Dunyada Ve Turkiyede Petrol

T.C.
BAŞBAKANLIK DIŞ TİCARET MÜSTEŞARLIĞI

EKONOMİK ARAŞTIRMALAR VE DEĞERLENDİRME GENEL MÜDÜRLÜĞÜ
DÜNYADA VE TÜRKİYE’DE
PETROL
HAZIRLAYAN:
Sevil YILDIRIM Dış Ticaret Uzman Yrd.
Ağustos, 2003
İÇİNDEKİLER
GİRİŞ........................................................................................................................1
A- PETROLÜN TANIMI VE KULLANIM ALANLARI......................................2
B- DÜNYA ÜZERİNDE PETROL REZERVLERİ, ÜRETİMİ,

TÜKETİMİ VE TİCARETİ...................................................................................4
1) PETROL REZERVLERİNİN DAĞILIMI.....................................4
2) PETROL ÜRETİMİ..........................................................................6
3) PETROL TÜKETİMİ.......................................................................9
4) DÜNYA PETROL TİCARETİ.......................................................12
i- DÜNYA PETROL İTHALATI................................................................................12
ii- DÜNYA PETROL İHRACATI...............................................................................13
C- PETROL FİYATLARININ TARİHSEL SÜRECİ..........................................15
D- TÜRKİYE VE PETROL..........................................................................................25
1) TÜRKİYE’NİN HAM PETROL TİCARETİ ..............................................25
i- TÜRKİYE’NİN HAM PETROL İTHALATI........................................................25
ii- TÜRKİYE’NİN HAM PETROL İHRACATI.......................................................28
iii- TÜRKİYE EKONOMİSİNİN PETROLE BAĞIMLILIĞI.................................29
2) TÜRKİYE’DE PETROL ÜRETİMİ VE TÜKETİMİ................................31
3) TÜRKİYE’NİN ARAMA FAALİYETLERİ................................................33
i- KAZAKİSTAN..........................................................................................................33
ii- AZERBAYCAN........................................................................................................34
a- AÇG (AZERİ-ÇIRALI-GÜNEŞLİ) Projesi (Mega Proje)…………...............34
b- Şah Deniz Projesi…………………………..…………...............................…….35
c- Kürdaşı Projesi……………….……………….…….................................……..35
d- Alov Projesi……............…….........................................................................…..36
e- Bakü-Tiflis-Ceyhan (BTC) Ana İhraç Ham Petrol Boru Hattı Projesi……...36
iii- LİBYA……................................................................................................................37
iv- TÜRKMENİSTAN…...............................................................................................37
v- IRAK……..................................................................................................................37
vi- DİĞER ÜLKELER…................................................................................................38
4) TÜRKİYE’DE PETROL FİYATLARI…....................................................38
E- BÜYÜK ÜRETİCİLER VE STRATEJİK İLİŞKİLER...............................40
1) OPEC.................................................................................................40
i- SUUDİ ARABİSTAN................................................................................................43
ii- IRAK...........................................................................................................................47
2) OPEC DIŞI ÜLKELER...................................................................49
i- BDT ve RUSYA..........................................................................................................49
ii- ABD PETROL STRATEJİSİ...................................................................................51
DEĞERLENDİRME.............................................................................................54
EKLER
EK-I: BİRİMLERİN DÖNÜŞTÜRÜLMESİ..........................................................................I
EK-II: HAM PETROL REZERVLERİ................................................................................II
EK-III: HAM PETROL ÜRETİMİ......................................................................................III
EK-IV: HAM PETROL TÜKETİMİ...................................................................................IV
EK-V: HAM PETROL TİCARETİ.......................................................................................V
EK-VI: HAM PETROL FİYATLARI (1972-2001).............................................................VI
EK-VII: HAM PETROL FİYATLARI ($/VARİL) (2002-2003)......................................VII
EK-VIII: TÜRKİYE’NİN HAM PETROL İTHALATI (1996-2002)............................VIII
EK-IX: TÜRKİYE’NİN HAM PETROL İTHALATI- MİKTAR VE DEĞER (2002-2003

OCAK-MART).......................................................................................................................IX
EK-X: BİRİNCİL ENERJİ ÜRETİMİ VE TÜKETİMİ......................................................X
EK-XI: TÜRKİYE’DE PETROL ARAMA VE İŞLETME SAHALARI.........................XI

TABLOLAR
Tablo 1: Dünya Rezervleri (2001)..........................................................................................5
Tablo 2: Dünya Üretimi (2001)...............................................................................................8
Tablo 3: Dünya Toplam Petrol Tüketimi (1997-2001).........................................................9
Tablo 4: Dünya Tüketimi (2001)...........................................................................................11
Tablo 5: Dünya Petrol ve Petrol Ürünleri Toplam Ticareti (1992-2001)..........................12
Tablo 6: Türkiye’nin Petrol İthalatında Tedarikçilerin Payı (%).....................................27
Tablo 7: Türkiye’nin 2002-2003 Ocak-Nisan Döneminde Ham Petrol İthalatının Değeri

ve
Miktarı.....................................................................................................................................27
Tablo 8: Petrol İthalatının Toplam İthalat İçindeki Payı...................................................29
Tablo 9: GSMH’den Net Petrol İthalatına Ayrılan Pay......................................................30
Tablo 10: Tüketilen Petrol İçinde İthalatın Payı ................................................................30
Tablo 13: Suudi Arabistan Bütçesinde Petrol Gelirlerinin Payı........................................44

GRAFİKLER
Grafik 1: REZERVLER (2001)...............................................................................................4
Grafik 2: ÜRETİM (2001)........................................................................................................6
Grafik 3: ORTA DOĞU/TOPLAM ÜRETİM.......................................................................7
Grafik 4: OPEC/TOPLAM ÜRETİM.....................................................................................7
Grafik 5: TÜKETİM (2001)...................................................................................................10
Grafik 6: PETROL VE PETROL ÜRÜNLERİNİN TOPLAM TİCARET HACMİ (Bin

Varil/Gün)................................................................................................................................12
Grafik 7: DÜNYA PETROL İTHALATININ DAĞILIMI (2001).....................................12
Grafik 8: PETROL İTHALATINDA ABD-AVRUPA-JAPONYA HARİCİNDEKİ

ÜLKELERİN PAYI................................................................................................................13
Grafik 9: DÜNYA PETROL İHRACATININ DAĞILIMI (2001)....................................14
Grafik 10: PETROL FİYATLARI........................................................................................15
Grafik 11: BRENT HAM PETROL FİYATLARI..............................................................24
Grafik 12: TÜRKİYE'NİN NET PETROL İTHALATI (Milyon Dolar).........................25
Grafik 13: TÜRKİYE'NİN PETROL İTHALATI (Milyon Dolar)...................................26
Grafik 14: TÜRKİYE'NİN PETROL İTHALATI (Ton)...................................................26
Grafik 15: TÜRKİYE’DE PETROL ÜRETİMİ (Bin Ton)..............................................31
Grafik 16: TÜRKİYE’NİN ENERJİ ÜRETİMİ İÇİNDE PETROLÜN YERİ (2002)....31
Grafik 17: TÜRKİYE’NİN PETROL TÜKETİMİ.............................................................32
Grafik 18: TÜRKİYE’NİN ENERJİ TÜKETİMİ İÇİNDE PETROLÜN YERİ (2002)..33

GİRİŞ*
Günümüzde, toplam enerji kaynaklarının % 90’ını fosil kaynaklı yakıtlar teşkil

etmekte ve bunların %45’i petrole dayanmaktadır. Petrolün fosil kaynaklı yakıtlar içindeki
payının artması ve 2030 yılına gelindiğinde %58’e çıkması beklenmektedir.
Özellikle sanayileşme ve büyüme ile birlikte tüketimi artan petrol, Orta Doğu
ülkelerinin elinde bulunmakta ve petrol fiyatları yine Orta Doğu ülkelerinin çoğunlukta
bulunduğu bir kartel tarafından belirlenmektedir. Bu olgu, farklı ekonomik ve kültürel
yapılardaki ülkeleri birbirine bağımlı hale getirmekte ve petrol piyasasına spekülatif bir yapı
kazandırmaktadır. Böylece, petrol, herhangi bir maden olmanın ötesinde, uluslar arası siyasi
ve ekonomik stratejilerin şekillenmesinde önemli bir etkene dönüşmüştür.
Dünya petrol rezervleri, üretimi, tüketimi, ithalatı ve ihracatında öne çıkan ülkelerin
belirlenmesinin ardından, petrol fiyatlarının geçmişten bu yana gelişimi ve petrol fiyatlarını
etkileyen dinamikler üzerinde durulmuştur. Dünyadaki petrol piyasası üzerine ortaya
konanlardan sonra, Türkiye’nin petrol ithalatı, ihracatı, ekonomisinin petrole bağımlılığı,
petrol arama çalışmaları, enerji ve petrol üretimi ve tüketimi ile Türkiye’de petrol fiyatlarının
oluşumu konuları incelenmiştir.
Bu çalışmada, içinde bulunduğu ekonomik ve siyasi çevreyi değerlendirerek karar

veren veya araştırma yapan birey, şirket veya kurumlara yardımcı olması amacıyla, konuyla
ilgili çeşitli istatistiki veriler ve makaleler derlenmiş ve yorumlanmıştır.
*
Dış Ticaret Uzmanı Dr. Güzin BAYAR’a katkılarından dolayı teşekkür ederim.
A- PETROLÜN TANIMI VE KULLANIM ALANLARI
Ulaştırma, sanayi, enerji, konut ve tarım alanlarında yoğun olarak kullanılan petrol, adını
Yunanca-Latince’de taş anlamına gelen “petra” ile yağ anlamına gelen “oleum”
sözcüklerinden almaktadır. Petrol yer altında rezervuar denen kumtaşları veya kireçtaşları
içerisinde bulunduğu için bu şekilde adlandırılmıştır.
Petrol denince; doğal halde bulunan ve yeraltından çıkarılan “ham petrol” anlaşılmalıdır.
Petrol; koyu renkli, yapışkan ve yanıcı bir sıvıdır. Metan, etan, propan, bütan gibi bir takım
hidrokarbonların karışımından meydana gelmiştir. Özel bir kimyasal bileşimi yoktur. Farklı
kimyasal bileşimlere sahip hidrokarbonlar, farklı petrol tiplerini meydana getirirler. Ancak,
ham olarak petrolün kullanım alanı çok sınırlıdır.
Ham petrol sıvı halinde genellikle kahverengi, koyu yeşil veya siyah renktedir.
Yoğunluğu, kimyasal bileşimine ve viskozitesine (yapışkanlık) göre değişir. En hafif olarak
bilinen Rus petrolünün özgül ağırlığı 0.650 gr/cm3 ve en ağır olarak bilinen Meksika
petrolünün özgül ağırlığı ise 1.080 gr/cm3’tür. Bugün petrol endüstrisinde petrolün özgül
ağırlığı yerine, bununla ters orantılı A.P.I. Gravite derecesi kullanılmaktadır. Gravite
büyüdükçe yoğunluk küçülmekte ve petrolün kalitesi yükselmektedir. Viskozite değeri
yüksek olan petrol ise boru hattı içerisinde kolayca akamamaktadır.1
Ham petrolün rafine edilmesi ile daha değerli ürünler elde edilir. Bunlar, üretim sırasıyla,
rafineri yakıt gazı, sıvılaştırılmış petrol gazı (LPG), nafta, normal benzin, süper benzin,
kurşunsuz benzin, solvent, jet yakıtı, gazyağı, motorin, kalorifer yakıtı, fuel oil, asfalt, madeni
yağ ve diğerleridir.2 Yağlar ve asfalt gibi ürünler ham petrolün rafine edilmesiyle elde edilen
yakıtlar dışındaki ürünler arasındadır. Ham petrolün arıtımı ile parfüm ve böcek ilaçları gibi
çeşitli ikincil ürünler de elde edilmektedir. Ayrıca, yukarıda sayılan ürünlerin bir kısmı
petrokimya sanayilerinde girdi veya destek ürün olarak kullanılmaktadır. Temel petrokimya
ürünleri etil, propilen, benzen, amonyak, metanol vb. olarak sayılsa da, 4000’in üzerinde
petrokimya ürünü bulunmaktadır. Petrokimya sanayinin nihai ürünleri genel olarak plastik,
sentetik lifler, sentetik kauçuk, deterjan ve kimyasal gübreler olarak sınıflandırılabilir.3
1
http://www.pmo.org.tr
2
PİGM, (2000), “2000 Yılı Petrol Faaliyetleri”, T.C. Petrol İşleri Genel Müdürlüğü Dergisi, Sayı:45, sf. 53.
3
http://www.opec.org
Ham petrol, 19’uncu yüzyılda ilk kez ABD’de geniş çaplı olarak ticari amaçla
piyasaya sürüldüğünde, tahta variller içinde tutulduğu için, varil ile ölçülmeye başlanmıştır. 1
varil, 159 litre ve 42 ABD galonuna; 1 ton ise 7,33 varile denk gelmektedir.
Bugünkü rezervler ve yıllık üretim ve tüketim miktarları dikkate alındığında, petrolün 40,
doğal gazın 62, kömürün ise 216 sene daha yeteceği görülmektedir.4 Petrol tüketimindeki
artış, üretimindeki artıştan hızlı olup, yeni rezerv arayışları hız kazanmaktadır.
Günümüzde fosil kaynaklı yakıtlar toplam enerji kaynaklarının yüzde 90’ını oluşturmakta,
bunların da ticaretinin %45’i petrole dayanmaktadır. 2030 yılına gelindiğinde, petrolün fosil
kaynaklı yakıt ticareti içindeki yerinin yüzde 58’e yükselmesi beklenmektedir. Bu arada,
gazın payı yüzde 16’dan yüzde 28’e çıkacak, kömür ticareti ise toplamın yüzde 14’ünü
oluşturacaktır. 30 yıl sonra, toplam petrol talebi 120 milyon varili geçecek ve en yüksek petrol
talebi yüzde 64 ile taşımacılık sektöründen gelecektir. Sanayi kaynaklı talep, toplamın yüzde
16’sını ve elektrik kaynaklı talep yüzde 6’sını oluştururken, diğer sektörlerin enerji talebi
toplamın yüzde 14’ünde kalacaktır.5
4
TPAO, (2003), “2001 Yılı Bilanço ve Netice Hesaplarına Ait TBMM KİT Alt Komisyonu Toplantısı Sunumu”
5
http://www.ntvmsnbc.com.tr, 22.01.2003
B- DÜNYA ÜZERİNDE PETROL REZERVLERİ, ÜRETİMİ,
TÜKETİMİ VE TİCARETİ
1) PETROL REZERVLERİNİN DAĞILIMI
Halen kesinleşmiş olan petrol rezervlerine 40 ve doğal gaz rezervlerine 62 sene ömür
biçilmektedir. 1980 yılından bu yana, net petrol rezervleri %60 ve doğal gaz rezervleri %109
artmıştır. Bu artışın büyük kısmı, 1980’li yıllarda OPEC (Petrol İhracatçısı Ülkeler Teşkilatı-
Organization of the Petroleum Exporting Countries) üyesi ülkelerde gerçekleşen keşiflerden
gelmektedir. 11 trilyon varilin üzerinde olan dünya üzerindeki petrol rezervlerinin %78’i
OPEC ülkelerinde, %16’sı ise OPEC üyesi olmayan ülkelerde (eski Sovyetler Birliği ülkeleri
hariç) yer almaktadır. OECD ülkelerinde yer alan petrol rezervleri %8’lik bir paya tekabül
etmektedir.
Dünya üzerindeki petrol

Grafik 1 rezervlerinin %65,3’ü Orta
REZERVLER (2001) Doğu bölgesinde bulunmakta-
K. Amerika K. Amerika dır. Suudi Arabistan tek başına
Uzakdoğu 6%
G. & O. Amerika
Asya
G. & O. rezervlerin %25’ine sahip
Amerika Avrupa
Afrika 4%
7%
9% BDT bulunmakta ve onu %11’lik bir
Avrupa Ortadoğu
BDT 2%
Afrika payla Irak, %9’arlık paylarla
6%
Uzakdoğu Asya
Ortadoğu Birleşik Arap Emirlikleri,
66%
Kuveyt ve İran izlemektedir.
Kaynak: BP Statistical Review of World Energy, Haziran 2002 Bölgenin rezervleri 1980’li
yıllarda büyük artış göstermiş, daha sonra 1990’lı yıllarda Irak rezervlerindeki 12,5 ve Katar
rezervlerindeki 9,5 milyar varil artışın dışında genel olarak sabit kalmış veya azalmıştır.
Orta Doğu’dan sonra rezervlerdeki en büyük pay %9,1 ile Güney ve Orta Amerika
Bölgesine aittir. Bu bölgenin aslan payı, 1981’den 2001’e gelindiğinde rezervleri neredeyse 4
katına ulaşan Venezuella’ya düşmektedir.
Libya, Nijerya ve Cezayir başta olmak üzere Afrika, petrol rezervlerinin %7,3’üne
sahiptir. Toplam rezervlerin %6,2’si eski Sovyet Bloku ülkelerinde bulunmakta, bunların da
%74’ü Rusya’da yer almaktadır. ABD, Meksika ve Kanada’da da önemli petrol rezervleri
bulunmaktadır. Meksika, OPEC üyesi olmayan önemli bir petrol üreticisi konumundadır.
Kaynakların yoğun kullanımı sonucu, Meksika rezervleri özellikle 1990’lı yıllarda %45
oranında (23 milyar varil) azalmıştır. (Bkz. EK-II)
Tablo 8: Dünya Rezervleri (2001)
Sıra milyar milyar
Pay
Rezerv rakamları ancak miktarı
No Ülke Adı varil ton
1 Suudi Arabistan 261,8 36,0 24,9% kesinleşen ve yerden çıkarılması ekonomik
2 Irak 112,5 15,2 10,7% bulunan petrol içindir. Bu rakamlar, jeolojik
3 BAE 97,8 13,0 9,3%
4 Kuveyt 96,5 13,3 9,2% araştırmalar ve petrol arama ve çıkarma
5 İran 89,7 12,3 8,5% alanında gerçekleşecek teknolojik
6 Venezuella 77,7 11,2 7,4%
7 Rusya 48,6 6,7 4,6% gelişmelerle değişmeye açıktır. Arama
8 ABD 30,4 3,7 2,9%
amaçlı bir sondaj kuyusu açılıncaya değin
9 Libya 29,5 3,8 2,8%
10 Meksika 26,9 3,8 2,6% petrolün varlığı kesin olarak bilinemez.
11 Nijerya 24,0 3,2 2,3%
Sondaj, karmaşık ve genellikle riskli bir
12 Çin 24,0 3,3 2,3%
13 Katar 15,2 2,0 1,4% işlem olduğu için sadece beklenen getirisi
14 Norveç 9,4 1,3 0,9%
yeterince yüksek alanlar araştırmaya açılır.
15 Cezayir 9,2 1,2 0,9%
16 Brezilya 8,5 1,2 0,8% Petrol jeologları, petrolün içinde
17 Kazakistan 8,0 1,1 0,8%
18 Azerbaycan 7,0 1,0 0,7%
toplandığı yapıları arayıp bulmakla, sondaj
19 Kanada 6,6 0,8 0,6% mühendisine kuyu açacak bir yer tespit
20 İngiltere 4,9 0,7 0,5%
Liste Toplamı 988,2 134,8 94,1%
etmekle görevlidir. Petrol kapanlarının
Genel Toplam 1.050,0 143,0 100,0% yerüstünde, jeolojik yöntemlerle tespiti,
Kaynak: BP Statistical Review of World Energy, Haziran 2002
her zaman mümkün olmaz. Bu durumda,
jeofizik biliminden yararlanmak gerekir. Ancak, hiçbir jeofizik aleti veya metodu, yerin
derinliklerindeki petrolü doğrudan doğruya tespit edemez. Sadece petrolün içinde bulunması
ihtimali olan kapanları tayin edebilir. Jeofizik biliminin son yıllarda yaygın olarak kullanılan
yöntemleri arasında sismik, gravite ve elektrik yöntemleri sayılabilir.6
Yeni rezerv arayışları, teknolojik ve ekonomik gelişmelere paralel olarak hız

kazanmaktadır. Rusya’nın doğu sahilindeki Sakalin Adası’nda, Kuzey Denizi’nde ve Hazar
Denizi’nin Rusya kesiminde büyük petrol rezervleri bulunması beklenmektedir. Ayrıca
Kazakistan’ın Kaşagan yöresinde 22 milyar varil petrol kapasitesi tahmin edilmektedir.
Sovyetler Birliği’nden ayrılan diğer ülkelerde de Hazar Denizi tabanında yapılacak
araştırmalar sonucu Kuzey Denizi’nde bulunması beklenene eşdeğer oranda rezerve
ulaşılacağı sanılmaktadır.7 Türkiye de Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı (TPAO)
aracılığıyla aktif olarak Kazakistan, Azerbaycan ve Libya'da petrol arama faaliyetlerine
katılmakta; Türkmenistan, Irak ve Suriye ile faaliyetlerde bulunmak üzere temaslarını
6
http://www.pmo.org.tr
7
Telhami, S., Hill, F., Al-Othman, A.A., Tahmassebi, H.C., (2002), “Does Saudi Arabia Still Matter?”, Foreign
Affairs, 81 (6), sf. 167-178
sürdürmektedir.8 Öte yandan, halen 113 milyar varillik petrol rezervi olan Irak’ta petrol rezerv
araştırmaları İran - Irak Savaşı’ndan ve Körfez Savaşı’ndan dolayı yapılmamıştır. Ülkedeki
petrol rezervlerinin büyük kısmının hiç araştırılmamış Batı Çölünde olması, uzmanlara
rezervlerin 220 milyar varilin çok daha üzerine çıkabileceğini düşündürmekte ve Irak’ın
petrol rezervlerinin ABD’nin 100 yıllık ihtiyacını karşılayacak boyutta olduğu
9
hesaplanmaktadır. Iraklı yetkililer ise, Irak’taki tüm petrol kaynaklarının işletilmesi halinde,
rezervlerin 300 milyar varili bile aşabileceğini belirtmektedir. Iraklı yetkililerin yaptırdığı
araştırmada, Irak’ın, 5 yıl içinde, petrol rezervi 260 milyar varil olan dünyanın en büyük
petrol üreticisi Suudi Arabistan’ın konumunu sarsabileceği öngörülmektedir.10
Ancak, yeni rezervlerin keşfi ile teknolojilerin gelişimi ve kullanımı kesinleşmiş

rezervleri artırsa da, rezerv artış hızı petrol üretiminin artış hızının gerisinde kalmaktadır.11
2) PETROL ÜRETİMİ
Toplam petrol üretimi genel olarak artış trendinde olup 2001 yılında bir önceki yıla
göre %0,3 azalmış ve günlük 75 milyon varil düzeyinde gerçekleşmiştir.
Grafik 2
ÜRETİM (2001)
Kuzey Amerika
Uzakdoğu Asya Kuzey Amerika Güney ve Orta
11% 18% Amerika
Afrika Avrupa
Güney ve Orta
10%
Amerika Eski Sovyetler
10% Birliği
Avrupa Ortadoğu
Ortadoğu 9%
30% Afrika
Eski Sovyetler
Birliği
12%
8
http://www.tpao.gov.tr
9
10
1974 yılında dünya petrol
Grafik:3
ORTA DOĞU /TOPLAM ÜRETİM üretiminin %38’ine yakını Orta
40%
35% Doğu bölgesinden karşılanmakta
30%
25% iken 2001 yılına gelindiğinde bu
20%
15% oran %30’a düşmüştür.
10%
5%
0%
65
68
71
74
77
80
83
86
89
92
95
98
01
19
19
19
19
19
19
19
19
19
19
19
19
20
1973 yılında dünya petrol

Grafik:4
OPEC / TOPLAM ÜRETİM üretiminin %53’ünü karşılayan
60%
OPEC ülkelerinin payı ise 2001
50%
40% yılına gelindiğinde %41’dir.
30% Orta Doğu ve OPEC ülkelerinin
20%
10%
dünya üretimindeki payları, eski
0% Sovyetler Birliği üretiminin
ağırlık kazandığı 1985 yılında
65
68
71
74
77
80
83
86
89
92
95
98
01
19
19
19
19
19
19
19
19
19
19
19
19
20
Kaynak: BP Statistical Review of World Energy, Haziran 2002 sırasıyla %19 ve % 30 ile 1965-
2001 aralığındaki en düşük değerlerini almıştır.
OPEC ülkeleri bugün üretimlerinin yaklaşık yüzde 18’ini kendi içlerinde

tüketmektedir. İran’da bu oran yüzde 30’a çıkmakta, İran petrol üretiminin ancak yüzde 70’i
ihraç edilmektedir. Petrol geliri artarak zenginleşen ülkelerde dahili tüketim de artmaktadır.
Bu ülkelerden kaçak olarak yurtdışına çıkarılan ham petrol de iç tüketim gibi
görünmektedir.12
Orta Doğu’dan sonra %18.3 ile dünya petrol üretiminde ikinci sırada yer alan Kuzey
Amerika içinde, Kanada ve Meksika’nın payı artarken, en büyük bileşen olan ABD’nin
üretimi 1985 yılından bu yana azalmaktadır. (Bkz. EK-III)
Rusya’nın üretiminde 2000 ve 2001 yılları boyunca günlük ortalama 878 bin varil artış
gerçekleşmiştir. Bu büyük artış, Rusya’nın eski Sovyetler dönemindeki enerji sektöründeki
ihtişamlı günlerini hatırlatmış, uyuyan devin uyandığı yorumlarını getirmiştir. Gerçekten de
11
http://www.bp.com, (2002), “BP Statistical Review of World Energy”
12
Adelman, M.A., (2002), “World oil production& prices 1947-2000”, Quarterly Review of Economics and
Finance (The), 42, 169-191
Sovyetler Birliği’nin 1987 yılında ulaştığı günlük 12,6 milyon varil petrol üretimi, şimdiye
kadar tüm ülkeler içerisinde ulaşılan en yüksek üretim düzeyidir. 2001 yılında dünya petrol
üretimi içinde Suudi Arabistan %11,8 ve ABD %9,8 pay almış, Rusya da %9,7 pay ile
bunları izlemiştir. Eski Sovyetler Birliği ülkeleri toplamına bakıldığında ise, Suudi
Arabistan’a eşdeğer miktarda üretim yapıldığı görülür. Öte yandan, yakın zamanda Rusya
hükümetinin yayınlamış olduğu bir enerji raporunda, Rusya’nın halihazırdaki rezervlerinin
2040 yılında biteceği belirtilmiştir.13 Enerji rezervlerinin bitmesi, Rusya ekonomisi ve ülkenin
stratejik önemi açısından büyük bir tehdit oluşturmaktadır. Ancak, bu projeksiyonlarda
Rusya’nın rezervlerinde beklenen artış ve verimsiz işleyen sistemin yeniden yapılandırılması
çalışmaları dikkate alınmamıştır. Ayrıca, Morse ve Richard14, Rusya’nın enerji ihracatını
artıracak asıl potansiyelin, rezervlerinden ziyade boru hatları ve limanları olacağına dikkati
çekmektedirler. Rusya’nın petrol ve enerji piyasalarında yerini alması kaçınılmaz görünürken,
OPEC’in petrol piyasasındaki konumunu sarsabileceği zannedilmemektedir.15
Tablo 9: Dünya Üretimi (2001)
Sıra bin milyon

Pay
Irak’ta 1972 yılında devletleştirilen petrol
No Ülke Adı varil/gün ton
1 Suudi Arabistan 8.768 423 11,8 sektörü, en yüksek üretim rakamlarına günlük
2 ABD 7.717 352 9,8 3,5 milyon varil ile 1979 yılında ulaşmıştır. İran
3 Rusya 7.056 348 9,7
4 İran 3.688 183 5,1 Savaşı ve ardından gelen uluslararası
5 Meksika 3.560 177 4,9 yaptırımlar nedeniyle bir daha eski üretim
6 Venezuella 3.418 176 4,9
7 Çin 3.308 165 4,6 rakamları yakalanamamıştır. 1989 yılında 2,8
8 Norveç 3.414 162 4,5 milyon varil olan günlük petrol üretimi, 1991
9 Kanada 2.763 129 3,6
10 İngiltere 2.503 118 3,3 yılında Körfez Savaşı’nın başlamasından sonra
11 Irak 2.414 118 3,3 günde 279 bin varile kadar gerilemiştir.
12 BAE 2.422 113 3,2
13 Nijerja 2.148 105 2,9 Rezervleri bakımından ikinci sırada yer alan
14 Kuveyt 2.142 104 2,9
Irak, bugün dünyanın toplam üretiminin ancak
15 Endonezya 1.410 69 1,9
16 Libya 1.425 67 1,9 yüzde üçünü yapmaktadır. Ülkenin petrol
17 Brezilya 1.337 66 1,9
üretiminin büyük bölümü 7 merkezden
18 Cezayir 1.563 66 1,8
19 Umman 959 47 1,3 sağlanıyor olup kuzeydeki en büyük merkez
20 Arjantin 822 41 1,1
günde 700 bin varil üretim kapasitesiyle
Liste Toplamı 54.068 2.605 84,5
Genel Toplam 74.493 3.585 100,0 Kerkük; güneydeki en büyük merkez ise
Rumayla şehirleridir. Saddam sonrası Irak’taki
13
Telhami, S., vd., (2002)
14
Morse, E.L., Richard, J., (2002) “The Battle for Energy Dominance”, Foreign Affairs, 81 (2), sf. 16-31
15
Telhami, S., vd. (2002)
petrol sektörüne ilişkin araştırma yapan Stratejik Araştırmalar Enstitüsü (Center For Strategic
and International Studies (CSIS)), savaş sonrasında Irak’ın günlük petrol üretiminin kısa
vadede 3,2 milyon, 2010 yılı itibariyle de 4 milyon varile çıkabileceğini düşünmektedir. 2010
yılı günlük petrol üretimi için 5,5-6 milyon varil gibi iyimser tahminler de bulunmaktadır.16
Cambridge Enerji Araştırma Derneği Başkanı Daniel Yergin’in, CNBC’ye yaptığı açıklamada
Irak’ta saptanmış 73 petrol havzasından yalnızca 15 tanesinin işletildiği, geri kalan yatakların
işletilmesi için 30 milyar dolarlık kaynak gerektiği belirtilmiştir. Yergin, ayrıca, 5-7 milyar
dolarlık yatırım ile Irak’ın petrol üretiminin 2010 yılında iki katına çıkacağını
savunmaktadır.17
OPEC ülkeleri ve Rusya dışındaki bölgelerde petrol üretimi, ihracat amaçlı değil, iç
tüketimi karşılama amaçlıdır. Orta Asya petrolleri henüz erken üretimi haricinde uluslar arası
pazarlara çıkmamıştır.18
3) PETROL TÜKETİMİ
1997-2001 yılları arasında, 1998 yılı dışında, tüketim üretimin üzerinde gerçekleşmiştir.
1997-2001 yılları arasında yüzde 3,9 oranında artan günlük ham petrol tüketimi, 2001 yılında
günlük 75 milyon varil düzeyinde gerçekleşmiştir. Üretimin bu beş sene içindeki artışı ise
yüzde 3,7’de kalmıştır.
Tablo 3: Dünya Toplam Petrol Tüketimi (1997-2001)

Bin
varil/gün 1997 1998 1999 2000 2001 01/97 yüzde artış
Tüketim 72.496 72.815 74.495 75.295 75.291 3,9
Üretim 71.848 73.280 71.832 74.482 74.493 3,7
Bugün 77 milyon varile ulaşan günlük petrol tüketiminin 2001 yılı itibariyle %26’sı
sadece ABD tarafından yapılmaktadır. Avrupa’nın toplam tüketimi ise genel toplamın
%22’sini oluşturmaktadır.
Küresel enerji talebi 1975-1990 yılları arasında dünya GSYİH’ndaki artışa paralel
olarak yıllık ortalama %2,3 oranında artmıştır. 1990 yılında, küresel tüketimin %18’i eski
Sovyetler Birliği’nden gelmekteydi. Ayrıca, eski Sovyetler Birliği’nin tüketimi Amerika’nın
tüketiminin %75’ine ulaşmakta ve küresel talebi doğrudan etkilemekteydi. 1991 yılında
Sovyetler Birliği’nin dağılmasının ardından, bu bölgedeki ülkelerin kişi başına enerji tüketimi
16
17
18
Gürlesel, C.F., (2003), “Irak Harekatının Perde Arkası-Petrol”, Vizyon, İTO, Sayı:2, sf. 20-29
Avrupa düzeylerinin biraz üstüne kadar düşmüş ve bunun etkisiyle küresel enerji
tüketimindeki artış yıllık %1,44’e gerilemiştir. 1998 yılında BDT ülkelerinin enerji tüketimi
dip noktayı gördükten sonra temkinli bir artışa geçerken, enerji talebinin uzun vadede yıllık
ortalama artışının %2 oranında olması beklenmektedir. 2001 yılına gelindiğinde BDT
ülkelerinin küresel tüketimdeki payı %10’a, Rusya’nın payı ise %3,5’a düşmüştür. Böylece,
bölgenin küresel enerji talebini belirleyici etkisi azalmıştır. 19
Grafik 5
Kuzey Amerika
TÜKETİM (2001)
Güney ve Orta
Amerika
Uzakdoğu Asya
Kuzey Amerika Avrupa
30%
28%
Eski Sovyetler
Birliği
Afrika
Ortadoğu
3%
Ortadoğu Güney ve Orta
Afrika
6% Amerika
Eski Sovyetler Avrupa 6%
Uzakdoğu Asya
Birliği 22%
5%
2002 yılına gelindiğinde dünya enerji tüketimini etkileyen ülke profili değişmiştir.
2002 yılında enerji tüketimi %20 artan Çin’in etkisiyle küresel enerji tüketimi %2,6 oranında
artmıştır. Aynı yıl, dünyanın diğer kesimlerinde devam eden ekonomik resesyon nedeniyle
Çin dışında kalan dünya enerji tüketiminin artışı %1’in altında kalmaktadır.20
Bugün ABD ve Japonya’dan (%7) sonra en yüksek ham petrol tüketimi Çin’de (%6,6)
gerçekleşmekte ve Çin’in yakın gelecekte Japonya’yı geçmesi beklenmektedir. Uzak Doğu
Asya ülkelerinin toplam petrol tüketimi, ABD’nin tüketimini geçmektedir.
ABD, Avrupa ve Japonya’nın petrol tüketiminde önemli bir artış beklenmezken,

IMF’nin 2003 yılı için %7,5 ve %6,3 büyüme öngördüğü Hindistan ve Çin gibi gelişmekte
olan Uzak Doğu Asya ülkelerinin, 10 yıl sonra yaklaşık 90 milyon varile ulaşması beklenen
dünya günlük petrol tüketiminden önemli bir pay alacakları görülmektedir.
19
http://www.bp.com/investor_centre/private_inv/ord_share/stock_market/energy_markets.asp
20
http://www.bp.com/centres/energy/2002inreview.asp
Tablo 4: Dünya Tüketimi (2001)
Sıra bin milyon
Pay
Petrol tüketimi ile GSYİH birbirine
No Ülke Adı varil/gün ton
1 ABD 19.633 896 25,5 paralel artmaktadır. OPEC analizlerine
2 Japonya 5.427 247 7,0 göre, Çin’in reel GSYİH’si 2001 yılında
3 Çin 5.041 232 6,6
4 Almanya 2.804 132 3,7 yüzde 7,3 ve 2002 yılında yüzde 8
5 Rusya 2.456 122 3,5 büyümüştür. 2003 yılında ise Çin’in 7,2
6 G. Kore 2.235 103 2,9
7 Hindistan 2.072 97 2,8 büyümesi beklenmektedir. Yakında petrol
8 Fransa 2.032 96 2,7
tüketiminde ikinci ülke olması beklenen
9 İtalya 1.946 93 2,6
10 Kanada 1.941 88 2,5 Çin’in, daha önce Mançurya’daki petrol
11 Meksika 1.813 83 2,4 rezervleri sayesinde kendine yeterli
12 Brezilya 1.865 85 2,4
13 İngiltere 1.649 76 2,2 olduğuna, 1993 yılından bu yana ise net
14 İspanya 1.508 73 2,1
ithalatçı konumuna geçtiğine dikkat
15 Suudi Arabistan 1.347 63 1,8
16 İran 1.131 54 1,5 çekilmektedir. 21
17 İndonezya 1.095 52 1,5
18 Hollanda 948 44 1,3 Aynı şekilde, Washington merkezli
19 Avustralya 845 38 1,1
Stratejik Araştırmalar Enstitüsü (CSIS)
20 Singapore 726 37 1,1
21 Tayvan 776 38 1,1 tarafından hazırlanan “Dünya Enerji
22 Tayland 714 34 1,0 Raporu 2002” ile dünyanın 2030 yılına
23 Belçika&Lüksemburg 672 32 0,9
24 Türkiye 662 30 0,9 kadarki enerji profili çıkarılmıştır. Bu
Liste Toplamı 57.787 2.673 81,1 raporda, petrol talebinin gelecek 30 yıl
Genel Toplam 75.291 3.511 100,0
içinde yüzde 30 büyüyeceği ve toplam
talebin yüzde 62’sinin gelişmekte olan
ülkelerden geleceği belirtilmiştir. 2030 yılına kadar, gelişmekte olan ülkelerin toplam enerji
talebi içindeki payının yüzde 13’lük artışla yüzde 43’e çıkacağı savunulmuş ve bunun
nedenleri gelişmekte olan ülkelerdeki sanayileşme, büyük şehirlere ilginin artışı ve ticari
yakıtlara olan yatkınlığın artması olarak açıklanmıştır. 22
Türkiye’nin tek başına ham petrol tüketimi, günde 650 bin varilin üzerinde olup 2001 yılı
itibariyle dünya tüketiminin %0,9’una tekabül etmekte ve genel olarak artan bir seyir
izlemektedir. (Bkz. Sayfa 32)
21
http://www.aksam.com.tr, 25.03.2003
22
4) DÜNYA PETROL TİCARETİ
2001 yılı itibariyle, ham petrol ticaret hacmi 1.684 milyon ton/yıla (günde 33,8 milyon
varil) ulaşmıştır. Petrol ürünlerinin ticareti ise 9,9 milyon varil/gün (mbd)23 olarak
gerçekleşmiştir.
Tablo 5: Dünya Petrol ve Petrol Ürünleri Toplam Ticareti (1992-2001)
1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001
Bin varil/gün 33.397 34.763 35.745 36.410 38.321 39.784 40.090 40.723 42.402 43.754
Yıllık artış 3,3 4,1 2,8 1,9 5,2 3,8 0,8 1,6 4,1 3,2
1992-2001 Yüzde Artış: 31,0
1992 yılında günlük
Grafik 6 33,4 milyon varil olan
PETROL ve PETROL ÜRÜNLERİNİN petrol ve petrol ürünlerinin
TOPLAM TİCARET HACMİ
(Bin Varil/Gün) ticaret hacmi, yıllık
50000
ortalama % 3,1 artarak on
40000
sene içinde 43,8 milyon
30000
20000 varil/gün’e ulaşmıştır.
10000
0 Ticaret hacmindeki artış,
1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001
1998 yılında, petrol
Kaynak: BP Statistical Review of World Energy, Haziran 2002 ithalatının artış dinamiğini
oluşturan Uzak Doğu Asya Ülkeleri’nin girdiği ekonomik bunalımdan dolayı, ancak %0,8
olarak gerçekleşmiştir.
i- Dünya Petrol İthalatı
Petrol ithal eden başlıca

Grafik 7 ülkeler ABD, Japonya ve Çin’dir.
DÜNYA PETROL İTHALATININ
DAĞILIMI (2001) Bölge toplamı olarak Avrupa ve
Uzak Doğu ülkelerinin petrol
ABD
Diğer 27% ABD ithalatı yüksektir. 2001 yılı itibari
35% Avrupa ile, ham petrol ithalatının %27’si
Japonya
Diğer
ABD, %26’sı Avrupa ve %12’si
Japonya Avrupa
12% 26% Japonya tarafından yapılmaktadır.
23
mbd: million barrel per day (milyon varil/gün)
Petrol ithalatında ABD, Avrupa ve Japonya dışında kalan ülkelerin payı 1993 yılında %28
iken, 2001 yılına gelindiğinde %35,2 olmuştur. Bu artışın temel nedeni, Çin, Hindistan ve
diğer gelişmekte olan ülke-lerin yıllık %7 civarındaki büyüme oranlarına paralel olarak artan
petrol tüketimleridir.
Grafik 8
PETROL İTHALATINDA ABD-AVRUPA-JAPONYA 2001 yılında günlük
HARİCİNDEKİ ÜLKELERİN PAYI 5,2 milyon varil petrol
40,00% ithal eden Japonya’ya
30,00% karşılık, Çin’in günlük
20,00%
petrol ithalatı 1,8 ve
10,00%
0,00% diğer Uzak Doğu
1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001
Pay 29,23 29,60 28,06 29,27 31,76 33,31 34,49 33,50 34,76 35,17 35,20 ülkelerinin toplamı 8,6

milyon varil olmuştur.
Japonya’nın petrol ithalatı 1997 yılından bu yana %9 oranında azalmıştır. (Bkz. EK-V)
ii- Dünya Petrol İhracatı
2001 yılı itibariyle, 1.684 milyon ton/yıl’a (günde 33,8 milyon varil) ulaşan toplam
ham petrol ihracatının 839 milyonu (günde 16,8 milyon varil) ve 475 milyon ton/yıl (günde
9,9 milyon varil) olan petrol ürünleri ticaretinin 108 milyonu (günde 2,2 milyon varili) Orta
Doğu ülkeleri tarafından gerçekleştirilmiştir. Böylece dünya üzerindeki toplam ham petrol
ihracatının yarısı ve petrol ürünleri ihracatının dörtte birine yakını Orta Doğu ülkelerinden
gerçekleşmiştir.
BDT ülkelerinin günlük petrol ve

Grafik 9
DÜNYA PETROL İHRACATININ DAĞILIMI petrol ürünleri ihracatı 2001
(2001)
yılında 406 bin varil (%9,5) artarak
Diğer Amerika
22% 18% 4,7 mbd’ye çıkmıştır. Aynı yıl,
Amerika
Kuzey BDT BDT Rusya, ham petrol üretimini 24,8
Afrika 11%
Ortadoğu
6%
Kuzey Afrika
milyon ton (günde 520 bin varil)
Ortadoğu
Diğer artırmış ve böylece, Sovyet
43%
blokunun ham petrol ihracatı,
Kaynak: BP Statistical Review of World Energy, Haziran 2002 dünya talebinin %10’unu
karşılayarak, Orta Doğu bölgesinin toplam ihracatının beşte birine ulaşmıştır.
1995 yılından bu yana, Orta Doğu ülkelerinin petrol ve petrol ürünleri pazarındaki
payı %45,7’den %43,6’ya ve Kuzey Afrika’nın payı %7,4’ten %6,2’ye düşerken; eski
Sovyetler Birliği ülkelerinin payı %7,5’ten %10,7’ye çıkmıştır. Bağımsız Devletler
Topluluğu, Arap ülkelerin ve Kuzey Afrika ülkelerinin pazar payını kapmaktadır.
C- PETROL FİYATLARININ TARİHSEL SÜRECİ
II. Dünya Savaşı öncesi, hemen hemen tüm petrol üretim ve tüketimi ABD içerisinde olup
bitmekteydi. Bu yüzden, petrol fiyatları bugünkü gibi tartışma konusu değildi ve istikrarlıydı.
Ancak, özellikle 1970’lerden sonra önemli iniş-çıkışlar gösteren petrol fiyatları pekçok
araştırmaya konu olmuş ve dalgalanmaların sebepleri sorgulanmıştır. 24
Grafik 10
PETROL FİYATLARI
40,00
35,00
30,00
25,00
Brent $
20,00
15,00
10,00
5,00
0,00
76
78
80
82
84
86
88
90
92
94
96
98
00
19
19
19
19
19
19
19
19
19
19
19
19
20
Adelman’a25 göre, II. Dünya Savaşı’nın etkisiyle ve Sovyet tehdidine karşı 1948 yılında
ortaya konan Marshall Planı, İran Körfezi’nden Avrupa’ya satılan ham petrolün fiyatının
rekabet ortamında piyasa koşullarında oluşmasını öngörmekteydi. Bu arada, ABD petrol ithal
etmeye başlamıştır. Ancak 1971 yılına kadar petrol ithalatında kota uygulamıştır. İran
Körfezi petrolü için tek bir f.o.b. fiyat geçerli idi. Bir diğer deyişle, bütün ithalatçı ülkeler
nakliye masrafını üstlenmek durumundaydı. Dolayısıyla, nakliye masrafları daha düşük olan
Avrupa ve diğer alıcı ülkeler, petrolü ABD’den daha ucuza satın almaktaydı.
1950’li yıllar boyunca ilan edilen fiyatlar göstermelik olmaktan öteye gidememiş,
petrol fiyatları sürekli pazarlıklara konu olmuştur. 1947-1970 boyunca düşen fiyatlar aslında
petrol üreticilerinin hiçbirinin isteği doğrultusunda oluşmamaktaydı. Düşük fiyatlar, çok-
uluslu entegre şirketlerin karlarını düşürürken Avrupa’daki kömür fiyatlarını ve ABD’nin iç
pazarındaki petrol fiyatlarını da aşağı çekmekteydi. Ancak, rekabet ortamı üreticileri düşük
fiyattan satmaya zorlamaktaydı. Ayrıca, henüz, hükümetler rezervleri korumak için düşük
24
Bu çalışmada, petrol fiyat analizlerinde Batı Teksas ve Brent petrolleri ile OPEC sepet fiyatı baz alınmaktadır.
25
Adelman, M.A., (2002)
üretim politikasını benimsememişlerdi. Aksine, şirketler üzerinde diğer ülkelerden daha çok
üretmek için baskı yapmaktaydılar.
1959 yılına kadar çok-uluslu imalat şirketleri bildirilen fiyatları sabit tutup piyasa
fiyatlarında indirimler yapmışlardır. Rezervlerin bulunduğu ülkeler, vergiyi ilan edilen varil
fiyatı üzerinden aldıkları için bu dönemde indirimlere daha çok kayıtsız kalmışlardır. Ancak,
1959-60 döneminde pekçok şirketin ilan ettiği fiyatları da düşürmesi üzerine vergi gelirleri
düşen petrol ihracatçısı ülkeler (İran, Irak, Kuveyt, Suudi Arabistan ve Venezuella) tarafından
OPEC (Petrol İhracatçısı Ülkeler Teşkilatı- Organization of the Petroleum Exporting
Countries) kurulmuştur. Bugün, başlıca gelir kaynağı petrol kazançları olan 11 gelişmekte
olan ülkeden oluşan OPEC, üyelerinin izlediği petrol politikalarını koordine eden ve
birleştiren uluslar arası bir kuruluştur. (Bkz. Sayfa 40) 1960’lı yıllar boyunca piyasa fiyatları
düşmeye devam etmişse de OPEC ilan edilen fiyatların düşürülmemesinde başarılı olmuş,
böylece OPEC ülkeleri varil başına sabit bir geliri korumuşlardır.
1971-1973 döneminde, OPEC ülkeleri birkaç kez vergileri artırmış ve her seferinde
tüketim fiyatlara karşı esnek olmadığı için şirketler vergileri piyasa fiyatına yansıtmışlardır.
Böylece, vergiler, aynı zamanda petrol piyasasında taban fiyat işlevi görmüştür.
Adelman’ın makalesinde belirtildiği üzere, bu yıllarda keşif ve üretim maliyetleri

halen fiyatların altında kalmaktaydı. Hatta, bu fiyatlar, Kuzey Denizi, Meksika ve Alaska’da
keşiflere başlanmasını ve Suudi Arabistan’ın üretimini 1982 yılına kadar üç katına çıkarmak
için yatırımlar planlamasını sağlayacak düzeydeydi. Ancak, 1970’li yılların başlarında, Roma
Derneği (Club of Rome) gibi think tank (düşünce deposu) kuruluşları dünyadaki enerji
rezervlerinin tükenmekte olduğunu ve fiyatların beş katına (!) fırlayacağını söylemekte ve
enerji piyasaları kriz beklentisi ile çalkalanmaktaydı.
1973 yılının Ekim ayında, Arap ülkelerin Altı Gün Savaşı’nda kaybettikleri toprakları
İsrail’den geri almak amacıyla başlattıkları Yom Kippur Savaşı’ndan önce, OPEC ulusları,
daha sıkı bir işbirliği ve daha büyük bir vergi artırımını duyurmuştur. Aynı ay, savaşın
başlamasının ardından, Irak dışındaki tüm petrol üreticisi Arap ülkeler, ABD ve Hollanda’ya
ambargo ilan etmiş ve üretimlerini kısmışlardır. Yalnızca iki ay süren kesinti OECD
stoklarından rahatça karşılanmış ve ambargo başarısız olmuştur. Ancak, bu olay, tüketicilerin
herhangi bir üretim kısıtlamasına karşı stoklamaya gitmesine neden olmuş, gelecek için
tedirginlik yaratmış ve stoklama amaçlı talebi artırmıştır. Bunun sonucu olarak, 1973 yılının
Eylül ayında 2.90 dolar olan petrolün varil fiyatı, savaştan sonra Aralık ayında 11,65 dolara
çıkmıştır. Daha önce 1956 ve 1967 yıllarında da üretim kısılmış, ancak piyasa koşullarının
hemen tepki vermesiyle fiyat değişiklikleri yıllık istatistiklere bile yansımamıştır. 1974
yılında ise, OPEC ülkeleri vergi yoluyla fiyatları artırmaya devam etmişler, ayrıca artan atıl
kapasiteye rağmen üretimi kısmışlardır. Bu gelişmeler sırasında petrol kıtlığı ve üretimi,
giderek daha fazla tartışılır olmuştur. ABD Merkezi Haber Alma Teşkilatı CIA, rezervlerin
yeterli olmadığını, 1980 yılından sonra petrol üretiminin düşeceğini belirtmiştir. Böylece,
petrol fiyatları tüm dünyada hızla yükselmeye başlamış ve fiyatlar için 100 dolara (!) varan
tahminler yapılmıştır. 1975-1978 boyunca OPEC vergi artırma politikasına devam etmişse de,
önceki büyük artışların ardından gelen bu küçük çaplı fiyat artışları, tüm dünyada kendini
gösteren enflasyon tarafından süpürülmüştür.
1979-80 yıllarında, bu kez İran Devrimi nedeniyle üretim azalmış, Suudi Arabistan ve
diğer OPEC ülkelerinin İran üretiminin açığını kapatmayı reddetmesi ile OPEC, devam eden
fazla kapasiteye rağmen üretimi talebin altında bırakmış ve fiyatlar tekrar fırlamıştır. 1981
yılına kadar üretimde kısıtlamalar devam etmiştir. Böylece 1981 yılına gelindiğinde, petrol
fiyatları OPEC uluslarının net gelirini düşürecek kadar yükselmiştir.
OPEC devletleri, 1970’li yıllar boyunca piyasa koşullarının üzerinde kalan fiyatların,
kısıtlı rezervlerini daha hızlı tüketime açmalarının bedelini ancak karşıladığını savunmuşlar
ve kendilerinin daha yavaş bir tüketim oranını tercih edeceklerini belirtmişlerdir. Ancak, bu
fiyat artışları küresel bir resesyona yol açarak küresel büyümeyi ve dolayısıyla petrol
tüketimini yavaşlatmıştır. Ekonomik faaliyet ile petrol arasındaki bağıntının eğimi azalmıştır.
Petrol talebinin yüksek fiyatlara tepkisi, birim gelir başına petrol tüketimini düşürmek
şeklinde olmuştur. Bunun sonucu olarak, ABD’de 1974 yılında GSYİH’nın her doları başına
tüketilen petrolün günümüzde ancak yarısı tüketilmektedir. Yavaş yavaş değişen tüketim
kalıpları 1978 yılında kendisini iyice hissettirmiş, 1980 yılından sonra düşen fiyatlara rağmen
etkisini tamamen yitirmemiştir. 1973-1979 arasında küresel tüketimdeki azalmayı Avrupa ve
Japonya’da özellikle gazyağı üzerine konan tüketim vergileri perçinlemiştir. OPEC üyesi
ülkeler bu vergilerin üreticilerden tüketicilere gelir aktardığını savunmuş, bunların şiddetle
karşısında yer almıştır.26
1970’li yıllardaki petrol krizleri, tüketimi olduğu gibi, üretimi de etkilemiştir.

Üretimde kullanılan enerji kaynakları arasında petrolün payı düşmüştür. Özellikle elektrik
üretiminde kullanılan petrol, kömür ve nükleer enerjiyle ikame edilince, elektrik fiyatlarının
26
ibid
da petrol fiyatları ile birlikte yükselmesi önlenmiş ve enflasyon bir ölçüde dizginlenmiştir.27
Ayrıca, 1973 yılında %53 olan OPEC’in dünya petrol üretimindeki payı, yüksek fiyat
politikasından dolayı, 1985 yılına kadar sürekli azalmış ve %29’a düşmüştür.
Bu sırada, piyasa koşulları da büyük ölçüde değişmiştir. Orta Doğu ve Venezuella’da

büyük çaplı kamulaştırma hareketleri gerçekleşmiştir. Ham petrol alıcıları daha önce entegre
şirketler iken şirketler arasında işbölümü ve uzmanlaşma gerçekleşmiş, oluşan rekabetçi
ortamda vergilerin fiyatlara yansımasını beklemek imkanı kalmamıştır. Spot ve vadeli
işlemler için doğru bilgiye hızlı erişen petrol borsaları oluşmuştur.
OPEC, 1982-1985 yıllarında satış fiyatlarını doğrudan ayarlamaya ve petrol kotaları

koymaya başlamıştır. Suudi Arabistan, üretimi dizginleyen faktör olarak toplam OPEC
kısıntısını üstlenmeyi kabul etmiştir. Bunun karşılığında ise, herhangi bir petrol krizinde
başvurulacak “son merci” sıfatını kazanmıştır. Üstlendiği ağır sorumluluk nedeniyle, 1985
yılının ortalarında, diğer petrol üreticilerinin neredeyse tümü üretim kotalarının dışına
çıktığında, hemen hemen hiç petrol ihraç edemez duruma gelmiştir. 1986 yılının Ağustos
ayında yapılan yeni bir anlaşmanın ardından 10 sene boyunca petrol fiyatları nisbeten istikrar
kazanmıştır.
1996-1998 dönemine gelindiğinde, kış mevsiminin ılık geçmesinin ve Güneydoğu

Asya krizinin de etkisiyle petrol tüketiminin artışı yavaşlamış, üretim artışı tüketimin biraz
üzerinde kalmıştır. Arz talep dengesini sağlamak için gereken küçük çaplı bir üretim
kısıtlamasını OPEC ancak üç yılda gerçekleştirebilmiş, bu arada stoklar birikmiş ve petrol
fiyatları 1997 yılından 1999’a gelindiğinde yarıdan fazla düşmüştür.28
W. L. Kohl29 ise 1998 yılında OPEC’in kontrolü dışında gelişen ve talebi arzın altında
bırakan faktörleri:
- çok önemli bir pazar olan Güneydoğu Asya’daki ekonomik kriz ve bu ülkelerin dolar bazlı
borçlanmalarını zorlaştıran devalüasyonlar;
- Kuzey Amerika, Avrupa ve Japonya’da kış mevsiminin çok ılık geçmesi;
- Ağustos ayında ekonomik krizin sıçradığı Rusya’nın, finansal ihtiyaçlarını karşılayabilmek

için, petrol ihracatını 1998 yılının son üç ayında 600-800 bin varil artırması;
27
Kibritçioğlu, A., Kibritçioğlu, B., (1999) “Inflation Effect of Crude Oil Prices”, Hazine Müsteşarlığı
Ekonomik Araştırmalar Genel Müdürlüğü Araştırma ve İnceleme Dizisi, 21
28
29
Kohl, W.L., (2002), “OPEC Behavior, 1998-2001”, Quarterly Review of Economics and Finance (The), 42, sf.
209-233
- kurların düzeyini koruyabilmek için Çin’in petrol ithalatını 1998 sonuna doğru kısması
olarak sıralamıştır.
OPEC üyeleri, 1997 yılının sonbaharında Asya’da başlayan bankacılık ve döviz kuru
krizinin talebi azaltıcı etkilerini öngöremeyerek, 1997 yılının Kasım ayında Cakarta’da üretim
tavanını güncellemiş, 25 mbd (milyon varil/gün)’den 27,5 mbd’ye çıkarma kararı almışlardır.
Oysa, önceki birkaç yıldır üretim kotalarını delmeyi alışkanlık edinmiş ülkeler nedeniyle 1996
yılında gerçekleşen OPEC üretimi zaten 28.3 mbd’ye ulaşmıştır. Daha sonra alınan üretim
kısıtlaması kararları yeterli ve etkin olmamış, Irak ise bu kararlara hiç katılmayarak üretimini
artırmıştır. 1998 yılında Suudi Arabistan petrolünün fiyatı varil başına 9-13 dolar arasında
değişmiştir.
Morse ve Richard30 ise, fiyatlarda görülen bu düşüşü, Riyad’ın, OPEC disiplinine

uymayan Venezuella'ya gösterdiği tepkiye ve petrol piyasasında hakimiyetini yeniden
sağlama savaşına bağlamaktadır. Suudi Arabistan, OPEC kotası olan 2,3 mbd'yi aşarak
üretimini önce 3 mbd'ye çıkaran ve ABD'nin bir numaralı tedarikçisi olma özelliğini elinden
alan Venezuella ile önce müzakereler yapmış, sonuç alamayınca 1998 yılında üretimini 1
mbd civarında artırarak petrol fiyatlarının fazlasıyla düşmesine sebep olmuştur. 1998 yılında
OPEC gelirleri, 1980 yılındaki zirveden sonra en düşük değerine inmiş; önceki seneye göre
54 milyar dolar azalarak 100 milyar dolar olmuştur. Ertesi yıl, özellikle Suudi Arabistan’ın
girişimleri ile ve OPEC dışındaki petrol üreticilerinden de destek sağlanarak sıkı bir üretim
kısma politikasına gidilmiştir.
Kohl31, 1998-2000 petrol fiyatları değişmelerini, daha önce ortaya çıkan politik veya
askeri nedenli krizlerin tersine, arz ile talebin dengede olmamasına bağlamıştır. OPEC’in
1997’de piyasayı yanlış değerlendirmesi ve ayrıca üretim kotalarında disiplinsiz davranışları
sonucu, fiyatlar düşmeye devam etmiştir.
1999 yılı Mart ayında Norveç ve Meksika’nın da desteklediği bir OPEC toplantısında
üretim kısıtlaması kararı alınmış, 1 varil petrolün fiyatı 18-20$ olarak hedeflenmiştir. 2001
yılı başlarında bu hedef revize edilerek 25-30 dolara çıkarılmıştır. Böylece, 1986-1996
boyunca (1991 yılı hariç) ortalama 17$ olan bir varil petrolün fiyatı yaklaşık % 50 artmış ve
25$ düzeyine çıkmıştır. ABD hükümeti Suudi Arabistan ile fiyatların düşürülmesi için
temaslarda bulunmuşsa da, Suudi Arabistan, dönemin Irak lideri Saddam Hüseyin’e karşı
korunmadıkları için hiçbir boyun borcu olmayan Arap ülkelerinden bir şey talep
30
Morse, E.L., vd. (2002)
31
Kohl, W.L., (2002)
edemeyeceklerini belirtmiştir.32 Bu arada, canlanan ekonomi ile birlikte talep daha hızlı
gelişmiş, fiyatlar 30 doların üzerine çıkmıştır. Ancak, bu dönemde OPEC ülkelerinin kotalara
uyumu artmış, 1999 yılının Eylül ayı itibariyle MEES’in (Orta Doğu Ekonomik Araştırması-
The Middle East Economic Survey) tahminlerine göre %94 olarak gerçekleşmiştir.
OPEC disiplinini artıran politik etkenler arasında; kartel kotalarını delmesiyle ünlü
Venezuella’nın yönetimine OPEC petrol politikasına katılımcı Chavez hükümetinin gelmesi,
Mart 1999’da Suudi Arabistan ile İran arasında petrol fiyatları istikrarı ve Irak konusunda
uzlaşmaya varılması, Nijerya ve Cezayir’deki hükümet değişiklikleri sayılabilir. OPEC
üyeleri arasında eşgüdümü destekleyen politik olaylar dışında Meksika ve Norveç’in OPEC
dışından işbirliği ve OPEC toplantılarının senede dört ve üstüne çıkması, kartel üyelerinin
piyasaya daha çabuk ve birlikte tepki vermesine imkan tanımıştır. 1998 yılında 10 dolara
kadar düşen fiyatların tüm üreticilerin çıkarlarını tehdit etmeye başlaması ve Suudi Arabistan
gibi ülkelerin artan finansal ihtiyaçlarını karşılayabilmeleri için kabul edebilir buldukları
minimum fiyat düzeyinin 21 doların üzerine çıkması, OPEC ülkelerini 1999 itibariyle pazar
payı stratejisini bırakarak, daha yoğun bir işbirliği ile fiyatları ve gelirleri yükseltme amacına
yöneltmiştir.33
Adelman34; elinde petrolden başka alternatif olmayan, siyasi konumu güvensiz, nakit
sıkıntısı içindeki OPEC hükümetlerinin, kısa dönemdeki yüksek fiyatlı sıcak kazançları
gelecekteki hasılat kayıplarına rağmen tercih edeceğini savunmaktadır. 1990-1991 Körfez
Krizi döneminde kısa bir zaman dışında hiçbir zaman petrol kıtlığı yaşanmamasına ve her
zaman talebin üzerinde bir üretim kapasitesi bulunmasına rağmen, fiyatların artmasını ve
1970’li yıllardan bu yana dalgalanmalar göstermesini; bilgiye verimli ulaşamayan ve üyeler
arasında eşgüdümün zor ve yavaş olmasından dolayı hedeflerin altında veya üstünde üretim
yapan bir kartelin -OPEC- denetiminde fiyatların oluşmasına bağlamıştır. Bu nedenlerle,
çeşitli dönemlerde OPEC’in davranışlarının fiyatları hedeflediğinden çok daha fazla
yükselttiğine ve gelirin düşmesine neden olduğu belirtilmekte, buna 1981 yılı örnek olarak
gösterilmektedir. Adelman, talebin fiyat esnekliğinin artan fiyatlara karşı daha çabuk işlemeye
başlamış olabileceği ihtimaline de değinmektedir.
Yüksek petrol fiyatlarının petrol talebindeki artışı yavaşlatacağı ve OPEC gelirlerini orta
ve uzun dönemde olumsuz etkileyeceği giderek daha sık tartışılmaktadır. Talep artışının
dinamizmi, gelişmekte olan ülkelerden geldiğinden, talep yüksek fiyatlara daha duyarlı
32
33
Kohl, W.L., (2002)
olacaktır.35 Son Irak Harekatı’ndan (Nisan 2003) önce Şubat ayında Batı Teksas petrol
fiyatının 35,63 $’a çıkması ve Merrill Linch’in fiyat tahminlerini 41 $’dan 46 $’a çıkarması
üzerine36, Businessweek ve CNBC-E, yüksek fiyatların Güneydoğu Asya ekonomisine ve
toplam petrol talebine yapacağı etkiye dikkat çekmişlerdir.37
Kohl’a göre, Asya kaynaklı talebin artışının yavaşlaması dışındaki bazı faktörler de
OPEC’in yüksek fiyat uygulamasının sınırlarını çizmeye devam etmektedir: OPEC üyelerinin
kotalara uyumu herhangi bir yaptırıma tabi olmayıp çıkar uyuşmasının devamına bağlıdır.
Dolayısıyla, yüksek fiyat politikasının sürekliliği OPEC ülkelerinin bireysel çıkarlarının
kartelden ayrılacağı ana kadar olabilecektir. Uluslar Arası Enerji Ajansı (International Energy
Agency (IEA)), talebin yüksek olduğu zamanlarda eşgüdümün daha kolay olduğunu ve
kotaların, birkaç OPEC ülkesinin üretim kapasitesi üzerinde belirlendiği zamanlarda, toplam
üretimin hedeflere daha yakın olduğunu gözlemlemiştir. Bu olgunun nedenleri, talep yeterince
yüksek olduğunda, kotaları aşmak için kapasite üstünde üretim yapmak veya kapasite
artırmak gerekmesi, bu dönemlerde zaten tatlı kazançlar edinilmesi ve kotaların rekabetçi
piyasa miktarına daha yakın saptanmasıdır. Yüksek fiyat-düşük üretim politikası uygulamaları
ise uzun ömürlü olamamaktadır. Irak, bu süreçte, OPEC ile en baştan itibaren işbirliği
yapmayarak üretimini kendisi belirlemiştir.
Rusya başta olmak üzere OPEC dışındaki üreticilerin, petrol fiyatları üzerinde
önümüzdeki dönemde daha etkili olması beklenmektedir. OPEC ile genelde işbirliği içine
giren Meksika, ABD ile ilişkilerine öncelikli hedef vermekte; Norveç de kendi çıkarlarıyla
örtüştüğü sürece OPEC’in yanında yer almaktadır.
OPEC’in yüksek fiyatlı petrol politikasının devamlılığının karşısına çıkan bu dinamikler

sonucunda, 2000 yılında ortalama 27,60 dolar olan ve 2000 yılının üçüncü çeyreğinde 33
dolara yaklaşan OPEC sepet fiyatı, 2001 yılında ortalama 23,12 dolara ve 2002 yılının
başında 19 doların altına düşmüştür.38 2001 yılı başlarında fiyatlar ilan edilen 22-28 $ bandına
geri çekilmiş, ancak bu kez de küresel ekonomik resesyon fiyatları aşağı doğru fazlasıyla
çekmiştir.39 2002 yılı başındaki dip noktasının ardından, Irak dışındaki OPEC üyesi ülkeler,
üretim kotalarını altı ay boyunca 1,5 mbd azaltma kararı almışlardır.40 Böylece, gerçekleşen
34
35
Kohl, W.L., (2002)
36
37
38
http://www.opec.org (Bkz. EK-VII )
39
Kohl,W.L., (2002)
40
TCMB, (2002), “Ödemeler Dengesi Raporu”
üretim çoğu kez kotaların üzerine çıksa da, fiyatlar yaklaşık 7 dolar artarak 26 dolar düzeyine
çıkmıştır.41
2002 yılının Aralık ayında biraraya gelen OPEC ülkeleri, üretimi 2003 yılı Ocak ayından
itibaren artırma kararı almışlardır42. Şubat 2003’te kotalar tekrar yükseltilmiş, ancak fiyatlar
Mart ayına gelindiğinde bile 30 doların üzerinde kalmıştır. 38 dolara kadar çıkan fiyatlar,
1991 yılındaki Körfez Krizi’nden bu yana en yüksek düzeyine ulaşmıştır.43 Mart ortasında
Merrill Lynch, petrol fiyatlarının 2-3 aylık dönemde 27-33 dolar bandında hareket etmesini ve
daha uzun dönemde 46 dolara kadar yükselmesini beklemekteydi44.
2002 yılı Aralık ayından 2003 yılı Mart ayı sonlarına kadarki dönemde ham petrol
fiyatlarının yükselmesinin asıl nedeni Irak’a yönelik askeri operasyon öncesi belirsizlik
olmuştur. Bunun yanında, OECD ülkelerinde ham petrol stoklarının düşük düzeyde
seyretmesi ve Venezuella’da 2 Aralık 2002’de başlayan grevden dolayı üretimin düşmesi,
mevsimsel etkenlerden dolayı artan petrol ürünleri tüketimi, bakımları sona eren rafinerilerin
yeniden ham petrol taleplerini artırmaları da fiyatlar üzerinde yukarıya doğru baskı
oluşturmuştur.45
Öte yandan, New York Mal Borsası’nda (New York Mercantile Exchange) Irak
gerginliğinin kısa sürmesi ve Nisan ayından itibaren fiyatların gevşemesi beklendiği için Mart
ayında Batı Teksas petrolü için oluşan vadeli fiyatlar46 düşmeye başlamıştır. Irak direnişinin
beklenenin çok altında olması sonucu askeri operasyonun başarısı da daha büyük olmuştur.
Ham petrol fiyatları, Uluslar Arası Petrol Borsası’nda (International Petroleum Exchange)
oluşan vadeli fiyatlara göre47 ancak 2004 yılının Ocak ayında beklenen 26,62 düzeyinin
altına, 2003 yılının ikinci çeyreğinde inmiştir. Nisan ayının başlarından itibaren düşen petrol
fiyatları tekrar hedeflenen 24-28 dolar bandında dolaşmaya başlamış, beklentiler bu bandın da
altında 22 dolar düzeylerinde seyretmeye başlamıştır. Irak harekatı öncesinde ve sırasında,
OPEC ve özellikle Suudi Arabistan’ın olası bir arz krizine karşılık üretimini büyük oranda
artırması, fiyatların tekrar düşmesine neden olmuştur48. Irak petrol üretimi için yapılan
iyimser tahminler, Rusya’nın alternatif tedarikçi konumuna gelmesi ve OPEC dışı üreticilerin
41
http://www.opec.org (Bkz. EK-VII )
42
43
44
45
46
http://www.opec.org/NewsInfo/mi/pdf/MI032003.pdf
47
48
Economist (The), 26.04.2003
ağırlığının artması, fiyatlar üzerinde aşağı doğru baskı yapmaktadır. OPEC, bu gelişmelere
karşı üretimi kısma kararı almışsa da fiyatlardaki düşüşü engelleyememiştir.
Adelman49, dünya petrol fiyatlarının gelecekteki belirleyici unsurunu, OPEC dışı üreticiler
olarak görmektedir. Bunların üretimlerini, OPEC’in pazar payını %25’in altına düşürecek
şekilde artırmaları halinde, OPEC’in fiyatları yüksek tutmasının engellenebileceğini
düşünmektedir. OPEC’in petrol fiyatlarını yüksek tutması, OPEC dışı ülkelerin üretimlerini
artırmaları için gereken yatırımların daha hızlı kara dönüşmesini sağlayarak, bu ülkeleri petrol
piyasasında daha etkin olmaya teşvik etmektedir. Öte yandan, düşük maliyetli OPEC
ülkelerinin buna tepki olarak liberalleşmesi ve üretimdeki kısıtlamaları kaldırması, sonuçta
tekrar piyasa paylarını artırması olasıdır. Adelman’ın öne sürdüğü senaryoda yüksek piyasa
payı OPEC’in yeniden oluşumunu destekleyecek, fiyat istikrarı daha uzun vadede tekrar
kaybolup fiyatlar yükselecek, bu şekilde bir kısırdöngü oluşacaktır. Ancak, artan marjinal
maliyetlerden dolayı fiyatlar eninde sonunda yükselecektir.
Son dönemde, petrol fiyatlarının belirleyicisi, Adelman’ın düşündüğü gibi OPEC üyesi
olmayan üreticiler değil, başkenti OPEC’in kurulduğu şehir Bağdat olan asi üye Irak
olmuştur. 25-27 dolar seviyelerinde dolaşan OPEC sepet fiyatları, Irak’ta yeniden
yapılandırma süreci tamamlandığında dünya piyasalarında normal kabul edilen 22 $
düzeylerine ve altına düşebilecektir. Ancak, bölgede güvenliğin ve istikrarın sağlanması ve
gerekli yatırımların yapılması, petrol piyasasının istikrarı için ön koşul olarak ortaya
çıkmaktadır. Bu nedenle, petrol fiyatlarında kısa vadede dramatik düşüşler beklenmemektedir.
Bu süreci olabildiğince değerlendirmeye çalışan OPEC’in üretim kısıtlamalarına gitmesi,
petrol fiyatlarının çıkışlar göstermesine sebep olmaktadır. Irak üretiminin OPEC ülkeleri
üzerindeki olası tehdidi belirginleştiğinde, bu ülkelerin liberalleşmeye gitmesi halinde, petrol
fiyatları daha rekabetçi bir ortamda belirlenecektir. Hatta, Irak Harekatı’ndan sonra, 1995’ten
bu yana kartel disiplinini sağlamada önemli başarılar gösteren Suudi Petrol Bakanı ve Suudi
Aramco’nun yöneticisi Ali Naimi’nin, Dışişleri Bakanlığı’nın petrol ve doğalgaz piyasasını
özelleştirme çabalarının karşısında yer aldığı için mevkisini kaybedebileceği konuşulmuştur.50
49
50
Grafik 11
BRENT HAM PETROL FİYATLARI
40,00
30,00
200
$/varil
20,00 3
200
10,00 2
0,00
Oca. Şub. Mar. Nis. May. Haz.
2003 31,32 32,67 30,54 24,85 25,72 27,51
2002 19,48 20,22 23,73 25,66 25,33 24,13
Kaynak: http://www.iea.org
Petrol fiyatlarının 2003 yılındaki değerleri, 2001 ve 2002 yıllarındaki değerlerin
üzerindedir. Vadeli piyasalar, 2003 yılı Mart ayında başlayan aylık ortalama petrol
fiyatlarındaki düşüşün devam etmesini beklemektedir. Ancak, Mayıs ayında 25 dolara düşmüş
olan petrol fiyatları, OPEC’in üretim kısıtlamaları nedeniyle, Haziran ayında tekrar 27 dolar
düzeyine çıkmıştır.51 2003 yılının ilk çeyreğinde ortalama 31,49 $ olan Brent petrolünün fiyatı
ikinci çeyrekte 26,03 dolara düşmüş, ancak 2002 yılının ikinci çeyreğinde ortalama 25,07 $
olan Brent fiyatının üzerinde kalmıştır. 2002 yılı ikinci çeyreğindeki ortalama fiyatı 26,30 $
olan Batı Teksas petrol fiyatları ise 2003 yılının ilk çeyreğinde ortalama 34,00 $ iken, ikinci
çeyreğinde 29,02 dolara düşmüştür.52
Petrol fiyatları üzerine söylenenlerden sonra belirtmek gerekir ki, bir ülke içindeki petrol
fiyatlarını değişik isimler altında alınan vergiler ve döviz kuru gibi faktörler de büyük oranda
etkilemektedir. Petrol fiyatlarının tüketime ve diğer ekonomik gelişmelere etkisi incelenirken,
devletin ve çeşitli ekonomik faktörlerin fiyatlara etkisinin gözardı edilmesi, sağlıklı sonuçlar
vermeyecektir.
51
http://www.opec.org
52
http://www.iea.org
D- TÜRKİYE VE PETROL
1) TÜRKİYE’NİN HAM PETROL TİCARETİ
Net petrol ithalatçısı durumundaki Türkiye’nin net petrol ithalatının değeri, genel
olarak, küresel petrol fiyatları ile birlikte artmış veya azalmıştır.
Grafik 12
TÜRKİYE'NİN NET PETROL İTHALATI
(Milyon Dolar)
5.000
4.000
3.000
2.000
1.000
0
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002
DIŞ TİC. AÇIĞI (Milyon $) 3.416 3.194 2.081 2.750 4.204 3.875 4.085
Kaynak: DTM
Türkiye’nin ham petrol ithalatı 2000 ve 2002 yıllarında 4 milyar doların üzerine
çıkmış, petrol fiyatlarının 10 dolara kadar düştüğü 1998 yılında ise 2 milyar dolar düzeyinde
kalmıştır.
1998 yılından önce yok sayılacak düzeyindeki petrol ihracatı ise, 1999 yılında 5 milyon
doların biraz üzerine çıkmış, 2001 ve 2002 yıllarında 3 milyon dolar civarlarında
gerçekleşmiştir. Bu miktar, 2001 yılında Türkiye’nin toplam ithalatının ancak on binde 1’ine
gelmektedir.
i- Türkiye’nin Ham Petrol İthalatı
Türkiye’nin ham petrol ithalatının değerinin petrol fiyatları ile doğru orantılı olarak
değişmesine rağmen, ithalatın metrik ton olarak miktarı tersi bir seyir izlemiştir. Başka bir
deyişle; petrol fiyatları yükseldiğinde daha az, düştüğünde daha fazla ham petrol ithal edilmiş;
ancak petrol talebi fiyatlara karşı esnek olmadığı için ithalatın değeri fiyatlara bağlı olarak
artmış veya azalmıştır.
1999 ve 2000 yıllarında ham petrol ithalatında ton olarak görülen düşüşte petrol
fiyatlarının yükselmesinin yanında, 1999 yılındaki depremde TÜPRAŞ’ın zarar görmesi ve
üretim kapasitesinin düşmesi de etkili olmuştur. Keza, 1998-2000 yılları arasında TÜPRAŞ’ın
işlediği petrol miktarı 2.929.036 (metrik) ton (1000 kilo=2240 libre) azalmış, bu azalışın
2.297.374 metrik tonu TÜPRAŞ tarafından işlenen ithal ham petrole aittir.53 TÜPRAŞ’ın
1998-2000 yılları arasında ham petrol ithalatındaki azalma, toplam ham petrol ithalatındaki
azalmanın (2.428.466 metrik ton) %95’ine ulaşmaktadır.54
Grafik 13
TÜRKİYE'NİN PETROL İTHALATI
(Milyon Dolar)
5.000
4.000
3.000
MİLYON $
2.000
1.000
0
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002
Grafik 14
TÜRKİYE'NİN PETROL İTHALATI (Ton)
24.000
23.500
23.000
22.500
22.000 TON
21.500
21.000
20.500
20.000
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002
Kaynak: DTM
1996 yılında Türkiye’nin petrol ithalatının yüzde 41,1’ini Suudi Arabistan

karşılamakta iken, 1997 yılında bu oran %23,0’a ve 2003 Ocak-Nisan döneminde %16,0’a
düşmüştür. 1999 yılında İran ve Libya, Türkiye’nin petrol ithal ettiği en önemli iki ülke
konumuna gelmiştir. Türkiye’nin petrol ithalatında Rusya’nın payı, 1999 yılında bir sıçrama
göstererek petrol ithalatının %9,3’ünü oluşturmuştur. 2001 yılına gelindiğinde, Türkiye’nin
Rusya’dan gerçekleşen petrol ithalatı 776 milyon dolara ve bu ülkenin toplam petrol ithalatı
içindeki payı %20’ye kadar çıkmıştır. 2003 yılı Ocak-Nisan döneminde Rusya’dan yapılan
ham petrol ithalatı, Rusya petrollerinin görece ucuzlaması sonucu, toplam petrol ithalatının
%9’una düşmüştür.
53
PİGM, (2000), “2000 Yılı Petrol Faaliyetleri”, T.C. Petrol İşleri Genel Müdürlüğü Dergisi, Sayı:45, sf.39.
54
Dış Ticaret Müsteşarlığı.
Türkiye’nin petrol ithalatının yaklaşık %10’u Suriye’den yapılmaktadır. 1996-1999
yılları arasında Cezayir ve Mısır, 1998-2000 yılları arasında ise Kazakistan petrol ithalatı
yapılan bellibaşlı ülkeler arasında yer almıştır.
1996 ve 1997 yıllarında, Irak’tan 32 ve 76 milyon dolar değerinde petrol ithalatı

yapıldığı görülmektedir. Bu rakam, 1996 ve 1997 yıllarında toplam petrol ithalatının sırasıyla
%1 ve %2’sini oluşturmuştur. Irak Petrol Boru Hattı, BM ambargosundan dolayı, 2001 yılı
öncesindeki kadar yoğun kullanılmamaktadır.
Tablo 6: Türkiye’nin Petrol İthalatında Tedarikçilerin Payı (%)

1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003*
RUSYA FEDERASYONU 12,7 15,6 15,3 17,3 17,8 21,0 17,4 26,7
MEKSİKA 20,7 16,9 16,1 20,5 16,7 19,8 18,4 19,7
LİBYA 41,1 23,0 21,5 15,8 18,0 15,6 16,5 16,0
İTALYA 2,8 2,3 2,9 9,3 7,8 20,0 16,4 9,8
SURİYE 8,1 10,8 9,1 9,3 10,7 10,7 10,5 7,2
IRAK 5,6 9,6 13,2 0,4 0,8 0,0 0,2 1,1
GÜRCİSTAN 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 2,0 0,9
SUUDİ ARABİSTAN 8,1 5,5 5,5 3,2 0,0 0,4 1,4 0,8
TUNUS 0,0 0,0 0,2 0,0 0,0 0,0 0,0 0,3
İRAN 0,0 0,3 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0
KAZAKİSTAN 0,0 0,0 3,1 6,3 4,0 0,0 0,0 0,0
MISIR 0,0 0,3 0,2 0,0 0,0 0,3 0,3 0,0
İNGİLTERE 0,0 0,0 0,3 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0
CEZAYİR 0,9 2,4 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0
DİĞER ALIMLAR 0,0 13,3 12,7 17,7 24,2 12,2 16,9 17,6
TOPLAM DEĞER (MİLYON $) 3.416 3.194 2.084 2.755 4.208 3.878 4.088 1.594
* Ocak-Nisan değerleri.
Kaynak: DTM
Türkiye’nin petrol ithalatının ortalama yüzde 90’ı Tüpraş tarafından yapılmaktadır.

İran, Tüpraş’a ham petrol satan ülkeler arasında öne çıkmaktadır. Libya ve Suudi Arabistan,
İran’ı takip etmektedir.
Tablo 7: Türkiye’nin 2002-2003 Ocak-Nisan Döneminde Ham Petrol İthalatının Değeri ve Miktarı
2003 MİKTAR (Bin Ton) MİLYON $ 2003 yılı Nisan ayında Türkiye’nin petrol ithalatının
OCAK 2.185 446
ŞUBAT 1.705 380
2002 yılı Nisan ayına göre 84 milyon dolar artması ile
MART 2.010 419 birlikte Ocak-Nisan dönemindeki artış 439 milyon
NİSAN 1.896 349
dolar (%38) olarak gerçekleşmiştir. Bu dönemde,
Kaynak: DTM
Libya’dan yapılan petrol ithalatı 152 (%56,2), İran’dan
yapılan petrol ithalatı 113 (%55,7) ve Suudi Arabistan’dan yapılan petrol ithalatı 76 (%42,5)
milyon dolar artmıştır. Rusya Federasyonu’ndan yapılan ithalat ise 48 milyon dolar (%23,5)
oranında azalmıştır. Türkiye’nin petrol ithalatındaki hareketler, yılın ilk aylarında daha
belirgindir. Rusya’dan yapılan petrol ithalatında ilk iki ayda önceki yılın aynı dönemine göre
gerçekleşen düşüş %75’lere ulaşmıştır.
2003 yılı Ocak-Nisan döneminde Rusya’dan ithal edilen petrolün fiyatı yaklaşık %40
oranında yükselirken, ithal edilen petrolün miktarı 626 bin ton değerinde azalmıştır. Böylece,
Rusya Federasyonu’ndan yapılan ithalatın değeri önceki yılın aynı dönemine göre %25’e
yakın azalmış ve Türkiye’nin toplam petrol ithalatı içinde Rusya’nın payı %18’den %10’a
düşmüştür.
Türkiye’nin petrol ithalatının Ocak-Şubat döneminde %45,8, Ocak-Mart döneminde

%39,8 ve Ocak-Nisan döneminde %38,0 artması; petrol fiyatlarının savaş tedirginliğiyle 38
dolara kadar yükselmesine bağlıdır. Ocak-Nisan döneminde miktar olarak petrol ithalatı
önemli bir değişme göstermemiş, 7,7 milyon ton (yaklaşık 56 milyon varil) düzeylerinde
gerçekleşmiştir. Petrol fiyatlarının Nisan ayında tekrar 24-27 dolar düzeylerine düşmesi,
petrol ithalatındaki artışı Nisan ayında yavaşlatıcı etki yapmışsa da petrol fiyatları önceki
senenin aynı dönemi ile karşılaştırıldığında yine de %6 oranında yüksekte kalmış, ayrıca ithal
edilen petrol miktarı önceki yılın aynı ayına göre % 25 oranında artmıştır.
ii- Türkiye’nin Ham Petrol İhracatı
Türkiye’nin ham petrol ihracatı, 2002 yılında 4 milyar doları geçen ham petrol
ithalatına karşılık, ancak 3,2 milyon dolar olarak gerçekleşmiştir. Yok sayılacak düzeydeki
ihracat genellikle tek seferlik anlaşmalar sonucu gerçekleşmekte, süreklilik arz etmemektedir.
Türkiye’nin çok sınırlı düzeydeki ham petrol ihracatı, 1999 yılında, İtalya’ya 4,3
milyon dolar değerinde petrol ihraç edilmesi sonucu 5 milyon doların üzerine çıkmıştır.
Hollanda’ya 1998 yılında 2,6 ve 2000 yılında 4,7 milyon dolar düzeylerinde petrol ihraç
edilmiştir. 2001 ve 2002 yıllarında ABD’ye yıllık 3 milyon dolar civarında ihracat yapılmıştır.
ABD’nin enerji arzını çeşitlendirme politikasına dayanarak, Suudi Arabistan, Meksika,
Kanada gibi önemli ham petrol tedarikçilerinin yanında, ikincil olarak başvurduğu ülkeler
arasına Türkiye de katılmıştır. Boru hatlarına ağırlık verilmesi ve Türkiye’nin transit ülke
konumuna getirilmesi, Türkiye’nin ham petrol ihracatını artıracaktır.
2003 yılında henüz Şubat ayında ihracat rakamı 2,8 milyon dolara ulaşmıştır. Bu artış,
Irak Harekatı’ndan önce ABD’de Bush hükümetinin stoklama amacıyla petrol talebini
artırmasından kaynaklanmıştır. Ancak, Irak harekatından sonraki aylarda petrol ihracatı,
Türkiye’nin, Irak petrollerinin dünya pazarlarına açılmasında etkin rol olmasına bağlıdır. Irak
petrollerinin Türkiye üzerinden batıya taşınmasını sağlayan 965 km uzunluğundaki Kerkük-
Yumurtalık Boru Hattı, Türkiye’nin üstleneceği rolde stratejik öneme sahiptir. Türkiye’ye 350
milyon dolar gelir getiren boru hattının gelirlerinin, 2003 yılı Nisan ayı başındaki Irak
Harekatı sırasında, 160 milyon dolara düştüğü belirtilmiştir.55 Günde 1,1 milyon ton petrol
taşıma kapasitesi olan boru hattı ile, I. Körfez Krizi’nden önce 700 bin varil petrol
pompalanmakta iken56, 2001 yılında 230 bin 855, 2002 yılında ise 175 bin 667 varil petrol
taşınabilmiştir.57 Irak’ta 2003 Nisan başında gerçekleşen operasyonun ardından hat yoluyla
günde 400 bin varil ham petrol taşınabileceği hesaplanmaktadır.58 BOTAŞ’ın hazırladığı bir
raporda, ABD Enerji Bakanlığı’nın boru hatları üzerinde çalışma yaptığı ve 1948’den bu yana
kullanılmayan, Kerkük'ten başlayan ve Lübnan üzerinden İsrail'in Hayfa Limanı'na uzanan
Kerkük-Hayfa Boru Hattı’nın, Kerkük-Yumurtalık Boru Hattı yerine, kullanıma tekrar
açılması olasılığı üzerinde durdukları belirtilmiştir.59 Ancak, ABD Büyükelçisi Robert
Pearson, Enerji Bakanı Hilmi Güler'e Kerkük-Yumurtalık boru hattına alternatif hat
düşünülmediğini taahhüt etmiştir.60 Boru hattının önümüzdeki dönemde oynayacağı role
ilişkin tartışmalar devam ederken, 12.06.2003 tarihinde boru hattına bombayla sabotaj
yapılmış, boru hattında iki ayrı patlama gerçekleşmiştir.61
iii- Türkiye Ekonomisinin Petrole Bağımlılığı
Türkiye’nin toplam ithalatının yaklaşık %9’u ham petroldür. GSMH’nin %2’sinden biraz
fazlası, net petrol ithalatı için harcanmaktadır. Yerli üretim giderek azalmakta ve yurt içinde
tüketilen petrolün yaklaşık %90’ı ithal edilmektedir.
Tablo 8: Petrol İthalatının Toplam İthalat İçindeki Payı

TOPLAM İTHALAT PETROL İTHALATI
YIL PETROL İTHALATININ PAYI
(MİLYON DOLAR) (MİLYON DOLAR)
1996 43.627 3.416 7,83
1997 48.559 3.194 6,58
1998 45.921 2.084 4,54
1999 40.671 2.755 6,77
2000 54.503 4.208 7,72
2001 41.399 3.878 9,37
2002 44.756 4.088 9,13
Kaynak: DTM
Türkiye’nin petrol ithalatının toplam ithalatı içindeki payı 1996-1998 boyunca
azalarak 1998 yılında yüzde 4,5’a düşmüş, daha sonra artarak 2001 yılında yüzde 9,4 ve 2002
55
http://www.nethaber.com.tr, 15.04.2003
56
http://www.ntvmsnbc.com, 27.06.2003
57
58
59
60
61
http://www.hurriyetim.com.tr, 13.06.2003
yılında yüzde 9,1 olarak gerçekleşmiştir. Bu trend, doğrudan petrol fiyatlarına bağlı olarak
açıklanabilir. 2003 yılı Ocak-Nisan döneminde geçen yılın aynı dönemine göre petrol ithalatı
%38,0 ve toplam ithalat %32,3 oranında artmış, petrol ithalatının toplam ithalat içindeki payı
%7,9’dan %8,3’e yükselmiştir.
Tablo 9: GSMH’den Net Petrol İthalatına Ayrılan Pay

PETROL PETROL NET PETROL PETROLE
GSMH
İTHALATI İHRACATI İTHALATI AYRILAN PAY
YIL ($) ($) (MİLYON $) (MİLYON $) (YÜZDE)
1996 3.415.917.157 0 3.416 183.969 1,86
1997 3.194.145.235 489.058 3.194 196.991 1,62
1998 2.083.860.763 2.596.432 2.081 212.014 0,98
1999 2.754.939.437 5.125.634 2.750 190.878 1,44

2000 4.208.259.899 4.650.189 4.204 200.157 2,10
2001 3.877.952.681 2.928.444 3.875 148.198 2,61
2002 4.087.774.602 3.216.989 4.085 179.898 2,27
Kaynak: DTM
Türkiye, Gayri Safi Milli Hasılası’nın, Batı Teksas petrol fiyatlarının 14 dolara
düştüğü 1998 yılında %0,98’ini, 30,5 dolara çıktığı 2001 yılında ise %2,61’ini petrol ithalatı
(net= ithalat-ihracat) için dışa aktarmıştır. Bu oran, ABD ve Japonya için %0,5 iken, petrole
bağımlı Güney Kore için %3,5 değerindedir.
Tablo 11: Tüketilen Petrol İçinde İthalatın Payı

TOPLAM YERLİ İTHAL EDİLEN HAM DIŞA
YIL TOPLAM HAM PETROL
ÜRETİM (TON) PETROL (TON) BAĞIMLILIK
1997 3.457 23.324 26.781 87,09%
1998 3.224 23.791 27.015 88,07%
1999 2.940 22.837 25.777 88,59%
2000 2.749 21.363 24.112 88,60%
2001 2.551 23.142 25.693 90,07%
Kaynak: TPAO & DTM
İç pazarda tüketilen petrol içinde ithal edilen ham petrolün payı, 1997-2001 boyunca
genel olarak artmış ve 1997 yılında tüketilen petrolün yüzde 87’si ithal iken 2001 yılında bu
oran yüzde 90’a çıkmıştır. Petrol fiyatlarından bağımsız olarak, tüketilen petrol içinde yerli
üretim miktarının payı düşerken, ithalatın payı artmaktadır. Bunun nedeni, 1999 ve 2000
yıllarında artan petrol fiyatlarına tepki olarak ithal edilen miktarın azalmasına rağmen,
Türkiye’deki üretimin de 1997-2001 boyunca azalmış olmasıdır.
2) TÜRKİYE’DE PETROL ÜRETİMİ ve TÜKETİMİ

1980’li yıllardan önce akaryakıt ithalatçısı olan Türkiye, artık ham petrol ithal etmekte ve
petrolü kendi rafinerilerinde işlemektedir. Türkiye’deki ham petrol üretiminin yaklaşık %75’i
TPAO tarafından gerçekleştirilmekte ve üretimde ikinci sırayı Shell almaktadır. Ancak, 1997-
2001 yılları boyunca Türkiye’nin ham petrol üretimi azalmıştır.
Grafik 15
TÜRKİYE'DE PETROL ÜRETİMİ
TPAO
(Bin Ton)
4.000
ERSAN+Aladdin
3.500
3.000
MOBIL(Petrom)+D
2.500 ORCHESTER
2.000
SHELL
1.500
(PERENCO)
1.000
500 TOPLAM YERLİ
ÜRETİM
0
1997 1998 1999 2000 2001
Kaynak: TPAO
Grafik 16
TÜRKİYE'NİN ENERJİ ÜRETİMİ İÇİNDE PETROLÜN
YERİ (2002)
PETROL
10% PETROL
DOĞAL GAZ
DOĞAL GAZ
2%
DİĞER
LİNYİT
40%
TAŞ
KÖMÜRÜ
LİNYİT DİĞER
43%
TAŞ KÖMÜRÜ
5%
Kaynak: TPAO
TPAO verilerine göre, 2001 yılında Türkiye’nin enerji üretiminde linyit (%43) ile diğer
(%40) kapsamındaki hidroelektrik ve odun büyük yer tutmaktadır. Türkiye’nin jeolojik
yapısının engebeli oluşu, petrol arama ve çıkarma maliyetlerini artırmaktadır. Bundan dolayı,
petrol üretiminin payı %10’da kalmaktadır. Doğalgaz üretimi de enerji üretiminin ancak
%2’sini oluşturmaktadır. Türkiye’de petrol yataklarının %99’u Güneydoğu Anadolu’da,
doğalgaz rezervleri de öncelikle Trakya yöresinde ve yine Güneydoğu Anadolu’da yer
almaktadır.
Türkiye’de ham petrolün işlenmesi ile petrol ürünleri üretimi, ağırlıklı olarak TÜPRAŞ’ın
(Türkiye Petrol Rafinerileri Anonim Şirketi) sahip olduğu rafinerilerde yapılmaktadır. Bunlar;
yılda 11,5 milyon ton kapasiteli İzmit, yılda 10 milyon ton kapasiteli İzmir Aliağa, yılda 5
milyon ton kapasiteli Kırıkkale Orta Anadolu ve yılda 1,1 milyon ton kapasiteli Batman
Rafinerileridir. Türkiye’de Petrol Kanunu hükümleri gereğince yabancı sermaye ile kurulan
tek rafineri; yılda 4,4 milyon ton kapasite ile çalışan ATAŞ(Anadolu Tasfiyehanesi A.Ş.)’tır.
1958 yılında Mersin’de kurulmuş olan ATAŞ’ın bugünkü ortakları MOREF (%51), Shell
(%27), BP-Türk (%17) ve Marmara Petrol (%5)’dür.
Türkiye’nin başlıca boru hatları ise yıllık 70,9 milyon ton kapasiteli Irak-Türkiye Ham
Petrol Boru Hattı, yıllık 3,5 milyon ton kapasiteli Batman-Dörtyol Boru Hattı ve yıllık 5
milyon ton kapasiteli Yumurtalık-Kırıkkale Boru Hattıdır. 62
Türkiye’nin ham petrol tüketimi 1965-2001 yılları arasında %568,7 ve 1990-2001 yılları
arasında %40,9 oranında artmıştır. 2001 yılında ham petrol tüketimi 30,4 milyon ton ve günde
662 bin varile ulaşmıştır. 2000 yılında ise tüketim günde 695 bin varile kadar çıkmıştır.
Grafik 17
TÜRKİYE'NİN PETROL TÜKETİMİ
800
Bin Varil/Gün
600
400
200
0
1965
1967
1969
1971
1973
1975
1977
1979
1981
1983
1985
1987
1989
1991
1993
1995
1997
1999
2001
Kaynak: TPAO
Grafik 18
TÜRKİYE'NİN ENERJİ TÜKETİMİ İÇİNDE PETROLÜN
YERİ (2002)
DİĞER
15%
TAŞ KÖMÜRÜ PETROL PETROL
11% 39% DOĞAL GAZ
LİNYİT
LİNYİT TAŞ KÖMÜRÜ
14% DİĞER
DOĞAL GAZ
21%
Kaynak: TPAO
Birincil enerji tüketiminin %39’unu petrol ve %21’ini doğalgaz oluşturmaktadır.63 Enerji

kaynaklarının çeşitlendirilmesi amacıyla Türk ekonomisine tanıtılan doğal gazın enerji
tüketimi içindeki payı giderek artmaktadır. Doğal gazın enerji tüketimi içindeki payı,
62
63
TPAO’nun 2010 yılında çıkacağını düşündüğü yüzde 18 düzeyini, Mavi Akım Projesi’nin de
etkisiyle, şimdiden aşmıştır. Bu arada, petrolün ve linyitin tüketimdeki payları ise
düşmektedir.
3) TÜRKİYE’NİN PETROL ARAMA FAALİYETLERİ64

Türkiye’nin ülke içindeki arama çalışmaları Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde
yoğunlaşmıştır. TPAO, Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde PERENCO (Fransa) ve MADISON
(ABD), Trakya Bölgesi’nde AMITY OIL (Avustralya) ve Adana-Hatay Bölgesi’nde EL-
PASO (ABD) şirketleri ile ortak olarak arama çalışmalarını yürütmektedir. Denizlerdeki
arama faaliyetleri şimdiye kadar çok sınırlı kalmıştır. Mersin-İskenderun Körfezleri ile Doğu
ve Batı Karadeniz’de petrol aramaları yapılmaktadır. Özellikle Doğu Karadeniz’deki arama
çalışmaları ümit vermektedir. Bu yıl BP (British Petroleum) ile yapılacak ortak analizlerden
sonra, 2004 yılında Doğu Karadeniz’de sondaj çalışmalarının başlaması beklenmektedir.65
Ülkemizin petrol ve doğal gaz ihtiyacının daha iyi karşılanabilmesi için, petrol ve doğal
gazın arama ve üretimine yönelik TPAO çalışmaları, özellikle 1993 yılından sonra Orta Asya
Türk Cumhuriyetleri ve Kuzey Afrika ülkelerinde yaygınlaştırılarak sürdürülmüştür. TPAO,
aktif olarak Kazakistan, Azerbaycan ve Libya'da faaliyetlerini yürütmektedir. Türkmenistan,
Irak ve Suriye ile faaliyetlerde bulunmak üzere temaslar sürdürülmektedir.
Aşağıda Türkiye’nin yurtdışındaki arama faaliyetleri daha ayrıntılı olarak anlatılmaktadır:
i- Kazakistan
TPAO’nun Kazakistan'daki faaliyetleri, Kazakistan Milli Petrol Şirketi (%51) ve
TPAO (%49) ortaklığında kurulan Kazaktürkmunay Ltd. (KTM) tarafından yürütülmektedir.
KTM, Batı Kazakistan'daki çalışmalarını sürdürmektedir. Aktau Bölgesi’nde günlük 2.500,
Aktübinsk Bölgesi’nde ise 1.500 varil üretim yapılmaktadır. Şirketin Şubat 2003 sonu
itibariyle birikimli petrol üretimi 1.064 bin ton, birikimli satışı 1.040 bin ton ve birikimli brüt
geliri 133,1 milyon $’dır. TPAO’ya, KTM’den bugüne kadar yatırım payı geri ödemesi olarak
59,8 Milyon ABD Doları transfer edilmiştir. Kazakistan’a 2000 yılından itibaren herhangi bir
transfer gerçekleşmemiş olup, birikimli transfer 272,9 Milyon $’dır. KTM Ltd.’in 2000
yılından itibaren yatırım ve işletme giderleri üretilen petrol gelirlerinden sağlanmaktadır.66
64
65
http://www.milliyet.com.tr, 30.05.2003
66
TPAO, (2003)
Ayrıca, değerlendirmeler sonucu Aktübinsk Bölgesi'nde yeralan Güney Karatübe’de
ticari keşif ilan edilmesi beklenmektedir.
ii- Azerbaycan
Azerbaycan’da TPAO’nun ortak olduğu projeler ve TPAO’nun ortaklık payları
şöyledir:
• AÇG (Azeri-Çıralı-Güneşli) Projesi (%6,75)
• Şah Deniz Projesi (%9)
• Kürdaşı Projesi (%5)
• Alov Projesi (%10)
• Bakü-Tiflis-Ceyhan Ana İhraç Hampetrol Boru Hattı Projesi (%6,53)
a-) AÇG (Azeri-Çıralı-Güneşli) Projesi (Mega Proje)
Proje, Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet Petrol Şirketi (SOCAR) ile TPAO’nun da yer
aldığı bir konsorsiyum tarafından 1994 yılında başlatılmıştır. Projenin halihazırdaki ortakları
SOCAR (%10), BP (%34,14), LUKOIL (%10), UNOCAL (%10,28), STATOIL (%8,56),
EXXONMOBIL (%8), TPAO (%6,75), ITOCHU (%3,92), PENNZOIL (%5,63) ve DELTA-
HESS (%2,72) şirketleridir. TPAO, ortaklık anlaşmasında TPIC vasıtasıyla SOCAR'ın %5
hissesinin finansmanını da üstlenmiştir. SOCAR, faizi ile birlikte geri ödemeyi petrol üretimi
başladıktan sonra petrol satış gelirlerinden karşılamayı taahhüt etmiştir. İlk kuyu Çıralı
sahasında 1997 yılı sonunda açılmış ve üretime başlanmıştır. 2005 yılında tam saha üretime
geçilmesi beklenmektedir. Halen 11 kuyuda günde yaklaşık 120 bin varil seviyesinde üretim
yapılmaktadır. 2010 yılında tüm AÇG üretimi en yüksek seviye olan 1 milyon/varil/gün’ün
üzerine çıkacaktır.
2003 yılı Şubat ayı sonu itibariyle, TPAO’nun payına yaklaşık 17,7 milyon varil petrol
satışı ve birikimli brüt 412,1 milyon $ gelir düşmüştür. Projenin başlangıcından 2003 yılı
Şubat ayına kadar 564,8 milyon $ transfer gerçekleştirilmiştir.67
b-) Şah Deniz Projesi
Şah Deniz sahası, Güney Hazar’da, Bakü ile Azeri-Güneşli-Çıralı sahasının arasında
yer almaktadır. Proje, araştırma amacı ile BP-Statoil ve TPAO'nun bağlı ortaklığı TPOC Ltd.
Şirketi tarafından 1996 yılında başlatılmıştır. Projenin şu andaki ortakları ise BP (%25,5),
STATOIL (%25,5), SCA (SOCAR Commercial Affiliate %10), TOTALFINAELF (%10),
LUKAGİP (%10), OIEC (Oil Industries Engineering and Construction, İran-%10) ve TPOC
(%9) şirketleridir.
Sahada 2001 yılında keşfedilen doğal gaz için BOTAŞ ve SOCAR bir alım-satım
anlaşması imzalamıştır. Ayrıca, Türkiye ile Gürcistan arasında 12 Mart 2001 tarihinde
hükümetler arası anlaşma imzalanmıştır. Satış anlaşmasına göre 2004 yılında başlamak üzere
15 yıl boyunca 6.6 milyar m3 doğal gaz Türkiye’ye ulaştırılacaktır. Ancak, proje takviminde
yaşanan sorunlar nedeniyle, ilk gaz teslim tarihi 2006 yılına kaymıştır. Doğal gazın taşınması
için Bakü’den başlayarak Tiflis üzerinden Türkiye-Gürcistan sınırına ulaşacak olan doğal gaz
boru hattı ile ilgili inşa çalışmalarına başlanmıştır.
Türkiye’nin doğal gaz talebinin önemli bir kısmını karşılayabilecek büyüklükte olan
Şah Deniz Projesi kapsamında, 2003 yılı Şubat ayı itibariyle birikimli 69,3 milyon dolar
transfer gerçekleştirilmiştir.68
c-) Kürdaşı Projesi
Projenin %50'si SOCAR'a ait olup, kalan hisseler AGIP (%25), MITSUI (%15), REPSOL
(%5) ve TPOC (%5) arasında paylaşılmıştır. 1998 yılında başlayan ve Hazar Denizi’nde üç
ayrı yapının test edilmesini amaçlayan proje kapsamında açılan kuyularda ticari hidrokarbon
bulgusuna rastlanmamıştır. Projenin tasfiyesi için çalışmalara başlanmış ve ruhsatın %74’ü
terkedilmiştir.
Proje için 2003 yılı Şubat ayı itibariyle gerçekleşen transferler birikimli olarak 16,8
milyon $ düzeyindedir.69
67
ibid
68
ibid
69
ibid
d-) Alov Projesi
Projenin %40'ı SOCAR Oil Affiliate (SOA)'a ait olup diğer hisseler BP (%15), Statoil
(%15) ve TPOC (%10) arasında paylaşılmıştır. Geri kalan %20'lik hisse daha sonra
EXXONMOBIL (%15) ve AEC (%5) şirketlerine verilmiştir. ALOV (ABİK) Arama Projesi
Güney Hazar Denizi’nin orta kesimindeki Sharg, Alov ve Araz adlı 3 ayrı sahayı
kapsamaktadır. Projenin mükellefiyeti olan üç arama kuyusundan ilkinin 2004 yılı ilk
çeyreğinde kazılması öngörülmüştür. Ancak, Temmuz 2001’de İran ile Azerbaycan arasında
Hazar Denizi’nin paylaşımı ile ilgili çıkan sorunlardan dolayı deniz tabanı etüdü çalışmaları
aksamış, 23 Mart 2002’de biten Arama Dönemi Ocak 2005’e uzatılmıştır.
Proje için 2003 yılı Şubat ayı sonu itibariyle 22,4 milyon $ transfer gerçekleştirilmiştir.70
e-)Bakü-Tiflis-Ceyhan (BTC) Ana İhraç Ham Petrol Boru Hattı Projesi
Bakü-Tiflis-Ceyhan Ham Petrol Boru Hattı Projesi ile Azerbaycan'da üretilen ham
petrolün boru hattı ile Gürcistan üzerinden Ceyhan'daki bir deniz terminaline, buradan da
tankerlerle dünya pazarlarına ulaştırılması amaçlanmaktadır.
Anahtar Teslim Anlaşması çerçevesinde müteahhit olarak görevlendirilen BOTAŞ, “Arazi

ve İnşaat” çalışmalarını 32 ay içerisinde bitirmekle yükümlü kılınmıştır. Tüm hattın
tamamlanması ve devreye alınması için hedeflenen tarih ise 2005 yılı başlarıdır.
15 Kasım 2000 tarihinde başlatılan temel mühendislik çalışmaları, 15 Mayıs 2001

tarihinde başarıyla tamamlanmıştır. Ardından, Türkiye Tarafı ikinci aşamasını temsil eden
detay mühendislik çalışmaları 19 Haziran 2001-28 Ağustos 2002 tarihleri arasında
gerçekleştirilmiştir. 20 Eylül 2002 tarihinde ise hattın yapım sözleşmeleri imzalanmıştır.
BOTAŞ, Anahtar Teslim Anlaşması ile son aşama olan arazi ve inşaat çalışmalarını 32 ay
içerisinde bitirmeyi taahhüt etmiştir.
Proje için 2003 yılı Şubat ayı itibariyle birikimli olarak 34,4 milyon $ transfer
gerçekleşmiştir.71
Projeye ortak olan şirketler ve payları zaman içerisinde değişmiş olup, hali hazırdaki en
büyük ortaklar olan BP Exploration (Caspian Sea) Ltd. %30,1 ve SOCAR %25,0 paya
sahiptir. TPAO’nun proje içindeki payı ise %6,53’tür.
70
ibid
Yılda 100 milyon dolar gelir getirecek olan projenin asıl önemi Türkiye’yi küresel
enerji nakliyesinde kilit bir konuma getirmesindedir. Ancak son zamanlarda BTC
Konsorsiyumu Türk Hükümetine çeşitli şikayetlerde bulunmaktadır. “Kamulaştırmaların ağır
gitmesi, inşaatların beklenen zamanda yapılamaması, yolsuzluklar, BOTAŞ’taki siyasi
değişim, BTC direktörlüğünün özerk ve insiyatifli bir yapı olarak çalışamaması” gibi sorunlar
gündeme getirilmektedir. Irak’taki gelişmeler BTC Projesini ayrıca tehdit etmektedir. Irak
üzerinden Akdeniz’e açılan, BTC Projesine karşı maliyet avantajı olan alternatiflerin ortaya
çıkması sözkonusudur. Ürdün, Filistin ve Hayfa üçgeni bu alternatifler içerisinde
tartışılmaktadır. Petrol Yasası gibi gerekli yasal düzenlemeler hızla çıkarılarak ve mevcut
yasalara işlerlik kazandırılarak BTC Projesi’nin arkasında durmak, Türkiye’nin enerji
piyasasındaki stratejik konumu açısından önem taşımaktadır. 72
iii- Libya
TPAO Libya’da Ghadames ve Sirte Havzalarında bulunan iki blokta faaliyetlerini

sürdürmektedir. 1999 yılı Ekim ayında TPAO adına TPOC, Libya Milli Petrol Şirketi NOC
ile ilk 5 yılı arama dönemi olan 25 yıllık bir anlaşma imzalamıştır. Her iki blok ile ilgili veri
toplama çalışmaları devam etmektedir. 2003 yılında iki potansiyel yapıda kuyu açılması
planlanmıştır.
iv- Türkmenistan
TPAO, Türkmenistan’da kara ve deniz alanlarında, 1993 yılından bu yana petrol ve

doğal gaz arama ve geliştirmesine yönelik çalışmalar gerçekleştirmiştir. Halen, çeşitli
geliştirme projeleri üzerinde bazı şirketlerle ortak çalışmalar sürdürülmektedir. Ancak, konu
ile ilgili imzalanan ticari bir anlaşma yapılmamıştır.
v- Irak
TPAO, Irak’ta petrol arama ve üretme amacıyla 1994 yılında Irak Petrol Bakanlığı ile
temaslara geçmiştir. Türkiye’nin Irak’ta dahil olduğu bellibaşlı projeler; Petrol Sahası
Geliştirme Projesi, Irak-Türkiye Doğal Gaz İhraç Projesi ve Blok-IV Arama Projesi’dir. Irak-
Türkiye Doğal Gaz İhraç Projesi’nin fizibilite çalışması için Irak Petrol Bakanlığı ve T.C.
Enerji ve Tabii Kaynakları Bakanlığı arasında 8 Mart 1996’da bir Mutabakat Zaptı
imzalanmıştır. Türk tarafı adına çalışmaları yürütmekle TPAO, BOTAŞ ve TEKFEN
71
ibid
görevlendirilmiştir. Projenin fiilen Birleşmiş Milletler ambargosunun kalkmasından sonra
başlaması öngörülmüştür. Ancak, son Irak Savaşı’ndan sonra, TPAO’nun Irak’ta önceki
görüşme ve anlaşmalardan doğan haklarının ve yükümlülüklerinin niteliği belirsizleşmiştir.
vi- Diğer Ülkeler
Suriye’de petrol ve doğal gaz arama-geliştirme ve üretimi ile ilgili girişim ve

müzakereler sürdürülmektedir.
4) TÜRKİYE’DE PETROL FİYATLARI
Türkiye’de petrol fiyatlarının oluşumunda ve artışında dünya petrol fiyatları ve döviz

kurları yanında hükümetin müdahalesi de büyük önem taşımaktadır. Türkiye’de hükümetler,
akaryakıt ürünlerinin çıkış fiyatlarının üzerinden Özel Tüketim Vergisi ve Katma Değer
Vergisi almaktadır. Daha önce ülke içinde petrol fiyatlarındaki dalgalanmaları azaltan ve bir
yandan da gelir sağlayan Akaryakıt Fiyat İstikrar Fonu, fonların kaldırılması ile birlikte
işlevini maktu bir vergi olan Özel Tüketim Vergisi’ne devretmiş; Akaryakıt Tüketim Vergisi
de bu verginin kapsamına alınmıştır. Hazine Müsteşarlığı tahminlerine göre, 1998 yılında
kamunun petrol gelirlerinin %72’sini ATV, %21’ini ise KDV oluşturmuştur. Akaryakıt
ürünleri ile ilgili toplam vergi ve fon gelirlerinin %44’ü motorin, %24’ü normal benzin ve
%15’i süper benzinden kaynaklanmıştır. Bugün, ürün pompa satış fiyatlarının %70-75 kadarı
ÖTV ve KDV olarak devlete kalırken, yaklaşık %22’si rafineri fiyatı olmakta ve %8’i dağıtım
payı olarak bayilere ve ana dağıtım şirketlerine kalmaktadır. Örneğin, TÜPRAŞ’tan işlenerek
çıkmış kurşunsuz benzinin litresi 323 bin TL iken, buna 1.074 bin TL ÖTV, 277 bin TL
KDV, 132 bin TL benzin istasyonları için ve 11 bin TL deniz ve kara nakliyesi yapan özel
şirketler için eklenmektedir. Böylece, kurşunsuz benzinin pompa satış fiyatı 1.817 bin TL
olmaktadır. Ancak, vergi miktarı dünya petrol fiyatlarındaki gelişmelere göre Bakanlar
Kurulu tarafından genellikle haftada bir revize edilmekte ve bu dağılımdaki oranlar sabit
kalmamaktadır.73 Ürün pompa satış gelirlerinden dağıtım şirketlerine düşen pay azalmaktadır.
2002 yılı Kasım ayı itibariyle % 8,88 olan dağıtım payı 2003 yılı Haziran ayı itibariyle %7,24
olarak gerçekleşmiş ve bunun 3,98 puanını bayi, 3,26 puanını ana dağıtım şirketlerinin hissesi
oluşturmuştur. Devletin vergi payı ise artarak 2002 yılında yaklaşık %68 olan değerinden
2003 yılında %75’lere çıkmıştır. 1998 yılında brüt kar payı %8,5 düzeylerinde olan bayiler,
paylarının eski düzeye çıkartılmasını istemiş ve mevcut durumdan şikayetçi olduklarını
72
http://www.ntvmsnbc.com.tr, 15.04. 2003
73
Hazine Müsteşarlığı, KİT Genel Müdürlüğü
belirtmişlerdir.74 Bunun üzerine, bayi kar paylarının artırılması yönünde karar alınmıştır.
Döviz kurlarındaki düşüş benzinin satış fiyatına yansıtılmayarak 19 bin lira fark vergiye
eklenmiştir. Böylece satış fiyatı içindeki verginin oranı yüzde 73.39'dan yüzde 74.44'e
çıkarken, bayi kar paylarının artırılması için gereken 280 trilyon TL ek kaynağın 50-60 trilyon
TL’si bulunmuştur.75
Kibritçioğlu’nun76 hesaplamalarına göre; 1990 yılı cari üretici fiyatlarını baz alan girdi-
çıktı tablosu itibariyle, yerli ham petrol çıkarımı ve doğal gaz üretimi, tüm sektörlerin toplam
maliyetlerinin %0,2’sini oluşturmaktadır. Yabancı ham petrol çıkarımı ve doğal gaz üretimi,
toplam maliyetlerin %1,6’sını; yerli petrol arıtımı, %3,4’ünü (21 trilyon TL) ve yabancı petrol
arıtımı ise %0,2’sini oluşturmaktadır. Buna göre, sektör maliyetlerinde yerli petrol ürünlerinin
payı ön plana çıkmaktadır. Yerli petrol arıtımı yapan rafineri ve tasfiyehanelerin
maliyetlerinin %65,3’ü ise yabancı ham petrol çıkarımı ve doğal gaz üretimi olmaktadır.
İmalat sanayiinin (petrol arıtımı hariç) maliyetlerinin %2,6’sı yerli petrol ürünleri, %0,1’i
yabancı petrol ürünleri ve %2,8’i elektrik olmaktadır.
1986-1997 döneminde ham petrol fiyatları nominal dolar kurları ile 225 ve TL cinsinden
285 kat yükselmiş, akaryakıt ürünlerindeki fiyat artışı ise 589 kata ulaşmıştır. Akaryakıt
ürünlerinin fiyatındaki artışlar, bu dönemde 347 kat artan genel fiyat düzeyinin de çok
üzerinde kalmıştır. Bu farklılığın temelinde, hükümetlerin akaryakıt ürünlerinden elde ettikleri
vergi gelirinin 1986 yılından itibaren önem kazanması yatmaktadır.
74
75
76
Kibritçioğlu, A., vd., (1999)
E- BÜYÜK ÜRETİCİLER VE STRATEJİK İLİŞKİLER
1) OPEC
14 Eylül 1960 tarihinde Bağdat’ta İran, Irak, Kuveyt, Suudi Arabistan ve Venezuella
tarafından kurulan OPEC (Organization of the Petroleum Exporting Countries), başlıca gelir
kaynağı petrol kazançları olan 11 gelişmekte olan ülkeden oluşan ve üyelerinin izlediği petrol
politikalarını koordine eden ve birleştiren uluslar arası bir kuruluştur. Üyeler, petrol üretimi
üzerindeki egemenliklerini tamamen korumaya devam ederler ve üretim miktarının ve bunun
üyelere dağılımının belirlenmesinde tüm ülkeler birer oya sahiptir. Üyelik, net petrol
ihracatçısı olan ve kuruluşun hedeflerini benimseyen tüm ülkelere açıktır. Halen üyeleri
Cezayir, Endonezya, İran, Irak, Kuveyt, Libya, Nijerya, Katar, Suudi Arabistan, Birleşik Arap
Emirlikleri ve Venezuella’dır.
OPEC, amacını, petrol üreticisi konumundaki üyelerinin düzenli bir petrol geliri elde
etmeleri, tüketici ülkeler için verimli, ekonomik ve düzenli bir petrol arzı bulunması ve
petrole yatırım yapan sanayilerin adil bir getiri kazanmaları olarak belirtmektedir. Bunun için,
zarar verici ve gereksiz fiyat dalgalanmalarını önleyerek uluslar arası petrol piyasalarında
fiyat istikrarını sağlamaya çalışmaktadır.
Olağanüstü toplantılar dışında Mart ve Eylül aylarında olmak üzere senede iki kez
toplanan Kongre’de, OPEC genel stratejisi ve uygulanacak planlar belirlenir. Kongre,
genellikle üye ülkelerin Petrol, Maden ve Enerji Bakanları’ndan oluşan Temsilciler Kurulu
tarafından toplanır. Yönetim Kurulu’nun (YK) seçimi, Teşkilat ile ilgili konularda YK’nın
sunduğu rapor ve önergelerin incelenmesi, üyelik ile ilgili kararların alınması, YK tarafından
sunulan bütçenin incelenip onaylanması da Kongre’de gerçekleşir. YK, Teşkilat’ın idaresini
sağlamakla yükümlüdür. Ayrıca Kongre’de ortaya konan önergeleri uygular, Kongre’de
Temsilciler Kurulu’nun onayına yıllık bütçeyi sunar, Genel Sekreterlik tarafından sunulan
raporları karara bağlar, Teşkilatı ilgilendiren rapor ve önergeleri Kongre’de sunar. Binası
1961 yılında İsviçre’de kurulup 1965 yılında Avusturya’ya taşınan OPEC Sekreteryası, genel
merkez olarak görev yapar ve Teşkilat’ın yasalara uygun bir şekilde ve YK’nın idaresinde
yönetimini sağlar. Uluslar arası petrol piyasalarında istikrarın sağlanmasına katkıda bulunmak
amacıyla Sekreterlik bünyesinde özel bir yapı olarak Ekonomik Komisyon oluşturulmuştur.
Bunların dışında, Bakanlık Takip Komitesi piyasanın durumunu düzenli olarak izleyerek
Kongre’ye önerge getiren bir birimdir. Bakanlık Takip Alt Komitesi ise üye ülkelerin petrol
üretimlerini ve ihracatlarını izler.
OPEC, resmi olarak petrol piyasasını kontrol etme yetkisinde olmayıp, gücünü pazar
payından almaktadır. Dünya üzerindeki petrol rezervlerinin yüzde 78’ine (811,526 milyon
varil) sahip olan OPEC ülkeleri tarafından, tüm petrol üretiminin %41’i ve doğalgaz
üretiminin %15’i gerçekleştirilmekte, petrol ihracatının %55’i bu ülkelerden yapılmaktadır.
Ayrıca, önümüzdeki 25 sene içinde petrol talebinde beklenen artışın büyük kısmının yine
OPEC üyeleri tarafından karşılanması beklenmekte ve OPEC’in üretimdeki payının yüzde 40
düzeyinden yüzde 50’lere çıkacağı sanılmaktadır.77 Diğer bir projeksiyonda, OPEC’in dünya
toplam petrol arzı içindeki payı 2000 yılında %29,8 olarak hesaplanmış ve bu oranın 2010
yılında %44,1 ve 2020 yılında %61,8 değerine kadar yükseleceği tahmin edilmiştir.78 Ancak,
OPEC dışı üreticilerin stratejik önemi, ABD ve diğer büyük petrol tüketicilerinin petrol arzını
çeşitlendirme ve Orta Doğu petrolüne bağımlılığı azaltma politikalarına bağlı olarak
artmaktadır. Bu ülkeler, zaman zaman OPEC ve OECD ülkelerinin pazar payını
kapmaktadırlar. Ancak, genel bekleyiş petrol arzında OECD ülkelerinin payının uzun vadede
azalması ve OPEC ülkelerinin payının artması yönündedir. Ayrıca, Rusya, Meksika, Kanada
gibi OPEC dışı ülkelerden yapılan petrol ithalatının arz güvenliği kapsamında artması
beklenmektedir.
OPEC’in stratejik önemini artıran diğer bir etken ise, OPEC dışındaki petrol
üreticilerinde bulunmayan ve üretimi bir kararla artırabilmesini sağlayan, özellikle Suudi
Arabistan’ın sahip olduğu yedek üretim kapasitesidir. OPEC ülkelerinin üretimlerinin düzeyi,
dünya toplam arzını doğrudan etkileyecektir. Buna rağmen, bütün üyelerin kotalara tam
olarak bağlı kalması halinde bile, OPEC üretiminin petrol fiyatlarının ve piyasasının tek
belirleyicisi olmayacağını hatırlatmak gerekir. OPEC, amaçlarına daha yakın sonuçlar almak
için sık sık Meksika ve Norveç gibi OPEC üyesi olmayan petrol üreticileri ile anlaşmaya
gitmektedir.
OPEC üretim kararlarının dünya petrol fiyatlarına etkisi, petrol ürünlerinin

fiyatlarındaki değişmelerle ayrı değerlendirilmelidir. Çoğu ülkede tüketicilerin cebinden çıkan
paranın büyük kısmını vergiler oluşturmakta, benzine ödenen para ham petrol fiyatının 3-4
misline kadar ulaşmaktadır. Türkiye’de de petrol ürünlerinin pompa satış fiyatının %70’i aşan
77
http://www.opec.org
78
Gürlesel, C.F., (2003)
kısmı ÖTV ve KDV olarak devlete kalmaktadır. Bu gibi durumlarda, dünya petrol
fiyatlarındaki değişikliklerin tüketici fiyatları üzerindeki etkisi ikincil planda kalmaktadır.
OPEC (2001)’e göre, özellikle G7 ülkeleri (ABD, Kanada, Japonya, Fransa, Almanya, İtalya
ve İngiltere) 1996-2000 yılları arasında petrol vergilerinden toplam 1,3 trilyon dolar
kazanırken, OPEC ülkelerinin bu beş sene boyunca petrol geliri 850 milyar düzeyinde
kalmıştır. Ayrıca, G7 ülkelerinin kazancı net kar iken, OPEC kazancından araştırma, üretim
ve nakliye masrafları düşülmemiştir.79
OPEC’e göre, yüksek vergiler petrol üreticisi ülkelerin gelirlerini aşağı çekmekte ve
yeni petrol sahalarının aranması ve çıkarılması için gerekli yatırımlara fon ayrılamamaktadır.
Böylece, uzun vadede istikrarlı ve uygun fiyatlı petrol arzı sağlanması tehlikeye düşmektedir.
OPEC’in bu açıklamalarına karşın, petrol ihracatçısı ülkelerin asıl amaçlarının uzun vadede
istikrarlı petrol arzı sağlamak ve fiyat dalgalanmalarını önlemekten ziyade, ekonomik ve
siyasal sıkıntı içinde bulunmalarından dolayı, petrol gelirlerini olabildiğince artırarak kısa
dönemdeki finansman ihtiyaçlarını karşılamak olduğunu savunan araştırmacılar da
bulunmaktadır.80 Ayrıca, bu vergiler yaygın olarak kullanılmaktadır ve tüketici ülkelerin mali
yapıları içinde yer edinmiştir. Bu olgunun kısa ve orta vadede değişmesi beklenmemektedir.
Petrol tüketim vergilerinin fiyatları yükseltmesi, OPEC ülkeleri aleyhine sonuçlar

doğurmaktadır. Bu olumsuz sonuçlar arasında yüksek tüketici fiyatlarının küresel talep artışını
yavaşlatması sayılabilir. Öte yandan, yüksek vergilerin yaygın olduğu Avrupa’da ekonomiler
genellikle olgunlaşmış olduğundan talep artışı zaten sınırlı düzeydedir. Talep artışının asıl
kaynağı ise, Uzak Doğu Asya ülkeleri olarak ortaya çıkmaktadır. Ayrıca, toplanan vergilerin
transferler ve kamu harcamaları yoluyla ekonomiye dönmesi, böylece üretimi ve petrol
talebini artırıcı etkiler yapması da olasıdır. Ancak, bu etkiler fazlasıyla dolaylı kalmakta,
yüksek fiyatların genel etkisi petrol talebinin artış hızını yavaşlatma yönünde olmaktadır.
Petrol üzerine konan tüketim vergilerinin kendi gelirini düşürdüğünü savunan OPEC,
ayrıca, petrol ihracatçısı ülkelerin petrol dışındaki çoğu ürünün ithalatçısı olduklarına ve
gelirlerinin azalması durumunda ithalatlarının düşeceğine, dolayısıyla diğer pekçok ülkenin
ihracat gelirinin düşeceğine ve spiral etkisiyle tüm dünya ekonomisinin OPEC ülkeleri ile
birlikte, aynı ölçüde olmasa da, zarar göreceğine dikkat çekmektedir. OPEC, bu teziyle yine
tüketim vergilerinin karşısında durmaktadır. Ancak, bu sonuca ulaşmadan önce, OPEC
79
OPEC, (2001), “Who gets what from imported oil?”, PR & Information Department, Viyana, Avusturya
80
ülkelerinin ithalatının niteliği, gelir esnekliği ve OPEC ülkelerinin talebinin küresel talep
içindeki yeri incelenmelidir.
OPEC, artan petrol talebini karşılamada daha sonra sorun yaşamamak için, yeni
rezervler aramayı öncelikli hedefleri arasında saymaya başlamıştır. Her yeni kuyunun
marjinal maliyeti, teknolojik gelişmeler maliyetleri aşağı çekmediği sürece, yukarı doğru
çıkacaktır. Dolayısıyla, yeni rezervlerin ortaya çıkarılması için, fiyatın artan maliyetleri
kapatacak ölçüde yüksek olması gerekmektedir. Petrol kaynaklarının sürekliliği üzerindeki
teorik tartışmalar da, fiyatlar yeterince yüksek olduğu sürece kaynakların var olacağı, ancak
bir gün fiyatların tüketicilerin kabul edemeyeceği kadar yükseleceği ve maliyetlerini ancak
karşılayan üreticilerin bu fiyatta talep bulamayarak üretimi bırakacağı şeklindedir.81
OPEC’in rezervlerini artırma iradesinin başka bir nedeni, fiyatlar arama ve çıkarma
maliyetlerini karşılayacak düzeyde yüksek olmasa bile, olası gelişmeler karşısında
rezervlerdeki payını koruma isteğidir. Rusya ve Türk Cumhuriyetleri’nde bulunması beklenen
yeni rezervler, Irak Harekatı’nın ardından Irak’ın üretimde ön plana çıkacağı yönündeki
beklentilerle zaten yıpranmış olan OPEC’in stratejik konumunu tehdit etmektedir.
Öte yandan, Asya, Batı Avrupa ve Kuzey Amerika’nın Orta Doğu petrolüne
bağımlılığı artmaktadır. Bugün petrol talebindeki payı giderek artan Asya ülkelerinin petrol
tüketiminin tamamına yakını, özellikle sanayi alanında petrolü yoğun olarak kullanan Batı
Avrupa petrol talebinin %24’ü ve dünyanın en büyük petrol tüketicisi olan Kuzey Amerika
Bölgesi’nin tüketiminin %14’ü Orta Doğu OPEC ülkelerinden karşılanmaktadır. Ancak,
ABD’nin petrol ithalatı içerisinde Amerika, Afrika ve Orta Asya ülkelerinin payı artarken,
ABD Orta Doğu’da enerji yatırımlarına gitmektedir.82
i- Suudi Arabistan
Petrol rezervleri yönünden en zengin ülke olan Suudi Arabistan’ın ekonomisinin en

büyük sorunu GSMH`nin % 120`sine ulaşan iç borçtur. Yüksek petrol gelirlerine rağmen,
1981 yılında 29.000 dolara yaklaşan milli geliri, 2000 yılında 6.700 dolara düşmüştür.
Ülkenin ekonomisi tamamiyle petrole bağımlı bulunmaktadır. Petrol fiyatlarındaki 1 dolarlık
81
82
artış, Suudi Arabistan`ın ihracat gelirlerini yıllık 2.9 milyar dolar artırmaktadır. İhracatın %
95ìni, bütçe gelirlerinin % 80ìni ve GSMH`nin % 40`ını petrol sektörü oluşturmaktadır. 83
Tablo 14: Suudi Arabistan Bütçesinde Petrol Gelirlerinin Payı
MİLYAR DOLAR 2001 (KESİN) 2002 (TAHMİN) 2001 YÜZDE PAY

TOPLAM BÜTÇE GELİRİ 61,3 41,9 100,0
PETROL GELİRLERİ 49,3 30,1 80,4
PETROL DIŞI BÜTÇE GELİRLERİ 12,0 11,7 19,6
Kaynak: T.C. Cidde Başkonsolosluğu Ticaret Ataşeliği
T.C. Cidde Başkonsolosluğu Ticaret Ataşeliği84, Suudi Arabistan’ın, ekonominin
petrole bağımlılığını azaltmak için VII. Beş Yıllık Kalkınma Planı’nda petrol dışı GSMH`nın
yıllık % 4 oranında büyümesini ve petrol dışı sektörlerin GSMH içindeki payının % 60’lardan
2005 yılında % 71,6`ya yükseltilmesini öngördüğünü belirtmektedir.
Suudi Arabistan Petrol Bakanı Naimi, Ekim 1999’da yaptığı bir açıklamada Suudi
Arabistan petrol politikasına temel teşkil eden 4 ana unsuru “dünyanın en geniş petrol
rezervleri ve en düşük üretim maliyetleri, kapsamlı yedek üretim kapasitesi, petrole dayalı
milli ekonomi, istikrarlı politik ve ekonomik sistem” olarak belirtmiştir.
Suudi Arabistan, kesinleşmiş 261 milyar varil petrol rezervi ile dünya petrol rezervlerinin
% 25ìne sahip bulunmaktadır. Topraklarında 77 tane petrol sahası bulunmasına rağmen,
bunların sadece 8ì petrol rezervlerinin yarısını sağlamaktadır. Ayrıca, dünyada yeni rezerv
keşif maliyeti varil başına ortalama 4 $ ve petrol üretim maliyeti 5 $ iken, Suudi Arabistan’da
yeni rezerv keşif maliyeti 10 cent’e ve üretim maliyeti 1,5 dolara düşmektedir.
Devlet eliyle işletilen Suudi Aramco’nun (Suudi Arabistan Petrol Şirketi) petrol üretimi,
en büyük özel petrol şirketi olan Exxon’un üretiminin iki katını aşmakta, BP’nin üretiminin
ise üç katına yaklaşmaktadır.85 1999 yılında 10,5 milyon varile ulaşan günlük petrol üretimi,
2002 Ocak itibariyle 9,3 milyon varile düşmüştür. Buna karşılık, ARAMCO, petrol ve doğal
gaz üretimini arttırmak amacıyla 2000-2004 yılları arasında her yıl 15 milyar dolarlık yatırım
yapılacağını açıklamıştır.86
Ancak, ülke içinde rafine edilebilen ham petrol günde 1,8 milyon varil ile sınırlı
kalmaktadır. Rafinerizasyon kapasitesinin artırılması için yatırımlar yapılmaktadır. 9,3 milyon
varil/gün`lük üretimin 1,3 milyonu iç tüketime, kalan 8 milyonu ise ihracata tahsis
83
T.C. Cidde Başkonsolosluğu Ticaret Ataşeliği, (2002), “Suudi Arabistan Ekonomisi ve Dış Ticareti 2001-
2002”
84
ibid
85
http://www.bp.com
86
T.C. Cidde Başkonsolosluğu Ticaret Ataşeliği, (2002)
edilmektedir. İlk kez 1939 yılında petrol ihraç eden Suudi Arabistan; bugün ABD, Avrupa
Birliği ve Japonya`nın en büyük ham petrol tedarikçisi konumundadır. Ancak, son yıllarda
Venezuella, Kanada ve Meksika gibi üreticiler Suudi Arabistan`ın ABD pazarındaki
konumunu sarsmaktadır. Asya kıtası ise Suudi Arabistan ham petrol ihracatının yarısını
almaktadır.
Suudi Arabistan`ın ham petrol ihracatının önemli kısmı Abqaiq işleme merkezi kanalıyla
yapılmaktadır. Suudi Arabistan`ın petrol ihracat terminalleri Ras Tanura, Juaymah ve
Yanbu`dur. Avrupa pazarına ve Kızıl Deniz`deki ihraç terminallerine açılan Abqaiq-Yanbu
arasındaki “Doğu-Batı Ham Petrol Boru Hattı” Suudi Arabistan’ın başlıca boru hattı olup,
Lübnanà açılan TAPLINE (Trans Arabian Boru Hattı) kullanılmamakta ve Irak-Suudi boru
hattı I. Körfez Krizi’nin ardından kapatılmış bulunmaktadır87.
Petrol rezervleri, pazar payı ve yedek üretim kapasitesi, Suudi Arabistan için uzun
dönemde stratejik önem taşımakta, başta dünya ham petrol tüketiminin %26’sının sahibi
ABD’yi enerji güvenliği konusunda kendisine bağlamaktadır. Yedek üretim kapasitesi, Suudi
Arabistan’ı OPEC lideri ve herhangi bir krizde “son müracaat merci” (last resort) konumuna
getirmektedir. Ülkenin, dünya petrol piyasasının Merkez Bankası rolünü üstlendiğini
söylemek yanlış olmayacaktır. Makalesinde dünya enerji hakimiyeti mücadelesini konu alan
Morse88’a göre, Suudi Arabistan, stratejik gücünü, gelirlerini en çoklaştırmak ve kendi
liderliğine ve amaçlarına meydan okuyacakları caydırmak için kullanmaktadır. Bunun
yanısıra, ülke, uluslar arası ekonomide petrolün rolünün mümkün olduğunca uzun sürmesini
de hedeflemekte ve petrol fiyatlarını bir yandan gelirini en çoklaştıracak şekilde mümkün
olduğunca yüksek tutmaya çalışmakta, bir yandan da fiyatlarının dünyada alternatif enerji
kaynaklarının araştırılmasına yol açacak kadar yükselmesini engellemeye çalışmaktadır. Bu
amacı gerçekleştirme çabası, ülkenin OPEC üyesi olan ve olmayan üretici ülkelerle ilişkilerini
ayarlamasını ve yeterince yedek kapasite bulundurmasını gerektirmektedir ki, bu Suudi
Arabistan gibi yüksek rezervlere sahip düşük maliyetli bir petrol üreticisi için zor
olmamaktadır. Krallık, yedek kapasitelerini kendi pazar payına göz diken ülkelerin ihracat
gelirlerini azaltmak ve hakimiyetini yeniden tesis etmek için kullanmıştır. 1985 yılında petrol
fiyatları zaten düşükken, fiyat savaşı başlatmış, petrol fiyatları birkaç ay içinde yarı yarıya
düşmüş, Suudi Arabistan önceki dört yılda -özellikle OPEC üyesi olmayan ülkelere-
kaptırdığı pazar payını geri alarak, diğer üreticilere kendisi ile eşgüdüme gitmeden ve kendi
87
ibid
88
Morse E.L., vd., (2002)
kazanımlarını en çoklaştıracak miktarı üretmesine izin vermeden piyasada oyuncu
olamayacakları mesajını vermiştir. Yine, 1996-1997 yıllarında Venezuella'nın OPEC kotası
olan 2,3 mbd'yi (milyon varil/gün) aşarak üretimini 3 mbd'ye çıkarması ve Suudi Arabistan'ın
ABD'nin bir numaralı tedarikçisi olma özelliğini elinden alması üzerine Riyad, önce Karakas
ile müzakereler yaparak sorunu çözmeyi denemiş, sonuç alamayınca 1998 yılında üretimini 1
mbd civarında artırarak petrol fiyatlarının fazlasıyla düşmesine sebep olmuştur. Bu, ülkenin
petrol gelirlerini o sene için azaltmış olsa da, OPEC liderliğini sağlamlaştırmış ve OPEC
üyesi olmayan ülkelere de göz dağı vermiştir.89
ABD'nin 10 mbd ithalatının 1,7 mbd'sini tedarik eden Suudi Arabistan, ABD’ye coğrafi
olarak daha yakındaki petrol üreticilerine ABD ithalatındaki payını kaptırmamak için, nakliye
masraf farklarını üstlenmek durumunda kalmakta, bu fark nedeniyle ABD’ye varil başına
örtülü olarak 1$ indirim yapmaktadır. Böylece, ABD’ye yılda 620 milyar $ kaynak
aktarılmaktadır. ABD’nin Suudi Arabistan için önemi ise; ekonomik sorunları olan Suudi
Arabistan’a finansal kaynak sağlaması ve büyük bir alıcı olmasının yanında (ABD, dünya
petrol tüketimi artışının 1/3'ünden fazlasını sağlamaktadır.), Suud ailesinin hakimiyetini
korumasından, Krallığın petrol kuyularını ve toprak bütünlüğünü savunmasına yardım
etmesinden gelmektedir. İçinde radikal İslamcı görüşleri de barındıran, yerel ve bölgesel
olarak siyasi karmaşaya açık bu stratejik bölgenin yönetiminin ABD çıkarlarına da uygun
düşen tek bir grubun hakimiyetinde olması, ABD politikası açısından da önem taşımaktadır.
Ayrıca, Suudi Arabistan'ın fiyat istikrarında oynadığı rol de ABD’yi yakından
ilgilendirmektedir.
Ancak, 11 Eylül olayından sonra yakalanan teröristlerin çoğunluğunun Suudi uyruklu

olması, Clinton yönetiminin önemli OPEC ülkelerine üretimi artırmaları için baskı yapması
ve bu baskılara olumsuz cevaplar verilmesi, Arap-İsrail barış sürecinde ABD'nin daha önce
oynadığı aktif rolden vazgeçmesi; ABD ile Suudi Arabistan arasında süregelen ilişkileri
germiştir.90 Ayrıca, ABD ve Avrupa’nın, arz güvenliği kapsamında, petrol tedarikçilerini
çeşitlendirme ve Ortadoğu OPEC ülkelerine bağımlılıklarını azaltma stratejileri, Suudi
Arabistan’ın konumuna alternatif ülkeler çıkarılması çabasını ortaya çıkarmıştır.
Son Irak Harekatı’nın ardından, Irak’taki petrol rezervleri ve üretimi konusunda otoriteler
tarafından yapılan iyimser tahminler, Suudi Arabistan’ın konumunun sarsılabileceğini
gündeme getirmektedir. Ayrıca, hedefi gelir istikrarı olan ve Suudi Arabistan’ı da geçerek en
89
ibid
90
Morse E.L., vd., (2002)
büyük günlük üretim kapasitesine ulaşan Rusya, gerek ABD ile ilişkilerinde gerekse tüm
petrol piyasasındaki işlevinde Suudi Arabistan için risk oluşturmaktadır.
ii- Irak
Irak, 113 milyar varillik petrol rezervi ile dünyada ikinci büyük petrol rezervine
sahiptir. Irak’ta saptanmış 73 petrol havzası bulunmakta ve bunların ancak 15’i
işletilmektedir. Petrol rezerv araştırmaları İran - Irak Savaşı’ndan ve Körfez Savaşı’ndan
dolayı devam etmemiştir. Ülkedeki petrol rezervlerinin 220 milyar varilin çok daha üzerine
çıkabileceği ve ABD’nin 100 yıllık petrol ihtiyacını karşılayacak düzeyde olduğu
hesaplanmaktadır.91 Iraklı yetkililer tarafından yapılan bir araştırmada ise, Irak’taki tüm petrol
kaynaklarının işletilmesi halinde, rezervlerin 300 milyar varile bile çıkabileceği
belirtilmektedir. Bu tahminlerin gerçekleşmesi halinde, Irak 5 yıl içinde petrol rezervi 260
milyar varil olan Suudi Arabistan’ın konumunu sarsabilecektir.92
Ülkenin petrol üretiminin büyük bölümü 7 merkezden sağlanmaktadır. Kuzeydeki en

büyük merkez günde 700 bin varil üretim kapasitesiyle Kerkük; güneydeki ise Rumayla
şehirleridir. 1972 yılında devletleştirilen petrol sektörü, en yüksek üretim rakamlarına günlük
3,5 milyon varil ile 1979 yılında ulaşmıştır. İran Savaşı ve ardından gelen uluslar arası
yaptırımlar nedeniyle bir daha eski üretim rakamları yakalanamamıştır.93 1989 yılında 2,8
mbd olan petrol üretimi, 1991 yılında Körfez Savaşı’nın başlamasından sonra günde 279 bin
varile kadar gerilemiştir.94 3 mbd’yi aşan petrol üretimi kapasitesine rağmen, savaş sonrasında
BM programları çerçevesinde, günlük 1,7-2,4 milyon varil arasında değişen üretime izin
verilmiştir. Rezervleri bakımından ikinci sırada yer alan Irak’ın petrol üretimi 2001 yılında
2,4 mbd olarak gerçekleşmiş ve bu üretim, dünya toplamının ancak yüzde üçünü
oluşturmuştur. 2002 yılı üretimi de 2 mbd düzeyindedir ve bunun 1,5 mbd’si ihraç edilmiştir.
Irak, görünüşte bir OPEC üyesi olmasına rağmen, üretim düzeyini OPEC üretim
kotalarından bağımsız olarak belirlemektedir. Irak’ta iktidarda bulunan Baas Partisi,
OPEC’ten ayrı hareket etmiştir. Ancak, zaman zaman petrolü bir güç unsuru olarak
kullanmaya çalışmış ve OPEC’i işbirliğine çağırmıştır. Son olarak, ABD’nin Irak
Harekatı’nın başlamasından birkaç gün önce, 1 Nisan 2003 tarihinde, İsrail’in işgal ettiği
Filistin topraklarından geri çekilmesini sağlamak için, OPEC üyesi ülkeleri ABD ve İsrail’e
karşı petrol ambargosu uygulamaya çağırmıştır. Irak’ın ambargo önerisine İran da katılmıştır.
88
92
93
Irak, bu girişim ile diğer Müslüman Orta Doğu ülkelerinin desteğini almak ve ABD’ye
gözdağı vermek istemiş, ancak başarılı olamamıştır. OPEC, “İsrail-Filistin sorununda petrolün
silah olarak kullanılmasının düşünülemeyeceğini” açıklamıştır.95
2003 yılı Nisan sonu itibariyle, Irak'ın Kerkük bölgesindeki petrol yataklarında savaş
sonrası petrol üretimine yeniden başlanmıştır. Kerkük kenti yakınlarında bulunan Jambur
kuyularından çıkarılan petrol, ülkenin kuzeyindeki enerji santrallerinin yakıtının sağlanması
ve ülke içi ihtiyaçların karşılanması amacıyla kullanılacaktır. “Yeniden İnşa ve İnsani Yardım
Ofisi”nin (ORHA) Amerikalı yetkililerinin yaptığı açıklamaya göre, bölgede ilk aşamada
günlük 60 bin varil üretim yapılmaya başlanmıştır. Güneydeki kuyularda da 27 Nisan
tarihinde günde 175 bin varil petrol üretimi başlatılmıştır. ORHA yetkilisi Clarke Turner,
günde 235 bin varil üretimin, ülke ihtiyaçlarının karşılanması için yeterli olacağını ve
petrolden elde edilecek gelirin öncelikle ülkenin yeniden imarı için kullanılacağını
belirtmiştir.96 2003 yılı Mayıs ayı sonu itibariyle Irak’ın ham petrol üretimi 0,8 mbd’ye
çıkmıştır.97 Stratejik Araştırmalar Enstitüsü (Center For Strategic and International Studies
(CSIS)), Irak’taki petrol sektörünün yeniden yapılandırılmasında en büyük engelin savaşlar
nedeniyle tecrübeli mühendis ve işçilerin büyük bölümünün kaybedilmesi, yatırımların
durması ve sektörün teknoloji ve know-how açısından çok geri kalması olduğunu belirtmiştir.
1998 ve 2000 yıllarında Irak petrol sektörü hakkında inceleme yapan Hollandalı Saybolt
International, sektörün teknolojisini “acınacak durumda” diye nitelendirmiştir.98
Petrol ekonomisti Daniel Yergin, 5-7 milyar dolarlık bir yatırımla 2010 yılına kadar
Irak’taki petrol üretiminin iki katına çıkabileceğini ve işletilmeyen 58 petrol havzasının
üretime geçebilmesi için yaklaşık 30 milyar dolar kaynak ayrılması gerektiğini belirtmiştir.99
Saddam sonrası Irak’taki petrol sektörüne ilişkin araştırma yapan CSIS ise, savaş sonrasında
Irak’ın petrol üretiminin kısa vadede 3,2 mbd, 2010 yılı itibariyle de 4 mbd’ye çıkabileceğini
düşünmektedir. 2010 yılı petrol üretimi için 5,5-6 mbd’ye ulaşan iyimser tahminler de
bulunmaktadır.100 2001 yılı üretim rakamları, Irak’ın yukarıdaki tahmini üretim rakamlarının
üstünde olan ülkeler; Suudi Arabistan (8,8 mbd), ABD (7,7 mbd) ve Rusya’dır (7,1 mbd).
94
http://www.bp.com, (2002)
95
96
http://www.sabah.com.tr, 28.04.2003
97
http://www.opec.org
98
99
100
Son Irak Harekatı ile, Irak petrollerini işletme hakkının kime ait olacağı tartışma
konusu olmuştur. Önümüzdeki kısa dönemde bu hakkın ABD, BM veya Irak milli petrol
şirketlerine mi ait olacağı halen netlik kazanmamıştır. Saddam yönetimi ile Batı Kurna
havzası için 1997 yılında bir anlaşma imzalamış olan Rus Lukoil gibi firmalar daha önce elde
ettikleri hakları korumaya çalışırken, ABD ve İngiltere öncülüğünde petrol sektörünün
özelleştirilmesi gündeme gelmiştir. 8 Nisan 2003 tarihinde Bush ve Blair ortak bir açıklama
ile Irak petrolünün yine Irak halkının egemenliğinde kalacağını ve yine sadece Irak halkının
yararı için kullanılacağını vaat etmişlerdir. Ancak, “Irak halkının yararı” deyimi çeşitli
yorumlara açık bulunmaktadır. Büyük petrol firmaları Irak’taki gelişmeleri yakından
izlemekte ve istikrarlı bir ortamın oluşması ile yeni oluşumda yer almayı planlamaktadırlar.101
Altyapının düzenlenmesi ile Irak’ın Türkiye üzerinden gerçekleştirdiği 0,9 mbd düzeyindeki
petrol ihracatının ise 1,7 mbd’ye çıkabileceği belirtilmiştir. ABD’nin Rice Üniversitesi ve
bağımsız düşünce grubu Dış İlişkiler Konseyi (Council on Foreign Relations) tarafından
ortak olarak hazırlanan raporda, Kuzey Irak’taki Kerkük petrollerinin büyük çoğunluğunun
Ceyhan Boru Hattı ile Türkiye üzerinden ihraç edilebileceğine değinilmiştir.102
CSIS tarafından yapılan ve Robert Ebel tarafından yürütülen araştırmada, Irak’ın orta
ve uzun vadede OPEC içinde kalıp kalmama konusunda bir karar vermek zorunda kalacağı
iddia edilmektedir. Robert Ebel, OPEC’in üretim limitinin, Irak’ın petrol sektörünün
gelişimine engel olacağını düşünmektedir.103
2) OPEC DIŞI ÜLKELER
i- BDT ve Rusya
Rusya, dünya petrol pazarında stratejik bir konuma sahiptir. 2002 yılında günlük
ortalama 7,3 milyon varil üretim ve 4,8 milyon varil ihracat yapan Rusya’da, petrol
fiyatlarındaki artışa paralel olarak son üç yıldır hızlı bir ekonomik iyileşme gözlenmektedir.
104
Halen dünyadaki petrol rezervlerinin %6,2’si Bağımsız Devletler Topluluğu’na dahil

ülkelerde bulunmakta ve bu bölgede yeni keşifler beklenmektedir. Yeni rezerv beklentileri,
Rusya’nın doğu sahilindeki Sakalin Adası’nda, Kuzey Denizi’nde ve Hazar Denizi’nin Rusya
101
102
103
104
kesiminde yoğunlaşmaktadır. Ayrıca, Kazakistan’ın Kaşagan yöresinde 22 milyar varillik
petrol kapasitesi tahmin edilmektedir. Sovyetler Birliği’nden ayrılan diğer ülkelerde de Hazar
Denizi tabanında yapılacak araştırmalar sonucu büyük rezervlere ulaşılacağı sanılmaktadır.105
Rusya 2002 yılında günde 9,35 milyon varil petrol üretimi ile dünyanın en büyük
günlük üretim kapasitesine ulaşmıştır.106 Petrol üretimi 2000, 2001 ve 2002 yıllarında toplam
15,9 mbd artmıştır. Zamanında dünyanın en önemli petrol üreticisi ülke olan Rusya’nın
stratejik öneminin tekrar artacağı sanılmaktadır. Sovyetler Birliği döneminde 1987 yılında
petrol üretimi 12,7 mbd’ye çıkmış, bu rakama halen Suudi Arabistan dahil, hiçbir ülke
tarafından ulaşıl(a)mamıştır. Rusya’nın dünya petrol üretimi içindeki payı, 2001 yılında,
Suudi Arabistan (%11,8) ve ABD’den (%9,8) sonra %9,7 ile üçüncü sırada yer almış ve eski
Sovyetler Birliği ülkelerinin toplam petrol üretimi, Suudi Arabistan’ın üretimine ulaşmıştır.107
Öte yandan, yakın zamanda Rusya hükümetinin yayınlamış olduğu bir enerji
raporunda, Rusya’nın halihazırdaki rezervlerinin 2040 yılında biteceği belirtilmiştir.108 Ancak,
bu projeksiyonlarda Rusya’nın rezervlerinde beklenen artış ve verimsiz işleyen sistemin
yeniden yapılandırılması çalışmaları dikkate alınmamıştır. Ayrıca, Morse ve Richard109,
Rusya’nın enerji ihracatını artıracak asıl potansiyelin, rezervlerinden ziyade boru hatları ve
limanları olacağına dikkati çekmektedirler.
Eski Sovyetler Birliği, 1990’lı yılların başında enerji piyasasında tedarikçi sıfatının
yanında alıcı sıfatı ile de yer almaktaydı. Amerika’nın enerji tüketiminin %75’ine denk gelen
ve küresel tüketimin %18’ini oluşturan tüketimi, küresel talep üzerinde doğrudan etkiliydi.
1990’lı yıllarda, eski Sovyetler Birliği’nde kişi başına enerji tüketiminin düşmesinin de
etkisiyle, küresel enerji tüketimindeki artış GSYİH’nın %2,3’ünden %1,44’üne
gerilemiştir.110 BDT ülkelerinin enerji tüketimineki düşüş, 1998 yılında sona ererek yerini
temkinli bir artışa bırakmıştır. Ancak, 2001 yılına gelindiğinde BDT ülkelerinin küresel
tüketimdeki payı %10’a, Rusya’nın payı ise %3,5’a düşmüş ve bölgenin küresel talebi
belirleyici etkisi kalmamıştır.
Öte yandan, Rusya, OPEC ülkelerinin dışında, küresel petrol arzını etkileyen ve üretim
seviyesi ile küresel fiyatlara yön verebilen ülke durumuna gelmiştir. Rusya, Norveç ve
Meksika, OPEC üyesi olmayan üç önemli petrol üreticisi durumundadır. Ancak, Norveç ve
105
Telhami, S., vd, (2002)
106
107
http://www.bp.com, (2002), “BP Statistical Review of World Energy”
108
109
Morse, E.L., vd., (2002)
Meksika, tek pazara bağlı ihracat yaptıkları için küresel fiyatları etkileyemezken, Rusya
fiyatlar üzerinde söz sahibi olmuştur.
Rusya’nın bu konumu OPEC kartelinin etkisini azaltmayı öngören ABD politikaları

ile uyumludur. ABD’nin hedefi küresel arzın sürekliliği ile fiyat istikrarı iken, Rusya’nın
hedefi gelir istikrarıdır. Her iki ülkenin önceliklerinin uyum sağlaması halinde Rusya,
ABD’nin küresel enerji politikalarına orta vadede muhalif olmayacaktır. Irak’ta Rusya’nın
Lukoil firması aracılığıyla sahip olduğu mevcut haklarının korunması halinde, Orta Asya ham
ve işlenmiş petrolünün Kazakistan, Azerbaycan ve Rusya üzerinden uluslar arası pazarlara
açılması, ABD ile Rusya arasındaki karşılıklı menfaatleri besleyebilecektir.111 Rusya petrol
sektörünün liberal yapısı da petrol sektörü devletleştirilmiş OPEC ülkelerine karşı Rusya’ya
avantaj sağlamaktadır.
ii- ABD Petrol Stratejisi
II. Dünya Savaşı’ndan sonra İran Körfezi’nden petrol ithal etmeye başlayan ABD,
1971 yılında petrol ithalatı üzerindeki kota uygulamasını kaldırmıştır. Dünya petrol
tüketiminin %25,5’i ve petrol ithalatının %27’si ABD’ye aittir. ABD, petrol piyasasının en
önemli alıcısı olarak öne çıkmaktadır. Ayrıca, Suudi Arabistan’dan sonra en yüksek üretim de
ABD’de gerçekleştirilmektedir. ABD’de petrol üretilen önemli bölgeler Teksas, Louisiana,
California, Alaska, Oklahoma ve Kansas’ta yer almaktadır.112
En büyük petrol alıcısı ABD ile en büyük petrol tedarikçisi Suudi Arabistan arasında
petrole dayanan bir işbirliği oluşmuştur. Dünya petrol tüketimi artışının 1/3'ünden fazlasını
sağlayan ABD'nin petrol ithalatının %17’sini Suudi Arabistan tedarik etmektedir. Suudi
Arabistan, ABD’ye coğrafi olarak daha yakındaki petrol üreticilerine ABD ithalatındaki
payını kaptırmamak için, nakliye masraf farklarını üstlenmekte, bu fark nedeniyle ABD’ye
varil başına örtülü olarak 1$ indirim yapmaktadır. Böylece, ABD’ye yılda 620 milyar $
kaynak aktarılmaktadır. Ayrıca, Suudi Arabistan’ın OPEC liderliği rolü ile petrol fiyatlarının
istikrarına etkisi, ABD’yi yakından ilgilendirmektedir. Suudi Arabistan’ı diğer petrol
üreticilerinden ayıran ve kriz anında can simidi görevi yapan yedek üretim kapasitesi,
ABD’nin petrol güvenliği stratejisinin temel unsurlarından birini oluşturmaktadır. Bunun
karşılığında; ABD, Suudi Arabistan’a zaman zaman finansal kaynak sağlamakta, Suud
110
http://www.bp.com
111
112
http://www.encyclopedia.com
ailesinin hakimiyetini korumakta, Krallığın petrol kuyularını ve toprak bütünlüğünü
savunmasına yardım etmektedir.113
Öte yandan, 11 Eylül olayı, Clinton yönetimi ile OPEC arasında üretim miktarı üzerine
çıkan anlaşmazlıklar ve Arap-İsrail ilişkileri, ABD ile Suudi Arabistan arasındaki işbirliğini
zedelemiştir. ABD, yeni bir enerji stratejisine yönelmiş ve Suudi petrolüne bağımlılığını
azaltma çabası içine girmiştir.
Ancak, bu stratejinin 11 Eylül olayından daha önce oluşmaya başladığı anlaşılmaktadır.

Meksika, Kanada ve Venezuella’nın ABD’nin petrol ithalatındaki önemi son yıllarda artmış,
ABD bu arada Türkiye gibi çeşitli ülkelerden de düşük düzeylerde petrol ithal etmiştir. 2001
yılı Mayıs ayında ABD Ulusal Enerji Politikaları Geliştirme Grubu (NEPD) tarafından
hazırlanan Ulusal Enerji Stratejisi Belgesi’nin çizdiği strateji, 10 sene içerisinde küresel
talebin tekrar canlandırılmasını amaçlamaktadır. Küresel ekonomik büyümenin anahtarı petrol
ve enerji piyasalarında gösterilmiş ve aşağıdaki maddeler temel unsurlar arasında
sayılmıştır114:
• Küresel enerji kaynakları arzında yer alan bölge ve ülke sayısı arttırılmalı ve
çeşitlendirilmeli, orta-uzun vadede daha istikrarlı ve güvenli bir küresel enerji
piyasası oluşturulmalıdır.
• Enerji kaynaklarında dışa bağımlılık dengesi korunmalı, arz kaynakları

çeşitlendirilmelidir.
Görülen odur ki, Irak harekatı Amerika’nın yeni petrol stratejisiyle de paralellik
göstermektedir. ABD’nin Irak petrolü üzerinde bundan sonra sahip olacağı haklar halen
uluslar arası arenada tartışılmaktadır.
Bir diğer görüş ise115, Suudi Arabistan’ın ABD için öneminin mutlaka süreceği ve bunun
bir nedeninin yine ABD stratejileri olduğu yönündedir. ABD stratejisinin bir ayağı petrol
fiyatlarının ve arzının istikrarını sağlamak ise, diğer ayağı da tehlikeli bulunan bir devletin
dünya petrol arzının önemli bir kısmını kontrol ederek servet ve güç kazanmasını önlemektir.
Başkan Truman döneminde, 1949 yılında, Sovyet güçlerinin Körfez’i denetimi altına alması
korkusu, 1950’li yıllarda Eisenhower döneminde, kapsamı genişleyerek devam etmiştir. Artık
ABD’nin listesinde sadece dış kuvvetler değil, Mısır Başkanı Nasır başta olmak üzere,
113
Morse, E.L., vd., (2002)
114
115
bölgedeki saldırgan tutumlar sergileyen rejimler de yer almaktaydı. Çoğu zaman, “saldırgan”
deyimiyle tehditkar, kontrolü zor veya potansiyel tehlike kavramları birbirinin yerine
kullanılmıştır. Son Irak harekatı da bu stratejinin şimdilik son halkası olmuştur. Suudi
Arabistan, ABD’nin kontrolü dışında herhangi bir güce bırakamayağı kadar önemli bir ülke
olduğu için, ABD stratejileri içinde yer almaya devam edecektir.
DEĞERLENDİRME
Bir takım hidrakarbonların bileşimi, koyu renkli, yapışkan ve yanıcı sıvı olarak
tanımlanan petrol, Daniel Yergin’in deyimiyle, “para ve güç çatışmasının epik öyküsü”nü
şekillendirmiştir. Özellikle 1970’lerden sonra petrol fiyatlarında dalgalanmalar görülmeye
başlanmasıyla birlikte, petrol piyasasındaki gelişmeler ve beklentiler, ulusal ve uluslar arası
stratejileri belirleyici nitelik kazanmıştır. Petrol fiyatlarının istikrarını kaybetmesi, 1970’li
yıllardan itibaren OPEC kartelinin etkinliğinin artmasına bağlanmaktadır.
Kartel, bugün, petrol rezervlerinin %78’ini kontrolü altında bulundurmakta, toplam

petrol üretiminin %41’ini ve petrol ihracatının %55’ini gerçekleştirmektedir. Kartel üyeleri
ağırlıklı olarak Orta Doğu ülkeleridir. Orta Doğu ülkeleri petrol rezervlerinin %65’ine ve
üretimin %30’una sahiptir. OPEC dışı üreticilerin önemi artmasına rağmen, OPEC’in
üretimdeki payının 25 sene içerisinde %50 düzeylerine çıkması beklenmektedir.
Asya, Batı Avrupa ve Kuzey Amerika’nın Orta Doğu petrolüne bağımlılığı

artmaktadır. Asya ülkelerinin petrol tüketimi ve toplam petrol talebindeki payı, hızlı büyüme
oranlarına paralel olarak artmakta ve petrol tüketiminin tamamına yakını Orta Doğu OPEC
ülkelerinden karşılanmaktadır. Batı Avrupa’nın büyük ölçüde sanayi kaynaklı olan petrol
talebinin %24’ü ve dünyanın en büyük petrol tüketicisi olan Kuzey Amerika Bölgesi’nin
tüketiminin %14’ü de Orta Doğu OPEC ülkeleri tarafından tedarik edilmektedir. Ancak,
ABD’nin Amerika, Afrika ve Orta Asya ülkelerinden petrol ithalatı artmaktadır.
OPEC’in en büyük oyuncusu olan Suudi Arabistan, dünyadaki en düşük yeni rezerv
keşif maliyetine ve petrol üretim maliyetine sahiptir. Dünyadaki toplam petrol rezervlerinin
dörtte biri Suudi Arabistan’da bulunmaktadır. 1980 yılında tamamı kamulaştırılan Suudi
Aramco’nun petrol üretimi, en büyük özel petrol şirketi olan Exxon’un üretiminin iki katını
aşmakta, BP’nin üretiminin ise üç katına yaklaşmaktadır. Suudi Arabistan’da üretilen petrolün
yaklaşık %85’i ihraç edilmekte, kalanı ise iç pazarda tüketilmektedir. Suudi Arabistan’ın
stratejik öneminin asıl kaynağı, ona istediği zaman üretimi artırma ve dolayısıyla fiyatları
yönlendirme yeteneğini veren ve petrol krizlerinde başvurulacak adresin Suudi Arabistan
olmasını sağlayan, yedek üretim kapasitesidir. Bu kapasite sayesinde, gerektiğinde fiyat
savaşları yoluyla OPEC disiplinini sağlamış ve OPEC liderliğini korumuştur. Suudi
Arabistan’ın en önemli müşterisi olan ABD’nin enerji güvenliği stratejisinde, Suudi
Arabistan’ın yedek üretim kapasitesi önemli yer tutmaktadır. Dünya ham petrol tüketiminin
%26’sını gerçekleştiren ABD’nin ithal ettiği ham petrolün %17’si Suudi Arabistan tarafından
tedarik edilmektedir. Siyasi ve ekonomik kargaşanın yoğun olduğu bir bölgede yer alan Suudi
Arabistan’ın istikrarlı ve uyumlu bir şekilde yönetilmesi, ABD için önemlidir. Suudi
Arabistan, aynı zamanda, Avrupa Birliği ülkelerinin ve Japonya’nın da en önemli
tedarikçisidir ve ihracatının yarısı Asya ülkeleri tarafından satın alınmaktadır.
Ancak, 11 Eylül olayından sonra, ABD, petrol arzını çeşitlendirme ve Suudi

Arabistan’a bağımlılığını azaltma çabalarına hız vermiştir. ABD’nin OPEC dışı üreticilerden
ithalatı artmış, Orta Doğu’daki yatırımları hızlanmıştır. 2003 yılının Nisan ayındaki Irak
Harekatı ile ikinci büyük petrol rezervine sahip olan Irak, henüz belirsiz bir süre için ABD
kontrolüne geçmiş, böylece ABD ile Suudi Arabistan arasındaki ilişkilerin stratejik önemi,
bitmediyse de, sarsılmıştır. Gerekli yatırımların yapılması halinde, 2010 yılı itibariyle,
Irak’taki petrol üretiminin 4-6 mbd’ye çıkabileceği düşünülmektedir. Halen Suudi
Arabistan’ın üretimi 9 mbd civarındadır. Irak petrollerini işletme hakkının kime ait olacağı
tartışma konusu olsa da, ABD ve İngiliz şirketlerinin etkinliğinin artması beklenmektedir.
Türkiye üzerinden gerçekleşen 0,9 mbd düzeyindeki Irak petrolünün ihracatının da, altyapının
düzenlenmesi ile 1,7 mbd’ye çıkabileceği belirtilmektedir. Ancak, siyasi istikrar ve güven
ortamının sağlanması, 1990’lı yıllar boyunca çok bakımsız bırakılan üretim tesislerinin
yeniden yapılandırılması, gerekli yatırımların yapılması ve bunların meyvelerinin toplanmaya
başlanması; çok kısa vadede gerçekleşmeyecektir. Uzun vadeli planların ise beklenmedik
olaylar karşısında değişebileceği unutulmamalıdır.
Suudi Arabistan’ın yerini alma iddiası olmasa da, petrol piyasasının diğer bir parlayan
yıldızı Rusya olarak ortaya çıkmaktadır. 1980’li yıllarda Sovyetler Birliği’nin petrol üretimi
Suudi Arabistan’ın bugünkü üretimini bile aşmaktaydı. O yıllarda, Sovyetler Birliği, petrol
arzında söz sahibi olduğu gibi, petrol talebini de doğrudan etkilemekteydi. 1990’lı yılların
başlarında ülkede siyasi çözülmeler başlamış, yatırımlar durmuş, milli gelir düşmüş ve Rusya
petrol piyasasındaki etkinliğini yitirmiştir. Ekonomik sıkıntı 1998-1999 yıllarında bir krize
dönüşmüş ve Rusya bu ekonomik bunalımdan petrol üretimi ve ihracatını artırmasının ve bu
arada petrol fiyatlarının da yükselmesinin etkisiyle kurtulmuştur. 2000 ve 2001 yıllarında
Rusya’nın petrol üretimi görülmemiş bir şekilde artmış ve BDT ülkelerinin toplam üretimi
Suudi Arabistan’ın üretimine eşdeğer düzeyde gerçekleşmiştir. Ayrıca, Hazar Denizi
tabanında ve BDT’nin diğer çeşitli bölgelerinde ümit verici rezerv arayışları devam
etmektedir. Türkiye de özellikle Kazakistan ve Azerbaycan’da petrol arama çalışmalarını
sürdürmektedir. Ancak, dünya petrol rezervlerinin %6,2’sini elinde bulunduran Rusya’nın,
rezerv konusunda iddialı olduğu söylenemez. Rusya’nın asıl iddiası boru hatlarına, doğalgaz
yataklarına ve yüksek üretim kapasitesine dayanmaktadır. Orta Doğu’daki kamulaştırılmış
petrol endüstrisine karşılık, Rusya’da petrol piyasasının liberal bir yapıda işlemesi ise
yatırımların Rusya’ya yönelmesini sağlamaktadır. Rusya’nın en büyük petrol şirketi olan
Lukoil firmasının Irak petrollerinin işletiminde eski dönemden kalma hakları bulunmaktadır.
Bu kazanılmış hakların yeni süreçte hukuki durumunun nasıl olacağı henüz tartışılmaktadır.
Bu konuda anlaşma sağlanması halinde, ABD’nin de Rusya ile petrol konusunda işbirliğine
girmekten arz güvenliği ve çeşitliliği doğrultusunda kazançlı çıkacağı savunulmaktadır.
Petrol arz cephesindeki bu gelişmelere karşılık, talep piyasasında da değişiklikler

görülmektedir. Petrol tüketiminin %26’sına ve petrol tüketim artışının üçte birine sahip olan
ABD, en büyük alıcı olma özelliğini sürdürürken, Çin ve diğer Uzak Doğu ülkeleri hızla
büyüyen ekonomilerini besleyebilmek için petrol talebini artırmaktadırlar. Buna karşılık,
Avrupa ve Japonya’nın olgunlaşan ekonomilerinin petrol tüketimindeki payları düşmektedir.
ABD ve Japonya’dan sonra en yüksek petrol tüketimi Çin’de gerçekleşmekte ve Çin’in petrol
tüketiminin Japonya’yı yakalamak üzere olduğu görülmektedir. Bu nedenle, petrol arzındaki
gelişmeler ve Orta Doğu Bölgesi’nde ABD ve İngiltere’nin yeniden yapılandırma girişimleri,
Uzak Doğu Kaplanları’nı doğrudan ilgilendirmektedir. Ancak, aynı tarihlerde SARS hastalığı
ile ilgilenmek zorunda kaldıkları için, Uzak Doğu Asya ülkeleri bu gelişmelere uzak
kalmıştır.
Türkiye, kendisi petrol piyasasında önemli bir oyuncu olmamakla birlikte, büyük
petrol ihracatçılarına komşudur. Irak’ın ve Rusya’nın petrol arzındaki paylarının artması
halinde, jeopolitik konumu daha da önem kazanacaktır. Kerkük-Yumurtalık ile Bakü-Ceyhan
Boru Hatları, Türkiye’nin transit ülke olarak stratejik değerinin artmasını sağlayacaktır. Boru
hatları konusunda uluslar arası arenada Türkiye’yi dışarıda bırakan alternatif planlara da yer
verilmektedir. Bu konudaki gelişmeler yakından izlenmelidir.
Türkiye sınırları içerisindeki petrol aramaları ise coğrafi yapının arama ve çıkarma
maliyetlerini yukarı çekmesinden dolayı çok sınırlı kalmaktadır. Şimdiye dek, Mersin ve
çevresinde sınırlı kalan deniz arama çalışmaları, son günlerde Karadeniz’de yoğunlaşmakta ve
bu çalışmalar ümit verici bulunmaktadır. Öte yandan, TPAO, yurt dışında ortaklıklar yoluyla
arama çalışmalarını sürdürmektedir.
Türkiye’nin petrol ihracatı yok denecek düzeyde ve düzensizdir. Ham petrol ithalatı
ise genel olarak dünya petrol fiyatları yükseldiğinde miktar olarak düşmüş ancak dolar değeri
olarak yükselmiştir. Ayrıca, 1999 yılındaki depremde İzmit TÜPRAŞ rafinerisinin zarar
görmesiyle petrol ürünleri üretimi düşmüş, buna paralel olarak ham petrol talebi azalmıştır.
Türkiye’nin toplam ithalatının yaklaşık %9’u ham petroldür. Bir ülkenin ekonomisinin
petrole bağımlılığını ölçmekte bir kıstas olan bu oran, genel olarak artmaktadır. Petrol
fiyatlarının 10 dolar düzeylerine düştüğü 1998 yılında, ham petrol ithalatının toplam ithalat
içindeki payı %4,5’a kadar düşmüştür. Ülke ekonomisinin petrole bağımlılığının bir diğer
göstergesi, GSMH’den net petrol ithalatına ayrılan pay olarak kabul edilmektedir. Türkiye,
milli gelirinin %2’sinden biraz fazlasını net petrol ithalatı için harcamakta iken, ABD ve
Japonya %0,5’ini, petrole bağımlı ekonomiye örnek olarak gösterilen Güney Kore ise
%3,5’ini harcamaktadır. Ayrıca, yerli petrol üretimi giderek azalmakta ve yurt içinde tüketilen
petrolün yaklaşık %90’ı ithal edilmektedir. Bu göstergeler, Türkiye ekonomisinin petrole
bağımlılığının ortalamanın üzerinde ve artmakta olduğunu işaret etmektedir.
Türkiye’nin enerji üretiminde linyit (%46), hidroelektrik ve odun öne çıkarken, petrol
üretiminin payı %10’da ve doğalgaz üretiminin payı %1’de kalmaktadır. Petrol üretiminin son
yıllardaki azalışı düşündürücü olsa da, 1980’lerden önce akaryakıt ithalatçısı konumundaki
Türkiye’nin ham petrol ithalatçısı konumuna geçmesi ve rafinerilerinde ham petrolü işlemeye
başlaması önemli bir gelişme sayılmalıdır. Akaryakıt ürünlerinin çıkış fiyatlarının üzerinden
maktu bir vergi olan Özel Tüketim Vergisi ile Katma Değer Vergisi alınmaktadır. Bu pay,
ürün pompa satış fiyatlarının %70-75’ine denk gelmekte ve nihai fiyatların yaklaşık %8’i
dağıtım payı olarak bayilere ve ana dağıtım şirketlerine kalmaktadır. 1986 yılından itibaren,
akaryakıt ürünlerinden alınan vergiler artmış, bu nedenle 1986-1997 yılları arasında akaryakıt
ürünlerinin fiyat artışı, ham petrol fiyatlarındaki artışın iki katını aşmış, enflasyon artışının ise
iki katına yaklaşmıştır. Ancak, yüksek vergi oranları Türkiye’ye özgü olmayıp, özellikle
Avrupa’da yaygın olarak kullanılmaktadır.
Petrol tüketimi ise 1990’lı yıllar boyunca yaklaşık %40 oranında artmıştır. Böylece,
Türkiye, 2001 yılında en çok petrol tüketen ülkeler arasında 24. ülke olmuştur. Bugün,
Türkiye’nin enerji tüketiminin %39’unu petrol ve %19’unu doğalgaz oluşturmaktadır.
Dünyada ve Türkiye’de alternatif enerji kaynakları üzerinde araştırmalar devam etmekte,

çevre dostu ve ekonomik kaynakların kullanımının artması beklenmektedir. Buna rağmen,
petrol, dünya politikasının belirlenmesinde ve ülkelerin coğrafi, siyasi ve ekonomik
geleceğinin şekillenmesinde etkili olmaya devam etmektedir.
EK-I
BİRİMLERİN DÖNÜŞTÜRÜLMESİ
Birimlerin yaklaşık dönüşüm katsayıları
Birime
ton ABD ton/
(metrik) kilolitre varil galonu yıl
Birimden Katsayı
Ton (metrik) 1 1,165 7,33 307,86 –
Kilolitre 0,8581 1 6,2898 264,17 –
Varil 0,1364 0,159 1 42 –
ABD galonu 0,0032 0,0038 0,0238 1 –
Varil/gün – – – – 49,8
Kaynak: “BP Statistical Review of World Energy”, Haziran 2002

EK-II
HAM PETROL REZERVLERİ
1981 1991 2000 2001

Milyar varil Milyar varil Milyar varil Milyar varil Milyar ton Pay (%)
ABD 36,5 33,7 30,1 30,4 3,7 2,9
Kanada 8,5 8,0 6,4 6,6 0,8 0,6
Meksika 57,0 51,3 28,3 26,9 3,8 2,6
K. Amerika Toplamı 102,0 93,0 64,8 63,9 8,4 6,1
Brezilya 1,3 2,8 8,1 8,5 1,2 0,8
Venezuella 20,3 59,1 76,9 77,7 11,2 7,4
Diğer G. & O. Amerika 6,4 6,6 9,6 9,8 1,3 1,0
G. & Orta Amerika Toplamı 28,0 68,5 94,5 96,0 13,7 9,1
Norveç 7,6 7,6 9,4 9,4 1,3 0,9
Diğer Avrupa 20,3 8,8 9,7 9,2 1,3 1,0
Avrupa Toplamı 27,9 16,4 19,1 18,6 2,6 1,9
Azerbaycan n/a n/a 6,9 7,0 1,0 0,7
Kazakistan n/a n/a 8,0 8,0 1,1 0,8
Rusya n/a n/a 48,6 48,6 6,7 4,6
Diğer BDT n/a n/a 1,8 1,8 0,3 0,3
BDT Toplamı 63,0 57,0 65,3 65,4 9,0 6,2
İran 57,0 92,9 89,7 89,7 12,3 8,5
Irak 29,7 100,0 112,5 112,5 15,2 10,7
Kuveyt 67,7 96,5 96,5 96,5 13,3 9,2
Katar 3,4 3,7 13,2 15,2 2,0 1,4
Suudi Arabistan 167,9 260,3 261,7 261,8 36,0 24,9
Birleşik Arap Emirlikleri 32,2 98,1 97,8 97,8 13,0 9,3
Diğer Orta Doğu 4,7 10,1 12,2 12,1 1,5 1,1
Orta Doğu Toplamı 362,6 661,6 683,5 685,6 93,4 65,3
Cezayir 8,1 9,2 9,2 9,2 1,2 0,9
Libya 22,6 22,8 29,5 29,5 3,8 2,8
Nijerya 16,5 17,9 22,5 24,0 3,2 2,3
Diğer Afrika 9,1 10,5 13,6 13,9 1,8 1,2
Afrika Toplamı 56,2 60,5 74,9 76,7 10,2 7,3
Çin 19,9 24,0 24,0 24,0 3,3 2,3
Diğer Uzakdoğu Asya 19,1 20,1 20,1 19,7 2,6 1,9
Uzakdoğu Asya Toplamı 39,0 44,1 44,0 43,8 5,9 4,2
DÜNYA TOPLAMI 679 1001 1046 1050 143 100
OECD# 129 110 85 85 11 8
OPEC 435 767 814 819 112 78
OPEC DIŞI‡ 181 177 167 166 22 16
† 0.05’ten az.
%0.05’ten az
‡ Eski Sovyetler Birliği ülkeleri hariç #1981 Orta Avrupa üyeleri hariç n/a veri yok

EK-III
HAM PETROL ÜRETİMİ
2001 % 2001
Bin varil/gün 1975 1985 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 değişme payı
ABD 10.008 10.580 8.322 8.295 8.269 8.011 7.731 7.733 7.717 -0,3 9,8
Kanada 1.735 1.812 2.402 2.480 2.588 2.672 2.604 2.721 2.763 1,7 3,6
Meksika 806 2.912 3.065 3.277 3.410 3.499 3.343 3.450 3.560 3,1 4,9
K. Amerika Toplamı 12.549 15.304 13.789 14.052 14.267 14.182 13.678 13.904 14.040 1,0 18,3
Arjantin 406 491 758 823 877 889 843 811 822 1,1 1,1
Brezilya 178 560 718 807 868 1.003 1.133 1.268 1.337 5,0 1,9
Venezuella 2.422 1.744 2.959 3.137 3.321 3.512 3.249 3.321 3.418 2,7 4,9
Diğer G. & Orta Amerika 692 925 1.347 1.388 1.426 1.534 1.605 1.493 1.424 -4,6 2,0
G. & Orta Amerika Toplamı 3.698 3.720 5.782 6.155 6.492 6.938 6.830 6.894 7.001 1,3 9,9
Norveç 189 787 2.889 3.234 3.279 3.136 3.132 3.347 3.414 1,0 4,5
İngiltere 34 2.675 2.749 2.735 2.713 2.805 2.903 2.667 2.503 -6,6 3,3
Diğer Avrupa 853 899 873 861 871 848 869 914 892 -2,4 1,3
Avrupa Toplamı 1.077 4.361 6.511 6.831 6.863 6.788 6.905 6.927 6.808 -2,4 9,0
Azerbaycan n/a 274 185 183 185 230 278 281 300 6,6 0,4
Kazakistan n/a 466 434 474 536 537 631 744 828 12,4 1,1
Rusya n/a 10.904 6.288 6.114 6.227 6.169 6.178 6.536 7.056 7,7 9,7
Diğer BDT n/a 397 390 401 429 455 465 452 468 3,5 0,6
BDT Toplamı 9.916 12.040 7.297 7.171 7.377 7.391 7.551 8.013 8.652 7,8 11,8
İran 5.387 2.218 3.695 3.709 3.726 3.803 3.552 3.772 3.688 -2,6 5,1
Irak 2.271 1.413 575 625 1.201 2.162 2.581 2.624 2.414 -8,4 3,3
Kuveyt 2.132 1.127 2.135 2.126 2.139 2.199 2.038 2.169 2.142 -1,7 2,9
Umman 341 502 868 897 909 905 911 961 959 -0,5 1,3
Katar 437 315 461 568 694 747 724 796 783 -2,3 1,0
Suudi Arabistan 7.216 3.601 8.890 9.036 9.213 9.219 8.549 9.115 8.768 -4,2 11,8
Birleşik Arap Emirlikleri 1.696 1.260 2.410 2.495 2.490 2.556 2.299 2.491 2.422 -3,2 3,2
Diğer Ortadoğu 254 209 1.006 998 1.007 1.012 1.028 1.042 1.058 1,5 1,5
Ortadoğu Toplamı 19.733 10.645 20.040 20.454 21.378 22.603 21.681 22.970 22.233 -3,6 30,0
Cezayir 1.003 1.151 1.327 1.386 1.421 1.461 1.515 1.579 1.563 -1,6 1,8
Angola 158 232 633 716 741 731 745 736 731 -1,0 1,0
Mısır 228 882 924 894 873 857 827 781 758 -3,8 1,0
Libya 1.514 1.025 1.439 1.452 1.489 1.480 1.425 1.475 1.425 -3,7 1,9
Nijerya 1.785 1.499 1.998 2.138 2.303 2.163 2.028 2.103 2.148 1,9 2,9
Diğer Afrika 359 643 792 849 927 949 1.034 1.121 1.190 6,2 1,7
Afrika Toplamı 5.047 5.433 7.112 7.435 7.753 7.640 7.574 7.795 7.814 -0,1 10,3
Çin 1.545 2.505 2.989 3.170 3.211 3.212 3.213 3.252 3.308 1,4 4,6
Hindistan 171 627 794 782 800 800 788 778 782 n/a 1,0
İndonezya 1.306 1.342 1.578 1.580 1.557 1.520 1.408 1.456 1.410 -4,1 1,9
Malezya 98 455 724 736 764 815 791 791 788 -1,1 1,0
Diğer Uzakdoğu Asya 685 986 1.236 1.302 1.386 1.391 1.412 1.702 1.656 -2,7 2,2
Uzakdoğu Asya Toplamı 3.805 5.914 7.320 7.570 7.718 7.739 7.612 7.980 7.943 -0,9 10,6
DÜNYA TOPLAMI 55.824 57.417 67.851 69.668 71.848 73.280 71.832 74.482 74.493 -0,3 100,0
OECD# 13.669 20.009 20.726 21.350 21.675 21.487 21.039 21.523 21.462 -0,5 28,1
OPEC 27.168 16.695 27.466 28.252 29.553 30.821 29.368 30.901 30.181 -2,7 40,7
OPEC DIŞI‡ 18.741 28.682 33.088 34.245 34.918 35.068 34.913 35.569 35.660 n/a 47,4
EK-IV
HAM PETROL TÜKETİMİ
2001 %
Bin varil/gün 1975 1985 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 değişim 2001 payı
ABD 16.334 15.726 17.725 18.309 18.621 18.917 19.519 19.701 19.633 -0,2 25,5
Kanada 1.697 1.569 1.776 1.818 1.888 1.913 1.926 1.937 1.941 -0,1 2,5
Meksika 676 1.239 1.561 1.608 1.682 1.763 1.765 1.835 1.813 -1,7 2,4
K. Amerika Toplamı 18.707 18.535 21.061 21.736 22.191 22.593 23.210 23.473 23.386 -0,3 30,4
Brezilya 940 1.116 1.498 1.601 1.729 1.800 1.879 1.867 1.865 -0,4 2,4
Diğer G. & Orta Amerika 1.829 2.016 2.663 2.726 2.839 2.908 2.866 2.865 2.829 -1,3 3,7
G. & Orta Amerika Toplamı 2.768 3.131 4.162 4.327 4.568 4.709 4.745 4.732 4.693 -1,1 6,2
Belçika & Lüksemburg 530 431 546 606 629 656 670 702 672 -4,6 0,9
Fransa 2.234 1.792 1.893 1.930 1.948 2.016 2.044 2.007 2.032 0,9 2,7
Almanya 2.930 2.670 2.882 2.921 2.913 2.915 2.824 2.763 2.804 1,4 3,7
İtalya 1.872 1.732 1.987 1.956 1.969 1.974 1.980 1.956 1.946 -0,8 2,6
Hollanda 707 635 828 810 856 854 880 899 948 5,3 1,3
İspanya 840 927 1.177 1.221 1.290 1.381 1.423 1.452 1.508 3,9 2,1
Türkiye 267 345 610 635 646 640 638 695 662 -3,9 0,9
İngiltere 1.860 1.630 1.757 1.798 1.752 1.745 1.727 1.684 1.649 -2,3 2,2
Diğer Avrupa 3.755 3.711 3.616 3.754 3.837 3.914 3.876 3.820 3.874 1,4 5,2
Avrupa Toplamı 14.996 13.871 15.295 15.633 15.839 16.092 16.063 15.975 16.093 0,6 21,7
Rusya n/a 4.910 2.934 2.606 2.593 2.484 2.534 2.474 2.456 -1,0 3,5
Diğer BDT n/a 3.454 1.424 1.172 1.158 1.143 1.023 937 950 1,4 1,4
BDT Ülkeleri Toplamı 7.066 8.364 4.357 3.779 3.751 3.626 3.556 3.412 3.407 -0,4 4,8
İran 571 893 1.204 1.248 1.221 1.160 1.192 1.158 1.131 -3,4 1,5
Suudi Arabistan 353 985 1.123 1.163 1.199 1.267 1.306 1.333 1.347 0,5 1,8
Diğer Ortadoğu 498 1.100 1.702 1.700 1.742 1.734 1.784 1.816 1.827 0,6 2,5
Ortadoğu Toplamı 1.421 2.978 4.028 4.110 4.161 4.161 4.283 4.307 4.306 -0,6 5,9
Mısır 164 417 474 501 531 559 573 564 551 -3,5 0,7
G. Afrika 248 300 427 437 445 451 462 475 488 2,1 0,7
Diğer Afrika 537 993 1.297 1.302 1.331 1.374 1.403 1.416 1.451 2,5 2,0
Afrika Toplamı 949 1.710 2.198 2.240 2.307 2.385 2.439 2.455 2.490 0,8 3,3
Avustralya 597 590 781 794 823 825 843 837 845 1,0 1,1
Çin 1.353 1.809 3.390 3.672 3.935 4.047 4.416 4.985 5.041 0,8 6,6
Hindistan 476 895 1.533 1.663 1.753 1.835 2.016 2.067 2.072 -0,4 2,8
İndonezya 232 459 820 888 963 914 980 1.053 1.095 3,7 1,5
Japonya 4.840 4.435 5.784 5.812 5.761 5.525 5.618 5.576 5.427 -3,2 7,0
Singapur 141 232 617 586 630 651 619 654 726 10,2 1,1
G. Kore 278 537 2.009 2.144 2.373 2.030 2.178 2.229 2.235 -0,1 2,9
Tayvan 214 348 713 717 741 766 820 816 776 -5,2 1,1
Tayland 169 233 717 776 785 736 734 725 714 -2,8 1,0
Diğer Uzakdoğu Asya 549 765 1.388 1.459 1.530 1.531 1.599 1.651 1.640 -0,7 2,2
Uzakdoğu Asya Toplamı 9.041 10.454 18.094 18.868 19.680 19.250 20.200 20.941 20.916 -0,5 27,7
DÜNYA TOPLAMI 54.947 59.042 69.195 70.692 72.496 72.815 74.495 75.295 75.291 -0,2 100,0
AB 15 12.691 11.336 12.816 13.049 13.186 13.417 13.457 13.350 13.469 0,7 18,2
OECD 38.731 37.216 44.383 45.556 46.409 46.508 47.412 47.589 47.471 -0,4 62,4
Eski Sovyetler Birliği Ülk. 7.066 8.364 4.357 3.779 3.751 3.626 3.556 3.412 3.407 -0,4 4,8
EK-V
HAM PETROL TİCARETİ
2001 %
2001 payı
Bin varil/gün 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 değişme
İthalat
ABD 8831 9400 9907 10382 10550 11092 11618 4,7 26,5
Avrupa 10436 10472 10421 11017 10670 11070 11531 4,2 26,4
Japonya 5581 5685 5735 5259 5346 5329 5202 -2,4 11,9
Diğer 11562 12764 13721 13432 14157 14911 15403 3,3 35,2
DÜNYA TOPLAMI 36410 38321 39784 40090 40723 42402 43754 3,2 100,0
İhracat
ABD 949 978 976 1011 956 890 910 2,2 2,1
Kanada 1402 1484 1492 1603 1520 1703 1804 5,9 4,1
Meksika 1422 1656 1767 1770 1739 1814 1882 3,7 4,3
G. & Orta Amerika 2797 3011 3219 3240 3145 3079 3143 2,1 7,2
Avrupa 1472 1540 1463 1344 1851 1967 1947 -1,0 4,5
Eski Sovyetler Birliği Ülk. 2731 3239 3413 3569 4019 4273 4679 9,5 10,7
Ortadoğu 16651 17170 18184 18702 18341 18944 19098 0,8 43,6
K. Afrika 2696 2756 2743 2712 2726 2732 2724 -0,3 6,2
B. Afrika 2723 2916 3102 3094 2985 3293 3182 -3,4 7,3
Uzakdoğu Asya† 2576 2790 2735 2490 2650 2767 2879 4,0 6,6
Diğer* 991 781 690 555 791 940 1506 60,2 3,4
DÜNYA TOPLAMI 36410 38321 39784 40090 40723 42402 43754 3,2 100,0
* Kesinleşmemiş ülkeler dahildir.
- Yazıda sıkça bahsedilen ülkelere ait veriler renkli gösterilmiştir.

EK-VI
HAM PETROL FİYATLARI (1972-2001)
West Texas
Brent Intermediate
ABD $/varil $/bbl† $/bbl‡
1972 – –
1973 – –
1974 – –
1975 – –
1976 12,80 12,23
1977 13,92 14,22
1978 14,02 14,55
1979 31,61 25,08
1980 36,83 37,96
1981 35,93 36,08
1982 32,97 33,65
1983 29,55 30,30
1984 28,66 29,39
1985 27,51 27,99
1986 14,38 15,04
1987 18,42 19,19
1988 14,96 15,97
1989 18,20 19,68
1990* 23,81 24,50
1991* 20,05 21,54
1992 19,37 20,57
1993 17,07 18,45
1994 15,98 17,21
1995 17,18 18,42
1996 20,80 22,16
1997 19,30 20,61
1998 13,11 14,39
1999 18,25 19,31
2000 28,98 30,37
2001 24,77 25,93
* I. Körfez Krizi.

EK-VII
HAM PETROL FİYATLARI ($/VARİL) (2002-2003)
Sahara Bonny Arab T.J.

Blend Minas Light Light Dubai Light Isthmus Sepet Brent WTI
1Q 02 20.65 20.13 21.12 20.41 20.05 17.05 19.40 19.83 21.02 21.43
2Q 02 24.63 25.38 25.02 24.92 24.40 22.82 24.39 24.51 25.09 26.29
3Q 02 26.85 26.18 27.02 25.89 25.46 25.05 26.15 26.09 26.83 28.16
4Q 02 27.31 30.35 27.30 25.95 25.30 25.30 26.36 26.83 27.04 28.47
Ocak 03 31.29 32.32 30.78 29.10 28.02 30.14 30.74 30.34 31.31 33.08
Şubat 03 32.43 31.89 32.33 31.11 29.94 31.21 31.90 31.54 32.54 35.63
Mart 03 31.21 30.70 30.83 28.98 27.76 29.04 29.96 29.78 30.98 33.88
1Q 03 31.64 31.63 31.31 29.73 28.57 30.13 30.86 30.55 31.61 34.20
Ortalama 31.32 31.45 30.99 29.42 28.24 29.78 30.52 30.25 31.29 33.85
2002
2001 24.91 25.60 25.15 24.32 23.83 22.61 24.12 24.36 25.03 26.13
2001 24.74 24.11 24.50 23.06 22.83 20.35 22.22 23.12 24.46 26.00
2000 28.77 28.74 28.49 26.81 26.25 26.31 27.80 27.60 28.44 30.37
*Sepet fiyatının bileşimindeki petroller: Saharan Blend, Minas, Bonny Light, Arab Light, Dubai, T.J. Light and Isthmus. Brent ve WTI
karşılaştırma amacıyla konmuştur.
Kaynak: OPEC
EK-VIII
TÜRKİYE’NİN HAM PETROL İTHALATI (1996-2002)
(MİLYON DOLAR) 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

SUUDİ ARABİSTAN 1.404 733 448 437 757 603 673
İRAN 708 541 336 565 702 770 753
LİBYA 435 497 318 477 749 813 712
SURİYE 278 345 190 257 451 415 429
CEZAYİR 276 177 116 89 0 17 59
MISIR 190 308 274 11 34 0 8
RUSYA FEDERASYONU 94 72 60 257 328 776 672
IRAK 32 76 0 0 0 0 0
İTALYA 0 0 0 0 0 0 82
İNGİLTERE 0 11 0 0 0 0 0
GÜRCİSTAN 0 0 3 0 0 0 0
KAZAKİSTAN 0 0 64 174 169 0 0
TUNUS 0 8 3 0 0 12 11
MEKSİKA 0 0 7 0 0 0 0
KESİNLEŞMEMİŞ ÜLK 0 426 264 487 1.017 473 689
TOPLAM 3.416 3.194 2.084 2.755 4.208 3.878 4.088
Kaynak: DTM
EK-IX
TÜRKİYE’NİN HAM PETROL İTHALATI- MİKTAR VE DEĞER
(2002-2003 Ocak-Nisan)
2002
OCAK ŞUBAT MART NİSAN
BİN TON MİLYON $ BİN TON MİLYON $ BİN TON MİLYON $ BİN TON MİLYON $
İTALYA 105 16 22 3
RUSYA FEDERASYONU 615 84 220 30 417 68 142 23
GÜRCİSTAN
CEZAYİR
TUNUS 22 4
LİBYA 404 59 560 85 424 75 281 54
MISIR 50 8
SURİYE 292 38 316 44 161 24 161 28
İRAN 267 36 326 44 453 67 316 54
SUUDİ ARABİSTAN 302 44 258 37 300 47 290 52
DİĞER ALIMLAR 247 31 212 27 201 28 285 46
TOPLAM 2.126 292 1.942 275 2.061 324 1.519 265
2002
OCAK ŞUBAT MART NİSAN
BİN TON MİLYON $ BİN TON MİLYON $ BİN TON MİLYON $ BİN TON MİLYON $
İTALYA 30 7 31 6
RUSYA FEDERASYONU 132 29 290 70 346 58
GÜRCİSTAN 29 5
CEZAYİR 58 13
TUNUS
LİBYA 425 96 700 173 291 67 434 89
MISIR 74 17
SURİYE 235 51 168 39 157 25
İRAN 599 106 259 49 591 105 305 54
SUUDİ ARABİSTAN 264 56 188 44 286 61 511 95
DİĞER ALIMLAR 530 108 454 90 384 78 25 5
TOPLAM 2.185 446 1.705 380 2.010 419 1.896 349
Kaynak: DTM
EK-X
TÜRKİYE’DE ENERJİ ÜRETİMİ VE TÜKETİMİ
ÜRETİM
Yıl Taşkömürü Linyit Asfaltit Doğalgaz Petrol Hidrolik Rüzgar-Jeotermal Odun Hay. ve Güneş Toplam
(Bin Ton)
(Bin Ton) (Bin Ton) (Milyon m3) (Bin Ton) (GWh) Elektrik Isı (Bin Ton) Bitki.Art. (Bin TEP) (Bin TEP)
(Bin Ton)
(Gwh) (Bin TEP)
1990 2745 44407 276 212 3717 23148 80 364 17870 8030 28 25478
1991 2762 43207 139 203 4451 22683 81 365 17970 7918 41 25501
1992 2830 48388 213 198 4281 26568 70 388 18070 7772 60 26794
1993 2789 45685 86 200 3892 33951 78 400 18171 7377 88 26441
1994 2839 51553 0 200 3687 30586 79 415 18272 7074 129 26511
1995 2248 52758 67 182 3516 35541 86 437 18374 6765 143 26719
1996 2441 53888 34 206 3500 40475 84 471 18374 6666 159 27386
1997 2513 57387 29 253 3457 39816 83 531 18374 6575 179 28209
1998 2156 65204 23 565 3224 42229 91 582 18374 6396 210 29324
1999 1990 65019 29 731 2940 34678 102 618 17642 6184 236 27659
2000 2259 60854 22 639 2749 30879 109 618 13938 5981 262 26825
2001 2357 63445 31 312 2551 24010 152 618 16263 5790 287 26266
TÜKETİM
Yıl T.kömürü Linyit Asfaltit Doğalgaz Petrol Hidrolik Rüzgar-Jeotermal Odun Hayvan ve Güneş Toplam(*)
(Bin Ton)
(Bin Ton) (Bin Ton) (Milyon m3) (Bin Ton) (GWh) Elektrik Isı (Bin Ton) Bitki.Art. (Bin TEP) (Bin TEP)
(Bin Ton)
(Gwh) (Bin TEP)
1990 8191 45891 287 3418 22700 23148 80 364 17870 8030 28 52987
1991 8824 48851 139 4205 22113 22683 81 365 17970 7918 41 54278
1992 8841 50659 197 4612 23660 26568 70 388 18070 7772 60 56684
1993 8844 46086 102 5088 27074 33951 78 400 18171 7377 88 60265
1994 8192 51178 0 5408 25859 30586 79 415 18272 7074 129 59127
1995 8548 52405 66 6937 27918 35541 86 437 18374 6765 143 63679
1996 10892 54961 34 8114 29604 40475 84 471 18374 6666 159 69862
1997 12537 59474 29 10072 29176 39816 83 531 18374 6575 179 73779
1998 13146 64504 23 10648 29022 42229 91 582 18374 6396 210 74709
1999 11362 64049 29 12902 28862 34678 102 618 17642 6184 236 74275
2000 15393 64394 22 15086 31072 30879 109 618 16938 5981 262 81221
2001 11039 64883 31 16339 29661 24010 152 618 16263 5790 287 77044
* TEP: Ton Eşdeğer Petrol
Kaynak: T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı

EK-XI
TÜRKİYE’DE PETROL ARAMA VE İŞLETME SAHALARI
Kaynak: T.C. Petrol İşleri Genel Müdürlüğü

KAYNAKLAR
Adelman, M.A. (2002), “World oil production& prices 1947-2000”, Quarterly Review of
Economics and Finance, (The), 42, 169-191.
Dış Ticaret Müsteşarlığı.
Economist (The).
Gürlesel, C.F., (2003), “Irak Harekatının Perde Arkası: Petrol Herşeyin Merkezi”, Vizyon,
İTO, Sayı:2, sf. 20-29.
Hazine Müsteşarlığı, KİT Genel Müdürlüğü.
http://www.aksam.com.tr.
http://www.bp.com/centres/energy/2002inreview.asp
http://www.bp.com/investor_centre/private_inv/ord_share/stock_market/energy_market
s.asp.
http://www.bp.com, (2002), “BP Statistical Review of World Energy”.
http://www.encyclopedia.com.
http://www.hurriyetim.com.tr.
http://www.iea.org
http://www.milliyet.com.tr.
http://www.nethaber.com.tr.
http://www.ntvmsnbc.com.tr.
http://www.opec.org.
http://www.opec.org/NewsInfo/mi/pdf/MI032003.pdf.
http://www.pmo.org.tr.
http://www.tpao.gov.tr.
Kibritçioğlu, A., Kibritçioğlu, B., (1999), “Inflation Effect of Crude Oil Prices”, Hazine
Müsteşarlığı Ekonomik Araştırmalar Genel Müdürlüğü Araştırma ve İnceleme Dizisi, 21.
Kohl, W.L., (2002), “OPEC Behavior, 1998-2001”, Quarterly Review of Economics and
Finance, (The), 42, sf. 209-233.
Morse, E.L., Richard, J., (2002), “The Battle for Energy Dominance”, Foreign Affairs, 81
(2), sf. 16-31.
OPEC, (2001), “Who gets what from imported oil?”, PR & Information Department, Viyana,
Avusturya.
PİGM, (2000), “2000 Yılı Petrol Faaliyetleri”, T.C. Petrol İşleri Genel Müdürlüğü Dergisi,
Sayı:45, sf. 53.
T.C. Cidde Başkonsolosluğu Ticaret Ataşeliği, (2002), “Suudi Arabistan Ekonomisi ve Dış
Ticareti 2001-2002”.
TCMB, (2002). “Ödemeler Dengesi Raporu”
Telhami, S., Hill, F., Al-Othman, A.A., Tahmassebi, H.C., (2002), “Does Saudi Arabia
Still Matter?”, Foreign Affairs, 81 (6), sf. 167-178.
TPAO, (2003), “2001 Yılı Bilanço ve Netice Hesaplarına Ait TBMM KİT Alt Komisyonu
Toplantısı Sunumu”.

Dunyada Ve Turkiyede Petrol

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Dunyada Ve Turkiyede Petrol

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

BAŞBAKANLIK DIŞ TİCARET MÜSTEŞARLIĞI

Sevil YILDIRIM Dış Ticaret Uzman Yrd.

B- DÜNYA ÜZERİNDE PETROL REZERVLERİ, ÜRETİMİ,

1) PETROL REZERVLERİNİN DAĞILIMI.....................................4

4) DÜNYA PETROL TİCARETİ.......................................................12

i- DÜNYA PETROL İTHALATI................................................................................12

ii- DÜNYA PETROL İHRACATI...............................................................................13

C- PETROL FİYATLARININ TARİHSEL SÜRECİ..........................................15

1) TÜRKİYE’NİN HAM PETROL TİCARETİ ..............................................25

i- TÜRKİYE’NİN HAM PETROL İTHALATI........................................................25

ii- TÜRKİYE’NİN HAM PETROL İHRACATI.......................................................28

iii- TÜRKİYE EKONOMİSİNİN PETROLE BAĞIMLILIĞI.................................29

2) TÜRKİYE’DE PETROL ÜRETİMİ VE TÜKETİMİ................................31

3) TÜRKİYE’NİN ARAMA FAALİYETLERİ................................................33

a- AÇG (AZERİ-ÇIRALI-GÜNEŞLİ) Projesi (Mega Proje)…………...............34

b- Şah Deniz Projesi…………………………..…………...............................…….35

e- Bakü-Tiflis-Ceyhan (BTC) Ana İhraç Ham Petrol Boru Hattı Projesi……...36

vi- DİĞER ÜLKELER…................................................................................................38

4) TÜRKİYE’DE PETROL FİYATLARI…....................................................38

E- BÜYÜK ÜRETİCİLER VE STRATEJİK İLİŞKİLER...............................40

2) OPEC DIŞI ÜLKELER...................................................................49

ii- ABD PETROL STRATEJİSİ...................................................................................51

EK-I: BİRİMLERİN DÖNÜŞTÜRÜLMESİ..........................................................................I

EK-II: HAM PETROL REZERVLERİ................................................................................II

EK-III: HAM PETROL ÜRETİMİ......................................................................................III

EK-IV: HAM PETROL TÜKETİMİ...................................................................................IV

EK-V: HAM PETROL TİCARETİ.......................................................................................V

EK-VI: HAM PETROL FİYATLARI (1972-2001).............................................................VI

EK-VII: HAM PETROL FİYATLARI ($/VARİL) (2002-2003)......................................VII

EK-VIII: TÜRKİYE’NİN HAM PETROL İTHALATI (1996-2002)............................VIII

EK-IX: TÜRKİYE’NİN HAM PETROL İTHALATI- MİKTAR VE DEĞER (2002-2003

EK-X: BİRİNCİL ENERJİ ÜRETİMİ VE TÜKETİMİ......................................................X

EK-XI: TÜRKİYE’DE PETROL ARAMA VE İŞLETME SAHALARI.........................XI

Tablo 1: Dünya Rezervleri (2001)..........................................................................................5

Tablo 2: Dünya Üretimi (2001)...............................................................................................8

Tablo 3: Dünya Toplam Petrol Tüketimi (1997-2001).........................................................9

Tablo 4: Dünya Tüketimi (2001)...........................................................................................11

Tablo 5: Dünya Petrol ve Petrol Ürünleri Toplam Ticareti (1992-2001)..........................12

Tablo 6: Türkiye’nin Petrol İthalatında Tedarikçilerin Payı (%).....................................27

Tablo 7: Türkiye’nin 2002-2003 Ocak-Nisan Döneminde Ham Petrol İthalatının Değeri

Tablo 8: Petrol İthalatının Toplam İthalat İçindeki Payı...................................................29

Tablo 9: GSMH’den Net Petrol İthalatına Ayrılan Pay......................................................30

Tablo 10: Tüketilen Petrol İçinde İthalatın Payı ................................................................30

Tablo 13: Suudi Arabistan Bütçesinde Petrol Gelirlerinin Payı........................................44

Grafik 1: REZERVLER (2001)...............................................................................................4

Grafik 2: ÜRETİM (2001)........................................................................................................6

Grafik 3: ORTA DOĞU/TOPLAM ÜRETİM.......................................................................7

Grafik 4: OPEC/TOPLAM ÜRETİM.....................................................................................7

Grafik 5: TÜKETİM (2001)...................................................................................................10

Grafik 6: PETROL VE PETROL ÜRÜNLERİNİN TOPLAM TİCARET HACMİ (Bin

Grafik 7: DÜNYA PETROL İTHALATININ DAĞILIMI (2001).....................................12

Grafik 8: PETROL İTHALATINDA ABD-AVRUPA-JAPONYA HARİCİNDEKİ

Grafik 9: DÜNYA PETROL İHRACATININ DAĞILIMI (2001)....................................14

Grafik 10: PETROL FİYATLARI........................................................................................15

Grafik 11: BRENT HAM PETROL FİYATLARI..............................................................24

Grafik 12: TÜRKİYE'NİN NET PETROL İTHALATI (Milyon Dolar).........................25

Grafik 13: TÜRKİYE'NİN PETROL İTHALATI (Milyon Dolar)...................................26

Grafik 14: TÜRKİYE'NİN PETROL İTHALATI (Ton)...................................................26

Grafik 15: TÜRKİYE’DE PETROL ÜRETİMİ (Bin Ton)..............................................31

Grafik 16: TÜRKİYE’NİN ENERJİ ÜRETİMİ İÇİNDE PETROLÜN YERİ (2002)....31

Grafik 17: TÜRKİYE’NİN PETROL TÜKETİMİ.............................................................32

Grafik 18: TÜRKİYE’NİN ENERJİ TÜKETİMİ İÇİNDE PETROLÜN YERİ (2002)..33

Günümüzde, toplam enerji kaynaklarının % 90’ını fosil kaynaklı yakıtlar teşkil