Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi 2003 / Cilt: 20 / Say: 1 / ss.

110-125

Mimarlk Yaptlarnn Mimarlk ve Mimarlk D Rolleri: Gaziantep Aladdevle Camisi (1903)

Mustafa Servet AKPOLAT*
ZET Gaziantep il merkezinde bulunan, Dulkadirli Beyi Aladdevle tarafndan onaltnc yzyln banda ina ettirilen ve ayn isimle anlan cami ilgin bir mimarlk rndr. nk 1898 ylnda harabe halindeki yap, minaresi dnda tamamen yklarak, yerine yeni bir cami yaptrlmtr. Tanzimat sonras Osmanl Mimarl zelliklerini tayan cami Ermeni mimar Ermenak tarafndan tasarlanm ve Gaziantepte baka nemli yaplar da gerekletirmi olan Kirkor Usta tarafndan ina edilmitir. Semeci bir anlayla tasarlanan cami, Osmanl Klasik Dnem, Neogotik, Neoklasik ve Gneydou Anadolu Cami Mimarlnn zelliklerini tar. Osmanl Klasik Dnem anlayn yanstan kubbeyle rtlm ibadet mekannda yer alan mihrap, minber ve vaz krss Neoklasik ve yerel mimarln izlerini tamaktadr. Son cemaat yeri bulunmayan yapnn d cepheleri ise Neoklasik anlayla biimlendirilmitir. Anahtar Szckler: Aladdevle Camisi/Osmanl Mimarl/Gaziantep/Tanzimat Sonras ABSTRACT Aladdevle Mosque, built by Aladdevle the Dulkadir Ruler(Dulkadir Beyi) at the beginning of the sixteenth century in Gaziantep province center is an interesting architectural work, since the ruined structure was demolished in 1898 and a new mosque was built at the same place. The Mosque that reflects the characteristics of the Post-Tanzimat Ottoman Architecture was designed by the Armenian architect Ermenak and built by the masterbuilder Kirkor who built other important monuments in Gaziantep. The Mosque as a product of the eclectic approach combines the features of the Ottoman Classic Period, Neogothic, Neoclassic and Southeastern Anatolia Mosque Architecture. Mihrab, minber and vaz krss taking place in harim which is covered by a dome in the style of the Ottoman Classic Period, possess the features of Neoclassic and local architecture. The outer facades of the Mosque which has no son cemaat yeri were designed in Neoclassic style. Key Words: Aladdevle Mosque/Ottoman Architecture/Gaziantep/Post-Tanzimat Period
* Do. Dr., Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm

110

Mustafa Servet AKPOLAT

GR Genellikle kabul edilen bir anlaya gre, mimarlk yaptlar ait olduklar dnemin sosyal, ekonomik ve kltrel durumlarn olduka salkl bir biimde yanstrlar. Salt mimarlk tarihi ve sanat tarihi asndan bakldnda ise bu yaptlar dnemlerinin mimarlk ve sanat anlaylarn ortaya koyarlar. Yazmzn konusu olan, Gaziantep kentindeki Aladdevle Camisi yukarda belirtilen rolleri fazlasyla stlenen bir yapdr. nk onaltnc yzyln banda Dulkadir Beyi Aladdevle zamannda ina edilen cami, 1903 ylnda harap durumdayken tamamen yklarak yerine ayn isimle yeni bir cami yaplmtr. Bu yazda Aladdevle Camisinin, ikincisi daha arlkl olmak zere, yukarda belirtilen iki dnemi tantlacak ve tartlacaktr. TANZMAT SONRASI OSMANLI MMARLII VE GAZANTEPTEK UYGULAMALAR Tanzimat Reformlar Osmanl kent planlamasn ve mimarln ok derinden etkilemitir. Batl kent planlama yntemleri ile mimarlk anlaylar tanzimat sonrasnda birlikte uygulamaya konulmutur. Osmanl ynetimi, Batdaki gelimeleri renmekte ve uygulamakta yetersiz kald iin, uygulamalar da ou zaman yabanc uyruklu veya aznla mensup gayrimslim mimarlar ve ustalar eliyle olmutur. Osmanl ekonomisinin 1838de Osmanl-ngiliz Ticaret Anlamas ile Batya tam olarak al ve 1839 Tanzimat Ferman ile simgelenen yeni ynetim anlay 19. yzyln ikini yarsnda kentlerin yapsnda nemli dnmlere sebep olmutur. Yeni ekonomik ilikiler ve ynetim biimi yeni kentsel merkezler, yeni bir altyap ve yeni kurumlar gerektiriyordu. Bu nedenle, Batdan alnm yasalar, ynetmelikler ve yntemler, yine Batdan alnm kurumlar aracl ile Osmanl kentlerinde uygulanmaya balamtr. Bat kent planlamasnn yeni yaplar geriye ekerek sokaklar geniletme ve yeni parselasyon ilkeleri gibi dnemin kent planlama tekniklerini ieren I. Ebniye Nizamnamesi 1848de yrrle girdi. 1856da ise kent planlamasnn en nemli aralarndan biri olan kamulatrma ilerini dzenleyen yasa uygulamaya konulmutur. Bylece bakent stanbulun ve dier Osmanl kentlerinin grnm deimeye balamtr. Osmanl ynetimi iin kentlerin Batl llere gre yeniden planlanmasnn bir baka amac daha vardr: Merkezi devlet otoritesini yeniden kurmak. Bu ama Batl Devletler tarafndan da ayn derecede nemseniyordu. nk ticari ve siyasi etkinlikleri iin bir eit engel oluturan eski feodal kii ve kurululardan bylece kurtulmak mmkn olacakt. (Tekeli 1996:45, Yerasimos 1996:1) Gerekten de bu yllarda Osmanl mparatorluunun uluslararas saygnl azalr111

Mimarlk Yaptlarnn Mimarlk ve Mimarlk D Rolleri: Gaziantep Aladdevle Camisi (1903)

ken, merkezi ynetimin lke dzeyindeki otoritesi glenmitir. Sonuta 19. yzyl Avrupa kent planlamasnn temel aya olan gvenlik, gzellik ve salk Osmanl kentlerinde de belirli llerde salanmtr. (Akpolat 2001:81) Tanzimat sonrasnda Gaziantepte meydana gelen deiikliklere de ksaca bakmak yararl olacaktr. Bir aratrmacmz 19. yzylda devlet ynetiminde yaplan yeniletirmelerin sonularnn Antepte her alanda fark edildiini ifade etmektedir. (vgn 1997:92). Devlet brokrasisinde Tanzimattan sonra yaplan reformlarn ilk uygulandklar yerler arasnda Halep ve Antep kentleri bata gelmektedir. Gaziantepin 19. yzyln son eyreinden itibaren Batl bir kent grnm kazand grlmektedir. Belediyenin 1880lerin banda kurulduu ve kentin geni caddelere, dzgn sokaklara, eitli yeil alanlara ve piknik alanlarna sahip olduu izlenmektedir. (Akpolat 2001: 80) Trk ve Ermenilerin eitli okullarnn yannda, Amerikan Hastanesi(1848) ve Koleji(1876) Gaziantepin kentsel kimliine yeni ve olumlu katklar salamtr. Dier taraftan camiler ve kiliseler onarlm, ayrca bir cami(Aladdevle), bir sinagog ile iki kilise ina edilmitir. Btn bu olumlu gelimeler I. Dnya Savann balamasyla son bulmu, sava ve kargaa Cumhuriyetin ilanna kadar srmtr. ALADDEVLE CAMS Gaziantepte halk arasnda Ali Dola adyla anlan Aladdevle Camisi Dulkadirolu Aladdevle Bozkurt Bey (HD: 1479-1515) tarafndan yaptrlmtr. Evliya elebi Seyahatnamesinde bu cami Sultan Aladdevle Camisi olarak tantlmtr. (Altnz 2000:319) Vakflar Genel Mdrl arivinde Aladdevleye ait drt vakfiye bulunmaktadr. Bunlardan hicri 906(M. 1501) tarihli Arapa vakfiyede Dlkadirolu Beyliinin dier yerlemelerinde ina edilen yaplarla birlikte Ayntab ehrinde de yeni bir cami bina edildiinden sz edilmekte ve buraya gelir salayan vakflarn isimleri sralanmaktadr (Altnz 2000:319). Yukarda belirtilen vakfiyedeki ifadeye bakarak, Aladdevle Camisinin Mara Ulu Camisi ile birlikte 1501 ylnda yaplm olduu sylenebilir. Ayrca Altnz, Babakanlk Osmanl Arivinde yer alan 1557 ylna ait Ayntab Vakf Defteri ile III. Murad Devri Halep Evkaf Defterlerinde caminin gelirlerinin hangi vakflardan elde edildiine ilikin bilgiler bulunduunu kaydeder (Altnz 2000:320). Gaziantep camileri konusunda geni kapsaml aratrmalar bulunan N. am ise eski Aladdevle Camisinin dikdrtgen planl ve dz toprak daml olduunu belirtir (am 2000:2). Gaziantepli nl aratrmac Cemil Cahit Gzelbey(1908-1995), harabe halindeki eski caminin yklp yerine bugnk caminin ina ediliini babasndan ald bilgilere ve
112

Mustafa Servet AKPOLAT

bu iin iinde olan dier yetkili kiilere dayanarak yaymlamtr (Gzelbey 1961:9, 10). Caminin yklp yeniden yaplmas ii Gll Hac Mahmut ile Millet Kahvehanesini ileten Kel Ahmetin giriimleriyle balamtr. Caminin ina ii ise Abdullah Edip Bayram, Ali Cenani, Abdullah Necip Barlas, Bahdeniz Emiri olu Sait Efendi ve caminin imam Ali Efendiden oluan bir kurul tarafndan ynetilmitir. Eski cami 1314(M. 1898) ylnda yklm ve yapnn enkaz yaklak 250-300 m. uzaklktaki Kalenin hendeine doldurulmutur. Gzelbey, caminin mimarnn Ermeni aznlktan Ermenak Efendi olduunu ve yapnn kentte dier nemli baz yaplar da gerekletirmi olan Kirkor Usta tarafndan yapldn belirtmektedir (Gzelbey 1961:10). Halktan toplanan paralar ancak caminin duvarlarnn yaplmasna yetebilmitir. Kubbenin yapm ve caminin gerekli grlen dier harcamalar iin dnemin padiah II. Abdlhamidden yardm istenir ve cami, II. Abdlhamidin gnderdii parayla tamamlanr. Caminin 1329(M. 1903) ylnda ibadete ald mihrabn stndeki dua yazsnn sa alt kesinde yazldr. (ekil 7) Ayrca caminin inasnn tamamlanmas nedeniyle Gaziantepli air Abdullah Efendi birinci msras mihrabn sanda, ikinci msras solunda bulunan, tarih drme beyitini yazmtr: Yapldkta umumun hizmeti ile kt bu tarih Ahali oldu tecdide muvaffak ibu mihrab Caminin yapm iini yneten heyette yer alan Ali Cenani Bey, daha sonra milletvekili olduu zaman camiye bir hilye-i erif (Hazreti Muhammedin d zelliklerini betimleyen eser) temin etmitir. Bu hilye-i erifin camiye getiriliinde gsterili bir dini tren yaplmtr (Gzelbey 1961:10). Caminin kuzey bat kesine, 2.00 m. uzaklkta, bat duvarna paralel olarak 1324(M. 1908) ylnda kk bir mescit ina edilmitir. Mescitin kapsnn zerinde Hafz Ahmet Efendinin yazd beyit yer almaktadr: O Muhsinzade hsan sahibi Hac Mehmed Beg Gzel hayra muvaffak oldu hakdan itdi istimdad Muammer eylesin hallak- bir zaman an Nice byle eser koysun olunsun nam- pk-yad Sezayi tarih-i tam lafzen ve manen syledim hafz u mescid old bin yz yirmi altda bnyad Beyitlerin altnda da mali ve hicri takvime ait 1324 ve 1326 tarihleri yer almaktadr (Altnz 2000:321).

113

Mimarlk Yaptlarnn Mimarlk ve Mimarlk D Rolleri: Gaziantep Aladdevle Camisi (1903)

MMAR TANIMLAMA Aladdevle Camisi, gnmzde de hala kentin en grkemli ant olan kalenin 250300 m. gneyinde Uzun ar Mahallesinde konumlanmtr. geni caddenin kesitii kede yer alan cami, byk kubbesi ve zenli ta iilii ile kolaylkla fark edilir durumdadr. (ekil 1) 20. yzyln banda semeci anlayla tasarlanm, son cemaat yeri olmayan harim blm, eski caminin silindirik gvdeli, tek erefeli minaresi ile ilgin bir birliktelik oluturmaktadr. (ekil 2,3) Caminin kuzeybatsna, 2.00 m. uzaklkta bulunan ve camiden 5 yl sonra ina edilen 8.50 x 6.00 m. boyutlarndaki geleneksel bir Gaziantep evini andran beik atl mescit semeci etkiyi daha da artran kk bir yapdr. Caminin kuzeyinde giri kapsnn nnde yer alan siyah ve beyaz talarla geometrik bir dzenle kaplanm 7.60 m. geniliindeki avlusu bulunmaktadr. Plan ve Mekan: badet mekan, kare planl kubbeli, erken ve klasik dnem Osmanl camilerinin farkl bir uygulamas grnmndedir. badet mekanna girildiinde ilk etki olarak bu mekann aydnlk,l ve oranlar titizlikle dnlm mimari elemanlarn yer ald izlenimi hissedilir. Yarm kre bir kubbeyle rtl mekann dou ve bat duvarnda drder, gney ve kuzey duvarlarnda ikier kemerli pencere yerletirilmitir. 2.20 m. kalnlnda beden duvarlarnn alt blmlerinde 1.50 m. derinlikte iine pencerelerin yerletirildii st kemerli boluklar elde edilmitir. (ekil 2,6) inde pencerelerin yer ald kemerlerin says dou ve bat duvarlarnda, ortadakiler daha geni olmak zere er tanedir. Ortadaki geni olan kemerlerin iine ikier tane, yanlardaki kk kemerlerin iine ise birer pencere yerletirilmitir. Kble duvarnda ve kuzey duvarnda ise yanlardaki kemerler ayn ekilde yinelenmi, ortalara ise kble duvarnda mihrap ve vaz krsleri, kuzey duvarnda ise giri kaps yerletirilmitir. Drt duvarda da ortadaki byk kemerlerin yksekliinin yanlardaki kk kemerlerden yksek olmas, orta eksenlerin vurgulanmasn ve duvarlarn yzeyinde dey bir hareketlilik salamtr. Kble duvarnn ortasnda yer alan mihrap ile iki yanndaki duvardan takn ve simetrik dzende konumlanan mimber ile vaz krss dengeli bir grnmdedir. Mihrap ve iki yanndaki mimber ile vaz krss bazalt duvar payelerine oturan, kilit ta vurgulu yzeysel bir sivri kemer iine alnarak belirginletirilmitir. (ekil 6) Yarm daire planl, yarm kubbe kavsaral mihrabn i yzeyi dey etkili geometrik ekillerle bezenmitir. Mihrabn iki yarm kavsara hizasna kadar ykselen korint slubunda ikiz stunlar yerletirilmitir. (ekil 7) kiz stunlarn stne ise nce birer satrlk kitabe ve onun stne de di sras ile sonlanan yivli ikiz duvar payeleri bulunmaktadr. Di sral silmenin stndeki, tepesinde hilal biimli bir alem bulunan gen alnlk mihrab talandrr.
114

Mustafa Servet AKPOLAT

(ekil 6) Ayrca, gen alnln ortasnda yuvarlak bir yaz madalyonu, kavsara kemerinin keliklerinde bitkisel bezeme eleri bulunmaktadr. Mihrabn iki yannda yer alan mimber ve vaz krss ayn mimari zellikleri tarlar. Yarm yuvarlak n ksmlar duvardan takn olan bu elemanlarn yznde, korint balkl ince kemerlerle birbirinden ayrlan kk sivri kemer yer alr. Mimber ve vaz krssnn stnde ise alemli soan kubbeler, altnda ise ba aa duran dilimli soan kubbeler bulunmaktadr. (ekil 6) Arkalarnda, gneye bakan kk dikdrtgen birer pencere bulunan mihrap ve vaz krssne duvarn iinden kan dar merdivenlerden ulalmaktadr. II. Abdlhamidin armaan olduu sylenen byk boyutlu ve mimari ile uyumlu iki adet saat mihrab ve vaz krslerini tamamlayan eler olarak deerlendirilmelidir. Harimin kuzey duvar dier duvara kyasla daha yalndr. Giri kapsnn stnde iki tane dikdrtgen pencere bulunmaktadr. Kapnn iki yannda da dier duvarlarda olduu gibi ilerinde birer pencere bulunan kemerler yerletirilmitir. badet mekannn kuzeydou kesine duvarn iine bir dolap nii, kuzeybat kesine ise atya kan yuvarlak bir merdiven yerletirilmitir. (ekil 2) Harimin kuzeydeki yapnn mimarisiyle uyumayan demir borular ile desteklenen kadnlar mahfili 10 yl kadar nce yaplmtr. badet mekannn drt duvarnda yer alan kemerlerin bitiminde kelere temiz geometrisi ile yarm kubbe tromplar yerletirilmitir. Tromplarn arasna ise duvarlarn yzeyine duvardan az takn yaplm tromp kemerleri ile ayn biim ve ykseklikteki kemerler yerletirilmitir. (ekil 6) Siyah beyaz talarn kullanmyla yaplan btn kemerler mekan kalitesine olumlu katklar salamaktadr. Bu arada, gerek tromp kemerleri ile duvar yzndeki kemerlerin arasndaki yzeylerin gerekse alt srada, kelere yakn kemerlerin arasndaki yzeyler de mekan snrlayan kabuu daha plastik hale getirecek biimde erisel genlerle doldurulmutur. (ekil 6) Ayrca, dou, gney ve bat duvarlarnda ortadaki yzeysel kemerlerin eksenlerine birer kemerli pencere yerletirilmitir. Zengin ve yksek giri cephesi dzenlemesi nedeniyle kuzeydeki pencere snrlar belirtilerek kr braklmtr. Kubbeye geii salayan tromplarn stnde yer alan bir silmeden sonra dta onaltgen ite yuvarlak olan yaln bir anlayla biimlenmi olan kubbe kasna yer almaktadr. Kasnan zerinde eit aralklarla yerletirilmi sekiz tane kemerli pencere bulunmaktadr. Ve mekan rten yarm kre kubbe ince bir silmeden sonra kasnan stnde btn mekanla uyumlu bir biimde yerini alr. Gerek kubbenin iinde gerekse duvarlarda herhangi bir bezeme bulunmamaktadr. D Yzler: Yapnn d yzlerinin tasarm da ite olduu gibi semeci bir slupla gerekletirilmitir. Simetrik dzenleme, n yzn daha zenle tasarlanmas, eksenlerin vurgulanma115

Mimarlk Yaptlarnn Mimarlk ve Mimarlk D Rolleri: Gaziantep Aladdevle Camisi (1903)

s gibi ondokuzuncu yzyl akademik mimari kurallarn, bu yapda titizlikle uyguland grlmektedir. Giri cephesi, farkl mimari elemanlar, farkl malzeme kullanm ve teknii ile, neredeyse birbirinin ayn olan dier cepheden daha zenli tasarlanmtr. (ekil 4) Bu cephe yapy epeevre dolaan bir silmeyle alt blm daha geni olmak zere yatay olarak iki blme ayrlmtr. Yapnn cephesi, stte ise yine tm yapy dolaan kaln bir saak silmesi ile sonlanr. Dier taraftan, giri cephesi ve dier cepheler kelerde birer ve arada iki tane olmak zere duvardan az takn drt pilastr ile dey olarak ayn byklkte blme ayrlmtr. Orta blmde, eksene yerletirilmi cephenin en nemli eleman olan girii, altta bask kemerli kap ve stndeki ilgin pencere dzenlemesi olmak zere iki blmden olumaktadr. (ekil 5) Giri kaps duvar dzeyinden geriye ekilerek cephe hareketlendirilmi ve bylece oluan girintinin alt blmne geometrik desenlerle bezeli oturma elemanlar yerletirilmitir. (ekil 10) Kapnn iki yanna yarm daire kesitli, korint balkl ikiz stunlar yerletirilmitir. Kapnn stnde, byk bir sivri kemer iindeki, stnde yaprakl yonca biiminde kr bir pencere bulunan ikiz pencereli yresel Memluk slubundaki dzenleme cephenin en vurgulu elemandr. kiz pencere dzenlemesi ortada iki, yanlarda ise birer yuvarlak stunce ile zenginletirilmitir. Ayrca ikiz pencereleri iine alan byk kemer de yivli pilastrlarla desteklenmitir. (ekil 5, 8) Giriin iki yannda alt blmde birer tane kemerli geni pencere, bunlarn stnde ise daha kk boyutlu kemerli kr pencereler cephedeki dier mimari elerdir. (ekil 11) Giri cephesindeki btn kemerlerde siyah-beyaz ta kullanlarak bir hareketlilik elde edilmeye allmtr. Giri kapsnn ve pencerelerin kemerlerinin ve svelerinin n yzne kabartma neoklasik bitkisel motifler ilenmitir. (ekil 11) n cepheyi dier cephelerden ayran bir dier zellik de yatay kenarlar pahlanm siyah-beyaz ta sralarndan olumasdr. Aladdevle Camisinin dier cephesi giri cephesi ile ayn tasarm anlay ile fakat daha yaln olarak gerekletirilmitir. (ekil 3) Yapnn dou ve bat cepheleri birbirinin ayndr. Bu nedenle sadece dou cephesi tantlacaktr. n cephedeki pilastr ve yatay silmeler, ayn biim llerle bu cephede de grlmektedir. Alt blmde yanlardaki yzeylere birer tane, ortadaki yzeye iki tane olmak zere n cephedeki kemerli pencerelerden drt tane yerletirilmitir. (ekil 3) st blmde ise her yzeye birer tane olmak zere alttakilerden daha kk pencere yerletirilmitir. Bu pencerelerden iki yandakiler cephedeki simetrik dengeyi salamak iin konulmu kr pencerelerdir. Bu cephede siyah renkli bazalt ta yalnz pilastrlarda ve pencerelerin sve ve kemerlerinde kullanlmtr. Dier blmlerde temiz bir iilikle uygulanm sert beyaz kesme ta uygulamas grlr.
116

Mustafa Servet AKPOLAT

Gney cephede, mihrabn bulunduu blm dndaki blmler dou ve bat cephesi ile ayn anlayla biimlenmitir. Mihrabn bulunduu blmde ise yine dou ve batdaki gibi ayn byklkte pencere svesi ve kemeri yerletirilmitir; ancak pencerelerin arasndaki sar blm mihrap yapm iin yeterli olamayacandan pencere boluu yanlardan kltlmtr. Ayn anlayla mihrabn iki yanndaki mihrap ve vaz krssne, duvar iinden kan merdivenlerin gizlenmesi iin de altta bir blm sar hale getirilmitir. (ekil 9) Cami fazla yksek olmayan dtan onaltgen bir kasnak zerine oturan, kurun kapl bir kubbe ile sonlanr. Kasnan kelerinde kk pilastrlar yerletirilmitir. stte saak silmesiyle sonlanan kasnan her yzne ise srasyla bir kr bir ak olmak zere kemerli pencereler yerletirilmitir. (ekil 3) Caminin kuzeydou kesinde, dou duvarna 0.50 m. uzaklktaki eski minare semeci sluptaki yeni cami ile ilgin bir birliktelik gstermektedir. Yksek krssnn zerinde yer alan minarenin gvdesi ve petei yuvarlaktr. Minarenin girii kuzey tarafndadr. Eski bir fotorafta minarenin peteinin ortasnda sonradan sklen ahap bir gnelii olduu grlmektedir (am 2000:11, Resim 4). Caminin kuzey tarafndaki bahesine, on yl kadar nce sekizgen bir adrvan ile bir imam odas ina edilmitir. DEERLENDRME Gaziantep Aladdevle Camisi yazmzn giri blmnde belirttiimiz gibi dnemin mimarlk anlay ile birlikte, kentin ve Osmanl Devletinin de o dnemdeki sosyal, ekonomik, kltrel ve etnik yapsn da bir lde yanstmaktadr. Osmanl Devletinin 1838den balayarak sanayilemi Avrupa lkeleri ile yapm olduu serbest ticaret anlamalar sonucunda lke, bu lkelerin mallar iin bir ak Pazar durumuna gelmitir. Yabanc mallarn pazarlanmas, ounlukla gayrimslim tccarlar eliyle yaplm ve bu yolla gayrimslim halk ekonomik, sosyal ve siyasal bakmdan glenmitir. Gaziantepte de en byk grubu oluturan Ermeni aznln her bakmdan glendii grlmektedir. Bunun mimariye yansmas bu dnemde ina edilen, bugn Kurtulu Camisi olan Meryem Ana Kilisesi(1873-1892) ile Anadolu Turizm Ticaret Meslek Lisesi olan Kendirli Kilisesi(1898) bata olmak zere, dnemin eitim yaplarnda ve konutlarnda rahatlkla izlenmektedir. Biz bu balamda, sadece Meryem Ana Kilisesinin kubbesi ile Aladdevle Camisinin kubbesini karlatrmak istiyoruz. 1892 ylnda tamamlanan ha planl eklektik bir yap olan, byk boyutlu Meryem Ana Kilisesinin kubbesinin ap 13.20 m.dir. Elimizde yazl bir belge olmamakla birlikte, bir tepe zerinde yer alan bu kubbeli kilise117

Mimarlk Yaptlarnn Mimarlk ve Mimarlk D Rolleri: Gaziantep Aladdevle Camisi (1903)

nin Mslman halk rahatsz ettiini ve daha byk kubbeli bir cami yapmak iin rgtlendiini syleyebiliriz. Kubbesinin ap 15.30 m. olan Aladdevle Camisinin, Padiah II. Abdlhamidin maddi destei ile tamamland gz nne alndnda, etkinin ve tepkinin nemi ve bykl daha iyi anlalmaktadr. Ayrca, yapnn mimarnn ve ustabann ise Ermeni aznlktan olmas da dnem mimarlnn bir dier zelliini yanstmaktadr. Cami mimarl asndan bakldnda ise, Aladdevle Camisinde ilgin saptamalar yapmak mmkndr. Gaziantepteki camilerin hemen hepsinde bulunan son cemaat yeri, mezzin mahfili ve kadnlar mahfili bu camide bulunmamaktadr. Son cemaat yerinin eksikliinin be yl sonra ina edilen mescit ile karlanmaya alld dnlebilir. Ancak caminin bu kadar yaknnda ina edilmi baka bir mescit rnei Osmanl cami mimarlnn hibir dneminde bulunmamaktadr. Buradaki uygulama byk kiliselerin yanna veya bitiiine yaplan apel uygulamalarna benzemektedir. Caminin mihrap, mimber ve vaz krssnn mimari zm Gaziantep ve Kilis camilerindekiler ile hemen hemen ayndr. Mihrabn ele aln ve biimi ile duvar iindeki kk merdivenlerle klan balkonu andran kk tipi mimber ve vaz krssnn benzerleri Gaziantepte Alaybey, Karatarla, Hac Nasr, Karagz, Bekir Bey, Eybolu ve meriye camilerinde grlmektedir (am 2000:3). Gaziantep camilerinin avlusunda ve sadece n cephesindeki iki, bazen daha ok renkli ta ve mermer kullanm, benzer ekilde Aladdevle Camisinde de grlr. Ancak burada n cephede daha youn olan renkli ta kullanm yan cephelerde ve kble cephesinde de uygulanmtr. Ondokuzuncu yzyl mimarlnn youn olarak kullanlan bir malzemesi olan dvme demir Aladdevle Camisinde n cephedeki pencere ebekeleri ile kap kemeri boluunda grlmektedir. (ekil 10,11 ) Avluyu eviren alak ta duvarn stndeki korkuluk da zenli bir iilik gsteren dvme demir teknii ile yaplmtr. levsel adan baz sorunlar olmasna karn harim mekan baarl bir tasarm olarak kabul edilmelidir. Kubbe, kasnak, tromplar ve ana duvarlar arasndaki balantlar ok iyi zmlenmitir. Bununla da yetinilmeyerek gerek tromp kemerleri ile duvar yzeyindeki kemerler arasndaki yzeyler, gerekse tromplarn altna gelen kelerde buluan kk kemerlerin arasndaki yzeyler geometrisi ok iyi zmlenmi erisel genlerle doldurulmutur. (ekil 6) Harimde mihrap, mimber ve vaz krss dnda herhangi bir bezemeye rastlanmamas dnemin ekonomik skntsnn sonucu gibi grlmelidir. Yapnn mimari adan zmlenememi balca sorunu ise cephedeki farkl ve biimci anlayn sonucu kr veya ksmen kreltilmi pencerelerdir. Cephelerde tromplarn bulunduu blmlere kr pencereler yerletirilerek cepheyi oluturan iki yatay b118

Mustafa Servet AKPOLAT

lm arasnda denge salanmaya allmtr. Benzer bir anlayla kble duvarnn orta blmndeki pencereler ksmen kapatlm ve kk dikdrtgen pencereler oluturulmak zorunda kalnmtr. (ekil 9) Gaziantep Aladdevle Camisi mimarlk tarihi ve sanat tarihi dnda, kentin ve Osmanl devletinin yirminci yzyl bandaki siyasal, sosyal ve ekonomik durumu konusunda eitli bilgiler ieren bir kltr varl olarak titizlikle korunmal ve kollanmaldr.
KAYNAKA Akpolat, M. S., Gaziantepte Tanzimat Sonras Mimari Gelimeler, Ortadouda Osmanl Dnemi Kltr zleri Uluslararas Bilgi leni Bildirileri 25-27 Ekim 2000 Hatay, s. 79-88, s. 297-303, Ankara, 2001 Altz, ., Gaziantep Aladdevle Camii ve Vakfiyesi, Osmanl Dneminde Gaziantep Sempozyumu, 22 Ekim 1999, s. 317-324, Gaziantep, 2000 Aydn, S., Cemil Cahit Gzelbey;in Ardndan, Kebike nsan Bilimleri in Kaynak Aratrmalar Dergisi, s. 49-62, Say: 2, 1995 Bagelen, N., Dnya Kltr Mirasnda Gaziantep, stanbul, 1999 am, N., Mezzin Mahfilleri ve Gaziantep Camilerinin Ahap Mezzin Mahfilleri, IX. Milletleraras Trk Sanatlar Kongresi I. Cilt, s. 541-556, Ankara, 1995 am, N., Gaziantepte Trk Mimarisi, Osmanl Dneminde Gaziantep Sempozyumu 22 Ekim 1999, s. 1-4, Gaziantep, 2000 Dndar, A., Kilisteki Osmanl Devri Mimari Eserleri, Ankara, 1999 Gzelbey, C. C., Alaeddevle Camii, Gaziantep Kltr Dergisi, Austos 1961, s.177-178 Gzelbey, C. C., Gaziantep Camileri Tarihi, Gaziantep, 1992 vgn, H., 19. Yzylda Gaziantep, Ankara, 1997 Tekeli, ., 19. Yzylda stanbul Metropol Alannn Dnm, Modernleme Srecinde Osmanl Kentleri, Ed.: Dumont, P., Georgeou, P., (ev.: Berktay, A.), s. 19-30, stanbul, 1996 Yener, . S., Gaziantep Kitabeleri, Gaziantep, 1958 Yerasimos, S., Tanzimatn Kent Reformlar zerine, Modernleme Srecinde Osmanl Kentleri, Ed.: Dumont, P., Georgeou, F., (ev.: Berktay, A.), s. 1-18, stanbul, 1996

119

Mimarlk Yaptlarnn Mimarlk ve Mimarlk D Rolleri: Gaziantep Aladdevle Camisi (1903)

ekil 1: Durum Plan

ekil 2: Caminin Plan

120

Mustafa Servet AKPOLAT

ekil 3: Giri Cephesi

ekil 4: Dou Cephesi

ekil 5: Giri Cephesi, Ayrnt

121

Mimarlk Yaptlarnn Mimarlk ve Mimarlk D Rolleri: Gaziantep Aladdevle Camisi (1903)

ekil 6: Mihrap ve Harimin Gney Bat Kesi

ekil 7: Mihrap
122

Mustafa Servet AKPOLAT

ekil 8: Giri Kapsnn st Blm

ekil 9: Gney Cephe; Mihrabn Arkasndaki Pencerelerin Durumu

123

Mimarlk Yaptlarnn Mimarlk ve Mimarlk D Rolleri: Gaziantep Aladdevle Camisi (1903)

ekil 10: Giri Kaps

ekil 11: Giri Cephesindeki Pencerelerden Bir Tanesi

124

Mustafa Servet AKPOLAT

ekil 12: Mescidin Giri Cephesi

ekil 13: Mescidin Grn

125