eleŞtİrİ nedİr

herhangi bir kişiyi, bir eseri, bir konuyu doğru ve yanlışlarını dile
getirerek göstermek amacıyla yazılan metinlerdir. hedeflenen öğeyi
doğru ve yanlış yönleriyle tanıtmayı amaçlayabileceği gibi, bu öğenin
doğru tanıtılmasını sağlamayı ve bir değerlendirmeyi de hedef alabilir.
temeli ilkçağa dayanan eleştiri, ancak xix. yüzyılın ikinci
yarısından sonra bağımsız bir yazı türü olma niteliğini
kazanmaya başlamıştır. eleştirmen,bir sanat eserinin gerçek değerini,özünü
yapılışını,değerli-değersiz yanlarını ortaya koyar.eleştirmenin görevi güzellik yaratmak değil,yaratılmış
güzelliği yargılamak,okurlara tanıtmaktır.

eleştiriler;tarihsel eleştiri,okura dönük eleştiri,topluma dönük eleştiri,sanatçıya dönük eleştiri ve esere

dönük eleştiri... olmak üzere türlere ayrılır.

tarihsel eleştiri

, sanatsal eser yaratıldığı dönemin koşulları içinde görülür, o

günün değer ölçütleriyle değerlendirilir. Örneğin bir fuzuli, bir
namık kemal ancak osmanlı`nın toplumsal düzeni göz önünde
bulundurularak kavranabilir. tarihsel eleleştiride, eleştirmen biraz
da edebiyat tarihçisi gibi davranır. edebiyat tarihinin sunduğu
verilerden, o dönemin başka ürünlerinden yararlanır. sanatçının
yaşamöyküsü de ona ipuçları olur.

okura yÖnelİk..(Örnek bul)

eleştirmenin esere, okura verdiği haz veya onda uyandırdığı

estetik duygu yönünden yaklaşmasıdır. okura dönük olan bu
eleştiri türünde eleştirmenin işi eseri açıklamak,
değerlendirmek değil, kendisini nasıl etkilediğini, onu beğenip
beğenmediğini, kendisinde uyandırdığı duyguları anlatmaktır.
burada eleştirmen işin içine kendi benliğini katar. bu tür
elestiriye öznel eleştiri denişi de bundandır.

okura yönelik eleştiri

:eleştirmen,eserin kendisi üzerindeki etkilerini degerlendirir

esere yÖnelİk....(Örnek bul)

bunlara göre bir eseri sanatsal kılan onun biçimidir. sanatçı o

biçimi kurmak için hangi yola başvurmuştur, nelerden
yararlanmıştır? eleştirmen bu soruların cevabını esere bağlı
kalarak açıklamaya çalışır. ”sanatçı, ele aldığı konuyu içerik
haline getirir, bunun için de belli bir teknik kullanır. sanat
eserinin anlamı ancak o biçimin taşıdığı anlam olduğu için
teknikten söz etmek her şeyden söz etmektir. eserin konusu,
kişileri ve bunların arasındaki çatışma, anlatım tekniği, olay
örgüsü, imajlar, ton, semboller, bunların hepsi teknikle ilgili
şeylerdir ve eserin kendine özgü anlamını meydana getirir.

esere yönelik eleştiri

:eserin konusu,anlatım biçimi,olay örgüsü değerlendirilir

sanatÇiya yÖnelİk..

sanatçının eserini açıklamak için onun kişiliğini, ruhsal

yaşantısını ve bilinçaltı dünyasını ölçüt olarak alır. burada
freud`un psikanaliz yönteminden yararlanılır. yaşamöyküsel
eleştiride, sanatçının yaşamı ile eseri arasındaki etkileşimleri
bulunup ortaya konmaya çalışılır. bunun için ya eserden
sanatçıya, ya da sanatçıdan kalkarak eseri açıklamaya gidilir.

sanatçıya yönelik eleştiri:

sanatçının bireysel özelliklerinden yola çıkılarak eser değerlendirilir

topluma yönelik eleştiri

:eserin toplumsal olay ve olgularla bağlantısı,toplumsal gelişmeye katkısı değerlendirilir.

türkiye'de eleştiri [değiştir]

tanzimat dönemi romantikleri Şinasi, namık kemal, recaizade ekrem,

abdülhak hamid; realistleri samipaşazade sezai, beşir fuad, nabizade
nazım, mizancı murad'tır.

serveti fünun döneminde, cenap Şahabettin intikad (sahte parayı

gerçeğinden ayırmak)anlayışıyla tenkit eder. halit ziya, mehmet rauf,
nabizade nazım, hüseyin cahit dönemin eleştiricileridir.

cumhuriyetin ilk yıllarında eleştiri yahya kemal ve ahmet haşim'le

başlar. İsmail habip sevük ve ahmet hamdi tanpınar eleştiriyi edebiyat
tarihi içinde ele alırlar. nurullah ataç, suut kemal yetkin iki öznelci
eleştirmendir.

sistematik eleştirmenler asım bezirci, fethi naci, hüseyin cöntürk

bağımsız yöntemi geliştirdi. sabahattin eyüboğlu ile vedat günyol
hümanist eleştirmenlerdir. Çağdaş eleştirmenler mehmet kaplan,
tahsin yücel, akşit göktürk, Şara sayın, Ünsal oskay, murat belge,
orhan burian, tahir alangu, memet fuat, mehmet doğan, bedrettin
cömert, enis batur, nihat sami banarlı, cemil meriç, kenan akyüz, melih
cevdet, konur ertop, orhan Şaik gökyay, alpay kabacalı, cevdet kudret,
agah sırrı, berna moran, rauf mutluay, yaşar nabi, ahmet oktay, atilla
Özkırımlı, nermi uygur ve fuat köprülü.

edebİyat ve eleŞtİrİ dergİsİ (93.sayi)

gİrİŞ yazisi/gerÇeĞİn arkasi

ahmet yıldız
Ülkemizinin gündeminin değişimine yetişmek gerçekten zor. Çoğu yazar/şair ve
“aydın” bu değişkenliği tarihsel yerine oturtmakta zorlanıyor. sürekli yer
değiştiren toplumsal aktörlerin -her depremle gerçek yerine oturup sağlamlaşan
yer küremizin durumundan farklı değil bu- bir önceki konumları, onları
aldatıyor. Örneğin, bize hayal ülkesi kadar uzak vietnam’da saldıran bir abd
emperyalizmiyle, tam sınırımıza sırtını dayamış bir emperyalizmin, ülkemizdeki
toplumsal güçler arasında değişkenliğe neden olması doğal değil midir?
abd askerlerinin bir tekmeyle dergimizin kapısını kırıp içeri girme korkusunu,
onlar vietnam’dayken düşleyemiyorduk ama bugün düşleyebiliyoruz! kürt
halkının demokratik haklarının iyileştirilmesi için çabalarımızın üzerine
emperyalizmin balıklama atlayacağını ve bizi birbirimize düşman etmek için
kullanacağını o zaman bilebilir miydik? bugün daha dikkatli olmamız, onların
tuzağına düşmek istemememiz akıllı bir davranış değil midir? emperyalizmin
“demokratikleşme” yalanına kanarak bölgemizde yeni haritalar istiyor oluşuna
katkıda bulunmak doğru tavır mıdır?
emperyalizm, bölgemize sömürgecilik dönemindeki gibi “açık işgal”le girdi. bir
zamanlar var oluşlarına katlandığı, milliyetçiliklerini desteklediği ülkelerin,
bugün etnik milliyetçilerini destekliyor. artık bölge devletlerinin; bir İran’ın, bir
suriye’nin, bir türkiye’nin ayakta kalmasını sağlayacak tek çağdaş güç, güçlü
ulusal yapılarıdır.
•
somut durumun somut tahlili”ni yapmaktan aciz “ahmak”lar yirmi yıl öncesinin
gözlükleriyle baksınlar: biz onlara “yeni gericiler” diyoruz. yani, en sol söylemle
emperyalizme hizmet eden, halkın, biricik demokratik kazanımı olan laiklik
kaygılarıyla ve tam bağımsızlık şiarıyla düzenlediği pırıl pırıl bir mitinge bile
katılma kararı alamayan, cumhuriyeti savunma bilinci bile olmayan bir gericilikle
karşı karşıyayız.
yalnızca enternasyonalist bir lafızla, demokratlık söylemiyle solcu olunamaz.
karşınızdaki emperyalizmin ve işbirlikçilerinin manevralarını, politikalarını
çözümleyemiyorsanız ve bu çözümlemede kıbleniz hep yoksul halkta, geniş
kütlelerde olmuyorsa, uyanık değilseniz, emperyalizmle aynı ata binmiş
olduğunuzu düştüğünüz zaman ancak anlayabilirsiniz!
bu baylara sormak gerekir: -sizin de katıldığınız!- (attığınız slogana, abd dışişleri
bakan yardımcısı “harika bir slogan” demişti!) hrant dink’in cenaze törenini
naklen yayınlayan, kanal d’nin, cnn’nin, ntv’nin -sizin de katılmadığınız!-
cumhuriyet mitingi’ni, bırakalım naklen yayını, haberlerde bile geçiştirmesinde
bir gariplik yok mudur?
•
buradan bakınca türkiye’de yolların çoktan ayrıldığı görülmektedir. son bir hafta
içinde, genelkurmay başkanı’nın konuşması, cumhurbaşkanımızın konuşması ve
halkın konuşmasıyla (cumhuriyet mitingi) birlikte, artık önemli bir dönüm
noktasına gelindiği bellidir. bu üç olayın aktörleri, ülkemiz ve halkımız için en
büyük tehlikenin abd, ab ve onların iç (akp hükümeti), dış (barzani ve işbirlikçi
irak hükümeti) olduğunu söylediler. yıllardır aynı gerçeği, kanı pahasına haykıran
ve bunun için çok çekmiş “sol”un reflekslerinin değişmesi de zor!
•
türk edebiyatı mı? m. c. anday’ın daha geçen ay ilk kez yayınlanan “toplu Şiirler”i
bile 2 bin basılıyorsa, yere serilmişiz demektir!

eleştirinin nedenleri (ntv-yiğit bener-)

yayınlanan bir kitap artık yazarın mahremiyetinden çıkmış 
ve okurların beğenisine sunulmuştur. dolayısıyla okur, 
piyasaya sunulan bir kitabı alıp almamakta özgür olduğu 
gibi, okuduğu kitabı beğenip beğenmemekte de özgürdür. 
bu konudaki öznel düşüncelerini, duygularını dost 
sohbetlerinde dilediği biçimde ifade eder. her türlü 
eleştirisini özgürce dile getirebilir. sonuçta yazarlar da, 
yapıtları da, her açıdan eleştirilebilir, hatta eleştirilmeli, 
tartışılmalıdır da.

bir okur olarak eleştirmenler de elbette aynı haklara sahiptir. ancak, belirli bir 
“yetkinlikle” donatılmış olduğu varsayılan ve bu “yetkinlik” adına görüşlerini yayın 
yoluyla kamuoyuna sunan, bir anlamda okuru yönlendirme ya da etkileme olanağına 
sahip olan eleştirmenlerin konumu diğer okurlardan biraz farklıdır. ciddiye alınmak ve 
inandırıcı olmak isteyen bir eleştirmen, salt kendi öznel düşünce ve duygularını 
yansıtmakla yetinemez. 
       “eleştiride sınır ve seviye” başlıklı yazısında sayın füsun akatlı’nın da belirttiği gibi, 
edebi olduğu iddia edilen bir değerlendirme yapılacaksa, bir takım geçerli kriterlere sahip 
olmak gerekir: “edebiyatla ilişkiliymiş gibi sunulan, ama o ilişkinin asgari gereklerini 
hiçe sayan (…), epeyce düşük seviyede ve demagojik bir üslupla kaleme alınmış” bir yazı, 
eleştirisi yazısı değildir. “bu alanlarda neyin ‘düşünce’, neyin demagoji, neyin küfür 
olduğunu ayırt edebilecek ölçütler” vardır (virgül, mart 2001).
       Örneğin, bir romanın bütün kahramanlarını yazarın yarattığını, tüm diyalogların onun 
kaleminden çıktığını, kahramanların başlarına gelenler hakkında okurun edindiği tüm 
bilgilerin yazarın bilinçli kurgusunun ürünü olduğunu hesaba katmadan yapılan bir 
eleştirinin pek “anlamlı” olmayacağı açıktır. aynı şekilde, eleştirmenliğe soyunan kişinin, 
kafasında yazarla özdeşleştirdiği roman kahramanlarından birine (dolayısıyla yazara) 
saldırmak için, bir diğer roman kahramanının anlattıklarını kendine mal ederek 
kullanmaya kalkışması, dahası, roman kahramanlarından birinin sözlerini kendi adına 
benimseyip, (aslında yine yazarın yazmış olduğu!) o sözler sayesinde ve yazarın yaratmış 
olduğu o kahraman adına yazarı ya da yapıtını “eleştirmesi” de gülünç olur.
       yazarla romanının kahramanlarından birini özdeşleştirmek sıkça yapılan bir hatadır. 
yazarın kimliği, duruşu ve düşünceleri elbette yapıtlarına şu ya da bu biçimde yansır. 
ancak edebi bir yapıtta, romanda, bu yansıma dolaylı yoldan, yapıtın bütünü içinde 
gerçekleşir. başka bir deyişle, roman kahramanlarının ağzından çıkan her sözü bire bir 
yazarın düşüncesi olarak değerlendiren, roman kahramanına atfettiği kişilik kusurlarını 
yazarın kişiliğine mal eden, buradan hareketle de yazarı itham eden bir eleştiriyi ciddiye 
almak olanaksızdır. zaten bu mantık geçerli olsaydı, psikopat bir katilin iç dünyasını 
anlatan bir romanın yazarı hakkında (hele iç konuşma ya da birinci tekil şahıs türü bir 
anlatımı seçmişse!) derhal suç duyurusunda bulunmak ya da onu cinayetten tutuklamak 
gerekirdi…
       edebiyat eleştirisi açısından önemli olan roman kahramanlarının sempatik ya da 
antipatik olmaları, doğru ya da yanlış düşünmeleri değil, roman kahramanlarının 
kişiliklerinin yazar tarafından ne şekilde ve hangi yöntemlerle aktarıldığıdır. dolayısıyla, 
görüşlerini ya da kişiliğini beğenmediği bir roman kahramanıyla polemiğe giren, onun 
düşüncelerini ya da tavırlarını hakarete varan sözcüklerle mahkum eden bir kişinin yaptığı 
işin, “edebiyat eleştirisi” olarak değerlendirilmesi olanaksızdır. başka bir deyişle, yazar, 
eleştirmenin görüşlerine çok ters düşünceler savunan ya da ona çok antipatik gelen bir 
roman kahramanı yaratmışsa dahi, eğer onu eleştirmende “haklı” ve “haysiyetli” bir öfke 
yaratacak derecede başarılı bir şekilde betimlemişse, gerçek bir eleştirmenden beklenen, 
kahramanıyla yazarı özdeşleştirip yazarı aşağılaması değil, bu anlatım ustalığından ötürü 
yazarı kutlamasıdır…
       unutulmamalıdır ki, roman kahramanlarının düşünceleri, yazarın kendi doğrularıyla 
taban tabana zıt olabilirler. roman kahramanları (tıpkı gerçek insanlar gibi!) çelişkili 
düşünceler de taşıyabilirler, ya da farklı kahramanlar, aynı roman içinde birbirleriyle 
çelişen görüşler ya da tutumlar da sergileyebilirler. bu nedenle, yazarın, her hangi bir 
konuda yapıtına yansıttığı kendine ait düşünceleri, soruları, kuşkuları ya da kaygıları 
anlayabilmek, yorumlayabilmek için, romanın bütününde söylenmek istenenleri ele almak 
gerek. Çünkü romanın şu ya da bu bölümünde sahneye konan olaylar, şu ya da bu 
kahramanın her hangi bir bölümde dile getirdiği düşünceler, romanın bütününde 
anlatılmak istenenlere hizmet eden kurmacanın bir parçasıdır. 
       ayrıca, romanların düşünsel içerikleri, (öznel algılarını her şeyin üstünde tutanların 
sıkça yaptıkları gibi) yüzeysel bir okumayla kestirmeden çözümlenemeyecek kadar 
karmaşık olabilirler. romancıların kurcaladıkları sorunlar ya da sorguladıkları düşünceler, 
ezberledikleri kutsal metinlerin kerameti ya da şeyhlerinin fetvalarıyla her şeyi 
halledebileceklerini sanan müritlerin basit, basmakalıp ve kesin yargılarıyla içinden 
çıkılamayacak nitelikte olabilirler. totaliter zihniyetin kendinden emin ak ve kara 
dünyasından farklı olarak, romancının dünyasında henüz yanıtı bulunamamış sorulara, 
çözülememiş sorunlara, tartışmalara, yanılmalara ve çelişkilere de yer vardır. Üstelik, 
siyasi ya da ahlaki düşüncelerin tartışıldığı ya da ele alındığı bir roman dahi, ne bir siyasi 
manifestodur, ne de bir ahlaki davranış kılavuzu. bu anlamda, sıradan siyasi 
polemiklerden ya da ahlak zabıtalarının vaazlarından farklı olarak, edebiyat eleştirisi 
ciddi bir iştir, gerçek bir yetkinlik ister.
       kaldı ki, yazarın ya da roman kahramanlarından birinin düşünceleri eleştirilecekse 
de, bu eleştiri dürüst bir biçimde, gerçekten söylenen sözlerin ya da gerçekten ifade edilen 
görüşlerin eleştirisi olarak yapılmalıdır. eleştirilen yapıtın bir yerinden cımbızla çekilmiş 
ve bağlamından koparılmış, başı sonu tıraşlanmış alıntıları, metnin başka bir yerinden 
alınmış ve benzer şekilde bağlamından koparılıp tıraşlanmış alıntılarla alt alta koymak 
suretiyle, yazara (ya da bir roman kahramanına) kendisine ait olmayan düşünceler 
atfetmek, sırtlarına bir takım yaftalar asmaya kalkışmak, asgari entelektüel dürüstlükten 
yoksun bir yöntemdir. 1930’larda goebbels’in hitler adına, jdanov’un da stalin adına en uç 
noktasına kadar geliştirdikleri bu yöntemin adı tahrifattır, karalamadır. Özellikle yoz 
siyasi polemiklerde sıkça karşımıza çıkan bu yöntemin amacı, düşünce yaşamı üzerinde 
terör estirmek ve cadı avları tertiplemek suretiyle, gerçek anlamda bir düşünce 
tartışmasını olanaksız kılmak, aykırı sesleri susturmaktır. 
       hele hele yazarlardan, tüm duyarlılıklarını ve otosansür de dahil her türlü sansürden 
arınmış düşüncelerini yapıtlarına yansıtmaları beklendiği düşünüldüğünde, bu yöntemin 
edebiyat tartışmalarına da egemen olmasının çok vahim sonuçlar doğuracağı açıktır. ciddi 
tartışmaların ve eleştirinin alanının zaten iyice daraldığı, kendini ifade edebilme 
araçlarının iyice azaldığı bir ortamda, edebiyat, sanat ve genel olarak düşünce hayatına 
provokasyonun, terör estirmenin ve düzeysizliğin egemen olması halinde, az sayıdaki 
okurun edebiyattan iyice soğuması, yeterince hırpalanan ve yıpratılan yazarların esas 
işlerinden uzaklaşıp verimsizleşmesi, egemen yozlaşma karşısında direnmekte güçlük 
çeken düşünce yaşantımızın da iyice sığlaşması kaçınılmaz olur.
       her şeyin ötesinde, edebi bir eleştirinin de bu niteliğe uygun bir düzeyi ve üslubu 
olması gerekir. Çirkin, düzeysiz, saldırgan bir üslupla yazılmış, hakarete varan ifadeler 
içeren, tahrifat, demagoji, provokasyona dayalı bir metin, eleştirdiği yapıtı beğenmemiş 
bir eleştirmenin kaleminden çıkmış “normal bir eleştiri yazısı” olarak kabul edilemez. bu 
tarz bir üslubun edebiyatla ilgili tartışmalarda yeri olmaması gerektiği açıktır. zaten 
gerçek edebiyat okurları da, okumamış oldukları bir roman hakkında yapılmış olsa dahi, 
bu tarz “eleştirilerin” edebiyat dışı bir iş olduğunu rahatlıkla anlarlar. kaldı ki üslup 
kişiliğin aynasıdır ve bu tür bir üslupla “edebi eleştiri” yaptığını sananların tek 
başardıkları şey, kendi kişilik yapılarını ve ruh hallerini sergilemektir.
       sonuç olarak, sayın akatlı’nın adı anılan yazısının başında dile getirdiği düşüncelere 
(daha doğrusu çağrıya) katılmamak elde değil: “eline kalemi alan, lahana tarlasına 
bıçakla dalar gibi edebiyat dünyasına dalar, yazarların kişiliklerine saldırmaya, 
provokasyon yapmaya, terör yaratmaya başlarsa, kendine saygın bir derginin sayfalarında 
yer bulamayacağını bilmeli, nedenini merak etmediğim öfke ve kinini söndürmenin başka 
yollarını aramak zorunda kalmalıdır”.
sinema eleştirisi (film .gen.tr. )
"...pençe namıyla ortaya atılan o saçmasapan şeylerin birbirine eklenmesinden mütehassıl şerif, memleketimizde
yalnız sanayi-i nefise müntesipleri değil, her türk'ü utandırmıştı. herkes, pek bi-gane olduğumuz bu sanata karşı,
biraz daha az bala-pervaz olmamızı haysiyet-i milliye namına temenni ediyordu..."
" muhsin ertuğrul, temaşa dergisi, ağustos 1918

esra biryıldız'ın "Örneklerle türk film eleştirisi" adlı çalışmasında yer alan “eleştiri yöntemleri"

a.1 tanitma yazilari

daha çok gündelik gazetelerde ve magazin dergilerinde yayınlanan bu çeşit yazılarda, filmin çok kısa fllmografısi
verildikten sonra konusu da çok kısa anlatılmaktadır. genellikle bir değer yargısı ve yorum belirtilmemektedir.
ancak bazen de değerlendirme yapılan, yorumda bulunan tanıtma yazılarına rastlanmaktadır. bu tür tanıtma
yazılarında yorumlar ve değerlendirmeler bir iki kelimeyi geçmemektedir ve daha çok izlenimci eleştiri yöntemine
dayanmaktadırlar.

a.2 klasİk eleŞtİrİ

ciddi fikir gazeteleri, siyasi dergiler, sanat dergileri ile yarı magazin dergileri ve ciddi sinema dergilerinde yer alan
film eleştirilerine "klasik eleştiriler" adını veriyoruz. klasik eleştirilerde filmin kısa filmografisi verildikten sonra
(zaman zaman filmografiyi vermeden de yapanlara rastlanmaktadır) konu kısa bir biçimde anlatılmaktadır. daha
sonra fazla detaya inmeden filmin görüntü, ses, renk, senaryo, oyuncu yönetimi ve filmin üstünlükleri ve
eksiklikleri verilmekte bazen yönetmenin öteki yapıtlarından örnekler verilerek bu filmle ortaya konan sanat
değerlendirilmekte ve kısa bir yorumda bulunulmaktadır.

a.3 derİnlemesİne eleŞtİrİ

ciddi sinema dergilerinde ve sinema kitaplarında yayınlanan bu tür kapsamlı, detaylı film eleştirilerinde; film top-
lumsal, ideolojik, psikolojik, semiyolojik, teknik, estetik bir ya da birkaç yönden derinlemesine incelenmektedir. bu
tür eleştiriler dayanaklarını 'toplumbilimsel eleştiri", 'tarihsel eleştiri", "marxist eleştiri" ve "biyografik,
"psikanalitik eleştiri" ve "biçimsel eleştiri"den almaktadır.derinlemesine eleştiri yapılırken bazı durumlarda
filmografiye yer verilmediği görülmektedir. yalnızca filmin adını yazıp doğrudan toplumsal, ideolojik, psikolojik,
semiyolojik, tarihsel, teknik ve estetik bir ya da birkaç yönden incelenmesi yapılmaktadır.

a.4 bİlİmsel eleŞtİrİ

bir filmin toplumsal, siyasal, tarihi, psikolojik, etik, teknik, anlambilim, estetik açılardan incelenmesi, nedenlerinin
araştırılması, bu araştırmaların bilimsel verilere dayandırılarak nesnel bir biçimde incelenmesi ve eserin sanat
içindeki yerine oturtulmasıdır. bilimsel eleştiri yapılırken öznellikten tamamen kaçınılır. nesnel bir biçimde, çağdaş
yöntemle eser incelenir. bu tür eleştiride filmin filmografisi verilmekte, konu ayrıntılı olarak anlatılmaktadır. filmle
ilgili başka kaynaklarada çıkan yazılardan örnekler verilmekte ve film toplumbilimsel, siyasal, etik, psikolojik,
anlambilim, teknik ve estetik yöntemlerden dayanaklarını alarak ve bunların yardımıyla neden-sonuç ilişkisini
gözönüne alarak incelemektedir.
ğ

gÖnÜl yarasi

sinemaseverler için, günler heyecanlı geçiyor. gördüğümüz gibi, her yıl bıkılmadan yaratılan
suni oscar tantanası, nitelikli yapımların aradan sıyrılmasına engel olamamakta. İnsanlar
kıymeti kendinden menkul başıbozuklar akademisinin bu yıl dikenli çelenklerini kimin başına
takacağını düşünürken, artık "hollywood ve diğerleri" ayrımını kırarak kendi yerelliklerini -aynı
zamanda evrenselliklerini- masaya vurmaya başlayan dünya sinemasından ilginç filmler
seyircisini arıyor. turgul'un eşkıya'dan beri beklediğimiz filmi "gönül yarası" ise, etkileyici
anlatımıyla bu yapıtlar arasında zirveye oturmayı haketmiş gözüküyor.

dipsiz bir derinliğe doğru inişe geçmiş hayatların kesişme noktasından dikkatli gözler
tarafından çekilmiş fotoğrafların birleştirilmesini andırıyor gönül yarası. dünyayı ya da ülkelerini
kurtarmayı bir kenara bırakın, sevdiklerinin hayatlarını kurtarmayı bile başaramamış
kahramanlar, sefilliğimizin yüzümüze indireceği tokat için bizi daha ilk dakikadan uyarıyor.
yavuz turgul, bir hikaye anlatıcı olarak iyi ve kötüyü kalın uçlu bir kalemle çizmekten yine
başarılı bir şekilde sakınmış, yorum herşeyiyle seyirciye kalıyor. kendi içimize bu kadar
yakından bakınca ne kadar yorum yapabiliriz, o kısım belirsiz tabii. İnsanın içsel kaosuyla o
kadar sık ve o kadar sarsıcı anlarda karşılaşıyoruz ki, bir süre sonra kimin tarafından
olacağımızı keşfedemediğimiz gibi, taraf tutup tutmama konusunda da kuşkuya düşüyoruz. son
yıllarımızı nefesimiz tükenene kadar tartışmakla geçirdiğimiz sinemada sanal görsellik
konusunda savunulan tüm tezler, masum bir kız çocuğunun katıksız bakışıyla ve basit bir omuz
çekimiyle aktarılmış bir baba-oğul görüşmesinin yıkıcı etkisiyle altüst oluyor. elimizde kalan ise,
filmin sonunda bir avuç daha yalnızlık, bir parça daha kuşatılmışlık oluyor. Ümitlerini ve
ideallerini eski sandıklarda saklayanlarımız haklı olmanın verdiği gururla çıkıyorlar salondan,
bizler; henüz ümidi kesmemiş olanlar ise önümüzdeki insan denen varlığın mutlak
anlaşılamazlığını bir kez daha yüklüyoruz omuzlarımıza. bu etkiyi yaratmak için, bir yönetmenin
elinde çektiği tüm filmlerden daha değerli bir altın heykelcik olması ise, ne yazık ki yeterli
olmuyor. heykelciği son yıllarda bol bol toplayan muhafazakar sağcıların ve özbeöz siyah
blaxploidlerin böyle bir derdi yok zaten, o da ayrı bir konu.

film bana, belki çok alakasız görünecek ama ilk defa bir ferzan Özpetek filmi izlediğim zaman
hissettiğim sarsıntıyı yeniden yaşattı. İki filmde de yakaladığım ortak noktalar; yönetmenlerin
klasik araçları kullanarak film yapma tutkuları ve amerikan sinemasının tank namlusu gibi tüten
parmağıyla gösterdiği yöne gitmeyeceklerine dair inançları. turgul büyük bir hikaye anlatma
derdinde değil, o hikayeyi oyuncularının zaten büyüteceğini biliyor. siz filmi geriye doğru
yürütseniz, kurguyu paramparça etseniz seyirciyi sersemletmekten ve sahte entelektüellerin
sakallarını gülümsetmekten başka neye yarayacak ki; yılların öğretmeni Şener Şen, filmin
sonlarına doğru kral lear'vari monoloğuyla zaten anlatılması gerekeni özetliyor. bir kez daha
görüyoruz; büyük hikayeler, küçük gibi görünen insanlar üzerinden daha parlak aksediyor.
oyuncular, devlerin omuzlarından dünyaya bakan cüceler gibi olmaktansa zıplayarak duvarın
arkasına birşeyler fısıldamayı -neredeyse- kusursuzca başarıyorlar. gerçi Şener Şen'in iyi
oyuncularla oynaması ilk defa rastladığımız bir olay değil ama, özellikle timuçin esen'in
performansı konuşulmaya değer. bir aktör olarak içine girdiği kalıbı genişletmek yerine,
davranışlarını silikleştirip halil'i öne çıkarmayı denemiş, ve başarılı olmuş. karakterinin içerisine
düştüğü açmazları, rahatlamaları ve tekrar tekrar karşımıza gelen buhranları, hiç zaiyatsız
atlatıyor. meltem cumbul için söylenecek çok birşey kalmadı artık, böyle karmaşık ve tuhaf bir
rolde bile derinlemesine içimize nüfuz etmeyi becerebiliyor. kendisini yıllardır erkan can ile
karşılıklı izlemeyi hayal etmişimdir, bu da benim için ütopik bir hayal olarak kalacak gibi
görünüyor. mesela bir serdar akar filminde, karşılıklı tatlı tatlı konuşsalar.. eminim orada bile,
bu kadar zarif kalabilirdi. hayat tarafından bu kadar yara almış bir kadının gururunu karşımıza
dimdik ayakta çıkarabiliyorsa, yapabileceklerinin sınırı üzerine düşünmemiz gerekli.

tiyatro eleştirisi: yazınsal etkinlik olarak tiyatro yapıtlarını değerlendirilmesi. 19.

yüzyılda gazeteciliğin yaygınlaşması ve eleştiri gücü kazanmasıyla gelişme gösteren
tiyatro eleştirisi, gündelik gazeteler ve sanat dergilerinde bir oyunun gösterimi üstüne
tümünde değerlendirici, yorumlayıcı bilgileri içerir; yazar, dramaturji, sahneleme,
oyunculuk, sahne tekniği olarak oyunun tümünü eleştiri konusu edinerek, okuyucuyu
bilgilendirir. tiyatro eleştirisi, gazetelerde gazetecilik boyutlarında kalırken, dergilerde
daha geniş boyutlu olabilmektedir. tiyatro eleştirisi, edebi eleştiri kapsamına girdiğinden
edebiyat eleştirisi yöntemlerini, edebiyat estetiği metodolojisini izlemek durumundadır.
eleştiri değerlendirme olduğundan, tiyatro eleştirisi de eleştirmenin siyasal-sanatsal
dünya görüşüyle bağlanımlıdır; bu nedenle de tiyatro eleştirisi'nin ölçütleri hep
tartışmaya açıktır. tiyatro eleştirisi günlük yayın boyutlarını aştığı, kuramsal çözümleme
boyutlarına ulaştığı zaman, tiyatro estetiği düzeyine yükselir. tiyatro eleştirisi,
bilgilendirici, bilinçlendirici, aydınlatıcı, uyarıcı, eğitici, yol gösterici, kısacası, yapıcı
olma durumundadır; sığ ve yıkıcı tiyatro eleştirisi, kolayından yargı ve değerlendirmeler,
sözkonusu tiyatro yapıtı ile okuyucu arasında doğru iletişim kurulmasına engel olur. Öte
yandan, ticari tiyatro sisteminin geçerli olduğu toplumlarda, tiyatro eleştirmenlerinin
değerlendirmeleri, tiyatroların ticari başarısı üstünde önemli bir rol oynar.
eleştiriler,genellikle gazete ve dergilerde yayimlanir. zaman zaman bir araya
getirilerek bir kitap da toplanir. bazi eleştiriler çok uzundur. böyle eleştiriler kitap
olarak yazilir.
eleştiriler,sanattan ve sanatçidan anlayan kültürlü kişilerce yazilir. ancak bizler de
kendi çapimizda basit eleştiriler yazabiliriz.
eleştiriler de belli plana gör yazilir. kisa eleştiri yazilarini giriş
bölümünde,eleştirilecek kişi ya da yapit genel çizgileriyle tanitilir. gelişmede çeşitli
özellikleri,başarili-başarisiz yanlari...örneklerle anlatilir. sonuçta da bir yargiya
varilir. bu yargi; ya olumlu,ya olumsuz,ya da bazi yönlerden olumlu,
bazı yönlerden olumsuz olabilir.

tablo için
ama, bu yazılar da, biçem açısından aynı türden değil. biçemleri dikkate alındığında, şair-
eleştirmenlerin eleştiri yazıları da kendi içinde, tavlama yazısı ve bilgi üreten yazılar
olmak üzere ikiye ayrılır. tavlama yazılarının temel özelliği, kendilerini sınayacak
örneklerden yoksun oluşlarında veya kendilerini test edecek örnekleri göze
alamayışlarında görülür. bunlar, yazıdaki öznenin inancını dile getiren yazılardır. bu
özneye göre, tek değer kendisidir veya kendi dışında başka bir değer var değildir. Özne,
muhalif düzlemden konuşuyor gibidir. ama bu muhaliflik sürekli iktidar konumunda olan
bir muhalifliktir. tavlama yazılarına attila İlhan, İsmet Özel, murathan mungan ve roni
marguies'in şiir/eleştiri yazıları örnek verilebilir.

bilgi üreten yazılar ise, belli bir şiir beğenisine ilişkin varsayım ve görüşlerden çok,
varolan şiire ilişkin bilgi üretmeyi hedefleyen yazılardır. bu yazılar da, kendi içinde ikiye
ayrılır: Şair edasıyla yazılanlar ve arayış veya arama problemiyle yazılanlar. Şair edasıyla
yazılan yazıların hareket noktası, söz konusu yazıyı yazan şairin kendi şiirine ilişkin
şairlik deneyimi ile kendi şiir anlayışına ilişkin beğenidir. bu yazıların temel özelliği,
biçernin, söz konusu deneyimin olgunluğunu dile getirmesinde görülür. Şair, genel olarak
şiir hakkında konuşurken aynı zamanda kendi şiiri hakkında konuşmakta, kendi şiiri
hakkında konuşurken aynı zamanda genel şiir hakkında konuşmaktadır.

yahya kemal, behçet necatigil, turgut uyar, (günler bağlamında) cemal süreya, İlhan berk,
gülten akın, hilmi yavuz, ataol behramoğlu, tahir abacı, Şavkar altınel, haydar ergülen,
orhan kahyaoğlu, cihan oğuz, osman Çakmakçı, ayhan kurt gibi şairlerin yazıları, bu
türün örnekleri içinde yer alır.

arayış problemiyle yazılan yazıların temel özelliği ise, genel olarak şiire ilişkin argüman
üretmekle birlikte, çeşitli kuramlardan hareketle yazılmakta olan şiiri tanımlama
girişiminde görülmektedir. bu yazılar, kuşkusuz, şairlerinin gerek şiirlerine gerekse şiir
anlayışlarına ilişkin yargıları da içerirler. ama, bu dolaysız olarak dile getirilmiş değildir.
bu yazıların olanaklı en öznel yorumu, şairlerinin kendilerinin de içinde bulunduğu
dönemi açıklama, anlama kaygısı içinde olduklarını dile getirir. ahmet hamdi tanpınar,
ahmet oktay, cemal süreya, Özdemir İnce, enis batur, ali günvar, ebubekir eroğlu, güven
turan, mahmut temizyürek gibi şairlerin yazıları bu bağlam içinde yer almaktadır.

eleştirmenleri de, yazılarının biçemleri bakımından, önce, bilgi üretenler ve kuşkucular

olmak üzere ikiye ayırmak olanaklıdır. kuşkucular derken, herhangi bir değerin temsili
olmayan yazıları kastediyorum. kuşkuculuk, bugün, "mahvetmesini bilmeyen
eleştirmesin!" argümanı ile "auschwitz'den sonra şiir yazılamaz!" sözü arasındaki
düzlemde kendisine temsil bulmaktadır.

tavlama yazılarında da görüldüğü gibi, kuşkucuların da hareket ettirici nedeni, "çamur at

izi kalsın!" sözünü dile getirten duygudur. bu yazılarda, eleştiri konusu edinilen nesne,
argümanlar ve ileri sürümler değil, söz konusu edinilen yazarının kişiliği ve itibarıdır.
mahvedilmek istenen kişilik ve yazınsal itibardır, değerler, argümanlar veya görüşler
değil. kuşkucular için, argüman veya görüşlerin bir değeri yoktur. değerleri çiğnemek,
tutarsızlık ve çıkarlara göre edimde bulunmak, bugün, kuşkuculuğu yönlendiren veya
ortaya çıkmasını neden olan temel özellikleri oluşturmaktadır. kuşkusuz, eleştiri kuşkuyu
içerir. ama, bu kuşku, ileri sürülen argümanın anlamını, güvenilirliğini ve insani yaşama
katkısının ne olduğunu sınamaya, test etmeye yöneliktir. eleştiride kuşku, bir başlangıçtır,
yoksa bir varış noktası değil. eleştiri, kuşkuculuğa karşı bir tasarım olarak kurulmuştur ve
bu kuruluş, değerlerin korunması, ahlaklılık, tutarlılık ve aydınlanma ilkesinden bağımsız
değildir. eleştirinin amacı, değerlerin çiğnenmediği, insanların çıkarlarına göre değil
ahlaklılık ve tutarlılığa göre eylediği aydınlanmış bir dünya için bilgi üretmektir.
kuşkuculuk, bilgelik ve erdemin kendisi için olanaklı olmadığını gören bilincin bütün
değerlere saldırısıdır aslında.

eleştirinin varlık nedeni bilgi ortaya koymaktır. eleştirinin konu nesnesi, sanat
yapıtlarıdır. bu bilgi, sanat yapıtlarının taşıdığı imgede gizlidir. eleştirinin görevi, sanat
yapıtının taşıdığı bilgi imgesini ideleştirmektir. kavramlaştırmak da diyebiliriz buna. ama
her kavramlaştırma tanımlamakla olanaklıdır.

bilgi üreten eleştirmenler de biçemleri bakımından, kuramsal anlamda arayış halinde

yazanlar ile eleştiriden statüsünden yazanlar olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. kuramsal
anlamda arayış halinde yazanlar, metnin anlamını, metin-şair ve şairin yaşadığı tarihsel
dönemle bağlantısında tanımlayan eleştirmenler ile, metnin anlamını metnin kendisine
göre tanımlayan eleştirmenler olarak kendi içinde ikiye ayrılmaktadır. bu türün temel
özelliği, şaire yaklaşımında görülmektedir. bu anlayışa göre, şair, ergin olamama halinden
ergin olma haline evrilen henüz reşit olmamış bir çocuk değil, tam tersine ergin olmuş
halde ele alınması gereken bir öznedir.

murat belge, orhan koçak, oğuz demiralp birinci bağlam içinde yer alırken; hüseyin
cöntürk, füsun akatlı, mustafa durak, necmiye alpay, kemal bek ikinci bağlam içinde yer
almaktadır.

İkinci bağlamın en önemli jsmi, kuşkusuz, hüseyin cöntürk'tür. türkiye'de şiir eleştirisinin
bağımsız bir disiplin olarak kurulma girişimi cöntürk'le başlar. ama, bu girişim, onun geri
çekilmesiyle birlikte '60'lı yılların sonunda, bir ruhun ait olmadığı bir bedende kalışı gibi,
kalmıştır. çünkü, bu eleştiri anlayışı, şairin, ergin olmuş bir tamlık içinde algılanması
gerektiğini, ergin almamışlık "halinin ergin olamamışın kendisi tarafından aşılması
gerektiğini (cöntürk, bu nedenle her şairin, şiir yayınlamadan önce eleştiri yazısı yazması
gerektiğini dile getiriyordu sürekli), dolayısıyla eleştirinin, ergin olmamışı ergin hale
getirme çabasından vazgeçmesi gerektiğini, dile getiriyordu.

eleştirmen statüsünden yazan eleştirmenlerin temel özelliği ise, temsil ettikleri statüyle
özdeşleşmiş olmalarında görülmektedir. bu özdeşlikle ıralanan bu kimlik, türk şiir
ortamının da kabulünü kazanmış genel bir itibara sahiptir. bu eleştirmenler de kendi
içinde, izlenimciler ve f'ikirciler olmak üzere ikiye ayrılmaktadır.

İzlenimciler derken, şairi, başlangıçından, yani bir ergin olmama durumu olarak gençlik
döneminden başlayıp, olgunluk dönemine kadar izleyip ,takip ederek, ondaki her olumlu
gelişmeyi tanımlayıp destekleyerek, yani onu ergin olma haline getirme edimlerini içeren
eleştirmenlik biçemini kastediyorum. İzlenimci eleştirinin temel tezi, eleştirmenin
izlenimlerini betimlenmesini dile getirdiğini ileri sürülmesine karşın, türkiye'de bu
eleştiri anlayışını yönlendiren temel öğe, varolanın izlenimlerinden çok, olacak olanın,
olmakta olanın nasıl olması gerektiğini belirleme kaygısı olmuştur. bu eleştiri anlayışının
kare asını nurullah ataç, memet fuat, mehmet h. doğan ve doğan hızlan oluşturmaktadır.
cumhuriyet dönemi türk şiiri, yüzyılın başından 90'ların sonundaki yerine gelmişse, bu
biçemin 'yol arkadaşlığıyla' gelmiştir. ramis dara, bu eğilimin en genç temsilcisidir; belki
de son temsilcisi.

fikirciler derken ise kastettiğim, ilkin, eleştirmenliğin tümdengelirnci bir biçemle

yapılmasıdır. bu tür içinde yer alan eleştirmenler, temsil ettikleri anlayışın genel
doğrularından hareketle yazılan şiiri veya şiir edimlerini 'tanımlayarak, söz konusu genel
doğruya/beğeniye göre yapıtın veya edirnin yanında veya karşısında yer alıyorlardı. asım
bezirci ile eser gürson bu türün en güçlü örnekleridir. aynı tür içinde olmakla birlikte, her
ikisi de birbirine karşıt konumda yer almaktaydılar. İlki, 'bilimden yana', ikincisi ise,
'edebiyattan yana' olmaklıkla tanımlamışlardı kendilerini. ve, birbirine benzer trajik
nedenlerle, yaşayanların dünyasından ayrıldılar. bu eğilimin, yine çok farklı bağlamlarda
yer almalarına rağmen, günümüzdeki temsilcileri hasan bülent kahraman ile sabit kemal
bayıldıran'dır.