekilde bask pistonundaki sv hacmi ( V1 ), yer deitirerek i pistonuna gitmektedir. Yer deitiren sv hacmi ( V2 ) bask sv hacmi ile ayn olduuna gre V1=V2 iifade edilebilir. V1 = S1 A1 , V2= S2 A2 dir. S1 A1=S2 A2 eklinde ifade edilebilir. S1 S2 RNEK: 1000 N luk kuvvet uygulanan bir pistonun ap 5 cmdir.Sistemde oluan basnc bulunuz. A2 A1

Buradan

eitlii ifade edilebilir.

Veriler:
F=1000 N d= 5 cm =0,05 m

stenilenler:
A=? P=?

18

ZM:

A= P=

d2
4

= 0,785 d 2 = 0,785 0,05 2 = 0,785.0,0025 = 0,0019625m 2

F 1000 N = = 509554,14 N / m 2 ( Paskal ) =509,554 kPa 2 A 0,0019625m

Deer bar cinsinden ifade edilmek istenirse: 1 bar= 100 kPa olduu iin,

509 = 5,09 bar bulunur. 100


RNEK: Bir hidrolik el presinin kk pistonuna 100 N kuvvet uygulanyor.Kk piston ap 30 mm, byk piston ap 100 mm olduuna gre : a)Uygulanan kuvvet sonucu oluan basnc, b) pistonunun uygulayabilecei en fazla kuvveti, c)Bask pistonu 15 cm hareket ettiinde, i pistonunun ne kadar yukarya kalkacan hesaplaynz (Srtnme kuvvetini dikkate almaynz.) Verilenler : F1= 100 N D1= 30 mm=0,03 m D2= 100 mm=0,1 m S1= 15 cm= 0,15 m ZM: a) P1 = stenilenler P =? F2=? S2=?

F1 100 N 100 100 = = = = 141542,8 Pa 2 2 A1 d1 0,0007065 3,14 0,03 4 4

b)

P=

F1 3,14 0,1 F2 = P A = 141542,8 = 1111,1N A1 4

A1= 7,065 10-4 m2= 7,065 cm2 A2= 7,85 10 3 m2 = 78,5 cm2

S1 A2 7,065.15 = = A1 .S1 = A2 .S 2 7,065.15 = 78,5.S 2 S 2 = = 1,35cm = 13,5mm S 2 A1 78,5

19

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET


lem Basamaklar tme kuvveti, hesaplamalar yapnz. Bilgi Basn ve alan hesaplamalar yapnz. tme kuvveti,basn ve alan faydalannz. arasndaki ilikileri ifade eden problemler znz. neriler

yaprandaki

rneklerden

20

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME


1. tme kuvveti, basn ve alan arasndaki ilikiyi ifade eden forml hangisidir? a) P =

F A V b) P = A S c) P = F V d) P = S

2. tme,basn ve alan ilikisi ile ne tr makinelar yaplabilir? a) Motorlar b)Kontrol mekanizmalar c)Yn deitirme sistemleri d) Kaldrma aralar 3. Piston kesit alannn artmas sisteme ne ekilde etki eder? a)tme kuvveti azalr b)tme kuvveti artar c)Kolun kk yaplmas gerekir d)Hibir etkisi olmaz

21

CEVAP ANAHTARI

1 3 2

A B D

DEERLENDRME

Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz.Doru cevaplarnzn saysn belirleyerek kendinizi test ediniz.Hatalarnz bilgi yapraklarna tekrar dnerek dzeltiniz.

22

RENME FAALYET-4 RENME FAALYET-4


AMA
Bu bilgi yapranda hidrolik basn ykselticilerinin hesaplamalarn yapmay reneceksiniz.

ARATIRMA
evrenizde bu tr iler yapan iyerlerini inceleyerek hidrolik basn ykselticileri hakknda bilgi sahibi olunuz.

4.1. Hidrolik Basin Ykselticiler


Tanm:
Akkanlarn basnlarn 2 kat arttran devre elemanlardr. Kesit lleri birbirinden farkl iki pistonun bir kol ile birbirine balanmas ile oluur. Giri ksmndan giren (P1) basnc, kta (P2) basnc ile iki katna kar. Girite kullanlan akkan veya hava olabilir. Byk kuvvetlerin itilmesi gereken yerlerde kullanlabilir. Yksek basn hidrolik silindirlerine g vermekte kullanlr. Bu amala kullanldnda bir hava silindirinin tek bana kullanlmasyla elde edilenden fazla i yaplabilir. Tutma, delme kavrama veya dorusal g gerektiren dier uygulamalarda kullanlan ykselticiler, tek basnl veya ift basnl sistemlerden g alrlar. Yksek basnlar uzun sre s retmeksizin koruyabilirler. Ayrca ek bir g tketimi ve karmak veya pahal kontroller olmakszn alrlar.

F1=F2 olduundan F1=P1 A1 F2=P2 A2 buradan P1 A1=P2 A2 eklinde ifade edilebilir. ekil 4.1: Hidrolik basn ykseltici

23

RNEK: Bir hidrolik basn ykselticide itme pistonuna uygulanan basn 8 bardr.Kk pistonun alan 16 cm ve byk pistonun alan ise 25 cm dir.Buna gore: a) Byk ve kk pistona etki eden kuvvetleri, b) Kk pistonun oluturduu basnc bulunuz. Verilenler: P1 = 8 bar = 800 kPa = 800 000 Pa A1 = 25 cm2 = 0,0025 m2 A2 = 16 cm2 = 0,0016 m2 a) F1 = P1 A1 = 800 000 0,0025 = 2000 N F1= F2 = 2000 N b) P2 = stenilenler F1 = ? F2 = ? p2 = ?

F2 2000 = = 1 250 000 Pa = 12,5 bar A2 0,0016

4.2. Hidrolik Sistemlerde Kullanlan Birimler


4.2.1. Basn Birimleri: 1 bar= 14,5 PSI (Libre/in2 ) 1 bar= 105 pascal = 105 N/m2 2 1 Pascal = 1 N/m2 1 bar= 1 kgf/cm 1 bar= 10 N/cm2 = 1 daN/cm2 4.2.2. Birimleri: 1 joule = 1 N.m , 0,102 kgf m 1kgf.m = 10 joule 4.2.3. Kuvvet Birimleri: N = Newton 1 kgf = 10 N 2 1 N = 1 kgm/sn 1 daN= 10 N 1 N = 0,1 kgf 4.2.4. G Birimleri : W = Watt 1 W = 0,00135 HP 1 HP= 735,5 W 1 HP= 75 kgm/sn 1 kW= 860 kcal 1 kW= 1000 W 1 W = 1 Nm/sn 1 kal =4,185 joule 4.2.5. Hacim Birimleri: 1 Litre = 1 dm3 =1000 cm3 1 Litre = 0,264 Gal ( Galon:ngiliz birim sisteminde bir hacim ls) 1 Galon = 3,785 l 1 Galon = 3785 cm3

24

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

lem Basamaklar Hidrolik Basn ykselticileri ile ilgili hesaplama uygulamalar yapnz.

neriler Bilgi yapranda ki rneklerden faydalannz. Birimler bilgi yapranda, yukarda gsterilmitir.

25

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME


1-Aadakilerden hangisi basn ykselticilerin stnldr? a) Yksek basnc korumas b)Karmak kontrollere gerek duymamas c)Dk g tketimli olmas d)Hepsi 2-Akkanlarn basncn 2 katna ykselten cihazlara ne denir? a)Basn ykseltici b)Silindir c)Pompa d)Hibiri 3-Aadakilerden hangisi basn birimidir? a)Joule b)Watt c)Bar d)Litre 4- Aadakilerden hangisi g birimidir? a)Joule b)Watt c)Bar d)Litre

26

5- Aadakilerden hangisi i birimidir? a)Joule b)Watt c)Bar d)Litre 6- Aadakilerden hangisi hacim birimidir? a)Joule b)Watt c)Bar d)Litre

27

CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6

D A C B A D

DEERLENDRME

Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz.Doru cevaplarnzn saysn belirleyerek kendinizi test ediniz.Hatalarnz bilgi yapraklarna tekrar dnerek dzeltiniz.

28

RENME FAALYET-5 RENME FAALYET-5


AMA
Bu bilgi yapranda hidrolik devrelerin ana ksmlar ve pompalar hakknda bilgi sahibi olacaksnz.

ARATIRMA
Hidrolik devre elemanlarn, evrenizdeki bu tr i yapan yerleri ziyaret ederek, reniniz ve pompalar hakknda bilgi alnz.

5.1. Hidrolik Devrelerin Ana Ksmlar


Hidrolik devrenin ana ksmlar unlardr: Ya deposu Hidrolik pompalar Hidrolik silindirler Hidrolik motorlar Valfler Hidrolik akmlatrler Balant elemanlar Szdrmazlk elemanlar Manometreler

29

ekil 5.1. Hidrolik Devre Elemanlarnn Kesit Ve Sembolle Gsterilmesi

30

5.2. Ya Deposu
5.2.1. Tanm ve sembol : Hidrolik sistemlerde en nemli enerji kayna olan svlarn iinde depoland kaba ya deposu veya ya tank denir. Depoda ya hem dinlenir hem de depodaki filtre tarafndan temizlenir.Ya deposu kesiti ekil 5.2 de depo ise 5.3 de grlmektedir.

ekil 5.2: Ya Deposu Ve Elemanlar

ekil 5.3: Endstriyel Amalar in Byk Tank

Ya tank Ara perde Emi filtresi Emi hatt Dn hatt Boaltma delii Gzetleme delii Kapak Pompa Elektrik motoru Max . ve min. seviye gstergesi Termometre
Ya deposunun iinde emi hattnda baslan ve geriye dnen yan ayrlmasn salayan bir perde ile emi filtresi ve emi borusu bulunur.

Ya deposu, emi hattndan baslan ya geriye dnte sndndan bu sy dar atar. Sistemden geen toz, pislik, tortu gibi maddeler dn filtreleri vastas ile temizlenir. Ya deposunun lsnn, hidrolik sistemde dolaan yan debisinin 3 5 kat fazlas orannda olmas gerekmektedir.

31

Hidrolik sistemlerin ya deposu 1,5 - 3 mm kalnlnda asit tr bileiklere ve korozyona dayanml elik saclardan yaplmaldr. Deponun taban yan kolay boalmasn salamak iin eimli olmaldr. Emi ve dn borular depo tabanndan boru apnn 22,5 kat kadar yukarda monte edilmelidir. Ara perde, sistemden dnen ya ile emi borusu arasnda plaka biiminde yerletirilen delikli bir sac malzemeden imal edilmitir. Emi ve dn borular arasnda trblans nleyerek yan hzn azaltr. Filtre ise sistemden dnen yan iindeki pislik, tala,tortu vb. malzemeleri szerek emi hattndan, sisteme temiz ya gnderilmesini salar. 5.2.2. Ya Deposu Seiminde nemli Noktalar: Depo kapasitesi sistem iin yeterli lde olmaldr. Byk kapasiteli sistemlerde snma gerekli olacandan depoya stc taklmaldr. Sznt yapmamaldr. Ya seviyesini gsteren kapak bulunmaldr. Ya boaltma delii bulunmaldr. . Depoya dnen yan iindeki metal paracklarn ayrabilen mknatsl (manyetik) ayrc olmaldr. Depoda dn borusu tarafnda eim olmaldr. Boru ular 45 eimli kesilmelidir. Kolay sklr taklr olmaldr. Ekonomik olmaldr. Hidrolik sistemlerde depodaki yan bulunduu veya alt ortama gre stc ve soutucular gerekebilir. 5.2.3. Ya Istclar: Hidrolik sistemin alma ortamna gre, bilhassa k aylarnda veya ortam scaklnn dk olmas durumunda, depodaki ya scakl debilir. Ya scaklnn sfr derecenin altna dmesi yan akcl azaltp viskozitesini arttrr. Verim der, sistem almaz. rnein uaklarda hassas devre elemanlar souk ortamlarda snnncaya kadar beklenir. ekil 5.4 rnei grlen ya stclar elektrik devresi hareket alrlar. Rezistans ile stma salanr ve scaklk ayar yaplabilir. Hidrolik devreli dzenler genel olarak +80 oC ile - 50 oC arasnda al-abilecek ekilde tasarlanmlardr. Ya stclar emi hattna pompadan nce depo zerine, u ksm depo iinde kalacak ekilde monte edilir.

32

ekil 5.4: Hidrolik Ya Istcs

5.2.4. Ya Soutucular:

Souk ortamlarn tersine ok scak ortamlarda alan hidrolik devrelerde akkann scakl ykselir. Yan viskozitesi der, akclk oran artar. Bundan dolay srtnen, beraber alan paralar arasnda ya filmi tabakas azalr. Hatta ya kaaklar ve szntlar olabilir. Srekli olan ya kaaklar, sistemde yan azalmasna ve verimin dmesine neden olur Bu sakncay ortadan kaldrmak iin ya soutucular kullanlr. ekil 5.5 grld gibi. Soutucularn montaj depodaki dn borusu zerine yaplr. Sistemde dolaan ya bylece soutulmu olur. ki eit soutucu vardr: a-Su ile alan soutucular. b-Hava flemeli soutucular.

ekil 5.5: Hidrolik Devrelerde Su Sistemli Ya Soutucular

33

5.2.4.1. Su le alan Soutucular:

Soutucu dzeninin iinde akkan yan yana sralanm ok sayda boru iinden geerken borularn d yzeylerinde souk suyun dolamas salanr. Bylece akkann soumas salanm olur. Hidrolik sistemlerde su ile alan soutucular yaygn olarak kullanlr. Resim 5.5 te dn hattna monte edilmi su ile alan soutucu grlmektedir.
5.2.4.2-Hava flemeli Soutucu

Hidrolik sistemlerde borunun iinden geen akkana, vantilatr ile hava fleyerek souma gerekletirilir. ekil 5.6 da grld gibi.

ekil 5.6: Hava flemeli Ya Soutucu

ekil 5.7: Hidrolik Sistemlerde Istc ve Soutucunun Montaj

34

5.3. Hidrolik Pompalar


5.3.1. Tanm ve Sembol:

ekil 5.8 Hidrolik Pompa Sembol Elektrik motorundan ald hareketle depodaki ya emerek byk bir basn retip mekanik enerjiyi hidrolik enerjiye eviren elemanlardr. Pompalar hidrostatik prensiplere gre altklarndan akkan depodan emerek byk bir basnca dntrrler. Pompalar, hidrolik sistemin zelliklerine ve alma sistemlerine gre yaplr. Hidrolik sistemin ihtiyalarna gre kapasiteleri farkl biimde tasarlanr. Akkann debisi ve alma basnc nceden hesaplamalar yaplarak bulunur. Bylelikle sistemin ve piyasann isteklerine cevap verilmi olur. Pompa seimi yaplrken sistemin ihtiyalarna uygun olan seilmelidir. Aksi halde sistem verimli almaz. 5.3.2. Hidrolik Pompa eitleri: Hidrolik pompalar alma prensiplerine, kapasitelerine, basn llerine ve debilerine gre eitleri unlardr. a- Sabit Debili Pompalar Dili arkl pompalar ten dili arkl pompalar ten eksantrik dili arkl pompalar Paletli pompalar Deiken Kapasiteli (Debili) Pompalar) 1. Paletli pompalar 2. Eksenel pistonlu pompalar 5.3.2.1. Sabit Kapasiteli Pompalar Depodan ald akkana hi deimeksizin sabit debide basn yaptrarak alan pompalardr. Pompalar altklar srece sabit debide basn elde etmek iin kullanlrlar. Pistonlu pompalar Eksenel pistonlu pompalar Radyal pistonlu pompalar Pistonlu el pompalar.

35

5.3.2.1.1. Dili arkl Pompalar: Birbirleriyle beraber alan iki dz dili arktan ibaret olup yaplar basittir. Elektrik motorundan ald hareketle depodan emdii ya dililerin dileri arasndan geirerek byk bir basnca dntrme prensibi ile alrlar. Dili ap ve di derinlii daha fazla basn elde edilmesine etki eder (ekil 5.8). Basnl ya k

Yan tanmas

Sv giri
ekil 5.8: Dili arkl Pompa Kesiti

ekil 5.8' te grld gibi dili arklar ok ynnde dnerek giri ksmnda boluk (vakum) meydana getirir. Akkan depodaki atmosfer basncnn etkisiyle di boluklarna doldurarak k ksmndan basnla iter. Bu durumda meydana gelecek basn, dililerin dnme hzna baldr. Dili arkl Pompalarn zellikleri: 1400 - 2800 dev/dak ile alabilirler. Orta basnlarda dk hacimlerde byk g elde edilebilir. Helisel dili arklar ve bilyeli yataklamalarla sessiz alr. Basit yapl olduklar iin maliyetleri dk, bakm kolaydr. Tozlu ve kirli ortamlarda rahatlkla alr. 35 - 100 cm3/dev. debi ile alr. 30 - 250 bar alma basncnda alr. Dili arklar anmaya kar sementasyon eliinden yaplr. Dili arkl pompalarn, iten dili arkl pompalar ve iten eksantrik dili arkl pompalar, olmak zere iki eidi vardr:

36

ten dili arkl pompalar Birbiri iinde alan iki dili arktan oluur ekil 5.9 grld gibi.Elektrik motoru, miline bal dili arkn dnmesi ile kendi etrafndaki dili ark dndrr. Depodan emilen sv, basnla sisteme pompalanm olur.

ekil 5.9: ten Dili arkl Pompa Kesiti

ten Eksantrik Dili arkl Pompalar: Elektrik motoruna bal dili ark ve evredeki dili ark farkl eksenlerde bulunduklar iin eksantrik bir ekilde alr. Diler arasna giren akkan, sisteme basnla gnderilir (ekil 5.10)

ekil 5.10: ten Eksantrik Dili arkl Pompa

ten eksantrik dili arkl pompalar, dk basn ve yksek debi ile almas gereken sistemlere uygulanr. Dn yn deiebildii iin emi ve basn ynleri de deiebilir. 5.3.2.1.2. Dili Pompa Seiminde nemli Faktrler: alma basncnn sisteme uygunluu, Pompann debisi, gc ve devir says, alma scaklnn uygunluu, Ekonomik olup olmad, Grltsz ve titreimsiz oluu, Bakm, onarm ve montaj kolayl, Boyutlarnn uygunluu vb. gibi faktrler gz nnde bulundurulur.

37

5.3.2.1.3. Dili arkl Pompalarda Debi Hesaplanmas Dili arkl pompalarda debi, di geniliine dilerin yksekliine, blm dairesinin apna ve devir saysna bal olarak deimektedir. Dili arkl pompalarda debi, u formlle bulunur: Q=Do . b . h . W = cm3 / sn bu formlde Q = Dili arkl pompann debisi (cm3/sn) Do= Dili ark blm dairesi ap (cm) b = Dili ark genilii (cm) h = Di ykseklii (cm) W = Asal hz, W = 2

n 60

(Radyan/s )

ekil 5.11: Dili ark

ekil 5.12:Dili arklarn Yerletirilii

rnek Problem: Dili arkl bir pompada pompa mili 1400 dev/dk ile dnmektedir. Dilinin blm dairesi ap 75 mm ,di genilii 30 mm ve di ykseklii 10 mm' dir. Pompa debisi ne olur?

Verilenler
N = 1400 dev/dk
D0 =

W=2

75 mm = 7,5 cm

n = Radyan / sn 60 1400 W = 2 3,14 = Radyan /sn 60


W= 146,5 Radyan/sn

b = 30 mm = 3cm h = 10 mm = 1 cm

Istenilenler : Q =? W=?

Q = Do . b . h . W = cm3/ sn Q = 7,5 . 3 . 1 . 146,5 Q = 3296,2 cm3/ sn bulunur

38

5.3.2.1.4. ten Eksantrik Dili arkl Pompalarda Debi Hesab: ten eksantrik dili arkl pompalarda debi hesab deiik formlle bulunur. Her iki dili arkn aplar farkl olduu iin dnme hzlar da farkl olacandan : D01 . W1 = D02 .W2 bants yazlabilir. Q = (D01 W1 + D02 W2) b h = cm3/s Q = 2 D01 W1 b h = cm3/s olur. Burada D01 = Byk dilinin blm dairesi ap (cm) D02 = Kk dilinin blm dairesi ap (cm) W1 = Byk dilinin asal hz (rad/s) W2 = Kk dilinin asal hz (rad/s) b = Dili genilii (cm) h = Di ykseklii (cm) Q = Dili ark pompa debisi (cm3/s)

Deiken Kapasiteli Paletli Pompalar


ekil 5.13:. Sabit ve Deiken Kapasiteli Paletli Pompalar

5.3.2.2- Paletli Pompalar: Dairesel bir rotorun ierisine yerletirilen eksantrik bir kovan ve paletlerden oluur. Paletler rotorun etrafndaki kanallara uygun bir toleransla altrlmlardr. Rotor dndke kanallarn iindeki hareketli paletler, merkezka kuvvetinin tesiri ile kendi kanallar iinde eksantriklie uygun olarak,ok ynnde (ekil 5.13) hareket ederler. Dnen paletler, beraberinde getirdikleri akkan da srkleyerek basn hattndan sisteme gnderirler. Baslan akkann hacimsel klme ile baslmas prensibi ynnden dili arkl pompalardan farklar yoktur. Yalnz yapllarnn hassas oluu ve iiliklerinin fazla olmasndan dolay pahaldr. Orta basnta almas gereken yerlerde baar ile uygulanrlar.

39

5.3.2.2.1Paletli Pompa eitleri: Paletli pompalar, sabit ve deiken kapasiteli, olarak iki tipte yaplrlar. Sabit olan tiplerin rotor ksm sabit olduu iin, sabit kapasiteli, denilmitir. Deiken olan tiplerin rotor ekseni deiebilmektedir (ekil 5.13) . Dolaysyla deiken tiplerin debileri de deikendir.

ekil 5.14: Paletli Pompada Debi Hesab ve Elemanlar

5.3.2.2.2. Paletli Pompa zellikleri: alma basnlar 160 bar ve debileri 180 - 450 l/dk' dr. Devirleri 1000 - 3000 devir/dk.' dr. Boyutlar kktr. Grltsz ve titreimsiz alma zellikleri vardr. % 70 verimle alrlar. Srtnmeden dolay kayplar fazladr. Devreye uygun ya kullanmak gerekir. ilikleri fazladr. Pompa i yapsndan dolay kaaklar fazladr.

2 h b n ( d + h) (l/dk) 1000 Gerek debi = Q = Qt. ( l/dk)

5.3.2.2.3. Paletli Pompalarda Debi Hesab:

Teorik olarak debi =Qt=

Bu formlde:

Qt = Teorik debi (l/dk ) Q = Gerek debi (l/dk b = Paletin geniligi (cm) n = Pompa mili devir says d = Rotorun ap (cm) = % olarak verimlilik

40

Pompann bir devirde bast akkan miktar ise u formlle bulunur: V = 2 e b [ (R + r) +s n](cm) , bu formlde V = Pompann bir devirde bast akkan miktar (cm3) e = Eksen kakl (cm) b = Palet genilii (cm) R = Gvde i yarap (cm) r = Rotor yarap (cm) s = Palet kalnl (cm) n = Pompa mili devir says

rnek Problem:
Devir says 1400 devir/dk. olan paletli pompann rotor ap 20 cm paletin kursu 10 cm' dir.Pompa % 70 verimle almaktadr. Palet eksen kakl 10 cm,genilii 20 cm ve kalnl 0,1 cm olup gvde i ap 30 cm' dir. Buna gre : a) Paletli pompann debisini, b) Paletli pompann bir devirde bast akkan miktarn bulunuz.

Verilenler:
n = 1400 devir/dk. , d = 20 cm , h = 10 cm , = % 70 e = 10 cm , b = 20 cm , R = 30 cm , r = 30/2 = 15 cm. s = O, 1 cm ,

stenilenler:
Qt = ?, Q = ?, V=?

2 h b n (d + h) 2 3,14 10 20 1400 (20 + 10) = = 52752 l/dk 1000 1000 Q = Qt (l/dk.) = 52752 0,70 = 36,92 l/dk b) V = 2 e b [ ( R +r )+s n] cm3 V = 2 10 20 [3,14 (30 + 15)+0,1 1400 ] V =400 [3,14 (45)+ 140]= 400 (281,3)=112520 V= 112520 cm3/dk
a)

Qt =

41

5.3.2.3- Pistonlu Pompalar: Pistonlu pompalarn eidi vardr: Eksenel pistonlu pompalar, Radyal pistonlu pompalar, Pistonlu el pompalar, Eksenel Pistonlu Pompalar: Pistonlar bir gvde iinde yataklanm ve dnme hareketleri yapan bir. piston bloku ierisinde hareket ederek alrlar. Pistonlarn kurslar bytlp kltlerek, debileri istenilen deerlere ayarlanabilir. Piston blokunun as ayarlanabilir. Eksenel pistonlu pompalar, deiik kapasitelerde yaplmalarna ramen, 1200 bar' a kadar deiebilen basn retirler. Genel olarak iri gvdeli olup grltl alr ekil 5.15 grlmektedir..

Eksenel Pistonlu pompa ekil 5.15: Eksenel Pistonlu Pompa Kesiti Radyal Pistonlu Pompalar: Eksantrik olarak dnen bir milin etrafna pistonlar dikey olarak yerletirilmitir.ekil 5.16 grld gibi Eksantrik milin kakl kadar pistonlarda kurs ayar yaplabilir. Radyal pistonlu pompalarda debi ayar, eksen kakl ls azaltlarak veya artrlarak yaplabilir

ekil 5.16: Radyal Pistonlu Pompa Kesiti

42

Pistonlu El Pompalar: El pompalar, ani elektrik kesilmeleri ya da sistemin devre d kalmas gibi durumlarda kullanlrlar. Dili arkl pompalara paralel olarak taklrlar. rnein tezgahlarda ilerin yarm kalmas, uaklarda ini takmlarnn almamas durumlarnda faaliyete geirilerek kazalar nlenmi olur (ekil 5.17). El pompalarnn yaplar basit olup emme-basma esasna gre alrlar. Kriko, el presleri ve eitli basit mekanik uygulamalarda baar ile kullanlr. El pompalarnn kolu hareket ettirildii zaman emi hattndan gelen sv bilyenin almas ile basn hattna geerek oradan basnla gnderilir.

ekil 5.1: Pistonlu El Pompas Kesiti ve Yk Kaldrma Prensibi

5.3.3. Pompalarn alma Prensibi: Pompalar, elektrik motorundan aldklar mekanik enerji ile alrlar. Elektrik motorunun dnmesi ile dileri arasna aldklar akkan basn yaparak sisteme gnderirler. Burada meydana gelen basn, hacimsel byme veya hacimsel klme esasna dayanr. Akkann depodan emilmesi hacimsel byme, sisteme basnla gnderilmesi sonucu hacimsel klme olduundan, basn meydana gelir. Akkann sisteme basnla gnderilmesi srasnda boru aplarnn byk veya kk olmas basnca etki eder. Boru aplar kldke basn artar. Pompay monte etmeden ve altrmadan baz kontroller gerekletirilmelidir. Bu kontroller unlardr: a) Pompann iinde hava dmesini nlemek iin pompay altrmadan nce basn borusu ksmndan 1 - 1,5 litre kadar ya konulmaldr. b) Elektrik motoru dn yn ile pompann dn ynne, montaj srasnda dikkat edilmelidir. c) Sistemdeki emi ve dn hattndaki valfler ak olmaldr. ) Filtrelerin temiz olmaldr.

43

5.3.4.Pompalarda Verimlilik: Pompalarn verimli almas iin retici firmalarn nerilerine uyulmaldr. Genel olarak pompalarn verimleri % 70 - 98 civarndadr. Pompalar alma esnasnda birbiri zerinden kayarak veya srtnerek altklar iin srtnme verim kaybna neden olur. Bu yzden elektrik motorundan elde edilen gcn bir ksm kaybolur. Pompalarn paralarnn hassas toleranslarla altrlm olmas ve dzgn monte edilmesi verim kaybn nleyecektir. Ayrca depo ile pompa girii arasndaki mesafenin iyi ayarlanm olmas, basn dmesini nleyecek ve verimi arttracaktr. Aadaki tabloda en ok kullanlan sabit debili pompalarn tanmlanan byklkleri verilmitir.

Tablo 5.1: Sabit Debili Pompalarn Tantm lleri ve Byklkleri

44

QG 450 Q P kw = bar = HP 600 Q 450 17 V n Pompann debisi= Q = = l / dak . 1000 Q 1000 Pompanndevir says = n V G , G = Q P deerleri ile hesaplan". Bu formlde; = G1 = % olarak verim Elektrik motorunun gc P =
G = Pompaya etki eden g (kW) ( kilowatt ) G1 = Elektrik motorunun gc (kW) Q = Pompann debisi (cm3/dk ) P = Pompann alma basnc (Newton/cm2 = N/cm2 ) V = Pompadan geen akkan miktan (cm/dev) n= Pompa devir says (dev/dk )

Pompalarda verimlilik hesaplanmas yaplrken aadaki deerler gz nnde bulundurulur.

rnek Problem:
160 bar alma basnc ile alan pompann debisi 40 l / dk dr. Pompaya bal elektrik motorunun gc 16 kW' tr. Pompann verimi ne olur ?

Verilenler:

Q = 40 l/dk = 40 000 cm3/dk , P = 160 bar = 1600 N/cm2 G1 = 16 kW

stenilenler:
G =?, =? G = Q P = 40 000 1600 = 64 106 = Ncm/dk 1 Ncm/dk = 1/60 100 Nm/sn = 1/6000 Watt eder.

64 10 6 = = 10666 Nm/s = 1066,6 Watt = 10,6 kW 6000 10,6 G = = 0,66 = % 66 verimle almaktadr. = G1 16
G=

45

5.3.5. Pompa ve Akkan Uyumu: Pompa ve akkann birbirine uyum salayabilmesi, kullanlan akkann viskozitesine (akclna) baldr. Pompann verimli ve uyumlu alabilmesi iin akkanda aranan zellikler unlardr: Pompada kullanlan akkann film dayankll (yapkanlk zellii) istenilen deerlerde olmaldr. Sistemde yeterli soutmay salayabilmelidir. Sistemde meydana gelebilecek basnlara kar dayankl olmaldr. Uzun sre zelliklerini yitirmeden alabilmelidir. Viskozitesi uygun olmaldr. 5.3.6. Pompa Seimi: Hidrolik sistemlerde pompa seimi yaplrken sistemin ihtiyalarna cevap veren pompalar seilmelidir. Hidrolik pompa seimi yaplrken dikkat edilecek noktalar unlardr: a) Pompann gcnn yeterli olmas, b) Pompann debisinin yeterli olmas, c) Pompann alma basnc, ) Pompann devir says ve dn yn, d) alma ortam scaklnn uygunluu, e) Grltsz almas, f) Boyutlarnn az yer kaplamas, g) Ekonomik olup olmad, h) Bakm, onarm ve montajnn kolay olmas gerekmektedir. 5.3.7. Pompalarda Debinin Tanm: Debi : Hidrolik sistemde pompann birim zamanda sisteme gndermi olduu akkan miktarna denir. Hidrolikte debi birimi olarak cm3/dk. , dm3/dk. veya l/dk. kullanlr.Borunun belli kesitinden1 dakikada 1 litre akkan gemesi durumunda, akkann debisi l/dk. dr denilir.

46

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

lem Basamaklar

neriler

Bilgi yapraklarndaki rneklerden Dili arkl pompalarda debi faydalannz. hesaplamalar yapnz. Paletli pompalarda debi hesaplamalar yapnz. Hidrolik pompalarn debi hesaplamalarn yapnz. Pompalarda debiyi tanmlaynz ve hesaplaplaynz.

47

LME VE DEERLENDRME
1-Aadakilerden hangisi hidrolik devrelerin ana ksmlarndan deildir? a)Ya deposu b)Hidrolik pompalar c)Valfler d)Manyetik alterler 2-Ya deposunun ls sistemde dolaan yan debisinin ka kat orannda olmaldr? a) 3-5 kat fazla b) 2 kat fazla c)3-5 kat az d) 2 kat az 3-Aadakilerden hangisi hidrolik pompalardan deildir? a)Pistonlu pompalar b)Paletli pompalar c)Diyaframl pompalar d)Dili arkl pompalar 4-Dili arkl pompalar enfazla ne kadar basnca dayanabilirler? a)10 bar b)250 bar c) 500 bar d)750 bar 5-Aadakilerden hangisi paletli pompalarn dezavantajdr? a)Grltl alrlar b)Fazla titreim yaparlar c)Kaak fazla olur d)Devirleri ok dktr

48

6-Genel olarak pompa verimleri ne kadardr? a) % 70-98 b) % 10-25 c) % 25-45 d) % 50-70 7-Svlarn akkanlk lsn ifade eden terim hangisidir? A)Galon b) Viskozite c) Litre d) Devir says

49

CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 7 D A C B C A B

DEERLENDRME Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz.Doru cevaplarnzn saysn belirleyerek kendinizi test ediniz.Hatalarnz bilgi yapraklarna tekrar dnerek dzeltiniz.

50

RENME FAALYET-6 RENME FAALYET-6


AMA
Bu bilgi yapranda hidrolil silindirler ile lgili hesaplamalar yapmay reneceksiniz.

ARATIRMA
Hidrolik silindirlerin ne ekilde retildiklerini evrenizde retim yapan iyerlerinde incelemeler yaparak reniniz.

6. HDROLK SLNDRLER
6.1 Grevleri ve Sembol:
Hidrolik sistemlerde dorusal hareket elde etmek iin kullanlan devre elemanlardr. Hidrolik enerjiyi dorusal olarak mekanik enerjiye dntren elemanlardr. Dzenli biimde ileri - geri hareket ederek alrlar. Bildiimiz kaml dili arkl biyel - manivelal mekanik dorusal hareketleri hidrolik sistemlerde basnl akkann gc ile alternatif dorusal harekete dntrrler (ekil 6.1 ).

ekil 6.1: Hidrolik Silindir Kesiti ve Elemanlar

6.2 Hidrolik Silindirin Elemanlar:


a) Silindir gmlei b) Piston c) Piston kolu d) Szdrmazlk elemanlar e) Kapaklar

51

6.2.1- Silindir Gmlei: Yaps Kullanldklar yerin zelliklerine gre dkme elik, dkme demir ve alaml elik borulardan imal edilir. Souk ekilmi borularn i yzeyleri talanarak honlama ilemine tabi tutulursa silindir gmlei olarak kullanlmas mmkndr. Silindir gmlekleri hangi gereten yaplrsa yaplsn i yzeyi iyi ilenmi ve honlanm olmaldr. yi verim alabilmek iin silindir gmlei ile piston arasndaki srtnme en aza indirilmelidir. Aksi halde szdrma ve kaaklardan dolay verim der (ekil 6.2).

ekil 6.2: Silindir Gmlek Kesiti

6.2.2- Silindirlerin Et Kalnl Hesab: Silindirlerde et kalnl hesab yaplrken en yksek basnca dayanabilecek ekilde tasarlanr.Yksek basnca maruz kalan silindirierin enine ve boyuna kesit lleri hesaplanmaldr.ekil 6.3 silindir gmleklerinin enine ve boyuna kesitleri gsterilmitir. Boyuna kesit alnarak yaplan hesaplamalar enine kesit hesaplamalarndan daha dayankl olurlar. Korozyona kar dayankllk iin kan sonulara (c) sabit deeri eklenmelidir.

ekil 6.:. Silindir Gmleklerinin Enine ve Boyuna Kesiti

52

Silindirlerin et kalnl ve dier deer hesaplar yaplrken aadaki formllerden yararlanlr. em =

F A

kg / cm2, F = em A (kg)

Enine kesitte et kalnl =

e=

Pd (cm) 4 em

Pd + c (cm) 4 em Boyuna kesit alan = A = 2. e . L ( cm2) bu formllerde


Boyuna kesitte et kalnl = e = d D e P A
F

em c

= Silindir i ap (cm) = Silindir d ap (cm) = Silindir et kalnl (cm) = alma basnc (kg / cm2 ) = Kesit alan (cm2) = Silindire etki eden kuvvet (kg) = Emniyetli ekme gerilmesi (kg / cm2 ) = Korozyon iin sabit say = O, 1 eklenmelidir.

Boyuna kesitteki et kalmll deeri fazla kacamdan boyuna kesit hesaplamalan tercih edilmelidir.

rnek Problem:
ap 120 mm uzunluu 160 mm olan, akma elikten bir silindirin 40 kg / cm2 basnta almas isteniyor. Silindir gereci emniyet gerilmesi 600 kg / cm 2 olduuna gre a) Silindirin et kalnln, b) Silindir kesit alann, c) Silindire etki eden kuvveti bulunuz.

Verilenler :
d = 120 mm, L = 160 mm = 16 cm, P = 40 kg / cm2 em = 600 kg /cm 2 (emniyetli ekme gerilmesi) e=? A=? F=?

istenilen/er :

53

a)

e=

Pd 40 12 +c= + O, 1 = 0,5 cm. = 5 mm ' dir. 2 em 2 600


A = 2 e L = 2 0,5 16 = 16 cm2' dir.

b) c).

em =

F A

F = em A = 600 16 = 9600 kg 'dr.

6.1.2.2- Piston

Yaps:
Silindir gmlei iinde szdrmazlk eleman ile beraber alan, piston koluna balanm bir elemandr. ekil 6.4 grlmektedir. Hareketleri ileri - geri eklinde alan hidrolik silindirin nemli bir elemandr. aplar (d) silindir gmlei i apndan (d1) biraz kk tutulur. Srtnme ve anma olmamas iin zerine szdrmazlk elemanlar geirilerek bir noktadan srtnmesi salanr. Kolay hareket ederek alrlar. Srekli yalandklarndan korozyona kar kendiliinden korunmu olurlar (ekil 6.4).

ekil 6.4: Piston ve Piston Kolu Kesiti

Gereleri genel olarak alminyum, bronz ve pirinten imal edilirler. Byk ll olanlar dkme demir veya dkme elikten retilirler. Piston zerine taklan szdrmazlk elemanlarnn anmas durumunda ya kaaklar art-maya balar ve verim derek g kayb oluur. Anan, ypranan szdrmazlk elemanlar yenisi ile deiimi salanr.

Piston Hz:
Piston hz, silindire giren akkann miktar ya da pompann debisine gre ayarlanr. Pistonun hzl hareket etmesi iin silindire giren akkann miktarn artrmak gerekir.

54

Pistonun hzn azaltmak iin ise ak miktar azaltlmaldr. Ak miktarn ayarlamak iin ak kontrol valfleri kullanlr. Akkann viskozitesi de piston hzna etki eder. Eer akkan dzensiz akyorsa srtnmeden dolay kayplar artar ve pistonun hz der.

V=

Q cm / dk bu A
V = Piston hz (cm/dk Q = Akkanm debisi (cm3/dk

A = Silindir kesit a/an (cm 2 d2 A= =0,785 d2 4 rnek Problem:

Pompa debisi 10 l / dk olan bir pistonun ap 40 mm ve piston kolu ap 10 mm 'dir. Pistonun hareketli durumdaki hz ne olur (ekil 6.5 )?

Verilenler:

Q = 10 l/ dk = 10000 cm3 d1 = 40 mm = 4 cm d2 = 10 mm = 1 cm. A1 = 0,785 d2 A2 = 0,785 ( d12 - d22 ) V1=

stenilenler:
V1 =? V2 = ?

10000 Q 10000 = = = 796,17 cm/dak = 7 ,96 m/dak 2 A1 0,785 d1 0,785 4 2 10000 10000 V2= = == 849,25 cm/dak =8,49 m/dak 2 2 0,785 (d 1 d 2 ) 0,785 (4 2 12 )

olarak bulunur.

Pistonun Kursunu Tamamlama Zaman


Pistonun kursunu ne kadar zamanda tamamlayaca u formlle bulunur. t=

V (sn), Q V = d2 h (dm3) bu formlde

t = Pistonun kursunu tamamlama zaman (s) Q = Akkanm debisi (l/dk. ) V = Pistonun giderken yol ald hacim (dm3) d = Piston ap (cm) h = Piston kurs boyu (cm)

55

rnek Problem:

Debisi 15 l/dk olan bir silindirde pistonun tarad hacim 7 dm3 tr. Piston, kursunu ne kadar zamanda tamamlar?

Verilenler:
Q = 15 l / dk V = 7 dm 3 t=

stenilenler:
t=?

V 7 60 = = 28 sn dir. Q 15

Piston Kolu
Silindirik ubuk eklinde olup pistona balanarak alr. Pompann rettii basn kuvvetini i yaplmak istenilen yerlere iletir.
4

d=

L2 .F .EKS 10 6 ( cm )
L = 10 3

F=

Fk ( kg ) EKS
= cm bu formllerde:

Kol uzunluu

d4 F .EKS

d = Piston kolu ap (cm) L = Piston kol boyu (cm) F = Piston kolunu fIambaja zorlayan kuvvet (kg) Fk = Piston kolunu nambaja zorlayan kritik kuvvet (kg) EKS = Emniyet katsays

rnek Problem:
Uzunluu 300 mm olan bir piston kolu 6000 kg' lk bi kuvvetin etkisinde. kalyor. Kol emniyet katsays 3 olduuna gre piston kol ap ne olur?

Verilenler :
L = 300 mm = 30 cm F = 6000 kg EKS = 3
4

stenilenler :
d= ?
4

d= dir.

L2 .F .EKS = 10 6

30 2.600.3 10 6

16200000 10 6

16,2 = 2 cm= 20 mm

56

6.1.3- Hidrolik Silindir eitleri: Hidrolik devrelerde kullanlan silindirler, kullanldklar yerin zelliklerine ve alma artlarna gre gelitirilmilerdir. alma artlarna gre silindirler yle eitleri: a)Tek etkili silindir b) ift etkili silindirler c) Teleskopik silindir d) Yastkl silindir e) Tandem silindir
ekil 6.5: Tek Etkili Silindir Sembol

6.3.1-Tek Etkili Silindir:


Sv, silindire bir taraftan girer ve pistonu hareket ettirir. Piston koluna bir i yaptrm olur. Pistonun dier tarafnda basma yay bulunduundan akkann basn etkisi kalknca yayn itme gc ile piston eski konumuna gelir (ekil 6.6). Tek etkili silindirler, bir ykn yukar kaldrlmas ve indirilmesi amac ile pres tezgahlarnda skma - bkme, talama tezgahlarnda puntann geriye ekilmesi ilemlerinde kullanlr. Ykn yukar kaldrlmasndan sonra basncn etkisi kalknca ykn arl ile kendiliinden ilk konumuna gelir (ekil 6.7).

Ykn kaldrlmas Bask

Geri dn bask ile


ekil 6.6: Tek Etkili Silindir Kesitiekil 6.7: Tek Etkili Silindir ile Yk Kaldrlmas

57

6.3.2- ift Etkili Silindir: ift etkili silindirlerde basnl sv bir taraftan girer dier taraftan depoya dner (ekil 6. 8). Basnl svnn silindire girii ile piston hareket eder ve ilem yaplm olur. Silindirin dier taraf-ndaki svnn yolu depoya aktr.

Szdrmaz eleman piston piston kolu


Szdrmaz eleman kapak

1. yol sv girii

2.yol sv k
ekil 6.8: ift Etkili Silindir Kesiti ve Sembol

ift etkili silindirlerin bir eidi de ift piston kollu silindirlerdir. Bunlara ift kollu, ift etkili silindir denilir. ift etkili silindirler 2 ynl alma yeteneine sahiptir. Pistonun hem ileri gidiinde hem de geriye dnnde i yaplm olur (ekil 6.9).

Szdrmaz eleman piston piston kolu

Akkan k
6.9: ift Etkili ift Kollu Silindir Kesiti ve Sembol

58

6.3.3- Teleskopik Silindir:


Birbiri iine gemi birden fazla silindirden oluur. Tek ve ift etkili olarak alma yeteneine sahiptir.Bunlardan baka bayrak direi olarak, gemilerin dmenlerinin ini klarnda vb. yerlerde kullanlr (ekil 6.10).

ekil 6.10: Teleskopik Silindir Kesiti ve Sembol

6.1.3.4- Yastkl Silindir: Hidrolik sistemlerde silindirlerin sessiz, grltsz, ve titreimsiz almas gereken yerlerde tercih nedenidir. Bu silindirlerde piston, silindirin u ksmlarna yaklat zaman u ksmlardaki yataklamalardan dolay yavalama salanmaktadr. Bu yatak yuvalarna yastklama denilmektedir (ekil 6.11). Yastklama neticesinde pistonun silindir ularna yaklap geriye dnerken hzlar kontrol altna alnr. Genel olarak elektronik sanayisinde, uak sanayisinde ve hassas ilem gren endstrilerde yaygn olarak tercih edilir.

ekil 6.11: Yastkl Silindir Kesiti, Elemanlan ve Yastklama leminin Yapl

6.1.3.5- Tandem Silindir:


ki veya daha fazla pistonun bir piston blokuna (ayn mil) balanmas ile yaplan silindir eklidir. Hidrolik silindirde, basn iki taraftan ift yzeye etki ettii iin, byk itme kuvvetlerinin gerektii yerlerde tercih edilir. (ekil 6.12).

59

Kapak

Piston

Piston kolu szdrmaz eleman

giri

ekil 6.12: Tandem Silindir Kesiti, Elemanlar ve Sembol.

6.4- Silindirlerde Piston Itme Kuvveti


Hidrolik silindirlerde pistona giren basnl sv, piston yzeyine kuvvet uygular. Bu kuvvet piston yzeyinin byklne bal olarak deiir. Piston kesit alan kldke meydana gelen kuvvet klr. Pistonun almas esnasnda verim kayb da olabileceinden hesaplamalar ona gre yapmak gerekmektedir. Tek kollu silindirlerde iki tarafn kesit alanlar farkldr. Giri tarafndaki itme kuvveti (F1) byk olacaktr (ekil 6.13).

ekil 6.13: Silindirlerde Kesitlere Gre tme Kuvvetleri Deiikdir.

F = P A ( kg ) bu formlde F = Pistonun itme kuweti (N, kg) P = alma basnc (kg/cm2 , bar) A = Silindir kesit alan (cm2) = Silindirin verimi % olarak A-A Kesitinde A =

d2

4 d12 d 22 B-B Kesitinde A = 4

veya 0,785 d2 (cm2)

2 veya 0,785 (d 12 d 2 ) (cm2)

60

rnek Problem:
ap 150 mm olan bir pistonun piston kol ap 50 mm' dir. Verimi % 70 olan tek kollu ift etkili silindirin alma basnc 800 bardr. Pistonun her iki tarafnda oluacak itme kuvvetini bulunuz.

Verilenler:

stenilenler:

d1 = 150 mm = 15 cm F1 =? d2 = 50 mm = 5 cm F2 = ? P = 800 bar = 8000 N / cm2, = 0,70 A1 = 0,785 d2 (cm2) = 0,785 152 = 176,62 cm2 A2 = 0,785 (d12- d22) (cm2) = 0,785 (152 - 52) = 157 cm2 F1 = P A1 = 800 176,62 0,70 = 98907,2 N' dir. F2=P A2 =8000 157 0,70=879200N'dir.

61

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET


lem Basamaklar Hidrolik silindir et kalnl hesaplamalar yapnz. Piston hz hesaplamalar yapnz. Piston kursu tamamlama hesplamalarn yapnz. neriler

Bilgi yapraklarndaki faydalannz.

rneklerden

Pistonun itme ve ekme kuvveti hesaplamalarn yapnz.

62

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME


1-Hidrolik sistemlerde dorusal hareket elde etmek iin kullanlan devre elemanlarna ne denir? a)Pompa b)Piston c)Hidrolik silindir d)Valf 2-Aadakilerden hangisi hidrolik silindirlerin elemanlarndan deildir? a)Piston b)Pompa c)Silindir gmlei d)Piston kolu 3-Silindir gmlekleri aadaki malzemelerden hangisinden imal edilirler? a)Alaml elik b)Demir c)Bakr d)Bronz 4-Aadakilerden hangisi hidrolik silindir eitlerinden deildir? a)Tandem silindir b)Tek etkili silindir c)Teleskopik silindir d)Darbeli silindir

63

CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4

C B A D

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz.Doru cevaplarnzn saysn belirleyerek kendinizi test ediniz.Hatalarnz bilgi yapraklarna tekrar dnerek dzeltiniz.

64

RENME FAALYET-7 RENME FAALYET-7


AMA
Bu bilgi yapranda hidrolik motorlar ile ilgili hesaplamalar reneceksiniz.

ARATIRMA
Hidrolik motorlarn ne amala retildiklerini ve hidrolik uygulanllarn aratrnz. sistemlere

7. HDROLK MOTORLAR
7.1. Grevleri ve Sembol:

Hidrolik motorlar alma prensipleri bakmndan hidrolik pompalarn tersi bir sistemle alrlar. Hidrolik pompalarn aksine hidrolik motorlara sv, basnl olarak girer. Basnl sv, sistemleri aracl ile hidrolik enerjiyi dairesel harekete dntrr.

Basnl sv k Sv k Yan tanmas

ekil 7.1:Hidrolik Pompa Ve Motorlar Ayn Pensibe Gre alrlar

Hidrolik motorlarn devir saylar, motora giren svnn miktarna baldr. Hidrolik motora giren svnn miktar ne kadar fazla olursa motorun devri o kadar ykselir. Hidrolik motorlarn ters ynde dnmesini salamak iinyn deitirme valflerine ba vurulur.

65

Motor gvdesi

Dililer ekil 7.2 : Hidrolik Motorun Bir Elemam ekil 7.3 : Hidrolik Motor ile Dndrmesi Dairesel Hareket Elde Edilmesi Prensibi

7.2- Hidrolik Motorlarn eitleri:


Hidrolik motorlar, hidrolik pompalarda olduu gibi eitlendirilir.

1. Dili ark sistemli motorlar (Resim 7.4). 2. Pistonlu motorlar (radyal ve eksenel) (ekil 7.5). 3. Paletli motorlar olmak zere 3 tipte incelenir (ekil 7.8).

Basnl sv girii
ekil 7.4: Dili ark Sistemli Motorlar

66

ekil 7.5: Eksenel pistonlu motor ve alma prensibi (Eik bir dzlem zerinde kayan eksenel piston ve kendi ekseninde dnen bir tamburdan meydana gelir. F ynnde giren sv pistonu. iter, FTvve FN gibi kuvvetlere ayrarak bir moment meydana getirir.)

ekil 7.6. Eik Eksenel Pistonlu Motor

Emme valfi Bask yay Piston Eksantrik mil piston dikey konumda k

ekil 7.7: Radyal Pistolu Motor

67

ekil 7.8 Paletli Motor Kesiti

7.3- Hidrolik Motorlarda Dndrme Momenti Ve Hesaplanmas:


Hidrolik motorlar dnerken dndrme momenti meydana gelir. Bu oluan moment hesaplanarak motor tipi tercihi yaplmaldr. Dndrme momenti aadaki formlle bulunur. M = P. R (kgf.m) veya (daN.m) M = Moment (dndrc tesir) P = evresel kuvvet (kgf), (daN) R = evresel yarap (m) Hidrolik motorlarn seimi yaplrken bulunan deerlerden % 40 byk deerler tercih edilmelidir. Hidrolik motorlarn devir saylar bakmndan 100 devir/dk. gibi rakamlar dk devir saylr. Bu deerler 1000 devir/dk. nn zerine kmaldr.

7.4-Hidrolik Motorlarn Kullanm Alanlar:


Takm tezghlarnda, Tatlarda, Gemi sanayisinde, Demir ve elik sanayisinde, Haddehane ve dkm sanayisinde Ar i makinelerinde (greyder, kepe vb. gibi)yaygn kullanlr.

68

7.5-Hidrolik Motorlarn stn Ynleri:


Kullanm alan ynnden ekonomiktirler. Harekete gemeleri kolaydr. Hz ayar kademesiz yaplabilir. Dnmeye devam ederken hz deitirme kolayl vardr. Yn deitirme kolayl vardr. Debisi azaltlarak yavalatma, fren yapma zelline sahiptirler. Her tr makineye taklarak altrlabilme zellikleri vardr.

69

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET


lem Basamaklar Hidrolik motorlarn dndrme momenti hesaplamalarn yapnz. neriler Bilgi yaprandaki rneklemelerden faydalannz.

70

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME


1-Hidrolik enerjiyi dairesel harekete eviren hidrolik sitem eleman hangisidir? a)Pompa b)Hidrolik motorlar c)Hidrolik silindirler d) Depolar 2-Aadakileden hangisi hidrolik motor eidi deildir? a)Dili arkl motorlar b)Pistonlu motorlar c)Paletli motorlar d) Diyaframl pompalar 3-Hidrolik motorlarda devir saylar en az ne olmaldr? a)1000 dev/dak b)750 dev/dak c)500 dev/dak d) 250 dev/dak 4-Hidrolik motorlar aadaki alanlarn hangisinde kullanlmaz? a)Demir sanayiinde b)Tatlarda c)Frnclkta d) makinelarnda 5-Aadakilerden hangisi hidrolik motorlarn stn ynlerinden deildir? a)Ekonomiktirler b)lk hareketleri kolaydr c)Kademesiz hz ayar yaplr d)Hibiri

71

CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5

B D A C D

DEERLENDRME

Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz.Doru cevaplarnzn saysn belirleyerek kendinizi test ediniz.Hatalarnz bilgi yapraklarna tekrar dnerek dzeltiniz.

72

RENME FAALYET-8 RENME FAALYET-8


AMA
Bu bilgi yapranda valfler hakknda bilgi sahibi olacaksnz.

ARATIRMA
evrenizde hidrolik sistemler ile i yapan firmalar ziyaret ederek,yazl ve grsel kaynaklar aratrarak valflerin retili amalarn ve kullanm alanlarn aratrnz.

8. VALFLER
Valfler, hidrolik sistemlerin en nemli elemanlarndandr. Elektroniin gelimesine paralel olarak programlanabilen, uzaktan kumanda edilebilen valfler hizmete sunulmutur. Robot sistemli alan makineler, uaklarda otomatik olarak yaplan hareketler,makinecilikte el demeden yaplan otomasyon ilemleri rnek olarak gsterilebilir.

8.1- Valflerin Grevleri:


Valfler ,hidrolik sistemlerdeki svnn basncn, ynn ve debisini kontrol eder. Hidrolik sistemlerde akkann basncn ayarlamak, yolunu ap kapamak, ynn kontrol etmek iin kullanlan devre elemanlardr. Hidrolik sisteme gnderilen basn oran valfler yardm ile ayarlanr. Hidrolik sistemlerdeki silindirlerin istenilen ynde almalarn, svnn istenilen yne yneltilmesini, hidrolik motorlarn istenilen ynde dnmesini kontrol eder. lemini tamamlayan svnn depoya geri dnn gerekletirir.

8.2- Valf eitleri:


Hidrolik sistemlerde kullanlan valfler yaptklar ilere gre a) Yn kontrol valfleri, b) Basn kontrol valfleri, c) Ak (hz) kontrol valfleri, d) ek valfler olarak eitlendirilir. 8.2.1. Yn Kontrol Valfleri: Yn kontrol valflerinin hidrolik sistemlerdeki grevi, svnn ynn kontrol etmektir. alan, i yapan elemanlarn istenilen ynde almalarn salar. Sisteme istenilen ynlerde sv gnderir. Hidrolik sistemlerde hidrolik silindirlerin hareketini ileri-geri, hidrolik

73

motorlarn dnme ynlerini saa - sola ynlendirmekte kullanlrlar. stenildii an yn deitirme kolayl salar. Teknolojinin gelimesiyle birlikte otomatik kumandal devrelerde, uzaktan kumandal elektromanyetik valfler, elektro - hidrolik valfler ve servo valfler retilmitir. Yn kontrol valflerinin hidrolik sistemlerde en ok kullanlan iki eidi vardr. alma ve grev yapma ekilleri ayn olmasna ramen, yaplar birbirlerinden farkldr. Bunlar: Srgl yn kontrol valfleri, Yuvarlak (dnerli) yn kontrol valfleridir. 8.2.1.1. Srgl Yn Kontrol Valfleri: Srgl yn kontrol valfleri el ile mekanik, elektromanyetik olarak kontrol edilirler. Srgleri, piston ile silindir gmlei arasnda srtnen yzeylerden olumaktadr ekil 8.1 ' de grld zere piston ve piston kolundan oluup srtnerek alrlar. Bu valflerin konum deitirmesi srgnn ileri - geri hareketleriyle olur.

ekil 8.1: Srgl Yn Kontrol Valfi Kesiti

ekil 8.1' de Birinci konumda srg geriye ekilmi (A ynnde hareket oluur), Ntr konum, hibir ilem olmaz, Srg ileriye itilmi (B ynnde hareket oluur ), Silidirden kan yan depoya geri dn, Basnl svnn srgl yn kontrol valfine girii, Svnn yolu silindire ak (Pistonu A ynnde hareket ettirir), Akkan silindire ters ynde girer (Silindirin B ynnde hareketini salar. Valfin 1. konumunda silindiri A ynnde, 3. konumunda B ynnde hareket ettirir.). Valflerin seiminde evre artlar, hidrolik sistemin basnc ve i gren makinelerin zellikleri dikkate alnmaldr.

74

8.2.1.2. Yuvarlak (Dnerli) Yn Kontrol Valfleri: Srgl yn kontrol valflerinde svnn ynnn deitirilmesi dorusal hareketlerle yaplr. Yuvarlak valflerde, yuvarlak paraya alan (+) biiminde alm yollarla sv ynlendirilir. Svya yn verme ilemi, bir mile balanm yuvarlak balk dndrlerek salanm olur (ekil 8.2).

ekil 8. 2: 4/3 Yuvarlak (Dnerli) Yn Kontrol Valfi Kesiti

ekil 8 2' de yuvarlak yn kontrol valfinde (P) Pompadan gelen basnl sv, Silindire i yapmak zere giden basnl sv, Silindirden dnen sv, (T) Depoya dnen sv, olarak tanmlanr. 8.2.1.3. Yn Kontrol Valflerinde Yol Ve Konum: Yn kontrol valfleri, yol says ve konumlarna gre anlr ve adlandrlr. 4/2 lik bir valfin tanmlamasn yaparsak: ekil 8. 3 ' te pompadan gelen sv silindire girerek silindiri ileri doru hareket ettirir. Silindirden dnen sv depoya dnyorsa bu valf 4 yolludur. Yn kontrol valflerinde balant says yol olarak adlandrlr. Hidrolik motorlarda veya silindirlerde yn deitirme, i yapma durumuna konum denir. Bir silindirde pistonun ileri gitmesi ve geri gelmesi 2 konum olarak adlandrlr (ekil 8. 3). Bir yn kontrol valflerinin ifade edilmesinde nce yol, sonra konum ifade edilir.

75

1.Konum

2.Konum

ekil 8.3: 4/2 Lik Yn Kontrol Valfi Kesiti

ekil 8. 3 'te; P = Pompadan gelen u (basn hatt), T = Tanka (depoya) dnen u (dn hatt), A = Silindire bir ynden giren u (alma hatt), B =. Silindire dier ynden giren u (alma hatt), A ve B = 2 konumlu olduunu, A - B - P - T = 4 yollu olduunu anlatr. 8.2.1.4. Yn Kontrol Valflerinin Sembollerle fade Edilmesi: Yn kontrol valflerini sembollerle ifade ederken iziminde ve okunuunda baz kurallar vardr. Sembollerin iziminde kareler kullanlr (ekil 8. 4). 1 kare, valfin 1 konumlu olduunu, 2 kare, valfin 2 konumlu olduunu, O Sfr, ntr konumlu olduunu, 1 , 2 veya a, b alma pozisyonlarn, oklar akkann hareketini ve ynn anlatr.

ekil 8. : Yn Kontrol Valf Konumlarnn Sembolle fadesi

76

ekil 8.5: Yn Kontrol Valflerinin Sembol ile Aklanmas

Yn kontrol valflerinde svnn getii yol azlar byk harflerle ifade edilir. A,B,C = alma hatlarn, P = Basn hattn R,S,T = Dn hatlarn, X,Y,Z = Pilot kontrol hatlarn, L = Sznt hattn, 0 = Ntr pozisyonu, 1, 2 = Konum numaralarn ifade eder.

Servis Pozisyonlar:

ak merkez

iki emi hatt birleik, ak merkez

kapal merkez

77

ekil 8.6: 4/2 Valfin Talama Tezgahnda Uygulan

ekil 8.6 'daki talama tezgah tablasnn 2 konumu vardr. 1. konumda tabla 1 no' lu ynde giderken 1 no' lu mandala arparak geriye dner. Tabla geriye dnerken 2. konumda 2 no' lu mandala arparak gidi - geli ilemini bitirir. 8.2.1.5. Yn Kontrol Valflerinin eitleri: Yn kontrol valfleri kullan ve yapl amalarna eitlendirilebilir: Yapl biimlerine gre (normalde ak 1 normalde kapal) Yol ve konumlarna gre Kumanda edili biimlerine gre gre aadaki gibi

8.2.1.5.1. Yapli Biimlerine Gre Yn Kontrol Valfleri: Yn kontrol valfleri kullanma amalarna gre monte edildikleri yerlerde iki ekilde grev yaparlar. Bu tip valfler imalat aamasnda ak veya kapal olarak yaplrlar. a) Normalde ak valfler b) Normalde kapal valfler Normalde Ak Valfler: Takldklar yerlerde pompadan gelen basnl sv, valfin (P) yolundan girip k yolu (A) dan geerek alma hatlarna direkt olarak ulayorsa bu tip valflere normalde ak valfler denir (ekil 8.7).

78

ekil 8.7: Normalde Ak Valf Kesit ve Sembol

Normalde kapal Valfler: Pompadan gelen basnl akkann yolu normal durumda kapaldr. Akkann yolunu amak iin valfin butonuna bir itme kuvveti uygulanmas gerekir. Bu tip valfler basnl akkann alma hatlarna direkt olarak gitmesinin istenmedii durumlarda kullanlr (ekil 8.8).

ekil 8.8: Normalde Kapal Valf Kesit ve Sembol

8.2.1.5.2. Yol ve Konumlarina Gre Yn Kontrol Valfleri: a- 2 / 2 valf b- 3 / 2 valf c- 4 / 2 valf d- 3 / 3 valf e- 4 / 3 valf f- 5/ 2 valf (2 yollu, 2 konumlu yn kontrol valfi ) (3 yollu, 2 konumlu yn kontrol valfi ) (4 yollu, 2 konumlu yn kontrol valfi ) (3 yollu, 3 konumlu yn kontrol valfi ) (4 yollu, 3 konumlu yn kontrol valfi ) (5 yollu, 2 konumlu yn kontrol valfi )

2 / 2 Valfler: Bu valflerde iki yol, iki alma konumu vardr. Bundan dolay 2/2 lik valf denilmitir. Genel olarak ama ve kapama olarak grev yaparlar. Bir girii bir de k vardr (ekil 8.9). .

79

ekil 8.9: 2 / 2 Valf Kesit ve Sembol

3 / 2 Valfler: yollu, iki alma konumlu valflerdir. Genel olarak tek etkili silindirlerde amakapama grevi yaparlar.Hidrolik sistemlerde elle kumandal olarak geri dn yayl olan 3/2 valfler kullanlr (ekil 8.10).

ekil 8.10: 3 / 2 Valf Kesit ve Sembol

4 / 2 Valfler: Drt yollu, iki alma konumlu valflerdir. ift etkili silindirlerin altrlmasnda kullanlr. ekil 8.11 'de pompadan gelen basnl sv 1. konumda (P) den girer ve silindire (A) ynnde i yaptrr (B - T) den tanka dner. 2. konumda yine (P) den giren akkan (B) den geerek piston kolunu geriye eker. Akkan (A - T) yolundan tanka dn yapar

ekil 8.11: 4 / 2 Valf Kesit ve Sembol

80

3/3 Valfler: yollu, konumlu valflere denir. 3/3 valflerin iki alma konumu ve bir ntr konumu vardr. Bir taraftan yay ile merkezlenir. farkl grevin yerine getirilmesi gereken yerlerde tercih nedenidirler. Elektromanyetik yapl olanlarda elektrik sinyali olmad zaman yayn etkisi ile ntr konuma gelir (ekil 8.12).

ekil 8.12: 3 / 3 Valf Kesit ve Sembol

4/3 Valfler: Drt yollu , konumlu valflere denir. Hidrolik motorlarn kontrol edilmesinde ve ift etkili silindirlere kumanda edilmesinde tercih edilirler. Titreimsiz alma zelliklerine sahiptir. (O) konumu ntr, 1. ve 2. konumlar alma konumlardr. Merkez konumu ak veya kapal olabilir (ekil 8.13).

ekil 8.13: 4/3 Valf Kesit ve Sembol

5/2 Valfler: Be yollu, iki alma konumlu valflere denir. Deiik tiplerde yaplmalarna ramen, ift etkili silindirlerin kontrol ve kumandasnda yaygn kullanm sz konusudur. 5 / 2 valflerin nemli zellii, silindire giren basnl svnn dier elemanlara da gnderilmesine ve yol vermesine yardmc olmasdr. Ayrca 5/2 valfler ift depo ile almaya elverili yapdadrlar (ekil 2. 50: Resim 2. 19 ve 2. 20).

81

ekil 8.14: 5/2 Valf Kesit ve Sembol

Servo Yn Kontrol Valfleri: Servo valfler, giri ksmndaki kk elektrik sinyalini byk k sinyaline dntrrler. Yani kk kuvvetlerle byk kuvvetlerin elde edilmesini salarlar. 0,08 Watt' lk bir sinyal ile 100 kw' lk bir g elde edilebilir (ekil 8. 15, Resim 8.3). rnein tat direksiyonlarnda direksiyona etki eden kk bir kuvvet, servo valf mekanizmas aracl ile tekerleklerin dndrlmesinde byk bir momente dnr. Dolaysyla tekerleklerin kolay dnmesi salanr. Ayrca belirli pozisyonlar srekli olarak tutmaya ve muhafaza etmeye yararlar. Elektrohidrolik dzenlemelerde yaygn olarak kullanlrlar.

ekil 8.15: Servo Valf Kesit ve Sembol

82

Oransal Valfler Giriteki elektrik sinyallerini kuvvete dntrerek alrlar. Basncn k miktarn giri ksmndaki elektrik sinyali ile orant yaparak ayarlarlar (ekil 8.16 ,Resim 8.4). Oransal valflerde genellikle kapal durumdan ak, ak durumdan ka-pal duruma geilerde srekli sv miktar kontrol edilir. Oransal valflerin programlanabilir olmas ile hidrolik devreler programlanarak altrlabilir.

ekil 8.16: Oransal Elektromanyetik Yn Kontrol Valf Kesiti ve Sembol

8. 2.1.5.3. Kumanda Edili Biimlerine Gre Valfler: Hidrolik sistemlerde yn kontrol valflerinin kumanda edili biimleri deiik ekillerde olmaktadr. Elle, mekanik, otomatik ve yar otomatik kumanda ekilleri olabildii gibi; elektronik kumanda sistemleri ile uzaktan kumanda edilebilen valflerde retilmitir. Kumanda ediliierine gre yn kontrol valfleri ekil 8.17 de tablo biiminde verilmitir.

83

84

ekil 8.17: Yn Kontrol Valflerinin Kontrol Resim ve Sembolle fade Edilmeleri

85

8.2.2. Basn Kontrol Valfleri: Hidrolik sistemlerde pompann bast svnn basn deerini belli snrlar arasnda tutar. Basn hatt zerine montaj yaplr. Hidrolik devreyi ve alan elemanlar korur. Devrenin alma basncnn belli bir deerin zerine kmasn engelleyerek sistemin dzenli ve gvenli almasn salar (ekil 8.18). Basn kontrol valfleri alma fonksiyonlar bakmndan drt eittir: Emniyet valfleri, Basn drme valfleri, Basn sralama valfleri, Boaltma valflere,

ekil.8.1: Basn Kontrol Valfi

8.2.2.1- Emniyet Valfleri Emniyet valflerinin eidi vardr: - Dorudan etkili emniyet valfi - Dolayl etkili emniyet valfi - Pilot kontroll emniyet valfi 8.2.2.2- Dorudan Etkili Emniyet Valfi: Hidrolik devrelerdeki akkann basncn nceden belirlenmi deerler arasnda tutarak sistemi emniyete alr. Bylece yksek basnlardan devre elemanlar korunmu olur. (ekil 8.19). Ayar vidas ile basn istenilen deerlere ayarlanabilir.

Yay ayar vidas

A
ekil 8.19: Dorudan Etkili Ayarlanabilir Emniyet Valfinin Kapal Konumu

86

8.2.2.3- Dolayl Etkili Emniyet Valfi: Hidrolik devrelerde basn hattna taklarak sistemin basncn kontrol eden valflerdir. Bu valflerde basnl sv (P1) basnc ile pistonu iterken, svnn bir ksm da (P2) basnc ile dier pistonu kapatmaya zorlar. Bylece pompadan gelen basnl sv ile valf iindeki sv dolayl olarak orantl bir ekilde ayarlanm olur. (ekil 8.20)

Piston

dolayl etkilenme piston konik kaplama yay

ekil 8.20: Dolayl Etkili Emniyet Valfi Kesiti

8.1.2.2.4-Pilot Kontroll Emniyet Valfi: Bu valfler, yksek basnl dk debili svya yol verme yntemi ile alrlar. Emniyet valfinin zerine ayrca pilot kontrol (uyar) valfi balanarak emniyet valfin de erken alma olmamasn salar. (ekil 8.21)

ekil 8.21: Pilot Kontroll Emniyet Valfi Kesiti ve Sembol

87

8.2.2.5- Basn Drme Valfleri: Hidrolik sistemlerde birden fazla motor veya silindirin kullanld yerlerde alrlar. Silindirlerden birinin basncnn dierinden dk olmas gerekebilir. Deiik alma basnlar elde etmek iin silindir veya motorlardan nce balanr. Takldklar yerlerde sisteme daha dk deerde basn gnderme grevi yaparlar. alma prensibi olarak giri ksmndan valfe giren basnl sv, k ksmnda belirli deerlere indirgenir. eitleri: ki yollu basn drme valfi yollu basn drme valfi ki Yollu Basn Drme Valfi: ekil 8.22 'de (A) kanalndan giren ve basnc (P1) olan sv pistonu itmeye zorlar. Pistona bal yayn itme kuvveti ile svnn itme kuvvetlerinin dengelenmesi sonucunda (A) kanalndan giren basnl sv (B) kanalndan basn deeri drlm olarak kar. Ayar vidas ile basn, istenilen deerlere ayarlanabilir.

ekil 8.2: ki Yollu Basn Drme Valfi Kesiti ve Sembol

Yollu Basn Drme Valfi:


Valfe giren svnn basn deerini indirgemek iin kullanlrlar. ekil 8.23' de (A) kanalndan giren ve basnc (P1) olan akkan (F2) kuvveti ile pistonu yaya kar iterek gvde ile piston arasndaki dar kesitten geer ve (B) den basn deeri indirgenmi olarak kar. Svnn bir ksm depoya geri dner. Ayar vidas ile basn, istenilen deere ayarlanabilir.

88

ekil 8.23: Yollu Basn Drme Valfi Kesiti ve Sembol

ekil 8.24: Yollu Basn Drme Valfinin Devre zerinde fade Edilmesi

8.2.2.6- Basn Sralama Valfleri: Hidrolik sistemlerde, birden fazla hidrolik motor veya hidrolik silindirin deiik zamanlarda devreye girmesi, ve farkl ilemler yapmas istenilen durumlarda tercih edilir. Pompadan gelen basncn sras ile silindirlere ve motorlara gnderilmesi ilemi dzen iinde gerekletirilir. Normalde kapal konumda olurlar. Basn drme ilemi nceden ayarlanr. alma srasnda (P1) basnc (P2) basncndan fazla olduu zaman pistonu hareket ettirerek svya yol verir (ekil 8. 25).

89

ekil 8.25: Basn Sralama Valfi Kesit ve Sembol

ekil 8.26: Basn Sralama Valfinin Hidrolik Devre zerinde fade Edilmesi

8.2.2.7- Boaltma Valfleri:


Hidrolik devreli skma ve balama kalplarndaki silindirlerde tercih edilir. Boaltma valflerinin klar depoya baldr. Normalde kapal olan valfe gelen sv (X) sinyali ile kendiliinden alr ve sv depoya geri gelir (ekil 8.27).

ekil 8.27: Boaltma Valfi Kesit ve Devre zerinde fade Edilmesi

90

8.2.3- Ak Kontrol Valfleri: Hidrolik sistemlerde hidrolik motorlara veya hidrolik silindirlere giren sv miktarn ayarlama grevinde tercih edilirler. Bylelikle silindir veya motorlarn hzn istenilen oranlarda ayarlama grevini yerine getirirler (ekil 8.28). Bu zelliklerinden dolay evlerdeki musluklarn yaptklar grevleri yaparlar (ekil 8. 29). Bu valflerde ama kapama bir vida, kol, kaml dzen ya da otomatik olarak deiik ekillerde dizayn edilebilir. 8.2.3.1- Ak Kontrol Valflerinin eitleri: Sabit ak kontrol valfi, Ayarlanabilir ak kontrol valfi, Yavalatma valfi, ek valfler, ek valfi ayarlanabilen ak kontrol valfi,

ekil 8.28: Ak Kontrol Valfi

8.2.3.1.1- Sabit Ak Kontrol Valfi:


Hidrolik sistemlerde hidrolik motorlar veya silindirlere gnderilecek svnn miktarn azaltmak ve kontrol etmek iin sabit kapasiteli ak kontrol valfleri tercih edilir. Svnn getii kesit sabittir. Deitirilmesi olanakszdr (ekil 8. 29-30)Sabit ak kontrol valflerinde belirli bir kesitten geen ak miktar ayar yaplamadndan, sv belirli bir deerde geer.

ekil 8.29: Sabit Ak Kontrol Valfi

ekil 8.30: Ayarlanabilr Ak Kontrol Valfi

8.2.3.1.2- Ayarlanabilir Ak Kontrol Valfi:


Hidrolik motorlar veya silindirlerde akkann hznn deiken, ayarlanabilir olmas gereken durumlarda tercih edilir. ekil 8.31 'de pompadan (P) gelen svnn istenilen miktarda gemesi iin ayar vidas ayarlanr.

91

8.2.3.1.3-Yavalatma Valfleri:

neli ksc

Radyal ksc

Aksiyal ksc

Eik dzlemli ksc

Helisel ksc

Kaml ksc

ekil 8.31:Ayarlanabilir Ak Kontrol Valfi Ksclar

8.2.3.1.3-Yavalatma Valfleri:
Hidrolik sistemlerde, silindirlerdeki pistonun hz veya dier elemanlarn belli zamanlarda hzlarn azaltmak iin tercih edilir. Silindire giden svnn miktarn azaltmak yoluyla piston hz yavalatlm olur. Yavalatma valfleri genel olarak bir kam hareketi ile otomatik olarak alr.Kamn valfin makarasna bast noktada yavalatma balamtr.Yavalatmann hz, kamn eimine bal olarak deiir (ekil 8.32).

A Giri Yavalatma valfi yay


ekil 8.32: Yavalatma Valfi Elemanlar

92

8.2.3.1.4- ek Valfler: Bir ynden svnn geiine izin veren, dier ynden svn geiine vermeyen valflerdir. Valf iinde bir yay, bilye veya konik bir kapama parasndan oluur. ekil 8.33 'te sv (A) kanalndan girerek bilye veya konik paray iter ve direkt olarak (B) kanalndan kar.

Konik kapama paral A B


ekil 8.33: Deiik Tiplerde ek Valf Kesiti

bilyal

8.2.3.1.5-ek Valfi Ayarlanabilen Ak Kontrol Valfi: Hidrolik sistemlerde silindir iindeki pistonun her iki yndeki gidi - gelilerini kontrol eden silindirin giri ve k hatlarna taklan valflerdir. Svnn miktar ve ynn snrlar. ekil 8.34'te (A) kanalndan giren sv ayarlanabilen bir kesitten geerken sistemde ek valf bulunduundan ayarlama kolay yaplr.

ekil 8.34: ek Valfli Ayarlanabilir Ak Kontrol Valf Kesiti

8.2.3.1.6- Akkann Kontrol Edilmesi: Hidrolik sistemlerde akkann kontrol edilmesi ekilde olur . 1. Hidrolik silindire giden svnn kontrol: Pompa ile silindir arasna ak kontrol valfi yerletirilerek ift etkili silindirlerin kontrolu salanr. 2. Hidrolik silindirden kan svnn kontrol: Silindirden kan akkann kontrol silindirden hemen sonra ak kontrol valfi taklarak salanr. 3. Silindire giden ve bir ksm ya deposuna dnen svnn kontrol: Akkan, silindire girmeden bir ksm ak kontrol valfinden geerek depoya dnerken yaplan kontroldr.

93

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET


lem Basamaklar - Yn kontrol valflerinin grev ve sembolleri hakknda bilgi sahibi olunuz. - Basn kontrol valflerinin grev ve sembolleri hakknda yeterli bilgi sahibi Bilgi yaprandaki ilgili konulara olunuz. baknz. - Ak kontrol valfleri ve sembol hakknda bilgi sahibi olunuz. neriler

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME


1-Hidrolik sistemlerde svlarn yolunu aan,kapatan ve kontrol eden devre eleman aadakilerden hangisidir? a)Hidrolik pompa b)Valf c)Hidrolik silindir d)Hidrolik motor 2-Aadakilerden hangisi valf eitlerinden deildir? a)Yn kontrol valfleri b) Basn kontrol valfleri

94

c)Ak kontrol valfleri d) Tandem valfler 3-Sistemde svlarn ynn kontrol eden valf hangisidir? a)Yn kontrol valfleri b) Basn kontrol valfleri c)Ak kontrol valfleri d) ek valfler 4-Pompann bast svnn deerini belli snrlar iinde ayarlayan valf eidi hangisidir? a)Yn kontrol valfleri b) Ak kontrol valfleri c) Basn kontrol valfleri d) ek valfler ,

5-Aadakilerden hangisi basn kontrol valfi eidi deildir? a)Emniyet valfleri b) Boaltma valfleri c) Basn drme valfleri d) Servo kontrol valfleri ,

6-Hidrolik sistemlerde sv miktarn kontrol etmeye yarayan valf tr hangisidir? a)Yn kontrol valfleri b) Ak kontrol valfleri c) Basn kontrol valfleri d) ek valfler

95

CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 B D A C D B

DEERLENDRMELER Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz.Doru cevaplarnzn saysn belirleyerek kendinizi test ediniz.Hatalarnz bilgi yapraklarna tekrar dnerek dzeltiniz.

96

RENME FAALYET-9 RENME FAALYET-9


AMA
Bu bilgi yapranda hidrolik akmlatrler hakknda bilgi sahibi olup hidrolik borularn hesaplamalarn reneceksiniz.

ARATIRMA
Hidrolik akmlatrlerin ne amala retildiini ve boru hesaplamalar hakknda ulaabildiin kaynaklardan bilgi edininiz.

9. HDROLK AKMLATRLER
Hidrolik sistemlerde gerektii zaman kullanlmak iin bulundurulan, hidrolik enerjiyi basn altnda depolayan elemanlara denir.

9.1 . Grevleri ve Sembol :


a) alma basncn kontrol eder. b) Sistemde oluabilecek ani oklar ortadan kaldrr. c) Szntlardan kaynaklanan verim kayplarn karlar. d) Is ykselmelerinde svy soutur. e) Pompa arzalarnda ve elektrik kesilmelerinde sistemi ksa bir sre besleyerek hareketin tamamlanmasn salar.

9.2. Akmlatr eitleri:


1. Arlkl akmlatrler, 2. Yayl akmlatrler, 3. Diyaframl akmlatrler, 4. Balonlu akmlatrler, 5. Pistonlu akmlatrler,

Arlkl

yayl

balonlu

gazl

pistonlu

ekil 9.1 :Akmlatr eitleri

97

9.2.1- Arlkl Akmlatrler: st ak silindire doldurulan akkann zerine arlk konularak dengeleme yaplan akmlatr eididir. Sabit basn ve byk hacim gereken yerlerde tercih edilir. Devredeki sv basncnn dmesi durumunda arln etkisiyle akmlatr iindeki svnn devreye baslmas ile sistemin bir sre daha basn normale dnnceye kadar almasn salar (ekil 9.2).

ekil 9.2: Arlkl Akmlatr

9.2.2- Yayl Akmlatrler: Yayl akmlatrlerde silindirin iine giren svnn basnc, yay yukar doru iter. Hidrolik devrelerde basn dt zaman dengeleme salanm olur (ekil 9.3).

P
ekil 9.3: Yayl Akmlatr

98

9.2.3- Diyaframl Akmlatrler: Bir silindir iindeki azot gaz diyafram 1/10 orannda sktrarak akkann basncn artrr. Kk hacimli ilemler iin uygulanr (ekil 9.4).

ekil 9.4: Diyaframl Akmlatr

9.2.4- Balonlu Akmlatrler: Kapal bir silindir iine esneme zelliine sahip (balon grnml ) bir eleman monte edilir.erisine azot gaz konularak dengeleme ilemi gerekletirilir. Gazl akmlatrler de denilir. Gazlarn sktrlmas prensibi ile alr (ekil 9.5).

Balonlu akmlatrler, kaynaklanm veya dvlm bir basn kab (1), akmlatr balonu (2), gaz girii iin valfler (3), ve ya giriinden (4) oluur. Gaz ve akkan, balonla birbirlerinden ayrlr.

ekil 9.5: Balonlu Akmlatr

99

9.2.5- Pistonlu Akmlatrler: Bir silindirin iinde pistonun zerine azot gaz doldurularak imal edilir. Pistona gelen basnl svnn pistonu itmesi ile azot gaz skr ve bylece basn artar. Byk hacimli almalar iin tercih nedenidir (ekil 9.6). Pistonlu akmlatrler akkan blm ile gaz szdrmazlna sahip ayrma eleman olarak kullanlan pistonlu bir gaz blmnden oluurlar. Gaz ksm nceden azot ile doldurulmutur. Akkan blm hidrolik devreye baldr. Bylece, basn ykseldiinde pistonlu akmlatr dolar ve gaz sktrlr. Basn dtnde, sktrlan gaz geniler ve depolanan akkan devreye verir. Pistonlu akmlatrler her konumda monte edilebilirler. Ancak tercih edilen konum, piston contalarnn akkandaki toz paracklarnn oluturaca tortudan korunduu, gaz blmnn yukarda olduu dikey konumdur. Ana elemanlar, d silindir borusu (1), piston (2) ile szdrmazlk sistemi eleman ve n kapaklar (3,4), akkann bulunduu alan (5) ve gaz balantlardr (6). Silindir borusunun iki grevi vardr, bir yandan dahili basnc alrken dier yandan da gaz ve akkan blmleri arasnda ayrma eleman olarak kullanlan pistona klavuzluk eder.

ekil 9.6: Pistonlu Akmlatrler

9.3- Balant Elemanlar


Hidrolik devre elemanlarnn birbirleri ile balantlarnn salanmas ve basnl svya i yaptrmak zere alacak blmlere gndermekte kullanlan devre elemanlardr.

Bu elemanlar:
1. Borular ve hortumlar, 2. Rakorlardr. 9.3.1 . Borular ve Hortumlar 9.3.1.1- Yapsal zellikleri: Hidrolik devrelerde basnl svnn depodan balayarak alclara ve alma hatlarna kadar iletmekte kullanlrlar. Hidrolik sistemlerde borular ve bezli lastik hortumlar kullanlr. Borular, korozyona dayankl dikisiz olarak yumuak eliklerden yaplr. Hidrolik sistemlerde kullanlacak elik borularn zellikleri DIN 2391, TS 301' de ifade edilmitir.

100

Basnl svnn alan alclara iletilmesinde bezli lastik hortumlar kullanlr. Bezli lastik hortumlar, 1000 bar basnca dayankl, kat tel tabaka ile rlm esnek hortumlardr (ekil 9.7). Lastik hortumlarn alma scaklklar - 40 oC ile + 90 oC arasndadr. elik borular ve bezli lastik hortumlar kullanlacaklar llere gre standartlarIa belirlenmitir. Borularn, yerine monte edilmeden i ksmlarnn su veya kimyasal maddelerle temizlenmesi gerekir. Borular ve lastik hortumlar, oksijen kaynandan ve elektrik cihazlarndan uzak altrlmaldr. altklar yerlerde metal talalar olmamaldr. Metal talalar lastik hortumlara zarar verir. Borularn taklp sklmeleri, bakm ve tamiri kolay olmaldr (ekil 9.7, ekil 9.8-9-10-11-12-13-14).

ekil 9.7: Esnek Hortum 1.st Tabaka (Poliretan) 2.Basn Tayan elik rg 3.Hortum Tabakas (Elastomerdan)

ekil 9.8: Rakor Kesit

ekil 9.9: Boru Balants Kesit Resmi

ekil 9.10: kntl Boru

ekil 9.11: Dtan Vidal Balant

ekil 9.12: Somunlu Boru

ekil 9.13: Flan Balantl Boru

101

ekil 9.14:Boru Balant ekilleri

9.3.1.2- Boru Seiminde Ve Montajnda Dikkat Edilecek Noktalar: 1. Borularn i yzeyleri przsz ve temiz olmaldr. 2. Takldklar yerlerde kvrm says az olmaldr. 3. Sisteme uygun apta ve uzunlukta olmaldr. 4. zerine yeterince hava alma musluu taklmaldr. 5. Gereksiz eklerden kanlmaldr. 6. Basn hattnda kesit daralmamaldr. 7. Szdrma ve kaak yapmamaldr. 8. Boru balantlarnda hata yaplmamaldr. 9.3.1.3-Hidrolik Boru aplarnn Hesaplanmas: Hidrolik sistemlerde kullanlacak borularn dayankl, szdrmaz ve gvenli olabilmeleri iin lleri uygun deerlerde belirlenmelidir. Pompann debisi, ortalama hz, ve alma hattnn zellikleri bilinerek hesap yaplmaldr. Bu zellikler :

V d2 Q= (l/dk) 21

d=
A=

Q 21 (mm) V

d2
4

= 0,785 d 2 (mm 2 )

102

Formlleri ile hesaplanr. Bu formllerde Q = Akkann (pompann) debisi (I /dk.) V = Ortalama ak hz (m/sn) d = Boru i ap (mm) A = Boru kesit a/am (mm2) dr.

rnek Problem:
Bir hidrolik devrede debisi 40 I/dk olan akkann ortalama hz 6 m/sn' dir. Sistemde kullanlacak boru i ap ne olur?

Verilenler:
Q = 40 I/dk , V = 6 m/sn

stenilenler:
d=?

d=

Q.21 = V

40.21 = 11,8 mm' dir. 6

d= 11,8 mm

2-Rakorlar:
Hidrolik devrelerde borularn devre elemanlarna balanmas iin kullanlan aparatlardr. Szdrmazl salamalar iin zel imalat yntemleri vardr. Borularn birbirlerine balanmalar vida ve somun yardmyla olur. Szdrmazl salamalar iin vidalarn aln yzeylerine conta konulur. Rakor i kesitleri, basnl akkann geiine engel olmayacak ekilde imal edilmilerdir (ekil 9.16, ekil9.15).

rakor

ekil 9.15: Rakorlu Balant

ekil 9.16: Rakor Balant Kesiti

103

ekil 9.17: Dz Balant

ekil 9.18: Dz Balant Resim 9.19: T- Rakor

ekil 9.20: 4 L Rakor

ekil 9.21: 900 Eik Rakor

9.4- Szdrmazlk Elemanlar


Hidrolik devrelerdeki svnn yksek basn altnda almasndan dolay devrede kaak ve szntlar meydana gelebilir. Sv kaaklarn ve szdrmay nlemek iin szdrmazlk elemanlar kullanlr. Bu durum sistemin verimini drr. Szdrmazlk elemanlar genellikle esnek lastik, bezli ve termoplastik gerelerden (O ,U, V) ekillerinde standart llerde imal edilirler (ekil 9.22-23). Esnek lastiklerden yaplanlar perbunan, breon, hycar, chemigum gibi gerelerden, madeni yalara dayankl olarak imal edilirler. - 40 oC +120 oC .aras scaklklara dayankldrlar. Bezli gerelerden yaplanlar, yksek basnca ve scaklklara dayankldr. Termoplastik olanlar teflon, poliamid, flijon, halon ve derlin...vb. gibi yksek scaklklara (+ 250 OC) dayankl gerelerden imal edilirler. Teflon gereler uzun mrl olup anmaya kar dayankl,ya ortamnda kayganla ve verimli alma yeteneine sahiptir.

104

ekil 9.22: Szdrmazlk Elemanlar eit Ve Kullanm Yerleri

ekil 9.23: Szdrmazlk Elemanlar

9.5-Manometreler
Hidrolik sistemlerde genellikle basn hattna taklarak basn lme grevi yaparlar. Tezgh veya makine alrken alma basnc deerleri manometrelerden takip edilir. Belirli noktalara taklarak o blgenin basnc kontrol altna alnm olur (ekil 9.24). Manometrelerin gsterdii basn efektif basntr.Bu basn atmosfer basncnn zerinde bir deerdir.Ar basn ykselmeleri meydana geldiinde elektrik sinyali gnderip kontan atmasn salar ve meydana gelebilecek kazalar nlenmi olur. ekil 9.24 'te ok ynnde giren basnl sv, esnek yapya sahip olan bakr borunun iinden geerek manivela kolunu iter. Manivela koluna bal olan kremayer diliyi hareket ettirir. Kremayer diliye bal olan ibre de hareket ederek basn deerini gsterir. Hidrolik manometrelerde okunan basn birimi bardr. 1 bar = 1 cm2 yzeye etkiyen 10 Newton kuwetin yapt basntr.( N/cm2) veya (1 2 kg/cm ) olarak da okunur. Psi basn birimi ile de llr. Manometrelerde basn at-mosfer (at) cinsinden de llr. Atmosfer basnc 76 cm. yksekliindeki civann hidro-statik basncna eittir. 1 atm. = 101 325 kN / m2 dir.

105

ekil 9.24: Manometre Kesiti ve Devredeki Konumu

9.5.1Manometre Seiminde Dikkat Edilecek Noktalar: alma basnc ile i basnc uygun olmaldr (lm aral). alma basncna bal olarak balant vidas ls ve d ap uygun olmaldr. Manometre her zaman gerek deerleri gstermelidir. Hassasiyetleri O - 0,1 bar deerinde olmaldr.

106

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

lem Basamaklar

neriler

Bilgi yaprndaki Hidrolik devrelerde kullanlan boru aplarnn hesaplamalarn yapnz. bilgilerden faydalannz.

rnek

ve

107

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME


1-Hidrolik enerjiyi basn altnda depolayan devre elemannn ad nedir? a)Pompa b)Hidrolik motor c)Hidrolik akmlatr d)ek valf 2-Aadakilerden hangisi akmlatr eitlerinden deildir? a)Yayl akmlatr b)Balonlu akmlatr c)Pistonlu akmlatr d)ek valfli akmlatr 3-Hidrolik devrelerde kullanlan borularn dayanabilecekleri en fazla basn ne kadar olmaldr? a)1000 bar b)500 bar c)250 bar d)100 bar

108

4- Lastik hortumlarn alma scaklklar ne kadardr? a) 100 0C b)-80 0C- -50 0C c)-40 0C +90 0C d)150 0C 5-Aadakilerden hangisi szdrmazlk eleman malzemesi deildir? a)Perbunan b)Bakr c)Poliamid d)Breon 6-Teflon szdrmazlk elemanlarnn dayanm scaklklar ne kadardr? a)100 0C b)150 0C c)500 0C d)250 0C 7-Manometrelerin gsterdii basn ne tr bir basntr? a)Efektif basn b)ndike Basn c)Termik basn d)Statik basn

109

CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 7 C D A C B D A

DEERLENDRMELER Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz.Doru cevaplarnzn saysn belirleyerek kendinizi test ediniz.Hatalarnz bilgi yapraklarna tekrar dnerek dzeltiniz.

110

RENME FAALYET-10 RENME FAALYET-10


AMA
Bu bilgi yapranda uygun hidrolik ya seimi yaplmas hakknda bilgi sahibi olacaksnz.

ARATIRMA
Hidrolik sistemlerde kullanlan yalarda aranan zellikleri eitli kaynaklardan reniniz.

10- HDROLK YALAR


10.1- Grevleri :
Hidrolik devrelerde kullanlan svlardr. Hidrolik enerjinin alan elemanlara iletilmesinde kullanlan svlarn hidrolik akkan olabilmesi iin birtakm zelliklerinin olmas gerekir. Hidrolik sistemlerde verimin alnabilmesi ve alan elemanlarn ekonomik mrnn uzun olmas iin hidrolik yalar kullanlr.

10.2-Akkan eitleri:
Su, Doal yalar, Sentetik (yapay) yalar olarak gruptur.

Su:
Hidrolik sistemlerin bulunduu ilk dnemlerde akkan olarak su kullanlmtr. Gnmzde de yksek sl alma ortamlarnn olduu yerlerde, hidroelektrik santrallerinde ve trbinlerde su kullanlmaktadr. Fakat su paslanmaya (korozyon) sebep olduundan mutlak kullanlmas gereken yerlerde gliserin ya da pas nleyici kimyasallar katlarak kullanma sunulmaktadr.

Doal Yalar:
Su kullanmnn paslanmaya yol amas ve baz olumsuzluklarnn grlmesi sonucu, bitkilerden elde edilen ayiek ya ve zeytinya hidrolik sistemlerde kullanlmaya balanmtr. Fakat yksek basnlarda uzun sre almas gereken yerlerde istenilen verime ulalamamtr. Bu nedenle reticiler sentetik ya arayna ynelmilerdir.

111

Sentetik (Yapay) Yalar:


Petrol rnlerinden elde edilen yalardr. Hidrolik sistemlerde akkan olarak sentetik ya kullanmann amac, hareket eden paralarn srekli yalanmas nedeniyle oluabilecek snma ve anmalar yok etmektir. Petrol rnlerinden elde edilen yalar yksek scaklklara kar dayankll yksek yalardr. Hidrolik sistemlerde kullanlan yalar, alan iki metal arasnda bir ya filmi tabakas oluturarak anmay azaltr. Verimin artmasna ve alan ksmlarn kendi-liinden yalanmasna yardmc olur. Uzun sre yksek basn altnda alabilecek sya dayankl, ihtiyac karlayabilen sentetik yalar retilmi ve kullanma sunulmutur. ISO 6071 'e gre yalarn eitleri yledir: HFA = Yan su ile yapt (emIsiyon) karmdr. % 20 sentetik ya ile % 80 su karmndan meydana gelir. HFB = Suyun ya ile yapt (emlsiyon) karmdr. % 60sentetik ya ile % 40 su karmndan meydana gelir. HFC = ki veya daha fazla yan su ile yapt (emlsiyon) karmdr. % 60 ' eitli sentetik yalar, geriye kalan % 40 ' sudur. HFD = ki veya daha fazla deiik zellikteki yan (emlsiyon) karmndan meydana gelir. ISO 6071 'e ve SAE (Amerikan Mhendisler Birlii) standardna gre retilen yalar k ve yaz mevsimlerine gre snflandrlrlar. K artlarna gre; W10, W20, W30 gibi isimler alrlar. Bu rakamlar viskoziteyi ifade eder. W 10 dk, W 40 yksek viskozite anlamna gelir. Bu rakamlar ykseldike yalar katlar, akcl gleir. Hidrolik devreler iin W10 - W20 numaral yalar, en iyi verimle alan yalardr (izelge 10. 1). SAE Numaras 5W 10 W 20 W 20W 30 W 40 W 50 W Viskozite zellikleri -200 C ye gre 900 C ye gre Dk Yksek Dk Yksek 3 520 5 250 10 560 10 560 42 000 42 55 55 67 67 83 83 112

Tablo 10.1: SAE Standartlarna Gre - 20C Ve 90C Is Arasnda llen Scaklklara Gre Ya Numaralar ve Viskozitelerinin lleri

112

10.3- Hidrolik Yalarda Aranan zellikler:


Hidrolik yalarda baz zelliklerin bulunmas arttr. Rastgele yalarn kullanlmas sistemde olumsuzluklar meydana gelmesine neden olur. Bu zellikler unlardr: Viskozite, Kpklenme, Yalama yetenei, Polimerleme, Oksidasyon, Akma noktas, Isl genleme, zgl arlk, ) Film dayanm, Alev alma noktasdr Bu zellikleri genel olarak sralamak gerekirse; G iletme zellii bulunmaldr. Devre elemanlarn ve alan ksmlar yalama zellii bulunmaldr. Sistem sndnda soutma yapmaldr. Yapkanlk zelliinden tr szdrmazlk salamaldr. alan elemanlarda paslanma sorun olduundan paslanmaya kar koruyucu olmaldr. Yalarn oksijenle birlemesi yan ekonomik mrn ksaltr. Bu yzden oksijenle birlemeye kar direnci yksek olmaldr. Yalar, iindeki hava ve suyu kolayca dar atabilmelidir. (Su pasanmaya neden olur. Hava kabarcklar ise kavitasyon oluturur. Sistemin dzensiz almasna neden olur.) Yksek basnlarda alrken sya kar zelliklerini kaybetmemelidir. Bir biri zerinde hareket eden paralar arasnda film tabakas oluturmaldr. G kaybna neden olmamaldr. 11.alma artlarndan tr sistemin iine girebilecek pislikleri szme zellii olmaldr. 10.3.1. Viskozite:

Svlarn akmaya kar gsterdii dirence viskozite denir. Yalarn viskozitesi altklar ortamn scaklna gre deiir. Is ykseldike viskozitesi azalr. Is azaldka viskozitesi artar. Yan viskozitesinin scakla bal olarak deimesine viskozite indeksi denir.
Yaz ve k ortamna gre alabilecek viskozitesi uygun hidrolik yalar tercih edilmelidir. Yalarn s ortamlarnda viskozitesi, viskozimetre ile llr. ekil 10.1 de bir saybolt viskozimetresi grlmektedir.

113

Yalarn viskozitelerinin yksek ve dk olular hidrolik devrelerin al-tklar ortamda sorun karr. Hidrolik sistemler iin alma ortamlar ve slar iyi hesapla-narak ya tercihi yaplmaldr. Yksek viskozitede s ykselir, basn der, hareket yavalar ve yksek diren oluur. Viskozite dk olduunda ise pompa verimi der, sznt artar, anma olur ve hz azalr.

ekil 10.1: Saybolt Viskozitemetresi le Yalarn lm

Viskozite eitleri: Mutlak Viskozite: Birbiri zerinde kayan akkanlarn kendi hareketleri arasnda oluan direntir. Akkan hareket halinde olduu iin dinamik viskozite de denir. Birimi (Poise) dir. 1 Poise = 1 cm kalnlktaki ya filmi tabakasnn kendi ya tabakalar arasnda bir saniyede bir cm hzla hareket edebilmesi iin gereken kuvvete denir. 1 Poise =

dyn s = 100 cp (centipoise) = 0,1 Ns./m2 2 em

Kinematik Viskozite: Akkann mutlak viskozitesinin kendi younluuna olan orandr. Birimi (Stoke) dir. 1 St (Stoke) = 100 mm2/s. 10.3.2. Kpklenme: Hidrolik devrelerde yan iine hava karmasyla meydana gelen durumdur. Kpklenme, sistemin verimsiz ve titreimli almasna sebebiyet verir. Sistemin basnc da azalr. Borularn kvrm biimi kpklenme nedeni olabilir. Bu olumsuzluu ortadan kaldrmak iin; borular keskin (90) keli bklmemelidir. Byk kavislerle bklmelidir. Kesitleri birdenbire daraltlmamal, (ekil 10.2) i yzeyleri dzgn olmaldr. Depo iinde sisteme uygun filtre seilmeli ve borularn az (45) eik kesilmeli, emi ve dn hatt arasna ara perde konularak trblansa izin verilmemelidir (ekil 10.2). Bunun iin devrede hava alma elemanlar olmaldr.

114

ekil 10.2: Yanl Bkme ve Kesit Daralmas

10.3.3. Yalama Yetenei: Hidrolik devreler iin iyi bir ya, alan paralar yalamaldr. Yalama yete-neinin iyi olmas, alan paralarn hareketini rahatlatr, g kaybn azaltr.Hareket eden paralar arasnda ya filmi tabakas oluturur. Hidrolik yalarda aranan bu nitelikler; yan viskozitesine, akclna, viskozite indeksine ve iinde yabanc madde barndrmamasna baldr. 10.3.4. Polimerleme: Hidrolik devrelerde, yksek basn ve sda yan zelliini korumasdr. Ya bu olumsuz artlarda bozulmuyor ve molekllerine ayrmyorsa polimerleme zellii iyidir. 10.3.5. Oksidasyon: Polimerleme nedeni ile oluan olumsuz durum, hidrolik devre elemanla-rnda oksit ve paslanma oluturur. Ayrca yan iindeki suyun da ayrmas veya eitli blgelerden ieri giren oksijen, metal ksmlarn oksitlenmesine neden olur. Bunun iin hava ve suyun hidrolik devreden darya atlmas gerekir. 10.3.6. Akma Noktas: Hidrolik devre yalarnn akclk zelliini kaybedip koyulamaya balad sya "akma noktas" denir. Hidrolik devrelerde yan alma scakl 50C ila 100C arasndadr. alma slar dtke yan viskozitesi artar yani akcl azalr. Byle durumlarda sistemin verimi de azalr. Yalarn akma noktas ve zellikleri retici firmalar tarafndan belirtilir.

115

10.3.7. Isl Genleme: Hidrolik devrelerde yan ssnn artmas ile yada sl genlemeler meydana gelir. Isl genleme neticesinde yan hacmi artar. Hacmi artan ya, sistemde skma olu-masna neden olur. Bu nedenle depoya doldurulacak ya miktar, sl genleme sonucu hacminin artaca hesaplanlarak doldurulmaldr. Ya, 1 oC scaklkta bulunduu hacminin 0,0007 kat orannda art gsterir. Art u forml ile hesaplanr: t =t2 t1
,

V= V0 t

V=V0 + V1

t =Yan s sonucu artma miktar 0C t2 = Son scaklk 0C t1 = lk scaklk 0C V1 = Yan hacim olarak art ( l ) V0 = Yan ilk hacmi ( l ) V = Yan son hacmi ( l ) = Yan genleme oran ( 1 0C da 0,0007 kat art gsterir.) 10.3.8. zgl Arlk: Hidrolik yalarn 20C sda birim hacminin arldr. N/dm3 veya kgf /dm3 birimleri ile llr. Genel olarak hidrolik yalarn zgl arlklar 0,90 - 0,95 N/dm3 olarak ifade edilir. 10.3.9. Film Dayanm: Yan alan paralara yapma ve katman oluturma zelliidir. Hidrolik devre-lerde birbiri ile alan paralar arasnda anma olmamas iin ya filmi tabakas meydana getirilir. Yalarn film dayanm zelliinin iyi olmas g kaybn azaltr. Sistemin, mrn uzatr. 10.3.10. Alevalma Noktas: Yalarn 160C - 200C arasndaki slarda toz halinde (plverize) pskrtldkleri zaman yanmaya balad noktadr.

116

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET


lem Basamaklar Hidrolik sistemin kataloundan sistemde kullanlan yan zelliklerini belirleyiniz. Hidrolik ya kataloundan sisteme uygun ya seimi yapnz. Hidrolik ya kutusu zerindeki zellikler ile katalogdan belirlenen zellikleri karlatrnz. neriler Kataloglar inceleyerek ya zelliklerini reniniz.

Sisteme uygun ya seimi yapmay reniniz. Hidrolik ya kutularndaki zellikleri kataloglarla karlatrnz.

117

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME


1-Aadakilerden hangisi hidrolik devrelerde kullanlan bir akkan deildir? a)Su b)Doal yalar c)Reine d )Sentetik yalar 2-Sentetik yalarn dnyada kullanlan standart numaras nedir? a)ISO 6071 b) ISO 6171 c) ISO 6170 d ) ISO 1671 3-ki veya daha fazla deiik zellikli yan karmyla oluan ya ksaltmas hangisidir? a) HFA b) HFB c) HFC d ) HFD 4-Aadakilerden hangisi yalarda aranan bir zellik deildir? a)Viskozite b) Sertleme c) Oksidasyon d )Polimerleme

118

5- Svlarn akmaya kar gsterdii dirence ne denir? a)Viskozite b) zgl arlk c) Oksidasyon d )Polimerleme 6-Hidrolik borular 900 kvrlrsa ne gibi sorun meydana gelir? a)Viskozite artar b) Ya yanar c) Oksitlenme olur d )Yada kpk oluur 7-Yksek basn ve sds yan zelliini korumasna ne denir? a)Viskozite b) Polimerleme c) Oksidasyon d ) Kpklenme

119

CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 7 C A D B A D B

DEERLENDRMELER

Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz.Doru cevaplarnzn saysn belirleyerek kendinizi test ediniz.Hatalarnz bilgi yapraklarna tekrar dnerek dzeltiniz.

120

RENME FAALYET-11
AMA

RENME FAALYET-11

Bu bilgi yapranda hidrolik devrelerde kullanlan filtreler hakknda bilgi sahibi olacaksnz

ARATIRMA
Hidrolik sistemlerde kullanlan filtre eitlerini reniniz.

11- HDROLK FLTRELER


11.1-Grevleri ve Sembol:
Hidrolik devrelerde yabanc maddelerin (kum, pislik, metal paracklar vb.) alan elemanlara zarar vermemesi iin sisteme temiz sv gndermek iin kullanlan devre elemanlardr. Sistemin eitli hatlarna taklarak devrede dolaan svnn iindeki pislikleri temizlemeye yararlar (ekil 11.1). Yan iinde oluan tortu ve pislikler devrenin salkl almasna engel olarak verimi drr. Filtreler zel madde emdirilmi katlardan veya madeni tel rgl 5 mikron lye kadar szme zellikli malzemelerden imal edilirler. Svnn zelliini kaybetme nedenleri unlardr: Montaj Srasnda Oluan Kirlenme: Montaj srasnda yeni taklan paralarda metal talalar, toz metaller ve grlmeyen pislikler olabilir. Bunlar yok etmek iin ncelikle dk numaral yalarla devreyi altrp temizlenmeli sonra devrede alacak normal ya kullanlmaldr. evre artlarndan Oluan Kirlenme: Sistemin tozlu ortamlarda almas sonucu, yabanc maddeler ak yerlerden ve alan silindirlerden girerek svnn zelliini bozar. Hidrolik Sistemin almas Sonunda Oluan Kirlenme: Hareketli elemanlarn anmalar sonucu metal talalar ile ve eitli nedenlerden meydana gelen kirlenmelerdir.

11.2. Hidrolik filtre eitleri:


a) Emi hatt filtreleri, b) Basn hatt filtreleri, c) Dn hatt filtreleri,

ekil 11.1: Filtreler

121

11.2.1. Emi Hatt Filtreleri: Pompa emi hattna monte edilir(ekil 11.2). Depo iine yerletirilerek pislikler kabaca burada szlr. Zaman zaman temizlenmesi gerekir.Temizlenmeleri biraz yorucu bir itir. Kirlendikleri zaman elektrik sinyali veren filtreler retilmitir. Emi hatt filtrelerinin tkanmas sonucu pompa zorlanr, devreye hava basar, verim der. Depo iine konulan emi hatt filtrelerinin 0,13 mm.ye kadar szme zellii olan filtrelerden seilmesi nerilir (ekil 11.2). (Sv A kanalndan girer, filtreden geerek B kanalndan kar.)

ekil 11.2: Emi Hatt Filtresi ve Devreye Monte Edilmi ekli

11.2.2-Basn Hatt Filtreleri: Pompadan sonra taklarak korunmas gereken elemanlara temiz sv gndermek iin kullanlan filtrelerdir. Basn hatt filtreleri paslanmaz elikten imal edilmi filtrelerdir. Hareketli elemanlarda oluacak sorunlar nlemek iin pompadan sonra taklarak altrlrlar. Yaplar daha dayankl ve pahaldr (ekil 11.3). (Akkan A kanalndan girer, filtreden geerek B kanalndan kar.)

ekil 11.3: Bas Hatt Filtresi ve Devreye Montaj

11.2.3. Dn Hatt Filtreleri: Hidrolik sistemlerde dn hattna balanan dk basnl filtrelere denir (ekil 11.4). Dk basnl olduklarndan altklar yerlerde ar basnla alan devrelerde altrlmamaldr. Dn hattndaki sv, dnnde devredeki kir ve pislikleri depoya dndrmeye alr. Ayrca kirlenen svnn depoya temiz olarak dnmesi iin de ana dn hattna, sznt hattna veya emniyet valfi dn hattna taklarak kirlenen svnn temizlenmesini salar.(ekil 11.4 A kanalndan giren sv filtre edildikten sonra B kanalndan k yapar.).

122

ekil 11.4: Dn Hatt Filtresi ve Devreye Montaj

11.3. Filtrelerin seiminde Dikkat Edilecek Noktalar:


Hidrolik devrelerde kullanlan filtrelerin nerelerde, nasl grev yapacaklarnn iyi bilinmesi gerekir. Filtrelerin zellikleri, tipi ve nasl temizlenecei de bilinmelidir. Buna gre, 1. Filtre edilecek olan svnn (l/dk.) olarak debisine, 2. Hidrolik devrenin en yksek basncna, . 3. Hidrolik devre iin filtrenin (mikron) cinsinden szme kapasitesine, 4. Hidrolik sistemdeki svnn ak hzna, 5. Sistemin (bar) cinsinden basn deerine, 6. Filtrelerin sisteme uygunluuna ve kolay temizlenebilirliine, 7. Is ve montaj durumuna, 8. Filtreleme hassasiyeti gibi konulara dikkat edilmelidir.

11.4. Filtrelerin Kirlenme Nedenleri:


Ya alma srasnda sndnda yan iindeki mineraller hava iindeki oksijenle birleerek oksitlenir.Oksitlenmenin etkisiyle paralarn anmasna neden olur. Bunun dnda sisteme dardan szan yabanc maddeler de filtrelerde temizlendiinden bu sebeple oksitlenme ve yabanc maddeler filtrelerin kirlenmelerine neden olur.

11.5. Filtrenin Bakm Ve Temizlii:


Depoya konulan akkann temiz olmasna dikkat edilmelidir. Filtreler taklmadan sistem altrlmamaldr. Akkann devre iin uygunluunu bilinmelidir. Filtrelerin bakm iin program yaplmaldr. Filtrelerin ne kadar zamanda deiecei tespit edilmelidir. Sisteme toz, kir ve pislik girmemesine dikkat edilmelidir. Paslanmaz elikten filtreler temizlenerek yerine taklmaldr

123

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET


lem Basamaklar Filtre edilecek akkann debisini belirlemeyi reniniz. Hidrolik devrenin en yksek basncn belirleyiniz. Hidrolik devre iin filtre szme kapasitesini belirlemeyi ren. Akkan hz belirlemeyi reniniz. Sistem basncn lmeyi ren. Filtreleme hassasiyeti hakknda bilgi sahibi olunuz. Filtrenin sisteme uygunluunu belirlemeyi reniniz. neriler

Bkz. Bilgi yapraklar

124

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME


1-Hidrolik sistemleri yabanc maddelerden temizleyen devre elemanlar nelerdir? a)Pompa b) Filtre c)Hidrolik yalar d)Rakorlar 2-Aadakilerden hangisi filtre eidi deildir? a)Emi hatt filtreleri b)Basn hatt filtreleri c)Yayl filtreler d)Dn hatt filtreleri 3-Dk basnla alan filtreler aadakilerden hangisidir? a)Emi hatt filtreleri b)Basn hatt filtreleri c)Yayl filtreler d)Dn hatt filtreleri 4- Emi hatt filtrelerinin emi gc ne kadar kadar olmaldr? a)0,13 mm b)0,25 mm c)0,50 mm d) 1 mm

125

CEVAP ANAHTARI 1234B C D A

DEERLENDRMELER Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz.Doru cevaplarnzn saysn belirleyerek kendinizi test ediniz.Hatalarnz bilgi yapraklarna tekrar dnerek dzeltiniz.

126

RENME FAALYET-12 RENME FAALYET-12


AMA
Bu bilgi yapranda hidrolik devrelerin izimi ve uyarlanlar hakknda bilgi sahibi olacaksnz.

ARATIRMA
Hidrolik devrelerin uyguland makine ve ara gereleri reniniz.

12. HDROLK DEVRE ZM


12.1. Hidrolik Devre iziminde Dikkat Edilecek Noktalar:
Hidrolik devre izimleri mmkn olduu kadar kk lekli olmaldr. Standart semboller kullanlmaldr (TS 1306, DIN 24300). Devre izimlerinde silindir konumlar genellikle yatay izilmelidir. ) Valflerin kareleri eit izilmelidir. izgilerin durumlar net olmaldr. Kumanda ekilleri belirtilmelidir. Sistem alyormu gibi dnlmelidir. Hidrolik devrelerin iziminde teknik resim kurallarna uyulmaldr.

12.2. Hidrolik Devre eitleri:


Hidrolik devreler ekilde incelenebilir: Ak hidrolik devreler, Kapal hidrolik devreler, Yar kapal hidrolik devreler. 12.2.1 Ak Hidrolik Devreler: Hidrolik silindirlerden kan sv dorudan depoya dner ya da 2. bir silindiri altrmak zere yola devam ederse byle devrelere ak hidrolik devreler denilir. Akkann depoya dnmesi srasnda ss artar. Devre srekli ak olduu iin ss artan svnn soutulmasna yardmc olur. Sistem almasa bile devre srekli ak kalr. ekil 12.1' de grlen ak devrede elektrik motorunun almas ile pompa, svy sisteme gnderir. Devreye basn kontrol (emniyet valfi) valfi konulduu iin basn ayarlanr. Fazla akkan depoya dner. Yn kontrol valfine giren akkan, valf ntr konumda olduu iin depoya dner. Yn kontrol valfi altrlp 1. veya 2. konuma getirilirse akkan silindire girerek i yapm olur. Hidrolik devreli dorusal hareket ile alan takm tezghlar ak devreli tezghlardr.

127

ekil 12.1: Ak Hidrolik Devre izimi

12.1.2.2. Kapal Hidrolik Devreler: Hidrolik pompann pompalad sv, silindirden ktktan sonra svnn tamam ya da bir blm tekrar pompaya giren oradan tekrar silindire dnerek alan devrelere denir. Hidrolik motorlarn altrlmasnda baarldr. Silindirden kan sv tekrar depoya dnmedii iin ya gereksinimi dktr. Kk bir depo sv sistemin gereksinimini karlamaya yeter. ekil 12.2' de pompadan kan basnl sv bir motora hareket vermektedir. Hidrolik motordan kan sv 3/3' lk yn kontrol valfinden geerek yeniden baka bir hidrolik motoru altrabilme zelliine sahiptir. Bu sistemde akkan srekli devrettiinden svnn ss artabilir.

ekil 12.2: Kapal Hidrolik Devre izimi

128

12.2.3 Yar Kapal Hidrolik Devreler: Hidrolik silindirlerden dnen svnn bir blm depoya dnerken dier bir blm de tekrar silindirlere gndiriliyorsa buna yar kapal hidrolik devre denir. Yar kapal devreli sistemlerde bir pompadan retilen svya ile birden fazla i yaptrlabilir. Bu nedenle yar kapal devrelerin uygulama alanlar yaygndr (ekil 12. 3) .

ekil 12.3: Yar Kapal Devre izimi

12.1.2.4. Ak ve Kapal Devrelerin Karlatrlmas: Ak devrelerin deposu byk, kapal devrelerinki kktr. Bundan tr kapal devreler tatlarda baar ile uygulanr. Ak devrelerde yan depoya dnmesi ile svnn temizlenmesi,dinlenmesi ve soutulmas salanr. Ak devrelerde iletilen kuvvet byktr. Ak devrelerde kontrol basn hattndan, kapal devrelerde ise dn hattndan alnan sinyallerle salanr. Ak devrelerde ilk alma annda sisteme hava girer. Kapal devrelerde bu durum sz konusu deildir. Kapal devrelerin ak devreye gre ss abuk artar. Kapal devrelerde sv abuk kirlenir. Kapal devrelerde devrenin altrlmas iin az sayda devre eleman gerekmektedir. Kapal devrelerde motorlarn yn ve hz kontrol ayarlar en hassas deerlerde ayarlanabilir. Kapal devrelerde silindirden kan sv ile dier elemanlarn kontrol gerekletirilebilir.

129

12.1.3. eitli Hidrolik Devre izimleri:

ekil 12.4: Hidrolik Vargel Tezgh Kesiti ve Sembollerle fade Edilmesi

130

ekil 12.5: Planya Tezgh Sembol Resmi

ekil 12.6: Talama Tezgh Kesiti ve Sembolik Resmi

131

ekil 12.7: Hidrolik Freze Tezgh Kesiti Sembolik Resmi

ekil 12.8: Pres Tezghnn Resmi ve Sembolik izimi

132

ekil 12.9: El Presinin Resim Sembolik izimi

3 2

ekil 12.10: Plastik Enjeksiyon Makinesinin Hidrolik Devre emas

133

15-Emniyet valfi 16-Pompa 17-Elektrik motoru

ekil 12.11: Alt Deiik Hzn Elde Edildii Hidrolik Devre emas

134

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

lem Basamaklar

neriler

Bilgi yapraklarndan Hidrolik devre eitlerini faydalannz. reniniz. Hidrolik devre elemanlarn reniniz ve sembolleri ile ifade ediniz. Hidrolik devre izimi yapabilme becerisi gelitiriniz.

135

LME VE DEERLENDRME

1-Aadakilerden hangisi hidrolik devre eidi deildir? a)Ak hidrolik devreler b)Kapal hidrolik devreler c)Yar ak hidrolik devreler d)Yar kapal hidrolik devreler

2-Hidrolik silindirlerden kan sv dorudan depoya dner ya da 2. bir silindiri altrmak zere yola devam ederse bu tr devrelerin ad nedir? a)Ak hidrolik devreler b)Kapal hidrolik devreler c) Yar kapal hidrolik devreler d)Hibiri

3-Hidrolik pompann pompalad sv, silindirden ktktan sonra svnn tamam ya da bir blm tekrar pompaya girerek oradan tekrar silindire dnerek alan devrenin ad nedir? a)Ak hidrolik devreler b)Kapal hidrolik devreler c) Yar kapal hidrolik devreler d)Hibiri

136

4-Hidrolik silindirlerden dnen svnn bir blm depoya dnerken dier bir blm de tekrar silindirlere gndiriliyorsa bu devrenin ad nedir? a)Ak hidrolik devreler b)Kapal hidrolik devreler c)Yar kapal hidrolik devreler d)Hibiri

137

CEVAP ANAHTARI 1234C A B C

DEERLENDRMELER

Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz.Doru cevaplarnzn saysn belirleyerek kendinizi test ediniz.Hatalarnz bilgi yapraklarna tekrar dnerek dzeltiniz.

138

RENME FAALYET-13 RENME FAALYET-13


AMA
Bu Bilgi yapranda hidrolik devrelerde meydana gelen arzalar hakknda bilgi sahibi olacaksnz.

ARATIRMA
Hidrolik sistemlerle iyapan iyerlerini ziyaret ederek hidrolik sistemlerde meydana gelebilecek arzalar hakknda bilgi sahibi olunuz.

13. HiDROLiK DEVRELERDE OLUAN ARIZALAR VE NEDENLER


Hidrolik devrelerde oluan arzalarn bir ou hidrolik yalarn yanl tercihinden kaynaklanr. Bu sebeple hidrolik yalarnn seiminin iyi yaplmas ve alma artlarna uygun tercih edilmesi gerekir. Hidrolik devrelerde meydana gelen arzalar zaman kaybna, verimin dmesine neden olur. Hidrolik devrelerin bakmnn periyodik olarak yaplmas gerekir.

13.1. Hidrolik Sistem Arzalar: 13.1.1. Sitemde alma Srasnda Grlt:


Pompa arzaldr. Pompadaki ya seviyesi dktr. Ya iinde ve sistemde hava vardr. Yada buharlama olmaktadr. Emniyet valfinde arza vardr. Motor, pompa ve elektrik motoru montaj balantlar iyi deildir. ek valfin yay krlmtr. Borularda dirsek ve kvrm says fazladr. Emi borusu ap kktr. Emi hatt filtresi tkaldr.

13.1.2. Hidrolik Devre Basncnn Dmesi Veya Ykselmesi:


Devre Basnc Dkse:
Hidrolik pompa arzaldr. Basn drme valfi ayar dktr.

139

Hidrolik devrede kaak ve szntlar vardr. Basn drme valfinin ayar dktr veya bozulmutur. Silindir keelerinde kaak vardr veya keeler arzaldr.

Devre Basnc Yksekse:


Dn hatt filtresi kirlenmesinden dolay akkan kirlenmitir. Basn kontrol valfi arzaldr veya ayar iyi yaplmamtr. Akkann iinde hava vardr. Pompa yataklarnda boluk vardr.

13.1.3.

Hidrolik Devre Debisinin Dmesi veya Ykselmesi:

Devre Debisi Dk se (Hareket Ardr.):


Emniyet valfinin basn ayar ok dktr. Hareket eden yzeylerde ya azalmtr. Silindir veya elektrik motoru arzaldr. Svnn viskozitesi yksektir (ya kalmamtr). Sv seviyesi dktr. Ak kontrol valfinin ayar yetersizdir. Svnn btn emniyet valfinden depoya geri dnmektedir. Elektrik motorunun dnme yn terstir. Pompa arzaldr veya tkaldr. Pompann hz yetersizdir.

Debi Yksek se (Hareket Hzldr.):


Basn kontrol valfi ayar fazladr. Ak kontrol valfi ayar fazladr. Elektrik motoru devir says uygun deildir. Pompann gc gerekenden oktur.

13.1.4.

Valflerde Meydana Gelen Arzalar:

Yn Kontrol Valflerinde Meydana Gelen Arzalar:


Valfin srtnme yzeylerinde ant olumutur. Valf iindeki geri dn yay krlmtr. Valf iinde pislik vardr. Valfin selenoid balantlar yanltr. Valf istenilen konuma gelmiyordur. Valf ayar iyi deildir.

Emniyet Valflerinde Basn Dkse:


Sv kirlidir. Valfin iindeki yay krktr.

140

Havalandrma kapa ak olabilir. Valf ayar yay bozulmutur. Basn ayar bozulmutur. Emniyet valfi kapal olabilir.

13.1.5. Pompalarda Meydana Gelen Arzalar:


e) f) g) h) i) Pompann dn yn terstir. Ya seviyesi dktr. Emi borusu tkanmtr. Emi borusunun ap kktr veya byktr. Hidrolik pompa hava emiyordur. j) Hidrolik pompann mili anmtr. k) Hidrolik svs sisteme uygun deildir. l) Pompa ypranarak mrn doldurmutur. m) Pompa tercihi doru yaplmamtr.

13.1.6.

Devredeki Akkann abuk Isnmas: e) Devredeki svda hava vardr. f) Hidrolik devre dn hatt tkaldr. g) Pompada boluk vardr. h) Sv kirlenmi ve zelliini yitirmitir. i) Ar basn dmesi olmaktadr. j) Soutma sistemi bozulmutur. k) Svda sirklasyon fazladr. l) Svnn akcl iyi deildir.

141

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET


lem Basamaklar neriler

Hidrolik devrelerde arzasn tehis etme becerisi kazannz. Arzal hidrolik devre onarmn yapabilme becerisi kazannz.

Bilgi faydalannz.

yaprandaki

bilgilerden

142

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME


1-Hidrolik sistem arzalarnn ou hangi sebepten kaynaklanr? a)Pompa arzasndan b)Valflerin a rzalanmasndan c)Yanl ya seiminden d)ek valf arzasndan 2-Aadaki arzalardan hangisi sistemin grltl almasna neden olur? a)Pompa arzasndan b)Silindir keeleri arzalanmasndan c)Elektrik motoru ters dnyordur d)Sv seviyesi dktr 3-Hidrolik devre basnc yksekse olas arza nedir? a)Pompa arzasndan b)Silindir keeleri arzalanmasndan c)Elektrik motoru ters dnyordur d)Sv seviyesi dktr 4-Hidrolik devre debisi dk ise olas arza nedir? a)Emi filtresi tkaldr b)Silindir keeleri arzalanmasndan c)Elektrik motoru ters dnyordur d)Sv kirlidir 5-Emniyet valfinde basn dk ise olas arza nedir? a)Pompa arzasndan b)Silindir keeleri arzalanmasndan c)Elektrik motoru ters dnyordur d)Sv kirlidir 6-Pompada arza var ise sebebi nedir? a) Silindir keeleri arzalanmasndan b) Pompa ters dnyor c)Elektrik motoru ters dnyordur d)Valfler arzaldr 7-Hidrolik svs abuk snyorsa muhtemel sebep nedir? a)Pompa arzasndan b)Silindir keeleri arzalanmasndan c)Elektrik motoru ters dnyordur dValfler arzaldr.

143

CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 7 C A A C D B A

DEERLENDRMELER Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz.Doru cevaplarnzn saysn belirleyerek kendinizi test ediniz.Hatalarnz bilgi yapraklarna tekrar dnerek dzeltiniz.

144

MODL DEERLENDRME MODL DEERLENDRME


DAVRANI OK Y Y OR TA GE ER BAA RISIZ

Pascal kanunu ile ilgili hesaplamalar yapmak. Bernoulli prensibi ile ilgili hesaplamalar yapmak. tme kuvveti,basn ve alan arasndaki ilikiyi bulmak. Hidrolik basn ykselticisi ile ilgili hesaplamalar yapmak. Dili arkl pompalarda debi hesaplamalar yapmak. Pompa debisi hesab yapmak. Silindir et kalnln hesaplamak Pistonun itme ve ekme kuvvetlerini hesaplamak Hidrolik motorlarda dndrme momenti hesab yapmak. Yn kontrol valflerini sembollerle ifade etmek. Basn control valflerini sembollerle ifade etmek. Boru aplarn hesaplamak. Hidrolik sistemde kullanlan yan zelliklerinin belirlenmesi. Hidrolik sistemde kullanlacak ya seimi. Filtre edilecek svnn debisini belirlemek. Sistem basncn belirlemek. Hidrolik devre elemanlarn belirlemek. Hidrolik devre izimi yapmak. Hidrolik devre arzas tehis edebilmek. Arzal hidrolik devre elemanlarnn onarlmas. Modl almalar ve aratrmalar sonucunda kazandnz bilgi ve becerilerin llmesi iin retmeniniz size lme aralar uygulayacaktr. lme sonularna gre sizin modl ile ilgili durumunuz retmeniniz tarafndan deerlendirilecektir. Bu deerlendirme iin retmeninize bavurunuz. Bu modl ile ilgili ayrntl bilgileri farkl kaynaklarda ve internette bulabilirsiniz.

145

KAYNAKLAR KAYNAKLAR
1-KARTAL Faruk, Hidrolik ve Pnmatik , Birsen Yaynlar , 1998 2-KK Mehmet , Hidrolik ve Pnmatik , M.E.B. Yaynlar , 2003 3-M.E.B Yaynlar , Hidrolik Arza Arama Becerisini Gelitirme , 1994

4- www.hidrolik-pnmatik.com (23.03.2005)

146

You might also like