T.C.

M MAR S NAN GZEL SANATLAR N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS SOSYOLOJ ANAB L M DALI GENEL SOSYOLOJ VE METODOLOJ PROGRAMI

AVRUPA B RL SREC NDE BASINDA M LL YET L K: ORHAN PAMUK DAVASI RNE (Yksek Lisans Tezi)

HAZIRLAYAN: 20036132 ECE KOAL

DANIMAN: YRD. DO. DR. S BEL YARDIMCI

EYLL 2006- STANBUL

 NDEK LER

NSZ .. II ZET III SUMMARY ...IV 1. G R .... 1 2. M LL YET L N CAT ED L , M LLETLER N DOUU . 4 2.1. Dilin Rol ..... 10 2.2. Milliyetilik Hz Kazanyor . 12 2.3. Milliyetiliin Zirve Dnemi ... 15 2.4. 20. Yzyln Sonunda Milliyetilik .. 18 3. TRK YEDE M LL YET L K .. 21 3.1. Cumhuriyet Dnemi Milliyetilii ve Ziya Gkalp . 26 3.2. Trkiyedeki Milliyetilikler 30 3.3. Sivil ve Etnik Milliyetilikler ... 41 4. M LL YET L N YKSEL . 46 5. AVRUPA B RL SREC NDE TRK YEDE M LL YET L K . 52 6. BASINDA M LL YET L K SYLEM . 56 6.1. Dnyann Konutuu ki Yabanc Yazar .. ...... 57 6.2. Orhan Pamuk Davasyla lgili Yorumlar . 61 6.2.1. Orhan Pamuku Eletirenler ... 63 6.2.2. Orhan Pamuku Eletirse de Dava Almasn Doru Bulmayanlar .. 69 6.2.3. Orhan Pamukun Dnce zgnln Savunanlar .... 78 7. ER K ZMLEMES . 91 8. SONU ..... 102 9. EKLER ......... 105 10. KAYNAKLAR ..... 114 11. ZGEM .. 119

NSZ Milletler, insanlarn kendilerini tanmlamak iin sonradan yarattklar topluluklardr. Yaratm srecinde ortak dil, din veya etnik kken gibi baz zellikler temel alnr. Bu zellikler tarihin eitli dnemlerinde insanlar tarafndan kimi zaman ok fazla nemsenmi, kimi zaman yok olmaya baland zannedilmitir. Ancak gnmzde millet tanmndan da nce domu olduu kabul edilen milliyetilik kavramnn, sadece ayakta kalmaya devam etmemekte; ayn zamanda her geen gn farkl bir ekilde yeniden doup ve gcn arttrmakta olduu kabul edilmektedir.

Ayn ykselii Trkiyede de gzlemlemek mmkndr. 1980lerden bu yana farkl trden milliyetiliklerin gnlk ve siyasal hayata daha da fazla girdii Trkiye konjonktrnde zellikle son bir yldr yaanan baz siyasal gelimeler, milliyetilik dalgasnn canlanmasn izlemek asndan nemlidir. Bu gelimelerin banda Avrupa Birlii mzakerelerinin balang tarihini bir dnm noktas olarak ele almaktaym. 3 Ekim 2005te gerekletirilen mzakerelerin balamasndan birka ay ncesinde, Avrupa Birliine girie kar kan baz milliyetilere kar yksek ses kartmaya ekinmeyenlerin ounlukta olduu gzlenmekteydi. Ancak mzakerelerle birlikte artk pek ok kesimin ayn tutumda olmad dikkat ekmitir. Bir tr lke elden mi gidiyor? endiesiyle kendi deerlerine balanan ve bunun savunucusu haline gelen kesimlerin says artk hi de azmsanacak boyutlarda deil. te bu noktada milliyetilik alevlenmektedir. Bu aratrmada drdnc kuvvet olarak adlandrlan medyann da bu srecin neresinde yer aldn incelemekteyim. Bu topraklarda 1 milyon Ermeni 30 bin de Krt ldrld eklindeki aklamasyla ilgili olarak nl yazar Orhan Pamuk hakknda, Trkl alenen aalama sulamasyla alan dava ve bu davann ardnda yaanan olaylar da basnn kendisini nasl ortaya koyduu konusunda nemli rneklerdir.

Bu alma boyunca verdii destek iin tez danmanm Yrd. Do. Dr. Sibel YARDIMCIya, yardmlar iin Sabah Gazetesi editr Cengiz ERD Ne ve her zaman yanmda olduu iin annem Meltem KOALa teekkr ederim. Eyll 2006 Ece KOAL

ZET

Tarihi 1789 Fransz Devriminden ok da teye gitmeyen bir kavram olan milliyetilik, son yllarda tm dnyada etkisini gitgide daha fazla hissettirmektedir. Her ne kadar kresel ekonomi veya sosyo-kltrel yaknlamalar artmakta olsa da kurulmu bir birliktelik olan milletlerin yeleri kendilerini her geen gn daha fazla savunmak durumunda kalmaktadr. Bunu yaparken ise kendi ilerindeki farkl gruplar da dlayabilmektedirler.

Avrupa Birliine giri mzakerelerinin balangcndan itibaren Trkiyede dikkat ekici bir ekilde gzlenen milliyetilik dalgas, zellikle son bir ylda meydana gelen baz olaylarla daha da grnr hale gelmitir. Orhan Pamukun Trkiyede en tartmal konulardan biri olan aznlklarla ilgili yapt soykrm olumlayc aklama, nl yazarn yarglanma srecini balatmtr. Davann dmesine kadar devam eden bu sre, ke yazarlar arasnda blnmeye sebep olmutur. Bu almada merkez basnda yer alan ke yazarlarnn sylemleri incelenerek farkl trden milliyetiliklerin nasl hayat bulduu ele alnmtr.

Bu yazarlar arasnda kimi Pamukun Trk imajna zarar verdiini dnmekte; kimi ise bu aklamalarn dnce zgrl kapsamnda deerlendirilmesi gerektiini savunmaktadr. Her ne olursa olsun yrtlen bu tartmalar, milliyeti sylemin en azndan gnmz siyasal ve toplumsal ortamnda, tarih sahnesinde uzun sre daha yer bulacann bir gstergesidir.

ABSTRACT

The influence of nationalism, which is a concept that does not go beyond French Revolution in 1789, is being felt more and more in the whole world in the recent years. Even though the global economy or socio-cultural convergence is increasing, the members of the nation, which is an established togetherness, are being obliged to defend themselves more each day. While doing this, they may also exclude the different groups among themselves.

Since the beginning of the negotiations of accession to European Union, the wave of nationalism which is observed remarkably in Turkey, is more conspicuous especially in the last year owing to the occurrence of some events. The comment of Orhan Pamuk affirming the genocide of the minorities, which is one of the most discussed subject of Turkey, started the judgement process of the famous author. This process which continued until the abatement of the accuse, caused a division among the columnists. In this study, the expressions of the columnists, which take place at the central press, are examined and how different types of nationalism are coming to life is handled.

Among these authors, some are thinking that Orhan Pamuk is damaging the image of Turks; some are defending that these declarations should be evaluated within the frame of the freedom of thought. Anyhow, these discussions are an indication that the nationalistic expressions will find its place on the stage of history, at least in todays political and social circumstances.

1. G R

Avrupa Birlii srecinde Trkiyede milliyetiliin gidiatn saptamak amacyla yaplan ve Tempo dergisinin 6 Nisan 2006 saysnda yaynlanan milliyetilik aratrmasnda Yakn dnemde lkemizin yaad gelimelerden sizi en fazla rahatsz eden hangisidir? sorusuna verilen cevaplar, halk arasnda milliyeti kabarn hangi dzeyde olduunu gstermek asndan nemlidir. Alnan cevaplar arasnda birinci srada yabanclarn Trkiyede toprak satn almas; ikinci srada Orhan Pamukun Trkiyede 1 milyon Ermeni, 30 bin Krt ldrlmtr aklamas; nc srada Trk Ceza Yasasnn 301. maddesi uyarnca Trkl aalamaktan alan davalar ve drdnc srada baz ehirlerde yaanan lin giriimleri yer almaktadr. lke apnda 15 ilde yaplan aratrmann sadece bu sorusuna verilen tm cevaplar rahatszlklarn farkl trden milliyeti hassasiyetlerle ilgili olduunu gstermektedir. Bu noktada dikkati eken, bu hassasiyetlerin gelip geici bir tavr olmaddr. yle ki Orhan Pamukun aznlklara ynelik soykrm iddialarn olumlayc ynde yapt aklamann zerinden bir buuk yl gemesine ramen hala Taksim Meydannda yaplmakta olan 301 uygulansn, Orhan Pamuk yarglansn eklindeki imza kampanyalar byk ilgi toplamaktadr.

Bu aratrmann amac, yukardaki paragrafta belirtilen aratrmann da gsterdii gibi milliyetiliin atakta olduu bu son yllarda, milliyetilikte temellenen bir sylemin basnda nasl kurulduunu incelemektir. nk basn organlar bir milletin nasl bir hayali cemaat olduunu temsil etmenin balca teknik aralardr.1 Bu nedenle milliyeti sylemi incelerken hem halkn bak asn yanstmak, hem de halk ynlendirmek gibi ilevleri olan gazeteleri ele almaktaym. Gazetelerde ise ounlukla ayn dille yazlan ve tm gazetelerde ok da farkllk grlmeyen haberleri incelemek yerine, kanaat nderleri olarak kabul edilen ke yazarlarnn yazlarn incelemekteyim. Trkiyede toplam en byk sat oranna sahip olan ve merkezde olarak deerlendirilebilecek Hrriyet, Sabah ve Milliyet gazetelerinin yazarlar ele alnmtr. nk ama marjinal gruplardaki milliyetiliin deil; merkezde ykselen milliyetiliin nasl tezahr ettiini tespit etmektir. Bu aratrmada dnyada ve Trkiyede milliyetiliin nasl ortaya ktndan son zamanlarda yaanan ykselme
1

Benedict Anderson, Hayali Cemaatler, ev. skender Savar, 37.

dalgasna kadar bir kaynak almas yaplmtr. Bundan sonra Hrriyet, Sabah ve Milliyet gazetelerinde yazan ke yazarlarnn Orhan Pamuk davasnda nasl kalem oynattklar incelenmitir. Bu olayn ele alnmasnn en nemli sebebi Avrupa Birlii mzakerelerinde Trkiyenin nne en ok sunulan konulardan biri olan soykrm iddialar hakknda yaplan olumlayc yorumun ve alan davann gazetelerde geni bir yank uyandrmasdr. Ke yazarlarnn bu olay nasl ele aldklar, ykselen milliyeti dalgann neresinde olduklarna dair de nemli iaretler vermektedir. Burada vurgulanan bu ke yazarlarnn milliyetilik konusundaki bak alar ve buna bal olarak nasl bir sylem gelitirdikleridir. Orhan Pamukun Tages Anzeiger Gazetesinin haftalk kltr eki Das Magazinde yaynlanan rportajn tarihi olan 6 ubat 2005 ile 2006 ylnn Mart aynn sonuna kadar olan dnemdeki ke yazlar ele alnmtr. Toplam 33 yazarn 104 tane yazs incelenmi; bunlarn arasndan 42 tanesi almada kullanlmtr. Orhan Pamuk davas hakknda gazetede yaz yazan tm yazarlar alma kapsamnda ele alnmtr. Bu ke yazarlarnn Orhan Pamuk davasna bak alar ierik analizi yntemi kullanlarak ele alnmtr.

Milliyetiliin Trkiyede eskisine gre ok daha fazla yank bulmasnn pek ok sebebi bulunmaktadr. Ancak Avrupa Birlii ile mzakerelerin balama tarihi olan 3 Ekim 2005i dnm noktas olarak almak mmkn. nk bu tarihe kadar Avrupa Birliine girmek sosyo-kltrel veya ekonomik olarak ilerlemek adna bir art olarak grlmekteydi. Ancak bu art salamak iin baz dnlerin verilmesi gerektiini gren aydnlar iin parltsz tarafn da dnmeye ve dile getirmeye balamlardr. Gndemin neredeyse k hzyla deitii Trk basnnda bu sylemi kullanma alanlar da ok fazla olmutur. Ortaya kan her haber, milliyetilik sylemi altnda gazetelerdeki kelere konu haline gelmitir. Bu srecin dikkat ekici taraflarndan biri milliyeti tepkinin d glerin yan sra etnik aznlklara ynelmi olmasdr. Bu nedenle almamda Avrupa Birlii ile mzakerelerin balang tarihinden bu yana ortaya kan olaylar arasndan bir tanesini; Orhan Pamuk davasn incelemeyi tercih etmekteyim. Ke yazarlarnn da ilgisini eken balca konulardan biri olan bu dava, milliyetiliin farkl trlerinin nasl hayat bulduunu anlamak asndan da nemlidir.

Aratrmann ieriine gelecek olursak; Milliyetiliin icat edilii, milletlerin douu bal altndaki ikinci blmnde milliyetilik kavramnn dnyada nasl ortaya ktn ele almaktaym. Burada 1789 Fransz Devriminden gnmze kadar milliyetiliin hangi evrelerden getii anlatlmtr. nc blmde Osmanldan bu yana Trkiyede milliyetiliin dnm; Resmi, Kemalist, liberal, etnik veya muhafazakr gibi farkl milliyetilik trlerinin Trkiye konjonktrnde nasl hayat bulduu incelenmitir. Drdnc blmde 2. Dnya Savandan sonra dnyada ve Trkiyede milliyetiliin hz kazand dnem ele alnmtr. Bu blm Avrupa Birlii srecinde Trkiyede gelien milliyetilik syleminin akland beinci blme balanmaktadr. Bu sylemin gzler nne serilmesinde basn en iyi rneklerden biridir. Bu nedenle altnc blmde Orhan Pamuk davas zelinde basnda milliyetilik sylemini incelemekteyim. gazetedeki ke yazarlarnn Orhan Pamukun aklamalarna ve bu aklamalar takiben alan davaya ilikin yorumlarndan basndaki milliyetilik sylemi hakknda ipularnn arand bu blm, benzer politikalara sahip gazetelerdeki ke yazarlarnn milliyetiliin farkl ularndaki durularn ortaya karmaktadr.

2. M LL YET L N CAT ED L , M LLETLER N DOUU

Milliyetilik, tarih boyunca insanlarn benzerleriyle btnleme yoluyla kendilerini gl ve huzurlu hissetmek iin bavurduklar yollardan bir tanesidir. nsanolu dnyaya ben olarak geliyor olsa da doas gerei hep bir biz olma ihtiyac iindedir. Bunu farkl zamanlarda farkl ekillerde yapt grlmtr. Ancak ounlukla iki tane yol izlenir. Birincisi bulunulan gruptaki dier yelerle ortak ynlerin vurgulanmasyla biz duygusunu glendirmektir. kincisi ise grubun dndakileri; yani onlar dlayarak, hatta ktleyerek grubun dayanmasn arttrmaya almaktr. Genellikle bu yollarn ikisi birden kullanlmakla birlikte, ounlukla biz duygusunu oluturan eler zayf olduu zaman, kendini tanmlamak iin onlar kavramna daha ok bavurulur. Bu tanmlama ihtiyac insanolunun balangcndan beri bulunsa da millet tanm tarih kadar eski deildir. yle ki modern anlamyla milletlerin 18. yzyldan eskiye dayanmadn sylemek mmkndr.

Konuyla ilgilenen hemen her aratrmac ncelikle milletin ne olduu sorusuyla ilgilenmitir. Ancak Hobsbawma gre bir milletin dierinden a priori nasl ayrlacan anlatmann belli bir yolu bulunmamaktadr. Millet olmak iin nesnel kriterler saptama ya da belirli gruplar milletletirilirken, belirli gruplarn neden milletletirilmediini aklama giriimleri; genellikle ya dil ve etnik kken gibi tek bir kritere ya da dil, ortak topraklar, ortak tarih, kltrel zellikler gibi bir kriterler kmesine dayanmtr. Hobsbawma gre Stalinin tanm herhalde bunlardan en iyi bilinenidir ama kesinlikle tek millet tanm deildir. Staline gre Millet, tarihsel olarak evrilmi istikrarl bir dil, toprak, ekonomik yaam ile kendini kltr ortaklyla davuran psikolojik yapdan oluan bir topluluktur.2

Ancak bunun gibi tm nesnel tanmlar bir noktada tkanmtr. Tarihsel olarak, gelien, deien birimleri, kalc ve evrensel bir ereveye sokmaya almann byle bir sonucu douraca olduka aktr. stelik bu amala kullanlan dil, etnik kken gibi ltler mulk, deiken ve birden ok anlamldr. Bunun yan sra milli kimliin ierdii bu unsurlar zamanla, olduka ksa dnemlerde bile deiime urayabilmektedir.

E.J. Hobsbawm, Milletler ve Milliyetilik, ev. Osman Aknhay, 19.

Milliyetiliin kavramsallatrld bir millet gelecee dnk olarak tanmlanabilirken, gerek millet ancak a posteriori tanmlanabilir.3 nk milleti asli ve deimez bir toplumsal birim olarak grmemek gereklidir. nk milletlerin oluumu srasnda yapaylk, icat ve sosyal mhendislik unsurlar devreye girmektedir. Milletlerin, insanlarn snflandrmann doal, tanr vergisi bir yol olduu, doutan gelen bir politik kader olduu iddias bir mittir. Bazen nceden var olan kltrleri alp onlar milletlere eviren milliyetilik, bazen de milletleri yoktan icat eder ve genellikle nceden var olan kltrleri tamamen yok eder. Bu bir gerekliktir. 4 Ksacas analitik dzlemde milliyetilik milletlerden nce gelir. Milletler, milliyetilikleri yaratmaz; bunun tam tersi dorudur.

nce milliyetiliklerin, sonra da milletlerin olumu olmas, bir yaratm srecini akla getirmektedir. Benedict Andersona gre milletler, hayal edilmi siyasal topluluklardr. Bir millet kendisine ayn zamanda hem egemenlik hem de snrllk ikin olacak ekilde hayal edilmi bir cemaattir. Hayal edilmitir, nk en kk ulusun yeleri bile dier yeleri tanmamasna ramen her birinin zihninde toplamlarnn hayali yaamaya devam etmektedir. Ulus snrl olarak hayal edilir, nk en bynn bile tesinde baka uluslara mensup insanlarn yaad, esnek de olsa sonu olan snrlar vardr. Hibir ulus kendisini insanln tmyle rtyor olarak kabul etmez.5 Ulus, bir topluluk, bir cemaat olarak hayal edilir, nk her ulusta fiilen geerli olan eitsizlik ve smr ilikileri ne olursa olsun herkes yoldatr. Son iki yzyl boyunca milyonlarca insann birbirlerini ldrmekten ok, bylesi snrl hayaller uruna lmeye raz olmalarn mmkn klan ey, son kertede bu kardelikti.6

Benedict Anderson milliyetilii aslnda bir anomali olarak deerlendirmektedir. Milliyetilik, modern kalknma tarihinin patolojisidir; tpk bireylerdeki nevroz gibi o da kanlmazdr ve tedavisi byk lde imknszdr.7 nk milliyetiliin herkesi iine

3 4

E.J. Hobsbawm, Some Reflections on Nationalism, 387. Ernest Gellner, Uluslar ve Ulusuluk, ev. B.Ersanl-G.G. zdoan, 48, 49. 5 Bkz. (1), Anderson, 20, 21. 6 A.g.k., 22. 7 A.g.k., 20.

eken bir bys bulunmaktadr. O da, rastlanty yazgya dntrmesidir. Yani ister istemez Trk olarak dnyaya gelmisinizdir ama artk lene kadar Trksnzdr.

Tarihine bakarsak millet kavramnn modern ve politik anlamyla tarihsel adan ok gen bir kavram olduunu sylemek mmkn. spanya Kraliyet Akademisi Szlnde 1884 basmndan nce modern anlamyla devlet, millet ve dil terminolojisi kullanlmaz. Bundan nce nacion szc, basite bir eyalet, bir lke ya da bir krallkta oturanlarn toplam ve ayn zamanda bir yabanc anlamna geliyordu. Oysa 1884 basmyla birlikte artk her eyden stn bir ortak ynetim merkezini tanyan bir devlet ya da politik birim, bunun yannda bir btn saylan bu devletin oluturduu topraklar ve bu topraklarda yaayan insanlar anlam yklenmekteydi. Yani ynetim anlamna gelen gobierno 1884e kadar nacion kavramyla zellikle ilikilendirilmemitir. Gerekten filolojinin de gsterdii gibi nation szcnn ilk anlam kken ya da soya iaret etmektedir.8

Breuillye gre milliyetilik tek bir yntemle aratrlmayacak kadar deiken bir olgudur Breuilly milliyetilii, iktidar (devlet gcn) ele geirmeye ya da kullanmaya alan ve bunu milliyeti savlara dayanarak hakl gsteren siyasi hareketler olarak tanmlamaktadr. Milliyeti savdan kastettii, temel iddia evresinde yaplanan bir siyasi doktrindir. Bunlardan birincisi, kolaylkla belirlenebilecek kendine zg bir karakteri olan bir millet vardr. kincisi, bu milletlerin karlar ve deerleri dier tm kar ve deerlerden stndr. ncs, millet olabildiince bamsz olmaldr. Bu genellikle en azndan siyasi egemenlik anlamna gelmektedir.9

Milliyetilik her eyden nce siyasetle, siyaset ise g/iktidarla ilgilidir. G/iktidar, ada dnyada devletin ynetimini ele geirmeye ve kullanmaya baldr. Dolaysyla milliyetilii zmlemeyi amalayan genel yaklam ya da yntem, ncelikle onun devlet ynetimiyle olan ilikisini belirlemek zorundadr. Burada anlalmas gereken, neden milliyetiliin iktidar mcadelesi yapanlar iin bu kadar nemli olduudur. Yani, modern

8 9

Bkz. (2) Hobsbawm, 29,30. John Breuilly, Nationalism and the State, 2.

siyasette milliyetilii bylesine vazgeilmez klann ne olduu soruturulmaldr.10 Ancak ondan sonra, kltr, ideoloji, snf ve dier etkenlerin milliyetilikle ilikisine baklabilir. Yani ilk adm, milliyetiliin bir siyaset biimi olarak kabul edilmesidir. kinci adm bu yaklamn modernleme sreciyle ilikisini belirlemektir.

Milliyetiliin geliimine bakmak iin 1789 Fransz Devrimini hazrlayan koullara gitmek yeterlidir. nsanlarn kendilerini ait grdkleri grubun tr tarih boyunca deimi, snrlar gitgide bymtr. Bu grup, ilk zamanlarda klandr. Feodal dnemde ise feodal beyin topraklarnda yaayanlara dnmtr. Daha sonra, feodal beylerden en gls dierlerini (burjuvazinin yardmyla) ortadan kaldrp mutlakyeti krall kurduu zaman, bu krallk snrlar iinde yaayanlardr. Mutlakyeti krallk dneminde zenginleen burjuvazi, ekonomik iktidarn yan sra siyasal iktidara da sahip olmak iin Fransz htilalini gerekletirmitir. Bylece artk monari kaldrlmt. Ancak yerine ne konulacakt? Burjuvazi bu sorunu, yeni yce sadakat odana millet kavramn koyarak zmtr. Burjuvazi bu odak noktasna dorudan doruya kendisini koyamayacaktr. nk devrimi tek bana yapmamt; halktan byk destek grmt. Zaten buna da gerek yoktu. nk milleti nasl olsa burjuvalar temsil edecekti.

Modern millet kavramnn tarihsel adan yenilii dikkate alndnda milletin niteliini anlamann en iyi yolu, Hobsbawma gre Devrim anda ve zellikle milliyet ilkesi ad altnda 1830lardan itibaren, politik ve toplumsal sylemlerinde bu kavram sistemli biimde kullanmaya balayanlar izlemektir. O zamanlar bunlarn arasnda etnik anlamdan ziyade politik anlam daha arlkta kullanlmaktayd. Politik anlam, Amerikan ve Fransz devrimlerinde olduu gibi milleti halkla ve devletle eitleyen ulus devlet, Birlemi Milletler ya da yirminci yzyl sonundaki devlet bakanlarnn sylevlerindeki gibi yakndan bildiimiz bir kullanmd. Bu kullanlan millet kavramnn temel zellii Franszlarn deyiiyle milletin tek ve blnmez olmasyd ya da ok gemeden yle olacakt. Bu biimiyle millet, kolektif egemenlikleri kendilerinin politik ifadesi olan bir devlette somutlaan, bir yurttalar topluluuydu.11 Gerekten halk-devrimci bak asyla milletin ortak bir yan varsa, bu aslen etnik kken, dil ve benzeri unsurlar deildir;
10 11

Umut zkrml, Milliyetilik Kuramlar Eletirel Bir Bak, 125. Bkz. (2) Hobsbawm, 34.

gelecekteki ayn ortak kaderi paylamaktr. Bu yzden Hobsbawma gre bu devrimci millet terimini; 19. yzyl kuramclar arasnda hararetli tartmalara sahne olan etnik kken, ortak dil, din, toprak paras ve ortak tarihsel anlar gibi kriterler erevesinde tanmlanan bir toplulua uygun ulus devletler kurmay amalayan, sonraki milliyeti programla kartrmamalyz. Devrimci milletin tek ve blnmez olduu iddias ne kadar ne karlrsa, ierdii heterojenlik o kadar ok problem yaratyordu. ou jakoben asndan Franszca konumayan biri Fransz saylmazd ve pratikte milliyetin etnik-dinsel kriteri genel bir kabul gryordu Ama imdi belirtmeden geemeyeceimiz bir nokta, bir insan Fransz yapan eyin kurumsal olarak Franszcann anadili olmas deil, zgr Fransa halknn dier zgrlk, yasa ve ortak karakteristiklerinin yannda bu dili de renmeye istekli olmasyd.12 Bu aamada izilmi snrlar da bulunmaktadr. Yani tm bu kurallar bir milletin snrlar iindeki bireyleri iin artk bir zorunluluktu.

Zaten eitli grlere gre milletin en nemli zellii belli bir nfus ile geni bir toprak parasdr. Bunun yan sra milletlerin inas kanlmaz bir biimde genileme sreci olarak grlmtr. Fransz Devrimi itibariyle tm milletlerin bireyleri ayn devlet iinde bir araya gelmeyi ummulard. Her halkarda en eski ve en tartmasz ulus devletlerin, yani Britanya, Fransa ve spanyann fiilen ok sayda milliyet, dil ya da etnik grup barndrdn asla kimse reddetmemitir. Zaten ulus devletlerin etnik adan heterojen bir nitelik tamas kolay kabul edilmekteydi. Ancak bu heterojenliin kabul grmesini nedeni, ncelikle kk, zellikle de kk ve geri milletlerin daha byk milletlerle birleerek ve onlar araclyla insanla kendi katklarn yaparak ok ey kazanacaklarnn dnlmesiydi. Kk milletlerle dillerin bamsz bir gelecei yoktu: Gerek ilkede gerekse pratikte milli kurtulua dmanca yaklamayan insanlar bile genellikle bu gre yrekten katlyorlard. nk etnik diller zaten belli bir sre sonra evlerin iine hapsolacakt. Bunun pek ok sebebi vardr. ncelikle etnik dilde eitim grmek imknsz hale gelmektedir. Tm milli eitim politikalar milli dil zerinden gerekletirilmektedir. Bunun yan sra gndelik hayatta da kk milletlere sahip bireyler darda kendi dillerini konuarak artk hibir ilerini halledemiyor hale gelmektedir. Bylece giderek her alanda resmi dil kullanma mecburiyeti nedeniyle, etnik diller yok olma srecine girmitir.

12

A.g.k., 37.

Pratikte bir halkn, yeterli sayda olmas kouluyla bir millet olarak snflandrlmasna olanak tanyan yalnzca kriter vard. Bu kriterden birincisi, milletin mevcut devletle tarihsel ba ya da olduka eskiye dayanan ve yakn dneme uzanan gemile bayd. kinci kriter, yazl bir milli edebi ve idari anadile sahip olan, yerleik bir kltrel elitin varlyd. Yani milli kimliin dille kuvvetli balar vard. Hobsbawmn zlerek belirtmek zorunda olduunu syledii nc kriter ise kantlanm bir fetih yeteneiydi. nk halkn kolektif varlnn bilincine varmas iin emperyal bir halk olmaktan daha iyi bir yol yoktur.13 Bu durum 19. yzyla bakldnda Darwinci bir kant olarak gsterilebilir. rnein Osmanl mparatorluu kurulu yl olan 1299dan toprak kaybettii ilk antlama olan Karlofaya (1699) kadar yapt fetihlerle gcn korumutur. Her ne kadar Fransa, Britanya ve spanyadan farkl olarak mmet anlamna gelen millet kavram kullanlsa da Osmanl mparatorluunda da grld gibi milletlerin gelimesi, insann evriminde tartma gtrmez bir biimde kk gruplardan byk gruba, aileden blgeye, millete ve son kertede gelecein birleik dnyasna uzanan srete bir aamayd.

1830-1878 dneminde Avrupa haritasn deitirmi olan milliyetilik, Avrupann demokratiklemesi ve kitlesel politika anda gn getike merkezi bir yere oturan politik milliyetilik olgusundan farklyd. Massimo dAzeglio bunu u nl deyiiyle itiraf etmiti: talyay yarattk, imdi de talyanlar yaratmalyz. 1880den sonra ise insanlarn milliyet konusunda ne hissettikleri giderek daha da nem kazanmaya balamaktadr.

Bu dnemin ideallerinden biri dnyann dilsel adan da birleik olmasdr. Artk biliyoruz ki bu tr ngrler tamamen uydurma deildi. Gnmzde gryoruz ki ngilizce, milli dillerin yerini almaktan ziyade onlar tamamlamak biiminde olsa bile, global dil haline gelmitir. Hangi dilin global anlamda kabul grecei emperyal politikalardan bamsz olarak kabul edilemez. rnein bilim ve teknoloji alanlarnda etkin olan milletlerin dilinin globallemesi, beklenen bir sonutur. Bunun en nemli gstergesi yzyl ncesinde Franszcann Avrupada ngilizceden daha fazla kabul grmesidir.

13

A.g.k., 55. Yeni birliini salayan tayla krall parlamentosunun ilk oturumunda sylenmitir.

2.1. Dilin Rol

Andersona gre milliyetiliin, kendisini nceleyen ve onlardan kaynaklanm olan byk kltrel sistemlerle ilikilendirerek incelenmesi gerekir. nk ulus olarak tasarlanan cemaatlerin, dinsel cemaatlerin ve hanedanlk mlklerinin iinden karak onlarn yerini aldn sylemek ok da doru bir aklama olmaz. Zaten kkeni Aydnlanmayla olmakla birlikte kutsal cemaatin, dil ve soylarn gerilemesinin arkasnda, dnyay kavrama tarznda meydana gelen kkl bir deiim yatmaktayd. Ulusun tasavvur edilmesine en ok katkda bulunan da bu oldu.14

Peki ama Andersonn dnyaya kavrama tarzyla anlatmak istedii neydi? Bunu 18. yzylda ortaya kan iki tahayyl biiminin roman ve gazetenin- yaplarn inceleyerek grebiliriz. nk bunlar, ulusun nasl bir hayali cemaat olduunu temsil etmenin teknik aralarnn kaynadr. rnein romanlardaki olaylar, kahramanlar birbirinden haberdar olmadan yine o kahramanlar tarafndan gerekletirilmektedir. Bu da yazarlarn okurlarnn zihninde yaratt bu hayali dnyann yeniliini gstermektedir.15 Bylece hayal edilmi toplumlarn tasavvur edilmesi de kolaylamaktadr. Homojen ve ii bo bir zamanda takvim boyunca ilerleyen bir sosyolojik organizma fikri, tarihte ilerleyen ktlesel bir cemaat olarak tasarlanan modern ulus fikrinin ok ak bir benzeidir. lerleyen zamanda kapitalist yayncln da ulus-devletin salam bir zemine oturmas srecini hzlandrdn sylemek gerek. nk her kan kitap insanlarn kendileri stne dnmelerine ve kendilerini baka insanlarla kkten bir anlamda yeni tarzlarda ilikilendirmelerine imkn vermitir.

Kitap yaynclnn bymesi, milliyetiliin n aamalarndan biridir. lk yaynevleri 1500-1550 yllarnda btn Avrupada ubeler kurmulardr. Bylelikle snrlar yok sayan yaynevleri adlarn duyurmaya balamtr. Bu dnem Avrupann refah dnemi olduundan, yaynclk da bu genel bymeden payn almtr. Bu dnemde yaynclk, herhangi bir dnemde olduundan fazla, zengin kapitalistlerin denetimi altnda olan byk sanayiydi.
14 15

Bkz. (1), Anderson, 37. A.g.k., 40.

Tabiatyla kitap satclarnn ncelikle kaygs kr etmek ve rnlerini satmakt; dolaysyla en bata adalarnn mmkn olduu kadar geni kesimini ilgilendirecek yaptlar aramaktaydlar.16 Hedef kitle ilk bata okuryazar; yani Latince bilen Avrupallard. Bu pazar da 150 yl iinde doyma noktasna ulamtr. Avrupada yaanmakta olan nakit sknts da yaynclar giderek daha ok halk dillerinde baslm ucuz kitaplara yneltmitir. Bu durum ksa zamanda zellikle de Latinceyi ya hi bilmeyen ya da ok az bilen tccar ve kadnlar arasnda yeni kamuoyu yaratrken, ayn zamanda onlar dinsel-siyasal davalar uruna seferber etmitir. Bylece hanedanlk esasna dayanmayan ve ehir devleti de olmayan Hollanda Cumhuriyeti gibi ilk siyasi birimler kuruldu. Ayn zamanda gelecein mutlakiyetileri olmaya aday baz monarklar idari merkezilemenin bir arac olarak halk dillerinden yararlandlar.17

Zamanla, konuurken birbirlerini anlamakta glk eken Franszcalar, ngilizceler, spanyolcalardan birbirini bilenler artk birbirleriyle bask araclyla anlaabiliyorlard. Yani her bir dilin kendi iindeki leheleri de azalmaya balamtr. Bu srete hem kendileriyle ayn dili konuan milyonlarca insann farkna vardlar hem de kendilerine ait bir alann olduunu grdler. Yayn araclyla bal olduklar bu okur-yoldalar kendi dnyevi, tikel ve grnr grnmezlikleriyle ulusal olarak hayal edilen cemaatlerin nvelerini biimlendirdiler.18 Bu srete anlalabilirlik ve iletiim artarken leheler azalmaya balamtr. Bunu hem olumlu hem de olumsuz bir sre olarak deerlendirmek mmkndr. Kukusuz yayn evleri iin satn artmas asndan olumlu olan bu sre, okuyucular asndan ortak dile uyum salama zorunluluunu getirmitir.

Kapitalizmin ncellerinden biri olan dilsel eitliliin giderek azalmas, yeni bir cemaat tarznn hayal edilmesini mmkn klm ve bu yeni tarz, modern uluslarn temelini hazrlamtr. Bu da uluslarn tasavvur edilmesini kolaylat anlamna gelmektedir.

16 17

A.g.k., 52, 53. A.g.k., 55, 56. 18 A.g.k., 60.

2.2. Milliyetik Hz Kazanyor

Fransz devrimleri anda ekillenen karakteristik modern devlet, ou adan yeni bir olgudur. Ynettii insanlarn hepsini kucaklayan bir toprak paras olarak kabul edilen modern devlet, kendisi gibi dier toprak paralarndan eitli antlamalarla belirlenmi belirgin snr izgileriyle ayrlmaktayd. Modern devletin politik dzlemde kendi halk zerinde, ara yneticiler ve zerk kurulular sistemine gerek duymayan, dorudan bir egemenlii ve ynetimi sz konusu olmaktayd. Topraklarnda yaayan herkese ayn kurumsal ve idari dzenlemeleri dayatmann yollarn aramaktayd. Modern devlet gn getike yurttalarn dncelerini dikkate almak zorunluluuyla yz yze gelmitir.

Devlet, yurttalarna sz hakk tanmann yan sra vergi mkellefleri ya da potansiyel askerler olarak onlarn pratik onaylarna veya faaliyetlerine ihtiya duymaktayd. Ksacas devlet, teritoryal olarak tanmlanan bir halk ynetmekte ve bunu kendi topraklar zerinde en yce milli ynetim organ olarak srdrmekteydi. Bu durum 19. yzylda o kadar genel bir hal almt ki, hibir ferdinin ulus devletle ve onun temsilcileriyle (postac, polis, retmen) dzenli iliki kurmasn istemeyen bir aile, kimsenin uramad bir yerde yaamak zorunda kalrd.19

19. yzyln son 30 ylnda demokratiklemeden ve politikann seimlere dayanmasndan kanlamayaca, gn getike daha ak hale gelmekteydi. Bu yzden devletin ve egemenliklerin, alt tabakalarn sadakatini salama ihtiyac iyice kesinlemiti. Yani yeni devletler sorunlarn zmek iin halk ya da milletle zdeleme yolunu semilerdi. Bunun iin baz yardmclara da ihtiya vard. Din bunlardan biridir. Hobsbawma gre devlet, olur da yurttalarn rakip vaizlere kulak vermeden nce yeni dine inandrmay baaramazsa, pekl varln yitirebilirdi.20

19 20

Bkz. (2), Hobsbawm, 103. A.g.k., 108.

Politikay demokratikletirme, baz alardan bakldnda milli, hatta ovenist bir yurtseverlikten ayrmann zor olduu bir poplist bilin yaratma eilimine sahiptir.21 Yani demokratikleme, devletlerin ve rejimlerin kendi yurttalarnn gznde(sevilmeseler bile) meruiyet kazanma problemlerinin zmne yardmc olabilir. Demokratikleme, devlet yurtseverliini kuvvetlendirmekte, hatta yaratabilmekteydi. Ancak bunun baz glerle karlaldnda snrlar vard. Bu glerin en grkemlisi devletten bamsz olarak gelien milliyetiliklerdi. stelik bu milliyetiliklerin hem says hem de ekim alan artmaktayd. 19. yzyln son 30 ylnda devletlere ynelik potansiyel tehditler ieren talepler formle etmekteydiler.

1880den 1914e uzanan dnem devletler iinde ve arasnda o gne kadar bilinen en byk kitlesel glerin, emperyalizmin ve dnya savalaryla noktalanan, gittike byyen milletleraras rekabetlerin dnemiydi. Btn bunlar biz ile onlarn arasndaki farklar derinletirmekteydi. Bu nedenle huzursuz bir halkn farkl kesimlerini birbirine balamann en etkili yolu kullanld; yani bu farkl kesimler yabanclara kar birletirildi. Ancak burada bir sorun kmtr. nk devlet yurtseverliinin devlet d milliyetiliklerle kaynamas politik adan riskliydi. nk birinin kriterleri kapsayc nitelik tarken (Fransz Cumhuriyetinin tm yurttalar), dierinin kriterleri dlayc bir nitelik tamaktayd (Fransz Cumhuriyetinin Franszca konuan yurttalar).

Yine ayn dneminin milliyetiliini nemli zellii bulunmaktadr. Birincisi, nceden grdmz gibi liberal adaki milliyetiliin temelinde yer alan eitlik ilkesi terk edilmiti. Bundan byle kendisini millet sayan her halk topluluu, son analizde kendi topraklarnda ayr bir egemen bamsz devlet kurma hakk anlamna gelen kendi kaderini tayin hakkna sahip olduunu iddia etmekteydi. kinci olarak ve bu tarihsel olmayan milletlerin oalmasnn sonucunda, etnik kken ile dil, potansiyel millet olmann merkezi, giderek belirleyici, hatta tek kriteri haline gelmiti. Ama bunun yannda, saylar gn getike artan ve iddial hale gelen devlet d milli hareketlerden ziyade, yerleik ulus devletler iindeki milli duygular etkileyen nc bir deiiklik sz konusuydu: Millet ve bayran hzla politik saa doru kaymas.22
21 22

A.g.k., 111. A.g.k., 126.

Grld zere 1914ten nceki krk ylda milli meselenin neminin artmas sz konusuydu. Milli mesele artk hemen hemen btn Avrupa devletlerinin i politikasnda ciddi bir sorunu oluturuyordu. Hobsbawm burada sadece ok eski milletli AvusturyaMacaristan ve Osmanl imparatorluklarnda deil, her yerde sorun olduunu anlatmaktadr. 1870te pek ya da hi grlmeyen milliyeti hareketlerin saysnn 1914te ok fazla olduunu grrz. Bu hareketlerin ou artk dilsel ve/veya etnik unsuru ne karmaktayd. Bunlarn da zellikle Balkanlarda politik olarak kkrtma sonucunda gerekletiini gzden karmamak gerekmektedir. 3 Mart 1918de imzalanan Brest Litovsk ve 10 Ocak 1920de yrrl giren Versay Bar Antlamasnda Avrupann snrlar yeniden izilmitir. Ayn dnemde zellikle Habsburg ve Osmanl imparatorluklarnn k, kitlesel cinayetler ya da mecburi toplu gler dnda uzun vadede zm bulunmayan trden problemlerle uraan bir dizi benzer ulus devlet ortaya karmt. 1988-1992nin Balkanlarda yaanan sorunlar aslnda 1918-1921de yaratlmt. ekler ilk defa o zaman Slovaklarn boyunduruuna girmiler; Slovenler ise Hrvatlar ve bin yldr ayr bir tarihi olan, Ortodoks ve Osmanl mparatorluuna ait Srplarla birlemilerdi.

Hemen her durumda resmi milliyetilik, ulusla hanedanlk mlk arasndaki bir aykrln stn rtmekteydi. Bu yzden, bu srete tm dnyada bir sr yeni eliki ortaya kmtr: Macarlatrlmas gereken Slovaklar, ngilizletirilmesi gereken Hintliler, Japonlatrlmas gereken Koreliler vard. Bu uluslar da yabanc ynetimine kucak amam; aksine ayn milliyeti tavrla direnmitir. Bu smrgelerin yitirilmesi durumunda yenilginin yasn tutan da geriye kalm aristokrasi olmutur.23

Milliyetiliin hz kazand dnem olarak nitelendirdiimiz 1870lerden 1914e kadar olan aralkta hem toplumsal hem de politik deiimler gzlenmitir. Bunlarn arasnda tanesi dikkate deerdir: Modernitenin saldrsna urayan geleneksel gruplarn direnii, gelimi lkelerin ehirleen toplumlarnda hzla byyen yepyeni ve geleneksel olmayan snflarla katmanlarn ortaya k ve yeryznn her tarafndaki eitli halklarn eine

23

Bkz. (1), Anderson, 128.

rastlanmadk gleri ve oluan diasporalar.24 Yani bu dnemde meydana gelen deiim, hem kkll hem de hz itibariyle artk yeni bir dnemin baladn gstermektedir. stelik bu deiimler belli gruplar arasnda atmann artmasna da sebep olmutur.

Sonu olarak milli bilincin sz konusu milliyetleri oluturan halk kitlesinin gznde ne anlama geldii konusunda hala ok az ey bilmekteyiz. Ayrca o dnemde milli bilincin oluumu, dier toplumsal ve politik bilin biimlerinin oluumundan ayrlamaz: Hepsi el ele gider. Bunun yan sra milli bilincin gelimesi ne dorusal bir izgide seyreder ne de toplumsal bilincin dier elerine mutlaka zarar verir.

2.3. Milliyetiliin Zirve Dnemi

19. yzylda ait milliyetiliin zafer kazand bir dnem var idiyse, bu dnem 1. Dnya Savann sonuna denk dmektedir. Bu dnemde artk hanedanlklarn altn a sona ermiti. Aslnda bu zafer iki gelimenin rnyd: Bir yanda Orta ve Dou Avrupann ok milletli imparatorluklarnn k ile br yanda Rus Devrimi. Bylece artk eskiden byk devletlere bal olarak yaayan kk milletlere kendilerini anlatmalar iin gn domutu. Artk uluslararas norm, artk ulus-devletti. Varln srdrebilen imparatorluklar bile Birlemi Milletlere imparatorluk niformasyla deil ulusal kyafetleriyle katlmaktayd.25

ki sava arasndaki durum bize milliyetiliin ve ulus devletlerin snrn ve potansiyelini deerlendirmek asndan olaanst bir frsat sunmaktadr. Bu durumda Avrupadaki ulus devletler modeline gz atmakta fayda var. Hobsbawma gre Avrupada ya da baka bir yerde, politik haritay milliyet dorultusunda yeniden izmeye ynelik ayn lde sistemli bir giriim asla grlmemitir. Ayn zamanda Wilsoncu ilkenin yani devlet snrlarnn milliyet ve dil snrlaryla uyumlu klnmas ilkesinin pratikte hibir ekilde

24 25

Bkz. (2), Hobsbawm., 134. Bkz. (1), Anderson, 129.

uygulanamayaca ortadadr.26 Zaten bu uygulama pek de ie yaramamtr. Halklarn fiili dalm gz nne alndnda, eski imparatorluklarn ykntlar zerinde kurulan yeni devletlerin ou, kanlmaz olarak ok milletli yapdayd. ekoslovakya, Polonya, Romanya ve Yugoslavya buna rnektir. Asl deiim, devletlerin artk ortalama olarak daha klmeleri ve devletler iindeki ezilen halklara artk ezilen aznlklar denilmesiydi. Kaln izgilerle her birinde etnik kken ve dil itibariyle ayr bir homojen halkn yaad, kendi iinde uyumlu teritoryal devletlere blnm bir kta yaratma almasnn mantksal sonucu, aznlklarn kitle halinde kovulmas ya da imha edilmesiydi.27

Avrupa haritasnn milli temelde yeniden izilmesi, milliyetilii birletirici ieriinden yoksun brakmaktayd. Gerek Dou Avrupada gerekse Bat Avrupada hala devletsiz milletler vard. Ulussuzlama totaliter siyasetin elinde ok gl bir silah haline gelmiti. Ayrca milliyetlerinin kendilerine salad haklar kaybetmi insanlara, insan haklarn salama konusunda Avrupal ulus-devletlerin anayasal yetersizlii, zalim hkmetlerin deer modellerini dmanlarna bile dayatmalarna imkn vermiti. Saylar giderek artan masum insanlarn oluturduu topluluun korkun durumu, totaliter hareketlerin iddialarnn gerekliinin pratikteki ispat gibiydi. Totaliter hareketlere gre, temel insan haklar hikyesi saf bir hayaldi; demokratlarn kar klar, protestolar ise yeni bir dnyann acmasz hkimiyeti karsnda kandrmacadan, ikiyzllk ve korkaklktan baka bir ey deildi.28

Burada deinilmesi gereken iki can alc nokta bulunmaktadr: Birincisi modern kitlesel medyann (basn, sinema ve radyo) ykseliiydi. Popler ideolojiler bu aralarla hem standartlaabilir, homojenleebilir ve dntrlebilir, hem de aka zel kar sahipleri ve devletler tarafndan maksatl propaganda amacna ynelik olarak kullanlabilirdi ( lk Propaganda ve Halk Aydnlatma Bakanl 1933te Almanyada yeni Adolf Hitler hkmetince kurulmutu). Spor da zel ve kamusal dnyalar arasndaki uurumu kapatmaya yaramaktayd. ki sava arasndaki dnemde kitlesel bir gsteri olarak spor, devlet-milletleri sembolize eden kiiler ve takmlar arasndaki bitmek tkenmek bilmeyen gsterilere

26 27

Bkz. (2), Hobsbawm, 160. A.g.k., 161. 28 Hannah Arendt, Aznlklarn Ulusu ve Devletsiz Halklar, Uluslar ve Milliyetilikler, 128.

dnmt. ki sava arasndaki dnemde milletleri ya da devletlerini temsil eden sporcular da hayali cemaatlerin esas temsilcileri olmaktayd.29

1945ten sonraki bamszlk ve smrgecilikten kurtulma yanls hareketler, sosyalist/komnist antiemperyalizmle zdelemiti. Yalnzca sosyalistlerle komnistlerin smrgecilikten kurtulu mcadelelerinde nemli rol oynadklar devletlerin deil, smrgecilikten kurtulmu ve yeni bamsz olan ok sayda devletin de kendilerini bir anlamyla sosyalist olarak ilan etmelerinin nedeni herhalde budur. Milli kurtulu, solun slogan haline gelmiti. Paradoksal bir durum olarak, Bat Avrupadaki yeni etnik ve ayrlk hareketler 1914ten nceki ar sac, faizm yanls, hatta baz yal militanlarn sergiledikleri ibirliki tavrla hi uyumayan, toplumsal devrimden yana ve Marksist sylemleri benimsemeye balamlard. Bu sylemler 1968in bak asn hazrlad. 1968 beklenen mutluluu getiremedii zaman solun gen entelektellerinin hemen bu tr hareketlere akn etmesi, milliyeti retoriin dnme uramasna ek bir itki kazandryordu.30

Benedict Anderson ounlukla Asya ve Afrikann smrgeletirilmi blgelerinde yaanan milliyetilii son dalga olarak nitelendirmektedir. Bu milliyetiliin kkeninde byk lde sanayi kapitalizminin baarlarnn mmkn kld kresel emperyalizme kar tepki bulunmaktadr. 1945ten sonra ise milliyeti hareketlerin ou, yabanc bir emperyalist devleti deil, milli homojenlii iddia eden, yeni kurulmu devletleri hedef almt. Aznlklar da artk bu tedirginlik ortam iinde, gvensizlik ve nostalji duygusundan hemerilerinin olduu gruplara yaknlamaktadr.

29 30

Bkz. (2), Hobsbawm, 171. A.g.k., 178.

2.4. 20. Yzyln Sonunda Milliyetilik

Yakn zamanda milliyetiliin geliiminin sekteye urayaca konusunda hibir ipucu bulunmamaktadr. Bugn btn devletler resmi olarak millettir; ou politik ajitasyonlar, pratikte btn devletlerin rahat vermeyip kovmann yollarn aradklar yabanclar hedef almaya eilimlidir. Hedef alnan yabanclar ise kesinlikle yoksul veya yasad gibi devlete zarar veren ve dlanan kesimlerdir.

Avrupada ayrlk milliyetiliin patlamas yirminci yzylda daha da zgl tarihsel kklere sahiptir. Transkafkasyann canlanmas, yerel milliyetilikleri silmiti. Ama geride birka sorun kalmt. Bunlardan birisi Hobsbawma gre ksmen Kemalist Trkiyeyle yaplan grmelerle dzenlendii iin gelecekte milliyeti ekimelere zemin hazrlayacak birka hassas sorundu. Bunun rnei, bilhassa Azerbeycan iindeki bir Ermeni blgesi olan Dalk Karaba sorunuydu. nk Ermeniler, milliyeti belli bir toprak parasna balanmann kard glkleri rneklemektedir: Bugnk Ermenistan Cumhuriyeti (bakent Erivanla birlikte) 1914ten nce bu mutsuz halk iin zel bir nem tamyordu. Ermenistan asl olarak Trkiyedeydi. Rus Ermenileri, hem krsal bir Transkafkas halkn hem nemli bir ehir nfusunu hem de geni bir milli ve milletleraras diasporay oluturuyordu. Denebilir ki Ermenistan, Ermeniler yok edildikleri ve her yerden kovulduklar zaman geriye kalan yerdi.31

Yaadmz her kentli toplumda yabanclarla, bize kendi ailemizin kklerinin zayfln ya da kuruyup gittiini hatrlatan, yerinden yurdundan edilmi insanlarla karlarz. Ancak komnizm sonras toplumlardan gnmze kadar etnik ya da milli kimlik, masum topluluu tanmlamann ve bu masum topluluun yani bizim berbat durumumuzdan sorumlu olan sulular saptamann bir arac olmutur. Bu, zellikle komnist rejimlerin artk gnah keisi ilevi gremez hale gelmesiyle de balantldr. ekoslovakya

31

Bkz. (2), Hobsbawm, 197.

iin sylendii gibi: lke tekilerle kaynyor. Herkesin iaret parma tekileri iaret etmek ve onlara isim takmaktan yara oldu.32

Kanun ve nizam al mevcut aidiyet alnda ne kmaktadr. Ayrca her iki kavram, milletlerle milliyetiliin nc bin yla hazrlanan kar konulmaz bir g olduu yanlsamasn yaratrlar. nk milletler bu boluklar doldurmak iin, biilmi kaftanlardr. Sonu olarak teritoryal zerklik iin uraan btn hareketler kendilerini durum kesinlikle byle olmadnda bile- millet oluturan hareketler olarak dnrler. Merkezi iktidara ve devlet brokrasisine kar blgesel, yerel hatta yresel karlar savunan btn hareketler, eer baarabilirlerse bir milli giysi giyerler (etnik-dilsel zellikleri artran bir giysi olmas daha fazla tercih edilmektedir).33 Bu yzden milletler ve milliyetilik, olduundan daha etkili ve daha yaygn grlmektedir.

Milliyetilik 18. yzyldan beri alara, siyasal rejimlere, iktisadi ve toplumsal yaplara gre farkllan bir modellenme ve uyarlanma sreci geirmitir. Bunun sonucunda hayali cemaat tasavvur edilebilir btn ada toplumlara yaylmtr.34 ada milliyetilik iki yzyllk tarihsel deiimin varisidir. Resmi milliyetilik balangtan beri, imparatorluk ve hanedan karlarn korumakla yakndan ilikili, bilinli, savunmac bir politikayd. Ama bir kere herkesin grebilecei bir gereklik kazandktan sonra siyasal ve toplumsal sistem tarafndan kopya edilebilir bir ey haline gelmitir. Bu milliyetilik slubunun srekli kalan tek zellii resmi olmasyd. Yani devletten kaynaklanmakta ve her eyden nce devletin karlarna hizmet etmektedir. Bu yzden resmi milliyetilik modeli en ok devrimcilerin devlet kontroln baarl bir ekilde ele geirip, ilk kez devlet gcn hayalleri dorultusunda kullanabilecek bir konuma geldiklerinde nem kazanmtr. Ve yle olmaya devam etmektedir. 35

32 33

A.g.k., 206. A.g.k., 211. 34 Bkz. (1), Anderson, 176. 35 A.g.k., 178, 179.

Trk milliyetilii de benzer bir geliim srecini izlemitir. ounlukla devlet sekinleri tarafndan ina edilmi bir kimlik olduu savunulmaktadr. lerleyen blmlerde Trk milliyetiliinin bugnne k tutmak amacyla bu kimlik oluturma srecinin balangcndan gnmze kadar hangi evrelerden getii ele alnacaktr.

3. TRK YEDE M LL YET L K

Milliyetilik dnyann her yerinde bir milli kimliin farklln, bakaln, kendine mahsusluunu vurgulama esasna dayaldr. Trk milliyetiliinde bu vasfn kimi dnemlerde daha belirgin olduunu sylemek mmkndr. Milliyetiliin ideolojik basknln zmleyebilmek iin, onu Kemalizmle balantl dnmek gerekir. Kemalizm ve milliyetilii Trkiyede resmi ideolojinin ana ekseni olarak tanmlayabiliriz. Zaten milliyetilik, Kemalist Alt Okun balca ilkesinden biridir. Hatta baskn olan olduu kabul edilmektedir. Yine de herkese kabul edilebilen ortalama bir Trk milliyetilii ihtimalinden sz etmek olduka gtr.

19. yzyl sonunda Osmanl mparatorluunda Yunan, Ermeni, Bulgar milliyetilikleri mevcutken, Trkle dair kimlik eleri (zellikle dil) saptanabilse de, baz uzmanlar Trk milliyetiliinden sz edilemeyeceini savunmaktadr. 19.yzyln balarna kadar Osmanllar iin Trk, imparatorluk iinde Trke konuan Mslman halk demekti. Tanzimat ncesinde Osmanl tarih yazcl iinde tarihsel bir kimlik olarak yer almad gibi sosyo-kltrel adan da kk drc bir sfat olarak daha ok kyllkle zdeletirilirdi.36 Bal bana Trk szc pek ok yerde dile getirildii gibi kyly, kaba sabay belirten kltc bir terimdir. Yirmi be yl sonra Anadoluda Trk milli devleti olma iddiasndaki bir devlet, Trk milliyetilii fenomeninin aniden ortaya kmas sorununu da beraberinde getirerek kurulmutur.37 Bu nedenle Trk kimliiyle ilgili almalar, ister istemez bu lkedeki gl devlet geleneine gndermeler yapmaktadr. Trk milli kimliini tanmlamak iin tarih boyunca Trkler kimdir? deil de, Trkler kim olmaldr? sorusu sorulmutur. Yani, Trk milliyetilii devlet sekinlerince ina edilmi bir kimliktir. Bu ina edici zihniyet, Osmanl mparatorluunun Batllama srecine girmesiyle birlikte, devlet sekinlerinin kendilerine atfettikleri toplum mhendislii misyonunun bir uzantsdr. Uzun vadede bu zihniyet devletin toplumsal kklerden kopuk kalmasna neden olmutur.38 Zaten Murat Belgeye gre ise Trkiye Cumhuriyetinde

36 37

Gnay Gksu zdoan, Trk Ulusuluu ve Trk Cumhuriyetler, Toplum ve Bilim, Yaz-Gz 1993, 61. Franois Georgeon, Suyu Arayan Adam Okurken, Modern Trkiyede Siyasi Dnce/Milliyetilik, 23. 38 Aye Kadolu, Milletini Arayan Devlet: Trk Milliyetiliinin Amazlar, 75 Ylda Tebaadan Yurttaa Doru, 201.

yaayanlarn birbirleriyle olan ilikisi yaanm bir gemie deil, belki yaanabilir bir gelecei endekslenmi bir ilikidir.39

Yukardaki paragrafta da belirtildii gibi Trkiyedeki milliyetiliin en nemli sorunlarndan birisi milli veya milliyeti sfatlar konusunda hemfikir olunmamasdr. Bu da Osmanldaki Millet Sisteminin uzants olarak alglanabilir. Millet Sisteminde cemaatler (milletler) dinlerine gre tanmlanmaktayd. Rum milleti, Ermeni milleti, Mslman milleti gibi. Mslman milletinin iine Trk, Arap, Krt, Laz, Abaza, erkezler girmekteydi. Bugn artk milli sfat kullanlrken kesinlikle ulus denilmek istenmektedir ama bazlar hala eski anlamn; yani mmetilii kastetmektedir. Bunun sebeplerinden biri ise bu sfatn byk prestijinden faydalanmak, milliyetilii ara olarak kullanarak, belli bir dnya grn lanse etmektir. Brakn Osmanly, bugnk Trkiyede bile Trk deyince farknda olmadan Mslman Trk kastediyoruz. En laik olan bile byle yapabiliyor. Bunun yerine rnein Musevi vatanda diyenlerin says da olduka fazla. Bunlar hep Millet Sisteminin kalntlar. Oysa kronolojik olarak milliyetilik, verilen nem asndan dinden sonra gelen, onun yerini alan ve dolaysyla ona rakip olan tutunum (cohesion) ideolojisidir.40

Trkiyede milliyetilik zerine fikriyatn orakl ve sl (hem taraflar hem de kar dnceleri kkrtmas asndan) bizzat dnce retimine nem veren yazarlar/ideologlar tarafndan da kabul edilir. Trk milliyetiliini analiz eden kuramsal, eletirel almalar ancak yakn dnemde artmtr. Tanl Bora, Gnay Gksu zdoan ve Bra Ersanl gibi isimler buna rnek olarak gsterilebilir. Ancak ilerleyen sayfalarda da inceleyeceimiz gibi Trkiyenin yetitirdii en nemli sistematik dnrlerden biri olan Ziya Gkalpin adn anmadan gemek yanl olacaktr. Gkalp, ok sayda etnik oluumu iinde barndran Osmanl mparatorluundan bir ulus devlet olan Trkiye Cumhuriyetine gei srecinde egemen olmu derin bir bunalm ve deiim dneminde yaayp yazmtr. zellikle 17. yzyl sonlarndan beri dier Avrupa gleri karsnda giderek daha zayf dm ve 1914ten balayarak dalma srecine girmi bir imparatorluun kne tank olmutur. ncelikle bu sreci aklamak gerekmektedir.
39 40

Murat Belge, Trkiye Dnyann Neresinde?, Birikim Yaynlar, 117. Baskn Oran, Milliyetilik nedir, ne deildir, nasl incelenir?, Birikim, 45.

Karlofadan (1699) Lozana (1923) kadar bir dizi antlamayla Trkler, Orta ve Dou Avrupadaki Kuzey Afrika ve Egedeki, Krm ve Kafkasyadaki, ran ve Arap Orta Dousundaki topraklarn yitirmilerdir. 17. yzyldan itibaren balayan toprak kayplar bte a sorununu da beraberinde getirmitir. Avrupa devletleriyle imzalanan serbest ticaret antlamalar da dk gmrk vergileri nedeniyle devletin gelirini azaltm ve yerli sanayinin gerilemesine yol amtr. Ekonomik skntlarn yan sra 1789 Fransz Devriminin etkisiyle yaylan zgrlk dnceler ve ulusuluk akm Osmanl mparatorluuna bir dier darbeyi vurmutur. Ayn dnemde balca ynetim teknii vergici ya da hara bir emperyalizmle dinsel topluluklara yar-zerklik tanmak olan bir imparatorluk altnda yaam olan halklar, 19. yzyln balarnda devrimci etkinliklere girimilerdir. zellikle Balkanlarda ortaya kan bu etkinlikler de ok gemeden etnik oluumlar temelinde rgtlenmi ve milliyeti ideolojiden esinlenen ayrlk hareketlere dnmtr. Avrupallar karsndaki iki yz yllk gerileyi boyunca srp giden askeri yenilgiler ve toprak kayplar, Osmanllar savunmac modernleme olarak adlandrlan bir srece girmeye zorlam, bir dizi reformlar dnemi balatlmtr. Modernleme ise her zaman bir bakma Batllama anlamn tamtr. nk Osmanl glye direnebilmek iin kendini onunla zdeletirmekteydi. 1830daki Tanzimat Ferman bu koullarn bir sonucudur. Bu fermanla Batnn 150 yl gerisine dt kabul edilmi ve iktidar saraydan alp meclise verilmesi amalanmtr. Fermandaki balca konular tm vatandalarn can ve mal gvenliinin salanmas, yarglamada aklk, vergide adalet ve rvetin ortadan kaldrlmas olmutur. 1. Merutiyetin ilanna kadar devam eden Tanzimat, Trk tarihinin en ok tartlan blmlerinden biri olmutur. Tanzimat Dneminin Osmanl-Trk toplumu zerinde geni kapsaml ve kalc etkileri bulunmaktadr. Tanzimat eski kurumlarn korunmas ve onarlmasna ynelik geleneksel Osmanl reform kavramnn yerine, bu kurumlarn, bazlar Batdan ithal edilmek zere, yenileriyle deitirilmesini ngren modern reform kavramn getirmitir. Tanzimat hareketinin baarlar kadar baarszlklar da reformlarn daha sonra Trkiye Cumhuriyetinin bugne dek alaca yn, birok bakmdan dorudan belirlemitir.41

41

J. Stanford Shaw ve E.K. Shaw, History of the Otoman Empire and Modern Turkey, Cilt 1, 55.

1870lere gelindiinde fermanda verilen tm szler tutulmamt. Ayrca devlet hem siyasal hem de ekonomik bir bunalm iindeydi. Bu dnemde tahta kan 2. Abdlhamit, 1876da Kanun-i Esasiyi ilan etmitir ve bylece 1.Merutiyet Dnemi balamtr. Bu dnemde tm yetkiyi 2. Abdlhamit elinde tutmaktadr. Sadrazam ve bakanlar istedii gibi atayp grevden alabilmekteydi. Ayrca istediinde meclisi kapatma veya yeniden seimlere gtrme yetkisine de sahipti. Zaten 2. Abdlhamit d basklar nedeniyle merutiyeti ilan etmiti ve 1877-1878 Osmanl-Rus Savan gereke gstererek 1878de Meclis-i Mebusann almalarn durdurdu. 1908de 2. Merutiyetin ilanna kadar geen sre, Abdlhamitin baskc ynetiminden dolay stibdat Dnemi olarak adlandrlmaktadr.

Son yllara kadar Osmanl tarih yazmnda 19. yzyl incelemelerine ncelikle, bir k ve dalma atmosferi egemen olmutur. nceden de belirttiimiz gibi askeri yenilgiler, toprak kayplar, imparatorluklardan ayrlan bu toprak paralar zerinde yeni ulusdevletlerin kurulmas ve kaybedilen topraklardaki Mslman halklarn kitleler halinde merkeze g gibi somut olaylar bulunmaktadr. Avrupann hasta adam benzetmesinde kendini bulan d basklarn varl, getiimiz yzyl ile ilgili almalarda egemenliini koruyan bir k ve dalma atmosferinin kemiklemesinde katk yapan olaylardr. Belli bir zihniyet yaps ve pek tartlmadan kabul edilmi olan genellemeler sonucunda, zellikle siyasi tarihiler 19. yzylda yaanan toplumsal deime srecini ktmser slup ve yorumla ele almlardr.42

stibdat Dneminde 2. Abdlhamitin despotizmine kar, merutiyet ynetiminin yeniden kurulmasn isteyen gizli bir muhalefet hareketi; Jn Trkler ortaya kmtr. En gl Jn Trk hareketi olarak bilinen ttihat ve Terakki Cemiyeti, Abdlhamite kar Rumelide gl bir muhalefet balatmtr. 23 Temmuz 1908 sabahnda Selanik hkmet konan igal eden ttihatlardan ekinen ve bu ayaklanmann tm lkeye yaylacandan korkan 2. Abdlhamit ayn gn 2. Merutiyeti ilan etmek zorunda kalmtr.

42

Ayhan Aktar, Trk Milliyetilii, Gayrimslimler ve Ekonomik Dnm, 161.

Yeni Meclis-i Mebusan 17 Aralk 1908de almalarna balamtr. Bir sonraki yl meclisin almalar bu kez 31 Mart Olay ile kesildi. Bu ayaklanma, Selanikten gelen Hareket Ordusu tarafndan 24 Nisan 1909da bastrld. 27 Nisanda yeniden toplanan meclis, 2. Abdlhamiti bu ayaklanmadan sorumlu tutarak tahttan indirilmesine ve yerine 5. Mehmet Reatn geirilmesine karar verdi. Ardndan 1876 Anayasas olarak da bilinen Kanun-i Esasi zerinde deiiklikler yaparak siyasal ve hukuksal kurumlar yeniden dzenledi. 2. Merutiyet dnemi arlkl olarak ttihat ve Terakki hkmetlerinin ynetiminde geti. Bu dnemde Osmanl Devleti, Trablusgarp, Balkan ve 1. Dnya savalarna girdi. savata da yenilgiyle ve toprak kayplaryla kt. 1. Dnya Savann hemen ardndan tilaf Devletlerinin basksyla 21 Aralk 1918de parlamento kapatld.

Osmanlnn yukarda anlattmz ekliyle gelien modernleme giriimlerinin her zaman bir esin kayna bulunmaktayd. 18. yzylda Batdan alnan esinin balca kayna Fransayd. 19. yzyln ikinci yarsndan balayarak buna ngiliz etkileri de eklenmitir. 1890lardaysa 1. Dnya Sava sonrasna kadar srecek olan Alman etkileri ortaya kmtr. Batya ynelen tm modernleme abalar, yalnzca Osmanl toplumunun geleneksel kesimlerinin tepkisine ve zaman zaman ayaklanmalarna yol amakla kalmayp, modernlemeyi yrtenlerin kendilerini de, sancl dnsel iklimler karsnda brakmtr. nk Batnn kavramlarn ve pratiklerini geleneksel slam ve ardndan da Trk deerleriyle uzlatrmak kolay bir giriim deildi. Birinci Dnya Savann bitiminde Trkiye artk bir Anadolu devleti, ayrlma ve ayklanma sonucu (ilk bakta) etnik ve dinsel bakmdan trde bir ulus haline gelmi bulunuyordu. lerleyen yllarda meydana gelen 6-7 Eyll olaylar veya Krt isyanlar bu trdelie glge drmektedir. Ancak asl hedef Trk milliyetiliinin, siyasi bir tercih olmaktan ok tamamlanm bulunan tarihsel bir olguya uyum salamasayd.43

Osmanlnn dnem dnem farkl kaynaklardan beslenen modernleme abalarnn etkilerini Trk milliyetiliinde de grmek mmkndr. rnein Trk milliyetiliinin en nemli zelliklerinden biri hem Fransz, hem de Alman milliyetiliklerinin elerini bnyesinde bulundurmasdr. Yani hem Aydnlanma felsefesinin hem de Romantizmin temel

43

Taha Parla, Ziya Gkalp, Kemalizm ve Trkiyede Korporatizm, 18.

prensiplerini benimser. Bu noktada Fransz ve Alman milliyetiliklerinin karakteristiklerini belirtmek gerekir. Fransz milliyetilii kozmopolitlik, evrensellik ve Aydnlanma felsefesinin temellerine oturmu bir medeniyetiliktir. Alman milliyetiliinin temeli ise Romantizmdir. Alman milliyetiliinde etnik ve kltrel eler nceliklidir. Aye Kadolunun da belirttii gibi aslnda Dou milliyetiliklerinin en belirgin zellii Fransz ve Alman modellerinin bir araya getirilmesi abasdr. Modernlik ve gelenek, Bat teknolojisi ile Dou manevilii, Aydnlanmac medeniyet ile Romantik kltr arasndaki denge Trk modernlemesinin en nemli motifleridir.44 Trk milliyetiliinde bu iki milliyetiliin zeti bir arada yer almaktadr: medeniyet ve kltr. Bunlar Trk milliyetiliine adapte edilirken, Batnn iyi ve kt taraflar birbirinden kesin izgilerle ayrlmtr. Yani iyi taraflar taklit edilecek, kt taraflar eletirilecektir. Bunu ilerde Ziya Gkalpin aklamalarnda da greceiz.

3.1. Cumhuriyet Dnemi Milliyetilii ve Ziya Gkalp

Trk milliyetiliinin tarihsel geliimini genel hatlaryla ortaya koymak da mmkndr. Trk milliyetilii konusunda muhtemelen baka siyasal dnce akmlar iin de geerli olan, yle bir dzenleme yaplabilir:45 Milli Mcadele ve Cumhuriyetin Kuruluu: Trk milliyetiliinin Merutiyet dneminden sregelen birikiminin ulus-devlet ideolojisine dnmek zere yorulduu bu evrede yekpare bir milliyetilikten sz etmek mmkn deildir. Tek Parti Dnemi: Trk milliyetiliinin resmi ideoloji olarak ina edildii evredir. Baka milliyetilik izgilerinin kkenleri de bu dnemdedir. 1950- 60 Dnemi: Trk milliyetiliinin gelimesi asndan DP iktidar devrini bir ara dnem sayabiliriz. Milliyetiliin n plana kmad, mayalanmakta olduu bir dnemdir. Ayrca bu evre, anti-komnizmin milliyetilie yn veren st-ilke konumunu edinmesine tanklk eder.

44

Aye Kadolu, Milliyetilik-Liberalizm Ekseninde Vatandalk ve Bireysellik, Modern Trkiyede Siyasi Dnce/Milliyetilik, 285. 45 Tanl Bora, Sunu, Modern Trkiyede Siyasi Dnce/Milliyetilik, 20.

 1960- 80 Dnemi: Politik kutuplama ve genileyen demokratik siyasal katlm srecinde milliyetiliin bir siyasi kimlik olarak ayrt, ieriini doldurmaya ilikin farkl nerilerin att, te yandan doal bir siyasi sfat olmaktan grece uzaklat, hegemonik gcnn sarsld bir evredir. 1980- 90 Dnemi: Resmi milliyetiliin zorunlu ideoloji olarak restore edildii bir evre. 1990 Sonras: Bu dnem milliyetiliin farkl taraflarla olaanst canland bir evre olmas bakmndan dikkate deerdir. Reel-sosyalist sistemin k ve eski Sovyetler Birlii bnyesindeki Trk lkelerinin bamszlamas, btn dnyada etno-kltrel aidiyetlere dayal kimlik siyasetinin dinamizm kazanmas ve tabii Krt sorununun tazyiki, Trk milliyetiliinin deiik ynelimlerine ivme vermitir. Bu dnemin olgularndan biri Trkln canlanmas, daha kalc ve derin etkileri olan bir dieri ise piyasa/tketim ve medya/elence kltr iine yeniden retilen popler, sradan milliyetiliin gelimesidir.

Yukarda maddelere ayrlan bu dnemlere yakndan bakmakta fayda vardr. Cumhuriyet dnemi milliyetilii, bir dizi yeniliklerin yapld yllar olmas asndan nemlidir. Bu yllar, siyasal sistemin laikletirilmesini amalayan dzenlemeler iermektedir. 1920-30lu yllarda bu anlamda kkl deiimler yaplmtr. Dini mahkemelerin kapatlmas, erkeklerin fes giymesinin yasaklanmas, tarikatlarn kapatlmas, svireden Medeni Kanunun uyarlanmas, Latin alfabesinin kabul bunlarn arasndadr. Bu dnemdeki milliyetiliin niteliini anlayabilmek iin Ziya Gkalpi ele almak yerinde olacaktr.

Trk milliyetiliinin en nemli szclerinden biri olan Gkalp, Osmanlclk ve slami mmetilik davalarnn kesinlikle yitirilmi olduu bir ortamda, erken cumhuriyet politikalarn benimsemi, imparatorluktan ulus devlete gei srecinin kamuoyu zerindeki manevi etkilerini hafifletmek zere, yaylmac olmayan bir Trkl savunmutur. Gkalpin korporatist dncesi, Trkiye ynetici ve siyasi snfna paradigmatik bir dnya gr salamtr. Dar anlamyla birer siyasi ideoloji olan ttihatlk (1908-1918) ve Kemalizmle (1923-1250) bugnk Kemalizmler ve eitli sa ideolojilerinin, Gkalpin kapsaml sisteminin programatik eitlemelerinden ibarettir. Gerekten Gkalpin korporatist
Korporatizm: Toplumu ilgilendiren nemli ekonomik ve siyasal kararlarn alnmasnda sadece devletin denetimindeki kurum ve rgtlerin sz sahibi olduu, bireysel etkinliin kaybolduu veya bireyin karar alma srecinde ancak bu rgtler araclyla ve kstl oranda katlabildii toplumsal rgtlenme biimi. (mer Demir, Mustafa Acar, Sosyal Bilimler Szl, 139.)

modeli, Trkiye Cumhuriyetinin sre giden benzer dnceler arasnda en kapsaml, en tutarl ve en oulcu olandr. Gkalpin sistemi, Trkiyede yrrlkte olmu temel siyasi sylem ve pratiin parametrelerini koymutur.46 Yani Trkiyedeki belli bal ideolojik konumlar, bazen aka belirtilerek ama ounlukla zmnen, Gkalpin kapsayc korporatist modelinden tretilmitir. Bu nedenle Taha Parla, Trk siyasal yaamann hala egemen ve sreklilik gsteren kltrel ve kurumsal yaplarnn sol ve hatta ciddi liberal bak alarndan bir eletirisi yaplacaksa, byle bir girimin her eyden nce Gkalp-Kemalizmini ele alarak balamak zorunda olduunu anlatmaktadr.

Gkalpin siyasal-toplumsal kuramnn z ve ncleri nelerdir? Kendisi kuramnn adn Trklk- slamclk-adalamaclk olarak belirlemitir. timai Mefkresini ise tek bir cmleyle zetlemitir: Trk milletindenim, slam mmetindenim, Garp medeniyetindenim47. Yani Gkalpin giriimi, bazlarn tmyle ulalmaz ve uyumaz sayabilecei, bazlarnn ise ancak kanlmaz elikilere raz olunarak birletirilebileceini dnebilecei ulusal, dinsel ve Batl dnsel gelenekleri tek bir kuramda toplamaya yneliktir.

Gkalpe gre Trk milliyetilii, kltrel bir ideali ve toplumsal dayanmann temelini oluturacak bir yaam felsefesini temsil ediyordu. Aslnda Gkalp, bunun her trl milliyetilik iin de geerli olduuna inanmt. Onun milliyetilii rk ve yaylmac olmayan, eitliki bir milliyetilikti. Bu anlamda Fransada Devrim Dneminde ortaya kan milliyetilikle benzerlikler gstermektedir. Gkalpin slamiyetten aldklar da Ortodoks retiler deil, tasavvuftan kaynaklanan siyasal deil ahlaksal ynelimli ve yine toplumsal dayanmay glendirici elerdi. Gkalpin toplum modelinde Trklk kltrel normu, slam da ahlaksal normu oluturuyordu. Deiimli olarak kulland Batllama ve adalama ise Avrupa kapitalizminin bilimsel ve teknolojik baarlaryla e anlamlyd. Ve ulusal canlanma programnn bir parasn oluturuyordu.48

46 47

Bkz. (43), Parla, 28. Ziya Gkalp, Trkln Esaslar, 65. 48 Bkz. (43), Parla, 56.

Ziya Gkalpin ne tr bir milliyetilii benimsediini anlamak iin Trkln Esaslarna bakmak gerekmektedir. Gkalpin grlerinin sistematik bir biimde toplanm olduu bu kitap, Trkln yntemi ve program zerinde younlamtr. Gkalpe gre Trklk hareketindeki rk milliyetiler ulusu rkla bir tutma hatasna dmlerdir. Baz antrolopologlar rk kavramn, hayvanlar d grnleri ve fiziksel zelliklerine gre snflandrmak amacyla kullanld zoolojiden dn almlar ve her ulusta farkl rklara mensup bireyler olmasna karn, uluslar snflandrmak zere anlamn geniletmeye almlardr. Bu antropologlar, rksal ve toplumsal zellikler arasnda iliki olduunu da ileri srer diyen Gkalp bu iddiay yle reddetmitir: Irkn bu suretle, sosyal vasflarla hibir mnasebeti kalmaynca, sosyal karakterlerin birlii olan milliyetle de hibir mnasebeti kalmamas lazm gelir.49

Ayrca Gkalp, Trklk hareketindeki etnik milliyetilerin de ulusla akrabal birbirine kartrd grndedir. Etnik grup, yani akrabalk grubu kaltmla ilgilidir. Geleneksel toplumlar akrabalk idealini stn tutmulard. Bugnk sosyal durumda ise sosyal dayanma kltr birliine dayanmaktadr.50 nk artk geride kalm bulunan dinsel atavizm, dil, din, ahlak, estetik, siyaset, hukuk ve ekonomi gibi toplumsal zellikleri, duygular ve dnceleri belirlememektedir. Toplum, eitim yoluyla bunlar kuaktan kuaa aktarmaktadr.

Gkalp Trklk hareketindeki corafi milliyetileri de eletirmitir. Bunlara gre ulus, ayn lkede yaayan insanlarn tmdr. Oysa bir lkedeki eitli halklarn dil ve kltrleri farkl olabileceinden, bu tanm yetersizdir. Ayn nedenle, imparatorluktaki tm yurttalar kapsamna alan Osmanlc ulus anlay da salam deildir. Son olarak, kiinin kendini ait sayd herhangi bir toplum biimindeki bireyselci ulus tanmn da bir yana iter. Bir ulusun yesi olmak salt istee bal bulunmadndan, bireylerin byle bir seme zgrl olmadn belirtir.51

49 50

Bkz. (47), Gkalp, 16,17. A.g.k, 18, 19. Bir kiinin atalarnda bulunan ilevsel ve anatomik zelliklerin kuaklar sonra yeniden ortaya kmas. 51 A.g.k., 20, 21.

Bunlardan sonra Gkalp, kendi sosyolojik ulus tanmn verir: Temel birletiricinin dil olduu bir ortamda, ortak eitim, kltr ve duygular. Yani ulus, ayn eitimi grm, ortak bir dili, duygular, idealleri, dini, ahlak ve estetik duyarll paylaan bireylerden olumu bir grup ya da topluluktur.52 Bugn Trkiyede millet denilince ilk akla gelen; belki de resmi politikalar nedeniyle ilk akla getirtilen Gkalpin bu tanmdr.

3.2. Trkiyedeki Milliyetilikler

Bir lkedeki milliyetilii konu ederken aslnda milliyetiliklerden bahsetmek daha uygundur. Milliyetilik, ideolojik ierii itibariyle yekpare ve sabit deildir. Farkl milliyetilik ideolojileri arasnda canl bir alveri ve rekabet de hkm srer. Trk milliyetiliklerini birka ayr kuramsal dzlemde ayrtrabiliriz. Bunlardan biri sradan/gndelik milliyetilik(ler) ile siyasi milliyetilik(ler) arasnda yaplabilecek ayrmdr. Gerek resmi/yksek kltr (milli eitim, dil ve tarih politikas vb.) gerekse popler kltr (medya vb.) milliyeti zihin kalplarnn, siyaset tesi, ideolojiler st, fikir ncesi bir doal duygu olduu kabulyle yeniden retimini salarken; kitabi ierii, programatiklii, doktriner katl olmayan bir popler milliyetilik ideolojisini ortaya karr. Trkn Trkten baka dostu yok gibi deyimler, d dnyaya ilikin paranoid tasavvurlar, bayrak/Atatrk portresi/lke haritas gibi milli logolarn kullanm, bu kendiliinden ideolojinin her yerde hazr ve nazr tezahrleridir. Bu ideoloji siyasi milliyetilik anlaylarn da etkilemektedir.53

Milliyetilikler arasndaki bu ayrm, hemen hibir somut milliyetilie tam oturmamaktadr. Hemen her milliyeti ideoloji, bu iki anlay arasnda bir yerde durur; bu konum tarihsel olarak deiebilir; dahas, kimi zaman bir milliyeti ideoloji bu iki u arasnda git-gel halinde kendini yeniden retir. Trk milliyetiliinde bu gel-git youn olarak grlr. Bu durumun en bariz rnekleri, sivil-medeni bir milliyetilik olduu iddiasn vurgulayan

52 53

A.g.k., 22. Bkz. (45), Bora, 18.

resmi milliyetilik/Atatrk milliyetilii ile bunun kar kutbunda rk bir milliyetiliin alameti saylan Trk-Turanc akm arasndaki ideolojik ortaklklarda bulunabilir.54

Trk milliyetiliklerini ideolojik ieriklerine gre tasnif ettiimizde, u hatlar ekmek mmkndr55: Resmi milliyetilik veya Atatrk milliyetilii: Devlet ve dzen ideolojisi olarak ileyen, Kurucu/Kurtarc Atatrk mitosuna dayal, otoriter bir sadakat ykmllyle ve deyim yerindeyse ezber tekraryla kendini yeniden reten, modernist ve bir yandan da zgc ulus-devlet ideolojisidir. Kemalist sol-milliyetilik veya ulusal solculuk: Modern ulusu laikliin, kalknmann/gelimenin, bamszln, anti-emperyalizmin hatta kimi rneklerde zgn/yerli bir sosyalizmin inasnn tarihsel znesi olarak gren baklardr. Liberal milliyetilik: Gl bir kapitalizmin, piyasa toplumunun inasn milliyetiliin asli bir hedefi ve uluslamann nihai gvencesi sayan, bu hedeflere erimeye dnk admlar milli gurur nesnesi olarak da ne karan yaklamdr. Etnisist milliyetilik: Ana damarn Trk-Turanc akmda bulan, Trkl kltrel etnisite temelinde tanmlayan, poplist karakteri gl ideolojidir. Muhafazakar milliyetilik: ounlukla slamclkla rezonans halinde, dine milli kimliin asli ya da eitler arasnda birinci unsuru konumunu veren, genel olarak milliyetilii gelenein yeniden-inas yolu olarak anlamlandran ynelimlerdir.

Tm bu milliyetilik eitleri, Trkiye Cumhuriyeti tarihi boyunca farkl zamanlarda etkisini arttrmtr. Bunlarn arasnda herhangi biri iin snrlar izilmi bir zaman aral vermek mmkn deildir. Yani bunlar birinin bitip dierinin balad dz izgisel bir tarih anlay iinde deerlendirilemez. Ancak her biri byk oranda resmi Atatrk milliyetiliinin bir uzants olarak kurulmutur.

Yukarda snflandrlan milliyetilik trlerine gemeden nce, Osmanl mparatorluundan Trkiye Cumhuriyetine gei dnemindeki milliyetilik anlayn ele
54 55

A.g.k., 19. A.g.k., 19.

almakta fayda vardr. Trkiye tarihinin en mulk dnemlerinden biri olan 1919- 1923 arasndaki yllar, Trk milliyetilii asndan ele alndnda, igalden kurtulma hedefinin kanlmaz bir biimde milliyeti bir ierii sahip olmas asndan nemlidir. Bu dnemde kendini milliyeti olarak tanmlayan akmlarn hemen hepsinin Osmanl modernleme srecinin ve bu srecin ortaya kartt siyasi/ideolojik elikilerin mirass olduunu belirtmek gerekir. Bu miras, ekonomik, toplumsal ve siyasal yapsnda birtakm yeni dzenlemelere zorunlu klnan Osmanl mparatorluunun dnya leinde yaylan kapitalist sisteme entegrasyon srecinin bir rndr. Burada unu da eklemekte fayda var ki, Mustafa Kemalin nderliinde ortaya kan Trk milliyetilii izgisi, konjonktrsel deiimlere bal olarak dnemin balangcndan sonuna kadar ayn tutumu sergilememitir.

Bu dnemdeki milliyeti anlay incelerken yukardaki paragrafta bahsedilen belirsizlik, kurtulu mcadelesinde beraber hareket eden kiilerin (komutan ve sonrasnda devlet adamlar) hangi amala bir arada bulunduklaryla da yakndan ilikilidir. yle ki vatann yabanc igallerden kurtarlmas amacyla rgtlenen Byk Millet Meclisinin ats altnda toplanan herkesin bir ulus-devlet ya da cumhuriyet kurmay hedeflediini sylemek mmkn deildir. 1918- 23 dnemini ikiye ayrarak incelemekte fayda vardr: 1918- 21 arasnda din zerine yaplan vurgu ve 1921- 23 arasnda devrimci milliyeti ideolojiyi destekleyenlerin artan gc.56 1918- 21 dneminde Ankarada toplanan, askeri gcn zellikle Osmanl ordularndan alan; Mslman nfusu Hristiyan kartl temelinde rgtleyen; dnyann Mslman nfusun younlukla yaad eitli blgelerinde antiemperyalist, milliyeti hareketlerle bir biimde temas kuran ve ibirlii yapan hareket, nceden de belirttiimiz gibi asl olarak yabanc igallere bir isyan olarak balamtr. Bu hareketi, var olan Osmanl mparatorluunun toplumsal, ekonomik ve ideolojik temellerine kar bir devrim hareketi olarak deil, tam tersine imparatorluu korumak amac olan herkesin bir araya geldii bir hareket olarak hatrlamak gerekmektedir.

Daha sonradan kendisini milliyeti olarak tanmlayan hareketin ideolojik anlamda en temel elikisini de bu durum oluturmaktadr. Gelecekteki bamsz devletin snrlar nasl oluturulacaktr? gibi sorularn yantlar 1918- 21 dneminde henz verilmemitir. Osmanl
56

Eren Deniz Gktrk, 1919-1923 Dnemi Trk Milliyetilikleri, Modern Trkiyede Siyasi Dnce/Milliyetilik, 113.

padiahnn ve stanbul hkmetlerinin yabanc igali altnda olduu gz nne alndnda, milliyetilik balamnda igallere kar sava, eninde sonunda Osmanl Devletinin temel kurumlar ile atma anlamna gelecektir. Uluslararas alanda gittike glenen Mustafa Kemal liderlii, bu sorunu kendi lehinde zmlemenin koullarn da yaratmtr. Sonuta, ulusal snrlar ierisinde bamszlk ve egemenlik hedefi ulus-devlet kurulmasna, devletin meru ideolojisi ise slamiyetin yerini laikliin ald bir formle dnm ve Trk milliyetiliini devletin temel ilkelerinden biri olarak tanmlamtr. Bu tanmlama ayn zamanda Osmanl kurumsal yapsyla okuluslu bnyeden kopuuna da aklk getirmektedir.57 slamiyetten laiklie geiin bir baka gerekesi medeniyette uluslararaslap, kltrde ulusal kalmann hedefidir, bu da ancak Osmanl Devletinin yklp yeni bir devletin inasyla mmkndr. Bunun iinse yeni meruiyet referanslarna ihtiya vardr. Vatandala devletin yeni bir ideolojik erevede bir araya getirilebilmesinin forml laiklikten gemektedir.

Bra Ersanlya gre milli kimliin savakan hali faizmin ykseliiyle balamtr. nk bu dnemde, yzyln balarndaki bar atmosferi idealini bozulmutur. Artk znn farkn vurgulann balca yolu dierlerini dlamak olarak alglanmaktayd. Bylece milliyet ve milliyetilik kavramlarnn birletirici hedefini kolayca kaybetmelerine yol aan militarist, dlayc veya eritici milliyetilik akmlar kuvvetlenmitir.58 Trkiye Cumhuriyeti de Milletler Cemiyetine girme mcadelesinde Avrupa tr etnik milliyetilik yolunu benimsemitir. Tabii bunu kendi siyasi kltrnn slubu erevesinde radikal bir deiim projesiyle yapmtr. Trk tarih tezi deyim olarak Cumhuriyet dneminin 1930lu yllarn akla getirmektedir. Osmanl tarih yazmnn miras olan slam merkezli tarih yorumlarna ve Avrupa merkezli tarih yorumlarna kar alternatif bir ulusu yorum gelitirilmesi iin ortaya atlmtr. ki temel amac vardr. Birincisi, Trk ulusunu odak alarak tarihi yeniden yazarak bir Trk ulusal kimliinin yaratlmasna katkda bulunmak, bu ekilde Cumhuriyetin temel amac olan ulus-devlet yaratma srecine tarihsel bir referans oluturmaktr. kinci ise Trklerin dnya uygarlklarnn geliiminde nemli bir yere sahip olduu tezini kantlayarak Trkiye Cumhuriyetinin meruiyetinin tarihsel olgularca dorulandn gstermektir.

57 58

A.g.m., 114. Bra Ersanl, Bir Aidiyet Ferman: Trk Tarih Tezi, Modern Trkiyede Siyasi Dnce/Milliyetilik, 800.

1930larda konan Trk tarih tezinin en nemli zellii, tarihiler arasnda var olan belli bal grlerin tartmalar ve aratrmalar sonucunda belirginleerek bir tez nitelii tamas deil, daha ok tez olarak isimlendirilmi olmasdr. Bu isimlendirme bariz resmi bir nitelik tamaktadr. zellikle 2.Merutiyet dnemindeki tarihilerin almalarnda Trkln etnik kken ve dil ynnden arlk kazand bir gerektir. Ne var ki, Trk tarih tezi adyla ne srlen iddialarda bu eilimin glendirilmesi uzun vadeli almalara k tutacak bir biimde deil, arlklarla dile getirilmitir. Bu nedenle de zellikle 1940lardan itibaren etraflca eletirilmeye balanan ancak 1980lerden itibaren resmi kavramyla birlikte anlan bir deyimdir.59

20. yzyln balarnda milli kimlik iin Ersanlnn aklad gibi yaklam belirginlemitir60: Birincisi Osmanlclkt. Bu, Fransz Devriminin etkisiyle devreye giren vatandalk anlaynn imparatorluk kapsamnda ele alnmas olarak aklanabilir. Yani siyasal kimlik, Osmanl kltrel kimliinden kopartlmadan vurgulanacak, bylece slam ve Trk kimlikleri de bu erevede anlm ve yaatlm olacakt. Bu, Trkologlarn Trk kkenini bilimsel aratrmalarla ortaya koyma giriimleridir.

kinci yaklam Osmanl siyasal kimliini bir kenara brakarak, hem kltrel hem de siyasal alanda Trk kimliini ne karmakt. Bu grte olanlar, etnik kkene bal olan ulusal kimliin aa uyumlu en salkl kimlik olduuna inanmaktaydlar. Tarih ve dil aratrmalarnn bu grle yaplmas iin uramaktaydlar, kltrel Trklk esas zellikleriydi. Bu yaklam, Rus arl ynetiminde yaayan Trk topluluklar iinde zellikle Kazan, Krm ve Azerbaycanl Trk aydnlarnn kltrel ve etnik bakaldrsnn milliyetilik, dil ve tarih almalaryla kuvvetlendirilmesidir.

nc yaklam savunanlar da Trkl esas almaktayd. Trkl hem etnik hem de sosyolojik bir gereklik olarak grp bunun bilimsel altyapsn hazrlamann gerekliliini duymaktaydlar. Bu akm, esas olarak Bat Avrupa ve zellikle de Fransz pozitivizminden
59 60

A.g.m., 801. A.g.m., 801-802.

etkilenmekteydi. kinci yaklamdan fark, milli vazifeyi hzlandrmay tarihin bir ilevi olarak grmesiydi. Bu nc yaklam genel hatlaryla etnik kimlii vatandalk kimliiyle birletirme abasn dile getiren ilevsel Trklk akmyd. Buna rnek olarak da Trklerin siyasal iktidara en yakn olduu blgenin, yani Anadolunun aydnlarnn Trklk almalarn pozitivizm etkisiyle genel olarak sosyal bilimlerle badatrma gayretleri gsterilebilir. Trk tarih tezi de bu koldan benimsenmitir. Atatrk milliyetilii ise byle bir tarihi srete olumutur. imdi Trkiyedeki bu farkl milliyetilik trlerini aklayalm.

Atatrk milliyetilii:

Trkiyenin resmi milliyetilii olan Atatrk milliyetilii kuruluundan itibaren, vatandalk ve toprak/vatan esasna dayal Fransz tarz bir milliyetilik anlayyla etnisist almlar arasndaki gerilimini bir dengeye kavuturamam olmasnn krizini yaamaktadr. Byle bir ideolojik mulkl ile resmi milliyetilik, milli devletin varlna, gcne, tezahrlerine (simgelerine, ritellerine, atafatna, her yerde hazr ve nazr olma niteliine) sk skya baldr. Bu nedenle ordu, resmi milliyetiin yeniden retiminde merkezi bir rol stlenir.

Cemil Koak, Kemalist milliyetilik anlaynn gnlk/pratik siyaset dilindeki karlnn Atatrk milliyetilii olduunu belirtmektedir. Bunun da iki anlam olduunu ifade etmektedir. Birincisi, Trk milliyetiliinin snrlarnn izilmi, tayin edilmi, zerinde herhangi bir tartma gtrmez, herkes tarafndan (benimsenmese de) tanm zerinde anlama salanm bir ideoloji olduunu kabul eder. kincisi, bunun doktrinize edilmi olduunu varsayar. Ve nihayet nc olarak bunu tek bir kiinin, nderin gr olarak ortaya koyar. Oysa bunlar, ne teorik ne de uygulamada dorudur. Belki de tek doru ve gereki olan saptama, her trl Trk milliyetilii tezahrnn kendisini Atatrkn milliyetilik anlay ile temellendirmeye, merulatrmaya ve glendirmeye almasdr.61

61

Cemil Koak, Kemalist Milliyetiliin Bulank Sular, Modern Trkiyede Siyasi Dnce/Milliyetilik, 37.

Devlet-odakl bir ekilde gelien resmi milliyetilik, milli devlet ina pratiinin bir sonucudur. Bu, kimi zamanlarda olduka belirgin bir ekilde kendini gstermitir. rnein bunalml 1994 ylnda, milli devlet simgelerinin ve resmi milliyetiliin sz kalplarnn ve imgelerinin yaylm ok byk boyutlara ulamtr. Trk bayra olaanst younlukta tehir edilmitir. Otomobil plakalarna Trk bayra vinyeti ilitirilmeye balanmtr. Ayyldz kolye ve rozetler, neredeyse en yaygn tak haline gelmitir. Baz arkclar, mankenler frapan giysilerini ay-yldz figrleriyle sslemilerdir. stiklal Marn syleme vesileleri artmtr.62 Tm bu simgelerin ne kartlma almalar, o dnemdeki siyasal tedirginlii rtmek amacyla gndeme gelmitir.

Kemalist Sol Milliyetilik:

1980lerde sol kamuoyunda da nemli lde sorgulanan Kemalizm, 1990larda sosyal demokrat aydnlar arasnda yeniden serpilmitir. 1990larn yeni-Kemalizmi, Yeni Sa hegemonyaya ve zellikle slamc harekete kar bir tepki olmann yannda antiKemalizm tarafndan da tahrik edilmiti. Yeni-Kemalizm, Kemalizmin 12 Eyllden sonra devletteki sa kadrolama tarafndan sulandrlarak dlandn (ve resmi ideoloji olmaktan ktn) savunmutur; dolaysyla balangta devlete grece mesafeli durdu ve 60lara gre daha sivil bir ynelim ierdi. Bir Kemalist yenilenme talebi olarak grlebilecek bu akmn eksenine, slamcln ykselii karsndaki laik tepki oturdu. Yeni Kemalist dalgann 1960larn ve 1970yerin sol-Kemalist syleminden devrald ulusalclk sylemi, resmi (Atatrk) milliyetiliin sol iddial bir versiyonudur. Sol iddia, bu sylemin Trk milliyetiliinin toprak/vatan ve vatandalk bana dayal, hmanist-evrenselci kolunu sahiplenmesinden kaynaklanr. Kemalist ulusuluk sylemi, resmi Atatrk milliyetiliinin bu kolunu etnisist-zc kolundan yaltarak ele almaktadr.63

Burada Kemalist milliyetilik yerine Kemalist ulusuluk kavramnn kullanlmas, kavram modernlemeye/laiklemeye zdeletiren kurgunun bir parasdr. Modern ulus szcyle, Osmanlda dinsel cemaati belirten millet szcnn mmet kavramna olan
62 63

Tanl Bora, Milliyetiliin Kara Bahar, 104. A.g.k., 107.

alm kapatlmak istenmektedir. Blent Ecevitin sylemlerinde de benzer bir gayret grlmektedir. Ecevitin globalleme srecinin yeni-emperyalist etkilerini ima etmesi itibaryla sol iddia tayan sylemi; Trkiyeyi zel olarak hedefleyen dman gler imgesini canl tutmasyla ekillenmektedir.

Kemalist ulusuluk, bir yanyla resmi milliyetilie, dier yanyla liberal milliyetilie ayrlmaktadr. slamcla ve Krt muhalefetine kar devletin ve ordunun politikasn bazen fazlasyla enerjik biimde desteklemesiyle, resmi milliyetilik sergilemektedir. Milliyetilii modernleme vesilesi olarak benimseyiiyle de liberal milliyetilie almaktadr.64

Liberal Milliyetilik:

Liberal milliyetiliin merkezi ilkeleri bireysel zgrln ideal mekn olarak serbest piyasa mekanizmasnn idealletirilmesine, bireysel hak ve zgrlklerin devlet karsnda gzetilmesine dayanmaktadr. Ancak bu tanm tarihsel ve ulusal boyutlarda farkl grnmler alabilmektedir. Bu nedenle standart bir liberalizmden bahsetmek olanakszdr. Cumhuriyet tarihi boyunca gzlemlenen liberal duru da bu bak asyla okunmaldr. Milliyeti liberalizmden devlet merkezci bir milliyetilii ngren liberalizme ve liberal milliyetilie kadar uzanan bir izgi zerine oturtulabilecek Trk liberalizmlerinin kesime noktalar serbest piyasann vazgeilmezlii, ortak zeminleri ise milliyetiliktir.65

Resmi milliyetiliin en azndan k itibaryla gl bir modernist-Batllamac damar bulunmaktadr. Tanl Borann liberal milliyetilik diye tanmlad akm da bu damarn rndr. Bu, modernlemeyi iktisat ideolojisiyle anlamlandran, modernleme srecinin kalknmac-gelimeci vehesini ne karan bir sylemdir. Liberal milliyetilik

64 65

A.g.k., 109. Simten Coar, Milliyeti Liberalizmden Liberal Milliyetilie, Modern Trkiyede Siyasi Dnce/Milliyetilik, 719.

ideolojisinin, Trkiyede kapitalistleme/modernleme srecinin kat ettii gelimeye bal olarak 1980lerin sonlarnda ete-kemie brndn sylemek mmkndr.66

1983te yaplan genel seimlerden, askeri rejim sonras ilk sivil iktidar olarak kan Anavatan Partisinin (ANAP) kurucu bakan Turgut zaln, 1990larn liberal milliyeti syleminin prototipini oluturduu sylenebilir. zaln 1990larn hkmetlerine de hkim olan liberal milliyeti syleminde, sosyo-politik ieriinden kopartlp tamamen teknik bir konuya indirgenen iktisadi gelime, Trkiyenin gl olmas, dolaysyla tarihini ve kltrn koruyabilmesi iin olmazsa olmaz bir sre olarak tanmlanmtr.67 Bu srecin ayrntlar Milliyetiliin Ykselii adl blmde incelenecektir.

Trk-Turanc Milliyetilik:

Trkiyede tek parti dneminin en ilgin siyasal gelimelerinden biri, kamuoyunun dikkatini zellikle Pan-Trk ve rk sylemiyle dikkat eken Trk bir akmn ortaya km olmasdr. Bu akmn bir zellii, gemii 20. yzyln balarna giden Trk hareketin tarihsel ve kltrel tezlerini sahiplenmesinin yan sra rk kimliine dayal belli siyasal grleri de yaym olmasdr. Bu akm, Trkiye Cumhuriyeti halk arasnda rk ayrm yaparak safkan soyundan gelenlere stnlk tanmaktayd. Ayrca safkan rkndan olmay baarl nderliin ltlerinden biri saymaktayd. Bu grnn tarihte binlerce yl hkm sren eski Trk hanedanlarnn ounun, melezleme, yani Trk kanyla yabanc kann karmas nedeniyle yklm olduu iddiasna dayandrmaktayd.

Tek parti dneminde karmza kan bu Trk akm, temelde Trk ulusuluunun tarih iinde geirdii evrelerden kaynaklanmaktadr. Akmn arka plann, Osmanl dnemi dncesiyle Merutiyet yllarnda ekillenen Trk hareket salamaktayd. Osmanl dneminde Trklk, imparatorluun ok-uluslu bileimi ierisinde Trk esini ne

66 67

Bkz. (62), Bora, 110. Bkz. (65), Coar, 729.

karan bir akm olarak domutu. Bu balamda Trkleri, kendilerine zg bir kltrn mirasna sahip ayr bir etnik grup olarak nitelendirmektedir.

Cumhuriyet dnemi Trklerini gznde bu hareket iinde Ziya Gkalpin zel bir yeri bulunmaktayd. Trk hareketin liderleri ve taraftarlar Gkalpin sadk bir izleyicisi olduklarn dile getirmekte ve esas amalarnn Trk devletini kendilerince tarihteki anna yakr bir ekilde ykseltmek olduunu sylemekteydiler.68

Tanl Bora, Trk-Turanc Trk milliyetiliini, resmi milliyetiliin sapkn bir kolu olarak deerlendirmektedir.69 Trk-Turanc milliyetilik, vatan olarak btn Trklk dnyasn kabul etmesiyle resmi (Atatrk) milliyetiliin vatanc/Anadolucu izgisinden ayrlmaktadr. Ezeli-ebedi bir milli varlk tahayylne dayal tarih kavray veya milli din anlay ise Trkln resmi milliyetilikle kesiebildii noktalardr.

Trklk, her dnem ayn ekilde etkisini gstermese de 1931den gnmze kadar uzanan izgide Trk siyasal yaam ve dncesi iindeki etkisini yitirmemitir. 1930larn banda daha mtevaz seyrederken, 2. Dnya Sava yllarnda taraftarlarn ve yayn faaliyetinin artyla ciddi bir canlanma devre yaamtr. CHP hkmetinin kltr, eitim ve sosyal politika alanlarndaki almalarna muhalefet etmek ve Trkiyenin 2. Dnya Savana katlmamasn eletirmek ve hatta Almanya yannda Sovyetlere kar savaa girmeyi arzulamak bu akmn balca zellikleri arasnda yer almaktayd.70 Bu da tm Trk asll halklarn siyasal birliini amalayan Trk akmn Pan-Trk yaklamn, dnemin Trk d politika ilikileriyle eliki iinde olduunu gstermektedir. Zaten bu dnemde Trk akm ierisinde kamuoyunun en ok dikkatini eken yn, btn Trk halklarnn birliinin idealize edilmesiydi.

Gnay Gksu zdoan, Turandan Bozkurta Tek Parti Dneminde Trklk, 22. Bkz. (62), Bora, 120. 70 Bkz. (68), zdoan, 14-15.
69

68

Trk-Turanc akmla resmi milliyetiliin ilikisindeki gerilim 2. Dnya Sava yllarnda dorua vardktan sonra, 1944teki Trklk davasnn ardndan Trk akm marjinal denilebilecek bir aydn hareketi konumuna itildi. Cumhuriyet tarihinde Trkln ikinci glenme dnemi 1970lerde bir partinin siyasal platformu iinde yer almasyla gereklemitir. 1960larda Trk akmn mirasna, Trkein biimlendirdii Milliyeti Hareket Partisi ve lkc hareket, yeni bir mecra amtr. Bylece ideolojik dzeyde rk etmenler gerilemi, kltrel-tarihsel zcle dayal yeni bir milliyetilik sylemi gelimitir. 1970lerde younlaan bu gelime, 1980ler dnmnde milli kimliin birincil hatta asli unsuru olarak slamn ne karlmasna varmtr. 12 Eyll sonrasnda slami kimliin basknl ok artmtr. Bu dnemde Pan-Trk temalar da flulamtr.71 1970lerden itibaren marjinallemi olan Trk-Turanc akm, 1990larda tekrar canlanmtr. Ayn dnemde hegemonik bir g haline gelen slamc hareketle rakip olmu; bylece kimi noktalarda resmi milliyetilie yaknlamtr. lkc hareket artk ehirli st-orta snf genlik tabannda da sempatizan bulmaya balamt.

Muhafazakr milliyetilik:

Muhafazakr milliyetiliin ideolojik temeli, Trkiyenin slam dnyasnn ve birliinin potansiyel nderi olarak tasarlanmasdr. Bu temelde, Osmanl nostaljisi modern ve milliyeti bir emperyal tahayyle dnebilmektedir. slamc zihniyetin resmi milliyetilikle en rahat uyutuu konularn banda, Trkiye aleyhinde komplolar kurmak olduunu sylemek mmkn. Ancak komplolarn aktrleri farkl olmaktadr. Bu akmn merkezinde RPnin milliyeti sylemi yer almaktadr.

71

Bkz. (62), Bora, 121.

3.3. Sivil ve Etnik Milliyetilikler

Milliyetilik almalarnda etnik-sivil milliyetilik ikilemi nemli bir yer tutmaktadr. Genel kabule gre etnik milliyetilik millet tanmnda rk, kltr ve dil birliini vurgulayarak kltrel ayrcalk ve zgnlk meselelerini ne karr. Sivil milliyetilii ise territoriyalite, vatandalk ve sivil gurur belirler. Etnik milliyetilik milletin asln veya zn neyin tekil ettiine dair temel savlar ne srer. Bu anlayta, milli kimlik nfusun benze olmas ve etnik safl zerine ina edilmitir. Buna karlk sivil milliyetilik ze ynelik olmaktan ok ekilsel ve ynetimseldir. Milletin belli bir etnik z etrafnda deil, ortak siyasi idealler ve fikirler etrafnda birlemesini ngrr.72 Sivil milliyetilikte milleti bir arada tutan ey zgrlk ve kendi kendini ynetebilme gibi ortak idealler ve bu idealleri gerekletirebilmek iin bireylerin etkin ve eitliki bir ekilde siyasi srece katlmalarn salayan parlamento gibi siyasi kurumlardr. Benzelii vurgulayan etnik milliyetiliin aksine, sivil milliyetilik etnik ve kltrel eitliliin ortak siyasi idealler ve kurumlar erevesinde bir milleti oluturmak zere birletirilebileceine inanr.

Bu tanmlardan sonra etnik milliyetiliin geliimini ele alabiliriz. Gnmzde kresellemenin de etkisiyle, Bat Avrupa ulus-devletlerinde bulunan merkezilemi milliyetilikler yava ve dzensiz bir ekilde zlmektedir. Bunu bir sonucu da ulusal snrlar aan ilikilerle yerel kimliklerin glenmesi olmutur. Sorunlu olarak deerlendirilebilecek bu srecin iki zellii vardr. Birincisi kimlikleri Ernest Gellnern byk ulus-devletlerin politik ats dedii ey altnda kapsanm olan daha kk, ikinci dereceden milliyetiliklerin yeniden nem kazanmasdr. kincisi ise buna paralel olarak kendilerini periferilerinden gelen kltrel bir tehdit altnda gren ulusal kltrlerce oluturulan savunmaya dnk bir tepkinin bymesi olmutur.

Her trl farkllk ve eitlilii ieren; daha dorusu bastran merkezi ulus devletlerin retilen kltrleri ve ulusal kimlikleriyle birlikte zayflamasnn, daha kk milliyetiliklere ei grlmemi bir frsat sunduu ortadadr. Bununla birlikte, millet olmaya doru hcumun

72

Anthony Smith, Milli Kimlik, ev. Sina ener, 116-118.

ykselen kk milliyetiliklerin birounda, ou kez ait olduklar eski ulus-devletlerin yerine etnik ie dnk ya da saf formasyonlar ina etme abasnda girebildiklerini grmekteyiz.

Modern ulus-devletin bu melezlii, kresellemenin birinci safhasnda yakn zamanlarn en byk zoraki ve gnll kitle gleriyle oluturulmutur. Gmen topluluklarla bezeli hale gelmi olan Bat ulus-devletleri, etnik, kltrel, dinsel ve dilsel olarak i ie gemi bir ekilde ok kltrl haldedirler. Ancak Stuart Hall, yeni milliyetiliklerin birounun saf bir folk yaratmak ve olduka tehlikeli olan etnik temizleme oyununu oynamak iin genellikle son derece pheli dou mitleri ve dier sahte iddialarla uramakta olduklarn anlatmaktadr: Ulus-devletler farklla ilikin korkularn deiik biimlerde, yzyllardr bar iinde yaadklar komularna kar gsterebilirler. Bunun yan sra benzer korkular Mslmanlara, Kuzey Afrikallara, Trklere ve Avrupann perifelerinden gelmi dierlerine kar hzla ve birlikte dedikleri yeni Avrupann her yerinde grlebilir.73

Bugn artk bu noktada Acaba tm bu toplumlar farkllkla yaayabilme yetisini gelitirebilecekler midir? sorusu akla gelmektedir. nk gnmzn tehlikeli durumlarndan bir tanesi farkllklarla birlikte yaamaktan doan sorunlarla uramay reddederek, kendi kimliklerini korumaya alan gruplardr. Bugn kkl anlamalar olan cemaatlerinden, btnsel yaam tarzlarndan ayrlmak zorunda kalan milyonlarca insan vardr. En az iki kimlie sahip olmaya, iki dil konumaya, bu dillerle anlamaya ve bu diller arasnda tercme yapmaya zorunlu klnm bu insanlar, yeni srgnlerin rnleridir. Onlar, melezliin kltrlerinin rnleridir. Biimlendirilmi zel kltrlerin, geleneklerin, dillerin, inan, yaz ve tarih sistemlerinin izlerini tarlar.74

Milliyetilik literatrnde genel kan nc Dnya milliyetiliklerinin tarihsel oluum koullar nedeniyle amazda olduklar ynndedir. Ernest Gellner ilk olarak Dou Avrupadaki milliyetiler tarafndan yaanlan (ve daha sonra tm nc Dnya milliyetiliklerinin genel zellii haline gelen) sorunlar Batllama ile poplizm arasndaki
73 74

Stuart Hall, Melez ahsiyetlerimiz, 55, 56. A.g.m., 57.

kartlk olarak tanmlamaktadr: Birdenbire yabanc kuvvetlerin sinir bozucu ve utan verici teknik ve ekonomik stnln yaayan toplumlar, kendilerini iki seenek ile kar karya bulurlar: Smrgeci gleri taklit edip onlar kadar gl olabilir () veya kendi deerlerine sahip kabilirler.75

Dier bir deyile nc Dnya lkelerindeki milliyeti elitler bir yandan lkelerini modernize etmek iin Batc reformlar yapmann, dier yandan ise milli kltrlerinin zgnln kantlamann atan gerekleri ile kar karya kalmaktadrlar. Bu iki aba aslnda birbirinin ztt karakterdedir. Modernizasyon abas pek ok alanda Batl anlayn benimsenmesini gerektirirken; zgnlk endiesi tam tersi istikameti iaret etmektedir: Yerel, znel, dini ve geleneksel olann ba tac edilmesi. Bu iki ucun hangi milletlerde bu ekilde yaand da bir dier tartma konusunudur. Bir lke smrgeci gler tarafndan ne kadar etkin ve iddetli ekilde boyunduruk altna alnrsa, milliyetiliinin de etnik olma ihtimali o denli gl olur.76 nk smrgeci glerin boyunduruu altndaki lkelerde, milli kltrn zgnlnn ve stnlnn ortaya konulmas her zaman birincil nemde olmutur. Bu nedenle Batl olmayan milliyetiliklere atfedilen amaz, aslnda smrge deneyimi yaam lkeler iin geerlidir. Amazn zayf olduu durumlarda modernlik sadece pragmatik ve arasal olarak deil, amasal ve ideolojik olarak da benimsenebilmektedir.

Trk milliyetiliinde ise Cumhuriyet rejiminin uygulamaya koyduu milliyetiliin amac sadece modernlemenin araclaryla; yani grnr reformlarla snrl deildi. Bunun yan sra medeni ve Batl vatandalar yaratlmas amac da sz konusuydu. 19. yzylda yrrle konulan reformlar pragmatik nedenler tarken, Cumhuriyet milliyetilii ile reformlar ideolojik bir nitelik kazandlar. Lewisin de belirttii gibi Trk milliyetilii gittike btn bir ulusu bir medeniyetten bir baka medeniyete tamak iin giriilen bilinli ve kapsaml bir abaya dnt.77 alar Keyder ise milliyetiliin (Trkiyede) bir modernleme ideolojisi ve pratii ilevini grdn belirtmektedir.78 Bu nedenle Trk milliyetiliinin ar baskc olduuna dair ipular da bulmak mmkndr. nk Trk ulus75

Ernest Gellner, The Turkish Opinion in Comparative Perspective, Rethinking Modernity and National Idendity in Turkey, 235. 76 Ayhan Akman, Milliyetilik Kuramnda Etnik/Sivil Milliyetilik Kartl, Modern Trkiyede Siyasi Dnce/Milliyetilik, 84. 77 Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Kuruluu, 3. 78 alar Keyder, Ulusal Kalknmacln flas, 116.

devletinin kuruluu uzun bir anti-smrgeci mcadele gerektirmemitir. Aksine nispeten ksa sren bir sava sonunda yukardan aaya dayatlan bir milliyetilik sz konusudur. Ayrca sava, bir dier savan devam olarak grldnden, popler bir mobilizasyonla deil allm orduyla srdrlmtr. Bir yandan da Cumhuriyet kuran elitlerin Batya kar fazla tepkileri yoktu. nc Dnyac bir perspektif gelitirmemilerdi. Kendilerini modernletirici elit olarak alglamakta, bizim kltrn onlarnkinden stn olduunu dnmekteydiler.79 Bu nedenle Trk milliyetiliinin motifleri temellendirilmiken icat edilmilik grnm vermektedir.

Osmanl Devletinin son dnemlerinde ortaya kan Trklk hareketinin yerlemeye alt etnik bilin ve kimlik olarak Trklk, Cumhuriyetin kuruluuyla birlikte etnik ieriinden arndrlarak yalnz vatandalk anlamnda kullanlmtr. Bu dnemde Trk ulusu, etnik kkenlerine baklmakszn tm vatandalarn oluturduu bir siyasal topluluk olarak tanmlanmaktadr.80

Genelde bir etnik grubun kendine zg kltr ve tarihini vurgulayarak gerek bir ulusdevlet kurma, gerekse de mevcut devletini bu dorultuda yeniden yaplandrma veya canlandrma ideolojisi ve eylemi olarak tanmlanan etnik ulusuluk, Trk siyasal dncesine ilk nce Trklk hareketiyle girmitir. zellikle dil ve tarih alannda etnik bilinlenme olarak balayan Trklk akm, 2. Abdlhamit dneminde daha ok kltrel planda gelimi, 1908 sonras da siyasi bir alm gstermitir. Aslnda ok uluslu Osmanl Devletinin dalma sreci iinde beliren tepkiler ve Osmanlclk, slamclk gibi zm araylarndan bir tanesi olan Trklk, nfusun ve topraklarn giderek Trk unsura dayanmas sonucunda Trk ulusal devletine geii belirleyen ideoloji oldu.81

Kemalist Trk milliyetiliinin modernist karakterini anlamak iin ise yaplan reformlara baklabilir: Hilafetin kaldrlmas, Latin alfabesinin kabul, medeni giyim tarznn kabul edilmesi, tekke ve zaviyelerin kapatlmas bunlardan sadece birkadr. Bunun

alar, Keyder, Trk Milliyetiliine Bakmaya Balarken, Yaz-Gz 1993, 12. Bkz. (36), zdoan, 57-58. 81 A.g.m., 59.
80

79

yan sra milliyetilii kurarken kullanlan kurumlar, dokmanlar ve pratikler de dikkat ekicidir. Trk Dil Kurumu, Nutuk, Genlie Hitabe, ilkokullarda okutulan Andmz veya milli bayramlar bunlara rnek olarak verilebilir. Tm bunlar bir ulusu kurmaya ynelik gerekletirilen reformlard. Kemalist milliyetiliin bu srarl ve kapsaml Batc reform hareketi, herhangi bir etnik zgnlk kaygs tamamaktadr. Cumhuriyet dnemi resmi ideolojisi olarak gelitirilen Trk milliyetiliinde ulus-devlet ve ulusal kimlik ncelikle uygarlama ve uluslama projesinin bir gerei olarak benimsenmektedir. Ancak bunun yan sra alar Keydere gre Batllam toplum kesimleri gayrimslimler olduuna gre bunlar gerek ulusun bedeni zerinde zararl bir ur, hatta bir parazit gibi grlp reddedilmesi sz konusuydu.82 Bu da Cumhuriyet dneminde aznlklarn modernlemesini dlamak anlamna da gelmektedir.

82

alar Keyder, Arka Plan, stanbul Kresel ile Yerel Arasnda, 17.

4. M LL YET L N YKSEL

Milliyetilik gnmzde; yani19. yzyldakinden ve 2. Dnya Sava ertesinden sonraki nc baharnda, her zamankinden daha etkilidir. Marxn dini ruhsuz dnyann ruhu olarak tanmlad gibi, Tanl Bora da ge-modern dnemdeki milliyetilii yurtsuz dnyann ruhu olarak tanmlamaktadr.83 nk artk globalleme denilen srete tarihin farkl zamanlarna ait iliki, mekn, topluluk niteleri, alldk btnlklerinden zlmektedir. Ayrmann bylesine rgnletii ve hz kazand bir dnyada, modernizmin belki de en ayrtrc ideolojisi olan milliyetilik kendini evinde hissetmektedir. Daha nemlisi, yurtsuzlaan, toplumsal balarn, gvencelerini yitiren insanlara kendilerini evlerinde gibi hissettirmektedir. Bir lkeden tahliye edilen halklar veya dman grlen komular bu duygunun tezahrleri olarak yorumlanabilir.

Getiimiz yzyl boyunca dnya tarihi asndan birer dnm noktas olarak deerlendirilebilecek olan pek ok olay, aslnda her defasnda milliyetiliin tarih sahnesinden silindii yanlgsn yaratmtr. Ancak ilerleyen zaman iinde her birinin milliyetilii daha da krklediini ortaya karmtr. 20. yzylda milliyetiliin ld zannedilen olaylardan ilki, 1. Dnya Savandan sonra Avrupann son imparatorluklar olan Avusturya ve Osmanl imparatorluklarnn kendi kaderini tayin eden uluslara blnmesidir. nk artk milliyetilerin elde edecekleri bir ey kalmad dnlmekteydi. 1917de Bolevik hkmet darbesinden sonra da milliyetiliin yok olaca akla gelmiti. Burjuvazinin kaderini tayin hakk mcadelesinin yerini, bundan byle vatan olmayan iilerin mcadelesinin ald sylendiinde artk milliyetiliin bir anlam kalmamt. nc olay ise 2. Dnya Savanda sa eilimli talya ve Nasyonal Sosyalist Almanyann askeri yenilgisidir. Milliyetiliin sebep olduu soykrmn sonular herkesin gz nnde sergilenmesiyle gerekli derslerin alnd dnlmt.

Tm bunlara ramen aradan yllar getikten sonra bile milliyetiliin, sadece yaamaya devam etmeyip, ayn zamanda her geen gn etki alann daha da byttne ahit

83

Bkz. (62), Bora, 8.

olmaktayz. Bunun da baz sebepleri vardr. Birincisi SSCBnin dalm olmasdr. Bu dalmayla federasyonu oluturan milletler kendilerini bir anda siyasal bolukta bulmulardr. Bu da halklarn komnizmin dalmasndan sonra tutkuyla milliyetilie sarlmasna sebep olmutur. Milliyetiliin daha ok dile ve akla getirilmesinin bir dier nedeni ise Dou Avrupa ve Balkanlarda baz halklarn tarihin bu son dnemlerinde bir yn felaket yaam olmalardr. Srasyla 1. Dnya Sava, Nazi etkisi, 2. Dnya Sava, komnizm ve sonra da Souk Sava bu halklarn evlerine girdi, yaama biimlerini deitirdi. Bunun sebebi ise tm gelimelerin ba dndrc bir hzla gereklemesiydi. Bireyler gibi toplumlarn da basamak atlamas zordur. Basamaklar teker teker kmalar daha salkldr. Yoksa geri dnerek baslmam basamaklara basmak isteyebilirler. Millet dnemini yaayamadan proleterya enternasyonalizmini yaayanlar imdi geri dnyorlar. 84 Zaten komnist ynetim srasnda bu milliyeti zlemler hibir zaman tamamen yok olmamt. Komnizm dalmas ve eski liderlerin etkilerini yitirmesiyle, halkn bu milliyeti zlemlerine vurgu yaplmaya balanmtr.

Burada dikkati eken bir dier nokta, milliyetiliin yalnzca sa denilen kesim tarafndan deil, ayn zamanda sol denilen kesim tarafndan da canlandrlyor olmas. Ulusal sosyalist savatan sonra milliyetilik, muhafazakrlarla snrl olmaktan kt. Devrimcilerin retisi ve pratii haline geldi. Bu solcu ya da devrimci milliyetiler, kendi milliyetiliklerinin faist milliyetiliiyle hibir ortak yan olmad dncesindedirler. nk kendilerininki ezilenlerin milliyetiliidir ve kiisel olduu kadar kltrel kurtuluu da iermektedir.

Trkiyede milliyetiliin ykseliini ise 1980lerde balayan bir sre olarak ele almakta fayda vardr. Trkiyenin 90larda yaad milliyeti kabar, aslnda 80lerdeki toplumsal ve kltrel patlamann hasad olarak deerlendirilebilir. 80lerde yaanan kapitalizm ve modernlik, Cumhuriyet tarihi boyunca modernlemek iin bastrlan eylerin siyaset dolaym olmakszn dorudan ifa edilebilmesine uygun bir kvama gelmitir. Resmiyet kasna gevemi, toplum dillenmi, argo ve pop mzik ykselmi, gerek anlamda bir kitle kltr olumutur.85
84 85

Bkz. (40), Oran, 47. Bkz. (62), Bora, 72.

Trk milliyetiliinde, uygarlk ve insanlk deerlerini Avrupaya zg sayan Batl milliyetilik elementleriyle etnik-kltrel bilincin ve tarihsel mitolojinin ar bast Doulu milliyetilik elementleri arasndaki gerilimin belirleyicilii sz konusudur. Artk yeni Trk milliyetiinin Batl ve Doulu ular vardr. 1980ler ve 90larda yaanan dnmler Trk milliyetiliinin bu gerilimlerini derinletirmitir. Bu dnemde dnyayla btnlemeye nem veren milliyetilik verileri olumutu. Bunun Batl milliyetilik olarak da tanmlamak mmkndr. Kapitalist dnyann birrnekletirici kltryle btnlemede alnan mesafe, milliyeti tasavvuru dnyeviletirmitir. 86 zalc ideolojik sylemle birlikte milliyeti bak as ekonomist bir karaktere brnmtr. Trkiyede liberal milliyetilik olgusunun 1980lerde yeni sa ekonomi politikalar ile ortaya konulduunu, bu olgunun sermaye birikiminin salanmaya allmas ve bununla global sermayeye eklemlenme ve medeniyete uyumlu hale gelerek Batllama politikasnn uygulamaya konulmas ile olutuunu sylemek mmkndr.

Pozitif bir milliyetilik dilinin de gelitii bu dnemde sosyalist bloun kmesini ve Asyadaki Trk cumhuriyetlerin bamszlamasn takiben, Trkiyenin bir blgesel g olduu ve uzun/orta vadede bir dnya gc olma potansiyeli tad dile getirilmitir. Batl kltrel milliyetilik Trkiyeye, Trkiyenin uygarlk ve insanlk deerlerini sindirmi, global yksek kltr dairesi iinde yer alan Batl bir lke olduu tezinden uyarlanmtr. Bu tezin kkleri, Cumhuriyet ideolojisinin muasr medeniyet seviyesine ulama dsturunda da bulunabilir. 1990larda, Batl kltrel milliyetiliin ada olan Batc Trk milliyetilii, Trkiyenin artk bu seviyeye ulat, irrasyonellik, yavalk gibi Doulu zaaflar at; Batya benzeme, yani gibi olma evresini geerek artk bizzat Bat olduu inancndadr. Taklit etme gdsnden kaynaklanan kompleksten kurtulunmutur.

Bunun yan sra ayn dnemde milliyetiliin Doulu karakterini derinletiren etkenler de belirmitir. Ve artk Trk milliyetiliinin Doulu ve Batl yzleri atmaktayd. Tanl Boraya gre bu iki yzn iki farkl uta grnmleri bulunmaktadr: Bu grnmler

86

A.g.k., 75.

Trk milliyetiliinin Bat ucunda Batl kltrel milliyetiliin uyarlanmas olarak, Dou ucunda ise soy Trkln canlanmas olarak tanmlanabilir.87

MP/MHP izgisinin temsil ettii radikal Trk milliyetilii, yeni Trk milliyetiliinin Doulu tarafdr. Bu da ou zaman Batl kltrel milliyetiliin yaygnlamasna tepki vererek kendini tanmlar. Bunun yan sra Kafkasya ve Orta Asyadaki Trk cumhuriyetlerin bamszlamas yeniden Trklemeyi salayan gelimelerden biridir. Bylece lkc edebiyatta 60larda ve 70lerde bir topya ilevi gren, 1970lerin ikinci yarsnda unutulmaya balanan Pan-Trkizm, gndeme gelmitir. stelik artk PanTrkizm eskisi gibi hayalci ve tehlikeli bir tasarm olarak saylmamaktayd.88

Trkiye, ar bir beka krizi altnda kurulan ve evresine youn bir tehdit algsyla bakan bir ulus devlet geleneine sahiptir. Trk milliyetiliinin ve Trk milli kimliinin biimlenmesinde bu beka kaygsnn ve tehdit algsnn byk etkisi vardr. Bu tehdit alglamas ve beka krizi, tam da Trkiyenin zgvenini toplad 90l yllarda kabarma yaamtr. 80lerde Yeni Sa ekonomi politikalaryla salanan sermaye birikimi, global sermayeyle eklemlenmede alnan mesafe, tketimin modernlemesi ve yaygnlamas sz konusu zgveni salamt. Avrupa Birliine tam yelik bavurusu srasnda esen hava, Cumhuriyetin kuruluundan beri gz dikilen muasr medeniyet seviyesine erime, yani Batnn bir paras olma hissini yaymtr.89 Yukarda belirtilen bamszln kazanan Trk cumhuriyetlerin at rasyonel ve ekonomist yeni-Turanclk perspektifi, bu hissi pekitirdi. Turgut zaln Trk- slam-Bat sentezi tasarm da dnemin iyimser ve zgvenli rzgrnn da simgesi olmutur.

Bu dnemde toplumsal katmanlarda da deiiklik yaanmtr. zal destekleyen finans ve ticaret kesiminin kentli yeni orta snf yaratmtr. 1980li yllarn sonuna gelindiinde neo-liberalizmin rn olan yeni birikim ve toplumsal hiyeraride ykselme kanallar stanbulda yeni bir zenginler kategorisini ortaya karmtr. Ne var ki bu yeni bir

87 88

A.g.k., 78. mer Lainer-Tanl Bora, Trki Cumhuriyetler ve Trkiye: kinci Vizyon, Birikim, Mays 1992, 7-16. 89 Bkz. (62), Bora, 96-98.

sonradan grme tryd. Beeni konusuna hi mi hi aldrmyordu.90 1980 sonrasnda uygulanan yeni liberal politikalarla ortaya kan bu yeni kentli storta snfn bu yeni ekonomi iinde kendi varln srdrebilmesi ancak belli bir sermaye ile ve yabanc ortaklarla hareket edip, brokratik mekanizmalar kendi lehine evirmesi ile mmkn olabilmekteydi. Bu kesimin srdrd liberal politikalarn lke kalknmasnda olmazsa olmazl bir liberal milliyeti sylem haline dnmtr. Bu milliyetilik sylemi tketim kltr ile biimlenmektedir.

zgven ve iyimserlik havasnn snp tehdit ve beka kaygsnn kabarmasna doru geiin eii olarak Krfez Sava gsterilebilir. Sava sresince yaanan blgede yaanabilecek Bat hegemonyas kayglarnn yan sra savatan sonra da Kuzey Irakta bir Krt devleti oluumunun balamas bir tehdit olarak belirmiti. stelik Trkiyedeki Krt milli hareketinin yeni bir ivme kazanmas, karamsarlar hakl karm, milliyetiliin fundamentalist fraksiyonlarnn seslerini ykseltmelerine frsat vermitir. Kafkasya ve Bosna Hersekte, Irak benzeri bir uluslararas mdahale beklentisinin gereklememesi de Yeni Dnya Dzeninin bir aldatmaca olduu dncesini yerletirdi. Bu da milli bilinte Bat kart eilimleri beslemitir. Sonu olarak 1990lara 21. asr Trk asr olacak sloganyla giren Trkiye, 1990larn ortasnda Cumhuriyet tarihinin en ar bunalm diye alglanan bir krizle kar karya kalmtr.91

Tempo dergisinin 6 Nisan 2006 saysnda yaynlanan bir aratrmann sonular son zamanlarda hemen herkesin konutuu Trkiyede milliyetilik ykseliyor mu? sorusuna cevap verecek niteliktedir. Bilgi niversitesi ve Infakto Research Workshop tarafndan hazrlanan milliyetilik aratrmas, 18-28 ubat 2006 tarihleri arasnda Trkiye apnda 15 ilde 800 kiilik bir rneklem kullanlarak yaplm. ncelikli sonu, aratrmaya katlanlarn yzde 55.9unun son yllarda Trkiyede milliyetiliin ykseliyor olduunu dnmesidir. Katlmclarn yzde 52.4 de kendisini Trk milliyetisi olarak tanmlamaktadr. Milliyetiliin ykselmesinin temel nedeni olarak blc terr gsterilmitir. kinci srada ABye yelik sreci; nc srada ABDnin Iraka mdahalesi yer almaktadr. Katlmclarn yars Avrupa Birliinin Trkiyeyi blmek istediine inanmaktadr. Buna ramen, yzde
90 91

Aye nc, stanbullular ve tekiler, stanbul Kresel ile Yerel Arasnda, 130. Bkz. (62), Bora, 100.

63 yine de AB yeliini desteklemektedir. Buradan halkn arasnda Avrupa Birliine kar net bir tavr olmad anlalmaktadr. Yani Bat bir yandan ulalmas gereken bir hedef, bir yandan da Trkiyeyi blmek isteyen bir g oda olarak grlmektedir.

Aratrmann bu alma asndan nemi, Trkl dil, din, kltr ve kan ba gibi etnik elere gre tanmlayanlarn orannn yzde 94.5 olarak kmasdr. Trkl vatandalk temelinde tanmlayanlarn oran ise yzde 85.7. Trklkle neyin badamayaca sorulduunda ounlukla dinsiz ya da Yahudi-Hristiyan olmak yant alnmtr. Tm bunlar Ziya Gkalpi bir milliyetilik anlaynn toplumun genelinde hala hkm srdn gstermektedir. Bunun yan sra Trkln etnik bir kimlik olarak algland iddiasn da glendirmektedir. Aratrmada Orhan Pamukun yapt aklamalarla ilgili bir soru da bulunmaktadr. Yakn dnemde lkemizin yaad gelimelerden sizi en fazla rahatsz eden hangisidir? sorusuna karlk ikinci oy okluuyla (yzde 30.2) alnan cevap, Pamukun Trkiyede 1 milyon Ermeni, 30 bin Krt ldrlmtr sz olmutur. Birinci srada yabanclarn Trkiyede toprak satn almas yer alrken, nc srada Ceza Yasasnn 301. maddesi uyarnca Trkl aalamaktan alan davalar, drdnc srada baz ehirlerde yaanan lin giriimleri yer almaktadr. 92

92

Tempo Dergisi, No: 2006/14, 6.4.2006

5. AVRUPA B RL SREC NDE TRK YEDE M LL YET L K

31 Temmuz 1959da balayan Avrupa Birlii serveni, bugn daha da heyecanl bir ekilde devam etmektedir. Ancak son iki ylda gerekleen iki dnm noktas Avrupa Birlii fenomeninin daha da ok konuulmasna ve tartlmasna sebep olmutur. Ancak bu kez bir farkla; Avrupa Birliine dhil olmann olumsuz taraflar da ska gndeme gelmeye balamtr. Bu dnm noktalarndan ilki olan 17 Aralk 2004te AB Devlet ve Hkmet Bakanlar Konseyinin Brkselde yapm olduu Zirve Toplantsnda Trkiyenin Kopenhag siyasi kriterlerini mzakereleri amak iin yeterli lde karladna karar verilmi ve 3 Ekim 2005 tarihinde mzakerelere balamas ngrlmtr. kinci dnm noktas ise 3 Ekimde Lksemburgda toplanan AB Genel ler ve Dilikiler Konseyinin, Aralk 2004 tarihinde AB Devlet ve Hkmet Bakanlar Toplants Sonu Bildirgesinden ald yetki ile Trkiye ile ABye yelik mzakereleri ereve belgesini onaylamasdr.

Hedefleri arasnda Avrupada ulus-devlet snrlarn silmek olan Avrupa Birlii projesi, ulus ve dinler tesi bir topluluk/toplum tasarmn yrrle koyan bir sreci balatmtr. Bu da Avrupa Birliinin, yaps itibariyle de geleneksel ulus-devlet milliyetiliiyle elimekte olduunu gstermektedir. Avrupa Birliine dair tek eliki bu deildir. nk bu birlik iinde de milliyetilik adna eitli dalgalanmalar vardr. Avusturyadan Fransaya kadar baz lkeler pek ok konuda fikir birliine varamamaktadr. Yani Avrupa Birlii de kendi iinde przsz bir birlii dntrme sreci yaamamaktadr.

Trk milliyetilii ise 17 Aralk tarihinden itibaren biraz da beklenmedik bir ekilde ykselme srecinden gemektedir. Beklenmedik olmasnn sebebi, bunun ABye yelik mzakerelerinin balamasndan nce deil, sonrasnda alevlenmi olmasdr. Mzakerelerin ncesinde hemen herkes kendi iinde acabalar dnmekteydi. Byk ounluk milliyetiliklerin ne srd ABye girmekle milli devlet ve kimliin hangi tehlikelerle karlaacana dair yaklamlar sessizce dinlemekte ve katlm srecinin resmen balatlmas

kararn beklemekteydi. Mzakerelerin ertesinde ise kukular giderek yksek sesle dile getirilmeye baland. Mzakereler etin gemekle birlikte nihayetinde beklenen sonu alnmt. Ancak gerek AKP hkmetinde gerekse halkta memnuniyetsizlik vard. 2005in ilk aylarndan itibaren belirginleen milliyeti kabar, yine beklenenin aksine d dmanlara kar olmad. Hlbuki 17 Aralkta Brkselde Avrupal liderlerin Kbrs konusundaki dayatmalar Avrupaya kar bir savunma refleksi ve muhafazakr tutumu gelitirmesi beklenirdi. 17 Aralk sonras milliyeti kabar bylesi bir da/Avrupaya kar bir hnla deil, ie, iteki dman(lar)a, zellikle de Krtlere -ve ksmende Ermenilere, Yahudilere, masonlara, Sabetayclara...- ynelik hn gsterileriyle kendini da vurmaktadr.

Hkmetin milliyeti-muhafazakr tutumu da ie dnktr. ktidara geldiinden beri gemi merkez sa hkmetlerin devleti syleminden olabildiince uzak durmaya abalam olan AKP, bu son dnemde zellikle gvenlik glerinin keyf uygulamalar ve ar iddet kullanmalar ile karlaldnda, o terk edilmeye allan dille konumaya balam; polisin tahrik edildiinden, dayak yiyenlerin terrist olduundan, bunlar haber yapanlarn lkeyi jurnallediklerinden dem vurur olmutur.93 Yine de Trkiyede demokratiklemeye engel olan balca faktr devletin tutumu deildir. Bunu incelemek iin geleneklerden toplumsal alkanlklara kadar farkl bileenleri de ele almak gerekir. Bu nedenle Avrupa Birliine katlm srecinde devletten beklenilenden fazla uyum gstermesi, bu srecin sorunsuz olarak atlatlaca anlamna gelmemektedir. nk Trkiye Cumhuriyeti kurulu yllarndan itibaren pek ok konuda reformlar yapm olmasna ramen, kadn-erkek ve aile ilikilerinden etnik, dini, mezhebi topluluklar aras ilikilere kadar pek ok alanda geleneksellemi alkanlklarn srdrmektedir. Buna henz iki yl nce kabul edilmi yeni TCKdaki tre cinayetleri konusundaki ceza indirimi konusunu bile eklemek mmkn. Bu alkanlklar da ou zaman demokratikleme yolunda engel tekil etmektedir.

Hkmeti de iine alan bu son milliyeti kabar dalgasnn sebebini kavrayabilmek iin Trk milliyetiliinin 17 Aralktaki yani kritik dnemeteki haline bakmak gerekir. Bu analiz, bu kabarn mer Lainerin deyimiyle niin ikin ama ieriinin tel tel dalan bir
93

mer Lainer, AB Sreci ve Milliyetilikler, Birikim.

yapda olabildiini, bir eylem enerjisiyle ykl olmaktan ok ar bir gsterme/gsteri havas tadn ve milliyetiliin doasnda mevcut sebep-tepki orantszlnn bu kez niin had safhada tezahr ettiini aklamaya alacaktr.

Avrupa Birlii lkelerinde de benzer bir yaklam bulunmaktadr. Birlik srecinde ortaya kan milliyetilikler ister Alman, ngiliz veya Fransz milliyetilii gibi gl stn sfatl milletlerde, isterse Danimarka, Yunanistan gibi kk uluslarda olsun, brnd yabanc dmanl ile lkelerindeki yoksul veya gmen topluluklar konu-hedef alarak, istisnasz ayn ema iinde davranmaktadrlar.94 Trkiye iin de ayn emann geerli olduunu sylemek mmkndr. Trkiyede, Avrupa Birliine katlm srecinde kabaran milliyetilik, gcn Krtler, Ermeniler, Rumlar zerine boaltmaya ynelik olarak kullanmaktadr.

Avrupa Birliine giri srecinde gze apan huzursuzluklar ounlukla ayn eksen etrafnda dnmektedir. zellikle popler milliyeti yaklamn bak as ABye katlmn salayaca umulan maddi kazanlarndan mahrum kalmama arzusu ile kendi abas ile oluturamad idari, hukuki siyasal norm ve kurumlar bir Avrupal dayatmas olarak kabullenmenin skntsnn bileimi idi. Geri o norm ve kurumlara bizim de ihtiyacmz olduu sylenmekteydi. 3 Ekim sonras ise bu hesaplamann tedirginliini yanstmaktadr. Bunun yan sra Avrupa Birlii ile mzakere sreci, Trkiyede birer tabu olan baz konularda dnmenin artk bir gereksinim olduunu gstermitir. Bunlardan biri Krt sorunu; dieri ise tarihle yzleme bal altnda dikte edilen Ermeni soykrm iddialardr. te bu iki nokta, ynetici elit deiikliini art klacak gl dinamiklere sahip ve bu nedenle de bu isteklere kar byk bir direnme bulunmaktadr. Bu iki hassas konu zerine Orhan Pamukun yapt yorumlar da bu yzden bu kadar yank uyandrmtr.

94

A.g.m.

1960larda modernleme yolunda iyi bir yol alnmt. Ancak ilerleyen yllarda modernleme arttka Batyla aramzdaki uurumun kapanamayaca artk belli evrelerce kabul edilmitir. Bu nedenle imdilerde ise Bat artk mcadele edecei bir g deildir. Bunun sebepleri arasnda ekonomik ve sosyo-politik farklar yer almaktadr. Ayrca Trk toplumu, yllardr nemli olan ekonomik kazanlardr avuntusuyla yaam olan bir toplumdur. Bu nedenle kesin bir kar kn yksek sesle savunulmas hibir zaman mmkn olmayacaktr. Byle bir geliim sreci tepkinin Batya deil, aznlklara evrilmesinin bir dier nedenidir.

Trk basn da bu srecin tahlil edilmesinde nemli rol oynamaktadr. Kamuoyunu bilgilendirmek grevine sahip olan ke yazarlarnn sylemlerinde, devletin ve toplumun bu sreteki rollerini gsteren ipular bulmak mmkndr.

6. BASINDA M LL YET L K SYLEM

Milliyeti duygular harekete geiren olaylar, halkn ilgisini eken konularn banda yer almaktadr. Bunun yan sra ke yazarlar da sklkla kendi stunlarnda bu konulara bak alarn gstermektedirler. Pek ok konuda olduu gibi bunda da kendi aralarnda tartmaktan geri durmayan bu yazarlar, milliyetilik adna yaplan atmalar gn getike alevlendirmektedirler. ABye uyum srecinde yani son bir yldr bu tarz konular ke yazarlarnn daha da ok ilgisini ekmeye balamtr. nk bu srete alnan ve alnacak olan baz kararlar kimi ke yazarlarna gre taviz vermek olarak deerlendirilmektedir. Bu nedenle pek ok ke yazar Orhan Pamuk davas gibi olaylarda daha hassas davranmakta ve tutucu davranlar sergilemektedir.

Bu erevede milliyeti duygular harekete geirerek Trk basnnda en ok yer bulan olaylardan biri, Orhan Pamuk davasdr. Orhan Pamukun yarglanma srecinden nce de sonra da konunun her aamas ve taraf haberlere konu olmutur. Bu olay bu kadar dikkat ekici olunca haftalarca hemen her gazetede ke yazarlarnn gndeminden dmemitir. Bu yazlara gemeden nce Orhan Pamuk davasn hatrlamakta fayda vardr.

2005 ubat'nda svirede yaymlanan Das Magazin isimli haftalk dergiye verdii rportajda Bu topraklarda 1 milyon Ermeni 30 bin de Krt ldrld diyen Orhan Pamuk hakknda, ili Cumhuriyet Basavcl tarafndan TCKnn 301. maddesi uyarnca Trkl alenen aalama sulamasyla yla kadar hapis cezas istemiyle dava almtr.95 ili 2. Asliye Ceza Mahkemesi ise Eski TCK sann lehine diye yarglama iin Adalet Bakanlndan izin alnmas gerektiine hkmetmitir. Mahkeme konuya ilikin Adalet Bakanlna da bir yaz gndermitir. Bakanln yant gelmeden 16 Aralk 2005te yaplan ilk durumada dosya Adalet Bakanlnda olduu iin yarglamann durdurulmasna karar verilmitir. Duruma 7 ubat 2006ya ertelenmitir.

95

Rportajn tam metni Ek-1 adl blmde bulunmaktadr.

Adalet Bakanlndaki dava dosyas 20 Ocak 2006da ili 2. Asliye Mahkemesine ulamtr. Adalet Bakanlnn yarglama iin izin yetkimiz yok gr zerine, mahkeme duruma gnn beklemeden, dava art olumadndan davann dmesine hkmetmitir. Bu srete Yargtay 1 Haziran 2005ten nce alan davalarn Bakanlkn iznine tabi olduu ynnde karar vermi ve karar Orhan Pamuk davas iin emsal olarak gsterilmiti. Adalet Bakan Cemil iek de grn 7 ubat 2006ya ertelenen durumadan hemen nce mahkemeye bildireceini aklamt. Trkiyede olduu kadar Avrupada da geni yank bulan 16 Aralktaki ilk duruma olayl gemiti. Davaya katlan ve lkclerin saldrsna urayan Avrupal parlamenterler, davann dmesi ynndeki beklentilerini yineleyerek, Trkiyenin nemli bir frsat kardn sylemiti.

Ke yazarlarnn Orhan Pamuk davas hakkndaki yorumlarna gemeden nce dnyada benzer olaylarda karlaan yazarlar ele alacam. Elbette ki Hint asll ngiliz yazar Salman Rdi ve Bangladeli yazar Teslime Nesrinin yaadklar lkenin ynetiminden ve halkndan grdkleri tepkinin, Orhan Pamukun yaadklaryla karlatrlmas imknszdr. Nihayetinde lkelerini terk etmek zorunda kalan Rdi ve Nesrinin yaad sorunlar, hem uluslararas birer rnek olmas hem de ileride anlatlacaklara temel oluturmas asndan nemlidir.

6.1. Dnyann Konutuu ki Yabanc Yazar

Hint asll ngiliz yazar ve romanc Salman Rdi (Rushdie), 19 Haziran 1947 Hindistan, Bombay doumludur. Romanlarnn ou Hindistan konu alr. Anlatm, mit ve fanteziyi gereklik ile i ie geiren bir tarzdadr. Bunun yan sra Gnter Grass, Mikhail Bulgakov gibi isimlerden de etkilenmitir. Booker dl yannda birok dl sahibidir.

Salman Rdi, Urduca ve ngilizce konuan Mslman bir ailenin olu olarak Bombayda dodu. 1961de lise eitimi iin ngiltereye gnderilen Rdinin ailesi, 1964te dier Mslmanlarla birlikte zorunlu olarak Pakistana g etti ve Karaiye yerleti.

Cambridgede tarih eitimi gren Rdi, fantastik bir bilimkurgu denemesi olan ilk roman Grimus (1975) ile eletirmenlerin dikkatini ektikten sonra, 1980 ylnda yazd Geceyars ocuklar romanyla (1981 Booker, 1982 James Tait Black, 1993 Booker of Bookers dlleri) dnya apnda n kazand. Hindistan tarihi ve politikasna eletirel yaklam nedeniyle Hindistanda yasaklanan bu romann, bu kez Pakistanda ayn akbete urayan ve 1983 ylnda yazd Utan izledi. 1987 ylnda Nikaragua anlarn aktard Jaguar Glnn ardndan 26 Eyll 1988 ylnda ngilterede baslan eytan Ayetleri (The Satanic Verses) ile 1988 Whitbread dln kazandysa da Mslmanla hakaret ettii gerekesiyle kitap Hindistan ve Gney Afrikada yasakland.

eytan Ayetleri roman, Hz. Muhammede ithamda bulunduu gerekesiyle slam dnyasndan byk tepkiler alm ve bu nedenle Gney Afrika, Pakistan, Suudi Arabistan, Msr, Somali, Banglade, Sudan, Malezya, Endonezya ve Katarda kitabn yaynlanmas yasaklanmtr. 14 ubat 1989da ran dini lideri Ayetullah Ruhullah Humeyni tarafndan yazara hakknda lm fetvas verilerek Rdinin bana milyon Amerikan dolar dl konmutur. Dnyann birok lkesinde aleyhinde yaplan kitlesel gsteriler ubat 1989 gndemini oluturmutur.

Bunun takip eden yllarda da eitli lkelerde kitabn evirmenine ve yaync kurulularna ynelik saldrlar olmutur. rnein 1991de roman Japoncaya eviren evirmen Hitoshi Igarashhi Tokyodaki evinde l olarak bulunmutur. 1998de ran, ngiltere ile ilikilerini dzeltmeye ynelik bir adm olarak Salman Rdi hakknda ald lm cezas kararndan vazgemise de ran dini lideri Ali Hamaney 2005te fetvay sadece veren kiinin kaldracan; ancak bu kiinin yani Humeyninin 1989da ldn ifade etmitir.

Rdinin en nl kitab olan eytan Ayetlerinin neden bu kadar tepki grdne gelirsek, kitabnn ikinci blm tartmalara en ok sebep olan yerdir. Hikyede Hz.
Metis Yaynlar, 2000, ev. Asl Bien. Metis Yaynlar, 2005, ev. Asl Bien. Pencere Yaynlar, 1989, ev. Kamil Durand.

Muhammedin ilk balarda slam ncesi topluluklarn desteini almak zere ok tanrl yaklam lehine bir ayeti haber verdii, sonradan bu ayetin eytan tarafndan yazdrld anlatlmaktadr. Byl gerekilik tarznn rneklerinden olan kitap, Trkiyede 1993te Aydnlk Gazetesi tarafndan blm blm tefrika edilmi olsa da u an basm bulunmamaktadr. Salman Rdi, geen yllarla birlikte Mslmanlkla ilgili dncelerini sylemekten hi ekinmemitir. Kendi gzlemlerine dayanarak ngilterenin baz blgelerindeki Mslmanlarn toplumun dier kesimlerinden soyutlanm bir yaam srdn kaydetmekte ve bunun genlerin yabanclama duygusunu kolayca artrabileceini savunmaktadr. Rdiye gre zm, geleneklerin tesine geerek, slamn temel kavramlarn modern aa uyarlayacak bir reform srecine girilmesinde yatmaktadr. ngiliz yazarn bir nerisi de Kurann kusursuz bir rehberden ziyade, tarihi bir metin olarak grlerek yorumlanmas. Ama Kuran tarihi bir belge olarak ele alnrsa, o zaman bu belgeyi gelecek kuaklarn yaam koullarna uyacak ekilde yeniden yorumlamak da merulam olur. Salman Rdi, 7. yzylda konulmu kurallarn 21. yzylda artk yerlerini yenilerine brakmas gerektii kansnda.96 Yllarca saklanarak ve koruma altnda yaamak zorunda kalan Rdi, dnce ifade zgrl konusunda hassas bir edebiyat. Bu nedenle Orhan Pamuk davas konusunda da 14 Ekim 2005 tarihli Times gazetesine yazd makalede Trkiye iin Yaayan en byk yazarna bask yapan bir lke AB'ye nasl girer? diye sormaktadr. Makalenin tam metni Ek-2 bal altnda bulunmaktadr.

Teslime Nesrinin yazarlk serveni de Salman Rdi ile benzerlik tamaktadr. 1962 ylnda Mslman bir ailenin ocuu olarak dnyaya gelen Bangladeli yazar Teslime Nesrin, kk yalarda evresindeki banaz dindarlar gzleyerek dinin karanlk bir yan olduuna inanmtr. Nesrinin yazn serveni yerel gazetelerde ve edebiyat dergilerinde balayp; ulusal nitelikli bir gazetedeki yazlaryla devam etmitir. 1979- 1983 yllarnda tp fakltesine giderken, Karanlktaki Ik adl bir edebiyat dergisinin editrln yapt. 24 yandayken ilk iir kitab yaymlanmtr. Jinekoloji doktoru olarak grev yaparken, bir gazetede haftada alt gn yaz yazmtr. O yazlar hem sevilmi hem de nefret uyandrmtr. Nefret tepkisi, banaz dindarlardan gelmitir. Birka kez ban hocalarn ektii kalabalklar, gazete binasna saldrmtr. Bu gerilime karn Nesrini destekleyen youn bir okur kitlesi de bulunmaktayd.
96

www.bbc.com

Yaznsal biim ve ierik asndan radikal bir izgide oluu ve zellikle kadn olmas geni ilgi uyandrmt. O dnemlerde kan Lajja adl romannda Hindu inancnn Krinadan hemen sonra gelen tanr olan Vinuyu ele almt. Bu yrede yzlerce yl nce yaplan ve birka yl nce Hindularn saldrsyla yklan Babri Camisinin yksn anlatmtr. Kitap kar kmaz, var olan tm nefret frtnasnn kkeninde dinlerin yer aldn belirtmesi yznden, Habibur Rahman adl bir hoca kellesini isteyen bir fetva karmtr. Daha sonra bu hocann karsna geip binlerce yl nce yazlm kimsenin anlamad dinsel buyruklarn ad olduunu sylemesiyle mitingler balamtr. Bu srada dnya medyasnn dikkatini eken Nesrin, fikirlerini savunmaya devam etmitir. 1994 ylnda ise hkmet bu mitingleri dikkate alarak, halkn dini duygularn incittii gerekesiyle Nesrinin bana be bin dolarlk dl koymutur. Bu dnemde Nesrin 60 gn boyunca gizlenerek yaamak zorunda kalmtr. Avrupa Birliinin arsyla Bangladeten ayrlp Avrupaya gitmitir. Yurtdnda da pek ok tepki almtr. rnein ngilterede Nottinghamda bir niversitede konuma yaparken, mlteci rencilerin saldrsna uramtr. Montrealde Concordia niversitesinde ayn sebepten polisin uyarsyla, konumasn kesip, Kanadadan ayrlmtr. Konferanslarnda ele ald konular yle anlatmaktadr: slam'da eriat yasalarn deitirmedike, hibir reform giriiminin yararl olmayacan savunuyorum. Tepede kmelenmi dinsel odaklarn, erkek-egemen kltrn ana sorun olduunu anlatyorum. Kadn paavra gzyle gren kurallar irdeliyorum hep. ounluu kara-cahil olan Banglade halknn iinde okumu kadnlar bile, ksr dngden kurtulamaz. Bu aznlk st dzey sosyetede bile kadn diplomay zengin koca bulmak dorultusunda kullanr ve eninde sonunda soluu mutfakta alr. Ya da ocuk makinesi olmakla geer yaamlar. Ailenin reisi hep erkektir.

20ye yakn kitab bulunan Teslime Nesrin, 1994te svete Kurt Tucholsky dln, Sakharov Dnce zgrl dln almtr. Avrupa Parlamentosu Bakan Klaus Hansch, Kadna adanan ve hogry ycelten bir yazar olarak plaket vermitir. 1995te Pariste, nsan Haklar dln, svete Uppsala niversitesinden Monismainen dln almtr.

Cumhuriyet Kitap, 04.06.1999

Yazdklar kitaplar ve verdikleri demeler nedeniyle lkelerini terk etmek zorunda kalan Salman Rdi ve Teslime Nesrinin yaadklar Orhan Pamukla benzer ynler tamakla birlikte hem savunulan fikirler hem de savunulan lkeler birbirinden ok farkldr. Rdi ile Nesrin slam kurallaryla ynetilen birer lkede ynetime kar kmlardr. Orhan Pamuk ise demokrasinin var olduu bir lkenin tarihiyle ilgili gndemdeki politik bir konuya, devletin bak asyla bakmamaktadr. te bu noktada ke yazarlar Orhan Pamukun Bu topraklarda 1 milyon Ermeni 30 bin de Krt ldrld eklindeki aklamasnn dnce zgrl erevesinde deerlendirilip deerlendirilemeyecei konusunda tartmaktadrlar. Bu merkez tartma konusunun yan sra Pamukun Nobel dln alabilmek iin reklm yapt veya bu aklamalarn Avrupa Birlii yolundaki Trkiyenin imajn lekeledii fikrini savunanlar da bulunmaktadr. Ancak burada kabul edilmesi gereken nokta, Orhan Pamukun dava boyunca, davaya kar olanlar ve dava taraftarlar tarafndan da (Rdi veya Nesrin gibi) bir sembol haline getirilmi olduudur.

6.2. Orhan Pamuk Davasyla lgili Yorumlar

Orhan Pamuk davasnn ke yazarlarnn sylemine yansmasna bakarken olay iki adan incelemekte fayda var. Birincisi bu gazetecilerin Orhan Pamukun dncelerine onay verip vermedikleridir. kincisi ise bu konudaki bak alar ne olursa olsun yarglanmas konusunda ne dnyor olduklardr. Yani bunun dnce zgrl alanna girip girmedii. Bu aamada ncelikle Orhan Pamukun yargland 301. maddenin ieriini aklamak gerekmektedir: (1) Trkl, Cumhuriyeti veya Trkiye Byk Millet Meclisi'ni alenen aalayan kii, alt aydan yla kadar hapis cezas ile cezalandrlr. (2) Trkiye Cumhuriyeti Hkmetini, Devletin yarg organlarn, askeri veya emniyet tekilatn alenen aalayan kii, alt aydan iki yla kadar hapis cezas ile cezalandrlr. (3) Trkl aalamann yabanc bir lkede bir Trk vatanda tarafndan ilenmesi halinde, verilecek ceza te bir orannda artrlr. (4) Eletiri amacyla yaplan dnce aklamalar su oluturmaz.

Bu ieriinden dolay pek ok ke yazar 301. maddenin bir an nce deitirilmesi gerektiini dnmektedir.

Ke yazarlarnn Orhan Pamuk davasn deerlendirme yntemlerini ve biimlerini incelerken gazetenin yazarlarn ele almay tercih etmekteyim. Siyasi ve politik olarak merkezde yer alan Hrriyet, Sabah ve Milliyet gazeteleri Trk basn tarihi asndan da nemli bir yer igal etmektedir. Bu gazeteleri sememin en nemli nedeni tek bir bak asnn szcs olan yazarlarn topland yayn organlar olmamalardr. Bu gazetede grev yapan yazarlar arasnda farkl dnce altyapsna sahip olan kiiler bulunmaktadr. Yazarlarn Orhan Pamuk davasna bak alarn incelerken, onlar gruba ayrmaktaym. Birincisi grup Orhan Pamuku eitli nedenlerle sert bir dille eletirmektedir. Ancak yarglanp yarglanmamas konusunda kesin bir gr bildirmemektedir. kinci grup Orhan Pamukun dncelerine kar ksa da, fikir zgrlklerine nem verdii iin yarglanmasn doru bulmamaktadr. nc grup ise Orhan Pamukun dncelerine nem veren, onun fikirlerini zgnce syleyebilmesini, artk Trkiyede bu konularn konuulmas gerektiini dnen yazarlardan olumaktadr. Bu grup doal olarak Pamukun yarglanmasna da kar kmaktadr.

Orhan Pamukun Trkiyede 1 milyon Ermeni 30 bin de Krt ldrld gibi bir cmle sarf etmesi, aslnda Trkiyenin uzun yllardr aznlklarla ilgili sorunlarnn patlak verdii anlardan biri olarak da deerlendirilebilir. Ke yazarlarnn bu konuya bak etnik milliyetilik asndan ele alnabilir. Bu nedenle her frsatta vndmz birlikte yaama geleneimiz de bu konuda nemli bir yer tutmaktadr. Trk toplumunun, Osmanlnn en son dnemine kadar ada toplumlardan ok daha uygar ltlere yakn bir birlikte yaama kltr iinden geldii elbette dorudur. Ama bu tarihin tebaay oluturan etnik-dini-mezhebi topluluklara eit haklar tanyan dzenler iinde yaanmad da bilinerek bu hkm kabul edilmelidir. Bu toplum, belirli bir tarihi ounluun -devirlere gre Mslman, Snni Mslman, Snni Trklerin- dierlerine gre belirgin imtiyazlara ok daha yksek bir hukuki statye sahip olduu siyasal-toplumsal dzenler iinde yaamtr. imdilerde sk sk atfta bulunduumuz ve kimliimizin bir zellii olarak vndmz o birlikte yaama

kltr bylesi bir srete olumutur.97 Ayn gelenein devam kendi ilerinde bastryor gibi gzkseler de ke yazarlarnda da grlmektedir. mparatorluun dalma srecinde bu ok kltrllk de travmatik atma ve ayrlklara neden olmutur. Etnik olarak homojen olmayan klm bir anakara devralan imparatorluk miraslar rtl bir etnik politikay nfus, askerlik hatta ekonomide srdrmler, hayali bir etnik dmanlk da yakn zamanlara kadar srdrlen bu rtl politikann temel aralarndan biri olmutur.

6.2.1. Orhan Pamuku Eletirenler

Orhan Pamukun dncelerine iddetle kar kan ke yazarlarn ncelikle ele alabiliriz. Hemen her konuda yapt popler aklamalarla Sabah Gazetesinin en ok okunan yazarlarndan biri olan Hncal Ulu, Orhan Pamukun yapt aklamalarn ncelikle dnce deil; bir durum tespiti, bir haber olduuna dikkat ekiyor. Ulua gre, Pamukun bu tespiti kantlamas da gerekiyor. yi ettiler dersin, bir dncedir.. Cinayet, soy krm dersin, o da bir dncedir. Dnce kiiye gre deiir. Gerek ise bir tanedir. Trkler 30 bin Krt ve 1 milyon Ermeni ldrd dersen dnce deil, tespittir. Orhan Pamuk dzeyinde bir aydn yapyorsa eer, doru olmas da gereken bir tespittir. Bu tespitin altnda genel bir onay yoksa ya da belge, tespiti ortaya atann szlerini kantlamas da gerekir.98

Bu cmlelerden Hncal Uluun, Orhan Pamukun aklamalarn yerinde bulmad anlalmaktadr. Bir baka yazsnda ise Ahmet Taner Klalnn 27 Ocak 1999 tarihli Balo Maskesiz Olsun balkl yazsndan alnt yaparak dncelerini tam anlamyla zetliyor. Klal bu yazsnda Pamukun Kara Kitap adl kitabnda Atatrke gereksiz yere pek ok yerde satatn anlatmaktadr. Dncelerine kar ksa bile inandklarn aka savunan kiilere sayg duyduunu anlatan Klal, bunu sinsi bir ekilde ve bityenii sokuturarak yapmaya alanlara tiksinerek baktn anlatmaktadr. Ve Orhan Pamuku okumay tercih edenleri maskesinin arkasndaki gerek yz grerek bunu yapmalarn tavsiye etmektedir.
97 98

mer Lainer, mtiyazl Millet Milliyetilii, Birikim, 187. Hncal Ulu, Dnce Nedir?, Sabah, 31.12.2005

Burada Hncal Ulu, Ahmet Taner Klaldan bu tarzda bir alnt yaparak Pamukun aklamalarna katlmadn belli etmektedir.99 Aslnda Hncal Uluun bahsettii Atatrk dmanl ile Ermeni ve Krt soykrm iddialar arasndaki iliki son kertede dolayl bir ilikidir. Burada Ulu, Orhan Pamukun kiiliinden yola karak eletiriler yapmaktadr. Kendisinin davaya olan bak asn nceki paragrafta olduu gibi dier yazlarndan anlamaktayz. rnein Fikirlere zgrlk.. Ama Sadece Bizimkilere adl yazsnda bu davay ve davadan sonraki gelimeler hakknda kendi iinde bir elikiye dmektedir. Entelektel kesimimiz fikir zgrln aslanlar gibi savunuyor Nobel dln almann yolunun Trkiyeye ve Trklere svmekten getiini sanp 30 bin Krt ve 1 milyon Ermeni ldrdk diye yargsz infaz yapan, ardndan Bu lkede yaamaktan utanyorum diyecek kadar coan Orhan Pamukun fikirlerini aklamasn sonuna kadar destekliyorlar. Tamam tirazm yok... Benim ayni fikirde olduumu tm okurlarm bilir... Ama entellerimizin zgrlk anlay snrl Sadece kendi fikirleri zgrdr, bir de yandalarnn fikirleri.100 Hncal Ulu bu yazsndan anlald zere bir kiinin dnce zgrlne inanmaktadr. Ancak bizim entelektel kesimimiz olarak tanmlad Orhan Pamuk yandalarnn zgrlk anlaylarnn snrlln eletirmektedir. Kendisi de kar kt entelektellere benzer bir tavr sergileyerek Pamukun aklamalarn eletirmektedir.

lerleyen tarihlerde ise Orhan Pamuk davasnn hkmette yaratt basky ele almtr. Ulu, Adalet Bakan Cemil iekin yapt Orhan Pamuk zr dilemeliydi aklamasn bu tartmal davada bakann ikilemi olarak aklamaktadr. nk davada eski ceza yasas geerli olduu iin davann almas iin Adalet Bakanlnn izni gerekmekteydi. Kabinenin en milliyeti bakan olarak tanmlad Cemil iekin klarnn kimi zaman milliyetileri bile arttn anlatmaktadr: imdi bu partinin bu bakan kalkp da Trkler 30 bin Krt, 1 milyon Ermeni ldrd.. Trk olduumdan utanyorum diyen adam iin dava almasn engellerse bunu kendi camiasn gein, kendi kafasna nasl anlatr? Hele hele Cemil iek byle bir kararn altnda imza atarsa, tutarl bir adam olduuna milleti bir daha inandrabilir mi? Adalet Bakan zor durumda.. Aa tkrse sakal.. Yukarda byk.. Orhan Pamuk bir zr dilese yakay kurtaracak.. zr dilemeliydi dediine bakmayn.

99

100

Hncal Ulu, Balo Maskesiz Olsun!, Sabah, 22.10.2005. Hncal Ulu, Fikirlere zgrlk.. Ama Sadece Bizimkilere, Sabah, 20.12.2005.

Aslnda iaret veriyor Orhan Pamuk'a.. Hatta yalvaryor, Ne olur zr dile de, hem kendini kurtar, hem beni.. Dile be, Orhan!.. Uzatma ite!..101

Hrriyet Gazetesi Genel Yayn Ynetmeni Erturul zkk, Orhan Pamuka kar bir ifte standart yapldn ne srmektedir. Bu savyla hem Orhan Pamuku hem de Pamukun yandalarn eletirmektedir. Kendilerine hakaret edilmesinden hi holanmayan baz aydnlarn kendilerinin ayn hareketi ok rahatlkla yapabildiklerini anlatmaktadr. Bunu ikiyzllk olarak deerlendiren zkk, byle bir aklama yaptnda Aydn dman etiketiyle karlatn aklamaktadr.102 Aslnda benzer bir bak as Hncal Uluta da bulunmaktadr. Yukarda anlatld zere pek ok aydnn ifte standart iinde davrandklarn belirtmitir. Erturul zkk, Orhan Pamuku ise zulm edebiyat yapmakla sulamaktadr. D dnyann szde aydnlarnn Orhan Pamuk olay vastasyla Trkiyenin kendini savunma refleksini yok etmeye altklarn dnmektedir. zkke gre su duyurusunda bulunan avukatlar ve mahkeme basanlar da bu oyuna alet olmaktadr.103 Ayn dnceden yola karak bir dier yazsnda yle sormaktadr: Sayn Orhan Pamuk. Maslaktaki bu bombay koyan PKKl terrist, bir gn polis tarafndan sktrlp ldrld takdirde hangi kategoriye girecek? Katil Trkler tarafndan ldrlen zavall Krt kategorisine mi?104 Erturul zkk burada Orhan Pamukun aklamalarn yllardr Trkiyede sregelen blc terr sorununun hassasiyetiyle ele almtr. Bu bak asn kimliimizi koruma yollu bir rahatszlk belirtisi olarak adlandrmak mmkn. mer Lainere gre milli btnln korunmas, blnme, hatta paralanma tehlikesine kar uyanklk ad altnda dile getirilen rahatszlk makro toplumsal ilikilerde, yani toplumun etnik, dini, mezhebi bileenleri arasndaki geleneksel iliki mantnn, fiili ileyiin demokratik kriterlere uygun hale getirilmesine kar ounluk tepkisinin ifade biimleri olmaktadr.105

Hncal Ulu, Kvranan Bakan!, Sabah, 13.01.2006. Erturul zkk, Bu Yazda Ad Gemeyenler, Hrriyet, 3.1.2006. 103 Erturul zkk, Bir Mazlum Nian Uruna, Hrriyet, 14.1.2006 104 Erturul zkk, Son Orhan Pamuk Yazs, Hrriyet, 20.10.2005. 105 Bk. (97), Lainer, 187.
102

101

Hncal Ulu ve Erturul zkk liberal milliyeti sylemin savunucular arasnda yer almaktadr. 1980lerin sonundan itibaren medya, bu sylemle ekillenmitir. Artk liberal sylem, Batyla eklemlenme ve zellikle de dnya ekonomisiyle aynlamay hedef gstermektedir. Bu noktada siyasal konularda da Batnn bizim hakkmzda ne dnd nem kazanmaktadr. Buradan yola karak Erturul zkk, Trk Ceza Kanununun 301. maddesinin deitirilmesi gerektiini anlatmaktadr: Bu madde Trkiyede her gn yeni bir Geceyars Ekspresi fotoraf ortaya karyor. Ayrca bu madde yznden, hakknda dava alan baz kiilerin fikirlerini bile eletiremez hale geldik. Byle olunca da onlarn syledikleri sanki gerekmi gibi dnyaya yaylyor.106

Cesur yazlaryla tannan yazarlar arasnda bulunan Emin laan, Orhan Pamuk aresizce hareket ettiini dnmekte: nsanolu -eer onurunu ve erefini tmyle yitirmediyse- byle yabanc glerin korumas altna girmekten utanr. Kendi iini kendi grr. Hele yabanclara, emperyalist glere snmay onursuzluk sayar. Darda blbl gibi terken, Trkler 1 milyon Ermeni, 30 bin Krt ldrd derken cakasndan geilmiyordu. Fakat bu szlerin hesabn yarg nnde vermeye gelince korku dalar brd. Aman AB, yeti imdadma! yi bastrn, kalabalk gelin ki etkili olsun! Vallahi bu kadarna pes! Trkiye Cumhuriyeti deil, sanki kapitlasyonlarn altnda inim inim inletilen hasta adam Osmanl'nn k dnemi. Utanalm, utanalm.107

Emin laann bu yazsnda etnik milliyetilik ad altnda deerlendirilebilecek bir yarg sz konusu deildir. nk laann aznlklara kar direkt bir tavr almamaktadr. Asl sulanan Trkiyedeki aznlklar sorunuyla ilgili bir aklama yapan Orhan Pamuktur. Ancak laann, Pamukun dncelerine kar kt ortadadr. Burada yllardan beri aznlklara yklenen dman imaj, bir anlamda onlar savunan Orhan Pamuka yklenmitir. Son zamanlarda yaanan milliyeti kabarn i mekanizmas, milliyetiliin gereksinim duyduu dman ilevinin Batnn stnl gpta ve kompleksle kabullenilmi olduundan aznlk gibi marjinal gruplara yklenmekte olmas eklinde zetlenebilir. Orhan Pamuk davas ise bunun su yzne kmasn salayan; basn asndan
106 107

Erturul zkk, Yaar Kemal Niye Byktr?, Hrriyet, 29.12.2005. Emin laan, Snt, Hrriyet, 17.12.2005.

baktmzda ke yazarlarnn tutumlarn belli etmelerine neden olan bir olay olarak ne kmtr.

Bunun yan sra laan bir dier yazsnda Abdullah Gln 301 davalar Trkiyenin imajna Geceyars Ekspresi filmi kadar byk zarar veriyor. Gerekirse bu maddeyi deitiririz, eklindeki cmlesini eletirmitir. D leri Bakannn Avrupa Birliinin basksyla byle konutuunu iddia etmektedir. (AKP hkmeti iin) Greceksiniz, kendi getirdikleri bu maddeyi ok yaknda kendi elleriyle deitirecekler. Sonra ne olacak? Trkle ve Cumhuriyete hakaret etmek su olmaktan kacak!108 Bundan sonra ayn yazsnda Pamuktan yola karak benzer bak asna sahip kiileri de eletirmektedir: imdi efendim, AB ile birlikte bizim kamuoyu da bu maddenin kaldrlmasn istiyormu. Kimdir bizim kamuoyu? Saylar birka yz kiiyi gemeyen, adna entel dediimiz birileri! Ancak bunlar medyada etkilidir ve sesleri gr kar. Kendilerini aydn olarak tanmlarlar. () Onlarn kart olan milyonlarca insanmz aydn maydn deildir!

Aydn ve entelektel tanmlamalar Trk basnnda sorunlu kavramlarn banda gelmektedir. Emin laann bu yazsnda da grld gibi grlerine kar klan aydnlar aydn olmamakla eletirilmektedir. Bu noktada aydn ve entelektel kiinin kim olduu ve nerede durmas gerektii akla gelmektedir. Aydn, terimin kkeni itibariyle evrensel ile tikel arasndaki gerilimli ilikinin tam merkezinde ve muhalif mevkiinde durur. Ancak olgusal olarak bu, entelektelin tarih boyunca iktidar karsnda konumland anlamna gelmez. Aydn, ancak Aydnlanma deneyimi zelinde kurulmu ya da neredeyse kurulacak dzenin/otoritenin/iktidarn yanndadr; ou zaman ise muhaliftir. Ancak bunu sadece itaatsizlik adna yapmaz. erisine doulan tarihsel balamda sorgusuz bir ekilde olmazsa olmaz olarak kabul edilen ncelikleri sorgular. Bu, ne vatan ve millet hainlii ne de toplumdan soyutlanm, kopuk bir duruu gerektirir.109

Oysa ki gnmzde bu duru, baz aydnlarda geri planda kalmaktadr. nk aydnn kimlii ulus-devlet snrlar ierisinde izilmektedir. Bu nedenle evrensel ncelikler ya es
108 109

Emin laan, Derhal Deitirilsin, Hrriyet, 30.12.2005. Simten Coar, Trkiyede Aydn/Entelektel Ayrmas zerine, Birikim, Nisan 2001, 38-39.

geilmekte ya da sz konusu edildiinde ulus-devletle kout olmak kaydyla kabul edilmektedir. Aksi takdirde, yukardaki paragrafta da belirtildii gibi vatan hainlii ve devlet dmanl saptamas yaplmaktadr. Bunun baz sebepleri vardr. lk olarak, aydn douu itibariyle devletten kaynak bulur. Var olu nedeni devletidir ve bu lde varl devletin bekasna endekslidir. nk var olduu lkenin snrlar iinde sz sylemektedir. kincisi, ancak devlete referansla ve devlet var olduu mddete var olabilecei iin srekli bir tedirginlik hali iindedir. Devlete gelebilecek her trl tehdidi bizzat kendisine ynelik olarak alglar. Tedirginlikten k yolunu olabildiinde salam temellendirilmi aidiyet kollarnda bulur. Trkiye balamnda bu kodlarn dorudan kayna devletin tanmlad milliyeti durutur. Gnmzde aydnn kendine bitii konumu patolojik klan bu zdeleme yanlsamasdr.110 Bu grupta ele aldmz ke yazarlarnn bazlarnda byle bir duru bulunmaktadr. Emin laann eletirdii aydn kimlii, aslnda bu aklanana uymamaktadr. Yazarn eletirdii aydnlar devlete kar karken, laan devletin karlarn korumaya almaktadr.

Emin laan Derhal Deitirilsin balkl yazsnn ilerleyen paragraflarnda ise senaryosunu yazmtr: imdi bu kerameti kendinden menkul aydnlar fikir ve ifade zgrl kavramnn ardna sndlar. Trkl, Cumhuriyeti aalayacaksn, btn manevi deerleri yava yava yok edeceksin. Sonra sra ayn kavram dorultusunda baka eylere gelecek: Efendim biz Trkiye dnda yeni bir devlet oluumu istiyoruz. Biz bu bayra tanmyoruz. Neden olmasn ki! in iinde terr yok, silah yok. Tmyle fikir ve ifade zgrl. Zehir yava yava salyor. in iinde AB var, entel kesim var, PKK, Krtler, eriatlar ve saire var. Korkun bir ittifak. Bu olanlar karsnda Genelkurmay sessiz, suskun. imdi srada 301. madde var. () Trk milleti bu kadarn Osmanlnn k dneminde bile yaamamt. Helal olsun!

Bu ilk gruptaki ke yazarlarnda milliyetilii kendi bak alarna gre yorumlamaktadrlar. Aslnda milliyetilik gibi pek ok yne ekilebilecek ve karmak bir kavram ounlukla yzeysel bir ekilde ele alarak kar ktklar konular anlalr hale getirmek iin kullanmaktadrlar. Bra Ersanl Behara gre Trkiyede milliyetilik

110

A.g.m., 43.

gereine olan bak alarndan biri, milliyetilii olmazsa olmaz bir ideoloji, hatta bir din olarak ele almak ister. Bu ideolojinin savunucular iin milliyetilik, gndelik dilde yaplan bir propaganda ve seferberlik aracdr. Ayn ekilde semboller ve ruh hallerinden ibarettir, nemli olan kendi milliyetilikleridir.111

6.2.2. Orhan Pamuku Eletirse de Dava Almasn Doru Bulmayanlar

Ele alnmas gereken ikinci grup ise Orhan Pamukun yapt aklamalara katlmayp, o cmleyi talihsiz bir deme olarak deerlendirse de; yarglanmasn doru bulmayan ke yazarlarndan olumaktadr. Bu yazarlarn fikir birliine vardklar konu, Orhan Pamukun yarglanmamas gerektiidir. Kimi yazarlar bu davaya Trkiyenin imaj asndan son derece olumsuz bir etki yaratt gerekesiyle kimisi dnce zgrlne inand iin kar kmaktadr. Her ne kadar Orhan Pamukun dncelerine katlmasalar ve bu aklamalar farkl amalarla yaptn dnseler de, dnce zgrlne nem verenlerin says da az deildir. Bu ekilde dnen yazarlardan biri Fatih Altayldr. Sabah Gazetesi Genel Yayn Ynetmeni olan Altayl, kendi deyimiyle Pamukun ne mal olduunu aklamay kendisine grev bilmektedir.

Altayl, Orhan Pamuk hakknda sadece en ok yaz yazan kiilerden biri deil; ayn zamanda fikirlerini aka ve sert bir slupla yazmaktan kanmayan isimlerin banda gelmektedir. Hatta bu olaylarn bir komplo teorisi olduunu anlatmaktadr. Orhan Pamukun Amerikann setii yetenekli ama gelecei parlak olmayan zayf karakterli bir yumurta olduunu, yetitirilip zaman geldiinde yapt aklamalarla lkeyi kartrdn anlatmaktadr. Geen yl Radyo DJi Michaeln bir programnda Biz Trkler bazen alaka eyler yapyoruz dedii iin ayn maddeden yarglandn; Orhan Pamuk iin geerli olan dnce zgrlnn bu DJ iin geerli olmadn belirtmektedir: Pamuk, be okunmaz kitab Avrupa'da da satyor diye cannn istediini syleme hakkna sahip de, biz deil miyiz? Pamuk Trkler bilmem ka milyon Ermeni'yi katletti, bilmem ka bin Krd ldrd diyerek hibir bilimsel veriye dayanmayan fikirlerini syleyecek ama biz ona tek kelime
111

Bra Ersanl Behar, Ulusal Kimlik: Kltrel mi Siyasal m?, Toplum ve Bilim, Yaz-Gz 1993, 171.

edemeyeceiz yle mi? Hadi gidin iinize. Bana da Pamukla ilgili ne bilgiler geliyor. Yok, kk yata Trkiye kartl konusunda Bat lkelerinde eitilmi, arkasnda byk emperyalist gler varm, Trkiyede uyuyan ajan olarak bekletilip, gerektiinde Trkiyeyi karalamakta kullanlmak zere hazrlanm, anasnn, babasnn hakknda olur olmaz bin trl bilgi. Dorusunu sylemek gerekirse Pamukun palavralarndan ok daha inandrc () Yoksa u ABlilerin ve bizim Entel dantellerin fikir zgrlnden anlad ey Trkiyeye svme zgrl m? Ah, ah, iimden gelenleri yazmak istiyorum ama biz Orhan Pamuk deiliz ki, yasalar elimizi balyor. 112 Fatih Altayl tm bu dncelerine ramen Pamukun yarglanma kararna kar kmaktadr. Bunun sebebini de Avrupa Birliinin ne dnd gerekesiyle deil de, fikirlerin davalarla deil, yine fikirlerle rtlecei dncesiyle aklamaktadr.

Murat Belge de Lin Kltrnn Tarihsel Kkeni: Milliyetilik adl kitabnda Berat Gnkan ile yapt syleide Trkiyedeki hukuk sisteminin ileyiini benzer sorunlarnn bulunduunu belirtmektedir. Orhan Pamuk durumasnn bir tek bir merkezden planlanm bir provokasyon olduunu dnmyorum. Temelde Trk siyaset sekinlerinin hukuk anlay yatyor. Bu anlaya gre hukuk toplumunda adaletin salanmasnn deil, devletin (ve onu temsil eden sekinlerin) sevmedii kiileri cezalandrmasnn aracdr. Onun iin, el altnda istendii anda istenen kiiye kar kullanlacak maddeler bulundurmak isterler.113 Hukuk sistemine bakldnda karlalan bir dier sorun ise bir grup, savcla Trklk aaland diye bavurduunda, savcnn buna kar kamamasdr. nk bu kiileri ciddiye almadnda, kendisinden de ikyeti olmalar mmkndr. Bu yaygarac milliyetilik egemen ideolojinin bir paras olunca, bu tip bir tavr karsnda herkesin boynu kldan ince olmaktadr. Bir savcnn terfisinde, at davalarn nasl sonulandnn hesab tutulmamaktadr. Bizim sistemimizde yz davadan sadece ikisinden sonu alnm olsa bile, kimse Neden dier 98 davay atn? diye sormamaktadr.114 Tm bunlarn sonucunda da en basit olay bile bir dava konusu olabilmektedir. Bu da adalet sisteminin gereksiz yere oyalanmas ve vakit kaybedilmesi anlamna gelmektedir.

112 113

Fatih Altayl, Ne Pamukmu Be, Sabah, 18.12.2005 Murat Belge, Lin Kltrnn Tarihsel Kkeni: Milliyetilik, 200. 114 A.g.k., 201.

Hrriyet Gazetesi yazar Oktay Eki, Orhan Pamukun aklamalarn iftira olarak deerlendiren yazarlar arasnda yer almaktadr. Yine de bu gruptaki dier yazarlar gibi yarglanmasna kar kmaktadr. Eski Ceza Yasasnn ok can yakan ve demokratik bir devlete yakmad binlerce kez sylenen 159uncu maddesinin yeni ceza yasasna aynen aktarlmasnn byk bir hata olduunu sylemektedir. Ancak Avrupann uyarlar karsnda bu hatann kabul edildiini anlatmaktadr. Ekiye gre bu durum onurumuzla oynanmasna sebep olmutur.115 Oktay Ekinin bu yazs Trk milliyetiliinin aalanmaya kar bir tepki olarak ortaya kan ynn de gzler nne sermektedir. Osmanldan bu yana pek ok alanda geri kalm olan Trk toplumu, bunu kapatmann yollarn aramtr. Zaten bu srete aydnlar da Bat dnyasnda kendileri hakkndaki olumsuz yarglar biliyorlard ve bu yarglar onlarn davranlarn nemli lde belirleyen bir faktrd. Bat dnyasnda bu tr yarglarn bulunmasnn nemli bir sonucu vardr. Tm dnyann Trklere kar olduu, Trklerin tarihin amar olan yerine konulduu ve bu nedenle srekli hakszla urad, bir fikri sabit olarak Trk ulusal bilincinde yer etmitir. Toplumsal bir paranoyadr bu. Gl bir anlalamama sendromu ve yalnzlk psikolojisi her trl davran belirliyor gibidir.116

Oktay Eki, Avrupada yaplan benzer bir davadan rnek vererek Trkiyede dnce zgnl kavramnn henz anlalmad fikrini aklamaktadr. ngiliz tarihisi David Irving, yaklak 20 yl nce yaynlad Hitlerin Sava isimli kitapta Auschwitzte gaz odas yoktu diyerek Yahudi soykrm olayn inkar ettii gerekesiyle bir Viyana Mahkemesi tarafndan yl hapse mahkum edilmiti. Eki bu davay yle anlatmaktadr: Bir fikir sulusu saymalarna ramen 67 yandaki David Irvingin ellerine bir de kelepe vuranlarn yaptklarn, Avrupalnn yedii her nane gzeldir anlayyla deerlendiren entelektellerimizin nasl izah ettiklerini bir grsek ok sevineceiz. Bize kalrsa burada Avrupa'ya mahsus tipik bir ifte standart uygulamas var.() A HM de, ifade zgrln geniletme amal kararlarna ramen, sra Yahudi soykrm konusuna gelince birden yn deitirip Yahudi soykrm gibi tarihi gereklik kazanm bir konuda, kabul edilenin aksini iddia etmek ifade zgrl saylmaz demektedir.117 Ekiye gre Avrupann bu tavrn gz nnde bulundurarak, ifade zgrl kavramn kopya etmek deil; iimize sindirmek zorundayz.
115 116

Oktay Eki, Karmaa, Hrriyet, 24.1.2006. Taner Akam, Trk Ulusal Kimlii zerine Baz Tezler, Modern Trkiyede Siyasi Dnce/Milliyetilik, Oktay Eki, Hani fade zgrl?, Hrriyet, 28.02.2006.

55.
117

Pamukun dncelerini ve sylemini paylamadn ki dava adl yazsnda belirten Gneri Civaolu, bu davann nelere yol aabilecei konusunu da tartyor. Dnya medyasnn gndemini de megul eden bu olayn Ermeni diasporas iin, yllardr arayp da bulamadklar ifte kat kaymakl ekmek kadayf lezzetinde olduunu belirtmektedir.118 Aslnda Trkiyede yaayan Ermenilerin ou tarih boyunca siyasette yer almaktan ekinmi ve her zaman ballklarn gsterme abasnda olduklarn sylemek mmkndr. Trkiyeli Ermenilerin diaspora siyasetinde yer almamalar veya alamamalar 19. yzylda stanbullu Ermeniler hakknda oluan muhafazakar Ermeniler imajn pekitirmitir. Gemiinde bireyler olmaktan ziyade cemaatler olarak alglanm ve o cemaate mensup kiilerin edimlerinden toplu olarak sorumlu tutulmu tm dier cemaatler gibi Trkiyeli Ermeniler de devletlerine bal iyi vatandalar olduklarn ispatlama abasna giritiler, Trkiye kartl zerine kurulmu hareketlerde yer almadklar gibi bu tr hareketleri zaman zaman protesto ettiler. Bu bir yaam stratejisiydi.119 Civavolunun Orhan Pamuk olayn aznlklar iin ifte kaymakl ekmek kadayf lezzetinde olarak yorumlamasnn altnda da Ermenilerin bu ballklarnn sahtelii bulunmaktadr. Civaolunun yargs ise etnik milliyeti bak asna gre Ermenilerin gerekten kendilerini bal vatandalar olarak hissettikleri deil; sadece bu ekilde mi gsterme abasnda olduklar ynnde yorumlanabilir.

Mehmet Y. Ylmaz esas olarak ifade zgrl davas olarak nitelendirdii Orhan Pamuk davasyla ilgili olarak kaleme ald Bu sergiyi Orhan Pamuk asayd adl yazsnda Eletiri nerede balar, nerede biter? Hakaret nedir, ne deildir? Sanatnn kendini ifade zgrlnn snrlar nereden geer? gibi sorular cevaplandrmaktadr. ncelikle New Yorkta gezdii bir sergide karlat Hans Haackenin enstalasyonunu anlatmaktadr. Bu enstalasyonda sanat A.B.D. bayran paralam ve Bushun fotorafn zeka dzeyi dk bir kiiyi anmsatacak ekilde deforme etmiti. Ancak bu eseri nedeniyle kimsenin Haackeye savcla ikyet etmediini ve hapse girmesini istemediini belirtmektedir. Bu rnekten yola karak kendi slubuyla Bat ile aramzdaki fark gzler nne serip sanatlarn veya
Yazda bahsi geen dier dava, Van Yznc Yl niversitesi Rektr Ycel Aknn ete iddiasyla yarglanmasdr. Civaolu, her iki davann Avrupa Birlii liderlerinin toplantsyla ayn zamana denk gelmesinin Trkiye iin bir talihsizlik olduunu sylemektedir. 118 Gneri Civaolu, ki Dava, Milliyet, 14.12.2005. 119 R. Bali, A. Yumul, F. Benlisoy, Yahudi, Ermeni ve Rum Toplumlarnda Milliyetilik, , Modern Trkiyede Siyasi Dnce/Milliyetilik, 921.

edebiyatlarn ifade zgrlne katldn belirtmektedir.120 Ancak davayla ilgili olarak yazd bir nceki yazsnda Orhan Pamukun dncelerine katlmadn belirtmektedir. Zaten Ylmaza gre Orhan Pamuk o kadar sama bir cmle sylemiti hibir aydn veya demokrat bile onun arkasnda duramamaktayd. Davasna hibir yandann gelmemesinin sebebini ise yazsn u cmlelerle bitirerek aklamaktadr: Orhan Pamuk bu davadan bir sonu karmal. Neden byle olduunu, her zaman arkasnda olabilecek insanlar neden bylesine krp gcendirdiini de bir dnmeli. Pamuk Tabular ben ykyorum da ondan diye dnrse, fena halde yanlr. nk o insanlarn bu sessiz protestolarnn ardnda kurunlanm bebek cesetleri yatyor.121 Burada Mehmet Y. Ylmaz, Erturul zkkn de benzer bir ekilde yapt gibi Orhan Pamukun aklamalarn PKK terryle ilikilendirmektedir. Bunu liberal milliyeti bir dil olarak tanmlamak mmkn. Tanl Boraya gre liberal milliyetilik dili, yaanan srecin kazananlarna hitap eden bir dildir ve kt konjonktrlerde aadakileri ikna etmesi zordur. Bunun iin muhtemelen sylemsel dzeninden taviz vererek- baka milliyeti dillerle eklemlenmeye ihtiya duyacaktr. zellikle Krt meselesi onca ykclyla hayat kaplad srece, bu ynelimin tam anlamyla hegemonik hale gelmesi mmkn grnmemektedir. Bu durumda, resmi milliyetilik ve Trk faist milliyetilik, yakc milli meseleler karsndaki reflekslerinin gelikinlii nedeniyle ne kmaktadr.122

Yaln Doan da Orhan Pamukun Ermenilere dnk szlerini onaylamyorum. Katlmyorum. Ama resmi tarihin dna klarak, tarihimizin sorgulanmas gerektii ortada cmlesiyle bu konudaki tavrn belirtmektedir. Ancak dnya basnnn bu davaya ilgi gstermesini Trkiyeyi sktralm, ABden atmak iin elimize bir koz geti gibi bir tavrla yaklamadn; bu ilginin yanl yorumlanmamas gerektiinin de altn izmektedir: Bu davay ben dn nce yabanc TVlerde izliyorum. BBC ve CNN International, iki uluslararas kanal, Orhan Pamuk davasn, her haber blteninde alt-yedi dakika yaynlyor. Yaklak, Irak seimleri kadar. Orhan Pamuk neden bu kadar nemli?.. ki nedenle. Bir nk, bu dava Trkiyede dnceyi ifade zgrlnn mihenk ta. Ceza Yasasndaki 301. maddenin ad olduunun ilan. ki, nk Orhan Pamukun yazd kitaplar, dnyada tam krk dile evriliyor. AB bizi paralamak istiyor, Ermeni soykrmn kabul ettirmek istiyor, Orhan

Mehmet. Y. Ylmaz, Bu Sergiyi Orhan Pamuk Asayd, Hrriyet, 02.01.2006. Mehmet. Y. Ylmaz, Demokratlar Orhan Pamuku Neden Terk Etti?, Hrriyet, 21.12.2005. 122 Bkz. (62), Bora, 130.
121

120

Pamuku bahane ederek bize bask yapyor diye ayaa kalkanlara asl bask, kendi kafalarndaki mengene.123

Orhan Pamukun yarglanmasna kar kan bir dier ke yazar olan Taha Akyol, bu dncesini ise Avrupalnn ne dnecei korkusuyla gerekelendirmektedir. Dnya medyasnn dava srasnda yaanan gsterileri yaynlamasyla ayamza kurun sktmz belirtmektedir. Eletirdii ise deitirilmesi gerektiini dnd 301. maddedir. Akyola gre bu davann sonucu olarak da Orhan Pamuk, dn tannm bir yazard; imdi bu sakarlklar ve sokak gsterileri onu dnya medyasnda bir de zgrlk savas payesiyle dllendirdi!124 Taha Akyol gibi; yani imajmz lekelediimiz gerekesiyle davaya kar kan yazarlarn syleminde ounlukla bir ulusal seferberlik ars dikkat ekmektedir. nk Pamukun bir zgrlk savas olarak lanse edilmesi, Avrupann Trk hukukunu dardan ynetme arzusu olarak grlmektedir. Bu da pek ok ke yazarnn, Batnn Ermeni meselesi etrafnda Trkiyeyi sktrmasn bir ulusun varlk gerekesi ile oynama saygszl olarak grmesi olarak yorumlanabilir. Taha Akyol Liberalizm ve Milliyetilik adl makalesinde vard sonular bu davada olduu gibi Trkiyenin d dnyadan ne kadar etkilendiini aklamaktadr. Orta snflaan, da alan, AB yeliine hazrlanan Trkiyede herhalde liberal deerler btn fikir akmlarn eskisiyle llmeyecek kadar etkilemektedir. Kentleme, ticarileme, kitle eitimi gibi toplumsal modernleme dinamikleri 67 milyonluk Trk milletinin heterojen yapsn ortaya karmaktadr. diye gelimeleri aklamaktadr ve yle sormaktadr: Milliyetilik btn bunlar nasl bir yorumla bark tutabilir, birletirici olabilir?125

Derya Sazak 301.madde deitirilmedike bu tarz davalarn hep yaanacan; bu nedenle tek zmn bu maddeyi deitirmek olduunu belirtmektedir. 301. maddeye gre yarglanan Orhan Pamukun durumu, Trkiyede ifade zgrlnn hl tam olarak kullanlamad gereini sergilemektedir. nk Trkl aalama eklinde geen 301. maddedeki suun koruduu hukuki yararn snrlarnn genilii, milliyetiliin ykseldii

123 124

Yaln Doan, Sizin Kitabnz 40 Dile evrildi Mi?, Hrriyet, 17.12.2005. Taha Akyol, Ayamza Kurun Sktk, Milliyet, 17.12.2005. 125 Taha Akyol, Liberalizm ve Milliyetilik, Modern Trkiyede Siyasi Dnce/Milliyetilik, 749.

ortamda yeni davalara ortam hazrlamaktadr.126 Ayrca bu yarglanma srecinin Orhan Pamukun daha da yanl anlalmasna sebep olduunu anlatmaktadr. Ancak Sazaka gre burada Pamukun rol de yok deil: Orhan Pamuk, Kar yazdktan sonra aalandklarn dnen gruplarn nefretini kazandn dnyor. Bu tr tepkiler, Pamukun entelektel kiiliini epeydir olumsuz etkiliyor olmal ki, kendisinden nefret eden gruplarn tuzana dyor. Salman Rdi rolne brnmek istercesine... Hayli kkrtc bir slup sergiliyor.127 Ayn yaznn devamnda okuyucularna da yle seslenmektedir: Pamukun romanlarn okumayabilirsiniz, olaylar arpttn dnebilirsiniz ancak bu tepkiler, aydn katliamna dnmemeli. Hitler faizmine kap aralamayalm!

Mehmet Ali Birand, her ne kadar bir yazsnda Orhan Pamukun dncelerine katlmadn dile getirse de her yazsnda Pamukun yarglanmasnn ne kadar yanl olduunu anlatmaktadr. nl yazar hakknda en ok fikir beyan eden ke yazarlarndan biri olan Birand, aslnda yorumlaryla nc gruba biraz daha yakn gzkmektedir. Sosyetik hanm, Avrupa veya Amerika'da uyduruk bir dergi veya gazetede resmi karsa hret olur... Bir gazeteci kimselerin adn bilmedii bir Avrupal dernein konferansna katlr ve baar ykleri anlatlr... Bir i adam veya bir siyaseti tannm birka kiinin bulunduu bir toplantya girer ve kahramanlar gibi muamele grr... Bunca pespayelik iinde, Orhan Pamuk dnyann en prestijli gazetelerinde grnr, syleiler verir, ancak yerden yere vurulur. Nedenini anlamaya almayn. Orhan Pamukun baarsn bir trl kabullenemiyoruz: Nasl oluyor da, o baaryor ve biz baaramyoruz. te iin z bu kadar basit...128 Bir dier yazsnda ise Orhan Pamuk davas gibi olaylarn Trkiyenin gerek yzn gsterdiini belirtmektedir: Toplumsal riyakrlklarmz ve gerek yzmz, her olayda biraz daha ortaya kyor. Ne diyorsak, kendimizi nasl gsteriyorsak, aslnda tam aksi olduumuz anlalyor. 3 Ekim yaklatka, durum daha da vahimleiyor. Avrupa Birlii ile mzakereler, Trkiyenin adeta turnesol kad oluyor. Oysa kendimizle nasl vnrdk, deil mi? slam dnyasnda gerek demokrasi ile ynetilen tek lke bizdik... Teker teker, btn bu nitelemelerin birer balon olduu ortaya kyor. Zorla bir Ermeni konferans yapld, kendimizi yere ge koyamyoruz. Hangi demokrasiden sz ediyorsunuz? Kendini en demokrasi a yazar

126 127

Derya Sazak, 301i Deitirmek, Milliyet, 18.12.2005. Derya Sazak, Orhan Pamuk zerine, Milliyet, 04.03.2005. 128 Mehmet Ali Birand, Kskanacanza Gurur Duyun, Milliyet, 20.10.2005.

olarak gren nice gazetecimizin, u son dnemlerde yazdklarn okudunuz mu?129 Ayn yazsnda politikaclar da sulamaktadr: Anl anl muhalefet szclerinin veya iktidar politikaclarnn, srf poplerlik iin ilk yaptklar milliyetilik adna demokrasiyi hanerlemek oluyor. () Etrafmz, sadece kaba kuvvetle insanlar susturmak isteyenlerle mi dolu? Eer gerekten byleyse, o zaman Avrupa Birliine daha da fazla aslmamz gerekiyor demektir. Anlalan, AB Trkiyenin tek kurtulu yolu oluyor.

kinci grupta ele alnan ke yazarlarnn pek ou fikir zgrlne nem verdikleri iin Orhan Pamuk davasna kar ktklarn dile getirmilerdir. Ancak pratikte pek ounun bunu uygulayamadklar gzkmektedir. Bu noktada fikir zgrl tanmna baklabilir. Kanaat beyan etme ve kanaat zgrl talebi, bir aydnlanma icaddr; burjuvazinin toplumsal eitimini tamamlamasnda, tanrsal ve dnyasal sz sahiplerine kar toplumsal varlnn kantlanmasnda kulland asl aralardan bir tanesidir. Buradan yola karak Ahmet idem, medya aralarnn aal demokratizasyonunun bize modern toplum adlandrmalarndan birisini hediye edeceini sylemektedir. O da kanaat toplumudur. Kanaatleri geerli klan artlar, bize her zaman kanaatlerin kendi balarna bir anlam olmadn syler. Kanaat sahipleri, kendi adlarna sz almazlar: temsil ettikleri ortaklklarn g gsterisinin iareti ve sonucu olarak oluur. Her gn giderek artan bir iddetle kanaat aknna uramamzn sebebi, kamusal aydnlanmaya ynelik bir iradenin varlndan ok, smr imknlarnn daralmasnn bilincine varlmasdr.130 Ancak medyann veya akademyann oluturduu artlar Orhan Pamuk davas rneinde de grld gibi insanlar kanaat alcs ve vericisi bir ekilde seferber edememektedir. Burada nemli olan nokta kanaatlerimizi merak edenler eletirilerimizi de merak etmekteler mi? Veya kanaatlerimize deer verdiklerini syleyenler, eletirilerimiz iin de ayn eyi sylemekteler mi?131 Bu sorulara olumlu yant verebilmek henz pek de kolay deildir.

Bunlarn yan sra bu ikinci gruba yakn duran grup yazar daha var ki; Orhan Pamuk davasna farkl bir adan bakmaktadrlar. Bu ke yazarlar, Orhan Pamukun Trkiyede 1
Mehmet Ali Birand, Yalan Sylemeyelim, Demokrat Deiliz, Milliyet, 29.09.2005. Ahmet idem, Kanaat Beyan, Eletiri Hakk, Birikim, Nisan 2001, 14. 131 A.g.m., 16.
130 129

milyon Ermeni 30 bin de Krt ldrld eklindeki cmlesini belli bir ama uruna sarf ettiini dnmektedirler. Bu ama da Nobel dln almaktr. Bu noktada yazlar Orhan Pamukun kiilii hakkndaki yarglamalara dnmektedir. Pamukun herhangi bir belgeye veya istatistie dayanmadan bu aklamalar yaptn belirten Hasan Pulurun yarglar bu yndedir: nce Trkler 1 milyon Ermeniyi, 30 bin Krt katletti dedi, Nobel sresinde sesini karmad. Nobele aday olmad halde, Nobeli kazanacan umuyordu, kazanamadn anlaynca, Ben yle demedim, szlerim yanl anlald diye ark etti. Almanyaya yaynclarn dln almaya gidince, bunu da kvrd, Ben szmn arkasndaym! diye ecaat arz etti.132

Taha Akyol ise Pamukun tavrn bir pazarlama teknii olarak deerlendirmektedir: Dnya edebiyatnda n kazanmak, hele de Nobel gibi dller almak elbette kiiye de lkesine de itibar kazandrr. Ama bu yolda bir pazarlama teknii olarak Trkler... ldrd gibi sansasyon yaratacak karalamalara bavurmak yanltr.133 Ayn yaznn ilerleyen paragraflarnda Pamukun Trkiyede kzd pek ok ey olduunu ve kendisinin de bunlara hak verdiini yazmaktadr. Ancak bir aydn olarak Orhan Pamukun bu noktada baz grevleri olduunu dnmektedir. Ahlaki sorumluluk tek gzl ve attrc deil, ok ynl ve yapc yaklaklar gerektirir, demektedir.

Melih Ak da ayn ekilde Pamuku pazarlamac olarak nitelendirmektedir: O laflar Nobel iin yararl laflard. Nobel umudu hsranla sonuland... Avrupal dostlara irin grnme gerei kalmaynca Orhan kardeimiz hemen ekrana kt, kendi halkyla barma manevrasna giriti... Dorusu pazarlamaclkta stne yok...134 Oktay Eki de benzer bir slup kullanmtr: Orhan Pamuku ne kadar tebrik etsek azdr... Dorusu Avrupa pazarnda itibarl biri olmann nce Bu Trkler var ya... Aman Allahm! Onlardan biri olmak ne kadar ktdr, bilemezsiniz demekle balayacan iyi renmi.135

Hasan Pulur, Orhan Pamukta eref Kavram, Milliyet, 22.10.2005. Taha Akyol, Memleket Ruhu, Milliyet, 05.03.2005. 134 Melih Ak, lkenin Kimyas, Milliyet, 18.10.2005. 135 Oktay Eki, Nobel Nasl Alnr?, Hrriyet, 10.09.2005.
133

132

Emin laan Orhan Pamukun Nobel alamayaca belli olduktan sonra aklamalarn geri aldn yazmaktadr: Ne zaman ki Nobel masal bitti, Bay Pamuk bu kez gemite syledii szleri inkr etmeye balad. Hatta kendisinin Trk olduunu bile aklad! Sonra kendi azndan rendik ki: Meer biz Krtleri ve Ermenileri kesmemiiz! O szleri geliigzel sylemi! Fakat ne ilgintir, bu yalanlamalar aradan aylar geip Nobel masal bittikten sonra yapyordu... nk o szleri, Nobel almak iin gerekli olabilirdi. ncesinde inkr etseydi Avrupallarn houna gitmezdi. Bu vatandamz da, Nobel gibi nemli bir konu ncesinde doal olarak Avrupallar karsna almak istemezdi.136

6.2.3. Orhan Pamukun Dnce zgnln Savunanlar

Ke yazarlar arasnda nc grubu Orhan Pamukun hakszla uradn dnenler oluturmaktadr. Bu gruptakiler, bir nceki grupta yer alan yazarlar gibi Orhan Pamukun yarglanmasna kar kmaktadrlar. Ancak onlardan farkl olarak; Orhan Pamukun aklamalarna kar ktklarn sylememektedirler. Bunun yan sra belirtmekte fayda var ki; bu grupta yer alan yazarlarn ounluu Pamukun dncelerine katldklarn da belirtmemeleridir. Bunun sebepleri arasnda eletiri oklarnn hedefi olmamak ve hala basnda da soykrm kelimesinin bana szde kelimesi getirilerek kullanmann tercih ediliyor olmas gelmektedir. Yine de bu grupta ele alacamz yazarlar Orhan Pamuk yandalar olarak deerlendirmek ok keskin snrlar izmek anlamna gelecektir.

Sabah Gazetesi yazarlarndan Mehmet Barlas, Kar dnceye Lenin kadar tahammll myz? adl yazsnda ise zeletiri yapmann gerekliliini anlatmaktadr: D dnyay eletirmek, Trkiye sz konusu olduu zaman zellikle baz Avrupa lkelerinin sergiledii ifte standartl tutumlar yermek elbet gereklidir. Ama ayn eletirileri kendimiz iin de yapar ve Trkiyede ok sk rastlanan ifte standartl tutumlar da ayn lde gndeme getirebilirsek, Uyumdan teye Tutarllk meselesinde de zme yaklaabiliriz. () Hrant Dinki ve Orhan Pamuku yarglar ve medyatik line konu ederken, imdi

136

Emin laan, Orhan Pamuksuz Gnler, Hrriyet, 19.10.2005.

ycelttiimiz Nazm Hikmetin servenini hatrlamalyz. Bu arada Lenin kadar anlayl olabilir miyiz? diye de kendimize sormalyz.137

Mehmet Barlasn bu yazsnda deindii medyatik lin konusu Orhan Pamuk davasnda milliyetiliin poplist anlamda nasl kullanldnn gstergesi olabilir. Bir ke yazarnn grevlerinden biri halkn beklentisini karlamaktr tabii ki; ancak tek grevi bu deildir. De Tocqueville Bir gazete ancak geni bir insan kitlesinin ortak duygularn ve ilkelerini yanstt zaman yaayabilir derken, benzer bir deerlendirmeyle Balzac da Her gazete insanlara istedikleri dncelerin yansmalarn satan bir dkkndr demiti. Bu, daha ok satabilmek, daha ok izlenebilmek iin hkim grler paralelinde yayn yapmak demektir. Belki ksa vadede kazanldr ancak uzun vadede gazetecilie verecei zararlar, getirdii yarardan daha byk olur. Medya, geni insan kitlelerinin duygularnn milliyeti bir dalgayla belli bir noktada bulutuu dnemlerde biraz daha fazla satmak adna o dalgay krkledii zaman ilerde herkesin altnda kalaca ykc bir frtnaya katk verdiini grmek zorundadr. 138

Emre Akz de olaya Mehmet Barlasnkine benzer bir adan yaklamaktadr. Akz, Trk Ceza Kanununun 301. maddesindeki Eletiri amacyla yaplan dnce aklamalar su oluturmaz cmlesini ele almaktadr. Burada dikkat ekmek istedii nokta, bu cmlenin hakaret ile eletiriyi birbirinden ayryor olmasdr. Bunlarn arasndaki fark anlamann da zihniyet, bir kltr, bir anlay ii olduunu anlatmaktadr. Trkiyede eletirilen kiinin Bana hakaret ediyorsun diye kar kmas byk bir olaslktr, diyen Emre Akze gre Orhan Pamukun szlerini de hakaret olarak grenler, ayn takoz zihniyetin uzantlardr. nk eletiriye tahamml edemezler... Eletiri; aklarn, sularn, ktlkleri aa karmtr. Ayrca eletiriyi yapan hakaret etmekle sularlar. Tabii bunu yaparken vatan, bayrak, millet gibi hassas deerleri kullanrlar. Ardndan da bize hakaret ettin diye ona hakaret etmeye balarlar.139 Emre Akz bir dier yazsnda ise Avrupa Birliinin Trkiyenin irkin yzne kar srekli tetikte halinin son derece
137 138

Mehmet Barlas, Kar Dnceye Lenin Kadar Tahammll myz?, Sabah, 7.11.2005. Doan Tl, Milliyetilik ve Yeni Sahiplik Yaps Kskacnda Trk Medyas: Baz Ahlaki Sorunlar, Birikim, Ocak 1999, 40. 139 Emre Akz, Hakaret mi Eletiri mi?, Sabah, 28.12.2005

mantkl olduunu anlatmaktadr. nk Akze gre Modernleme ve demokratikleme kendini sevmekle deil, kyasya eletirmekle mmkndr.140 Aslnda yazarn kar kt dnce tarz milliyeti poplizmle rtmektedir. Milliyeti poplizm, sradan halkn dobraln, yaln reaksiyonlarn kullanmaktadr. 141 Poplist hareketler ve siyasi programlar dzeni zorlayc ve elit idare kart olabilecekleri gibi, benzer ve hatta ayn ilkelere referans vererek halk adna, dzeni koruyucu/kollayc ve dolaysyla muhafazakr olabilir. Bu da tam anlamyla eletiriyi kaldramayan bak asdr.

Mehmet Altan AKP rahmetli mi oluyor? balkl yazsnda AK Partinin milliyeti sylemini eletirmektedir. Trkiyenin AB yeliinin savunucularndan Avrupa Parlamentosu Yeiller Grubu yesi Daniel Cohn Benditin Sabah Gazetesinde yaynlanan bir rportajn ele almaktadr. Daniel Cohn Bendit bu rportajnda Trkiyede henz demokrasi kltrnn gelimi olmadn; Orhan Pamukun konuunca hain olarak adlandrldn anlatmaktadr. Bendite gre, Trkiyenin Avrupa ile btnlemesindeki en byk handikap bu Trk milliyetilii anlaydr. Bunun yan sra Trkiyedeki muhalefeti sadece milliyetilik olarak adlandrmaktadr. ktidara kar gerekten bir eyler neren siyasi parti yok; neredeyse milliyetiler ya da kars sz konusu demektedir. Mehmet Altan da hkmetin milliyeti ve devleti bir az kullandka Trkiyenin de hzla geriye doru kaydn sylemektedir. Bu da Trk brokrasisinin geriye bakan yznn azgnlat anlamna gelmektedir.142 Burada nemli olan nokta, bu tarz bir milliyetiliin imdiye kadar hibir partiye fayda salamam olmas. AK Partinin en nemli yan Trkiyedeki anti-demokratik sisteme muhalif olmasyd. Rejimi AB kriterleri istikametinde demokratikletirme, ekonomiyi piyasa dzenine uygun hale getirme abas, AK Partinin son yerel seimlerde hem oyunu byk lde artrmasna sebep oldu, hem de kent desteini oaltt.17 Aralk tarihine kadar da ufak tefek zikzaklar dnda AK Parti bu niteliini srdrd. Ancak son zamanlarda, AK Partide Cohn Benditnin altn izdii milliyeti reflekslere ynelmenin hzland grlmektedir.

Emre Akz, irkin Yzmz, Sabah, 23.12.2005. Tanl Bora, Nergis Canefe, Trkiyede Poplist Milliyetilik, Modern Trkiyede Siyasi Dnce/Milliyetilik, 636. 142 Mehmet Altan, AKP Rahmetli mi Oluyor?, Sabah, 30.05.2005.
141

140

Hadi Uluengin Pamuk ve O Takm adn verdii yazsnda neyin nasl bir milliyetilik adna yapldn ve kimin vatan haini olduunu tartmaktadr. O takmn kim olduunu da yle aklamaktadr: Beyolunda, 6 - 7 Eyll 1955 pogromunun fotoraflarn gsteren bir sergi mi ald, cam - ereve indirmek ve tekine nefret barmak iin o takm oradadr! 1915 kyamn resmi ideolojiler tesinde tartmak iin niversitede konferans m dzenlendi, katlmclara kfretmek ve tekine kin kusmak iin o takm oradadr! Byk Orhan Pamuk gr ifade ettii iin ilide mahkemeye mi dt, gzlemcilere saldrmak ve tekini kovmaya kalkmak iin o takm yine oradadr! 143

Milletler ve resmi milliyetilik, genel kabule gre lke leklerinde bir arada yaamann ve demokratik istikrarn, kresel lekte de dzenin koruyucusudur. Kendi kimlii ve kiiliini oluturan milli kltryle balar kopan bir toplumun, hem baka kltr ve medeniyetlerle yaratc ilikiler kurabilmesi, hem de zgvenini ve gcn koruyabilmesi imknszdr.144 Burada nemli olan nokta kendi kimliini korumann nasl alglanddr. Buradan yola karak Pamuk ve O Takm adl yazsnn ilerleyen blmlerinde Uluengin daha da sert bir dille Orhan Pamuk kartlarn eletirir: 19. Yzyln derli toplu bir burjuva ideolojisi olan milliyetilik lumpen takm ayana drlemeyecek kadar deerlidir. Kald ki, vatan hainlii ve millilik kavramlarn kim, neye gre saptayacaktr? Bata uluslararas prestijini kullanan Pamuk olmak zere, geen ylki AB karar ncesi Batnn anti-Trkiye glerine kar die di mcadele vermi olanlar m; yoksa cuma gn ilide, Trkiyeyi sonsuz desteklemi Avrupallar dahil, gzlemcilere saldrarak lkemizin karlarn berhava eden grup mu vatan hainliine daha yakndr? Takdir sizin; o takm tekine nefret kompleksini yenmek ars da benimdir.

Hasan Cemal de benzer bir tutumla, demokratikleme yolunda ilerlemek isteyen Trkiyenin artk tabu haline gelmi baz konular tartmas gerektiini dnmektedir. Neden tarihimizi konumayalm ki? Hangi lkenin tarihinde kepaze sayfalar yok ki?.. Bylesine sayfalarla yzlemek, ayn zamanda toplum olarak olgunlamamz iin de lazm.

143 144

Hadi Uluengin, Pamuk ve O Takm, Hrriyet, 20.12.2005. Esat z, 21. Yzylda Milli Devlet, Kreselleme ve Trk Milliyetilii, Modern Trkiyede Siyasi Dnce/Milliyetilik, 762.

Bar ve huzur iin de gerekiyor o sayfalar doru okumak ve yerli yerine oturtmak...145 Oysa ki, milliyetilik ve milliyeti hareketlere ivme veren olaylar modern an en byk tabularndan biri olarak deerlendirilebilir. Gnmzde milli kltre veya tarihe byk bir anlam yklenmekte ve bunun sorgulanmas da kabul edilmemektedir. Bunu yapanlarn da bir ekilde bedel demesi beklenmektedir. Hasan Cemal, bu tarz sorgulamalara kar kmasa da bir yaznda Trkiyede aydnlarn en byk sorunlarndan bir olan lkemizin imaj konusuna deinmektedir. Aslnda toplumun pek ok kesiminde grld gibi ke yazarlarnn bir ksm da Orhan Pamukun aklamalarn yanl bulmasa da, Trkiyenin imajn zedelememek adna bu tarz bir aklamann gereksiz olduunu dnmektedir.

Hasan Cemal bir dier yazsnda Orhan Pamuk davasnda yaanlan olaylarn, ifade zgrl sorunu olduunu anlatmaktadr. Bu konuda yle de bir zm nerisi bulunmaktadr, Trkiyenin imaj konusunda -itenlikle- rahatsz olanlar, bir adm daha atp bu lkede demokrasi ve ifade zgrl sorunlarna daha fazla duyarlk gstersinler. Bu lkede demokratik kamuoyunun oluumu iin ellerini tan altna soksunlar. Bunun iin Orhan Pamukun grlerine katlmalar gerekmez. Ona kzabilirler. Onu eletirebilirler. Bunlarn hepsi mmkn. Ama eer Orhan Pamukun demokrasiden kaynaklanan ifade zgrln savunurlarsa, bu lkedeki demokrasi mcadelesine el verirlerse, Trkiyenin imaj sorunu da zm yoluna daha kolay girer.146

Ergun Babahan, dnce zgrl kavramn zmseyememi bir toplum olarak nitelendirdii Trk toplumunun bu durumunda Trk medyasnn da sorumluluu olduunu belirtmektedir. Hatta meslektalarn sulayarak Bugn yaamn dncesini kaleme dkerek kazanan birok yazar bile dnce ifade zgrlnn kstlanmas fikrini savunabiliyor, demektedir. Bu nedenle Trkiyede hala Batl liberal izginin yakalanamadn ifade etmektedir. Bunun balca gerei olarak da farkl dncelerin dile getirilmesini gstermektedir. Dnce zgrlnden sz edebilmek iin toplumu, allm dnce biimlerini rahatsz eden bir dizi fikrin varl ve bunlarn serbeste dile getirilmesi gerekiyor. Yoksa herkesin kabul ettii dorular tekrarlamann fikir zgrl kavramyla bir

145 146

Hasan Cemal, Orhan Pamukla Cellatm!, Milliyet, 16.12.2005. Hasan Cemal, Demokratik Kamuoyu!, Milliyet, 20.12 2005.

balants olamaz.147 Ergun Babahan kendi cmleleriyle liberal milliyetilik sylemini benimsediini belirtmektedir. Liberal milliyetilik sylemi, milli kimlii, dnyann ileri/zengin lkelerinin, yani Batnn dzeyine erime evki ve yetenei temelinde tanmlamaktadr. Liberal milliyetilik milli gururu milletin biricik otantik hususiyetlerinden deil, evrensel standartlarla uyumundan tretir. Milliyetiliin zc sylemi bu iyimi da elbette bize zg bir haslet olarak kurgular.148

Ylmaz zdil Orhan Pamukun dncelerine veya yarglanmasna katlp katlmadn belirtmemektedir. zdilin bak da Trkiyenin Batnn gzndeki imajla ilgilidir. Poplist ve liberal milliyeti unsurlarn bulunduu slubunda Orhan Pamukun Trkiye iin ok nemli bir yazar olduunu vurgulamaktadr: Yourt dnda insanla pek katkmz olduu sylenemez. Bu nedenle, tp, fizik, kimya ve bar Nobel'leri saylrken, bizi hatrlayan pek olmaz... () Geriye ne kalyor? Edebiyat Nobeli... Bu yzden ok nemsiyorum Orhan Pamuk'un Nobel'e aday olmasn. Evet, "Trkler 1 milyon Ermeni'yi kesti, 30 bin Krt' ldrd" dedii iddia ediliyor. Hatta bu yzden yarglanyor. Hatta bu yzden Nobel'i alabilir... fkelenirsin, sevmezsin, okumazsn, ayr konu. Ama gurbet ellerde kitap gezme merak olanlar Trkiye'den sadece onu gryor, market rafndaki yourt gibi...149

Sabah Gazetesi yazar Umur Talu ise Orhan Pamukun aklamalar konusunda yarg belirtmese de bu olay zerinden hukuk dzenini eletirmektedir. Bu nedenle aslnda Taluyu bu grubun dnda ele almak gerekir. nk onun ele ald Orhan Pamukun dnceleri deil; yarg sistemindeki aksaklklar, hatta adaletsizliklerdir. Orhan Pamuk davasn sosyetikletirilmi bir VIP dava olduunu, demokrasi adna sembolletirilmesinin yanl olduunu dnmektedir. Avrupann da yakn bir ekilde ilgilenmesinden ve Bat ne der? dncesinden dolay bu kadar ilgi grdn anlatyor: AB normlar, Orhan Pamuk davas, Ycel Akn'a hakszlk gibi V P'lemi, kusura bakmasnlar, madurlarn da ap sosyetikletirilmi davalar vardr da; i gvencesine kar k da vardr, ok nl olmayan nice yazarn, yayncnn takr takr mahkm edilmesine, cezaevi basknlar ve tecritli
147 148

Ergun Babahan, Orhan Pamuku Hedef Gstermek, Sabah, 17.02.2006. Bkz. (62), Bora, 110. 149 Ylmaz zdil, Nobel, Sabah, 11.10.2005.

dzenlemelerinde 100'den fazla gencin lmesine yer yoktur. Pamuk eller, demokrasi adna da olsa, kire, amura, pasa ve kana pek bulamaz!150

Talunun birer cemiyet faaliyeti olarak grd bu davalarn sanklar da sembol haline gelmektedir. Bir yandan da basn sulayarak Vicdanlarmz, ilkelerimiz; hukuktan, demokrasiden, su ve cezadan ne anladmz ancak bylesi klt davalar sz konusu olduunda m sahne alr? diye sormaktadr. Hlbuki bunlarn yan sra yllarca davas bitmeyen ve mahkm olmadan mahkm gibi muamele grnen saysz kii vardr. Ancak kimse bu gibi sradan davalar zerinden konumay tercih etmemektedir. Oysa Talunun deyimiyle VIP davalar biilmi kaftanlardr. Bu davalar yazanlarn, destekileri de, ikiyzlln sorgulamadan helal olsun diyenleri de bol olur151 Aslnda bu eilim milliyetiliin doasnda bulunmaktadr. nk toplum hangi trden olursa olsun, sekinlerin (sanatlarn, bilim adamlarnn) yaptklar ve yazdklar, hep biz duygusunu oluturmaya, onu glendirmeye ve bunu da yce sadakat oda erevesinde yapmaya ynelik olmaktadr. Tabii, bu odak, o toplumdaki baat veya egemen snfn karlarn gzetecek biimde saptanmaktadr. Milliyetilik, tarih iinden gelen btn bu duygu ve ideoloji zincirinin bir halkasndan baka bir ey deildir.152

gazetenin en ok okunan ke yazarlarnn milliyetilik sylemini nasl kurduklarn anlamak iin yaplan bu almada, yazarlarn ortak bir bak as rettiklerini sylemek mmkn deildir. Zaten milliyetilik kavram kaygan bir zeminde ina edildii ve kesin snrlar olmayan bir alan olduu iin benzer konularda her bireyin farkl bir sonu karmas mmkndr. Bu sonular da ou zaman zme ynelik olmamaktadr. Ke yazlarnn ounluu Orhan Pamuk davas zerinedir. Bunun yan sra bu davadan yola karak Orhan Pamukun kiiliiyle ilgili yorum yapanlarn says hi de az deildir. Bunun sebebi ise Pamukun Ermeni ve Krt topluluklarnn bu lke topraklar zerindeki tarihiyle ilgili cmlesinin farkl bak alaryla yorumlanyor olmasdr. Kimi ke yazarlar Pamukun gemiinden veya edebiyat kimliinden yola karak neden byle bir aklama yapt
150 151

Umur Talu, indeki Dikta Ak Bambaka, Sabah, 25.12.2005. Umur Talu, VIP Davalar, Sabah, 15.12.2005. 152 Bkz. (40), Oran, 44.

hakknda fikir yrtmlerdir. Bunu bazen milliyeti sylemle birlikte olduka sert bir slupla yaptklarn belirtmek yanl olmayacaktr. Ayrca inceleme yaptm bir yllk dnemdeki ke yazlar arasnda direkt Orhan Pamukla veya davayla ilgili olanlarn yan sra baka bir konu ele alnrken Pamuka bir cmleyle deinilenler veya gnderme yaplanlar bulunmaktadr. rnein etin Altan Kk Kk Kareler adl yazsnda gnmz Trkiyesinin sorunlarn yaznn balndan da anlald gibi kk rnekler vererek kendine has slubuyla ele almaktadr: Picasso sergisinde ocuklar resimlere bakmaya bo verip, aralarnda itiip kakyorlard. Hibir zaman o ocuklara, neden dnyada Picasso adnn, bakentimizin ad Ankaradan daha nl olduu anlatlmayacakt. Nasl ki evrensel burjuva kltryle, yerel ve mesleksiz kyllk gelenekleri arasndaki farklar da anlatlmayacakt. Ama o ocuklar da bydke, evrensel burjuva imajn taklide ynelecekler; kyda kede kalmlar da, teki dnyay hak etme yarnda, burjuva taklitilerinden daha nde geldiklerini iddia edeceklerdi. Ve hibiri ne Thalesin, Romal haneri altnda lrken syledii son sz merak edecekti, ne de Aristo'nun ilk karikatrn kimin yaptn...153 etin Altan bu yazsn u cmlelerle sonlandrmaktadr: Gnmzn konusu Orhan Pamuk davas... Ta uzun yllardan bu yana, yaz izi adamlarna kar duyulan komplekslerle alerjiler de, bir gn biter inallah. Amin...

etin Altan da aslnda Orhan Pamukun yaadklarna benzer bir deneyim yaamtr. 19 ubat 1968de Trkiye i Partisi milletvekili olan etin Altan bte grmeleri srasnda TBMM krssnde Nazm Hikmet iin Trkiyenin en byk airi dedii iin vatan hainlii ile sulanp bir grup milletvekilinin saldrsna uram ve lin edilmekten g kurtulmutur. 23 ubat 2005 tarihli Tempo dergisinde yaynlanan rportajnda Orhan Pamukun da kar karya kald vatan hainlii kavramn Trk toplumunun, bir aydnn toplumun grlerinin tam aksi ynde sz syleme zgrl olmayan bir toplum olmasna dayandrmaktadr. Kendi kendisiyle dalga geemeyen bir lke buras. Beyinsel zgrln piyasas yok nk. nsanlarn meslei yok. O zaman ya camiye snacaksn ya klaya. Ana dilinde yazamayan ya da ana dilini iyi kullanlmasndan zevk almayan insan, Benden senden daha Trkm, diye tutturuyor. Bu demagojik bir yapy ortaya karyor. () Burada herkese Yazacaksa nce vatann yazsn denilir. Tevfik Fikret Btn dnya vatanm/Her trl millet vatandam dediinde Kopsun Fikret seni alklayan eller demilerdir.

153

etin Altan, Kk Kk Kareler, Milliyet, 17.12.2005.

Bu almadan yazlar incelenen ke yazarlarnn pek ou Orhan Pamuk hakknda dncelerini etin Altan kadar net bir ekilde aktarmamtr. Daha dorusu Orhan Pamukun dncelerine kar olanlarn bunu daha iddetli bir ekilde dile getirdikleri gzlenirken, Orhan Pamukun aklamalarna katlanlarn bunu ak szllkle savunmadklar dikkat ekmektedir. Bunu da dnce zgrl kavram etrafnda temellendirmektedirler.

Yaplan gruplamaya gre Orhan Pamukun aklamalarna kar kanlar Hncal Ulu, Erturul zkk ve Emin laandr. Burada dikkat ekici nokta liberal bak alaryla tannan Hncal Ulu ve Erturul zkkn beklenilenin aksine bir tutum sergilemi olmalardr. kinci grup olan Orhan Pamukun dncelerine katlmasa da yarglanmasna prensip olarak kar kan yazarlar, Fatih Altayl, Oktay Eki, Gneri Civaolu, Mehmet Y. Ylmaz, Yaln Doan, Taha Akyol, Derya Sazak ve Mehmet Ali Biranddr. Bu ikinci grupta yer alan ke yazarlarnn hem say itibariyle hem de yazdklar yazlarn fazlal itibariyle dier kategorilerdeki yazarlardan ayrld dikkat ekmektedir. Bir dier dikkat ekici nokta ise dncelerini birbirinden farkl temellendirmelerle aklamakta olmalardr. Orhan Pamukun hakszla uradn dnenler ise Mehmet Barlas, Emre Akz, Mehmet Altan, Hadi Uluengin, Hasan Cemal, Ergun Babahan ve Ylmaz zdildir. Bu gruplarn yan sra birinci ve ikinci gruba yakn gzken bir grup yazar daha vardr ki, onlar Orhan Pamukun olay yaratan aklamalarn Nobel dln almak amacyla yaptn dnenlerdir. Bu gruba Hasan Pulur, Taha Akyol, Melih Ak ve Emin laan girmektedir. Bu ke yazarlar Orhan Pamukun yapt aklamalarn tartlmasna ynelik deil; bu aklamalarn neden yapld ve Trk milleti olarak bizim bamza neler aaca kaygsyla ou zaman bir kendini savunma refleksiyle ele alnd grlmektedir.

Ke yazarlarnn sz konusu yazar ve dava hakknda yorumlar ounlukla milliyeti syleme dayanmaktadr. Aslnda milliyetiliin popler basna malzeme olarak daha ciddi bir ilgi oda haline gelmesi 18 Nisan 1999 tarihine denk gelmektedir.154 Bu tarihte yaplan genel seimlerde MHPnin oylarn yzde 18ini alarak en fazla milletvekili karan ikinci
Umut zkrml, Trkiyede Gayriresmi ve Popler Milliyetilik, Modern Trkiyede Siyasi Dnce/Milliyetilik, 712.
154

parti olmas, dnya apnda kabaran milliyeti dalgann Trkiyeyi de vurduu ynnde yorumlanmt. Buna PKK ve Krt sorunu, Avrupa Birlii srecinde yaanan gelgitler gibi Trkiyenin zel koullarndan kaynaklanan faktrler de eklenince milliyeti hareketin baars kanlmaz gzkmekteydi. Orhan Pamuk davas da bu srecin devamnda ilgi oda olmutur. Ayrca bu davadan sonra ilerleyen tarihlerde benzer davalar yine kamuoyunda tartlmtr. rnein 27 Aralk 2005 tarihinde Aktel dergisinde yaynlanan Vicdani red bir insan hakkdr balkl yazsnn zerine Genelkurmay Bakanl ihbarda bulunmu ve stanbul Cumhuriyet Basavcl da halk askerlikten soutmak suundan yla kadar hapis cezas istemiyle dava amtr. Elif afaka ise Baba ve Pi isimli kitabnda Trkl aalamak suundan yine Trk Ceza Kanununun 301. maddesine gre yla kadar hapis cezas istemiyle dava almtr. Mslman-Trk Kazanc ailesi ile Ermeni asll Amerikal akmakyanlarn anlatld kitapta Btn akrabalarn 1915te kasap Trklerin ellerinde kaybetmi bir slalenin torunuyum, kklerime ihanet etmeyi rendim, soykrm inkr etmek zere yetitirildim... gibi cmleler yer almaktadr. Perihan Maden ve Elif afak davalar da bir sre basn gndeminde yer tutsa da, Orhan Pamuk davas kadar ok konuulmamtr. Bunun sebepleri arasnda ise Pamukun Nobel adayl srecindeki dnyaca nl bir yazar olmas, bu demeci yabanc bir basn organna vermesi ve Ermeni, Krt soykrm gibi tartmal bir konuda olumlu beyanat vermesi gibi faktrler bulunmaktadr.

Hrriyet, Sabah ve Milliyet gazetelerindeki ke yazarlarnn Orhan Pamukun demecini ve yarglanma srecini ele alan yazlarnda ounlukla etnik milliyetilik ve liberal milliyetilik syleminin arlkla olduu hissedilmektedir. Bu iki milliyetilik trnde de Trk milliyetiliinin kuruluundan beri bulunan Batc bir milliyetilik vardr. Bu akm kendini zellikle 90larn bandan itibaren kentli yeni orta snflarn ykselen kesimlerinde, byk sermayenin uluslararaslaan sektrlerinde ve medya elitlerinde bulmutur. Ele alnan ke yazarlarnn pek ounun sylemlerinde bu Batc milliyetiliin rneklerini grmekteyiz. Yaln Doann u cmleleri bu bak asna rnek olabilir: Bat ile Trkiye arasndaki fark burada. 107 yl sonra bugn, Trkiye Orhan Pamuk nedeniyle, dnce zgrln tartyor. Bazlar tartmyor bile. Onlar kfrlerle kendi kimliklerini sergiliyor. Sadece biz bize deil, gelen yabanc konuklara da kfr ederek, o engizisyon kafalaryla saa, sola saldryorlar.155 Yine de Trk milliyetiliini, zellikle de Batc Trk milliyetiliini

155

Yaln Doan, Sizin Kitabnz 40 Dile evrildi mi?, Hrriyet, 17.12.2005.

homojen bir sylem olarak deerlendirmek pek mmkn deildir. Liberal milliyetiliin en evkli savunucularndan biri olan Erturul zkkn deindii nokta ise farkldr: Acaba Trkler 1 milyon Ermeniyi, 30 bin Krt ldrd szleri, uluslararas pazara ynelik bir tketim malzemesi mi? Evet ne yazk ki, bu phe iime yerleti ve bir trl atamyorum. ABDde Ermeni yanls eletirmenlerin houna gidecek 1 milyonluk katliam paketini anladk. Peki 30 bin Krtn ldrld iddias? O da, gl bir Krt lobisine sahip svein baz kurumlarna servis mi? Mesela Nobele?156 Burada liberal milliyeti sylemin etnisist-rk milliyetilie yaknl sz konusudur. zellikle birinci ve ikinci grupta yer alan yazarlarn pek ounda bu sylemi bulmak mmkndr. Bunu da ounlukla Krt milli hareketine tepkiyi ileyerek canlandrmaktadrlar. Orhan Pamukun szleri de buna olanak verdii iin rabet gren bir tartma alan yaratmtr.

Pek ok ke yazar Orhan Pamukun milliyeti bir tavrla eletirildiinin bilincindedir. Mehmet Y. Ylmaz bir yazsnda bu tavrn rk-etnik milliyetilik olduunu aslnda kabul etmektedir: evremde hepsi demokrat olan, rk milliyetilikle uzak yakn ilgisi olmayan birok arkadam, tandm var. lerinde Orhan Pamuku yazar olarak beenenler ve takip edenler de az deil. Ama hibirinin iinden Pamuku savunmak, ona destek olmak da gelmiyor.157 Hlbuki Orhan Pamuk Das Magazine verdii rportajda kendi ulus tanmnda kart dncelilerin birbirlerini anlamas gerektiini belirtmektedir: Trkiyede egemen elitler muhafazakrlar ve siyasal slamclar anlamak istemiyorlar. Kart olan anlamann bir ulus oluturmakta art olduunu kavrayamyorlar. Hayr, kendi kendilerin syledikleri ulusun ordu tarafndan oluturulduu. Biz onlar anlayamyoruz, yleyse bombardmana tutalm. Bunun yan sra Trkiyedeki yeni milliyetilii yle anlatmaktadr: Ziya Gkalp, bir milletin tarifini kltr birlii, dil birlii, tarih birlii gibi unsurlarla yapar: Bir anlamda yaratlmak istenen modern Trk milletinin birliinin temellerini aratrr. Bugn ise Trkiyenin birliini salayan ey ne dil ne tarih ne de kltr birliidir. Bir Aygaz birlii, Arelik birlii, spor toto birlii ya da Kelebek Mobilya birliidir. Bir merkezden rgtlenen ve lkenin en cra kesine kadar ulaan bu bayiler rgt, bu rgtn ima ettii birlik, Gkalpin ima ettii birliklerden aslnda ok daha salam bir birliktir.158

156 157

Erturul zkk, nc Kitap Neden Bestseller Oldu?, Hrriyet, 26.04.2005. Mehmet Y. Ylmaz, Demokratlar Orhan Pamuku Neden Terk Etti?, Hrriyet, 21.12.2005. 158 Orhan Pamuk, Cumhuriyet Kitap, Say 243.

Orhan Pamukun bahsettii bu yeni milliyetilik kavram baz ke yazarlarnn sylemlerinde yer bulmaktadr. Sahip olduklaryla birbirine balanan halka kimi zaman sz hakk verilmesini istemek, onlar bir arada tutmann yollarndan biridir. Bu da aslnda Batcpoplist milliyeti bir sylemdir. Ylmaz zdilin u yazs rnek gsterilebilir: Hi dndnz m, papaan gibi ABye girmeliyiz diyenler, bu soruyu neden hi sormaz size? Neden? Bakn, ABnin her eyini rnek alyoruz. Peki referandum geleneini neden rnek almyoruz? Deniyor ki, Orhan Pamuk davasyla Trk demokrasisi yarglanyor. Demokratik davranalm o halde... Koyun sandklar ortaya. AB iin referandum yapalm.159

Farkl siyasal gemie sahip ke yazarlar arasnda resmi milliyetilik syleminden faydalananlarn says da olduka fazladr. Devletin lkesi ve milleti ile btnl anlayn -ak bir ekilde olmasa da- dile getirilmesi zellikle son on yldr allagelmitir. Erturul zkk, Orhan Pamuk yandalarn eletirdii bir yazsnda u cmleleri kullanmaktadr. Bizde devlet ne yaparsa yapsn beenmeyen, her sz aldnda devlete dmanca tavr iinde olan bir aydn tr geliti. stelik de medyann tuhaf zellii nedeniyle bu aydn tr sesini ok gr biimde duyurabilecei imknlara kavutu. Bu kimlik ylesine keskinleti ki, sonunda hibir tartmaya girmeden, Trkiyenin btn meselelerinde otomatik olarak onun karsna dikildi.160 Resmi milliyetilik syleminin en nemli zellii stiklal Mar, Atatrk resmi, bayrak, ay-yldz gibi milli devlet simgelerinin her frsatta su yzne karmasdr. Emre Akz, Orhan Pamukun aklamalarn hakaret olarak alglayanlarn byle bir milliyetilik sylemini benimsediklerini belirtmektedir. Hncal Uluun ve Fatih Altaylnn da Ahmet Taner Klalnn 27 Ocak 1999da Cumhuriyet Gazetesinde yazd Balo Maskesiz Olsun balkl yazsndan alnt yaparak, bu yazda Atatrk dman olarak nitelendirilen Orhan Pamuku eletirmektedirler. Bu da resmi (Atatrk) milliyetiliin bir uzantsdr.

Burada dikkati eken -resmi, liberal veya etnik- hangi milliyetilik sylemine sahip olurlarsa olsunlar merkez gazetedeki ke yazarlarnn hemen hepsinin Orhan Pamukun
159 160

Ylmaz zdil, ABye Girmek stiyor Musun?, Sabah, 11.10.2005. Erturul zkk, Ku Klux Klann cad, Hrriyet, 15.06.2005.

aklamalar veya davas hakknda yaz yazm olmalardr. Bunlarn arasnda Erturul zkk, Fatih Altayl, Hadi Uluengin veya Taha Akyol gibi kimi yazarlar bu konu zerine olduka hassas yaklamlardr. Kullandklar sylemin yan sra kendi hkmdarlk alanlar olan kelerini bu konuya ama saylar da hassaln gstergesidir. rnein Erturul zkk Son Orhan Pamuk yazsnn zerine bu konuyla ilgili fikir beyan ettii yazs bulunmaktadr. nk tm yazarlar gndemi uzun sre igal eden dava sresince ve ardndan tartmann yeni bir boyut kazand her aamada aklamalarna daha da aklk kazandrmak istemektedirler. Bu hem kendini daha iyi ifade etme, hem de kendi dorularn kabul ettirme amacyla yaplmaktadr.

Modern ada eitli gruplara hitap edebilecek sylemler gelitirmek zorunla hale gelmitir. Bunu en iyi yapan ideoloji, milliyetiliktir. Milliyetilik bir tr el abukluuyla, mantksal olarak elien iki millet anlayn vatandalar topluluu ve kltrel toplulukuygulamada bir araya getirmeye alr. Bu anlamda milliyetilik sekinlerin ilerini kolaylatrr, kapsaycl ve deikenliiyle onlarn kurtarcs olur.161 Pek ok olayda ke yazarlarnn milliyeti bir sylemi benimsemesinin sebebini bu ekilde aklamak mmkndr.

Kukusuz Orhan Pamukun aklamalar ve davas, Trkiyede milliyeti sylemin hayat bulduu tek rnek deildir. Ancak tm yazarlarn Avrupa Birlii srecindeki durularn ortaya karmaktadr. zellikle olaya Bat ne der? kukusuyla bakan yazarlarda bu ok daha ak bir ekilde grlmektedir. Bu da Batc bir milliyetilik sylemini beraberinde getirmektedir. 1990larn bandan itibaren yaanan ekonomik ve siyasal krizlerin byk oranda etkiledii gnmz toplumsal ortamnda Orhan Pamuk davasnn, Avrupa Birlii srecindeki Trkiyeyi deerlendirirken bir sembol haline gelmesi biraz da basnn krklemesiyle olmutur. Aka dile getirilsin veya getirilmesin, bu srete meydana gelen olaylar Trk demokrasisi, adaleti veya birlik ve beraberlii adna bir snav olarak deerlendirilmektedir. nemli olan da, en ok kullanlan tabirle alnmzn akyla kmaktr
161

Bkz. (10) zkrml, 127.

7. ER K ZMLEMES

ktidar (34) SABAH Umur Talu 3 Mehmet Barlas 5 Mehmet Altan 2 Soli zel 7 M LL YET *** Hasan Cemal 4 Mehmet Ali Birand 4 Hasan Pulur 1 Derya Sazak 2 Can Dndar 4 HRR YET Emin laan 1 Yaln Doan 1 *** Dnce/fikir/ifade zgrl (114) SABAH HRR YET Ergun Babahan 7 Fatih Altayl 7 Mehmet Barlas 6 Hncal Ulu 5 Mehmet Altan 5 Soli zel 4 Umur Talu 2 M LL YET Hasan Cemal 7 Mehmet Ali Birand 29 Hasan Pulur 5 Gneri Civaolu 5 Derya Sazak 3 Fikret Bila 5 Can Dndar 2 Erturul zkk 6 Hadi Uluengin 4 *** Aznlk/Ermeni/Krt (151) SABAH Ergun Babahan 10 Hncal Ulu 17 Fatih Altayl 3 Mehmet Barlas 3 Mehmet Altan 2 Soli zel 1 Ylmaz zdil 2 hanet/hain (22) SABAH Ergun Babahan 2 Umur Talu 2 Mehmet Altan 1 Soli zel 1 M LL YET Taha Akyol 1 Hasan Cemal 3 Derya Sazak 1 Melih Ak 1 HRR YET Oktay Eki 12 Emin laan 3 Erturul zkk 1 Mehmet Y. Ylmaz 4 Yaln Doan 2

M LL YET Taha Akyol 22 Hasan Cemal 10 Mehmet Ali Birand 8 Hasan Pulur 7 Gneri Civaolu 10 Derya Sazak 5 Can Dndar 1 Melih Ak 7 HRR YET Oktay Eki 1 Emin laan 3 Erturul zkk 29 Yaln Doan 2 Hadi Uluengin 8 *** Trk/Trkiye (449) SABAH Ergun Babahan 9 Hncal Ulu 27 Emre Akz 20 Umur Talu 4 Fatih Altayl 24 Mehmet Barlas 16 Mehmet Altan 18 Soli zel 6 Ylmaz zdil 5 M LL YET Taha Akyol 36 Hasan Cemal 47 Mehmet Ali Birand 39 Hasan Pulur 15 Gneri Civaolu 17 Derya Sazak 44 Can Dndar 12 Melih Ak 7 HRR YET Oktay Eki 17

Emin laan 16 Erturul zkk 52 Yaln Doan 7 Hadi Uluengin 11 *** Dman (22) SABAH Fatih Altayl 1 Mehmet Barlas 1 Mehmet Altan 2 Soli zel 1 M LL YET Taha Akyol 1 Hasan Cemal 5 Mehmet Ali Birand 1 Hasan Pulur 1 Derya Sazak 2 HRR YET Erturul zkk 7 *** Kompleks (3) M LL YET Mehmet Ali Birand 1 HRR YET Hadi Uluengin 2 *** Kimlik (8) M LL YET Derya Sazak 1

HRR YET Erturul zkk 1 Yaln Doan 2 Hadi Uluengin 4 ***

Mehmet Y. Ylmaz 5 Hadi Uluengin 1 *** Avrupa/Bat (108) SABAH

Tehlike (6) SABAH U. Talu 1 M LL YET Taha Akyol 2 Mehmet Ali Birand 2 Derya Sazak 1 *** Demokrasi/demokratik/demokrat (127) SABAH Ergun Babahan 5 Emre Akz 2 Umur Talu 19 Fatih Altayl 7 Mehmet Altan 5 Soli zel 7 Ylmaz zdil 2 M LL YET Taha Akyol 2 Hasan Cemal 37 Mehmet Ali Birand 16 Hasan Pulur 2 Gneri Civaolu 2 Derya Sazak 4 Can Dndar 1 Melih Ak 2 HRR YET Oktay Eki 4 Erturul zkk 6 Ergun Babahan 3 Hncal Ulu 6 Emre Akz 4 Umur Talu 4 Fatih Altayl 2 Mehmet Barlas 6 Mehmet Altan 8 Soli zel 2 Ylmaz zdil 1 M LL YET Taha Akyol 4 Hasan Cemal 13 Mehmet Ali Birand 13 Hasan Pulur 1 Gneri Civaolu 3 Derya Sazak 6 Can Dndar 4 Melih Ak 2 HRR YET Oktay Eki 10 Emin laan 2 Erturul zkk 2 Yaln Doan 3 Hadi Uluengin 9 *** Avrupa Birlii/AB (92) SABAH Ergun Babahan 2 Hncal Ulu 2 Emre Akz 2 Fatih Altayl 2 Mehmet Barlas 4 Mehmet Altan 1

Soli zel 1 Ylmaz zdil 6 M LL YET Hasan Cemal 8 Mehmet Ali Birand 26 Gneri Civaolu 5 Derya Sazak 10 HRR YET Oktay Eki 9 Emin laan 7 Erturul zkk 3 Yaln Doan 2 Hadi Uluengin 2 *** maj (18) SABAH Emre Akz 4 Mehmet Barlas 1 Ylmaz zdil 1 M LL YET Taha Akyol 2 Hasan Cemal 4 Mehmet Ali Birand 2 Derya Sazak 3 HRR YET

Mehmet Barlas 6 Mehmet Altan 2 Soli zel 2 Ylmaz zdil 4 M LL YET Taha Akyol 15 Hasan Cemal 16 Mehmet Ali Birand 21 Hasan Pulur 10 Derya Sazak 3 Can Dndar 1 Melih Ak 2 HRR YET Oktay Eki 27 Emin laan 8 Erturul zkk 23 Mehmet Y. Ylmaz 2 Yaln Doan 10 Hadi Uluengin 8 *** Hakaret (39) SABAH Hncal Ulu 1 Emre Akz 9 Umur Talu 7 Mehmet Altan 1 Ylmaz zdil 1 M LL YET

Emin laan 1 *** Biz/onlar (181) SABAH HRR YET Ergun Babahan 1 Hncal Ulu 6 Emre Akz 4 Umur Talu 4 Fatih Altayl 6 Oktay Eki 3 Emin laan 3 Erturul zkk 2 Mehmet Y. Ylmaz 1 Taha Akyol 3 Hasan Cemal 1 Mehmet Ali Birand 2 Hasan Pulur 2 Gneri Civaolu 2

Hadi Uluengin 1 *** Eletiri (72) SABAH Hncal Ulu 6 Emre Akz 8 Umur Talu 5 Fatih Altayl 4 Mehmet Barlas 5 M LL YET Taha Akyol 1 Hasan Cemal 5 Mehmet Ali Birand 4 Hasan Pulur 1 Derya Sazak 3 Can Dndar 1 HRR YET Oktay Eki 1 Erturul zkk 17 Mehmet Y. Ylmaz 1 Yaln Doan 2 Hadi Uluengin 8 *** ounluk (5) SABAH Umur Talu 1 Mehmet Barlas 2 Mehmet Altan 1 HRR YET Hadi Uluengin 1 ***

Milliyeti/milliyetilik (55) SABAH Ergun Babahan 1 Hncal Ulu 2 Mehmet Barlas 1 Mehmet Altan 11 Soli zel 2 Ylmaz zdil 1 M LL YET Taha Akyol 11 Hasan Cemal 8 Mehmet Ali Birand 5 Gneri Civaolu 1 Derya Sazak 8 HRR YET Erturul zkk 1 Mehmet Y. Ylmaz 1 Hadi Uluengin 2 *** Aydn/entel (113) SABAH Ergun Babahan 4 Hncal Ulu 12 Emre Akz 1 Umur Talu 2 Fatih Altayl 6 Mehmet Barlas 2 M LL YET Taha Akyol 7 Hasan Cemal 2 Derya Sazak 5 Melih Ak 2 HRR YET Oktay Eki 7 Emin laan 8 Erturul zkk 42

Mehmet Y. Ylmaz 1 Yaln Doan 2 Hadi Uluengin 10 *** Hukuk (72) SABAH

Can Dndar 2 HRR YET Oktay Eki 5 Emin laan 1 Erturul zkk 1 Hadi Uluengin 5 ***

Ergun Babahan 4 Hncal Ulu 6 Umur Talu 1 Mehmet Barlas 1 Mehmet Altan 8 Soli zel 1 M LL YET Taha Akyol 16 Hasan Cemal 12 Mehmet Ali Birand 3 Gneri Civaolu 1 Derya Sazak 2 HRR YET

Kant (13) SABAH Hncal Ulu 5 Umur Talu 2 Fatih Altayl 1 Mehmet Barlas 1 M LL YET Hasan Cemal 1 Gneri Civaolu 1 Can Dndar 1 HRR YET

Yaln Doan 3 Hadi Uluengin 14 *** Adalet (93) SABAH Ergun Babahan 1 Hncal Ulu 13 Umur Talu 2 Mehmet Barlas 2 Mehmet Altan 9 Soli zel 3 M LL YET Taha Akyol 23 Hasan Cemal 4 Mehmet Ali Birand 17 Gneri Civaolu 2 Derya Sazak 3

Oktay Eki 1 *** kiyzl (6) SABAH Hncal Ulu 1 Umur Talu 2 Mehmet Barlas1 HRR YET Oktay Eki 1 Erturul zkk 1 ***

Nobel (57) SABAH Hncal Ulu 3 Fatih Altayl 4 Mehmet Barlas 2 Ylmaz zdil 7 M LL YET Taha Akyol 3 Hasan Cemal 3 Mehmet Ali Birand 1 Hasan Pulur 8 Gneri Civaolu 1 Melih Ak 4 HRR YET Oktay Eki 6 Emin laan 8 Erturul zkk 4 Yaln Doan 3 ***

Haksz/hakszlk (22) SABAH Hncal Ulu 1 Umur Talu 1 Fatih Altayl 1 Mehmet Barlas 1 M LL YET Taha Akyol 5 Hasan Cemal 3 Mehmet Ali Birand 3 Derya Sazak 1 HRR YET Oktay Eki 2 Erturul zkk 3 Hadi Uluengin 1 *** Hogr (18) SABAH

Hakl/hakllk (17) SABAH Hncal Ulu 1 Fatih Altayl 3 Mehmet Barlas 1 M LL YET Taha Akyol 3 Hasan Cemal 2 Mehmet Ali Birand 2 Hasan Pulur 1 HRR YET Erturul zkk 4 *** Hncal Ulu 1 Fatih Altayl 2 Ergun Babahan 2 Hncal Ulu 3 Mehmet Barlas 5 Mehmet Altan 2 M LL YET Gneri Civaolu 1 Derya Sazak 3 HRR YET Erturul zkk 2 *** Tepki (46) SABAH

Mehmet Barlas 8 Mehmet Altan 1 M LL YET Taha Akyol 2 Hasan Cemal 12 Mehmet Ali Birand 4 Hasan Pulur 1 Gneri Civaolu 5 Derya Sazak 5 HRR YET Oktay Eki 1 Erturul zkk 3 Yaln Doan 1 *** fke (11) SABAH Ergun Babahan 1 Mehmet Barlas 4 Mehmet Altan 2 Ylmaz zdil 1 M LL YET Taha Akyol 2 Derya Sazak 1 *** ftira (8) M LL YET Hasan Cemal 2 HRR YET Oktay Eki 4 Hadi Uluengin 2

erik analizi ynteminde Hrriyet, Sabah ve Milliyet gazetelerindeki ke yazarlarnn Orhan Pamukun aklamalar ve davasyla ilgili olarak yazdklar tm yazlardaki sembol kelimeler aratrlm; toplam 44 kelime kullanlmtr. Bunlarn arasnda bazlar zmlemeyi benzer sonulara ulatracandan birlikte saylmtr. Bunlar dnce/fikir/ifade zgrl, aznlk/Ermeni/Krt, Trk/Trkiye, demokrasi/demokratik/demokrat, Avrupa/Bat, Avrupa Birlii/AB, biz/onlar, milliyeti/milliyetilik, aydn/entel, hakl/hakllk, haksz/hakszlk kelimeleridir. Dier sembol kelimeleri liste halinde yle verilebilir: ktidar (34), dnce/fikir/ifade zgrl (114), ihanet/hain (22), aznlk/Ermeni/Krt (151), Trk/Trkiye (449), dman (22), kompleks (3), kimlik (8), tehlike (6), demokrasi/demokratik/demokrat (127), Avrupa/Bat (108), Avrupa Birlii/AB (92), imaj (18), biz/onlar (181), hakaret (39), eletiri (72), ounluk (5), milliyeti/milliyetilik (55), aydn/entel (113), hukuk (72), adalet (93), kant (13), ikiyzl (6), Nobel (57), hakl/hakllk (17), haksz/hakszlk (22), hogr (18), tepki (46), fke (11), iftira (8). Bu kelimeleri trlerine gre u ekilde snflandrmak mmkn: simler ktidar, dnce/fikir/ifade zgrl, ihanet, Trk, Trkiye, dman, kimlik, tehlike, demokrasi, Avrupa, Bat, Avrupa Birlii, imaj, hakaret, eletiri, ounluk, milliyeti, milliyetilik, hukuk, adalet, Nobel, hakllk, hogr, tepki, fke, iftira. Sfatlar Hain, aznlk, Ermeni, Krt, kompleks, demokratik, demokrat, aydn, entel, ikiyzl, hakl, haksz, hakszlk. Zamirler Biz, onlar.

Bu kelimeler arasnda 100 kereden fazla kullanlanlar srasyla, Trk/Trkiye (449), biz/onlar (181), aznlk/Ermeni/Krt (151), demokrasi/demokratik/demokrat (127), dnce/fikir/ifade zgrl (114), aydn/entel (113), Avrupa/Batdr (108). Bu sralama arasnda ilk te Trk/Trkiye, biz/onlar, aznlk/Ermeni/Krt kelimelerinin bulunmas, Orhan Pamuk davasnn milliyeti bak asyla yorumland konusunda ipular vermektedir.

Buradan yazarlarn kendilerini tanmlama ihtiyac iinde bulunduklarn sylemek mmkndr. Trk, Ermeni ve Krt kelimeleri zaten Orhan Pamukun aklamalar iinde bulunduu iin yazlarda kullanlma oranlarnn fazla olmas beklenen bir sonutur. Burada dikkati eken Pamukun yapt aklamalarn biz ve onlar kelimelerinin vurgulanmasyla ele alnmasdr. Bunu etnik milliyetilik ad altnda deerlendirmek olasdr.

Yazarlarn yazlarnda biz ve onlar ayrmn glendirici kelimeler gze arpmaktadr. Bu kelimeleri ke yazarlarnn yer aldklar gazetelere gre yle gruplandrabiliriz: hanet/hain Dman Tehlike Hakaret fke Sabah Milliyet 6 6 5 10 7 1 5 19 10 10 8 3 ftira 2 6 Kompleks 1 2 kiyzl 4 2 -

Hrriyet 10

Avrupa Birlii srecinde basnda milliyetilik syleminin incelendii bu almada, ke yazarlarnn Orhan Pamuk davasn aklarken bu srece ne kadar nem verdiklerini anlamak asndan baz kelimelerin kullan skln ele almakta fayda vardr. Bu kelimeleri gazetelere gre snflandrmak mmkndr. Avrupa/Bat Avrupa Birlii Sabah Milliyet Hrriyet 36 46 26 22 49 23 6 11 1 maj Dnce/fikir/ Demokrasi/demokratik/demokrat ifade zgrl 36 56 22 47 66 16

Bu snflandrmada Avrupa Birlii kriterleri arasnda yer alan dnce/fikir/ifade zgrl kavramlarnn kullanl sklnn fazlal dikkat ekmektedir. Ayn kavramla balantl olarak demokrasi/demokratik/demokrat kelimeleri de yer almaktadr. Bunlarn yan sra milliyeti/milliyetilik kavramlar da yazlarda nemli yer tutmutur. Tm yazlarda 55

kez kullanlan bu iki kavram, davann direkt olarak olumlayc veya eletirel bir ekilde de milliyetilie balandn gstermektedir.

Sembol kelimelerin listesinde etnik milliyetilik trn destekleyen kelimeler de dikkati ekmektedir: Biz/onlar (181), aznlk/Ermeni/Krt (151), kimlik (8), ounluk (5). Olayn hukuki tarafyla ilgili aklamalar az sayda deildir: Hukuk (72), adalet (93), kant (13), hakl/hakllk (17), haksz/hakszlk (22). Orhan Pamukun yazar kimlii ve Nobele aday olmas da pek ok yazya konu olmutur: Nobel (57), aydn/entel (113), eletiri (72).

8. SONU

Tarih boyunca farkl olaylar karsnda pek ok kez sona erdii dnlen milliyetiliin, son yllarda farkl siyasal ortamlarda ve durumlarda ykselen bir ivmeyle hayat bulduu dikkat ekmektedir. Trkiye de ayn gelimeden kendi payna deni almaktadr. Bu gelimenin Orhan Pamuk davas rneinde nasl kurgulandn incelemek amacyla yaplan bu almada merkez basn olarak deerlendirilen Hrriyet, Sabah ve Milliyet gazetelerindeki ke yazarlarnn bu dava hakkndaki yorumlar ele alnmtr.

Trkiyede Avrupa Birliine giri mzakerelerinin balamasndan itibaren basnda da dikkati eken milliyeti sylemin farkl trleri, farkl siyasal altyaplara sahip ke yazarlar tarafndan da benimsenmektedir. Bunlarn arasnda kimi milliyeti tavr eletirirken, kimi de bu tavr benimsemektedir. Ancak hemen hepsi bu davann ve dourduu sonular rtl bir ekilde de olsa milliyeti sebeplere veya sonulara balamaktadr.

Aratrmada birinci ve ikinci grupta yer alan; yani Orhan Pamukun Bu topraklarda 1 milyon Ermeni, 30 bin de Krt ldrld eklindeki aklamalarna katlmayan ve bu aklamalar eletiren yazarlarn pek ou, bu tarzdaki aklamalarn ifade zgrl kapsamna girmediini dnmektedir. Oysa ki ifade zgrl evrensel ilkeler erevesinde snrszdr. nk ifade zgrl, herkesin kabul ettii dnceleri deil, kkrtan, rahatsz eden ve nyarglara saldr niteliindeki dnceleri korumak adna vardr. fade zgrln kabullenmeyen yazarlarn tipik sylemi, Orhan Pamukun aklamalarn dnce olmadn savunmak zerinedir. Bunu Dncesini cesurca aklasa tamam ama veya Sylediklerini kantlamas gerekiyor, tarzndaki yorumlar izlemektedir. Bunun yan sra ifade zgrlnn karlat en yaygn diren, sylenenin ifade deil hakaret olduunun ileri srlmesidir.

Orhan Pamukun aklamalarna katlmayan yazarlar arasnda bir grup ise ifade zgrlne inansa da, bu aklamalarn Trkiyenin imajna glge drd gerekesiyle bu aklamalara ve davaya kar kmaktadr. Burada nemli olan Avrupa Birlii mzakereleri srecindeki Trkiyenin en ksa zamanda Avrupa ile uyumu salamasdr. Ancak bu dnceyi ak bir dille de belirtmemektedirler. nk Avrupa Birlii aslnda bir bakma da zellikle kltrel adan Trk Trk yapan deerlerden uzaklalaca korkusunu da yaratmaktadr. Burada dikkati eken nokta, Avrupa Birliinin ulus st bir yap olduu grmezden gelinerek, sanki baka bir lkeye boyun eiliyormu gibi yanstlmasdr. Bu algnn sebebi, Tanzimattan bu yana Bat ekonomik-sosyal yapsna erimek amacyla bir dizi yeniliklerin yapld bu topraklarda, bu bahsedilen dnemden itibaren yaanan eriilmeye allan Bat standartlarnn baz alanlarda bir trl salanamamasdr. Bunu bir trl aalk kompleksi olarak tanmlayanlar da vardr. Orhan Pamukun aklamalarn bu balamda Batya kar kendini pazarlama taktii olarak grenler de bulunmaktadr. Bu gr Trkiyedeki devleti milliyetiliin bir uzantsdr.

Bu bak asndaki ke yazarlarnn grmezden geldikleri nokta, milleti asli ve deimez bir toplumsal birim olarak kabul edilmemesi gerektiidir. Millet kavram zgl ve tarihsel adan yakn dneme aittir. Belli bir modern teritoryal devletle, ulus devletle ilikilendirildii kadaryla bir toplumsal birimdir. Bununla ilikilendirilmedike milleti ve milliyeti tartmann hibir yarar yoktur.162 Bu balamda milletlerin oluumu srasnda icat ve sosyal mhendislik unsurlar devreye girdiinden analitik dzlemde milliyetilik, milletlerden nce gelmektedir. Pamukun aklamalarna olan kar kn ve eletirilerin sebebi de milliyetiliin bu ncelikli ve ekici yapsndan ileri gelmektedir. Tam da bu dorultuda pek ok ke yazar milliyeti sylemin bysne kaplp, gerek soruna odaklanmak yerine evresinde dolamaktadr. Bu noktada sorunun ne olduunun bak alarna gre deimesi ok doaldr. Kimilerine gre Orhan Pamukun aklamasnn doru veya yerinde olmamas, kimilerine gre dava almas Trk hukuk sistemi adna sorun tekil etmektedir. Ancak pek ok ke yazar bu sorunlar karsnda Trk milleti adna deil; Trk milliyetiini adna zmlemelerde bulunmaktadr. Bu duru da pek ok durumda gzlendii gibi basnn olaya tartma odann amasna sebep olmaktadr.

162

Bkz. (2) Hobsbawm, 24.

Orhan Pamukun aklamalarna kar ktklarn belirtmeseler de yarglanmasn doru bulmadklarn belirten ke yazarlar ise ounlukla Pamuka kar kanlarn yorumlarn eletirerek fikirlerini aklamaktadrlar. fade zgrlnn her artta geerli olduunu savunan nc gruptaki ke yazarlar, bu davann milliyeti grler adna bir sembol haline gelmesini de eletirmektedirler. Bunu yaparken onlar da milliyeti argmanlar kullanmaktadrlar. Milliyeti bak ann bu derece etkili olmasnn sebebi de bu gibi olaylar vastasyla her geen gn yeniden retilmesidir. Tm milliyetilik trlerini birletiren de milliyeti sylemdir.163

Aslnda milliyetilik kavramnn kesin bir teorik erevesinin bulunmamasndan dolay bu blnme kimi zaman birbirinin iine gemektedir. Bunun sebeplerinden biri, ke yazarlarnn etnik ayrmclk gibi hassas bir konuda tepki ekmemek veya hukuki anlamda Orhan Pamukun yaadklarn yaamamak iin dncelerini tam anlamyla aklayamamalar; yumuatarak yazmalardr.

163

Bkz. (10), zkrml, 266.

9. EKLER

EK-1

Tages Anzeiger Gazetesinin kltr eki Das Magazinde Peer Teuvusen imzasyla 6 ubat 2005te yaynlanan rportajn tam metni164:

ounluun nefret ettii Trk

lkesini blen adam kahve piiriyordu. stanbul entelektellerinin oturduu Cihangirdeki alma odasnn penceresinin manzaras Haliten Boaza kadar uzanyordu. Martlar lk atyor, gemi bacalar grlyordu. Manzara karada ve denizde pusluydu. Yln son gnlerinden biriydi, gne solgundu. Orhan Pamuk, Trkiyenin yaayan en nl ve en ok okunan yazar. Bol ekerli kahveyi ikram ettikten sonra ahap bir koltua oturuyor, ziyaretisini de koltua davet ediyor. Dzenli bir ekilde Nobel dl sahibi muamelesi gren 54 yandaki yazar, ngilizceye de evrilen ve Anglo-Sakson dnyada hayranlk uyandran bir kitap yazd. Margaret Atwood ve John Updike, onu ven yazlar yazdlar, bugne dek Orhan Pamukun hibir roman bu kadar gncel olmad. Kar romanyla Pamuk, bir kasrgann merkezine yneldi; Trkiyede slamclar ve laikler arasndaki i savaa Sonunda ABye katlm ve Batllama olan kararlarn meydan savana Kar roman; bir gazetenin, kk bir Anadolu ehri olan Karsta ilenen garip seri intiharlar hakknda yaz yazmasn isteyince 12 yl sonra, yaad Frankfurttan lkesine dnen air Kann yksn anlatr. Fakat airin yolculuunun gerek amac, genlik ak

Peer Teuvusen, Das Magazin'in yaz ileri mdrdr. Metin 23 ubat 2005 tarihli, 44 sayl Aktel Dergisinden alnmtr. Almancadan eviren: Arzu Yldz.

164

pektir. Ka, ehrin kar yznden d dnyayla balants kesilmeden oraya ulaabilen birka kiiden biridir. ehir, bir akam ehir tiyatrosunda dorua kan kargaada batmaktadr. Kaya gre, taraflar, Batl cephe ile Batllar sert ekilde eletiren ve amalarna ulamaya alan slamclardr. Fakat Ka, karar veremeyen, srekli aray iindeki akl almaz bir girdap gibidir. Kar, kktendincileri anlamaya alan fakat onlara kar mesafeli duran bir son savunma gibidir. Byle bir kitab yazan, iki taraf iin de kukuludur. Orhan Pamuk hakarete maruz kalp, srekli lm tehditleri alyor. Hi kimseden ekinmiyorum diyerek konumaya gememizi istiyor. Telal konuuyor, eletirilere kinle cevap veriyor, deliye dnyor. Bunu anlamak gerekir; Trkiyede ya da svirede yazar olmak birbirinden tamamen farkl eyler! Sayn Pamuk! Nefreti bu kadar zerine ekebilen ok az insan tandm. Bu neden byle? Zor bir soru. Ben Trk milliyetiliine kar dncelerimi ok ak ve eletirel bir biimde ifade ediyorum. Bunu, buradaki pek ok milliyeti kaldramyor. Dnyay dolayor olmam, kitaplarmn reklamn yapma, New Yorkta bir rportaj yapmam, ertesi gn Tokyoda ya da Helsinkide olmam ve bunun yannda olimpiyat madalyas kazanan biri gibi Trk bayra sallamayp aksine eletirel olmam birok Trkn cinnet geirmesine neden oluyor. Trklerin birou, bir imparatorluu kaybetmeyi aamad. Bu insanlar imdi btn dnyann Trklere kar komplo kurduunu iddia ediyor. Bunlar anlalr duygular. Bu, stanbul kitabmda tarif ettiim bir melankoli. Fakat yz yl sonra bugn, Trkler salkl bir zgvenle Avrupann kapsn alacak yetenekte olmal. Herkes Trklerden nefret ediyor diyen milliyetiliklerden tiksiniyorum. Onlar da benden tiksiniyor. Hatta bu bir nefret! Hemeriniz, yazar Hilmi Yavuz sizin iin Batnn ajan, Emperyalist entelektel diyor ve bu ithamlarnda da yalnz deil. Neden byle sert ifadeler kullanyor? Bu isimlerden bahsederseniz hemen konumay keserim. Bunlar yorumlamayacam. Byle ortalama insanlarla megul olmuyorum. Sadece bu ifade biimine aryorum. Bu, svirede dnlemeyecek bir vurgulama. Kitabnz, ideolojileri yan yana koyarak birbirine kar kullanmadan okunduunda, bunu anlamak daha da zor ve anlalmaz! Bu herifleri ciddiye almakla hata ediyorsunuz. Bu ultra-milliyetiler ayn baya durula ve ayn aalk srtla Virginia Woolf, Marcel Proust ya da Thomas Manna, burjuvaziye ait olmak sulamasyla saldrdlar. Bu insanlarn bana artk hibir zarar dokunamaz. Eskiden,

henz kendime gvenimin olmad ve tannmadm dnemlerde bu farklyd. Bu insanlar arkamda brakmay baardm. Yine de byle bir nefreti kazanmanz ilgin! Trkiye ilgin bir lkedir. Burada, Trkiyedeki gizli Yahudiler zerine 500 sayfalk kitaplar yazar insanlar var. Ben de bunlardan birisiymiim. Yahudiler yledir, byledir diye yazlm, katksz bir antisemitizm, korkun! Byle bir ey baka hibir lkede yoktur. Bu imdi, Trkiyenin zel gzetim altnda olduu, ABye katlmn hedeflendii ve Irak Savann olduu bir dnemde oluyor. Kzyorsunuz ama bu eletirinin sizi uluslararas ne kavuturan almanzla ilgisi yok. Evet, sinirleniyorum. nk bana bu baya slupla saldran insanlar, kitaplarm okumuyor. Bunlar hibir zaman eletirel kitaplar okumay renemedi. Benim uluslararas baarmdan ve 34 dile evrilmi olmamdan bylenmilerdir. Kendilerini benim zerime ina ediyorlar. Fakat bu, dnya apnda bir ne sahip olmann getirdii bir ey. Bu milliyetilik nereden geliyor? Bilmiyorum! Fakat Avrupaya yaklamamzn ne kadar harika bir ey olduunu bu insanlarn kavrayamamasna ayorum. Bunun alternatifi ya dini ya da askeri bir diktatrlktr. Fakat bunun gereklememesi bir ilerlemedir. Buna sevinmek yerine, bu insanlar srekli Kbrstan bahsediyor. Bana yle geliyor ki Trkiye, AByi biraz tedavi eden gibi, hap gibi gryor. Bu tehlikeli deil mi? Ben ABye daha az ilgi duyuyorum. Ben ifade zgrl, ak toplum, demokrasi gibi konularda hayal kuruyorum safa. Fakat bunu baaracaz. Trkiyenin son ylda gerekletirdii reformlar olaanst. Tabii ki bu reformlarn yaplma nedenlerinin ABye giri ve uluslararas para fonlarndan alnacak krediler olduunu biliyorum. ABye giden uzun yolda hayal krklklar yaanabilineceinden korkmuyor musunuz? Bugn Trklerin yzde 80i ABye girmeyi istiyor. Bu insanlar hayal krklna uratlmamal. Belki de bu kadar farkl duyguya yol amanzn nedeni son kitabnzda, milliyetilik ve din konusunda sorularla, biraz da alay etmenizdir. Tabii ki! Okuyucularmn hayal krklna uramalarn anlayabiliyorum. Benim Adm Krmzdan sonra okurlar harika, eker tadnda ve parldayan bir masal anlatacam beklentisi iine girdi. Ben de birounun dnyaya baklarn bozaca gerekesiyle unutmak isteyecekleri siyasal slamn ykseldii ve bu lkede yaayan kadnlarn yzde 70inin kltrleri olmas nedeniyle tadklar barts olgularyla geliyorum. Kadn okurlarmn

yzde 80i orta snf, batl ve siyasal slam kmseyen kadnlardan oluuyor. Trkiyede egemen elitler muhafazakrlar ve siyasal slamclar anlamak istemiyorlar. Kart olan anlamann bir ulus oluturmada art olduunu kavrayamyorlar. Hayr, kendi kendilerine syledikleri ulusun ordu tarafndan oluturulduu. Biz onlar anlamyoruz, yleyse bombardmana tutalm. Siz siyasal slamclar ve laikleri anlamak istiyorsunuz. Fakat onlarla alay da ediyor musunuz? rnein Kar romannzda Mslman bir kz, kendisini bartsyle asyor. Hayr, bununla alay etmiyorum. Fakat ideolojilere ve milliyetilie dair gl bir ironim var. Ve bu, iddete dair de bir ironi! Kalemimden gelen bu ironi, kitaplarm yazmamn da nedeni. Gereki sosyal incelemeler yazyorum. Sadece ideolojilere farkl bir adan bakmaya alyorum. Kar romanndaki insanlarn yzde 99u sert bir yaam srdryor. Fakat ben ehov ya da Gorki deilim. Ah, ne zavall insanlar demiyorum. Bunu ironik grmek zorundaym; ironi mesafeliletiriyor, anlay olanakl klyor. Fakat kitabmda dert ortakl de var. Problem, ben bu insanlar temsil edemiyorum ve bunu da yazyorum. Roman kahramanlarnz ideolojiler arasnda yalpalayan, kavranamayan ve hibir tarafa ait olmayan biri. Evet, bu konuda bana benziyor. Ben de onun gibiyim. Siyasal bir slamcya yzde 80 katlabilirim ve ayn zamanda bir Trk jakobene, laik olana da ayn oranda katlabilirim. Bu konuda yalnz deilim. Trklerin yzde 90 bu kukuyu tanyor. Arkadalarm bana, bu kitapta siyasal slamclarn ideallerinin daha nce hi olmad kadar net, akll ve adil aktarldn syledi. Eer slamc Lapislazuli, kitabnda baty taklit etmek istemediini sylyorsa ona hak veririm. Neden herkes ayn batl elbiseleri giysin? Fakat ordu olmasa yzde 80 olan siyasal slamclarn yzde 20 olan laik solcu entelektelleri bask altna alacaklar, hatta ldrecekleri de bir gerektir. Trkiyede artk iddialarn geerli olmas gerekir. Fakat halen kart olan, dncelerinden tr gerekte hi de ikna edici olmayan bir savla hain olarak damgalanp hapse atlyor. yleyse siz de her zaman konular hakkndaki grlerini bilmeyen insanlardan birisiniz. Aksine, biliyorum. Fakat iyi bir roman da tek bir dnceyle yazamazsnz. En az iki farkl ve ikna edici, kendiyle elien durua ihtiyacnz var. Bir gr en fazla bir deneme ya da siyasal bir aklamaya yarar. yi bir romansa farkl bak alarnn etrafnda yaplan dansa benzer. 50'li ve 60'l yllarn politik romanlarnn temel dayanak noktas buydu. O dnemde roman bir mesaj ulatrmak istiyordu. Benim mesajmsa tamamen farkl, politik deil.

Hangi mesaj? nsann mutlu olmas ve politikayla ilgilenmemesi. aka m ediyorsunuz? Hayr, buna gerekten inanyorum. Romann kahraman Ka, sadece sevdii kza sahip olup insanlarn birbirlerine karlkl eziyet ve ikence ettii bu ehirden kamak istiyor. O halde Ka'nn, Kafka'nn roman kahraman Ka'y hatrlatmas tesadf deil? Tabii ki hayr! Mesafeli duruundan dolay "eyler"in iine szamyor. O hibir zaman bir eye ya da birine ait deil. Bu anlamda Kafkaesk, fakat ondan sonra devam ediyor; btn milliyetilerin, Krtlerin ya da Trklerin hogrszl, kimlik bunalm, biz Avrupallara kar lanetli bir duru sergilemeleri ve de kimsenin onlarla ilgilenmeyecei kadar nemsizlemeleri konusunda ortak bir eyleri olduunu grr. Bu ehir hem gerek hem kurgusal. Geenlerde BBC'den bir gazeteci kitabm nedeniyle oradayd. Ben de ona Kars'taki insanlarla kitabm hakknda konuup konumadn sordum. Sadece" Oradaki insanlar sizden tiksiniyor" dedi. eytanca glyorsunuz! Komik deil mi? Bakalarnn, onlarn yoksulluunu grmesini istemiyorlar. Kitaplarmn bana gelen de, bu. Balangta Trklere kendileri hakknda hikyeler anlatyordum. Bugn okurlarm bu hikyeleri tercmelerle yurtdna da anlatmamdan korkuyor. Trkler, kendilerinden birinin, kendileri hakkndaki gerei yabanclara anlatmasn istemiyor. Bu snrsz bir kimlik bunalmnn gstergesidir. Trkler, Avrupa'ya kar yaadklar aalk kompleksinden tr ac ekiyor. Evet, korkun! Bu konuyla ilgili bir hikye anlatacam. Finli evirmenim "Kar" romanm Kars'a gidecek kadar ok sevmiti. Ben de ona bu konuda yardmc oldum. Fakat kendisi tipik bir Anadolulu deil; sarn, salkl ve zayf. Bu nedenle ehre varndan bir dakika sonra tm ehir halk onun, bu kitabn evirmeni olduunu anlam. Bir kahvenin kaps alm ve gen bir adam ona seslenerek, "Bekleyin, sizinle konumak istiyorum" demi. Oturmular, adam ok sinirliymi ve onun iin nemli olduu belli olan bir soru sormak istediini sylemi. "Avrupa'da bizim hakkmzda ne dnlyor?" olmu sorusuu. Atatrk bile, Paris seyahatlerinde fesini karrd. Trklerin yzde 90' Avrupa'da, Avrupallar kadar uygar olduklarn gstermek istiyor ve Orhan Pamuk buna ramen, onlara, onlar kadar olamadklarn sylerse bu holarna gitmez. Fakat bu, u an AB'nin yaptnn ayns, Trkiye'ye "Bizim kadar iyi olmak istiyorsanz daha ok abalamanz gerekir" diyor.

Doru ve bu ok tehlikeli. AB kendisini uygarlam gryor ve bu nedenle de kendi standartlaryla gelmek isteyen tekileri olumsuzluyor, dlyor. Aynen "eylerini" kyaslayan iki erkek gibi. Cazip fakat kk olana sahip olan asndan da aalayc bir ey. Kars'ta kitabnz okumak ister miydiniz? Evet, 30 yl iinde, bu lke kendi gemiiyle bart zaman, benim ironilerime katlanabildiinde, berbat olan ekonomik durum iyileme gsterdiinde. Bugn oraya kadar kesinlikle gitmem, bu ok tehlikeli olur. Ben az okuyan bir insann bu kitaptan incinmesini anlayabiliyorum. Fakat ben bir romancym. imdi de benim problemimin kalbine inelim. Roman yazmak batl bir icat. Ben de romancl uzun sre roman tanmayan bir lkede yapyorum. Bu Stendhal ya da Voltaire'in de sorunuydu. Onlara yle syleniyordu: "Bizimle alay ediyorlar, bunlar Fransz deil!" Yazarln, beklentileri gerekletirmek iin deil, aksine onlara kar mesafe ald uzun bir gelenei vardr. Burada Trkler gibi olmaktan gurur duyan yazarlarmz var. Fakat buna ramen siz bundan bahsediyorsunuz. Mutlaka glklerle mi karlamak istiyorsunuz? Evet, herkes bunu yapmal. Burada 30 bin Krt ldrld. 1 milyon da Ermeni. Ve neredeyse kimse bundan sz etmeye cesaret edemiyor. O halde bunu ben yapyorum. Bundan dolay da benden nefret ediyorlar. Trk olan ne demek? Trk olan, kafas kark olmay baka bir kelimeyle anlatmak. Fakat geriye ... Bu insanlar, yani tekine gre Trk olmaktan gurur duyanlar okunmuyor. Onlar da ayn eyi sizin iin sylyor. Evet, fakat benim kitaplarm satn alnyor. Onlarnkiyse alnmyor. Bunu lebiliriz. Fakat sizi tebrik ederim. Konuma boyunca bir Avrupalyla deil de aksine bir Trk gazetecinin karsnda oturduum izlenimini edindim. Trk'e mi benziyorum? Hayr, fakat bu lkede iki, yldr uyumak yerine gezinen tiksin milliyeti anlaya sahipsiniz. Ve siz benim kendimi provoke etmemi baardnz, teekkr ederim. Fakat henz tamamlamadm. Trkler kendileriyle nasl tekrar baracak? Bu sadece bir eyle mmkn: Bugn bir Trk ylda ortalama 4 bin Euro kazanrken bir Avrupal bunun dokuz katn kazanyor. Bu aalama ortadan kaldrlmal. Ondan sonra milliyetilik ve fanatizm gibi, bu durumun dourduu sonular kendiliinden zlr zaten. Bu nedenle AB'ye katlmaya ihtiyacmz var. Bakn, gemiimiz imdiki zamanla deiiyor. u an olan, dn deitiriyor. lkeye zg olan, bir tek ayn aileye zg olanla

karlatrlabilir ancak. Bununla yaanabilmeli. kisinin de syledii: "Gaddarca eyler oldu, fakat bunu baka hi kimse bilmemeli"dir. Son bir cevap daha almalym. Kars'ta her tarafta svire Alpleri'nden resimler asl. Neden? Bu ok fazla gazetecilik, sadece yle. Sadece gzel bir manzaraya ait, gzel bir resim bulduklar... plak bir duvardan daha gzel grnyor. Sizin svire resminiz nasl? Yedi yanda bir ocukken Genfte yayordum. Evimize Suchard fabrikasnn olduu arka avludan giriliyordu. Havada her zaman ikolata kokusu asl dururdu ve arka avluda bir dilenci mzik alard. Annem el sallard ve birka madeni paray bir kdn iine koyup aaya, ona atard. Mzik alan bir dilenciyi ilk defa svire'de grmtm. svire'de dilenciler toplayacaklar paralar iin alyor. Trkiye'deyse, korkun anatomik detaylar gsteriyorlar insanlardan para alabilmek iin. Bu benim iin douyla bat arasndaki ilk farkt. lk izlenimim gl bir ekilde batya ait olmadmz ynndeydi.165

Rportajn sonundaki dipnotta u cmleler yer almaktadr: Orhan Pamukun Kar romann Almanca'ya Christoph K. Neumann tercme etti. Roman bugn, yani cumartesi gn Hauser Yaynevinden yaynlanacak. Ayn ekilde Fischer Yaynevi tarafndan baslan Benim Adm Krmz ve Kara Kitap da tavsiyeye deer.

165

EK-2

Salman Rdinin 14 Ekim 2005 tarihli Times gazetesine yazd Orhan Pamuk hakkndaki makale:

Yazar Orhan Pamuk'un alma odas Boaz'a, nereden baktnza bal olarak Avrupa ve Asya dnyalarn birbirinden ayran, ya da birbirine balayan - ya da belki hem ayran hem balayan- o efsanevi deniz parasna bakyor. Orhan Pamuk birok kitabyla, son olarak byk yank yaratan roman 'Kar' ve doup byd ehrin anlaryla portresini yanstt ' stanbul' ile daha nce Yaar Kemal'in elinde olan 'yaayan en byk Trk yazar' unvann hak ettiini gsterdi. Pamuk ayrca ak szl bir kii. 1999 ylnda 'devlet sanats' unvann reddederken, 'yllarca devleti, yazarlar hapse att, Krt sorununu sadece zor yoluyla zmeye alt iin ve dar grl milliyetiliinden dolay eletiriyorum. Bana niin byle bir unvan verdiklerini anlayamadm' demiti. Pamuk, Trkiye'nin iki ruhlu bir lke olduunu sylemi, 'corafi olarak Avrupa'nn bir parasyz, ama siyasi olarak?' diyerek bunun yantndan emin olmadn belirtmiti. Orhan Pamuk ile bu yl Temmuz aynda bir edebiyat festivali dolaysyla Brezilya'nn gzel sahil kasabas Parati'de beraber bir ka gn geirdik. Trkiye'deki ar milliyetilerin lm tehditleri yznden iki ay yurt dnda geirmek zorunda kald halde kaygl grnmyordu. svire gazetesi Tages Anzeiger'e 6 ubat 2005 tarihinde verdii mlakatta Pamuk, 'Trkiye'de otuz bin Krt ve bir milyon Ermeni ldrld' deyip sonra, 'benden baka hemen hi kimse cesaret edip konuamyor' diye eklemiti. Pamuk hakknda 1 Eyll 2005 tarihinde bir savc tarafndan, 'Trkl kk drmek' sulamasyla dava ald. Sulu bulunursa yl hapis cezasna arptrlacak. Pamuk'un yarglanaca Trk Ceza Yasas'nn 301/1 maddesi, 'Trkle ve Trkiye Cumhuriyeti Byk Millet Meclisine aka hakaret' eden kiilerin alt aydan yla kadar hapis cezasna arptrlmasn ngryor. Eer Trkle hakaret suu bir Trk vatanda tarafndan yabanc bir lkede ilenmise, o zaman ceza te bir orannda artrlyor.

Trkiye'de yetkililerin, tam da Avrupa Birlii'ne tam yelik sreci AB liderleri tarafndan deerlendirildii bir srada, lkenin bu en tannm yazarnn en temel zgrlklerine ynelik bylesi bir ak saldrdan kanmas beklenirdi. Ne var ki, Birlemi Milletler Sosyal ve Siyasi Haklar Anlamasn ve Avrupa nsan Haklar Szlemesini onaylam bir devlet olarak Trkiye, bu akitlerle aka elien bir ceza yasasn uygulamaya devam ediyor. Ve dnya apndaki protestolara ramen, Orhan Pamuk'un yarglanmas iin tarih veriliyor. Avrupa Birlii Komisyonu Bakan Jose Manuel Barroso, Trkiye'nin birlie giriinin garanti olmadn vurguluyor ve hereyden nce yeliine kar derin kukular besleyen Avrupa Birlii halklarnn kafalarn ve gnllerini kazanmas gerektiini sylyor. Trkiye'nin yeliinin en hararetli savunucusu ise ngiltere. Babakan Blair ve Dileri Bakan Straw Trkiye'nin yeliinin AB asndan bir snav olduunu, reddedilmesinin slam ile Bat arasndaki uurumlar derinletirecek korkun bir hata olacan sylyorlar. Burada Trk laikliini dine dayal siyasetin sunanda kurban etmeye fazlasyla gnll Blairci samaln izini grmek mmkn. Fakat bence de Trkiye'nin ye adayl AB iin bir snavdr. Bu AB'nin baz prensipleri olup olmadnn snavdr. Eer Avrupa Birlii'nin prensipleri varsa o zaman liderleri Orhan Pamuk'a alan davann bir an nce drlmesinde srar edeceklerdir. lkesiz bir Avrupa, byk sanatlara ve zgrlk iin savaanlara srtn dnen bir Avrupa, Avrupa anayasas iin yaplan referandumlarda kullandklar oylarla tepkilerini ortaya koymu olan yurttalarndan daha da uzaklaacaktr. Dolaysyla Bat da Dou da bir snavdan geecek. Boazn her iki yakasnda da Orhan Pamuk davas nemli.

10. KAYNAKLAR

Kitaplar Aktar, Ayhan, (2006), Trk Milliyetilii, Gayrimslimler ve Ekonomik Dnm, letiim Yaynlar, stanbul. Anderson, Benedict, (2004), Hayali Cemaatler, ev. skender Savar, Metis Yaynlar, stanbul. Bali, Rfat N., (2002), Tarz- Hayattan Life Stylea, letiim Yaynlar, stanbul. Belge, Murat, (2006), Lin Kltrnn Kkeni: Milliyetilik, Agora Kitapl, stanbul. Belge, Murat, (1997), Trkiye Dnyann Neresinde?, Birikim Yaynlar, stanbul. Bora, Tanl, (1995), Milliyetiliin Kara Bahar, Birikim Yaynlar, stanbul. Breuilly, John, (1993), Nationalism and the State, Manchester University Press, Manchester. Demir, mer Acar, Mustafa, (1997), Sosyal Bilimler Szl, Vadi Yaynlar, Ankara. Gellner, Ernest, (1992), Uluslar ve Ulusuluk, ev. B.Ersanl-G.G. zdoan, nsan Yaynlar, stanbul. Georgeon, Franois, (1986), Trk Milliyetiliinin Kkenleri Yusuf Akura (1876-1935), ev. Alev Er, Yurt Yaynlar, Ankara. Gkalp, Ziya, (1999), Trkln Esaslar, Toker Yaynlar, stanbul. Habermas, Jurgen (2002), Kreselleme ve Milli Devletlerin Akibeti, ev. Medeni Beyazta, Bak Yaynlar, stanbul. Hobsbawm, Eric J., (2006), Milletler ve Milliyetilik, ev. Osman Aknhay, Ayrnt Yaynlar, stanbul. Keyder, alar, (1996), Ulusal Kalknmacln flas, Metis Yaynlar, stanbul. Lewis, Bernard, (2004), Modern Trkiyenin Douu, Trk Tarih Kurumu, Ankara. Mardin, erif, (1990), Siyasal ve Sosyal Bilimler Makaleler 2, letiim Yaynlar, stanbul. Marx ve Engels, (2005), Komnist Manifesto, Nazm Kitapl, stanbul. zdoan, Gnay Gksu, (2002), Turandan Bozkurta Tek Parti Dneminde Trklk, letiim Yaynlar, stanbul. zkrml, Umut, (1999), Milliyetilik Kuramlar Eletirel bir Bak, Sarmal Yaynevi, stanbul. Parla, Taha, (1999), Ziya Gkalp, Kemalizm ve Trkiyede Korporatizm, Haz. Fzun stel/ Sabir Ycesoy, letiim Yaynlar, stanbul.

Shaw, J. Stanford ve Shaw, E.K., History of the Otoman Empire and Modern Turkey, Cilt 1 Smith, Anthony D. (1991), Milli Kimlik, ev. Bahadr Sina ener, letiim Yaynlar, stanbul. Makaleler Akam, Taner, (2002), Trk Ulusal Kimlii zerine Baz Tezler, Modern Trkiyede Siyasi Dnce/Milliyetilik, letiim Yaynlar, stanbul. Akman, Ayhan, (2002), Milliyetilik Kuramnda Etnik/Sivil Milliyetilik Kartl, Modern Trkiyede Siyasi Dnce/Milliyetilik, letiim Yaynlar, stanbul. Akyol, Taha, (2002), Liberalizm ve Milliyetilik, Modern Modern Trkiyede Siyasi Dnce/Milliyetilik, letiim Yaynlar. Arendt, Hannah, Aznlklarn Ulusu ve Devletsiz Halklar, Uluslar ve Milliyetilikler, Metis Yaynlar, stanbul. Bali, R.- Yumul, A. vd., (2002), Yahudi, Ermeni ve Rum Toplumlarnda Milliyetilik, Modern Trkiyede Siyasi Dnce/Milliyetilik, letiim Yaynlar, stanbul. Bora, Tanl - Canefe, Nergis, (2002), Trkiyede Poplist Milliyetilik, Modern Trkiyede Siyasi Dnce/Milliyetilik, letiim Yaynlar, stanbul. Bora, Tanl, (1993), Milliyetilik mikro mu, makro mu?, Birikim, 45/46. Bora, Tanl, (2002) Sunu, Modern Trkiyede Siyasi Dnce/Milliyetilik, letiim Yaynlar. Coar, Simten, (2001), Trkiyede Aydn/Entelektel Ayrmas zerine, Birikim, 144. Coar, Simten, (2002), Milliyeti Liberalizmden Liberal Milliyetilie, Modern Trkiyede Siyasi Dnce/Milliyetilik, letiim Yaynlar. idem, Ahmet, (2001), Kanaat Beyan, Eletiri Hakk, Birikim, 144. Ersanl Behar, Bra, (1993), Ulusal Kimlik: Kltrel mi Siyasal m?, Toplum ve Bilim, 62. Ersanl, Bra, (2002), Bir Aidiyet Ferman: Trk Tarih Tezi, Modern Trkiyede Siyasi Dnce/Milliyetilik, letiim Yaynlar. Gellner, Ernest, (1997) The Turkish Opinion in Comparative Perspective, Rethinking Modernity and National Idendity in Turkey, Washington University Press, Seattle. Georgeon, Franois, (2002), Suyu Arayan Adam Okurken, Modern Trkiyede Siyasi Dnce/Milliyetilik, letiim Yaynlar, stanbul.

Gktrk, Eren Deniz, (2002), 1919-1923 Dnemi Trk Milliyetilikleri, Modern Trkiyede Siyasi Dnce/Milliyetilik, letiim Yaynlar. Kadolu, Aye (1998), Milletini Arayan Devlet: Trk Milliyetiliinin Amazlar, 75 Ylda Tebaadan Yurttaa Doru, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul. Kadolu, Aye, (2002), Milliyetilik-Liberalizm Ekseninde Vatandalk ve Bireysellik, Modern Trkiyede Siyasi Dnce/Milliyetilik, letiim Yaynlar. Keyder, alar, (1993), Trk Milliyetiliine Bakmaya Balarken, Toplum ve Bilim, 62. Keyder, alar, (2000), Arka Plan, stanbul Kresel ile Yerel Arasnda, Metis Yaynlar, stanbul. Koak, Cemil, (2002), Kemalist Milliyetiliin Bulank Sular, Modern Trkiyede Siyasi Dnce/Milliyetilik, letiim Yaynlar. Lainer, mer, (2004), mtiyazl Millet Milliyetilii, Birikim, 187. Lainer, mer, (2005) , AB Sreci ve Milliyetilikler, Birikim, 192. Lainer, mer Bora, Tanl, (1992) Trki Cumhuriyetler ve Trkiye: kinci Vizyon, Birikim, 37. Oran, Baskn, (1993), Milliyetilik nedir, ne deildir, nasl incelenir?, Birikim, 45. nc, Aye, (2000), stanbullular ve tekiler, stanbul Kresel ile Yerel Arasnda, Metis Yaynlar, stanbul. z, Esat, (2002), 21. Yzylda Milli Devlet, Kreselleme ve Trk Milliyetilii, Modern Trkiyede Siyasi Dnce/Milliyetilik, letiim Yaynlar. zdoan, Gnay Gksu, (1993), Trk Ulusuluu ve Trk Cumhuriyetler, Toplum ve Bilim, 62. zkrml, Umut, (2002), Trkiyede Gayriresmi ve Popler Milliyetilik, Modern Trkiyede Siyasi Dnce/Milliyetilik, letiim Yaynlar. Stuart, Hall, (1993), Melez ahsiyetlerimiz, Birikim, 45/46. Tl, Doan, (1999) Milliyetilik ve Yeni Sahiplik Yaps Kskacnda Trk Medyas: Baz Ahlaki Sorunlar, Birikim, 117.

Gazetelerden Makaleler

AKZ, Emre (23.12.2005), irkin Yzmz, Sabah Gazetesi. AKZ, Emre (28.12.2005), Hakaret mi Eletiri mi?, Sabah Gazetesi.

AKYOL, Taha (05.03.2005), Memleket Ruhu, Milliyet Gazetesi. AKYOL, Taha (17.12.2005), Ayamza Kurun Sktk, Milliyet Gazetesi. ALTAN, Mehmet (30.05.2005), AKP Rahmetli mi Oluyor?, Sabah Gazetesi. ALTAN, etin (17.12.2005), Kk Kk Kareler, Milliyet Gazetesi. ALTAYLI, Fatih (18.12.2005), Ne Pamukmu Be, Sabah Gazetesi. AIK, Melih (18.10.2005), lkenin Kimyas, Milliyet Gazetesi. BABAHAN, Ergun (17.02.2006), Orhan Pamuku Hedef Gstermek, Sabah Gazetesi. BARLAS, Mehmet (07.11.2005) Kar Dnceye Lenin Kadar Tahammll myz?, Sabah Gazetesi. B RAND, Mehmet Ali (20.10.2005), Kskanacanza Gurur Duyun, Milliyet Gazetesi. B RAND, Mehmet Ali (29.10.2005), Yalan Sylemeyelim, Demokrat Deiliz, Milliyet Gazetesi. CEMAL, Hasan (16.12.2005), Orhan Palukla Cellatm!, Milliyet Gazetesi. CEMAL, Hasan (20.12.2005), Demokratik Kamuoyu!, Milliyet Gazetesi. C VAOLU, Gneri (14.12.2005), ki Dava, Milliyet Gazetesi. LAAN, Emin (19.10.2005), Orhan Pamuksuz Gnler, Hrriyet Gazetesi. LAAN, Emin (17.12.2005), Snt, Hrriyet Gazetesi. LAAN, Emin (30.12.2005), Derhal Deitirilsin, Hrriyet Gazetesi. DOAN, Yaln (17.12.2005), Sizin Kitabnz 40 Dile evrildi Mi?, Hrriyet Gazetesi. EK , Oktay (10.09.2005), Nobel Nasl Alnr?, Hrriyet Gazetesi. EK , Oktay (24.1.2006), Karmaa, Hrriyet Gazetesi. EK , Oktay (28.02.2006), Hani fade zgrl?, Hrriyet Gazetesi. ZD L, Ylmaz (11.10.2005), Nobel, Sabah Gazetesi. ZD L, Ylmaz (17.12.2005), ABye Girmek stiyor Musun?, Sabah Gazetesi. ZKK, Erturul (26.04.2005), nc Kitap Neden Bestseller Oldu?, Hrriyet Gazetesi. ZKK, Erturul (15.06.2005), Ku Klux Klann cad, Hrriyet Gazetesi. ZKK, Erturul (20.10.2005) Son Orhan Pamuk Yazs, Hrriyet Gazetesi. ZKK, Erturul (14.01.2006), Bir Mazlum Nian Uruna, Hrriyet Gazetesi. ZKK, Erturul (03.01.2006), Bu Yazda Ad Gemeyenler, Hrriyet Gazetesi. ZKK, Erturul (29.12.2005) Yaar Kemal Niye Byktr?, Hrriyet Gazetesi. PULUR, Hasan (22.10.2005), Orhan Pamukta eref Kavram, Milliyet Gazetesi. SAZAK, Derya (04.03.2005), Orhan Pamuk zerine, Milliyet Gazetesi. SAZAK, Derya (18.12.2005), 301i Deitirmek, Milliyet Gazetesi.

TALU, Umur (25.12.2005), indeki Dikta Ak Bambaka, Sabah Gazetesi. TALU, Umur ( 15.12.2005), VIP Davalar, Sabah Gazetesi. ULU, Hncal (22.10.2005), Balo Maskesiz Olsun!, Sabah Gazetesi. ULU, Hncal (31.12.2005), Dnce Nedir?, Sabah Gazetesi. ULU, Hncal (20.12.2005), Fikirlere zgrlk.. Ama Sadece Bizimkilere, Sabah Gazetesi. ULU, Hncal (13.01.2006), Kvranan Bakan!, Sabah Gazetesi. ULUENG N, Hadi (20.12.2005), Pamuk ve O Takm, Hrriyet Gazetesi. YILMAZ, Mehmet. Y. (02.01.2006), Bu Sergiyi Orhan Pamuk Asayd, Hrriyet Gazetesi. YILMAZ, Mehmet. Y. (21.12.2005), Demokratlar Orhan Pamuku Neden Terk Etti?, Hrriyet Gazetesi.

Dergiler

Aktel Dergisi (23.02.2005), ounluun Nefret Ettii Trk, Say:44. Tempo Dergisi (6.04.2006), Milliyetilik Aratrmas, 14/957.

11. ZGEM 1982 ylnda dodu. lkretimini Yalovada tamamlad. 1999 ylnda Kabata Erkek Lisesini, 2003 ylnda Mimar Sinan niversitesi Sosyoloji Blmn bitirdi. 2002 ylndan itibaren Sabah Gazetesinde muhabirlik yapmaktadr.