Rus D Politikas ve YEN AR PUTN

Uluslararas likiler Uzman Elnur Hasan MKAL

KONYA, 2007

NDEKLER NDEKLER ........................................................................................... NSZ ......................................................................................................... KISALTMALAR ......................................................................................... GR ........................................................................................................... 1 6 10 11

BRNC BLM RUSYA FEDERASYONU'NUN CORAF, TARHSEL, SYASAL ve EKONOMK YAPISI 1. 1.1. 1.2. 1.3. 1.3.1. 1.4. 1.5. 1.5.1. 1.5.2. 1.6. 1.7. RUSYA FEDERASYONU .......................................................................... Rusya'nn Corafyas .................................................................................... Rusya'nn klimi ve Doal Kaynaklar .......................................................... Rusya Devlet Forsu (Armas), Resmi Devlet Dili ve Din ............................. Nfus ve Sosyal Hayat .................................................................................. Rusya'nn Tarihi: Devrimden nceki Rusya ve Sovyetler Birlii Tarihi ..... Rusya Federasyonu'nun Siyasal Yaps ...................................................... .. Hkmet Yaps ............................................................................................ Rusya'da Muhalefet: Siyasi Partiler ve Liderleri .......................................... Bakent Moskova .......................................................................................... Rusya'nn Ekonomisi ..................................................................................... 13 13 16 18 20 22 34 37 39 39 42

KNC BLM YAKIN GEMTEK RUSYA DI POLTKASI ve SSCB BAKANLARI

2. 2.1. 2.2. 2.3. 2.4. 2.5. 2.6. 2.7.

YAKIN GEMTEK RUSYA DI POLTKASI ............................... Vladimir lyi LENN Dnemi ..................................................................... Josef Stalin Dnemi ...................................................................................... Nikita Kruev Dnemi ................................................................................ Leonid Brejnev Dnemi ................................................................................ Mihail Gorbaov Dnemi ............................................................................. Sovyetler Birlii'nde k Sonras Yaanan Deiim Sreci ..................... Boris Yeltsin Dnemi ....................................................................................

48 49 51 53 54 55 59 61

NC BLM RUSYA'DA 2000 SEMLER ve VLADMR PUTN HAKKINDA DETAYLI BLGLER 3. 3.1. 3.2. 3.3. 3.4. 3.5. VLADMR PUTN DNEM .................................................................. Vladimir Putin'in Biyografisi ........................................................................ Vladimir Putin Kimdir? ................................................................................. Putin Rusya's ve Rusya'nn Yeni maj ........................................................ Rusya'da Putin mparatorluu ....................................................................... Rusya'nn D Politikasnn Oluumunda Putin Faktr ............................... 63 64 65 66 68 70

DRDNC BLM VLADMR PUTN DNEM RUS DI POLTKASI 4. 4.1. VLADMR PUTN DNEM RUS DI POLTKASI ......................... Rusya'nn "Yeni D Politikas" .................................................................... 73 76

4.1.1. 4.1.2. 4.2. 4.3. 4.4. 4.5. 4.6. 4.6.1. 4.6.2. 4.6.3. 4.7. 4.7.1. 4.7.2. 4.8. 4.9.

Realizm Boyutu ............................................................................................. Pragmatik Teori ve Pragmatik D Politika .................................................. Rusya'nn Mttefikleri ................................................................................... Putin'in Rus D Politikasna Getirdii Yenilikler ve Genel Olarak Rus D Politika Konseptinin Temel Yansmalar ...................................................... Rusya'nn D Politikasndaki Yanlsamalar ................................................. Putin'in Politikas ...................................................................................... Putin'in D Politikas .................................................................................... Putin'in eenistan'a Ynelik Uygulad Politika ....................................... Putin'in Kafkasya Politikas .......................................................................... Putin'in Avrupa Politikas ve Dilerinde Operasyon Hazrl ................... Rusya - Trkiye likileri ..............................................................................

77 77 82 83 84 86 88 93 96 97 99

Putin Siyasetinin Trkiye'ye Etkisi ............................................................... 103 Rusya D Politikasnda Trkiye Faktr ..................................................... 105 Avrasya'da Deien G Dengelerinin Rusya'ya Tesiri ............................... 106 Siyasetilerin, Askerlerin ve Yazarlarn Avrasya Projesi zerine Stratejileri ...................................................................................................... 108

BENC BLM IRAK SAVAI, GNCEL HADSELER ve 2003 SONLARINA DORU SYAS GELMELER IIINDA BUGNK RUSYA 5. 5.1. 5.2. 5.3. 5.4. 5.5. 5.6. RUSYA ve NATO'NUN GENLEME SREC ..................................... 113 NATO'nun Genileme Sreci ........................................................................ 114 ABD'ye Yaplan 11 Eyll Terrist Saldrlar ve Rusya'nn Olaylara Tavr . 116 Nkleer Srlarn Gvenlii Asndan Rusya'nn Konumu ........................... 117 Terrizme Kar Ortak Anlama Bildirgesi .................................................. 120 Igor Ivanov'un Trkiye Seferi ve Mavi Akm Projesi ................................... 122 Rusya - ABD likileri .................................................................................. 125

5.6.1. 5.6.2. 5.7. 5.8. 5.9. 5.9.1. 5.9.2. 5.9.3. 5.10.

Putinle Bush Grmesi ............................................................................... 126 Ortak Deklarasyonda Rusya ve ABD'nin Yapt Devletler Snflandrmas 127 Emperyalist Kutuplamada Rusya'nn Konumu ............................................ 128 Rus D Politikasnn Nihai Evrim Sreci ..................................................... 130 Putin ile Rus Milyarderlerinin Sava ........................................................... 134 Yeltsin Rusyasnn Deerlendirilmesi ......................................................... 136 Albay Putin'in ift Karakteri ........................................................................ 138 Rusya Ekonomisindeki Riskli Gnler ........................................................... 138 Rusyada 2003 Aralk Parlamento Seimleri ve En Son Gelimeler ............ 140

ALTINCI BLM 2004DEN GNMZE KADARK SRETE PUTN RUSYASI 6. 6.1. 6.2. 6.3. 6.3.1. 6.3.2. 6.3.3. 6.4. 6.4.1. 6.4.2. 6.5. 6.5.1. 6.5.2. 6.5.3. 6.5.4. 6.5.5. RUSYA TRKYE GRMELER ...................................................... 144 Putinin Trkiye Seferi .................................................................................. 144 Rusya Devlet Bakan Vladimir Putin Hakknda Bilinmeyenler .................. 146 Putin, Trkiyede ........................................................................................... 149 Geziden zlenimler ........................................................................................ 150 Gezinin Sonular .......................................................................................... 153 Gezinin Olumsuz Ynleri ............................................................................. 154 Putinin Dier Faaliyetleri ............................................................................. 156 Petrolle Gelen Zenginlik ............................................................................... 157 Uzay Teknolojileri ........................................................................................ 159 Trkiye - Rusya Federasyonu Ticareti .......................................................... 161 hracat ............................................................................................................ 162 Doalgaz Anlamas ...................................................................................... 166 Bavul Ticareti ................................................................................................ 168 Karlkl Yatrmlar ...................................................................................... 169 ki lke Arasnda Yaplan Anlamalar ......................................................... 170

6.6. 6.6.1. 6.6.2.

Rusya Ekonomisinde Yaanan Son Gelimelerin Trk-Rus Ekonomik likilerine Etkisi ........................................................................................... 171 17 Austos Krizi ve Nedenleri ...................................................................... 174 Rusyaya Ynelik Ekonomik Stratejinin ncelikleri ................................... 186

YEDNC BLM KNC DNYA SAVAI'NIN BTMNDEN GNMZE KADAR TRK - RUS LKLER 7. 7.1. 7.2. 7.3. 7.4. 7.4.1. 7.4.2. 7.4.3. 7.4.4. 7.5. 1945-1953 GERGNLK DNEM ........................................................... 191 1953-1960 Durgunluk Dnemi ..................................................................... 195 1960-1965 Normalizasyon Dnemi .............................................................. 199 1965-1991 likilerde Gelime Dnemi ........................................................ 202 1991 Sonrasnda Rusya Federasyonuyla likiler Dnemi .......................... 208 Rusyann Yakn evre Politikas ............................................................. 210 Boazlar Tz ........................................................................................... 213 eenistan ve PKK Konular ........................................................................ 214 Kbrs Rumlarna Ar Silah Sat ............................................................... 216 Rusya - Ermenistan likileri ......................................................................... 220

SONU ve NERLER .............................................................................. 223 KAYNAKA ............................................................................................... 225

EKLER (Veriler, Tablolar ve Resimler) ................................................... 234 ZGEM ................................................................................................ 251

NSZ Rusya konusunun akademik dzeyde aratrlmas ise ok nem tekil etmektedir. yle ki, Putin dnemi Rus ekonomisi srekli gelimekte olup, eski Sovyetler Birliininin ihtiaml ekonomisini akla getirmektedir. Bu yzden Putine yeni Rus ar lakab verilmitir. Rusya vatandalarnca ve kendisi doal olarak Rus nfusun byk ounluu tarafndan sevilmektedir. Rusyann bana gelenden beri gerek een savanda kazand baarlar, gerekse ekonomik istikrar alannda elde ettii birok baary stn kiiliine borludur Putin. Dorudur bugn iki kutuplu dnyay devam ettirecek kadar ekonomik ve siyasi gc yoktur Rusyann. nk ekonomik olarak ABDnin ekonomisinin onda birinden bile daha kk ekonomisi bulunmaktadr. Fakat nkleer silaha sahip olmas ve uzayda bulunan 20 adedi akn uydusuyla halen dnyann ikinci sper gc konumundadr Rusya. Rusya bugn uzaya kendi uydusunu frlatabilme teknolojisine sahip lkedir ve roket teknolojisinin ilk icatlar da Ruslardr. Trkiyenin Rusyadan renecei birok ey bulunmaktadr bugn. Putin, Rusyaya yabanc sermayeyi ekebilmitir. Bunda yabanclar nnde duran brokratik engelleri kaldrma iini rnek verebiliriz. Trkiye bugn lkeye yabanc sermayeyi ekebilmek iin toprak sat yolunu semitir. Kanaatimce toprak sat yabanc sermaye ekmek iin mantkl bir politika deildir ve Rus modeli benimsenirse daha verimli sonular alnabilir. Bu almada Rusya konusu esas alnarak, eski ve yakn Rus tarihi, corafyas incelenmitir. Genel Rus D Politikas mekanizmasnn yapmclar ve aktrleri irdelenerek; gnmz Rusya devlet bakan Putin Vladimirin kariyer hayat hikayesinden itibaren, Rus D Politikasna nasl yn verdii aratrlmtr. Putini dier Rusya liderlerinden ayran zellikleri, Rus D Politikasna getirdii yenilikler gibi ok tarafl ve geni tartma konularna ak olan benzer konular analiz edilmitir.

Dalan Sovyetlerin ardndan meydana kan yeni dnem Rusyasn sosyal siyaset uzmanlar1 ve Rusya uzmanlar genelde ikiye ayrarak, zelde ise Yeni Rusya olarak adlandrmay uygun gryorlar. Bu iki dnem, 1. Yeltsin ve 2. Putin dnemleridir. Bu iki liderin her ikisi artk Sovyetlerin lideri deil, yeni oluum olan balca byk devletlerden saylan Rusyann devlet bakanlar olmulardr. te almann temelinde yatan Putini dier Sovyet-Rus liderlerden ayran zellikler ve Putinin dier liderlerden farkl liderlik vasflar ve karakteristik d siyaset yapm ynleri ok ynl olarak tartlm, meseleye yeni yorumlar yaplarak, bu yeni liderin bilinmeyen taraflar aydnlatlmaya allmtr. alma ana balklar olarak yedi blmden ibarettir. Birinci ve ilk blmmz Genel Rus Tarihini ve Corafyasn aratrarak, okuyucuda Rusya ve Ruslar hakknda kavramsal olgu niteliinde bir hayal etme ve imgelem gc oluturmaya yneliktir. Eski ve Yakn Rusya Tarihleri alt balklara blnerek incelenmi, Sovyet Rusyas ve Yeni Rusya dediimiz gnmz Rusyas aratrlmtr. Ksacas Rusya hakknda hi bir bilgisi olmayan bir okuyucuda, Rusyay Adan Zye, jeopolitiinden ekonomisine kadar irdeleyerek bir bilgi olumasna yneliktir. Blgede kurulan Bamsz Devletler Birlii ve dier Ekonomik birlii Organizasyonlar da aratrmamzn kapsam dahilinde yer almaktadr.2 kinci blmde Sovyet liderler, Leninden Putine kadar geni zgemi bilgilerine ve ksa faaliyetlerine yer verilerek incelenmitir. Leninden Putine kadarki srete tm liderlerin Rus D Siyasetine baklar, bu olguya genel olarak yn verme kabiliyetleri ve dier devletlerle zel ve genel ilikileri irdelenerek, Putin Rusyasndaki yeni oluumlarn nelerden ibaret olduu savlar ve varsaymlarna k tutulmaya allmtr. Putinin geni ve kapsaml biyografisini, i ve kariyer bilgilerini kapsayan bir kronolojik deerlendirme yaplmaya allmtr. almann nc blm ise Putin Rusyasn geni bir ekilde, Putinin i bana geldii gnden itibaren aratrmtr. Modern Ruslar, Modern Rusya ve
SARIBAY, Ali Yaar; Siyasal Sosyolojisi, Der Yaynlar, 4. Bask, stanbul, 1998, s. 3-17, 24-102 Bkz. BOZKURT, Enver; KTK, Akif; POYRAZ, Yasin; Devletler Hukuku, Nobel Yaynlar, Ankara, 2000.
2 1

Demokratiklemenin eiindeki Rusya nanslaryla sslenmi bu blmde baz varsaymsal ve zelde D Politikaya ynelik baz bilimsel yenilikler (Novelty)e yer verilmitir. Putinin Rusyann D Politikasnn oluumunda oynad rol zerine baz tartma konular esas alnarak, dier Rusya uzmanlarnn aratrmalar sonucu vard savlara yeni yorumlar getirilmitir. Drdnc Blm, nc blmn devam niteliinde olup, Vladimir Putin dnemi Rus D Politikasn, oluumlar incelemitir. Putin sonras neler deiti, Rus D Politikasna getirilen temelli yenilikler nelerden ibarettir ve benzeri konular da ilenerek temel bir sonuca varlmtr. Rusya Federasyonu yeni Anayasas gerei devlet bakan grevini stelenmi kii, Rus D Politikas mekanizmasnda aktr konumundaki tek yetkili grevlidir3. Putin de bu geni yetkileri kullanmay yeleyerek gnmz Rusyasn, kapitalist bir dnya ierisinde kaybolup gitmemesi iin elinden geldiince ve dier Rus liderlerinden de esinlenerek, vatansever bir kiilie brnerek yapmaktadr. Beinci blme ek olarak, uluslararas ilikiler bilim dalnn esas zellii de dikkate alnarak, D Politikann gncelliine de yer verilmitir. Gncel hadiselere k tutulmu, hala gndem oluturan ve tartmalara yol aan Irak savana Rusyann tepkisi ve benzeri dier gncel olaylara da almada yer verilmitir. En son gelimeler genel bir deerlendirmeye tabi tutularak, gncel bir takm siyasal olaylara da deinilmitir. Irak krizi4, BMin bu konudaki tavr ve Rusyann, daha dorusu ikinci dnem Yeni Rusyann Putin nderliinde bu sorunsala nasl yaklatnn yanklarn belirtmeye alan alma dier gncel hadiselere ve Rusya-Trkiye ilikilerine de yer vermitir. alma varsaymsal olarak, Rusyann devaml genileme politikas izledii sonucuna ulamtr. Rusyann bu asrlar boyu deimeyen revizyonist politikasn deimedii takdirde, blgede tekrar g dengelerinin deiebilecei ve Rusyann eski gcn u anda sahip olduu nkleer silahlar sayesinde yeniden iade edebilecei iddialar da almann bir dier varsaymsal nitelikli nerisi ierisinde incelenmitir.

VANOV, gor Sergeyevi; Rusyann D Politikas ve Dnya (Makaleler ve Toplantlardan derleme), Uluslararas likiler Moskva Devlet niversitesi, Rusya Siyaset Ansiklopedisi ROSSPEN Yaynlar, Moskva, 2001, s. 304-330 4 AYDEMR, Emrah, Uluslararas likilerde Kriz ve Kriz letiimi

Altnc ve yedinci blmlerde ise 2003 ylndan gnmze kadarki sreteki Rusya, Putinin politikalar ve Rusya ile Trkiye arasndaki ilikiler irdelenmektedir. Bu kitap yksek lisans tezi olarak savunduum Vladimir Putin Dnemi Rusya D Politikas konulu eserimin gzden geirilmi ve 2004den bu yana olagelen olaylarn da esere eklenmesiyle hasl olmutur. Kitabn yaynlanmas iin itenlikle yardmn esirgemeyen Q Yaynlarnn deerli sahibi Adem SARIGLe de zel olarak teekkrlerimi bor bilirim. Eserin hazrlanmasnda bana manevi ve maddi desteklerini hibir zaman esirgemeyen annem, babam, kardelerim ve sevgili eim Peri teekkr hak etmiler diye dnyorum. Esas teekkr hak edenler ise tabii ki, Uluslararas likiler alannda tavsiyelerinden istifade ettiim deerli hocam Do. Dr. aban ALI ve saygdeer danmanm Yard. Do. Dr. Sleyman KARAOR olmulardr. Bu konuyu Yksek Lisans Tezime konu olarak sememi neren kii de aban hocam olmutur. Tabii ki, ok haklyd ve Rusa bilgim sebebiyle Rus kaynaklarna kolaylkla ulaabildim ve orijinal belgelerden tutun da Rusya Dileri Bakanl Websitesindeki makalelere kadar birok Rusa kaynaktan bolca yararlandm bu almamda. Eseri editr gzyle okuyup gerekli dzeltmeleri yapan niversitemiz Aratrma Grevlileri aatay BENHR ve Erdem ZLKe de derin minnettarlklarm sunarm.

Elnur Hasan MKAL Konya, 2007

KISALTMALAR AB ABD AT AGK AGT BDT BM BP FK FSB GSMH GSYH KGB KOB MC MG NATO NTV RF SBKP SSCB Avrupa Birlii Amerika Birleik Devletleri Avrupa Topluluu Avrupa Gvenlik ve birlii Konferans Avrupa Gvenlik ve birlii Toplants Bamsz Devletler Topluluu Birlemi Milletler Byk Britanya Petrol irketi5 Federal Kurul Federal Gvenlik Servisi6 Gayri Safi Milli Hasla Gayri Safi Yurt i Hasla Devlet Gvenlik Komitesi7 Kk ve orta Boylu letmeler Milletler Cemiyeti Milli Gelir Kuzey Atlantik Anlama Organizasyonu8 Rusyadaki zel bir televizyon. (Bamsz Televizyon)9 Rusya Federasyonu Sovyetler Birlii Komnist Partisi Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii

5 6

British Petrolium. Federalnaya Slujba Bezopastnosti 7 Komitet Gosudarstvennogo Bezopastnosti 8 North Atlantic Treaty Organisation 9 Nezavisimaya Televideniye

10

GR inde yaadmz ada, devletlerin her zamankinden ok daha fazla diplomasi kurumuna gereksinim duyduklar grlmektedir. Bugn devletleraras ilikilerde g kullanlmasnn doal bir hak ve diplomasinin hakl bir arac sayld gnlerden ok farkl bir dnyada yaanmaktadr. Devletler, dostlar ya da dmanlaryla aralarndaki her uyumazlkta sava yoluna bavurmay gze alamadklarndan, byk lde diplomasi yntemini kullanmay yelemektedirler. Dnyamz imdi bir dnm noktasnda bulunmaktadr. Bir yanda dnya bar bulunmakta, te yanda ise yok olma tehlikesi yer almaktadr. Yeryznn her yanndaki insanlarn yazgs, ayrlamayacak bir biimde birbirine balanmtr ve daha iyi bir dnyaya ulama ancak atma yerine, karlkl ibirlii yoluyla gerekleebilecektir. Bu ibirliini gerekletirebilmenin balca yolu ise, tm uluslarn ve hkmetlerin diplomasi kurumunun ve D Politika retme mekanizmalarnn farkna varabilmeleridir. Gnden gne hzl bir ekilde globallemeye yz tutan modern dnyamzda gerek yzlm, gerekse de uluslararas arenada dev ekonomisi, ayn zamanda ekonomik gc ve dnyada hatr saylr bir siyasal nfuzu konumuyla ok nemli bir devlet olan Rusya Federasyonunun D Politikas ve D Politika retme mekanizmalar D Siyaset zerine aratrma yapmakta olan herkesin dikkatinin zerine evrilmesine neden olmaktadr. Rusyada Putinin liderlik koltuunu Yeltsinden devralmasndan sonra, gnmze kadar nelerin deitii ve Rusyann nasl gelitii, dnya siyasetinde balca hangi olaylarn meydana kt ve Rusyay ve onun d politikasna yn veren olaylar nda herkesi yakndan ilgilendiren esas konular irdelenmektedir. Putin dnemi Rusyada yeni d politikann oluum sreci incelenmektedir. Eskiden d politikas ve bunu belirleme mekanizmalar ve aamalar farkl olan eski Sovyet Rusya, bugnk Rusya Federasyonuna dnm sonras ne gibi nemli deiikliklerle karlam, ne gibi yeniliklerle, oluumlara yn vermektedir. Bu ve benzeri sorularn cevab burada verilmeye allmaktadr. almada ilk olarak

11

Rusyann jeo-stratejik ve jeo-politik konumu hakknda n bilgilerin aratrlmas amalanmaktadr. Daha sonraki blmlerde ise Rusyann eski devlet bakanlar, onlarn ksa zgemileri ve hatralarna yer verilmektedir. Rusyadaki mevcut siyasal rejim, muhalefet ve Putinin dier Rusya devlet bakanlaryla karlatrmal devlet bakan kimlii ve Irak sava gibi gncel olaylarda Rusyann tepkisi ve rettii D Politikas hakknda geni apl bir aratrmaya yer verilmektedir. 18. ve 19. asr klasik diplomasi dnemlerinde, Britanya imparatorluu ve dier emperyalist gler, genilemelerini silahl kuvvetleri yannda bankerlerinin ve giriimcilerinin yeteneklerine de borludurlar. rnein, siyasi-askeri bir sper g olan ABD'nin yannda, ngiltere, Fransa gibi lkelerin d politikalar siyasi-ekonomik faktrlerin karlkl etkileiminin dengeli bir biimde ynetilmesine dayanmaktadr. Buna kar Japonya ve Almanya gnmzde bile daha ok ekonomik g aracl ile stnlk kazanmaya almaktadr. Belika, Hollanda gibi kk lekte AB lkeleri zaman zaman d politikalarnda uluslararas hukuk, insan haklar gibi konular n plana tasalar da ekonomik karlar d politikann en bata gelen etkeni konumundadr. Bu ynde u rnekler olarak Singapur ve Hong Kong gibi varl d ekonomik ilikilere bal olan lkeler gsterilebilir. Bu tr devletlerde d politika tamamen d ekonomik ilikilerle zdelemitir. te yandan, otoriter rejimlere sahip veya demokrasinin henz yerlememi olduu lkelerde, ounlukla poplist-milliyeti sylemlere dayanan szde siyasi gerekelerle ekonomik karlar, hatta toplumun asgari ekonomik gereksinmeleri feda edilebilmektedir.

12

BRNC BLM RUSYA FEDERASYONUNUN CORAF, TARHSEL, SYASAL ve EKONOMK YAPISI 1. RUSYA FEDERASYONU Rusya Federasyonu, yaklak ABD yzlmnn iki kat kadardr10 ve batda Urallar zerinden Moskova'ya ve engin Sibirya ovalarna, douda ise Okhotsk Denizi'ne kadar uzanmaktadr11. Avrupa Rusyas ile Sibirya (Asya) arasndaki snr Ural Dalar ve Manych ukurluu ile izilmektedir12. Avrupa Rusyas, Kuzey Kutup Denizi'nden balayp orta Rusya ykseltileri zerinden Karadeniz, Kuzey Kafkasya ve Hazar Denizi'ne kadar uzanan bir blgeye yaylmaktadr. Rusya Federasyonu (RF) Anayasaya gre, eit haklara sahip olan 21 zerk cumhuriyet, 6 mega blge, 49 vilayet, 2 federal kent, 1 zerk blge, 10 zerk yreden olumaktadr. lkede grev ve yetkileri itibaryla Fransa'dan ok ABD'dekine benzeyen ve fiilen hem Yasamann hem Yrtmenin stnde yer alan bir Bakanlk sistemi bulunmaktadr. 1.1. Rusyann Corafyas

Rusya Federasyonu, toprak bakmndan dnyann en byk lkesidir. Yaklak 17.075.000 km2lik bir yzlmne sahiptir. Bu kadar geni olan lke Asya ktasnn byk bir blmyle, Dou Avrupa topraklarnn bir ksmn ihtiva etmektedir. lkenin
ROSE, Richard & MUNRO, Neil; Elections without Order. Russias Challenge to Vladimir Putin, Cambridge University Press, http://www.cambridge.org , Cambridge, UK, 2002, s. 23, 25-56, 102-134. 11 MANSUR, Raul; Moskova. Grsel Gezi Rehberleri Serisi, Dost Kitabevi Yaynlar, Ankara, 1999, s. 2-122. 12 RAD, Ahmed; Orta Asyann Dirilii. slam m, Milliyetilik mi?, Cep Kitaplar Yaynlar, 1. Bask, stanbul, 1996, s. 34-38.
10

13

30 bat boylam ve 170 dou boylamlar arasnda 14 boylam dilimi ve 0 kuzey ve 45 kuzey enlemleri arasnda 4 enlem dairesi zerinden geer. Avrupa topraklarnda saat yirmi drtken Bering Boaznda saat leden nce on birdir.13 Rusya Federasyonunun tabii zellii incelendiinde nemli hakikat gze arpar; birincisi, dnyann en geni lkesi olmasna ramen topraklarnn % 70i botur. kincisi topraklaryla denizleri kuatan en geni bir kta lkesi olduudur. Sonuncusu ise dier lkelerdeki gibi dalk ve tepelik olmaktan ziyade, daha ok ormanlk ve yeil ovalk bir lkedir. Dou Sibiryadaki Lena Nehri ara hat kabul edilirse, bu hattn bat ve kuzey blgelerinde kalan arazi etkili arazi olup, ou yeri 1000 mnin aasndadr. Bu hattn dou ve gneyine doru ise arazi engebeli arazi halini alr ve baz blgeleri 6000 mye kadar ular. Kafkas Dalar Grcistanla olan tabii snr meydana getirir. En yksek yeri ise 5630 m yksekliindeki Elbrus Dadr. Dou Avrupa blm topraklar alak bir yayla grnndedir. Bu yaylann Ural Dalaryla birlikte gney kesimi yaklak 5000 km kadar devam eder ve bu alak yaylann bir devam da Kafkaslara kadar uzanr. Baltk Denizi ile Pasifik Okyanusu arasnda uzanan bu geni topraklarn, Asya blm de yine geni bir yayla grnndedir. Asya topraklarnn gney ve dousu ise dalktr. lkenin Uraldan baka iki nemli da, Krm ve Kopet dalardr. En kuzey alanlar tunduralarla kapldr. Bunun hemen aasnda ormanlk bir erit uzanr. Bat ve gneybat blgelerde ovalardan baka, ayrca bataklklar ve ller de mevcuttur.14 Nehirler-gller: Rusya Federasyonundaki nehirlerin kaynaklarnn ve yaylma alanlarnn lke snrlar ierisinde olmas olduka nemli bir husustur. Avrupa topraklarnda bulunan nehirler Volga, Don, Dinyeper, Kuzey Dvinodur. Bu nehirler Moskova civarndan doar ve drt ayr denize dklrler. Bu denizler Baltk,
Bkz. AKTKN, lker; SSCB den BDT ye Nasl Varld. Marksist Bir Tahlil in Saptamalar, Sorun Yaynlar, 1. Bask, stanbul, 1995. 14 ALEKSANDROV, S. K.; Stran Mira (Dnya Devletleri), Rus Politik- Edebiyat Neriyat, Politizdat Yaynlar, Moskva, 1989., s. 63.
13

14

Karadeniz, Beyaz Deniz ve Hazar Denizidir. Sibriya blgesindeki nehirler Obi, Yenisey ve Lenadr. Bu nehrin her biri yaklak olarak 3000 km uzunlua sahiptir. Gneyde yeralan Volga, Hazar Denizine dklr. Lena, Yenisey, Obi ve Volga nehirleri, lkeyi kuzeyden gneye kesen, su kapasiteleri en fazla olan drt byk nehirdir. Dier nehirler unlardr: Neman, Donets, Ninyester, Pechora, Ussuri, Amur ve Angara. Amur Nehri, Kabarovsk blgesinde Ussuri ile birleir. Angara ise, Yenisey Irman meydana getiren iki koldan biridir. Denizler-adalar: Rusya Federasyonunun etrafn eviren denizler: Kuzeyde Beyaz Burent, Kara, Laptav, Sibirya, Chukchi; douda Okhotsk ve Japon; gneyde ve gneybatda Hazar, Azak ve Karadeniz, kuzeybatda Baltk Denizidir. Bu denizlerin hepsi lkeye fazla fayda getirmemektedir.15 Devletin gneydou paras ile kendisine ait Sakhalin Adas arasnda Tatar Boaz bulunur. Kuzeydouda ise Alaska ile Enurmino arasnda, Bering Boaz mevcuttur. lke kylarnda irili ufakl pek ok ada bulunmaktadr. Bunlardan balca byk olanlar; Novaya Zemlya, Severnaya, Yeni Sibirya Adalar, Chukchi ve Sakhalin Adasdr.16 Kysnn bir blm Rusya Federasyonu snrlar iinde kalan ve byk bir gl olan Hazar Gl, deniz seviyesinden yaklak 132 m kadar aadadr. lkenin en byk gl Araldr. Bundan baka dier nemli gl Baykal Gldr. Rusya Federasyonu ABD topraklarnn yaklak iki kat kadardr ve batda Moskova ve douda Okhotsk denizine kadar uzanmaktadr. Bakent 1147'de kurulmutur. ehrin merkezi, bir tarafnda kaln krmz hisarlar ve 20 kulesi olan Kremlin'in bulunduu Kzl Meydandr.17 Moskova'nn kuzeybatsndaki St Petersburg kltrel merkez olmas ve zarif binalaryla mehurdur. ehir Neva Nehri deltasndaki 42 ada zerine yaylmtr. Geni
Bkz. ALYAROV, S., MAHMUDOV, Y.; Azerbaycan Tarixi zre Qaynaqlar: Azerbaycan Tarihi in Kaynaklar, Azerbaycan Devlet niversitesi Neriyat Yaynlar, Bak, 1989. 16 Bkz. PAAYEV, T., ALLAHVERDYEV, M., KERMOV, X., ABDULLAYEV, A.; qtisadiyyet Terminleri Leti: ktisat Terimleri Szl; Elm Yaynlar, Bak, 1994. 17 GUMLEV, Lev Nikolayevi; Tsyachiletiya Vokrug Kaspiya, Azerbaycan Devlet Neriyat Yaynlar, Bak, 1991., s. 62.
15

15

bulvarlar, dingin kanallar ve kprler ehrin "Kuzeyin Venedii" olarak bilinmesine neden olmutur. Sibiryadaki buzlanma ekonomik gelime iin nemli bir handikap tekil etmektedir. Ayrca Kamatka Yarmadasndaki volkanlar ve depremler bir baka sorun olarak gsterilebilir. evre sorunlar, endstrilemenin neden olduu hava kirlilii ve birok blgede tank olunan erozyon nemli bir sorundur. Benzer bir biimde, lkedeki akarsular da kirlilikten nemli lde etkilenmektedir.18 Ormanlk alanlar hzla yok olmaktadr19. Tarmda kullanlan baz kimyevi maddeler topran verimliliini ortadan kaldrmaktadr. Baz ehirlerde kmrle alan elektrik santralleri ve ulamdaki altyap yetersizliinin dourduu sorunlar henz alamamtr. Nadiren radyoaktif kirlenmeden de sz edile bilmektedir20. 1.2. Rusyann klimi ve Doal Kaynaklar Rusya Federasyonunun umumi olarak iklimi klar ar souk ve yazlar scak ve kurak geen kara iklimidir. Bununla beraber geni topraklarn hepsinde ayn iklim grlmez. Bu bakmdan Rusya drt iklim blgesine ayrlabilir: Kuzeyden gneye olmak zere Souk-Tundra, Nemli Ormanlk (Tayga), Scak ve l ile Astropikal klim kuaklardr. Kutup blgesine yakn yerlerdeki Souk-Tundra iklimi; uzun, kuru ve iddetli bir ka sahiptir. Yazlar scak ve olduka ksadr. Dnyadaki ormanlk arazinin te biri buradadr. Bu ormanlar lke yzlmnn yaklak yarsn meydana getirir. Gneye doru gidilince scak kuaa gelinir. Burada hava scakl olduka yumuaktr. Krmda ise astropikal iklim mevcuttur. lke yzlmnn %18ini tekil eden llerde de l iklimi hkm srer.21

RAD, Ahmed; Orta Asyann Dirilii. slam m, Milliyetilik mi?, Cep Kitaplar Yaynlar, 1. Bask, stanbul, 1996., s. 78. 19 http://jia.sipa.columbia.edu/journal.html , (2003-02-26). 20 Raul, a.g.e., s. 8. 21 ROSE, Richard & MUNRO, Neil; Elections without Order. Russias Challenge to Vladimir Putin, Cambridge University Press, Cambridge, 2002., s. 56.

18

16

Batdan douya doru olan byk hava aknts sebebiyle, Atlantik Okyanusu yaknlarndaki blgeler mutedil okyanus iklimi tesiri altndadrlar. Buna mukabil, lkenin Pasifik Okyanusu taraf yln alt ay boyunca sren dondurucu ve karl kara iklimine tabidir. Mesela Pasifikten birka km uzaktaki Sibirya blgesinde Ocak ay ortalamas aa yukar -50C civarnda seyreder. lke genelinde, yaz aylar ise genellikle serin geer.22 Rusya Federasyonu, dnyann en kurak lkelerinden biridir. Btn topraklarnn sadece drtte birine yakn bir blm ortalama 500 mm kadar ya alr. Ya miktarlar ise yldan yla eitli farkllklar gsterir.Corafi byklk sebebiyle deiiklik gstermekte; Avrupa Rusyasnda ve lkenin gneyinde step iklimi hkm srerken, kuzeyde tundra iklimine dnmektedir.23 Klar Karadeniz'e yakn blgelerde lman bir hava grlrken, Sibirya Blgesi'nde don ve buz ile karlalmaktadr. Yazlar steplerde scak bir hava yaanrken, Arktik kylarnda ok souk bir havaya tank olunmaktadr. Arazi ekilleri, Urallarn batsnda geni ovalar; Sibirya blgesinde byk ormanlk alanlar ve tundra; gneydeki snr blgelerinde dalar yer almaktadr.24 Rusya Federasyonu topraklar, doal kaynaklar bakmndan ok zengindir. Ancak iklim koullar ve toprak zellikleri bunlarn karlmas konusunda zorluklar yaratmaktadr. Doal kaynaklar ierisinde en gze arpanlar petrol, doalgaz, kmr, kereste ve birok stratejik nemi haiz minerallerden olumaktadr. Bitki rts ve hayvanlar: Dnyann en geni topraklarna sahip olan lkede bitki rtsnn kuzeyden gneye gidildike snrlar kesin izgilerle belirlenecek ekilde deitii grlr. Kuzey kylarndaki 164.400 km genilikte tundralar bir kuak meydana getirir. Bunun alt kesiminde, Baltk Denizinden Byk Okyanusa kadar 9601120 km genilikte uzanan kozalakl aalardan meydana gelmi ormanlar yer alr. Bu

YELTSN, Boris; Geceyars Gnlkleri, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 2000., s. 77. WALKER, Martin; Dev Uyanyor. Leninden Gorbaova, Altn Kitaplar Yaynevi Yaynlar, 1. Bask, stanbul, 1989., s. 89. 24 Bkz. SANDER, Oral; Siyasi Tarih. lkalardan 1918e, mge Kitabevi Yaynlar, 7. Bask, Ankara, 1999.
23

22

17

ormanlara tayga denir ve am, kknar, ladin ve hu aalarndan meydana gelmitir. Bunu takip eden dier bir kuak ise steplerdir. Bundan sonra karmaorman kua gelir. Gneye inildike iklim artlarnn etkisiyle bitki rts olduka fakirlemeye ve yar l halini almaya balar.25 Dalk blgelerde ok eitli bitki rtleri grlr. Grcistan snrn belirleyen Kafkas dalarnda 2,100 metreye kadar olan blgeler kn yapran dken ormanlarla kapldr. Bu ykseklikten itibaren geni da otlaklar yer alr. En yaygn yabani hayvanlar, tundralarda kutup tilkileri ve ren geyii, Taygalarda porsuk, krmz srtlan, samur, boz ay ve tilki, koruma orman blgelerinde, yaban kedisi, kokarca; Uzakdouda, leopar, kaplan ve ay bulunur. l blgelerinde yakau eei, vaak, akal, ceylan ve eitli kular, srngenler; steplerde ise eitli srngenler ve ceylan yaar.26 Madenler: Rusya Federasyonu, madenler bakmndan ok zengin bir lkedir. Dnyann ikinci byk kmr reticisi olan lkede Kuzbass, Karaganda, Donbass ve Perora byk kmr yataklar vardr. Dou Sibiryada demir, altn, mika, kurun, inko, bakr, grafit, alminyum ve elmas nemli madenlerdir. Volga-Ural blgesinde ve Sibirya Ovasndaki Tyumen alannda petrol karlmaktadr. Ayrca lkenin birok blgesinde tabii gaz yataklar bulunmaktadr. Btn madenleri lke iin yeterli miktarda karlrken, sadece kalay retimi yetmemektedir.

1.3. Rusya Devlet Forsu (Armas), Resmi Devlet Dili ve Din Rusya, Sovyetlerin dalmasndan sonra, geleneksel-dinsel modeli kendisine temel ilke edinmektedir. Unutulmamas gereken, bu iki bal Bizans kartal armas, X. Asrda Ortodoks Bizanstan alnan eski ve Yakn dnem ar Rusyasnn da Devlet simgesi olarak uzunca bir dnem kullanlmtr. Rusya, att bu admla, halen gelenekselcilii ve muhafazakar devlet yaps modelini benimsediini gstermektedir.
MANSUR, Raul; Moskva. Grsel Gezi Rehberleri Serisi, Dost Kitabevi Yaynlar, Ankara, 1999., s. 89, 98. 26 Bkz. SNMEZOLU, Faruk; Trk D Politikasnn Analizi, Der Yaynlar, 2. Bask, stanbul, 1998.
25

18

SSCB dnemi, her ne kadar dini reddediyor gibi grnse de, dinin reddi ve ateizmin uygulanmas tam anlamyla gerekleememitir. rnein, Sovyet Rusyas'nn bakenti Moskova'da bulunan kiliselerde din faaliyetler yrtlmtr. Dier Hristiyan Ortodoks kkenli bireyler kendi inanlarnda zgr olarak yaamlarn srdrmektedirler. Ancak Kuybev27 civarnda, baz Tatar kasabalarnda ise camiler, domuz ahrna evrilerek, Mslmanlar hor grlmekte, slam dini aalanmaya ve yok edilmeye allmaktadr. Rus zulm sadece bununla da snrl kalmamaktadr28. Dier Orta Asya devletleri de ayn durumdadr. Fakat SSCB, devlet politikas gerei bunu dier Batl lkelere ve tm dnyaya, Ruslarn Ateist bir devlet kurduklarn ve tm lkede Ateizmin hakim olduunu lanse etmeye almaktadrlar29. Rusya Federasyonunun resmi dili anayasas gerei Rusadr. ngilizce, Franszca ve Almanca da ksmen kullanlmaktadr. Rusya Federasyonu toplam 21 etnik cumhuriyetten olumaktadr. Bu cumhuriyetlerin anayasalarnda cumhuriyete adn veren halkn kendi z dili o cumhuriyetin resmi dili kabul edilmektedir. Ayrca etnik kimlie dayal 10 idari yapda da benzer bir uygulama grlmektedir. Bunun yan sra birok etnik aznla da kendi dillerinde eitim ve renim hakk tannmtr. Ancak nfus oran asndan bata Tatarca olmak zere Trk dilleri ve leheleri, lkede Rusadan sonra en fazla kullanlan dillerden olagelmektedir. Etnik Dalm: % 81.5 Rus, %5 Yahudi, %4 Azerbaycanl, % 3.8 Tatar, % 3 Ukraynal, % 1.2 uva, % 0.9 Bakurt, %0.8 Beyaz Rus, % 0.7 Moldovya'l ve dierleri eklindedir. Rus Ortodoks Kilisesi'ne bal Hristiyanlar ounluu oluturmaktadr. lkede Mslman, Budist ve Ateist aznlklar da bulunmaktadr.

Bugnk Samara kenti. TMAKOVA, Natalya, KOLESNKOV, Andrei, GEVORKYAN, Nataliya; First Person : An Astonishingly Frank Self-Portrait by Russia's President Vladimir Putin, Public Affairs Publications, New York, I., 2000, s. 87, 100. 29 a.g.e., s. 100-120.
28

27

19

1.3.1. Nfus ve Sosyal Hayat Milletler: Rusya Federasyonunun nfusu yaklak olarak 145.300.000dir. Yzlmne gre nfusu azdr. Nfus younluu 9 kii civarnda olup, nfus art %1dir. Nfusun %65i ehirlerde yaar. Rusya Federasyonu nfusunun byk ounluunu Slavlar meydana getirir. Slav grubunun en kalabalk blmn Ruslar tekil etmektedir. Ruslar, toplam lke nfusunun % 80ine yakn bir ksmn meydana getirirler. lkenin hemen her tarafnda yaarlar. Ukraynallar, Beyaz Ruslar ve Polonyallar mevcut dier Slav gruplardr.30 Slav olmayan grubun banda Trkler gelmektedir. Trkler de kendi aralarnda eitli boylara ayrlr. Bakrtlar, uvalar, eenler, Tatarlar, Sovyetler Birlii daldktan sonra Rusya snrlar iinde kalan Trk boylardr. Tatarlar aslen Trk olup sonralar Ruslar ve Ukraynallar arasna karmtr. Genel olarak Volga blgesi, Urallar ve gneybat Sibiryada yaamaktadrlar. Diller: lkede konuulan diller kk olarak be kaynaktan gelmektedir. Bunlar Slav, Altay, Hint-Avrupa, Ural ve Kafkas grubu dilleridir. Beyaz Ruslar, Ruslar, Ukraynallar ve Polonyallar slav grubu dilleri konuur. Altay grubunun ise en nemlisi Trkedir. Trke, mevcut boylar arasnda baz lehe farkllklar ile konuulmaktadr.31 Dinler: Rusya Federasyonunda halk genelde Hristiyanln Ortodoks

mezhebindendir. Komnist rejim zamannda din dmanl yaygnken 1989dan itibaren yaplan yenilikler sonunda halk dine ynelmitir. Dini ayinler serbeste yaplmaya balanmtr. Trklerin byk ksm Mslmandr.32 Kltr: Sovyetlerin kltr hayat, 1917 htilalinden sonra, deiiklie uramtr. arlk dneminin yerini komnistlik almtr. Komnist hedef iin her yol

30

Bkz. McCAULEY, Martin; The Khrushchev Era. 1953-1964, Seminar Studies in History, Pearson & Longman Education Group Limited Publishers, England, 1995. 31 NETCHEOLODON, General; Rus htilali ve Yahudiler, Sebil Yaynevi Yaynlar, 2.Bask, stanbul, 1996., s. 78. 32 Bkz. ONAY, Yaar; Rusya ve Deiim, Nobel Yaynlar, 1. Bask, Ankara, 2002.

20

merudur prensibi medeniyeti, ahlak ve maneviyat, insanl, refah ve mutluluu unutturmu, insan hayvanlatran bir robot ve bir makina haline getirmitir. Mlkiyet hakknn kalmamas, yaradltan buna temayll olan insan isteksizlie ve tembellie srklemitir. Sanat ve edebiyat ise ok clz kalm, temayz eden baz ahsiyetler ve ilim adamlar lkeden kap kurtulma abalar iine girmitir. lmin ve maneviyatn esasndan mahrum Rus milletleri hem maddeten hem de manen insanlktan uzak kalp, kltr ve refah seviyeleri dk kalmtr. Komnist ihtilalden sonra balatlan komnizm eitim ve retimi, okullarda mecburi hale sokulmutur. Bugn okuma-yazma oran % 98dir. Yksek tahsil imkanlar 1970ten sonra gelimitir. Teorik fen ilimleri bakmdan gl kadrolar, politik basklarn tesirinden, gnmzde kurtulmutur.33 Teknik almalar: Rusya Federasyonu, uzay almalarnda ABD ile yar halindedir. Uzay almalarnda ve ay seyahatlerinde, Amerikallar, Ruslardan ok ileridedir. Rusya Federasyonunda atom konusu zerinde ok fazla alma yaplmaktadr. lk reaktr 1954te altrlmt ve 5000 kw gcndeydi. Son 10 ylda lke teknik ynden ok geri kalm olup, bunun neticesinde, yenileme hareketleri balatlmtr.34 Spor: Rusya Federasyonu spor alannda dnyada sz sahibi bir lkedir. Spora her yl byk harcamalar yaplmaktadr. Umumiyetle futbol, voleybol, gre ve basketbol yaygndr. lkenin sembol aydr. ehirler: Balca byk ehirleri Moskova, St. Petersburg, Gorki, Sverdlovsk, Novosibirsk, Kuybiey ve Sverdlovsktur. Bu ehirlerin nfusu yaklak 1,5 milyonun zerindedir. Baehri Moskovadr. Moskovann kalbi ise Kremlin (tahkim edilmi yer manasna gelir) olup, 15. yzylda yaplmtr. St. Petersburg lkenin endstri merkezidir. Nfusu bir milyon civarnda olan dier ehirleri ise unlardr: elyabinsk, Ersvon, Omsk, Perm, Ufa, Rostov, Volgograd.
DEVLET, Nadir; 1917 Ekim htilali ve Trk Tatar Millet Meclisi. Rusya ve Sibirya Mslman Trk Tatarlarnn Millet Meclisi 1917-1919, tken Neriyat A.. Yaynlar, stanbul, 1998., s. 78. 34 Bkz. DUVERGER, Maurice; Siyaset Sosyolojisi, Varlk Yaynlar, 5. Bask, stanbul, 1998.
33

21

1.4. Rusyann Tarihi: Devrimden nceki Rusya ve Sovyetler Birlii Tarihi 9. yzylda, skandinavya'dan gelen Viking kabileleri gneye, Avrupa Rusyasna doru, Baltk ve Karadeniz'e balanan ana su yollarn takip ederek hareket etmilerdir. 13. yzyldaki Mool istilasna kadar devam eden ilk monarik hanedan Kiev'i bakent yapmtr. Asya35 ktasna yaylan Mool mparatorluu36 birka toplulua ya da bireysel krallklara blnmtr; Rusya, Altnordu Hanl hkmranl altna girmitir. Sonraki iki sene boyunca Moskova, eyalet bakenti ve Hristiyan Ortodoks Kilisesi'nin merkezi olarak srekli gelimelere sahne olmaktadr. 15. yzyln sonlarnda Moskova prensi III. van37, kuzeyde Novgorod Cumhuriyeti de dahil Rusya'nn nemli yerlerini ilhak etmi ve bylece ilk ulusal egemenlii kurmutur. Torunu IV. Ivan38, daha sonra devleti gneye ve Sibirya'ya doru geniletmitir. van "ar"39 lakabn ilk kullananlardan birisi durumundadr40. 1500 ve 17. yzyln ortalar arasndaki dnemin siyasi tarihini ar ile boyarlar olarak bilinen zengin, gl ve asil toprak sahipleri arasndaki mcadeleler karakterize etmektedir. Rus mparatorluu yava-yava gneye, Hazar Denizi'ne41 ve Sibirya'nn gneyine doru yaylmaya balamtr42. 17 ve 18. yzyllarn en nemli yneticileri, Rusya'y Avrupa'nn lider gc haline getiren Byk Petro (1682-1725) ile Petro tarafndan balatlan saldrgan d politikay devam ettirirken aydnlanma despotizmi politikas izleyen zeki ve enerjik bir ynetici olarak kabul edilen Katherine (176296)'dir. 19. yzyln ilk eyreinde ar I. Aleksandr dneminde, ou insann egemenlii altnda yaad Serflik sisteminin paralanmasna ynelik ilk admlar atlmtr. Bununla beraber bu giriim Napolyon'un Rusya'y igal etmesiyle kesintiye
RAD, Ahmed; Orta Asyann Dirilii. slam m, Milliyetilik mi?, Cep Kitaplar Yaynlar, 1. Bask, stanbul, 1996, s. 56-98. 36 KAPUSCNSK, Ryszard; mparatorluk, Om Yaynlar, 1. Bask, stanbul, 1999, s. 123-144. 37 a.g.k. , s. 67-87. 38 Daha ok Korkun van olarak bilinir. 39 Sezar'dan alntlanmtr. 40 STANKOV, S., "Rusya Kendisini Aryor", Avrasya Dosyas, Cilt:1 Say:1, Ankara, 1994. 41 Russa Defines Its Priorities On The Caspian, 18 July 2000, Current Digest of the Post-Soviet Press, 16 Aug. 2000: 17; Making The Caspian A Sea Of Peace and Stability, 28 July 2000, Current Digest of the Post-Soviet Press, 23 Aug. 2000: 16. 42 KAPUSCNSK, Ryszard; mparatorluk, Om Yaynlar, 1. Bask, stanbul, 1999, s. 24-97, 112.
35

22

uramtr. 1812'de Napolyon'un ordusu Moskova'dan ekilirken yok edilmitir. Aleksandr'n halefleri imparatorluun Kafkasya'ya43
44

doru

olan

yayln

tamamlamlar ve ngiltere ile Orta Asya'nn

etki alanlarna blnmesi konusunda

anlamaya varmaktadrlar. 1840'larda Sibirya'nn ou ilhak edilmi, fakat 1905'e kadar dou ve gneye kadar olan genileme, BDT'nin az ya da ok nclerini oluturarak, tamamlanamamtr.45 Kontrol ele geiren geici liberal hkmetin, ayn yln Ekim aynda Bolevik darbesiyle saf d edildii grlmektedir. Bolevikler46, 1898'de kurulan Sosyal Demokrat Partinin en radikal koluydu ve rejime dzenlenen organize muhalefetin ou bu grup zerine younlamtr.47 Daha ok Lenin olarak bilinen Vladimir Ivan Ulyanov'un liderliinde devlet kontrolne toprak, sanayi ve finans salayarak yerlerini salamlatrmak istemitir. ki yl iinde, Avrupa'dan destek alan ve arlk rejiminin tekrar kurulmasn isteyen sa kanat Beyaz Ordu'nun askeri ayaklanmas bertaraf edilerek Bolevikler kontrol ele geirmilerdir. 1924'te Lenin'in lmnden sonra sanayileme ve tarmn zorla kolektivize edilmesi program izleyen Josef Stalin yerini almtr. Bu dnemin ayrt edici zellikleri arasnda alk ve kitlelerin tasfiye edilmesi saylabilir.48 1941'de, 1939'da Hitler'le bir bar imzalanm olmasna ramen Rusya Nazi Almanyas tarafndan igal edilmi49 ve bu da Ruslar savaa itmitir. Napolyon'unkiler

Stanislav Cherniavskiy, The Caucasus Vector of Russian Diplomacy. Central Asia and the Caucasus: Journal of Social and Political Studies, 2000, no. 5: 94. 44 RAD, Ahmed; Orta Asyann Dirilii. slam m, Milliyetilik mi?, Cep Kitaplar Yaynlar, 1. Bask, stanbul, 1996, s. 35-39. 45 Bkz. ERALP, Atila; Devlet, Sistem ve Kimlik. Uluslararas likilerde Temel Yaklamlar, letiim Yaynlar, 4. Bask, stanbul, 2001. 46 Rus Devrimi dneminde ounluk taraf. 47 Bkz. KENNEDY, Paul; Yirmi Birinci Yzyla Hazrlanrken, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 2. Bask, Ankara, 1996. 48 Bkz. LEWIS, Bernard; Modern Trkiyenin Douu, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 6. Bask, Ankara, 1996. 49 TEKN, Emrullah; Alman Gizli Operasyonlar ve Trkler, IQ Kltr Sanat Yaynlar, stanbul, 2001, s. 23-120.

43

23

gibi, Hitler'in ordular da Ruslarn byk kayplar vermesi pahasna50 da olsa saf d edilmitir. 1950'lerin bandaki byk yeniden yaplanma abalaryla savan yol at zararlarn byk ounluu telafi edilmitir. Bu sre iinde SSCB ilk atom bombasn 1949'da patlatarak dnyann ikinci nkleer gc olmu ve Dou Avrupa'da komnist kontrolndeki hkmetlerin tampon blge oluturmasna destek olmutur. Rejimlerin kimi zaman krize girmesi SSCB'yi iki kere askeri bir harekete girimesine yol amtr: (1956'da Macaristan ve 1968'de ekoslovakya51.) Rusyann bilinen tarihi 5. yzylda batdan Rusya topraklarna giren Slav kabileleriyle balar. lk Rus devleti 9. yzylda skandinavyallar tarafndan kuruldu. Devletin merkezi Novgorod ve Kievdeydi. On nc yzylda lke topraklar Moollarn saldrlarna urad. Bundan sonra Moskova prenslikleri ve byk dkleri idaresinde ortaya kmaya balayan lke 1480 ylnda Altnordu Devletinin hakimiyetinden kurtuldu. On beinci asrda Osmanl Devleti ile mnasebetleri balad. stanbulu fethederek, Bizans da denilen Dou Roma Devletine son veren Fatih Sultan Mehmed Han (1451-1481) Rus Knezliklerinin gneyindeki Krm Hanln imtiyazl beylik halinde, Osmanl Devletine balayp, vergi yerine her yaz Moskoflar zerine netice alc ve yldrc aknlar yapmakla vazifelendirdi.52 Ruslar, Papaln gnderdii kardinal ve papaz heyetleri sayesinde Trklere kar uyanmaya balad. Rus Knezlikleri birletiler ve arlk dnemi balad. Korkun van 1547de ilk ar ilan edildi. Bylece Rus arlar kendilerini Dou Romann varisi saydlar.53 Ynetim ve askerlik alanndaki dzenlemelerle devlet idaresini glendiren, ar van katld seferlerde Kazan Hanl topraklarn igal etti ve 1556da Astrahan
50 51

Yaklak 20 milyon olarak tahmin edilmektedir. WALKER, Martin; Dev Uyanyor. Leninden Gorbaova, Altn Kitaplar Yaynevi Yaynlar, 1.Bask, stanbul, 1989, s. 56-89. 52 Bkz. CRELL, George; Ruslarn Asya Siyaseti, Toker Yaynlar, stanbul, 1990. 53 CROZIER, Brian; The Rise and Fall of The Soviet Empire, An Imprint of Prima Publishing, National Review, California, 2000., s. 89.

24

Hanln da Moskovaya balad. Krm Hanlna kar sefer dzenlediyse de baarl olamad. Daha sonra Baltk Denizine almaya arlk vererek Litvanya topraklarna girdi. Rus arl ile sve ve Polonyay kar karya getiren bu savata Rusya ilk nceleri baarl oldu ise de daha sonralar ard arda alnan malubiyetler lkede i karkla sebep oldu. Bunun zerine ar van baskc bir politika takip etti ve muhaliflerini acmaszca ldrd. Bu srada Rus ekonomisi ar bir darbe ald.54 Korkun vann lmnden bir sre sonra i karklklar balad. Rus arl yklmann eiine geldi. sve ve Polonyann da olaylara karmasyla, tam bir iktidar boluu ortaya kt. Polonya kuvvetlerinin Rusyay 1610da igali halk direnie sevk etti ve Romanov ailesinden Mihail Fyodorovi ar seildi. Bir sre sonra dzeni yeniden salad. Byk toprak kaybedilmesine ramen sve (1617) ve Polanya ile (1618) bar antlamas yapld. Ayrca Rusya btn Avrupay sarsan Otuzyl Savalarnn dnda kald.55 lk Osmanl-Rus Harbi, ar ordularnn 1667de Kievi de ele geirmesinden on yl sonra 1677de Krm Hanl ile Ukrayna arasndaki topraklara saldrmasyla balad. 1677-1678 yllarnda Osmanl ordusu Ruslara kar ihrin/ehrin Seferine karak, Ruslar ve onlara yardmc Lehlileri yendi. ihrin Kalesi Osmanl ordusu tarafndan, bir daha blgede Ruslarn tutunmasna mani olmak iin yktrld. Moskova elileri 1681 Ocak aynda Krm Hanna ricaya gelerek bir daha Osmanl ve Krm topraklarna saldrmayacaklarna yeminle sz verip, bir antlama imzaladlar. Krm Han, Edirnede sefer hazrl grmekte olan Merzifonlu Kara Mustafa Paay ikna ederek Bahesaray Sulh adyla anlan ilk Osmanl-Rus Antlamasn imzalatmaya muvaffak oldu (11 ubat 1681).56 1683 ylnda Avusturya mparatorluunun merkezi Viyanann ikinci defa kuatlmasndaki trl dnce ve hatalar yznden geri ekili, Ruslarn bekledii byk frsat dourdu. Papalk-Avusturya-Venedik-Lehistan gibi Akdenizden Baltka kadar yaylan Katolik devletlerinin Osmanl aleyhine kurduu Mukaddes ttifaka,

Bkz. BNYADOV, Ziya; Azerbaycan VII-IX Asrlarda, Azerner Yaynlar, Bak, 1989. Bkz. LEWIS, Bernard; Modern Trkiyenin Douu, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 6. Bask, Ankara, 1996. 56 Bkz. AM, Esat; Siyaset Bilimine Giri, Der Yaynlar, 4. Bask, stanbul, 1995.
55

54

25

Rusyada katld. Bu beli ittifak devletleriyle yaplan on yllk harpler srasnda, Rusya ar Byk Petronun (1682-1725) gayretleriyle geliip, kuvvetlendi. ttifak devletlerinin Osmanl Devleti ile harplerinden cesaret alan Byk Petro; 1695 ilkbaharnda kuvvetli bir ordu ile, Sibiryadan gelen tarihi krk ticaret yolunun aznda bulunun ve gelen dabalanm krklerin Karadeniz, Akdeniz ve Avrupa ilerine sevkiyat merkezi olan Azak Kalesine saldrd. Azak Kalesindeki sayca az olan Osmanl kuvveti, kahramanca kar koyarak uzun sre dayand. Rus Donanmas Don/Ten Nehri boyunca Azak Kalesine geldi. Ruslar nehir ve deniz tahkimat gl olmayan Azak Kalesini ele geirdiler. Azak Kalesinin dmesiyle, bir Trk gl halinde olan Karadenizde Ruslara bir pencere alm oldu. Azak Denizinin, Karadenize alan boazda bulunan Ker/Ker Liman Kalesi Osmanllarn hakimiyetinde bulunduundan, Rus donanmasnn Karadenize kmasna engel oluyordu. 1699 Karlofa Antlamasndan sonra, Osmanl Devletiyle harbi gze alamayan Rusya, 1700de imzalanan stanbul Antlamasyla sulhe raz oldu. Antlamayla Azak Kalesi ve evresi Ruslara brakld.57 Ekonomik ve kltrel alanda bilgi toplamak amacyla kt Avrupa gezisinde Osmanllara kar yeni bir ittifak giriiminden netice alamayan Deli Petro, Karadeniz yerine Baltk Denizine ynelmeye karar verdi ve svele nl Byk Kuzey Savan balatt (1700-1721). Balangta Ruslar malup oldu ise de Poltava arpmasyla (1709), sava Ruslarn lehine dnd.58 Bu arada Rus ordularnn Osmanl hududuna tecavz etmesi zerine, 9 Nisan 1711 tarihinde Osmanl Devleti, Rusyaya sefer dzenledi ve iki ordu Prut Irma boyunda karlat. Ruslar malup oldu (Bkz. Prut Harbi). ar Byk Petro kumandasndaki Rus ordusu, antlama isteinin kabulyle imhadan kurtuldu. Azak

Bkz. VANOV, gor Sergeyevi; Rusyann D Politikas ve Dnya (Makaleler ve Toplantlardan derleme), Uluslararas likiler Moskva Devlet niversitesi, Rusya Siyaset Ansiklopedisi ROSSPEN Yaynlar, Moskva, 2001. 58 Bkz. MANSUR, Raul; Moskva. Grsel Gezi Rehberleri Serisi, Dost Kitabevi Yaynlar, Ankara, 1999.

57

26

Kalesi ve evresi Osmanllara geri verildi ve aa zi boyundaki Rus kaleleri yktrld.59 Deli Petronun kz Anna zamannda, Osmanllar ile Venedik-Avusturya harplerini frsat bilen Ruslar, Avusturya-Rusya ittifakn yenilediler. Ardndan Rus ordusu, Osmanl ordusunun Avusturya cephesinde bulunmasndan faydalanarak, Krm Yarmadas batsndaki zi Kalesini alp, Krma girdiler. Ruslar, 1 Temmuz 1736da ikinci defa Azak Kalesini zapt ettiler. Azak Harbi 18 Eyll 1739 Belgrad Antlamasyla sona erdi. Antlamayla Azak Kalesi yktrlp, Azak blgesi Osmanl Devleti-Rusya arasnda tarafsz saha ve mstakil Kabartay lkesi de iki devlet arasnda tampon halde tutulup, Moskoflar Karadenizden son bir defa daha uzaklatrld. arie kinci Katerina (1762-1796) zamannda Rusyann Lehistan Polonyaya yerlemesine engel olmak iin, Osmanl Devleti tarafndan Rusyaya sefer ald. Ruslarn igal ve zulmnden kap Trk hududunu aarak Osmanl Devletine snan ailelerini Rus ordusunun takip etmesi ve uradklar ky ve kasabalardaki silahsz masum ahaliyi krmalar bu seferin almasna sebep oldu. Divan- hmayun karar ile Rusyaya sefer ald. 1769 ubatnda Krm Han Giray Hann ordular Gney Rusyaya girerek Ruslar yendi ve 100.000den fazla esir ald. Fakat gelimeler Osmanl Devletinin aleyhine oldu. Be yl sren ve 21 Temmuz 1774 tarihli Kkkaynarca Antlamasyla biten bu harp; ilk defa ahalisi Mslman ve Trk olan topraklarn elden kmas ve 300 yldan beri Anadolunun kuzey kalesi saylan Krm Hanlnn Kuban ve Bucak Tatarlarnn, szde mstakil olma kaydyla koparlmasyla neticelendi. Azak, Yenikale, Ker ve Klburun ehirleriyle Aksu-Turlaya kadar olan Karadeniz kylar Ruslara brakld. Ruslar Karadenize rahata kabildiler. Nihayet, szde mstakil olan Krm Hanln 1783 Temmuzunda igal ederek yerli ahaliden kadn ve ocuklaryla 30.000den fazla Trk ldren Ruslar, 1784 Ocanda Krma resmen hakim oldular. Rus zulm altnda ezilen birok Krml, Osmanl toprana g etti.60

Bkz. LEWIS, Bernard; Modern Trkiyenin Douu, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 6. Bask, Ankara, 1996. 60 PAAYEV, T., ALLAHVERDYEV, M., KERMOV, X., ABDULLAYEV, A.; qtisadiyyet Terminleri Leti: ktisat Terimleri Szl; Elm Yaynlar, Bak, 1994., s. 89.

59

27

Osmanl Devleti Krm Ruslarn igalinden kurtarmak iin Sultan Birinci Abdlhamid Han zamannda Rusyaya altnc sefer dzenlendi. Rus ariesi II. Katerina Avusturya mparatoru II. Josef ile Bizans-Yunan projesinin tatbiki ve Osmanl Devletinin paralanmas iin ittifak yaptlar. Avusturyann, Rusya mttefiki olarak Osmanl Devletine sava amas zerine, Osmanl askeri iki cephede harbetmek mecburiyetinde kald. Osmanl Devleti ateli silahlar ellerinde bulunduran Yenierinin sebep olduu bozgunla ar yenilgiye urad. nce Avusturya ile 1791 Austosunda Zitovi Sulh imzalanarak Belgrad geri alnd. Ruslarla devam eden harp 9 Ocak 1792 tarihinde imzalanan Ya Antlamasyla sona erdi ve Krm Hanlnn tamamen Rusya hakimiyetine girmesi kabul edildi.61 nc Selim Hann her sahadaki icraatlaryla Osmanl Devletini glendirip, slahatlarda bulunmas Rusyay telalandrd. ar I. Aleksandr, Osmanlya tabi Srbistan isyana tevik edip, Slavlk propagandasyla Balkanlar kartrd. Srplar, Ruslarn tevikleriyle isyan etti. Vilayet merkezi Belgrad 13 Aralk 1806da dt. Ruslar 1806 Aralk aynda anszn Basarabyada Bender ve Hotin kalelerini alp, Tuna Nehri azndaki kaleleri de istila ettiler. Bunun zerine Osmanl Devleti 22 Aralk 1806 tarihinde Rusyaya harp ilan etti. 1807de Tiflisten hareket eden Rus ordusu, Temmuz ay balarnda Arpaay geerek Kars Kalesine saldrd. Karstaki Osmanl askerlerinin ve ahalinin cansiperane mdafaasyla Rus taarruzu pskrtld. Ruslar pekok zaiyat vererek, Arpaay tesine geri ekildiler. 1810 yaznda Ahlkelek zerinden saldrya geen Ruslar, bu kaleyi alamaynca Ahska ehrini kuattlar. Osmanl mukavemeti ve salgn hastala dayanamayp 1811de Tiflise geri ekildiler. Ayn sene nc defa taarruza geerek Ahlkelek Kalesini ele geirdiler. Bu srada Almanyay istila eden Napolyon Bonapartn Moskovaya sefer dzenlemesi zerine, Ruslarn istei ile 28 Mays 1812de Bkrete imzalanan antlamayla Osmanl-Rus Harbine son verildi. Bkre Antlamasyla; Kuzey Bodan Ruslara, gney Bodan ise Osmanl Devletine brakld.Kalelerinde Osmanl askeri bulundurmak artyla da Srbistana idari muhtariyet hakk tannd.62

61 62

Bkz. ONAY, Yaar; Rusya ve Deiim, Nobel Yaynlar, 1. Bask, Ankara, 2002. Bkz. NETCHEOLODON, General; Rus htilali ve Yahudiler, Sebil Yaynevi Yaynlar, 2.Bask, stanbul, 1996.

28

Napolyon ordular Moskova nlerine kadar geldiyse de youn k artlar askerin telef olmasna sebep oldu ve Napolyon geri ekilmek mecburiyetinde kald. Rus ordularnn hzla batya doru ilerlemesi ve kazanlan zafer Rus arln Avrupann nde gelen devletleri arasna girmesini salad. Avrupada sz sahibi durumuna gelen ar I. Nikolay ran, Osmanl Devleti, Polonya ve Kafkasya zerine seferler dzenleyerek yerini iyice kuvvetlendirdi.63 Sultan Mahmud Han, Yenieri Ocan 1826da kaldrmas ve 1827 Fransangiltere, Rusya ittifakna mensup mttefik Hal donanmasnn Navarindeki OsmanlMsr donanmasn bir hile ile yakmasyla, Osmanl Devleti kara ve deniz kuvvetlerinin byk bir blmn kaybetmi oldu. Bunu frsat bilen Rusya, 26 Nisan 1828de Osmanl Devletine kar harp ilan ederek, Boazlar ile skenderun krfezini elde edip, Akdenize inmek idealiyle Rumeli ve Anadolu cephesinden harekete geti. Osmanl Devleti, askeri ve kadn ocuk btn halkyla bu saldrlara kar koymaya alt. Ruslar top ile uzaktan att tututurulmu neftli paavralarla kaleleri yakt. Rumelide Romen, Bulgar, Rum, Ortodoks Gagavuzlarn yardm ve Anadolu Cephesinde Tiflisten gelen Hristiyan Kartli ve yerli Ermenilerin desteiyle dn yollarnn kapanma korkusu olmakszn, batda Edirne, douda Bayburt ve Mua kadar ilerlediler. Bir yl, be ay sren harp; Ruslar iin korkun bir insanlk lekesi ve yzkaralaryla dolu, vahet fiilleri ve Osmanl Devleti iinde hala yaralar kapanmayan byk maddi ve manevi zararlarla neticelendi. Babalinin antlama istei ve Fransa ve ngiltere sefirlerinin ihtaryla, 14 Eyll 1829 tarihinde EdirneAntlamas imzaland. Rumelide Tuna azndaki kaleler Ruslara braklp, Prut Nehri hudut kabul edildi. Anadolu cephesinde Rusyaya ilk defa toprak verilerek, Kars vilayetinin ldr, Ardahan ve Deskof kuzeyinden hudut izildi. Harp tazminat olarak da 11,5 milyon flemenk altnn yedi ylda taksitlerle denmesi kararlatrld. Bu tarihten sonra Rusya, Osmanl Devletinin btnln destekleyerek, Boazlar zerinde denetim kurma ve Akdenize inme ynnden byk kazanlar salad. Bir ara Bodan ve Eflak prensliklerini ele geirmek isteyen Rusya zerine Osmanl Devleti sefer dzenledi.Krm Harbi olarak tarihe geen, bu savata Fransa ve
63

SARIBAY, Ali Yaar; Siyasal Sosyoloji, Der Yaynlar, 4. Bask, stanbul, 1998., s. 30-34.

29

ngiltere Osmanl Devletinin yannda yer ald. Krm Harbi sonunda imzalanan 30 Mart 1856 tarihli Paris Antlamas sonunda, Rusya toprak ve ok fazla maddi kayba urad. Rusya bu harpten sonra, ordularnn yetersizliini anlyarak yenilik yapma yoluna gitti. Bu arada dier taraftan Osmanl Devletinin iindeki aznlklara kar Slavlk ve Ortodoksluk propagandasn arttrd.64 Bu propagandalarn ardndan 1877de Rusya Osmanl Devletine sava at. Tarihe 93 Harbi olarak geen bu sava 3 Mart 1878 Yeilky Antlamasyla neticelendi. Bu antlama ile Bulgaristan bamszln kazand. Sultan kinci Abdlhamid Hann siyasi dehasyla toplananBerlin Kongresinde ngiltere veAvusturyann etkisiyle imzalanan Berlin Antlamasnda Balkanlarda Rusyann kazanlar snrlandrld ve Osmanl Devleti ynnden harp asgari zararla neticelendi. Bir sre sonra Almanya, Avusturya ve talya; Rusyaya kar l ittifak kurdu. Kendisine destek salamak iin Fransaya dnen Rusya, 1891de ekonomik ve askeri ilikileri gelitirmek iin Fransayla bir ittifak kurdu.65 Dier taraftan douda, Rusya, Trkistanda 1860l yllarda balatt yaylma politikas ile 1880li yllarda Hazar Denizinin dou kysndaki, Trkmen topraklarn igal etti. Bu gelimeler ngilterenin Hindistandaki durumunu tehdit edince iki lke arasnda Afganistan zerinde balayan srtmelerle yeni bir durum kazand. Orta Asyadaki bu Rus-ngiliz mcadelesi, 1885 Eyllnde nfuz snrlarnn tespitiyle yatt.66 Rusya, Uzakdou snrnda Japonya ve in ile birok antlama imzalayarak Sahalin ve Kuril adalaryla Amur Irma Vadisi gibi nemli noktalar ele geirdi. Kore zerindeki in-Japon mcadelesinde inin yannda yer ald. 1900de Boxer Ayaklanmas srasnda Rus askeri Manuryaya girince, Japonya ile rekabet scak savaa dnd. Savan bymemesi iin grmeler srerken 1904 ubatnda Japon birlikleri Port Arthurdaki Rus harp gemilerine ani basknla saldrmas zerine Rus-

Bkz. SAVA, Vural Fuat; ktisadn Tarihi, Siyasal Kitabevi Yaynlar, 3. Bask, Ankara, 1999. SNMEZOLU, Faruk; Trk D Politikasnn Analizi, Der Yaynlar, 2. Bask, stanbul, 1998, s. 90. 66 Bkz. WALKER, Martin; Dev Uyanyor. Leninden Gorbaova, Altn Kitaplar Yaynevi Yaynlar, 1. Bask, stanbul, 1989.
65

64

30

Japon Sava balad. Bir seri ar malubiyetlerin yan sra, lkede meydana kan devrimci hareketler Rus ar II. Nikolay bar yapmaya mecbur brakt (5 Eyll 1905). Ekim 1905te balayan demiryolu iileri grevi dalga dalga lke geneline yaylarak genel grev eklini ald ve Petersburg Sovyetinin kurulmas ile devrimci hareket en yksek noktasna ulat. Zor durumda kalan II. Nikolay bir bildiri yaymlayp, meruti bir anayasa ve seilmi bir meclis sz verdi. Bir sre sonra yava yava ici hareketi bastrld. Nisan 1906da yaplan seimler neticesinde liberal ve sol muhalefet mecliste ounluu elde etti. Kkl reformlar istedii iin arlk hkmetiyle ters duruma den ilk meclis iki ay gemeden datld. Daha sonra seilen ikinci meclisin de mr ay oldu. Kyllere ve aznlklara seme hakknn verilmedii seimlerle seilen nc ve drdnc meclis genelde arlk hkmetinin politikasn destekledi.67 Uzakdouda Japonya ile savaa son veren Rusya 1906dan sonra Balkanlar zerinde nfuz kazanmak iin Avusturya ile mcadeleye girdi. Bu durum Rusyay ngiltere ve Fransann yannda Birinci Dnya Harbine girmesine sebep oldu. Bir sre sonra da Osmanl Devletinin Almanya, Avusturyann mttefiki olarak harbe girmesiyle Kafkasyada yeni bir cephe amak mecburiyetinde kald. Ayn zamanda Boazlarn ak olmasna bal ikmal desteini yitirdi. nemli derecede silah ve mhimmat sknts eken Rus ordular batda birbiri ardna ar malubiyetler ald. Savan sebep olduu ykm, basn ve mecliste halkn gvenine dayal bir hkmetin olmas isteini yaygnlatrd. 1917 Mart aynn balarnda Moskovada balayan grev, asker ve subaylarn desteklemesiyle, ubat Devrimi olarak bilinen ayaklanmaya dnt. Prens Lvov bakanlnda bir geici hkmet kuruldu. Hkmete bal birliklere Pskovda kuatlan ar Nikolayn 15 Mart 1917de tahttan ekilmesiyle arlk rejimi tarihe kart. 7 Ekim 1917de komnist ihtilal patlak verdi. Vladimir Ilyi Lenin bakanlndaki komnistler, hkmeti ve serbest seimle i bana gelmi bulunan meclisi lav ederek komnist diktasn getirdiler.
Bkz. AMN, S., Kapitalizm, Emperyalizm, Kreselleme, zgr niversite Forumu, say: 1, Ankara, 1997.
67

31

Lenin, biraz soluk alabilmek iin tilaf devletlerinin basksna ramen, Almanya ile bar grmeleri yapt. Baz boleviklerin ve sol sosyalist devrimcilerinin muhalefetine ramen, Baltk blgesi, Polonya, Ukrayna ve Kafkaslardan ekilmeyi ngren Brest-Litovsk Antlamasn 3 Mart 1918de imzalad.68 Bu antlamann ardndan boleviklerin Sovyet iktidarn yerletirme abalar 1918 Maysnda balayan i savaa sebep oldu. Komnistlerin ordusu olan Kzlordu, kart grubun ordusu olan Beyazordu ile amansz bir mcadeleye girdi. Askeri ynden daha stn olan Beyazordunun, kyllere ve Rus olmayan milliyetlere kar acmasz ve dmanca politikas, ar malubiyetine sebep oldu. Kzlordunun kazand zaferler, Ukrayna, Beyaz Rusya, Grcistan, Ermenistan ve Azerbaycann Sovyet idaresi altna girmesini salad. Bunun yannda Almanyann malubiyetinin ardndan kurulan Estonya, Letonya ve Litvanya cumhuriyetleri tilaf devletleri desteiyle varlklarn devam ettirdiler. Snr problemi yznden kan Rus-Polonya Savanda Kzlordu malup oldu ve ardndan yaplan Riga Antlamasyla (Mart 1921) Ukrayna ve Beyaz Rusya topraklarnn byk bir blm Polonyaya brakld. sava srasnda ok sayda insan lrken, 2 milyona yakn halk da lkesini terk etti. savan bitmesinden sonra ynetimi ele geiren komnistler, kart grte olanlar byk bir hzla ortadan kaldrdlar. Lenin Rusyann tek siyasi partisi olan Komnist Partisini kurdu. Birinci Cihan Harbi sonrasnda, stiklal Harbi yllarnda Trkiye Byk Millet Meclisiyle 16 Mart 1921de Moskovada Trk-Sovyet Dostluk Antlamas imzaland. Moskova Antlamasyla, Batum Rusyaya ait Grcistana brakld ve Karsn dousundaki Arpaay Suyu hudut kesildi. Zalimlii ve halkna yapt zulmleriyle tannan Lenin, milyonlarca insan katletti. nanszln yaylmas iin ok urat. lmnden sonra yerine Joseph Stalin geti. Stalin lnceye kadar Rus milletini ve Mslmanlar ikence altnda inletti. Lenini geride brakarak elli milyondan fazla insan ldrtt. Milleti kendine tapmaya zorlad. Bu iki idareci tarafndan lke utan duvarlar ile evrilmi ve demir perdelerle kapatlm bir esaret kamp haline getirildi.

Bkz. EEN, A., Emperyalist Globalizmine Kar Ulusal Devletler Enternasyonalizmi, Global Rapor, say: 1, 2001.

68

32

1939 ylnda Almanya ve Rusya aralarnda bir saldrmazlk pakt imzalamalarna ramen, 1941de Naziler Rusyaya saldrarak Leningrad kuattlar. Uzun sren kuatma neticesinde, Alman askerleri souk k artlarna dayanamayarak malup oldular. Bundan sonraki iki yl iinde Ruslar, Almanlar Dou Avrupa ve Balkanlardan kardlar, kinci Cihan Harbinden Ruslarn galip kmasnda ngiliz ve Amerikan yardmlar byk rol oynad. Stalinin lmesiyle yerine geen Kuruev idaresindeki Moskova diktas, Polonyallarn ve Macarlarn zerinde uygulad byk bask ile kontroln glendirdi. 1964 ylnda Kuruevin yerine Leonid Brejnev geti. Bu srada ekoslovak hkmetinin liberalist faaliyetleri grld iin, Macaristanda yapld gibi 1968 ylnda Rus askerleri ekoslovakyay igal etti. Tank paletleri insan cesetleri zerinde dnerek, milyonlarca insan ldrld. Dnyay hakimiyeti altna almak iin silahlanan Rusya, dnyann birok lkesinde komnist tekilatlar kurarak, dnya barn tehdit ederken, eitli lkelerde de i savalarn kmasna sebep oldu. Memleket iindeki iktidar deiiklii darbe ve karklklardan istifade ederek 1980 ylnda Afganistan igal etti. Afganl mcahidlerin direnmesi karsnda, byk silah gcne sahip Rus ordusu, baarya ulaamam ve ar kayplar vererek g durumlara dmtr. Gorbaov, 1987 ylnda glasnost (aklk) ve perestroika (yeniden yaplanma) politikasn balatt. lkeyi meydana getiren 15 cumhuriyetle ilk ok partili seimler yapld. 17 Mart 1991 referandumunda %77 semen Rusya Federasyonu iin evet oyu kulland. Rusya Federasyonu bakanlna Boris Yeltsin seildi. 19 Austos 1991de Gorbaova kar darbe dzenleyen bakan yardmcs Gennadi Yanayev bakanlndaki 8 yeli Olaanst Hal Komitesi ynetime el koydu. Gorbaov Krmdaki yazlk evine hapsedildi. Rusya Federasyonu lideri Boris Yeltsin ve halk darbeye kar koyunca Olaanst Hal Komitesi feshedildi ve darbeciler 21 Austos gn lkeyi terk ettiler. Ayn gn Sovyet parlamentosu Gorbaovu resmen yeniden bakanlk grevine getirdi. Bunu takip eden gnlerde Sovyetler Birliini meydana getiren cumhuriyetler ard-ardna bamszlklarn ilan ettiler. 8 Aralkta Rusya

33

Federasyonu, Beyaz Rusya ve Ukrayna bir araya gelerek Bamsz Devletler Topluluunu meydana getirdiler. 17 Aralk 1991de Mihail Gorbaov ile Boris Yeltsin 31 Aralk 1991de Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliinin resmen datlmasna karar verdiler. Mihail Gorbaov emekliye ayrld ve yerine Yeltsin devlet bakanlna getirildi. Baltk Cumhuriyetleri hari bamszlklarn ilan eden dier cumhuriyetler Bamsz Devletler Topluluuna katld. Bylece Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii tarihe karm oldu. 1993 balarnda parlemento ile ters den Yeltsin, parlamentoyu feshederek erken seim karar ald. Bunu tanmayan parlamenterlerin bazlar ve komnistler Beyaz Ev denen Rusya Parlamentosunu igal etti. Askeri glerin basksyla igalciler parlamentoyu boalttlar ve Yeltsinin isteklerini kabul ettiler. 12 Aralk 1993 gn erken genel seim yapld. Hibir parti tekbana iktidara gelecek sandalye says kazanamad.69 1.5. Rusya Federasyonu'nun Siyasal Yaps Rusyada Devlet Bakann halk 4 yllk bir sre iin genel seimle dorudan seer. Ayn kii en fazla iki dnem iin seilebilmektedir. RF'nun ilk Devlet Bakan Boris Yeltsin olmutur. Yeltsin, 1999 ylnn 31 Aralna kadar bu grevi iki dnem arka arkaya seilerek yrttkten sonra yetkilerini Vladimir Putin'e devretmitir. Putin ise 2000 ylnn Mart aynda yaplan seimleri kazanarak tam yetkili devlet bakan olmutur70. Dokunulmazla sahip olan RF Devlet Bakannn babakan atamak, hkmet toplantlarna bakanlk etmek, hkmeti grevden almak, st dzey yarg ve denetim kurumlarnn yneticilerini greve getirmek ve grevden almak, Duma'y feshetmek gibi ok nemli yetkileri bulunmaktadr71. RF Devlet Bakan lkenin d politikasn

St. Petersburg Press (2000-2007). http://www.president.kremlin.ru , (2002-09-09). 71 TMAKOVA, Natalya, KOLESNKOV, Andrei, GEVORKYAN, Nataliya; First Person : An Astonishingly Frank Self-Portrait by Russia's President Vladimir Putin, Public Affairs Publications, New York, I., 2000, s. 124, 127.
70

69

34

yrterek, uluslararas anlamalar imzalamaktadr. Ayn zamanda Silahl kuvvetlerin Bakomutan sfatn da tamaktadr72. RF'nun parlamentosu olan Federal Kurul (FK) RF'nun temsil ve yasama organdr. FK iki meclisten olumaktadr: 1. Federasyon Konseyi (st Meclis) ve 2. Devlet Duma's (Alt Meclis). Federasyon Konseyine RF'na dahil olan birimlerin her birinden, bir kii temsil bir kii de yrtme organndan olmak zere ikier temsilci girmektedir73. Ancak son zamanlarda Federasyon Konseyi'nin siyasi arl azalm, hatta yaknda feshedilecei sylenmeye balanmtr. Onun yerine, u anda byk lde sembolik nemi olan ve baz cumhuriyet liderlerinin yer ald Devlet Konseyi'nin gelmesi beklenmektedir. Devlet Duma's 4 ylda bir yaplan genel seimlerle seilen 450 milletvekilinden olumaktadr. Milletvekilleri belirli bir partiden veya bamsz olabilmektedir. u anda Duma'nn en byk gruplarndan biri iktidar yanls Birlik (ki Birliin liderliini Moskova Belediye Bakan Yuriy Lujkov'un yapt Anavatan Partisi ile birlemesi gndemdedir.) partisidir. Bir baka kalabalk grup komnistlerdir. Ancak Rusya Federasyonu Komnist Partisi, kendisine yakn olan teki sol parti ve gruplarla birlikte bile oylamalara arln koyacak gce sahip deildir. Sac-liberal kanatta Yabloko (Elma) hareketi ve Sac Glerin Birlii bulunmaktadr. Milliyeti lider Vladimir Jirinovski'nin bakanln yapt Liberal Demokrat Parti ise son yllarda giderek klen ve hemen her kritik durumda iktidar destekleyen bir parlamenter grubu oluturmaktadr74. Ayn kii ayn zamanda hem Federasyon Konseyi'nin hem de Devlet Dumasnn yesi olamaz. Devlet Duma's milletvekili, devlet iktidarnn dier temsil organlarnda
http://www.government.gov.ru , (2003-02-19). a.g.e., s. 98. 74 VANOV, gor Sergeyevi; Rusya'nn D Politikas ve Dnya (Makaleler ve Toplantlardan derleme), Uluslararas likiler Moskva Devlet niversitesi, Rusya Siyaset Ansiklopedisi - ROSSPEN Yaynlar, Moskva, 2001, s. 178-190.
73 72

35

ve yerel zynetim organlarnda milletvekili olamamaktadr. FK daimi olarak alan bir konumundadr. Federasyon Konseyi ve Devlet Dumas birbirlerinden ayr toplanr. lev ve yetkileri asndan Devlet Dumas yasama zellii ar basan bir meclis, Federasyon Konseyi ise danma ve temsil zellii ar basan bir senato grnmnde bulunmaktadr.75 RF'da yrtme gc RF Hkmetindedir. RF Hkmeti RF Babakan, RF Babakan Yardmclar ve Federal Bakanlardan oluur. RF Babakan, grevine RF Bakan tarafndan Devlet Dumasnn onayyla atanmaktadr. RF Babakan atandktan sonra en ge bir hafta iinde federal yrtme organlarnn yaps hakknda nerilerini RF Bakanna sunmaktadr.76 RF Babakan, RF Hkmet Bakan Yardmclar ve Federal Bakan adaylarn RF Bakanna sunmaktadr. RF'da Anayasa Mahkemesi, Yargtay, Dantay, Saytay gibi yarg ve yrtme alannda kurulmu anayasal yksek devlet kurumlar bulunmaktadr77. RF'da yerleim birimlerinin tarihi ve dier zellikleri hesaba katlarak seimler, referandum ve dier siyasi irade aklama yntemleriyle yerel ynetim organlar oluturulmaktadr. Yerel ynetim organlar bamsz yerel bteye, yerel mlkiyete, yerel vergi salma yetkisine sahip olmaktadrlar78. Duma (Parlamento) seimlerinin sonuncusu Aralk 2003de yapld. Haziran 2000 tarihli Bakanlk seimleri, Boris Yeltsinin istifasnn ardndan bu greve vekaleten getirilen Vladimir Putin tarafndan Mart 2000 tarihine ekilmitir79. Rusya Federasyonunda Semen Says, 2000 yl Resmi devlet istatistik komitesi verilerine gre 109 372 046 dir. Rusya Federasyonunun siyasi rejimi, Sovyetler Birlii dalmadan nce komnist diktasyd. Sovyetler Birlii resmen daldktan sonra ok partili ve bakanlk
Bkz. EEN, A., Emperyalist Globalizmine Kar Ulusal Devletler Enternasyonalizmi, Global Rapor, say: 1, 2001. 76 St. Petersburg Press (2000-2007). 77 ONAY, Yaar; Rusya ve Deiim, Nobel Yaynlar, 1. Bask, Ankara, 2002, s. 12-89. 78 http://www.rusyaonline.com/anayasa.shtml , (2002-08-03); Rusya Federasyonu Anayasas'ndan. 79 YELTSN, Boris; Geceyars Gnlkleri, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 2000, s. 6790.
75

36

sistemine dayal parlamenter rejime geildi. Devlet bakan halk tarafndan be senelik bir sre iin seilir. Devlet bakan ayn zamanda silahl kuvvetlerin bakomutan ve Gvenlik Konseyinin bakandr. Devlet bakan meclisi feshetme yetkisine sahiptir. Parlamento 450 milletvekilinden meydana gelir. Milletvekillerinin yar dar blge seim sistemiyle, dier yars parti listelerinden nispi seim sistemiyle seilir.80 Ayrca Rusya Federasyonunu meydana getiren 89 ye blgenin ikier temsilcisinden meydana gelen 178 yeli Federasyon Konseyi bulunmaktadr. Federasyon Konseyi, devlet bakan tarafndan feshedilemez. Konsey, meclisten geen yasalar ve devlet bakannn sk ynetim yasasna ilikin kararlarn onaylar.

1.5.1. Hkmet Yaps Rusya Federasyonunda 1991'den beri ynetim ekli Cumhuriyettir81. Hkmet bakan ve babakan ise 1999'dan beri Vladimir Putindir. Putin, ayrca, aralk 1999'da devlet bakan Boris Yeltsin'in emekli olmasndan beri devlet bakan olarak da grev yapmaktadr82. Milli Gn, Bamszlk Gndr. Resmi Tatil Gnleri: 80

1 Ocak - Yl ba, 7 Ocak - Noel (Ortodoks), 8 Mart - Uluslararas Kadnlar Gn, 1 Mays - Uluslararas Emek Bayram83, 2 Mays - lkbahar Gn, 9 Mays - Zafer Gn, 12 Haziran - Bamszlk gn,

Bkz. EEN, A., Emperyalist Globalizmine Kar Ulusal Devletler Enternasyonalizmi, Global Rapor, say: 1, 2001. 81 http://www.government.gov.ru , (2003-02-19). 82 ROSE, Richard & MUNRO, Neil; Elections without Order. Russias Challenge to Vladimir Putin, Cambridge University Press, http://www.cambridge.org , Cambridge, UK, 2002, s. 1-23. 83 Batl Yazarlar bazen bunu Milletlerin Enternasyonal Emek Bayram eklinde de ifade ederler.

37

7 Kasm - Devrim gn, 12 Aralk - Anayasa gn.

Genellikle resmi tatiller hafta sonuna denk geldii zaman, ya Cuma ya da Pazartesi de tatil ilan edilmektedir84. Rusya Parlamentosu iki ayr organdan olumaktadr: Federal Konsey ve Duma. 178 sandalye saysndan oluan Federal Konseyin yeleri Rusya Federasyonundaki toplam 89 idari birimin yneticilerinden seilmektedir85. Devlet Dumasna, seimler yarsnn ulusal parti listelerinden dier yarsnn da blgelerden seildii bir sistemle dzenlenmekte ve toplam 450 sandalyeden olumaktadr. Parlamentodaki ounluu Yedintsva Partisi oluturmaktadr. Anayasa Mahkemesine yeler bakann tavsiyesiyle Federal Konsey tarafndan seilmektedir. Ayn ilem dier yksek mahkemeler iin de geerli olmaktadr. ktidarda bulunan Putin, resmi olarak hibir partinin temsilcisi deildir. Fakat parlamentonun en byk partilerinden Yedintsvo Partisi, Putin yanls olarak bilinmektedir. Rus siyasetinin evrimi sebebiyle, Rusya Federasyonunda bask gruplarnn ilevsel bir vazife ifa ettiinden sz etmek son derece zordur. lkede karar verme mekanizmalar zerinde bir bask oluturabilen iki grup bulunmaktadr: Bir yanda bankerlerin kontrolndeki grsel ve yazl medya; dier tarafta Gazprom ya da Lukoil gibi byk enerji irketleridir.86 1.5.2. Rusyada Muhalefet: Siyasi Partiler ve Liderleri 1990l yllarn banda lkede kurulan parti saysnda byk bir patlama yaanmtr. Ancak gerek ye says gerek de son seimlerde ald oy sebebiyle, u partiler lkenin belli bal partileri olarak saylabilmektedir:
84 85

Rusya Federasyonu Komnist Partisi (Gennadiy Andreyevich ZYUGANOV), Yedintsvo Partisi (Sergey OYGU), Liberal Demokrat Partisi (Vladimir Volfovich JRNOVSK),

http://www.evrensel.net , (2003-02-26). http://jia.sipa.columbia.edu/journal.html , (2003-02-26). 86 Bkz. EEN, A., Emperyalist Globalizmine Kar Ulusal Devletler Enternasyonalizmi, Global Rapor, say: 1, 2001.

38

Vatanmz Tm Rusya Partisi (Yevgeni PRMAKOV), Yabloko (Grigoriy Alekseyevich YAVLNSKY), Anavatan Partisi (Yuri Lujkov) 1.6. Bakent Moskova Bakent Moskova 1147'de kurulmutur fakat ehirde neolitik zamanlardan beri

yerleim olduuna dair bulgular bulunmaktadr. ehrin merkezi, bir tarafnda kaln krmz hisarlar ve 20 kulesi olan Kremlin'in Kzl Meydandr. Kuatmalara kar direnmek zere tasarlanm olan Sobakina Kulesi gizli bir ka tneli iermektedir. "Gizemler Kulesi" olarak evrilebilecek olan Tainitskaya Kulesi nehre kan bir sualt geidi ihtiva etmektedir. Trinity Girii kulelerin en uzunudur. Water-Hoist Kulesi Kremlin'e su salamaktadr. Nabatnaya Kulesi tehlike annda alan bir alarm ziline sahiptir. Kremlin'in iindeki, talyan mimar Aristotle Fiorovanti tarafndan yaplan Uspensky Katedrali'nde en eski Rus ikonalarndan bulunur. arlara burada ta giydirilmitir ve Korkun van'n taht girite bulunmaktadr. Ayrca Kremlin'in iinde 14. yzylda yaplan Byk Kremlin saray ve altn kubbeli Byk van'n an Kulesi bulunmaktadr. St Basil Katedrali (1555-60) meydann sonunda yer alr ve parlak renkli kubbeleriyle mehurdur. Hikayeye gre Korkun van bu kubbenin gzelliinden o kadar etkilenmitir ki, bunun kadar gzel bir kubbe daha yapamasn diye mimarn gzlerini oydurduu belirtilmektedir. St Basil'in karsnda 1491'de Pietro Antonio solario tarafndan ina edilmi olan Spassky Girii Kremlin'in asl girii olmaktadr87. Blagoveshchensky Katedrali III. van iin ina edilmitir. Bakr kubbelerinden yer demelerine kadar muhteem bir ekilde dekore edilmitir. inde 16. yzyl

87

http://www.kremlin.ru , (2003-02-24).

39

freskleri ve ender ikon koleksiyonlar bulunmaktadr. Kazan Katedrali88 restore edilmi ve tekrar vakfedilmitir. Faceted Chamber'daki duvarlarn tarihi 15. yzyla kadar gider. Maalesef Chamber halka ak deildir89. Devlet Tarih Mzesi Kzl Meydan iindedir. Lenin'in mumyalanm cesedinin gmlmesi tartlyorsa da antmezar belirli gnlerde aktr. Bunun yannda korumalarn deiimi ve izleyenleri eken riteller 1993'te kaldrlmtr. Tverskaya90 Soka Kzl Meydan iindeki nemli alveri sokaklarndan biridir. Arbat Soka, geleneksel olarak bohemlerim takld en nemli sokaktr. Bugn, sokak gsterilerinin yapld, zanaatkarlarn ve ressamlarn kk dkkanlarnn bulunduu yayalara mahsus bir yol haline getirilmitir91. Kitai-Gorod olarak bilinen alan Kremlin'in dousundadr ve 16. ve 17. yzyllardan kalan kiliseleri, zellikle be kubbeli ve artc akustik zelliklere sahip olan Sign Katedrali asndan nemlidir. ahane ngiliz malikanesi de ayn zamanlardan kalmtr ve eski bir diplomatik ve ticari merkez olduunun bir gstergesidir. Yaknndaki Romanov Apartmanlar da imdi mzedir. Zayazuie de yakkl ii figrlerinin olduu sakin ve ekici bir yerdir. Teatralnaya meydan iinde bulunan dnyaca nl Bolshoi Opera ve Bale Tiyatrosu 1824'ten kalmtr ve ii krmz ve altn sars renklerle boyanmtr. Moskova niversitesi, ehrin gneybat taraflarnda, Vorobyevi Tepeleri'nde yer alr. niversite kampsnn nndeki parkn iinde bulunan gzetleme kulesi ehrin ve geni Luzhinki Stadyumu'nun muhteem manzaralarn sunar. Sportinavya stasyonu yanndaki Novodevichy Manastr'nda ender ve eski Rus sanat eserleri sergilenmektedir ve 16. ve 17. yzyl mimarisinin en iyi rnekleri grlebilir92. Ostozenska ve
88

AMN, S., Kapitalizm, Emperyalizm, Kreselleme, zgr niversite Forumu 1997 say:1 Ankara, s. 27. 89 MANSUR, Raul; Moskva. Grsel Gezi Rehberleri Serisi, Dost Kitabevi Yaynlar, Ankara, 1999, s.111-130, 143, 144, 163. 90 a.g.k. , s.34-100. 91 WALKER, Martin; Dev Uyanyor.Leninden Gorbaova, Altn Kitaplar Yaynevi Yaynlar, 1.Bask, stanbul, 1989, s. 29. 92 http://www.evrensel.net , (2003-02-26).

40

Prechistenka sokaklarndaki byk ehir kaaneleri Tolstoy gibi Rus klasik yazarlarnn yaadklar yerleri hatrlatr. Dans Isadora Duncan, Prechistenka Sokanda bulunan milyoner Ushkov'un klasik tarzda dzenlenmi stdyosunu kocas air Sergei Yesenin'le paylamaktayd. Herzen Soka Moskova'nn en eski sokaklarndan biridir. Kuznetsky Most ve Petrovka Soka etrafndaki alan nl tiyatrolar, maazalar ve i merkezleriyle bir kltrel faaliyet odadr. nl yeni fakat dehetli ekici mekanlar arasnda meum Lubyanka binas iinde bulunan KGB Mzesi yer alr. yi korunmu bir alan olan Zamoskverechye, aslen bir ticaret ve esnaf semtidir. Kiliselerinin, toptan sat maazalarnn, dkkanlarnn ve evlerinin ou ayakta kalma mcadelesi vermektedir. Bu alan, Rus sanat eserlerinin ve aralarnda Avdrei Rublyov tarafndan yaplan "Trinity"nin bulunduu geni ikon koleksiyonlarnn sergilendii Tretyakov Galerisi'ne ev sahiplii yapmaktadr93. Dier ilgin yerler arasnda deiik koleksiyonlarn bulunduu Pushkin Gzel Sanatlar Mzesi; hayvan gsterileri, soytarlar ve daha teknik yeni acibelerin sunulduu Moskova Sirki; daha nce arn mlkiyetinde olan, zarif Tsaritsino manzaral Izmailovo Park; Rus hayatnn tarm, endstri, kltr ve bilim gibi ynlerinin sergilendii, ehrin kuzeybatsndaki geni alanda bulunan Ekonomik Baarlar Sergisi bulunmaktadr. Bu alanda hayvanat bahesi, sirk, kayak ve paten yaplacak alanlar mevcuttur. Yanndaki Ostankino TV Kulesi de, tepesinde dnen bir lokantann bulunduu, Avrupa'nn en yksek kulesidir. Bir roketin izledii rotay temsil eden Uzay Fatihleri Ant alann belirleyici zelliklerindendir. Serf Sanat Mzesi gemi yadigarlardan biridir. Metro sistemi de ehri gezmek iin daha uygun ve ucuz bir yol olduu iin turistleri eker. stasyonlarn ou mermerle, l-l parldayan avizelerle ve sanat eserleriyle muhteem bir ekilde dekore edilmitir. Moskova Nehri zerinde yaplacak
AKGNEN, O., "Rusya Federasyonunun D Politika Hedefleri", Avrasya Dosyas, Cilt:1, Say:1, 1994.
93

41

olan bir bot turu ehri kefetmenin iyi bir yolu olabilir. Geziler, Kutuzovskaya Metrosu'ndan girilebilen Kutuzovskaya Pier'den balar. Nehir, Beyaz Saray (Meclis binas), 1991 muhteem kuatma manzarasn ve yukarda sralananlarn hepsini gren muazzam bir gr alanna sahiptir. 1.7. Rusyann Ekonomisi

Rusya Federasyonunun ekonomisi tarm, sanayi, ormanclk ve hayvancla dayaldr. Sovyetler Birliinin dalmasyla kurulan Rusya ve dier cumhuriyetlerde byk bir ekonomik kriz yaanmaktadr. Tarm: Geni Sovyet topraklar ilk bakta lke iin avantajl bir durum gibi gzkr. Fakat tam aksine bu durum ve buna ilave olarak, ar iklim artlar ve verimli sahalarn azl lkenin ciddi bir problemidir. Rusyada verimli topraklar pek azdr. Kuzey blgelerdeki verimli alanlar ise, ya alyorlarsa da ya mevsimi ok ksa srer. Ekonomi bu yzden ABD ekonomisinden daha gszdr ve baz alanlarda ABDye baldr. Sovyet topraklarnn sadece %10una yakn bir blm tarma msait durumdadr. Mevcut ekili alanlar, ayrlklar, otlaklar ve meyve-sebze baheleri lkenin ancak %27sini rtebilmektedir. lkenin esas verimli blgesi ortada olup, Verimli gen eklinde nitelenebilecek bir sahadr. genin taban St. Petersburg-Odesa hatt ve tepe noktas Altay Dalardr. Sibiryada da kk alanlar vardr. Balca tarm rnleri arpa, avdar, buday, ekerpancar, patates ve ayieidir. Endstri: Rusya Federasyonu, sanayisi gelimi lkeler arasnda yer alr. Balca endstri alanlar elik, makina, makina aletleri, imento, kat, kimyevi maddeler ve otomobildir. lkede sanayinin gelimesini byk lde maden kaynaklar salamtr. Dnya demir rezervinin yaklak %40 buradadr. Ayrca zengin kmr ve potasyumlu tuz yataklar mevcuttur. Ar sanayi endstri merkezlerinden ziyade demir ve kmr rezervlerinin bulunduu blgelerde gelimitir. Sovyetler Birliinin yklmasndan sonra Rusya Federasyonu, ayrlan dier cumhuriyetler ve btn dnya devletleriyle ticaret yapmaktadr. Krk endstrisi lkede bir hayli gelimitir. Astragan

42

(Karakul boyunu derisi) dahil krk ihracat ok nemlidir. zellikle samur ve vizon krkleri ok tutulur. Ormanclk: lkenin Avrupa blmnde am, kknar ve mee, Sibirya tarafnda sedir, karaam ve kknar ormanlar yer alr. Ormanclk ekonomide nemli yer tutar. Dnya kereste retiminin, takriben % 20sine yakn bir blm Rusya Federasyonuna aittir. Kereste rezervlerinin % 80ninden fazlas Sibirya blgesinden elde edilir. Hayvanclk: Rusyada hayvanclk nemli bir geim kaynadr. Tabii otlaklarda, sr yetitiricilii yaygn olarak yaplr. lkenin Avrupa topraklarnda ve bat Sibiryann bir blmnde zellikle stclk gelimitir. Kkba hayvan besicilii ve tavukuluk yaygn olarak yaplr. Balklk: Rusya Federasyonu, Atlas ve Byk Okyanusa kylar olmas sebebiyle byk balklk filolarna sahiptir. Karadenizle Aral ve Hazar Denizi gibi gllerde yaplan balklk nemli olmamakla beraber, en iyi havyar Hazar Denizinden yakalanan Mersinbalndan elde edilir. Senelik yakalanan baln byk ksm Kuzey ve Uzakdou denizlerinden gelir. Rusya balina avclnda dnyada Japonyadan sonra ikinci sray almaktadr. Ulam: Ulam ebekesi ok gelimitir. Demiryolu ulam, karayoluna nazaran daha yaygndr. Demiryollarnda hat aralklar dnya standartlarndan daha genitir. Rus Hava Yollar (Aeroflot) dnyann en byk ulatrma ebekesine sahiptir. Buna ramen i seferleri ok dk olup, arlk d seferlere verilmitir. Deniz yolu ulam ise olduka iyidir. 1 Ocak 2000 verilerine gre Rusyada GSMH94 332.5 milyar dolar, Kii Bana Den Milli Gelir ise 2.270 Dolardr. Rusyada Ekonominin Byme Oran: % 5.80, Para Birimi Ruble ve Kur Oranlar:1 ABD Dolar= 27.5 ruble () eklinde olmaktadr. Tarmsal retim, Ekincilik, lenmi tahl 41,9; eker pancar 10,0; ayiei tohumu 2,5; keten (bin ton) 30; patates 2,2; sebzeler 1,895, Et 4,703 ; st 16,996 ;
94 95

Gayri Safi Milli Hasla. milyon ton olarak.

43

yumurta 22,5 milyar ; yn 20 Hayvan says (yl balar itibariyle milyon olarak) Byk ba 28,5; koyun ve kei 15,6; domuz 17,2. Rusyada belli bal btn madenler; Demir ve demir d metaller, kmr karlmaktadr. Sanayisi ise Silah, uak, gemi, uzay sanayi, tarm makineleri retimi, telekomnikasyon ve ulam aralar, tbbi ve bilimsel cihazlar, gda, ev aletleri, tekstil ve el sanatlarndan olumaktadr. Elektrik retimi yllk ortalama olarak, 771.947 milyar kWh (1998) olarak tahmin edilmektedir. Elektrik Tketimi ise 702.711 kWh (1998) dr. Ekonominin Sektrlere gre Dalm: Tarm % 8.4, Endstriyel Sektr % 38.5, Hizmetler % 53.1 eklindedir.

Yabanc Sermaye Oran: ABD % 36, Kbrs % 21, Almanya %8, ngiltere % 6, Hollanda %5, svire % 2, Finlandiya % 2, sve % 2, Avusturya % 1, Fransa % 1, talya %1, Japonya %1 kadardr. sizlik Oran, 1999 yl itibariyle % 12.4 dr. Ancak lkedeki gizli isizlik orannn sanldndan ok daha fazla olduu iddia edilmektedir. hracat, 1999 yl itibariyle 75.4 milyar dolar; ve hracat rnleri, Petrol ve petrol rnleri, doalgaz,

96

bin ton olarak.

44

kereste ve kereste yan rnleri, metaller, kimyevi maddeler, silah ve dierlerinden olumaktadr. Rusyann hracat yapt lkeler listesi yledir: Ukrayna, Almanya, ABD, Beyaz Rusya, in ve dier Bat Avrupa lkeleri ile gelimekte olan lkeler. thalat ise, 1999 verilerine istinaden 48.2 milyar dolardr. thalat yaplan lkeler: Almanya, Beyaz Rusya, Ukrayna, ABD, Kazakistan, talya, Japonya ve baz az gelimi lkelerdir. thalat rnleri: Makine ve baz cihazlar, tketici maddeleri, ila ve tbbi maddeler, et, buday, ekerden mteekkildir97. D Bor toplam, 164.851 milyar dolar olarak hesaplanmaktadr. ye Olunan nemli Uluslararas Kurulular: BM, BM Gvenlik Konseyi, BDT, AGTtir. Rusya ayrca birok global ve blgesel ekonomik ve sosyal rgte ya yedir ya da gzlemci yelik gibi farkl statleri haizdir98. Telefon Abonesi Says, 22.400.000 (100 aileden 43); Cep Telefonu Abone Says: 645 000, TV stasyonlar:7.306, TV Says: 60.5 milyon, Radyo stasyonlar: AM 420, FM 447, ksa dalga 56, Radyo Says: 1997 senesi itibariyle 61.5 milyon olan radyo saysnn, yzyln sonunda 74.3 milyona ulat tahmin edilmektedir.Demiryollar: 148.000 km, Karayollar: 916.000 km, Ham Petrol Boru Hatlar: 47.000 km, Petrol rnleri Boru Hatlar: 15.000 km, Doalgaz Boru Hatlar: 152.000 km gibidir99. Krizler ve mafya ekonomisi grmndeki Rusya ekonomisinin mevcut koullar ierisinde, Rus tekellerinin kresel apta ABD'yle rekabet edebilecek oranda bir sermaye ihracn kaldrp kaldramayacaklar mulaktr100. Ama ak olan bir ey varsa o da Rus emperyalizminin balca rakibi ABD karsndaki en byk dezavantajnn ekonomik bakmdan iinde bulunduu zayflk olduu gereidir101. Rusya devlet organlar ierisinde hala varln koruyan ve zamanzaman da vuran biimleriyle kamuoyuna da yansyan "klik atmas", politik istikrar araynn nndeki en ciddi engellerden biri durumundadr. Putin iktidarnn ilk alt
The New York Times, 2003-02-26 issue. SAVA, Vural Fuat; ktisadn Tarihi, Siyasal Kitabevi Yaynlar, 3. Bask, Ankara, 1999, s. 47-233. 99 Tm istatistiksel bilgiler, http://www.odci.gov dan Resmi CIA gzlemci ve aratrma uzmanlarnn Raporlar dorultusunda tertip edilmitir. statistik bilgiler 1995-2000 arasnda derlenmi verilerden olumaktadr. Baz bilgiler, gncel ekonomik gelimeler dorultusunda deimeye maruz kalabilmektedir. Bu yzden daha dakik bilgiler iin, gncel balkl aratrma uzmanlar raporlarnn da incelenmesi uygundur. 100 CHASE, Robert; HILL, Emily; KENNEDY, Paul; Eksen lkeler. Gelien Dnyada ABD Politikasnn Yeni Hatlar, Sabah Kitaplar, 1. Bask, stanbul, 2000, s. 23-24, 102-120. 101 http://www.mid.ru , (2003-02-26).
98 97

45

aynda yaanan rnekler, yolsuzluklarn Putin dneminde de srdnn kantn oluturuyor. Bu gibi rnekler siyasi istikrarszl derinletirerek Rus emperyalizminin yeni yneliminin ufuklarn karartyor. nsancl mdahale kavramnn temelinde yatan byk yanll, globalleme artlarnda devletin rol ve uluslararas ilikilerde sbjektif yaklam olarak mtemadiyen uluslararas arenada boy gsterdii grlmektedir102. Bununla birlikte Rusyann ve dier baka lkelerin de, demokratik reformlar paketlerini ite ve dta uygulad geri besleme(feedback) yntemiyle tespit edilmektedir. Bu zellik zayflam devletlerde ska rastlanan bir durumdur. Uluslararas terr, Organize su rgtleri ve Ayrlk grup yeleri ve bunlarla mcadele yntemleri oluturmak Rusya gibi devletlerde ve baka bu tip devletlerde ortaya kan sorunlardr. Bundan dolay da, Rusya, devletiliini, bamszln ve toprak btnln glendirerek sadece kendi milli karlarn deil, hem de, Global Dzenin menfaatlerini ve gvenliini de korumaktadr103. Ortadouya baktmzda durum deimektedir. yle ki, tm dnyada bugn ok nemli bir deere sahip olan demokrasi kavram ve uzantlar geni bir alana yaylmtr104.

VANOV, gor Sergeyevi; Rusyann D Politikas ve Dnya (Makaleler ve Toplantlardan derleme), Uluslararas likiler Moskva Devlet niversitesi, Rusya Siyaset Ansiklopedisi ROSSPEN Yaynlar, Moskva, 2001, s. 24. 103 a.g.e. , s. 23-24 104 SARIBAY, Ali Yaar; Kamusal Alan, Diyalojik Demokrasi, Sivil tiraz, Alfa Yaynlar, 1. Bask, stanbul, 2000, s. 25.

102

46

KNC BLM YAKIN GEMTEK RUSYA DI POLTKASI ve SSCB BAKANLARI 2. YAKIN GEMTEK RUSYA DI POLTKASI Devletin D Politika belirleme ve ynlendirme yetkilerinin tamam Rusya Federasyonu Cumhurbakanndadr105. Rusya Federasyonu Devlet bakanna, lkesinin d politikasn belirleme asndan ok geni ve snrsz yetkiler verilmitir. Bu nedenledir ki, Devlet bakan Uluslararas arenada Rusya'nn konumunu belirlemede tek sz sahibidir. Cumhurbakanna Anayasann verdii geni yetkiler, onun Uluslararas anlamalar imzalamasndan, Ulus ar konumalar yapmas ve Devlet dlleri imzalamasyla belirlenmektedir. Tm anlamalarn pratie dklmesi ve yrtmeye tabi tutulmas, Anayasal haklarla korunmakta ve Devletin Ba konumunda olan Cumhurbakanna bu uygulamay uygulamada ve takip etmesinde geni hak ve ykmllkler tanmaktadr106. Baz durumlarda dnya gndemini nemli saylacak derecede rahatsz eden ve tm dnya kamuoyunu derinden ilgilendiren Uluslararas sorunlarn zm Rusya ile ABD arasnda Souk Sava dneminde yaplm ve uygulamaya konmu "Krmz Hat"107 Telefon hattyla mmkn olabilmektedir. Aktif olarak bu trl bir uygulama dier devletlere ynelik de uygulanmtr ve global dnyada bu tr gr-zm yntemleri gnmzde ska uygulanmaktadr. Tm bunlar Rusyann, Rusya ve komularnn geen dnemler arznda ar almalar sonucunda ortaya km politik zm yntemleriyle elde edile gelen bir rnler yn konumundadr.

105 106

Rusya Federasyonu Anayasas. http://www.mid.ru , (2003-02-24). 107 http://www.president.kremlin.ru/withflash/eventline.shtml , 2002-12-25.

47

Rusya Devlet Bakan yabanc devletlerle ilikilerini srdrmek amal, eliliklerin almas, bakonsolosluklarn almas ve bunlara byk eli ve bakonsoloslar atamas grevini yrtmekle ve Rus D leri Bakannn onayna sunmakla da ykmldr. Ayn zamanda - Rusya Federasyonunun dzenledii Uluslararas Anlamalar, Rus Hukuk sisteminin108 de bir parasdr. Dzenlenen tm gizli olmayan Uluslararas Anlamalar Kamuoyuna ve Uluslararas Gzlemcilerin dikkatine resmi web sitesi vastasyla sunulmaktadr109. 2.1. Vladimir lyi LENN Dnemi 1898de Rusyada Marksist nitelikte Sosyal Demokrat i Partisi kurulmutu. Sonralar bu parti Leninin nderliini yapt Bolevik ve Menevik olmak zere ikiye ayrlmt. Ayrldklar noktalar daha ok partinin rgtlenme biimi zerine olmaktadr. Lenin'in nderliinde kurulan Sovyet iktidar kapitalistler olmadan bir emek dzeninin yaayabileceini yetmi yl boyunca btn zorluklara ve hatalara ramen kantlayabilmektedir110. Sovyet iktidarnn yklmasndan sonra nfusun byk ounluunun iine itildii korkun smr ark da komnist ideolojinin ve sosyalizm projesinin geerliliini ve hayatiyetini bu kez tersinden kantlamtr111. Leninin 1 Mays 1919 konumasnda "Bizim torunlarmz kapitalist sistem andan kalan belgeleri ve dier kalntlar hayretler iinde inceleyecekler. Temel ihtiya maddelerinin nasl zel ticaret konusu olabildiini, fabrikalarn nasl bireylere ait olabildiini, kimi insanlarn baka insanlar nasl smrebildiini, bazlarnn nasl hi almadan yaayabildiini kafalarnda canlandrmakta ok zorluk ekecekler... Yoldalar bugn gryorsunuz ki temellerini attmz sosyalist toplum yaps bir hayal

Politburo, #1, 13/01/2003. http://www.russianstory.com/servlets/catalog/archivetxt?issue=009520030113000001&lang=en , 2003-01-17. 110 G. L. Smirnov (ed.), Oerk Teorii Sotsializma, Moscow, 1989, s. 15'ten aktaran Yaln Kk, Sovyetler Birlii'nde Sosyalizmin zl, Tekin Yaynevi, 1991, s. 640-641. 111 CHASE, Robert; HILL, Emily; KENNEDY, Paul; Eksen lkeler. Gelien Dnyada ABD Politikasnn Yeni Hatlar, Sabah Kitaplar, 1. Bask, stanbul, 2000, s. 76.
109

108

48

deil. ocuklarmz bu yapy daha da byk bir evkle ina edebilecekler" denilmektedir112. Sosyalizmin mcadelesinin, Rusya'da ve dnyann her yerinde zafere kadar sreceini ifade etmektedir. Bolevikler, kk ve devrimci bir elit kitlenin denetiminde sk bir parti kurma dncesindeyken, Menevikler daha geni ve katlmaya ak bir rgt kurmak istiyorlard. Bu ayrla ramen her iki grup da ierden ve dardan Rusyada Marksist akmn glenmesi iin youn faaliyette bulunmaya baladlar113. Bu faaliyetlerin sonucu olarak, Menevik Trotskynin nderliinde 1905 ylnda Petersburgda bir ayaklanma olmutur. Petersburg ve Moskovada i Sovyetleri kurulmutur. Hkmet 1905 ylnn sonunda bu ayaklanmay bastrdysa da, ar 2. Nikola baz zgrlkler vermeyi ve Rus Meclisini(Duma) amay zorunlu grmtr. 1914te 1. Dnya Sava balad zaman Rusya tam bir kaos iinde bulunuyordu114. Bu temel nedenlerin yannda Sovyet Devrimini kolaylatran baka nedenler de bulunmaktadr. Her eyden nce, 1917 ylna gelindiinde Rusyada maliye, tpk Fransz Devrimi ncesinde olduu gibi, iflas etmi durumdayd. Vergi sistemi kark, bozuk ve adaletsizdi. Savan finansman ancak erimekte olan altn rezervleri ve d borlarla salanmaktayd. 1904-1905 Japon sava bu yollarla finanse edilmi, 1905 devrimi de kanl bir biimde ve Fransadan alnan byk borla bastrlabilmiti115. Bunlara ek olarak, arlk rejimi toprak sorununa da bir zm bulamamt. kinci olarak, Rusyada, devlet kurulduundan bu yana demokratik gelenek ve rgtler bulunmamaktadr. 1917 ylna gelindiinde Rus halk sesini hibir biimde duyuramad iin, arlk rejimine kar iddetli bakaldrdan baka bir seenek de kalmamtr.

Lane (ed.), SSCB'de Emek ve stihdam, Londra, 1986, s. 239-55 (E. Teague), ve Sovyet Aratrmalar, cilt 37 (1985), s. 173-83 (D. Slider)'den aktaran, ayn eser. 113 WALKER, Martin; Dev Uyanyor.Leninden Gorbaova, Altn Kitaplar Yaynevi Yaynlar, 1.Bask, stanbul, 1989, s. 98-99, 103. 114 St. Petersburg Press, 12 Ekim, 2001. 115 MARPLES, R. DAVID; Russia, 1917-1921, Pearson Education Limited, Essex, 2000, I. Title; II. Series, s. 24-89, 97-98.

112

49

Sovyet Devriminde 1. Dnya Savann da pay varsa da, hareketin bastrlmamasn tmyle savaa balamak doru deildir. Yukarda belirtilen koullar altnda Rusyada byk bir patlama olaca ok ak bir ekilde grlmektedir. Ancak, bar zamannda arlk ordusunun arn yannda yer alp ayaklanmay bastrmas sz konusu olabilirdi. 2.2. Josef Stalin Dnemi Gnmzde Stalin konulu uluslararas seminer, Sovyetler Birliinin nihai dalmasndan sonra ve onun ykntlarndan ykselen ii snfnn, sermayenin yenilenmi iktidarna kar ilk admlarn atmaya balad koullarda, Ekim Devriminin 77. yldnmnde Moskovada yaplmaktadr. Bu gelimelere ilikin olarak Stalin SSCBde Sosyalizmin Ekonomik Sorunlarnn, SBnde 1953ten sonra gndeme getirilen Pazar reformlarn incelemede ve bunlarn ekonomik ve politik karakterleri hakknda bir sonuca varmada kalk noktas tekil ettiini iddia etmektedir. Ekonomik tartmalarn ierii neydi? sorusu sorulabilir. SBKP(B), sosyalist toplumun temellerinin 1935te kurulduunu dnmektedir. Partinin 18. Kongresi, komnist topluma geiin, lkeyi daha da gelitirmek iin izlenecek yol olduu dncesindedir. Yeni parti programn hazrlamak iin bir komite kuruldu ve 1941de Devlet Planlama Komitesinden, komnist toplumun temellerini oluturacak 15 yllk bir ekonomik kalknma program formle etmesi istenmitir. Bu perspektif Nazi igaliyle sekteye uram; fakat sava sonras dnemde derhal yeniden balamtr. 1947de 9. Parti Konferansnda Malenkov partinin SBKP(B)nin yeni program zerinde alldn, mevcut programn kkletiini ve yerine yenisinin konmas gerektii belirtilmitir116. Bu grev 1952deki 19. Parti Kongresinde de tekrarlanmtr. 1946da 4. Be Yllk Plan Raporunu Yksek Sovyetlere sunarken Voznesenski kendisine 1941de verilen grevi hatrlatlmtr:
Malenkov, SBKP(B) MK'nin faaliyetleri, Srekli Bar in, Halk Demokrasisi in, Bombay, 1948, s. 7 , Kaynak: Stalin and the Question of "Market Socialism" in the Soviet Union after the Second World War, printed in English in Vol. I, No. 1, Vijay Singh.
116

50

Tek lkede komnizmi ina etmenin mmkn olup olmadn soran bir ngiliz gazeteciye verdii yantta da aka grld gibi Stalinin de bu program benimsedii ifade edilebilir. Stalin soruyu yle yantlamtr: "Plan, snfsz bir sosyalist toplum inasnn tamamlanmasn ve sosyalizmden komnizme tedrici bir geii ngryor. SSCBnin temel ekonomik grevinin, yani kii bana snai retim hacmi asndan ekonomik olarak belli bal kapitalist lkelerin seviyesinin yakalanmas ve almasn ngryor."117 Stalinin lm ile SBKP nin 20. Kongresi arasndaki dnemde ekonomi politikasnda kkl dnmler yaanmtr. Komnist toplumun temellerini oluturma dorultusundaki planlama perspektifi terk edilerek, yerine tketimci bir refah program getirilmitir. Meta dolam yerine, ehir ve kr arasnda tedrici bir rn deiimi uygulamasn ngren Stalinin nerisi ki bu neri 19. Kongrede kabul edilmitiMays 1953ten itibaren son buldu ve Sovyet ticaretini yaygnlatrma118 slogan altnda meta dolamnn geniletilmesi program kabul grmeye balamtr. Nisan 1953te Tm Sovyetler Bakanlarnn ekonomik haklarnn geniletilmesi ve 1955te de Cumhuriyetlerin Bakanlklarnn ve letme Yneticilerinin yetkilerinin arttrlmas ile Sovyet ekonomisinde Gosplann alan byk lde snrlandrlm oldu119. Stalin dneminden kalan merkezi direktif planlama sistemine 1955te son verilerek yerine Gosplan, Tm-Sovyetler ve Cumhuriyetler Bakanlklarnn yapaca koordinatif planlama120 sistemi getirilmitir. 20. Kongre sonras iki yl, Sovyet ekonomisinin iletilmesinde baka radikal deiikliklere de tank olmutur. 22 Mays 1957 tarihli ve 555 sayl SSCB Bakanlar Kurulu karar ile devlet sektr rnlerinin tahsisi sistemine son verilerek Sovyet sanayiinin rettii snai rnleri satmak iin ok
117

Voznesensky, SSCB Ulusal Ekonomisinin Kalknmas in Be Yllk Plan, 1946-1950, Soviet News, Londra, 1946, s.10. 118 http://www.revolutionarydemocracy.org/Turkish/marksocturk.htm , Ziyaret tarihi : 2002-09-22. 119 http://jia.sipa.columbia.edu/journal.html , (2003-02-26). 120 AMN, S., "Kapitalizm, Emperyalizm, Kreselleme", zgr niversite Forumu, say: 1, 1997, Ankara.

51

sayda merkezi sat rgtleri yaratlmtr. Molotov, Kaganovi ve Saburovun SBKP nin lider pozisyonlarndan indirilmesi, ekonomi politikalar zerindeki etkisini hemen gstermitir. letmelerin karllk temelinde iletilmesini ngren 22 Eyll 1957 tarihli ve 1150 sayl Bakanlar Kurulu karar ile, retim aralarnn metaya dntrlmesi ii baarlm olduu grlmektedir. Ekonomi Politik Ders Kitabnn 1958de kan nc basks, devlet sektr iinde retim aralarnn meta olarak dolatn belirterek yeni ekonomik sistemi doru bir ekilde yanstm olmaktadr121. 1998 yl itibariyle Rusyadaki su yollarnn uzunluunun yaklak 89.000 km olduu tahmin edilmektedir. lkedeki nehirlerin birbirlerine uzanan kollarnn yan sra, Sovyet zellikle de Stalin dneminde rejim muhaliflerinin zorla altrlmasyla alan kanallar su yollarnn bir a gibi lkeye yaylmasn kolaylatrmtr. 2.3. Nikita Kruev Dnemi D politikay, ABD ile olan ve "Souk Sava"n snrsz dmanlnn damgasn vurduu ilikiler belirlemektedir122. Her iki taraf da 1962 Kba kriziyle123 nkleer savan eiine gelmilerdir. O sralarda Sovyetler Birlii124, Stalin'in haleflerinden, 1956'da Stalin'in zulmn gstererek Komnist Partiyi ok eden Nikita Krushchev'in elindeydi. Krushchev dneminde inle dnya komnist hareket birliini kran olumsuz ilikiler gereklemi ve o dnemden beri iki lke arasnda srekli anlamazlk devam etmitir. Byle bir uygulama ile Paltsev aslnda tm halkn, devletin mlkiyetinin, kolektif iftliklerin grup mlkiyetine tabi klnmasn nermektedir. MTlerin datlmasnn (tasfiyesinin) temel koulu, tarmdaki temel retim aralarnn tahsisi sistemine son vererek tarm sektrnde ihtiya duyulan makinelerin sat fonksiyonunu grecek bir rgtlenmeyi, Glavavtotraktorsbitay, kendi yetkisi altnda, yaratmtr.

Ostrovityanov, Politicheskaya Ekonomiya Uchebnik, 3. bask, Moskva, 1958, s. 505. ARI, Tayyar; Uluslararas likiler ve D Politika, Alfa Yaynlar, 3. Bask, stanbul, 1999, s. 23-67. 123 AYDEMR, Emrah, Uluslararas likilerde Kriz ve Kriz letiimi, Yksek Lisans Tezi. 124 CROZIER, Brian; The Rise and Fall of The Soviet Empire, An Imprint of Prima Publishing, National Review, California, USA, 2000, s. 34-36.
122

121

52

1958de resmi olarak kendisini Venzherin gelitirdii neriden mesafeli tutan Kruev MTni tasfiye etme ve tarmdaki retim aralarn kolektif iftliklere satma politikasn uygulamtr. Bunun sonucu olarak sanayideki retim aralar gibi tarm alanndakiler de meta olarak dolama srlm olmutur. Venzhere ve Krueve yakn olan Sovyet yaync Vinnienko, Stalinin tarmdaki temel retim aralarnn kolektif iftliklerin mlkiyetinde olmasna kar kmasnn altnda yatan nedenin onun kylle olan gvensizliinden kaynaklandn ileri srmektedir. Hzla genileyen meta retimi mant, emek gc, art-deer, kapitalist kar ve ortalama kar oran gibi ekonomik kategorilerin yeniden ortaya kmas anlamna gelmektedir. Kruevin 1961de ne srd komnist toplumu kurma program bu balamda deerlendirilmelidir. SBKP, meta retimi ve meta dolamnn ileyi alannn daraltlmas yerine, bunlarn daha da gelitirilmesini planlad grlmektedir. 2.4. Leonid Brejnev Dnemi 1964'te Krushchev'in ynetimden ayrlmasyla 1982'ye kadar devlet Leonid Brejnev tarafndan ynetilmektedir. Gemie baktmzda Brejnev dnemi, her ne kadar Afganistan'a asker gnderdiyse de, lke iinde atalet ve durgunlukla beraber uluslararas ilikiler baznda istikrar ve rahatlama dnemi olarak grlebilmektedir125. Kruev ve Brejnev dnemlerinde Rus emperyalizminin olduka gl bir etki sahibi olduu bu blge, Gorbaov ve Yeltsin dneminde ABD emperyalizmine kaptrlmt126. Putin'in bir hegemonya alan olarak Ortadou'yu yeniden kazanma politikasnn ncelikli aya blgede ABD'yle sorun yaayan devletlere hamilik rol stlenmek olmutur. Bu anlamda Putin dnemi boyunca, ran, Irak ve Libya'yla ekonomik ve zellikle de askeri alanda ibirlii anlamalar imzalamtr127.

http://www.evrensel.net , (2003-02-26). YELTSN, Boris; Geceyars Gnlkleri, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 2000, s. 49, 90-110. 127 ROSE, Richard & MUNRO, Neil; Elections without Order. Russias Challenge to Vladimir Putin, Cambridge University Press, http://www.cambridge.org , Cambridge, UK, 2002, s. 78.
126

125

53

2.5. Mihail Gorbaov Dnemi Sovyetler Birlii'nin sonuncu Komnist Parti Genel Sekreteri Mihail Gorbaov, 3 yllk bir genel sekreterlik fetret dneminden sonra 1985 Mart'nda baa gemitir. Gorbaov128 sadece toplumsal, siyasi ve ekonomik reformlar ile nkleer silahlarn kontrol konusunda deil, blgesel politikalar ve nc Dnya lkeleriyle olan ilikiler konusunda da darya kar toptan diplomatik hcuma gemitir129. Gorbaov'un ilk baarlarndan biri Aralk 1987'de imzalanan ve sper glerin silahlanmasn byk lde azaltan Ara Nkleer Gler anlamas olmutur. Dieri ise, son Rus glerinin Afganistan'dan on yllk bir savatan sonra ayrld srada, 1989'un banda, Amerika'yla olan eski bir anlamazln halledilmesidir130. Rusya d politikasna yeni bir yn veren dnemin Sovyet lideri Gorbaov ile birlikte Sovyetlerin d politikas kknden deimitir131. Eskiden sadece i politika retmekle megul olan Politbro, deien zamana ayak uydurmak zorunda kalmt. Politbro, 1987lerde Sovyetlerin i politikada istikrarszln yerini istikrara terk etmesini temin eden yegane kurulu olarak gsterilmektedir. 1988lere gelindiinde ABD D leri Bakanl szcsnn artk Souk Savatan sz etmemizin gereksiz ve bo olduu grlmektedir. nk Souk Savan bir dier Blou olan Dou Blou ve mttefikleri olan Sovyet Rusyas kmek zeredir. Komnist rejim artk bizler iin, ABD iin bir tehdit oluturmamaktadr132. eride Gorbaov'un program Perestroika133 ve Glasnost134 gibi slogan kavramlar zerine odaklanmtr135. Glasnost politikasnn temelinde, daha nce halktan gizlenen ynetim hatalarna ve siyasi yanllklara dikkat ekme konusunda nemli rol oynayan medyann liberallemesi bulunmaktadr. Gorbaov baa getii zaman "Uluslar sorununun - Sovyetler
BROWN, Archie; The Gorbachev Factor, Oxford University Press, New York, 1996, s. 7-89, 98104. 129 http://kremlin.ru , (2003-02-26). 130 SAGADEEV, A., Rusya ve Byk G deolojisi, Avrasya Dosyas Cilt:1 Say:1, Ankara, 1994. 131 BROWN, Archie; The Gorbachev Factor, Oxford University Press, New York, 1996, s.212-270, 306-307. 132 a.g.e. , s. 213, 214. 133 Rusadan Tercmesi: Yeniden Yaplanma Sreci eklindedir. 134 Rusa, Aklk ve Demokrasiyle Badarlk lkesi anlamna gelir. 135 http://www.foreignpolicy.org.tr , (2003-02-24)
128

54

Birlii'ndeki 100'den fazla deiik etnik gruba iaret eder- ulusun kar karya kald en byk sorun olduunu aklamtr136. lkenin toplumsal ve politik hayat zerinde sk denetim kurulmasnn, tepkileri, zellikle Trans-Kafkasya ve Orta Asya'da, gn yzne karaca konusundaki iddialar doru kmtr. Ekonominin korkun durumu aa knca, uluslararas arenada, 1990 Kuveyt krizinde tepkisiz kalmas ve Almanya'nn tekrar birlemesine diren gstermemesinde de grld gibi sadece basit bir oyuncu olarak durduu grlmektedir. Rusya bu 2 Siyasi oyunda uysal bir ekilde ABD'ye tabi olmutur. Gorbaov, cumhuriyetlerdeki artan bamszlk isteine ramen son tavrn SSCB'nin dalna kar gstermitir. Baltk cumhuriyetleri bu konuda kesinlikle taviz vermediler ve bamszlk duygusunun konunun stesinden geleceini ispatlayan plebisitler organize ettikleri grlmektedir137. 1990'in balarnda Gorbaov'un Kzl Ordu'yu Litvanyaya gnderme karar ve 20 Ocakta Ruslarca Bakde yaplan katliamlar sonun balangc olmutur138. Bir tarafta radikaller ve geri ekilenler, dier tarafta ordu ve KGB'nn139 sktrmalaryla Gorbaov'un pozisyonu giderek daha da savunulmaz bir hal almtr. Bu noktada Moskova Komnist Partisi'nin alaa edilmi bakan ve 1992'de Rusya Cumhuriyeti devlet bakanl seimlerini kazanan Boris Yeltsin rakip olarak ortaya kmtr. Ayn yln sonbahar, ordu Leonid Brejnev gnlerini hatrlamayan askerlik yana gelmi genleri silah altna almtr. Perestoroyka'nn balangcndan bu yana on be yl gemitir. Sovyet dneminin kaybolup gittii grlmtr. Gei dnemi sona erdii. 1980'li yllarn balarnda, baz kiiler Sovyet yaamnn kalplarn krmaya alm; bakalar ise buna direnmeye almlardr. Mcadele ''demokratlar'' iin bir zaferle sonulanrken, bu baar parlamentoya ate almasn da yannda getirmitir. 1993-95 yllar arasndaki zelletirmeler toplumun ekonomik ve sosyal yaps, deerleri ve ynelimlerinde radikal bir deiiklie yol ati grlmektedir. Fakat Sovyet usul
136 137

ASLAN, Y., "Yeni Jeopolitik Trk Kua ve Trkiye", Yeni Trkiye, say: 15, Ankara, 1997. CHASE, Robert; HILL, Emily; KENNEDY, Paul; Eksen lkeler. Gelien Dnyada ABD Politikasnn Yeni Hatlar, Sabah Kitaplar, 1. Bask, stanbul, 2000, s. 39-103. 138 BROWN, Archie; The Gorbachev Factor, Oxford University Press, New York, 1996, s. 45-90. 139 Amy Knight, The Enduring Legacy of the KGB in Russian Politics, Problems of PostCommunism 47: 4 (July/August 1999)

55

yaam tmyle yok edildikten sonra Rusya btn Dou Avrupa gibi - paradoksal bir ekilde nostaljinin ana dmtr. Bu yeni dnemin balangcnda, otoriteler bu nostaljiye kar mcadele etmeye almlar. Sonra bir geri dn yapp nostaljiy kendi silahlar olarak kullanmaya baladlar. lk bakta byle ideolojik akrobasi hareketleri artc gelebilir. Ancak 1990'l yllarn banda devlet mlkleri ele geirilip datld zaman ulusun elit kesiminin her eyi kapsayan bir ideolojiye ihtiyalar bulunmaktadr. Eer yksek sesle btn fabrikalarn ve genel olarak ekonominin- hi bir bedeli olmad ilan edilirse, fabrikalarn ve petrol sanayiin ele geirilmesi daha kolay olacakt140. Fakat imdi pasta dilimlere blnm, radikalizm yerini tutuculua brakm bir durumdadr. imdi ele geirilen mlklerin korunmas gerektiini, toplumun otoriteye, iktidara ve yasalara sayg duymay renmesi gerektii sylenmektedir. Sovyet kltrnde ne kadar tutucu ve otoriteryen yan varsa yeniden hayat bulmaktadr. Buradaki paradoks reformcularn byle yaparak, aslnda kendi taraftarlarnn tasfiyesine yol aan Sovyet deneyiminin en kt yanlarna hitap etmeleridir. Derzhavnost yine modadr. Onlar, '' byk batalyonlar'' ve ''gl eli'' hatrlamaktadrlar141. 1990'l yllarda gelien toplum kendisinden nceki rejimden bir ok eyi miras almtr. Kompleks bir gvenlik sistemi, nkleer fzeler ve imdi daha az sayda askere kumanda eden generaller kalabal muhafaza edilmitir. Genel olarak herkese ak olan bir eitim ve cretsiz salk sistemi muhafaza edildi. Bu eletiri doruydu, ancak bir konu dnda: Sovyet eitim sistemi gerekte mkemmeldi ve yz binlerce vatandamz- belki milyonlarca- uluslararas ii piyasasnda, Batl meslektalarn yalnzca mkemmel bilgi hazneleri ile deil fakat batllarn- btn piyasa ynelimlerine ramen- ne okulda, ne de niversite de renmedii her koula ayak uydurma kabiliyetleri ile aknla urattlar.

140 141

KN, H., "Trkiye'nin eytan geni", Savunma ve Havaclk, cilt: 12, no: 1, 1998. Boris Kagarlitsky.

56

Bugnn Rusya's gemi Sovyet sisteminden ald yaygn bir sosyal gvenlik ve i yerinde mesleki dayanma sistemlerine sahiptir. Sosyal garantileri savunulmasn bir ihtiya olarak gren ve ayn zamanda serbest piyasa ekonomisini benimseyen bir toplum kurulmutur142. Son on ylda gelien ''Rusya Modelinin'' ana belirleyici zellii belki de, ''piyasa unsurlar'' ve ''sosyal garantilerin'' bir birleiminden ibaret olmasdr. Bu bireim zorunlu olduu kadar kanlmazd. nk zelletirmelerin srmesi, gerekten deere sahip olan her eyin bir engel ile karlamadan ele geirilip datlmas iin toplumun geri kalan ksmna en azndan yaamlarn srdrmelerini garanti etmek gerekmektedir. Eer bu olmasayd, 1993 sonbaharnda ki kk savata grld gibi her ey kolayca kontrol dna kabilirdi. Geen onbir yl ierisinde halk bu tatsz olaylar hali hazrda unuttu ve bugn, Rus liberallerinin yeni bir kua ''Rusya'y dzeltmeye'' kararldrlar. Ekonomi ve Ticaret Bakan German Gref tarafndan hazrlanan ekonomik plan sosyal gvenlik ile piyasa ekonomisi arasndaki uyumsuzluu ortadan kaldracak. ve bunun doal bir sonucu olarak sosyal gvenlik sistemi etkilenecektir143. Kabul edilen vergi yasas zenginleri kayrmakta ve dar gelirlilere devlet kaynaklarndan daha az bte ayrlmasna neden olmutur144. zerinde allan yeni alma yasas iilere verilen bir ok yardmn azaltlmasn, irketlerin alma saatini gnde 12 saate kadar artrmasn ve bamsz sendikalarn yaratlmasn zorlatrmay hedeflemektedir. Kremlinde yaayanlar istedikleri politik uygulamalar, halka kabul ettirebileceklerine inanmaktadrlar. Kursk denizalt faciasnn gsterdii gibi phesiz halkn otoritelere duyaca gvenin bir snr bulunmaktadr. Politikaclarn nostalji dolu konumalar halk pasifletirebilir, fakat bu konumalar tmyle deiik olan gerekleri saklamaktadrlar. Ve ne televizyon ne de devlet Bakannn da yapabilecei pek fazla bir ey olmamaktadr. Ancak eski sloganlar yeni amalara hizmet edecek ekilde yeniden dzenlediler.

CHERNAVSKY, Stanislav, "The Caucasus Vector of Russian Diplomacy.", Central Asia and the Caucasus: Journal of Social and Political Studies, 2000, no. 5: 94. 143 Boris Kagarlitsky bir sosyologdur. Bu makale Moscow Times'da basld. 144 www.rizgari.com , (2004-01-12).

142

57

2.6. Sovyetler Birlii'nde k Sonras Yaanan Deiim Sreci Sovyetler Birlii'nin sona ermesi ve Gorbaov'un grevinin bitmesi ile Yeltsin Rusya Federasyonu'nda gcn salamlatrmaya balamtr. Sovyet ve Rus Komnist Partileri feshedilmitir145. Yeltsin 1991 Ekim ve Kasm aylar boyunca Rusya iin yeni bir bakanlar kurulu ve kkl bir ekonomik program uygulama yoluna gitmitir. Bu program, eski komnist ve muhafazakar milliyetilerin ibirlii ile, 1989'da Gorbaov tarafndan kurulmu olan szde seilmi meclis Halkn Vekilleri Kongresi tarafndan byk bir muhalefet grmtr146. Devlet bakan ve Kongre arasnda devam eden mcadele 1993'te Yeltsin'in Kongre iin yeni seimlerin yaplacan ilan etmitir. Karar, 1993 Ekimi'nin ilk haftasnda Kongre taraftarlaryla Yeltsin'e bal gvenlik kuvvetleri, ounlukla ordu birlikleri ve iileri kuvvetleri, arasnda sokak savalarna neden olmutur. Meclis binas Beyaz Saray - Yeltsinin sadece iki yl nce (1993) ihtilalcilere kar ilk direniini yapt yer- kuatma altna alnm. Yeltsin yanls gler galip gelmitir. Yeltsin, pozisyonunun gvenlik altna alnmasyla, daha gl devlet bakanl yetkileri ve iki meclisli parlamento imkan salayan yeni bir anayasa hazrlayabilecektir. Aralk 1993'te ulusal referandum yaplmtr. Bu yeni model arlkl olarak Amerikan ve Fransz rnekleri zerine bina edilmiti. Yasama organ Duma'nn yetkileri sk bir ekilde snrlandrlmt. 1993'ten beri en istikrarl baary gsteren parti, 1992 Kasm'nda yasa kaldrlan ve tekrar kurulan Gennadiy Zyuganov bakanlndaki Komnist Partisi olmaktadr. Bunun yannda milliyeti bir sa kanat partisi olan ve Vladimir Jirinovski tarafndan ynetilen Liberal Demokrat Parti 1990'larn ortalarnda ksa bir dnem k yapm fakat daha sonra tekrar zayflamtr. Duma ile bakanlk arasndaki mcadele devam etmi ve 1995'te eenistanda sava felaketinin ortaya kmasyla younlamtr. Rusya son be yl boyunca ok deimitir. Komnist Partinin yaylmac etkisi yerini rekabete giren g merkezlerine brakmtr147.

CROZIER, Brian; The Rise and Fall of The Soviet Empire, An Imprint of Prima Publishing, National Review, California, 2000, s. 23-29, 89. 146 YELTSN, Boris; Geceyars Gnlkleri, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 2000, s. 5568. 147 a.g.k. , s. 16, 461, 666.

145

58

Gvenlik kuvvetleri, askeriye ve beraberindeki sanayi kompleksleri, szde oligariler, reform program srasnda devletin kontrol kaybettii sralarda ekonominin nemli blmlerinin kontroln salamay baaran gl i yneticileri ve son olarak kendi topraklarn ok uzaklardan ve Moskova'nn ok az mdahalesiyle kontrol eden blgesel liderlerdir. Bunun en ak rneklerinden biri eski popler general, Sibirya Krasnoyarsk Oblastn yneten Aleksandr Lebed'dir. Bu unsurlar arasndaki kark ibirlikleri imdi lkeyi kontrol etmektedir. lkeyi yneten snf zenginletike zenginleirken, halkn ou ekonomi ktye gittike daha ok ac ekmektedir. Yeni ynetimin gcn gsteren en gze arpan rnekler, ekonomik gerilemeye148 sebebiyet verme ve giderek artan tutarsz kiilik sulamalarna, salkszlk ve alkoliklik gibi toplumsal olaylara maruz kalan Yeltsin'in kaybetmesi beklenen 1996 bakanlk seimleriyle beraber ortaya kmtr. Yeltsin'in ans btn muhalefet adaylarn saf d edecek ekilde ykseltilmitir. Komnist lider Gennadiy Zyuganov'un ona yakn oy toplamasyla Yeltsin yar kazanmtr. Yeltsin, salnn giderek bozulmasyla, atamas Duma'nn onayna bal olan babakanna daha ok gvenmek zorunda kalmtr. 1993'ten 1998 martnda Yeltsin tarafndan azledilinceye kadar Viktor Chernomyrdin be yllk sre iinde yegane varlktr. Yerine Yeltsin tarafndan 35 yanda bir ekonomist atanmtr149. Be aylk bir sre bu siyasi amazn onun yapabileceklerinin tesinde olduunu gstermeye yetmi ve Austos'ta o da grevden alnmtr. Yeltsin'in ernomyrdin'i tekrar grevlendirmesine ramen Duma onu tekrar onaylamay reddetmitir. Nihayet kdemli bir asker diplomat olan, 1991 Krfez Sava'nda Irak'la yaplan anlamalarda grev alan ve daha sonra da KGBnn dileri sorumluluunu alm olan bir aday, Yevgeni Primakov zerinde anlalmtr150.
Ekonomik Gerileme ve Kalknma Teorileri iin baknz:. H, Mkerrem; Byme ve Gelime Ekonomisi, Filiz Kitabevi Yaynlar, stanbul, 1994, s. 12-89. 149 http://www.mid.ru , (2003-02-26). 150 YELTSN, Boris; Geceyars Gnlkleri, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 2000, s. 156213.
148

59

Primakov da Yeltsin tarafndan herhangi bir gereke gsterilmeden ve uyarlmadan grevden alnncaya kadar bir yla yakn grevde kalmaya devam etmitir. Yerine baka bir eski ajan, KGBnn ilerinden, imdi federal gvenlik servisi olarak bilinen FSB151, sorumlu olarak grev yapm Vladimir Putin getirilmitir152. 2.7. Boris Yeltsin Dnemi Bu arada, KGB153, ordu ve partideki muhafazakarlar, giderek artan bir korku iinde, lkedeki deiimi, kendi durumlaryla beraber durdurma konusunu dnerek beklemekte ve hzl bir ekilde harekete gemek istemekteydiler. 19 Austos 1991'de Gorbaov Krm'da tatildeyken SSCB Acil Durum Komitesi tarafndan bir ihtilal yaplmtr154. Gorbaov'un pozisyonu tamamen elinden alnd, darbeye kar direni ve muhalefet gsteren Boris Yeltsin ok glenmitir. 1991de Rusyada borsann kmesi artk her eyin altst olduunun ilk ve son sinyallerini vermektedir. Yeltsinin ekonomi danman bile bu durum karsnda aknlk ierisindeydi. Bu Yeltsinin ykseliini krkleyerek, Rusyann bamszlk srecini kazanma yolunda atm olduu ilk admlara hz kazandrmaktadr. Yeltsin Rus halknn psikolojisine son derece derinden hakimdi ve en nemli niteliklerinden biri de bu olsa gerekti ki, SSCBnin dalmas beraberinde Rusya Federasyonunun kurulmasn getirmekteydi155. Gorbaov'un SSCB'yi kurtarma adna yapt son abalar, 1991'in geri kalan aylarn konumlarn salamlatrma ve Sovyetler

151 152

http://www.fsb.gov.ru , (2003-01-22). ROSE, Richard & MUNRO, Neil; Elections without Order. Russias Challenge to Vladimir Putin, Cambridge University Press, http://www.cambridge.org , Cambridge, UK, 2002, s. 17. 153 Amy Knight, The Enduring Legacy of the KGB in Russian Politics, Soruns of Post-Communism 47:4 (July/August 1999): 4. 154 BROWN, Archie; The Gorbachev Factor, Oxford University Press, New York, 1996, s. 122-124. 155 YELTSN, Boris; Geceyars Gnlkleri, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 2000, s. 232.

60

sonras iin bir taslak izme abalaryla geiren cumhuriyetlerin liderleri tarafndan boa karlmtr156. 1991 Ekim ay sonunda sekiz cumhuriyetle bir ekonomi anlamas ve Araln ilk haftasnda da Rusya, Belarus ve Ukrayna'nn katld ve BDT'nin temellerini oluturan l bir anlama imzalanmtr157.

CROZIER, Brian; The Rise and Fall of The Soviet Empire, An Imprint of Prima Publishing, National Review, California, USA, 2000, s. 67. 157 http://www.evrensel.net , (2003-02-26).

156

61

NC BLM RUSYADA 2000 SEMLER ve VLADMR PUTN HAKKINDA DETAYLI BLGLER 3. VLADMR PUTN DNEM Uursuz kkenine ramen Putin yetenekli bir ynetici olduunu158 ispatlamtr. 1999 Aralk aynda yaplan Devlet Duma seimlerinde, sadece iki ay nce kurulan hkmet yanls "Birlik" Partisi, Komnist Parti'nin ardnda ikinci olarak yerini almtr. Putin, sadk devlet adaml sfatyla; becerikli, iyi alkan ayn zamanda hzl ve verimliliiyle Yeltsin'i etkiledii kadar, tm Rus halkn da kendisine hayran brakmtr159. Bu yzden Yeltsin daha 2000 yl balamadan, dnya ve Rus kamuoyu karsnda gvendii Putine kar bir jest yaparak ve dnyada mevcut olan demokrasi ilkelerini hie sayarak koltuunu ona braktn resmen aklamtr. Bu jest nitelikli bir gsteri dnda tm dnyaya halen Rusyadaki mevcut siyasal ynetim sisteminin eski cunta rejimine benzer bir ekilde gerekletirildiine bir iaret niteliinde olmaktadr. Yeltsinin Putine olan gveninin nereden geldiini ise herkes bilmektedir. Putin eski bir istihbarat subaydr. Yurtdnda birok tehlikeli istihbarat grevleri stlenmi, zellikle de eski Sovyet etkisi altnda bulunan Dou Almanyadaki yaptlar ve son derece nem arz etmekte olan belgelerin korunmasnda gsterdii stn baarlaryla kendine gven kazanm ve herkese devlete ve Rus ynetimine sadk birisi olarak bilinmektedir160.

158

ROSE, Richard & MUNRO, Neil; Elections without Order. Russias Challenge to Vladimir Putin, Cambridge University Press, http://www.cambridge.org , Cambridge, UK, 2002, s. 45. 159 http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/europe/415124.stm , (2003-01-22). 160 BALCI, E., "ABD ve in", Cumhuriyet Gazetesi, 01.02.2002.

62

Hibir seim dzenlenmeden, merkezden dolayl atanma yoluyla baa gelmi olan Putinin sonraki yllarda demokrasi kurallarna uygun bir seim dzenletmesi de onun stn yetenekli ve nitelikli bir devlet adam olduunun aka ispatn tekil etmektedir. 2000n Mart aynda artk Rusya eski Sovyet Rusya olmaktan kurtulduunu ve dnyaca kabul gren demokrasi kurallarna uygun bir ekilde seimlerin eiindedir. te bu dnem Rusya iin tarihinde en byk deiimleri getirecek olan u anki Rusyann d siyasetini, ekonomisini ve dnya siyasetindeki dier Sovyet bakanlarndan farkl admlar atmas nedeniyledir ki, beenilmektedir. 3.1. Vladimir Putinin Biyografisi Rusya Devlet Bakan Vladimir Putin, 7 Ekim 1952 tarihinde, SSCB dneminde ad Leningrad olan St. Petersburg Kenti'nde domutur. Leningrad Devlet niversitesi Hukuk Blm'nden 1975'te mezun olan Putin, yksek lisansn ekonomi alannda yapmtr. Mezuniyetinin ardndan, 1975'ten itibaren KGBde almaya balayan Putin, bir sre Almanya'da grev yapm, Leningrad'a dnmesinin ardndan da niversite ynetiminde grev almtr. 1990'da Leningrad ehir Konseyi'nde danmanlk yapan Putin, 1991-1992 yllarnda da belediye bakan yardmcs ve belediye konseyi d ilikiler komitesinin bakan grevini yrtmtr. Putin, 1996 ylna kadar St. Petersburg ynetiminde eitli kademelerdeki grevlerinin ardndan, 1996'da Kremlin Saray Mlkiyet daresi Bakan Yardmcl'na atanm ve bu grevini, 1997 ylna kadar srdrmtr. 1997 ve 1998'de Devlet Bakanl daresi Bakan ile Devlet Bakanl Denetim daresi Bakan olarak yapmtr161. Putin, 1998-1999 yllarnda, Rusya stihbarat Servisi FSB nin bakanln yaparken, ayn zamanda, yeni Rusya'nn "Politbrosu" olarak da adlandrlan Rusya Gvenlik Konseyi'nin sekreterlii grevini yrtmtr162. Putin, 9-16 Austos 1999 tarihleri arasnda babakan yardmcs ve babakan vekillii, 16 Austos'tan itibaren de
St. Petersburg Press, 2003-02-26. BEHAR, B., "Milliyetilik Teorileri, Avrasya'da Siyaset ve likiler", Trkiye Gnl, say: 50, Ankara, 1998.
162 161

63

babakan olarak grev yapmaya balamtr. Devlet Bakan Boris Yeltsin'in 31 Aralk 1999'da istifa etmesinin ardndan, Anayasa gerei, ay ierisinde devlet bakanl seimi yaplncaya kadar bu grevi vekaleten stlenmitir. Putin, Rusya'da yaplan bakanlk seimlerinde %50'nin zerinde oy toplayarak, birinci turda devlet bakan seilmitir163. 3.2. Vladimir Putin Kimdir? Pek tannmayan birinin Rusya'nn bana gelmesinin oku, Batda yeni-yeni atlatlmaktadr. 2000 ubatnda Davosta ortaya atlan ve sonradan moda haline gelen "Who is Mr. Putin?" sorusu artk giderek daha az duyulmaktadr164. Yalnzca Putin'in165 kim olduu deil, izlemeye balad politikalar da bir lde ortaya km durumdadr. nceleri disiplinli bir KGB subay olan Putin, uzun sre Leningrad / Petersburg'da nceki Belediye Bakan Anatoliy Sobak'la altktan sonra 1996'da Moskova'ya arlmtr166. Putinin yldz haber alma rgt Federal Gvenlik Servisi efi ve Rusya Gvenlik Konseyi sekreteri olarak parlam ve 14 Austos 1999'ta babakanla getirilmitir. Ayn yln son gnnde Yeltsin'in aniden istifa etmesiyle ynetimi devralmtr. 26 Mart bakanlk seimlerini yzde 52 gibi byk bir oranla ilk turda aldktan sonra 7 Maysta resmen greve balamtr167. Kendisiyle ilgili olarak Rusya ve bat basnnda kan yazlar ve onunla yaplan syleilerden oluan "Birinci ahstan" adl kitap da gsteriyor ki, Putin devletin zayflamasn ve SSCB'nin yklmasn byk znt duyarak izlemitir. KGB kkeni, onun alkanlklarn ve alma stilini belirlemektedir. 7 Ekim 1952 doumlu lider, enerjik ve yeniliklere ak yapsn sergilemeyi seven biridir. Spor yapyor, Almanca

http://www.kimkimdir.gen.tr/kimkimdir.php?id=387&aranan=putin , (2003-01-03). BLANK, S., "Kafkasya Gvenliinde Yeni Eilimler", Avrasya Etdleri, say: 13, Ankara, 1998. 165 PUTN, Vladimir Hakkndaki Tm Biyografik ve Tantc Bilgiler Resmi Web Sitesi Olan http://www.putin.ru dan Rusadan zenle Trkeye Tercme Edilerek Derlenmitir. 166 Putin, Nazarbayev Urge Progress in Caspan Talks Interfax Diplomatic Panorama for 20 June 2000. World News Connection. 167 http://www.time.com/time , (2003-02-19).
164

163

64

biliyor, ngilizce reniyor ve politikadaki byk deneyim eksiini ksa srede gidermek iin aba harcamaktadr. KGB dosyasnda onunla ilgili olarak yazlan tek olumsuz not "risk ve tehlike duygusunun yeterince gelimemi olmas" eklindedir. Fizii ve aklyla ocukluktan beri liderlik yapan siyasilere benzememektedir. Kendini kantlamak iin judoda byk baarlar kazanm. "Birinci ahstan"168 kitabnn yazarlarndan Natalya Gevorkyan'n ifadesiyle, Putin'in tutumlarn nemli lde "onun herkese kskn olmas" belirlemektedir. Bununla birlikte devleti pek ok eyin zerinde gren Putin, devlet ciddiyetine ve sorumluluuna sahiptir. Yeltsin gibi ite ve dta alay konusu olmamaktadr. Sz ve tavrlaryla vatansever olduu ve gerekten Rusya'nn glenmesini istedii izlenimini vermektedir169. 3.3. Putin Rusyas ve Rusyann Yeni maj Politikaya girmeden nce kariyerini, Rusya gizli servisi KGB de yapan Putin, kk bir ocukken bile hep istihbarat konusuna ekildiini, edebiyat ve filmlerden etkilendiini anlatmaktadr. Putin, Ancak ben casus olmay deil, lkeme yararl olmay istedim. stihbarat subayl grevi belli riskleri de ieriyor. inde romantizm unsuru da var diye ifade etmektedir170. Rusya Devlet Bakan, istihbarat servisinde alm olmaktan dolay hibir pimanl olmadn, gemiinden utanmadn ve lkesinin iyilii iin alan baarl bir istihbarat subay olduunu da vurgulamaktadr171. Vladimir Putin iktidara eski Devlet Bakan Boris Yeltsin tarafndan getirilmitir. Greve geldii gnden

TMAKOVA, Natalya, KOLESNKOV, Andrei, GEVORKYAN, Nataliya; First Person : An Astonishingly Frank Self-Portrait by Russia's President Vladimir Putin, Public Affairs Publications, New York, I., 2000, s. 55. 169 http://www.rusyaonline.com/haberler/?category=1&id=1026974952 (2002-08-03). 170 http://www.savaskarsitlari.org , Washington AA , (2003-02-23). 171 http://jia.sipa.columbia.edu/journal.html , (2003-02-26).

168

65

itibaren, Putin birok konuda Yeltsinin tam kart politikalar izleyen bir lider konumundayd. Yeltsin ykc bir liderdi. Mihail Gorbaova172 kar savarken Sovyetler Birliini devirmi, Rusyay nemli lde liberal politikalara ve Batya yneltmi, bu arada iktidarn pekitirirken lke iinde genel olarak demokratik zgrlkleri geniletmitir. Ama izledii politikalar ve kiisel zaaflar nedeniyle, lkesinin uluslararas prestijini zedelemi, kendi koltuunu salamlatraym derken Rusya Federasyonunun dalma srecini engelleyememi, hatta cumhuriyetlere verdii geni haklarla krklemi173, yolsuzluklarla ve byk finans evrelerinin siyasi hayatta ne kmasyla mcadele edememi bir liderdir. stelik yal, salksz, alkol dkn, patavatsz, risklere ve srprizlere ar derecede dkn, ngrlmez bir yneticidir. Bu ve baka nedenlerden dolay 1996daki ikinci bakanlk seimlerinden sonra, zellikle de 1999 iinde Yeltsin, Rusya egemen gleri asndan iktidar gvence altna alamayan zayf bir bakan durumuna gelmitir. Kamuoyu destei yzde 2 civarna dmtr. Yalnzca toplumda ve siyasi arenada deil, ordu, iileri ve haber alma kurumlar174 iinde de giderek artan bir tepki grmeye balad. Bu durumda lkeye yeni bir lider gerekiyordu175. Hem de derhal; 2000 yazndaki olaan seimlere kadar beklemek bile riske girmek demekti; byle bir durumda Yevgeni Primakov, Yuriy Lujkov gibi birinin baa gelmesi hesaplanmas g gelimeler yol aabilirdi. Uzun araylardan sonra hem Yeltsini, hem siyasi ve ekonomik iktidar evrelerini, hem de gvenlik kurumlarn rahatlatan bir aday bulundu: Putin176. stelik Putin, babakanl (yani devlet bakanl aday adayl) sresi iinde, daha nceki ksa dnem babakanlar gibi rahatsz edici tutumlar iinde olmamt. imdi sorun onu baa getirebilmekti. Rusyann iinden getii dnem ve halkn durumu, istekleri, psikolojisi
BROWN, Archie; The Gorbachev Factor, Oxford University Press, New York, 1996, s. 112, 117. a.g.e. s. 134. 174 http://www.time.com/time , (2003-02-19). 175 KAPUSCNSK, Ryszard; mparatorluk, Om Yaynlar, 1. Bask, stanbul, 1999, s. 82-85. 176 VANOV, gor Sergeyevi; Rusya'nn D Politikas ve Dnya (Makaleler ve Toplantlardan derleme), Uluslararas likiler Moskva Devlet niversitesi, Rusya Siyaset Ansiklopedisi - ROSSPEN Yaynlar, Moskva, 2001, s. 132.
173 172

66

gz nne alnarak uzun sren stratejik aratrmalar yapld177. Sonuta deneyimsiz ve pek tannmayan Putini kahraman yapmak iin senaryo bulundu: Putin eenistandaki gidie dur demek iin ortaya kt. Sert aklamalar ve uygulamalar halktan destek ald. Ayrca hem i politikada, hem de dnyada Rusyann ezilmi, ikinci snf devlet haline gelmi olmasnn zerine gitti178. SSCBnin yklmasndan bu yana toplumu etkisi altna alan ve rahatsz eden ulusal aalk kompleksi ile mcadeleye giriti. Yeniden Byk Rusyadan sz etti. Btn bunlar toplumda nemli yank yaratt. Ayrca Yeltsin dneminde durmadan i siyasi oyunlar ve kavgalardan bkm olan halk, Putinde birletirici bir lider zelliini grd. Onun ideolojilerden uzak, aklc ve pragmatik bir lider olduunu hissetti. Bu arada Yeltsin zamannda hep scak tutulmaya allan Antikomnizm Politikas sona erdi179. Putin Komnizm, Liberalizm gibi kavramlarla davranmadn ortaya koydu; yeri geldiinde hem komnistlerle hem de liberallerle ibirlii yapacan kantlad. Bir yandan piyasa ekonomisi reformlarn desteklerken, bir yandan eski Sovyet marn Rusya ulusal mar yapmaktan kanmad. Yeltsin gibi Bamsz Devletler Topluluu iinde aabey lke kompleksi tamadn ortaya koydu; kendince gerektiinde Ukraynadan gaz borcunu talep etti, gerektiinde Grcistanla Rusya arasna vize uygulamas balatt180. 3.4. Rusyada Putin mparatorluu Son yllarda sergiledii hzl ykseliini een savana borlu olan Devlet Bakan Vladimir Putin, yeni ar olma yolunda greve geldii ylbandan bu yana yrtt yetki mcadelesini kazanm grnyor. Bir sre nce tm Rusya'y yedi ayr mega blgeye ayran ve valileri atama yetkisini stlenen Putin, yasalara aykr
177

BRZESNSK, Z., Byk Satran Tahtas Amerikann ncelii ve Bunun Jeo-stratejik Gerekleri, Moskva, 1998, s. 54. 178 BUZE, ., "Avrasya'nn Gc. ABD'nin Avrasya Jeo-stratejisine Kar Avrasya Seenei, Aydnlk, 2001. 179 a.g.e. , s. 123. 180 ONAY, Yaar; Rusya ve Deiim, Nobel Yaynlar, 1. Bask, Ankara, 2002, s. 55-67.

67

davranan yerel yetkilileri grevden alma hakkn da veren yasa tasars parlamentonun alt kanad Duma`da ikinci kez onaylanarak kesinleti181. Duma`da yaplan oylamada yasa tasars, 27ye kar 335 oyla kabul edilmi. Tasar Putine, mahkeme kararlarna gre federal yasalar ihlal eden valileri ve blge yetkililerini grevden alma ve Dumann te ikisinin onayyla yerel parlamentolar datma hakkn vermektedir182. Devlet Bakan Putin, yerel yasalarn bete birinin federal anayasaya aykr olduunu sylyor ve blgeler zerinde denetimi artrmann, lkenin ekonomik sorunlarn zmede ok nemli olduunu belirtiyor183. SSCB'nin dalmasndan bu yana yerel ynetimlerin merkezi hkmetin aleyhine g kazandklar Rusya`da, zengin blgeler gelirlerini merkezi ynetimle paylamak istemiyor. Duma`da onaylanan yasa tasars, parlamentonun st kanad Federasyon Konseyinde de ele alnacaktr184. 26 Mart 2000 yaplan seimler sonucunda Vladimir Putin devlet bakanlna seilmi. Oylarn %52.2sini alan Putinin ardndan %29.45lik bir oyla Komnist Parti lideri Gennady Zyganov gelmektedir. Seim sonular beklendii gibi olmutur. Putinin seilmesi yeni Rus oligarisinin yansra Baty da olduka sevindirmitir. Yeltsinin ardl olan Putinin iktidarnda da Yeltsin dneminde balatlan uygulamalarn sreceini dnmek yanl olmasa gerektir. Putinin ksa sredeki bu baars temelde iki eye balanabilir: ncelikle eenistanda srdrlen sava Putinin Rusyadaki prestijini arttrmtr. een halkna kar yrtlen sava Putin iin bir i politika konusu olmutur. Hatta sava bu amala krklenmitir. Sava Rus milliyetiliini glendirmitir. Putin zaten seimlerden nce Rusyann kurtuluu iin Yelsinden farkl olarak Milliyetilie ve Devletilie vurgu yapmaktadr. Yeni palazlanan Rus burjuvazisinin de karlarna denk den bu sylem Rus halknn nemli bir kesimi iin bir sreliine de olsa umut
181

ROSE, Richard & MUNRO, Neil; Elections without Order. Russias Challenge to Vladimir Putin, Cambridge University Press, http://www.cambridge.org , Cambridge, UK, 2002, s. 122-170. 182 http://haber.superonline.com , (2003-02-19). 183 http://www.president.kremlin.ru , (2003-02-19). 184 http://www.government.gov.ru , (2003-02-19).

68

olabilmitir. Uzun zamandr yoksulluk ve sefalete srklenmi olan Rus halk lkeye istikrar getirebilecek gl bir lider imajna bel balamtr. Bu sanal durumun ne kadar srecei nmzdeki gnlerde grlecektir. Seim baarsnn altnda yatan ikinci temel faktr ise Yeltsin dneminde balayan medya tekelidir. Byk medya kurulular neredeyse tamamen iktidarn denetimi altndadr. Medya patronlar ve sa siyasetiler kol kola girmi durumdalar. ktidardan bamsz durabilen tek byk gazete olan Novaya Gazetann ise brosundaki bilgisayarlar 15 Mart gn, yani seimden 10 gn nce- faili mehul bir ekilde sabote edilmitir. Gazete eenistan savan merulatran Rusyadaki bombalama eylemlerinin arkasnda Rus gizli servisinin olabileceini yazmaktadr. Anlalan Putin kirli yntemlerle iktidarn srdrmek bakmndan da Yeltsinin sk takipisi olduunu gstermitir. Yeltsin ktidarn srdrmek iin 1993 ylnda iinde seilmi milletvekillerinin olduu Parlemento binasn bombalatmtr185. 19 Aralk 1999 tarihinde parlamentonun alt kanad Duma iin yaplan seimlerde Komnistler 113 sandalye kazanarak seimleri nde gtrmtr. Bu seimlerde Komnistler 1995de %22.3 olan oylarn %25e karmtr. Bu oranla Komnistler Dumada birinci parti durumundadr Ancak Zyuganovun Komnist partisini bildiimiz anlamda komnizmle karlatrmamak gerekmektedir. Bu gnk komnist parti tamamen Sosyal Demokrat bir izgidedir. Ancak bu durum bile ABD iin yeterince endie vericidir186. Sonu olarak Rusyada seimleri yeni palazlanan Rus burjuvazisi ve Batnn karlarn kollayacak olan, mafyayla organik ilikisi bilinen eski gizli servis efi Putin kazanmtr. 3.5. Rusyann D Politikasnn Oluumunda Putin Faktr 1999un son gnlerinde Yeltsinin iktidardan bktn aklamas ve yerini dnyann pek tanmad babakanna brakmas herkesi artmtr. Halefin kimlii, kendisiyle i yaplp yaplamayaca gibi unsurlar uzunca bir sre tartlmtr.
YELTSN, Boris; Geceyars Gnlkleri, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 2000, s. 5570. 186 a.g.e., s. 75-85.
185

69

KGBden gelmesi, lkeyi iine dt olumsuz durumdan kartabilecek enerjiye sahip olduu izlenimi vermesi Bat bakentlerini az da olsa rahatsz ettii grlmtr. Karlarnda bundan sonra srt svazlannca bir dediklerini iki etmeyen bir Bakan bulamayacaklarndan endielenmiler. Projelerinin hayata geirilemeyeceinden korkmulardr. Nitekim Mart ayndaki seimlerden sonra bakanlk koltuuna resmen oturan Putin yaptklaryla korkularn, endielerin ok da haksz olmadn gstermitir. Rusya artk eski Rusya deildir. Ekonomik sorunlarn187 arl hissedilmesine ramen dnya sahnesinde yeni bir Rusya bulunmaktadr. Yeni Rusya 1991 Austos darbesiyle balayp federasyonun dalmasyla son bulabilecek srece kararllkla dur diyen, NATOnun bir kez daha genilemesine iddetle kar kan, Washingtonun gya yaramaz devletlerden gelecek mnferit nkleer saldrlara kar kurmak istedii Ulusal Fze Savunma sistemini eletiren, in ve Hindistan ile stratejik ibirliine giden bir lke konumundadr188. Putin, 2001, 13 Maysta verdii ani bir kararla federasyonun 89 idari blmn 7 blge valisinin denetimi altna almtr189. Putin ile birlikte Bamsz Devletler Topluluu projesi de hayat bulmaya balamtr. Bakanlk grevini daha vekaleten yrtt 25 Ocak 2000de Moskovada bir araya gelen BDT devlet bakanlar Putini olduka fazla abartarak vgler yadrd grlmtr. Kazak lider Nazarbayev190 ve zbek lider Kerimov Rusyann nderliinde ille de bir anti-terrizm merkezi kurulmasn istemitir191.

ktisat Biliminde Temel Ekonomik Sorunlar Nelerden Olumaktadr. Daha ayrntl bilgi iin :. H, Mkerrem; Byme ve Gelime Ekonomisi, Filiz Kitabevi Yaynlar, stanbul, 1994, s. 23, 89 a baklabilir. 188 VANOV, gor Sergeyevi; Rusya'nn D Politikas ve Dnya (Makaleler ve Toplantlardan derleme), Uluslararas likiler Moskva Devlet niversitesi, Rusya Siyaset Ansiklopedisi - ROSSPEN Yaynlar, Moskva, 2001, s. 298. 189 CROZIER, Brian; The Rise and Fall of The Soviet Empire, An Imprint of Prima Publishing, National Review, California, USA, 2000, s. 34-35. 190 Moscow And Astanas Three Priorities 21 June 2000, Current Digest of the Post-Soviet Press, 19 July 2000: 17. 191 TMAKOVA, Natalya, KOLESNKOV, Andrei, GEVORKYAN, Nataliya; First Person : An Astonishingly Frank Self-Portrait by Russia's President Vladimir Putin, Public Affairs Publications, New York, I., 2000, s. 83, 123-126.

187

70

Orta Asya ve Kafkaslarn192 eski liderlerinin yeni lidere kar duyduu ilgi bundan sonra da devam etmi, hatta Nazarbayev 19 Haziran 2000de Rus dilinin BDT lkelerinde konuulmasnn devamn salamak iin bir fon oluturulmasn bile teklif etmitir.

RAD, Ahmed; Orta Asyann Dirilii. slam m, Milliyetilik mi?, Cep Kitaplar Yaynlar, 1. Bask, stanbul, 1996, s. 2-7, 34-39.

192

71

DRDNC BLM VLADMR PUTN DNEM RUS DI POLTKASI 4. VLADMR PUTN DNEM RUS DI POLTKASI Putin'in artan poplaritesinin asl nedeni kinci een Sava'nn balamasdr. Rusya Federasyonu homojen bir yapdan yoksundur ve 16 zerk cumhuriyet ve 30 zerk blgeyle beraber 100 ulusu bnyesinde barndrmaktadr. Bu saynn okluu ve zellikle Mslman ounluun yaad Gney Kafkasya blgesi Moskova hkmetinin bann armasna neden olmutur. 1991 ve 1992'de Kuzey Osetya ve nguetya'da sava patlak vermi ve Dastan ve Bakurdistan zerk blgelerinde gerginlikler yaanmtr. Bir milyonluk nfusuyla en geni blgelerden biri olan Tataristan'da 1992 Mart'nda yaplan bamszlk referandumuyla % 61 lehte oy toplanmtr193. Fakat bunlar arasnda en ciddi olan Ruslarn een ayrlk hareketini engellemeye altklar eenistan'dr. Rus-een tarihi tamamen savalar ve geni apl zulmle doludur. 1944'te Almanlarla ibirlii yapan Stalin194, neredeyse nfusun hepsini zorla Kazakistan steplerine srmtr. eenlerin binlercesi yaam mcadelesi vermitir. Nihayet Krusev bu insanlara haklarn iade etmi ve yurtlarna geri dnmelerine izin vermitir. 1994'te geni apl bir sava balad ve 1996 Austosu'nda atekes ilan edilinceye kadar devam etmitir. een gerilla savalar konvansiyonel birlik oluumlarna ve Ruslar tarafndan konulandrlan mhimmata kar bir

Stanislav Cherniavskiy, The Caucasus Vector of Russian Diplomacy. Central Asia and the Caucasus: Journal of Social and Political Studies, 2000, no. 5: 94. 194 TEKN, Emrullah; Alman Gizli Operasyonlar ve Trkler, IQ Kltr Sanat Yaynlar, stanbul, 2001, s. 34-89, 99-102.

193

72

mcadeleden daha fazlasn yapmlar ve binlerce kazazede, daha nce de olduu gibi daha ok siviller arasndan ve hesapsz maddi kayplar verinceye kadar aralksz savamlardr195. Sovyetler Birlii'nin yklmasndan sonra Rusya uluslararas ilikilerde birka yllk bir aknlk dnemi geirmitir196. Rusya'nn gelmi gemi en bat yanls bakan olarak bilinen Andrey Kozirev'in dileri bakan olduu dnemde, zellikle de 19911993 yllarnda, Moskova ile Washington arasnda ciddi bir sorun kmamtr. Rusya bir taraftan gemiini reddetmenin psikolojisiyle, bir taraftan da Batdan alaca kredilerle ekonomik sorunlarn zme umuduyla bir sre d politikada 'uysal' bir izgi izlemitir. Ama bekledii kredi desteini bulamamtr. Dahas NATO'nun douya doru genileme izgisi tepki yaratmtr. lke iinde muhalefetin 'antiamerikan' tepkileri glenmitir. 'Rusya byk devlettir' tezi giderek daha sk dile getirilir olmutur. Moskova yeniden 'bamsz politika izleme' karar almtr. Artk diplomaside sk-sk ABD ile 'stratejik ortaklk' hedefinden bahsedilen 'romantizm dnemi' kapanm, en fazla 'realist ibirlii' amacnn dile getirildii yeni bir dnem balamtr. Eski Uluslararas Haber Alma rgt efi Yevgeni Primakov'un Dileri Bakanl yapt 1996 yl iinde, Rusya'nn d politikasnda ciddi bir deiiklik gereklemitir. Yeniden imparatorluk zlemlerinden sz edilmeye balamtr. Moskova artk ok kutuplu dnya tezini savunmaktadr. ABD ile Avrupa, onlarla baka lke ve blgeler arasndaki elikileri ustaca kullanmay amalamaktadr. Asl hedef, Washington'un dnyann tek sper gc olmasna kar mcadele etmek, teki lkeleri Amerikan diktasna kar kkrtarak direni yaratmaktr197.

Moscow And Astanas Three Priorities 21 June 2000, Current Digest of the Post-Soviet Press, 19 July 2000: 17. 196 CROZIER, Brian; The Rise and Fall of The Soviet Empire, An Imprint of Prima Publishing, National Review, California, USA, 2000, s. 3-9, 16. 197 http://www.foreignpolicy.org.tr , (2003-02-24).

195

73

Bu politika kapsamnda Rusya; in, Hindistan, Uzak ve Orta Dou lkeleri ile ilikilerini yeniden glendirmitir. ran, Irak, Libya gibi lkelerle siyasi ve askeri ilikileri pekitirmeye hazr olduunu ortaya koymutur198. Irak ve Yugoslavya konularnda Washington'dan farkl tutum sergileyen batl bakentlerle balar sklatrmaya almaktadr199. Son dnemlerde Fransa, ngiltere ve Almanya ile ilikilerini pekitirmeye alyor. Kremlin'in d politikasnn en nemli boyutlarndan biri de, NATO'nun glenmesine ve douya doru genilemesine engel olmak, son zamanlarda konum kaybeden Birlemi Milletler rgt'n yeniden etkinletirmek, AGT'ten daha aktif yararlanmaktadr200. Lider Vladimir Putin, tpk birka yl nce dnemin Dileri Bakan Primakov'un dedii gibi, Rusya d politikasnn en nemli amacnn, Bamsz Devletler Topluluu lkeleriyle balarn kuvvetlendirilmesi olduunu sylemektedir. 2001 Ocak aynda Moskova'da yaplan Topluluk zirvesinde liderlerle tanan Putin, ksa sre iinde yaplmas dnlen yeni zirveyle birlikte Bamsz Devletler Topluluu'na yeni bir enerji alamaya niyetli grlmektedir. Rusya, hem Bamsz Devletler Topluluu yelerine, hem de stratejik nemde grd lke ve blgelere ynelik olarak, bata doalgaz ve petrol olmak zere enerji kaynaklarn etkin biimde kullanmak, silah ticaretini hzlandrmak, ikili ve blgesel ibirliklerini glendirmek niyetindedir201. u temel amac yalnzca Putin deil, btn Rusya liderleri ve halk kabul etmektedir: Rusya'nn hala dnyann en byk lkelerinden biri olduu herkese kantlanmaldr202.

http://jia.sipa.columbia.edu/journal.html , (2003-02-26). BRZESNSK, Z., Byk Satran Tahtas Amerikann ncelii ve Bunun Jeo stratejik Gerekleri, 1998. 200 http://www.kremlin.ru, (2003-02-24). 201 CRELL, George; Ruslarn Asya Siyaseti, Toker Yaynlar, stanbul, 1990, s. 23-35. 202 http://www.rusyaonline.com/perspektif/2001/26/Putin.shtml , 2002-08-03; Haberin yaym tarihi 04/04/2000 20:00.
199

198

74

4.1. Rusya'nn Yeni D Politikas Putin asndan uluslararas politikann en nemli iki kavram: a. Realizm ve b. Pragmatizmdir. Rusya'da Yeltsin dnemi bitmitir, Putin dnemi balamtr. Bu saptamay hemen-hemen herkes paylamaktadr203. Ama bunun ne anlama geldii konusunda farkl yorum ve tahminler bulunmaktadr. Yeltsin dneminin zmsenmesi bile ok kolay deilken, pek ok siyaset uzman tarafndan 'kara kutu' olarak deerlendirilen Vladimir Putin'in neler getirip neler gtrecei zerine ngrde bulunmak basit bir i saylamamaktadr. Bununla birlikte son aylarda yaanan gelimeler ve yaplan aklamalar temelinde baz temel yaklamlar dile getirmek mmkn grlmektedir. Putin dneminin Rusya'nn d politikas alannda ne gibi yenilikler getirecei eitli alardan tartlmaktadr204. Mart ay sonunda Rusya Dileri Bakan gor vanov'dan bir cmlelik nemli bir aklama gelmitir: "Yeni devlet bakannn seilmesi dolaysyla Rusya'nn d politikasnda baz deiiklikler yaplacaktr". Bu ksa aklama bir dizi soruyu gndeme getirmitir205. Bu amala, 24 Mart 2000 tarihinde yeni d politika konseptini ele alan Gvenlik Konseyi toplantsnda, Dileri Bakanl'na Rusya'nn d ticareti de iinde btn uluslararas faaliyetlerinin koordinatrl grevi verilmitir. Kulislerden szan sylentilere baklrsa, Rusya bundan byle d ekonomik karlarn daha ok Batda deil, gemite nispeten az iliki kurulmu ve Rus mallarnn rekabet gcnn yksek

203

ROSE, Richard & MUNRO, Neil; Elections without Order. Russias Challenge to Vladimir Putin, Cambridge University Press, http://www.cambridge.org , Cambridge, UK, 2002, s. 78-90. 204 http://www.nethaber.com/haber , (2002-08-03); Hakan Aksay / Moskva. 205 ARI, Tayyar; Uluslararas likiler ve D Politika, Alfa Yaynlar, 3. Bask, stanbul, 1999, s. 13.

75

olduu lkelerde ve Bamsz Devletler Topluluu ortak piyasasnda aramaya kararl grlmektedir. 4.1.1. Realizm Boyutu Yeni oluum, Moskova'nn d politikasnda radikal deiiklikler getirebilecek miydi, yoksa eski uygulamalar aynen devam m edecektir? Rusya uluslararas alanda daha saldrgan bir izgi mi izleyecektir? Nizam koyucu Marksizm Sovyet Rusyadaki ok daha sonraki gelimelerin sonucudur. Yirmilerde, Rusyada farkl doktrinler arasnda hala olmas mmkn olan bir hayli tartma bulunmaktadr. Sosyalist realizm adyla tannan deimez doktrinin tretilip empoze edilmesi sadece 1932lerde yaand. Terim yazardan, bir taraftan gerei doru olarak yeniden retmesini, ada bir cemiyeti, onun yapsn anlayarak tasvir etme anlamnda bir realist olmasn, dier taraftan da gerei objektif olarak yeniden retmesini, fakat sanatn sosyalizmi, yani parti ruhu ve parti izgisi olan komnizmi yaymak iin kullanmasn isteyen bir nazariyeyi iine almaktadr. Yetkili kuramc Sovyet edebiyatnn Stalinin yazarlar insan ruhunun mhendisleridir eklindeki vecizesine uyan bir hkm olan sosyalizm ruhu ile alan kitleleri ideolojik ekillendirmede vasta olmas gerekir diye beyanda bulunmutur. 1993'te kabul edilen Rusya d politikas konseptinin neden geersizletii zerine resmi yetkililerden gelen aklamalarda en sk tekrarlanan szck Realizm idi206. Rusya, d politikasn daha gereki temeller zerine oturtmak, onu lkenin i ihtiyalarna, en bata da ekonomik amalara baml olarak yeniden dzenlemek niyetindeydi207. 4.1.2. Pragmatik Teori, Pragmatizm Kavram ve Pragmac D Politika Pragmatizm, kavram olarak, felsefe, dilbilim, yapay zeka (artifical intelligence), etoloji, bilisel antropoloji, sosyoloji vb eitli disiplinleri bir araya getirerek insanlar,
206 207

http://www.foreignpolicy.org.tr , (2003-02-24). a.g.e. s. 45-53.

76

hayvanlar ve makineler arasndaki dile dayal anlama sistemlerini ve bunlarn iindeki ilikileri kefetmeye almaktadr. Azdan kan kelimenin nereye nasl gittiini anlatr. Her eyin bir "eylem" sonucu aklanabileceini savunan felsefedir. Hibir eyin nedeni, iyilii, ktl, doruluu, yanll yoktur, sadece sonu nemlidir. "Y ararclk" diye de bilinen pragmatizm birok felsefeye bak atmak iin uygun platformlardandr208. Pragmaclk, uygulamaclk ve klgclk deyimleriyle de dile getiriliyor. Kapitalist retim dzeninin ilk gelime alan olan ngiltere'de John Stuart Mill'in biimlendirdii yararcln, yeni ve son gelime alan olan Amerika'da Charles Peirce (1839-1914)'in temellerini att; William James (1842-1910)'in gelitirdii uygulaycl dourmas doaldr. Bylelikle, kapitalizmin kendine zg metafizik felsefesi kurulmu olmaktadr. James, ayn ad tayan yaptnda pragmatizm szc iin, deitirmek iin artk ok ge" demektedir. Yaptn da yararc Mill'e u szlerle armaan etmektedir: "zihnin pragmatik akln ilk olarak kendisinden rendiim, yaam olsayd liderimiz olacan dnmekten zevk duyduum John Stuart Mill'in ansna". Pragmaclk, James'in deyiine gre, bir felsefe olmaktan ok bir metot; dnceyi, dourduu eyleme gre len bir yntemdir. Charles Peirce, 1878'de Popular Science Monthly Dergisi'nde yaynlad "Fikirlerimizi Aydnla Kavuturmann Yolu" balkl yazsnda yle demektedir: "Bir dncenin anlamn aklamak iin onun hangi davran dourduunu bilmek gerekmektedir. te o davran, o eylem bizim iin dncenin ta kendisidir"209. William James, yirmi yl sonra, kimsenin stnde durmad bu sz bulup ortaya karm, felsefesini bu sze dayamtr. Pragmatik metotta yeni hibir ey yoktur, diyor William James. "Sokrates onun ustasyd. Aristoteles, metodolojik olarak onu kullanmt. Locke, Hume, Berkeley onun aralarn kullanarak geree yararl oldular. Oysa pragmacln bu ncleri, onu ancak paralar halinde kullandlar. Onlar sadece
208 209

giri

yapmlard.

Pragmaclk

metodu

gnmze

gelinceye

kadar

http://www.foreignpolicy.org.tr , (2003-02-24). http://www.maximumbilgi.com , (2003-02-26).

77

genellememiti, evrensel bir grevin bilincine varamamt. Ben bu greve inanyorum, konumalarmn sonunda size de bu inanc alayabileceimi sanyorum. Herhangi bir yerde bir ayrm meydana getirmeyen bir ayrm hibir yerde var olamaz."210. Felsefenin btn grevi, bu dnya forml ya da u dnya formlnn doru olmasnn hayatmzn belli anlarnda zerimizde ne gibi bir ayrm douracan anlamak olmaldr. Pragmatik metot, her eyden nce, baka trl son verilemeyecek olan metafizik tartmalarn yattrlmas metodu olmaktadr. Dnya tek midir, ok mu? Kadere mi baldr, yoksa hr mdr? Madde midir, ruh mu? te birtakm kavramlar ki dnya iin doru olmalar da, olmamalar da mmkndr. Bu eit kavramlar stndeki tartmalarn sonu gelmez. Byle hallerde pragmatik metot, her kavrama, kendisinden deer verilebilecek pratik sonular karmak suretiyle yorumlamaya almaktadr. Bu kavram, teki kavramdan daha doru olsayd, herhangi bir kimse iin pratik bakmdan ne gibi bir ayrlk doacaktr? karlan sonularda pratik hibir ayrlk yoksa, her iki dnce de, pratik bakmdan, ayn eye karlk olmaktadr. u halde tartma yersiz olmaktadr. Tartma genelse, bunun ya da tekinin doruluu halinde pratik bir ayrl grebilmek gerekmektedir. Bunun, kabaca ekli u olmaktadr: Dnya madde olsa ne olacak, ruh olsa ne olacak? Biri ya da teki olmas pratik bir fayda salyorsa o zaman bamzn stnde yeri vardr diye ifade edilebilir. Nitekim William James, pragmaclk metodunu kullanarak ruhuluu

semektedir. nk: materyalizm umut krc, ruhuluksa umut, holanma, yaama istei verici konumdadr. Tanrya inanmak insanlar iin faydal bir eylemdir. Bu eylem insanlara, James'in deyiiyle tresel bir tatil yaptrmaktadr. lml dnyadaki ktlklerin Tanrda yok olaca dncesi, bizleri sorumluluk kaygsndan kurtarmaktadr. yiliin, sonunda nasl olsa galip geleceine gvenerek korkular yenebilir. Dnya arabasn, yrd yolda, keyfince gitmeye brakarak tresel bir tatil

210

http://www.maximumbilgi.com/felsefe/pragmatizm.htm , (2003-02-26).

78

(ahlak tatili) yaplabilir. yi ama, gerek bu mudur derseniz James'in karl hazrdr: Gerek, pratik faydas olandr211. Pragmaclk, bylelikle, aklc sistemlerle grgc sistemler arasndaki uzlamaz ayrl zd kansndadr. Akln verilerini de pragmatik metoda vurarak hem dinci kalabilecek, hem de olgularla ilgilenebilecektir. Her ikisinde de pratik faydas bulunduuna gre, bunlar birbirinden ayrmay dnmemektedir. Deneyciler Tanr dncesine, istedikleri kadar "Teekkr ederiz, kullanmyoruz" desinler, pragmac, pratik fayda bulduu srece onu kullanmakta devam edecektir. Pragmaclara gre bir dnce, yaaymz iin elverili olduu srece dorudur. yidir yerine dorudur denilebilir, nk bu iki kavram birbirinin ayn konumdadr. Doru szc, inan alannda iyi olduunu ispat eden her eyin ad olarak ifade edilmektedir. Doru olan, belirli nedenler dolaysyla ayn zamanda iyidir. Bizim iin neye inanmak daha iyi olurdu dersek, bu sz u anlama gelir: Neye inanmak zorundayz?212. Bu sorunun karl udur: nanlmas bizim iin daha iyi olan eye inanmak zorundayz. u halde, bizim iin daha iyi olanla, bizim iin daha doru olan arasnda hibir bakalk yoktur. Pragmatik metot, doruyla iyiyi birletirmektedir. Bundan u sonu kyor: Erdem, yaaymz iin elverili olduu srece, pratik fayda salad hallerde dorudur. Her ey pratik fayda lsne vurulmaldr, her ey pratik faydaya gre deerlendirilmelidir. Bu adan gzeli de doruyla ya da iyiyle birletirerek felsefenin, bilimin, sanatn yetkilerini tek elde, fayda lsne vurarak deerlendirmelidir. nk bunlarn pratik deer ya da deersizlik bakmndan hibir ayrlklar yoktur. Pragmaclar, soyut dncelere, deney ncesi dncelere de kendi metotlarn uyguluyorlar. Onlara gre doru dnce, pratikte dorulanabilen bir dncedir. Bir dncenin gerei, ona yapk, hareketsiz bir zellik deildir. Gerek, dncenin bana gelen bir eydir. Bir dnce, kafamzda dururken doru olamaz. Ancak doru
211 212

http://jia.sipa.columbia.edu/journal.html , (2003-02-26). http://www.maximumbilgi.com , (2003-02-26).

79

bir hale gelebilir, olaylar yznden dorular. Onun gereklii, geer hale girmesiyle olur. Sonsuz derecede faydal ya da sonsuz derecede zararl bir gereklikler dnyasnda yaamaktayz. Doru dnce bizler iin nemlidir. Bir ormanda kaybolursanz, alktan lmek zere bulunursanz, kei yoluna benzer bir ey grnce, bu yolun sonunda insanlarn oturduu bir evi dnmeniz ok nemlidir. Burada doru dnce faydaldr, nk konusu olan ey faydaldr. Doru dncenin pratik deeri, bu dnceye karlk olan nesnelerin pratik deerinden kmaktadr213. Gerek, dnrken bize faydas olan eydir, nasl ki hak da eylem halinde bize faydal olan eydir. nsanlar iin gerekli olan, uygun olan, i grecek bir kuram bulmaktr. te pragmaclk, bu kuramdr. Grld gibi, uygulayclk, burjuva dnyasnda pek tutulduu ve pek yayld halde, bilimd bir kuramdr. Bilimi de aka yadsr. James'e gre "nsann dnyadaki durumu, kedinin kitaplktaki durumu gibidir; grr ve duyar ama hibir ey anlayamaz". Pragmaclar, dnyann nesnel gerekliine gzlerini kapamlardr. Gerek, kendi yararmza gre belirlenir, zneldir. Pragmatizm, Dewey, F.S. Schiler tarafndan izlenmi; rkl ve faizmi aka savunmaya kadar eitli biimlere brnmtr. Devlet bakan seildii mart ayndan bu yana ilk kez ulusa seslenen Putin, Rus parlamentosunda yapt konumada, Rusyann gl bir lke olmas gerektiini ve d politikann bu amac yerine getirmeye yneleceini belirtti214. Putinin, D politikada bamsz olduu belli lde iddia edilebilir. D politikamz pragmatizm zerine dayandrlmal, ekonomik etkinlii temin etmeli ve ulusal amalara ncelik vermelidir dedi. fade zgrl, Rus demokrasisinin vazgeilmez deeri olarak kalacaktr diye konuan Putin, ticari medya sahiplerini, medyay birbirleriyle ve devletle savamakta kullanmak ve yanl haber yaymakla sulad. Rusyann terrizmin tehlikelerinden kurtulmas iin aba sarf etmeleri gerektiini belirten Putin, terrizmin toprak btnlne sistematik olarak zarar verdiini ifade etti.

213 214

DAWKINS, Richard; Gen Bencildir, Stil Yaynlar, 5. Bask, stanbul, 2001, s. 49-102. http://www.evrensel.net/02/11/07/dunya.html#1 , (2003-02-23).

80

Auerbachn realizm kavram ok zel ve belki de inkarcdr: Ona gre realizm hem sosyal ve siyasi gerei anlama hem de ahlaki kararlarla yz yze gelen yalnzlk iindeki birisinin gzyle, trajik olarak anlalan, varlk duygusu anlamna geliyor. 4.2. Rusya'nn Mttefikleri arlk Rusyasndan ve Komnist Partisi ynetiminden sonra yaanan yaklak 10 yllk zgrlk dneminin ardndan yaplan 26 Mart 2000 seimlerinde, eski haber alma efi, Komnist Partisi lideri karsnda zafer kazanarak devlet bakanlna gelmiti. zgrlk dneminin hazin sonucu, yalnzca gl bakan adaylarnn kim olduuyla snrl deildi; halkn demokrasi215 deil huzur, zgrlk deil refah istediini ok ak biimde ortaya koymasyd216. 12 bakan adaynn zerinde birletikleri konu, Rusya'nn yeniden gl devlet haline getirilmesi ve d politikada Moskova'nn hala en etkili merkezlerden biri olduunun kantlanmas amalaryd. ktidara geliinin zerinden henz daha bir ay bile gemeden in'le, NATO ve ABD'ye kar iki lke arasndaki askeri ibirliinin gelitirilmesine dnk bir "Anlay Muhtras" imzalayan ve in'e Tayvan Boaz'nda ABD gemileriyle boy lmesine hizmet edecek destroyerler satan Putin'in bu tutumu, ABD'yi hayli rahatsz etti217. ABD Kongresi tarafndan mart ay banda aka dile getirilen bu rahatszla ramen Putin'in in'le askeri ittifakta srarl olmas, in ynetimini de cesaretlendirdi218. Asya-Pasifik blgesinde in'in yan sra ABD'nin hedef tahtasnda olan Kuzey Kore'yle de askeri ilikiler gelitirmeye ynelen Putin'in Kuzey Kore'ye yapt ziyaret, Rusya'nn yllar sonra ABD'ye nasl da meydan okumaya baladnn bir baka gstergesiydi.

Demokrasi Kavramnn geni ve ayrntl aklamas iin bkz. SARTOR, Giovanni; Demokrasi Teorisine Geri Dn, Yetkin Yaynlar, Ankara, 1996, s. 2-7. 216 http://www.president.kremlin.ru , (2003-02-19). 217 The New York Times, 2003-05-03. 218 The Independent, 2003-02-26.

215

81

Putin'in ABD'yle hesaplama abasna girdii bir baka blge de Ortadou oldu. Kruev ve Brejnev dnemlerinde Rus emperyalizminin olduka gl bir etki sahibi olduu bu blge, Gorbaov ve Yeltsin dneminde ABD emperyalizmine kaptrlmt. Putin'in bir hegemonya alan olarak Ortadou'yu yeniden kazanma politikasnn ncelikli aya blgede ABD'yle sorun yaayan devletlere hamilik rol stlenmek oldu. Bu anlamda Putin dnemi boyunca, ran, Irak ve Libya'yla ekonomik ve zellikle de askeri alanda ibirlii anlamalar imzalad219. 4.3. Putinin Rus D Politikasna Getirdii Yenilikler ve Genel Olarak Rus D Politika Konseptinin Temel Yansmalar Rusya iktidar 10 Ocak 2000'de Rusya'nn yeni Gvenlik ve Savunma Doktrinini kabul etmitir. Bakanlk seimlerinden iki gn nce de d politika konsepti grlmtr ve baz temel ilkeler belirlenmitir. Bu iki deerlendirme nda, Putin iktidar dneminde Moskova'nn uluslararas politikalarnda ne gibi yenilikler olaca konusundaki ilk iaretleri ksaca u ekilde toparlayabiliriz: 1. Daha aktif d politika: daha geni bir dzlemde, daha yaratc ve giriimci bir izgi izlemek, eski dostlarla iliki tazelemek, yenilerini kazanmak iin neriler hazrlamak, 2. Daha ak d politika: yeni 'demir perde' ve 'duvarlar' rlmemesi, Bat'yla ibirlii (Putin'in NATO'yla ilikileri yeniden balatmas buna ilk rnek oldu), uluslararas rgtleri etkin biimde kullanma, 3. Bamsz d politika: Rusya'nn her konuda kendi karlarna gre tutum almas, herhangi bir devlet ve devletler grubunun dmen suyunda gidilmemesi, ekonomik ve siyasi ksa vadeli kazanmlar iin uzun vadeli hedeflerden dn verilmemesi,

219

ROSE, Richard & MUNRO, Neil; Elections without Order. Russias Challenge to Vladimir Putin, Cambridge University Press, http://www.cambridge.org , Cambridge, UK, 2002, s. 78.

82

4. Ulusal karlar temelinde d politika: siyasi, ekonomik, askeri vs. konularda Rusya devletinin karlarnn baa alnmas, en bata yurtdndaki Ruslarn korunmas (yurtdnda 840 bin kadar Rusya yurttann yaad sanlyor), 5. Pragmatik d politika220: a. b. c. Uluslararas alanda neyin nemli ve sonu alc, neyin nemsiz ve zaman kaybettirici olduunun saptanmas; Batyla nemsiz konularda atmaya girilmekten vazgeilmesi, ama uluslararas frsatlardan sonuna kadar yararlanlmas; D ilikilerin Rusya'ya yabanc yatrmc ekmeye ynelik olarak esnekletirilmesi. 4.4. Rusyann D Politikasndaki Yanlsamalar 1992 ylna kadar Boris Yeltsin'in Kafkasya danmanln yapan ve insan haklar konusunda hassasiyetleri ile tannan nl siyaseti Galina Starovoitova221, 20 Kasm 1998 tarihinde bir faili mehul cinayete kurban gitmitir. Starovoitova eenistan'da self-determinasyonu savunan isimlerden biriydi. St.Petesburg'taki evinin nnde kiralk bir katil tarafndan ldrlmeden ksa bir sre nce Rusya'da yaplacak cumhurbakan seimlerine aday olacan aklamtr. Mafya - siyaset balants zerine kafa yoran ve kirli ilikileri ortaya karmaya alan Staravoitova, organize su rgtlerinin de boy hedefi haline gelmitir. Ama birtakm su odaklarn asl rahatsz eden husus belki de onun eenistan konusunda Rusya'nn mevcut politikasn zora sokan bir tavr iinde olmasyd ve bu tavrn sahibi olarak cumhurbakanlna oynamaya cesaret edebilmesiydi. Bu erevede yapt klar son derece cesur bulunuyordu222.

ARI, Tayyar; Uluslararas likiler ve D Politika, Alfa Yaynlar, 3. Bask, stanbul, 1999, s. 23-25, 78-123. 221 Stanislav Cherniavskiy, The Caucasus Vector of Russian Diplomacy. Central Asia and the Caucasus: Journal of Social and Political Studies, 2000, no. 5: 94. 222 http://jia.sipa.columbia.edu/journal.html , (2003-02-26).

220

83

Rusya'daki derin devlet creti affetmeyecekti ve affetmemitir de: nsan haklar savunucusu bir siyaset kadn kurunlara kurban gitmitir. Aslnda kirli ilikiler dnyasna ilikin olarak ok gemeden aysbergin bir paras grnmektedir ve kara para aklama skandal patlak vermitir. Skandaln ucu Yeltsin'e kadar uzanyordu. Boris Yeltsin'in kzlar Tatiana Diachenko ve Yelena Okulova bu organize suun birer halkalarydlar223. Galina Starovoitova, Rusya'nn kendisinin yzde biri kadar bir toprak byklne sahip olan eenlere kar 1995 ylnda balatt jenosidi iddetle knam ve Kremlinin iine girdii batakla dikkat ekmiti. Rusya ilk savata bitiremedii plann ikinci kez uygulamaya sokunca kukusuz Starovoitova eletiri oklarn tekrar yneltecekti. Bu siyaset kadnnn lmyle sonulanan suikastn planlayclar arasnda Rus gizli servisi ve mafyann olduu biliniyordu224. Brown niversitesi Thomas J.Watson Jr. Uluslararas Etdler Enstits'nden Dr. Tilman Zuleh'e bir mektup gnderdii ortaya kmtr. Bu mektupta Starovoitova, eenistan'n kendi kaderini kendisinin belirlemesine destek verdiini aka ortaya koymutu. 15 Ocak 1995'de gnderdii mektubunda Starovoitova unlar yazyordu: "Sevgili bay Zuleh, een halk iin takndnz tavr dolaysyla size teekkr ederim, bunu ben de paylayorum. Kurumunuz hakknda daha fazla bilgi edinmek istiyorum. Ben selfdeterminasyon hakknn savunucularndanm. imdi yayna hazr olan kitabm geen sene yazdm. Ve bu hakkn hayata geirilmesi artlarn akladm. Bonn'da eenistan Bykelilii'nin sembolik olarak almas fikrinizi sevdim, bu fikri destekliyorum."225. Bu olay Rusya'nn politik tercihlerini kritik edecek kiilerin her an Federal Gvenlik Servisi (FSB)'nin boy hedefi haline gelebildiini gstermitir.

YELTSN, Boris; Geceyars Gnlkleri, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 2000, giri metni, s. 45-50, 98. 224 ZBEK, N., "Rus D Politikasnda Yeni Ynelimler", Avrasya Dosyas, Cilt: 3, Say: 4, Ankara, 1996. 225 http://www.kafkas.org.tr , (2002-08-03)

223

84

4.5. Putinin Politikas Ama bu deitiremeyecekleri anlamna gelmemektedir. yesi olduumuz ttifak ile Rusya arasnda yaanabilecek gerginliin yansmalarnn, eenistandaki insanlk dramlarnn Trkiyede hissedilmemesi imkanszdr. Hepsinden nemlisi de iki lkenin birbirini alglay ar bir tarihi bagajn yk altnda ezilmitir226. zellikle de Trkler, ilikilerin tarihinden ders karttnda ibirliinden deil savalardan, aclardan, glerden kartmtr. Zaten tarih de pek parlak saylmazd. ki lke arasndaki ilk iliki ticari gayelerle 1492 ylnda III. vann Krm Han Mengili Giray araclyla II. Beyazta gnderdii Mihail Pleeyev bakanlndaki bir sefaret heyeti ile kurulmu, ama ondan sonra gelen yzyllar boyunca ticaretten ok sava yaplmtr. lk ciddi atma Ukraynadaki ehrin kalesi yznden 1678de yaanmtr. Osmanl ordusunun kaleyi almas ve iindeki 30 bin muhafz kltan geirmesiyle de tamamlanmtr227. birlii yolunda atlan admlar da hep kerhen atlmtr. 8 Temmuz 1833 tarihli karlkl yardmlamay ngren Hnkar skelesi Antlamas Msr valisi Mehmet Alinin gazabndan ekinildii iin Babali tarafndan imzalanmt. ki dnya sava aras dnemde gelitirilen zel ilikilerin sebebi de Trkiyenin o dnemde hissettii yalnzlkt. Fakat artk zaman deimitir. mparatorluklar geride kalmt. ok uluslu irketlerin fink att gnmz dnyasnda jeopolitik arkaik bir fanteziden ibaret. Byk Oyun deiimi hala gremeyen gazetecilerin oyunu haline dnmt. oumuz fark etmesek de Souk Sava Trkiye iin bile bitti. Zamann Genelkurmay Bakan smail Hakk Karadaynn Mays 1998de gerekletirdii Rusya ziyareti bu bitii tescil etmitir228. ki lke arasnda stnde ok konuulmayan stratejik kar ortaklklar vardr. ok kutuplu bir dnya en az Rusya kadar Trkiyenin de menfaatine. Ayrca 1936

SAGADEEV, A., "Rusya ve Byk G deolojisi", Avrasya Dosyas Cilt: 1, Say: 1, Ankara, 1994. CHERNAVSKY, Stanislav, "The Caucasus Vector of Russian Diplomacy.", Central Asia and the Caucasus: Journal of Social and Political Studies, 2000, no. 5: 94. 228 AKGN, Mensur ; stanbul Kltr niversitesi retim yesi.
227

226

85

tarihli Montreux Boazlar Szlemesinin iki lke arasnda bir kader ba oluturduu da unutulmamaldr. Bu szlemenin herhangi bir nedenden dolay revizyonu kmesi anlamna gelecei, kmesinin de Boazlardan sava gemilerinin serbeste gemesine neden olaca dnldnde, kader bann gc kendiliinden ortaya kmaktadr. 6. Filoyu Karadenizde grmek istemeyen Rusya Trkiyeyi ho tutmak zorundadr. Her eyin tesinde iki lke arasndaki ticari balar giderek feda edilemez bir dzeye ulamaktadr. Trkiye doal gazda, Rusya kazanaca parada birbirine baml hale gelmektedir. Doal olarak karlarn her alanda kesimesi beklenemez. Trkiyenin eenistanda olanlar tasvip etmesi, Rusyann Kafkaslarda hegemonyasn pekitirmek iin yaptklarn sessizce kabullenmesi imkanszdr229. nemli olan rekabetin ibirliini zorlamayacak ekilde yaplmas, boru hatlar ve petrol gibi konularda deerlendirmelerin nyarglar yerine gereklere dayandrlmasdr. Yeni Rusya liderinin ilk adm Rusya Federasyonunu kurtarmak, devletin (SSCB gibi) dalmasnn nne gemek amacna ynelik olmutur. eenistann Federasyondan ayrlmasnn engellenmesi abalarnn yan sra, teki zerk cumhuriyet ve birimlere kar da nlemler alnmaya balamtr. 89 idari birimin liderlerinden oluan parlamento st kanad Federasyon Konseyi bugnk yapsyla fiilen ortadan kaldrlmaya, daha sembolik bir biime dntrlmeye balanmtr. Bu arada nde gelen blgesel yneticilerin katlmyla oluturulan Devlet Konseyi adl yeni kurum yalnzca danma organ statsnde tutulmutur. Parlamentonun alt kanad Duma artk eskisi gibi etkin ve Bakana muhalif deil. Bata Birlik fraksiyonu olmak zere Putine bal parlamenter gruplarn dnda, komnistler eski muhalif yapsn nemli lde kaybetmi, geri plana ekilmi durumda. ktidarn zaman-zaman ilgi gstererek blnmlnden de yararland sac-liberal partiler fazla aktif deil. Sonu olarak Putin Rusya siyaset sahnesine tmyle hakim durumda. Belki lkedeki tek gerek muhalif g, medya iinde yer almakta, zellikle de bata NTV kanal olmak zere Media Most yayn holdingi bnyesindedir.
Stanislav Cherniavskiy, The Caucasus Vector of Russian Diplomacy. Central Asia and the Caucasus: Journal of Social and Political Studies, 2000, no. 5: 94.
229

86

Burada Putinin oligark olarak nitelenen byk i evrelerine kar tutumuna deinmekte yarar vardr. Yeltsinin 1996 bakanlk seimlerini kazanmasna yardmc olan gler, daha sonradan lsz derecede Kremlini etkilemeye balamtr. Bunlarn bir ksmnn siyaseti ve/veya medya patronu kimlii de bulunmaktadr230. Putin, bata bunlar olmak zere iadamlarn siyasi adan korkuttu, Kremlinle aralarna mesafe koymutur. Bu arada fiilen basn zgrln snrlamtr. Ancak imdi sermayedarlar ve basn onlar Putinin izdii snrlar iinde kaldka daha fazla skmayacan gstermeye almaktadr. Tpk Byk Rusyay kurma amacnn imparatorlua ve SSCBye dn anlamna gelmediini vurgulad gibi. unu da ekleyelim: Putinin zerk cumhuriyet ve blge yneticilerine, i evrelerine ve medyaya kar att admlarn ne kadar demokratik olduu konusu, Rusyada fazla aktel deildir. nk son birka yl iinde yaplan anketlerin de gsterdii gibi, Rusya halk asndan kamu dzeni ve asayi, batl demokratik deerlerden ok daha nde gelmektedir ve geleneksel olarak gl ve otoriter lider aray toplumda hakimdir231. Putinin en byk avantaj, halk arasnda inanlmas g derecede popler olmasdr. Son bir yldr anketlerde Putinin poplarite dzeyi yzde 60-75 oranlarndadr. Att admlarla Rusya siyasi ortamna ve gvenlik organlarna tmyle hakim olmutur. Dnyada da kendini kabul ettirme yolunda nemli mesafe kat etmitir. Tecrbe eksikliini hzla gidermektedir232. 4.6. Putinin D Politikas Putin Rusya'snn temel d politikas ok kutuplu dnya tezine

dayanmaktadr. Daha nceleri Yevgeni Primakov tarafndan ortaya atlm olan bu politika, ABD dnda kalan btn lkelerin karlarna seslenebilecek esneklikte grlmektedir. Avrasyaclk, bir doktrin olarak Rusyada da gndemde; Erol

rnein, Boris Berezovski, Vladimir Gusinski gibi. MANSALI, E., "Kafkasya - Ortadou Terazisinde Politika ve Petrol", Cumhuriyet Gazetesi, 2003-0712. 232 http://www.mid.ru , (2003-02-24).
231

230

87

Mtercimler bu konuda unu sylyor233. Paralan sonras Rus d siyaseti birbiriyle atma halinde olan iki gr arasnda kalmtr: Bat ile btnlemeyi savunan Atlantiki Gr ve Rus halknn Byk Petro zamannda yaplan reformlarla zorla Slav izgisinden uzaklatrldn ve bu nedenle de reformlara son verilerek geleneksel deerlere dnlmesini gerektiini savunan Avrasyallarn gr bulunmaktadr234. Ayrca Rusyann kim tarafndan ynetilirse ynetilsin Halford Mackinderin jeopolitik merkez dedii topraklar zerine oturmu olduunu ve en gl imparatorluk geleneklerinden birinin varisi durumunda bulunduunu da ileri srebilirler. ABDnin Rusyann i anlamazlklarna karmasnn milliyeti bir kar harekete neden olabileceini belirten H. Kissinger nemli bir saptamas da u ABD ayn zamanda hem Rusyay hem de ini izole edebilir mi ve i tercihleri uruna in - Sovyet ittifak olasln yeniden canlandrmaya katlanabilir mi? Yine Fller slamc (anti emperyalist) hareketlerin ancak Mslmanlar arasnda etkili olabileceini belirttikten sonra korkusunu u saptamalarla ortaya koymaktadr. Statkodan memnun olmayan baka nemli devletler gayri resmi bir ittifakla g birlii ederek yeni dnya dzeninin evrimini etkileyecek nfuzu salamas ve bu dzende alglanan bat tekelini zayflatmaya almas, dnlebilecek bir eydir. Bir hkmet deiiklii durumunda in, Hindistan hatta Rusya da sahip olmayan lkeler kategorisi iin potansiyel liderlerdir. Ksa ve orta vadede eski komnist lkelerle birok nc dnya lkesinin reform abalar baarszlkla sonulandka, bir devletin ya da devletler grubunun yeni dnya dzeninden madur olmu lkelerin liderliine soyunmasn beklemeliyiz.235. Dikkat edilirse Fuller Yeni Dnya Dzeninin

MTERCMLER, Erol; 21. Yzyl ve Trkiye, Yksek Strateji Yaynlar, stanbul, 1997, s. 123-153, 160. 234 http://www.foreignpolicy.org.tr , (2003-02-24). 235 ZBEK, N., Rus D Politikasnda Yeni Ynelimler, Avrasya Dosyas, Cilt: 3, Say: 4, 1996, Ankara, s. 44-98.

233

88

herkes iin iyi olmadn kabul etmi durumdadr. Emperyalizmin byk yalan yavayava ortaya kyor. Ve emperyalistler giderek kayglanmaya balyorlar236. ABDnin Avrasyadaki menfaatlerini gvenlik, siyasi ve ekonomik olarak e ayran Ariel Cohen, unlar sylyor. ABDnin milli menfaati, Avrasyann istikrarn gerektirmektedir. Rusya ve BDTdeki kaos souk savatan kalma nkleer glerin zerindeki kontrol tehlikeye sokabilir, reform yanls hkmetleri devirebilir ve milliyeti anti batc rejimlerin oluumlarna neden olabilir.237 Cohen bu olasln engellenmesinin serbest piyasa adna byk bir zafer olacan da eklemektedir238. Btn bunlar bat emperyalizminin zellikle de ABDnin bu blgede anti emperyalist akmlarn glenmesinden rahatsz olduunu gsteriyor. Yani bir anlamda ne yapmamz gerektiinin ipularn da veriyor. Avrasyallara gre Bat dnyasnn bir paras olmalar durumunda Rusyann ve Ruslarn bir millet ve devlet olarak yaama anslar kalmyor239. Daha ok komnistler ve ar milliyetilerden oluan Avrasyallar Rusyann karlarn douda grmektedirler. Bu sreci Zeynep Da ise bu ekilde zetlemektedir240: Reformistler poplist politikalar ve ok terapi niteliindeki ekonomik reformlar nedeniyle giderek g kaybettiler. Btn bu gelimeler zerine Yeni Asyaclar diye adlandrlan grup nce i politikada ve giderek d politikada sz sahibi oldu. st dzey askeri ve sivil brokratlarn241 ban ektii Yeni Asyaclar; reformistleri topik olmakla sulamakta, srekli bir dostluun deil srekli bir karn varln vurgulamaktadrlar. D politikann demokrasi242 ve insan haklar gibi kavramlar zerine ina edilemeyeceini savunmaktadrlar. lke ekonomisini ve askeri yapsn Batyla entegre etmeye alan politikalar asimetrik bir bamlla yol aaca iddiasyla iddetle eletirmektedirler.
YILMAZ, M., Avrasya. Yeni Bir Uygarlk Yolu olabilir mi?, Trkiye Gnl, say: 49, Ankara, 1998. 237 ZKIRIMLI, Umut; Milliyetilik Kuramlar. Eletirel Bir Bak, Sarmal Yaynevi Yaynlar, 1. Bask, stanbul, 1999, s. 34-35, 89. 238 The Independent. 239 KN, H., Trkiyenin eytan geni, Savunma ve Havaclk, cilt:12, no:1, 1998, s. 12-15. 240 Kaynaklar: http://www.aydinlanma1923.org adresinden alnmtr. 241 SARIBAY, Ali Yaar; Kamusal Alan, Diyalojik Demokrasi, Sivil tiraz, Alfa Yaynlar, 1. Bask, stanbul, 2000, s. 78-90. 242 a.g.k. , s. 65-67.
236

89

Sadece batya ynelik tek seenekli d politika yerine dikkatlerin in, Hindistan, ran gibi eitli blgelere ynelebilecei ok seenekli d politikay savunmaktadrlar. Yeni Asyaclarn bak asnda Rusyann jeopolitik gerekliliinin nemli rol oynadn grebiliriz. Bu yazlanlara baklnca Trkiyede gerek anlamda Avrasya seeneini savunanlarn sylemleriyle bir ok ortak nokta gze arpmaktadr. Biz Kemalistler lkemizin ulusal karlarn savunurken Rusyada da Yeni Asyaclarn (ya da Avrasyaclarn) kendi ulusal karlarn savunduklarn gryoruz243. ki lkedeki Avrasyaclar da gerek dman yani ABD ve Bat emperyalizmini doru olarak belirledikten sonra ikinci admda emperyalizme kar daha gl bir kar koyuu gerekletirebilmek iin blgesel ibirliinin yollarn aramallardr. Bu iyimser gelimeye karn Rusya ile nemli sorunlarmz olduu da ortadadr244. D politika-d ticaret ban ncelikli klan Putin, bu yeni anlay yaygnlatrmak iin youn aba sarf etmektedir. Yeltsin dnemine kyasla Putin zamannda d gezi ve temaslarda kat-kat art gzlenmektedir. Bu aktifliin dayand yeni politikann yneldii geni yelpazeyi, Putinin gittii lkeler245 de gstermektedir: Bu lkeler ngiltere ve Almanya, Kuzey Kore ve Kba, Belarus ve Azerbaycandr. Putin Bat ile ibirliini savunan pragmatik246 bir lider. Ama ulusal karlarn Batnn siyasi tavrlaryla rtmedii noktalarda Rusyann kendi tavrn koymas gerektiini dnmektedir. rnein, batdan byk krediler beklentisiyle ranla askeri ticareti askya alan 1995 ernomrdin-Gore anlamasndan geen Kasm aynda vazgeilmitir; bu arada Rusya silah satlarnda son yllarda kaybettii konumu yeniden kazanmak iin bizzat Putinin bakanlnda kurulan bir komisyonla birlikte bir ataa kalkmtr. ncelikli blgelerin banda ise Rusyann dnda 11 eski Sovyet
ONAY, Yaar; Rusya ve Deiim, Nobel Yaynlar, 1. Bask, Ankara, 2002, s. 79-90. http://www.aydinlanma1923.org/sayi/21/21-04.htm , (2003-02-23). 245 PUTNin yapt tm d geziler resmi Web Sitenda, yapt konumalar, imzalad uluslararas antlamalar ve igzar seyahatler sras ile detayl bir ekilde yaynlanmtr. almada kullanlan tm bilgiler bu siteler takip edilerek derlenmitir. :. http://www.putin.ru , http://www.kremlin.ru , (2003-0219). 246 Trkeye Kelime Tercmesi Pratik ve Yararl eklindedir.
244 243

90

cumhuriyetinin de yer ald Bamsz Devletler Topluluu gelmektedir. Orta Asya, Kafkasya, Orta Dou ve Balkanlar247 iin yeni ve daha aktif politikalar oluturulmaya allmaktadr. in, Hindistan ve Japonya bata olmak zere d politikann dou cephesi pekitirilmektedir. Uluslararas ilikilerde eski ideolojik kalplar ve dostluk nutuklar yerine, ekonomik ibirlii ve zellikle de enerji konular ne kmaktadr. zbekistan tehdit eden slamc radikal gler, Kazakistanda Rus aznln sorunlar248, Kafkasyada Karaba ve Abhazya gibi sorunlar ve Rus sleri ileriki dnemde Rusyann etkinliini arttrmak iin kullanaca noktalar arasnda olacaktr. Duma, blge hkmetlerinin249 d bor almasn yasaklayan yasa tasarsn da ikinci oylamada onaylad. 305 milletvekilinin kabul oyu kulland oylamada, 5 milletvekili ekimser kald, ret oyu kmamtr250. Tasar, anayasa gerei Duma tarafndan yaplacak 3. oylamadan sonra parlamentonun st kanad Federasyon Konseyi`ne gnderilecektir. Yasa tasars Federasyon Konseyi`nden de geerse Rusya`da ancak birka blgenin d bor alabilme imkan kalacaktr. 1998 ekonomik kriziyle beraber Rusya blgelerinin ayr olarak d bor almlar, merkezi hkmeti ok zor duruma sokmutur. Rusya hkmetine ekonomik nerilerde bulunan ve blge hkmetlerinin salam bte yapmalarn salamaya alan RusyaAvrupa Ekonomi Siyaseti Kurumu`ndan Rory MacFarquhar, Rusya Federasyonu`na bal cumhuriyet ve blge hkmetlerinin d bor almasn yasaklayan yasann gl bir mali politika olduunu bildirmitir.

ALI, aban H.; Hayaletbilimi ve Hayali Kimlikler. Neo-Osmanllk, zal ve Balkanlar, izgi Kitabevi Yaynlar, Konya, 2001, s. 37-45. 248 Moscow And Astanas Three Priorities 21 June 2000, Current Digest of the Post-Soviet Press, 19 July 2000: 17. 249 Blge Hkmetleri Hakknda Ayrntlar:. http://www.government.gov.ru adresinden (2003-02-19) tarihinde alnmtr. 250 http://arama.nethaber.com , (2003-01-22).

247

91

4.6.1. Putinin eenistana Ynelik Uygulad Politika 1996 Austos kaytlarna gre eenistan'n son resmi stats 2001 tarihine kadar ertelenmitir. Bu zamana kadar eenistan resmi ordu komutan Aslan Mashadov'un devlet bakanlnda bamsz kabul edilmektedir. Bununla beraber Moskova'ya gre bu yenilgi utan vericiydi ve her iki tarafn da almak ve birbirlerini snamak iin yaptklar bir savatr. ncekilerden daha hrsl ve saldrgan biri olan Putin'in atanmas, ayaklanma olan blgelerde ordu tarafndan yaplacak olan yeni uygulamalarn habercisi olmutur. 1999 Ekimi'nde Moskova'da apartmanlarda bir ok kiinin lmne ve pek ok maddi zarara sebebiyet veren bir dizi bombalama olaylar aibeli bir biimde eenlerin sulanmasnda bahane olarak kullanlmtr. Bu olaydan een ayrlklarn sorumlu tutan hkmet vakit kaybetmeden ayaklanma blgelerine saldr dzenlemeye balamtr. Kampanyay gerilla muhalefet kuvvetlerine kar, bakent Grozni'yi yok eden ve dier ehirleri de enkaz yn haline getiren Rus glerinin stn gelmesi karakterize edilmektedir. Daha nce olduu gibi sava sreci yava ve dolambalyd. Kitle imha silahlarnn sistematik olarak kullanm ve ar silahlarla yaplan hcumlar izne balyd251. Ancak 2000 ylnn ilk aylarnda Rusya, ulusal ve uluslararas protestolar dikkate almayarak eenistan' tamamen idaresi altna almtr. Dalardan gerilla saldrlarna devam eden savalar ile eenlerin stratejisi Rusya'y mmkn olduu kadar uzun sre denge d tutmaktr252. Rusya parlamentosunda eenistan' temsil edecek yenin belirlenecei seim ncesi direniiler Moskova ile ibirlii yapan eenler'e ynelik saldrlarn younlatrd. nterfaks Ajans'nn haberine gre, Urus - Martan kasabas Belediye Bakan'nn olu, evinin kapsn alarak, "Sana Moskova'dan paket geldi" diyenlerin brakt bombal antann patlamasyla ld. Seime aday olarak katlan sa
http://www.chechnya.com , (2003-02-23). MANSUR, Raul; Moskva. Grsel Gezi Rehberleri Serisi, Dost Kitabevi Yaynlar, Ankara, 1999, s. 45-100.
252 251

92

brahimov'un evine de bombal saldr dzenlendi. brahimov'un olunun hafif yaraland saldr, evredeki evlerde de hasara yol at. Bu arada Rusya Devlet Bakan Boris Yeltsin'in doduu Yekaterinburg kentinde faaliyet gsteren mafya grubu, seimlere katlmak amacyla parti kurdu. Moskova'da yaynlanan zvestiya gazetesinin manetten verdii habere gre, blge halknn yakndan tand Uralma adndaki yasad grubun yelerinden bazlar sabkal, bazlar da polis tarafndan aranan kiiler. Kurulu belgelerinde mafya partisinin amacnn, "halkn isteklerinin toplumsal ve siyasi yaama aktarlmas olduu" belirtilmektedir. Kentte ksa bir sre sonra belediye, valilik ve Rusya parlamento seimleri yaplacaktr. Rusya'da imdiye kadar ok sayda mafya yesi, dokunulmazla kavuabilmek amacyla seimlere katlmt. Ancak, mafyann "resmen" parti kurduu ilk kez grlmektedir253. zvestiya'ya gre, parti lideri Aleksandr Habarov, 1996 ylnda, izinsiz silah tamak dahil, deiik sulardan tutuklanm bir kiidir. Habarov'un yardmcs ve hareketin "iki numaral" ismi iadam Aleksandr Kruk, partinin "kasas". 23 kurucu arasnda yer alan "baba" lakapl Konstantin Tsganov, polis tarafndan arand iin Rusya dna kam bir kiidir. zvestiya, Yekaterinburg polisinin ksa bir sre nce dzenledii operasyonda "baz parti mallarna el konulduunu" yazmtr. Gazetenin szn ettii "parti mallar", sekiz kalanikov, be tabanca, tanksavar mayn ve ok sayda mermiden oluuyor! Siyasi mcadeleyi silahla yrten partinin faaliyetlerinin banda ise, seimlerdeki olas rakiplerinin telefon konumalarn dinleyerek antaj yapmaktr. Mafya partisinin asl gelir kaynan ise, Yekaterinburg'taki bal reticilerinden ton bana 200 dolar hara almak. Kent Valisi Eduard Rossel, blgede Uralma adnda bir mafya grubu olduunu kabul etmemektedir, ancak gvenlik kuvvetleri parti yelerine kar gizli operasyonlarda bulunmaktadr. in ilgin yan, parti tznde, "yeleri partinin, parti de yelerinin davranlarndan sorumlu deildir" maddesinin bulunmas. zvestiya, "Mafya partisi ciddi-ciddi seimlere hazrlanyor" diye yazd.
253

SAM, H., "Avrasya Seenei", nc Kadro, say 7/8, 1998, Eskiehir.

93

nternette direniilerin grn yanstan Kavkaz sitesi de, "hain" olarak niteledii drt kiinin "cezalandrldn" duyurdu. Kavkaz, eriat mahkemelerinin Moskova ile ibirlii yapan 34 kii hakknda lm cezas karar aldn, 80 kiinin dosyalarnn ise incelendiini belirtti. een Yksek Askeri Konseyi yesi Supyan Abdullayev, bugn yaplacak seimleri, "anlamsz bir siyasi ov" olarak niteledi. Oylamay "yasad" olarak tanmlayan Abdullayev, "Ruslar, seimi engellemeye alacamz sylemektedir. Ama, olmayan bir ey engellenmez ki "dedi. Rusya'da parlamento seimleri geen aralk aynda yaplm, ancak iddetli atmalar nedeniyle eenistan'da sandk kurulmamt.254 Putin bu olayla beraber ok puan toplad ve bylece Yeltsin de nihayet, keyifsiz255 olduu aka grlen bakanlk koltuunu bakasna devretmek gerektiini hissetti256. Keyifsiz bakan yeni yln banda emekliye ayrldn aklad. 2000 Mart'na ayarlanan bakanlk seimlerinde Putin'in oylarn % 50'sini alarak ilk turu almas biraz srpriz oldu. Bastrlm eenistan sorunu zlmedii takdirde Putin dikkatini Rusya'nn bozuk siyasi ve ekonomik yaplar zerine younlatramayacakt. Bunun ilk belirtileri arasnda Putin'in birok hkmet tarafndan benimsenen geni zerklik uygulamasn kstlamay nermesi gsterilebilir257. Putin'in yakn ilikiler iinde bulunduu FSB nin258 byk bir rol ile grevlendirildii de gayet aktr. lke dnda Putin'in en byk sorunu, batda hkmetin puan toplamasn salamak ve destek bulmaktr ve buna dayanarak finansal kaynak bulacan ummaktadr. Daha geni adan bakldnda Gvenlik Konseyi'ne srekli yelii Rusya'ya st seviyede ses getirmektedir, fakat bir zamanlar etkisinin youn olduu dnyann pek ok blgesinde -rnein Orta Dou ve Afrika- arl gz

St. Petersburg Press (2000-2007). http://www.rambler.ru , (2003-02-23). 256 Moscow And Astanas Three Priorities 21 June 2000, Current Digest of the Post-Soviet Press, 19 July 2000: 17. 257 YELTSN, Boris; Geceyars Gnlkleri, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 2000, s.1245, 98-100. 258 Rusas Federalnaya Slujba Bezopasnosti gibi olan, 3 szcn ba harflerinin birleimiyle ortaya kmtr. Trkeye tam tercmesi Federal Gvenlik Servisi eklindedir. http://www.fsb.gov.ru , (2003-01-22).
255

254

94

ard edilmektedir. Yeltsin dnemi boyunca Ruslar Putin'den ve yeni Babakan Mikhail Kasyanov'dan daha ok ey beklemilerdir259. 4.6.2. Putinin Kafkasya Politikas Gorbaov ve Yeltsin dnemi boyunca, Kafkaslarda at koturarak, bir yandan Rusya'nn paralanmas ve denetim altna alnmas srecini hzlandran, dier yandan da kendine yeni hegemonya alanlar aan ABD emperyalizmine son yllarn en sert cevab, Putin dneminde verildi. Putin, Rusya'nn "arka bahesi" olarak grd Kafkaslarda Rusya'nn kontroln artrmak ve istikrar istiyordu260. Bu, ABD'ye blgede gzda vermeyi de gerekli klmas bakmndan, askeri icraat ve tehditlerin baat rol oynad bir sre olarak yaand. eenistan harekatyla bu dorultuda ciddi bir adm atan Putin, Rusya'nn 1989'da ekilmek zorunda kald Afganistan' bombalamakla tehdit etti. Afganistan'a duyduu bu "zel ilgi"yi Afganistan kaynakl kkten dinci silahl hareketlerin blgeyi kartrmasyla aklamaktayd. Putin iktidarnn Kafkaslar'a ynelik bu yeni militarist politikas, Bak-Ceyhan Boru Hatt, Mavi Akm projesi ve daha bir dizi projede ABD'nin Kafkaslar'daki piyonu olarak rol oynayan Trkiye'yi de orta ve uzun vadede tehdit eden bir nitelik tayor. ABD nin bugn Kafkasya blgesine olan merak hem Kafkasya blgesini NATO iine almak261 hem de blgenin inkar edilemez petrol kaynaklardr. Bugn Azerbaycanda ngilterenin BP Amoco AOC ve ABDnin dier petrol irketleri faaliyettedirler. Bu byk Petrol irketleri neredeyse ABD nin Kafkasya Politikasn ynlendirilmesinde ve ynetilmesinde nemli rol stlenmi irketten ziyade bir d Politika belirleyici aktr konumundadrlar.

http://www.uluslararasiegitim.com/ulkeler/rus/yasam/tarih.asp , (2003-01-22). Stanislav Cherniavskiy, The Caucasus Vector of Russian Diplomacy. Central Asia and the Caucasus: Journal of Social and Political Studies, 2000, no. 5: 94. 261 The USA Leadership Challenge Foreign Policy Into The 21 st Century, s. 14.
260

259

95

4.6.3. Putin'in Avrupa Politikas ve Dilerinde Operasyon Hazrl Rusya Devlet Bakan Vladimir Putin'in, Dileri Bakan gor vanov'u grevden almaya hazrland ne srlmektedir. Gereke, vanov'un Bat ile ilikileri gelitirmekte yetersiz kalmasdr. vanov'un, Putin'in 11 Eyllden sonra uygulad d politikay tmyle benimsemedii ve zaman-zaman sivri klar yapt konusu daha nce de defalarca gndeme gelmitir262. u gnlerde Putin'in yeni bir dileri bakan aray iine girdii sylentileri yaygnlam bir durumdadr. Geen hafta Putin'in, vanov'un yerine liberal Yabloko Partisi lideri Grigoriy Yavlinski'yi getirmeyi planlad ne srld. Rus haber sitesi Lenta.ru'nun Kremlin yetkililerine dayandrarak ortaya att iddiaya gre Putin, almalarndan memnun kalmad Dileri Bakan'n deitirmeyi ve muhalif Yavlinski'yi iktidara kazanmay amalyordu. Rusya'nn kaliteli diplomatlara sahip olmadndan yaknan Putin, dileri bakanl personelini ve Bakan vanov'u263 bat medyas ile baarl ilikiler kuramadklar gerekesiyle ar bir ekilde eletirmitir264. Ancak daha sonra bu iddia yalanland ve konunun daha ok, seimler arifesinde puan almak isteyen Yabloko Partisi tarafndan gndeme getirildii vurguland. Ancak bakann deiecei konusundaki sylentiler ortadan kalkmad. Son iddiaya gre, Putin, bir hemehrisini, Petersburg niversitesi Rektr Bayan Verbitskaya'y dileri bakan yapmak istemitir265. Sylentilerin bir blm de, Rusya liderinin yaknda dileri bakanlnda bir temizlik harekatna giriecei ve bu arada, pek ok bykeliyi grevinden alarak Kremlin'e yaknlyla bilinen Tek Rusya Partisi'nin parlamentoya girmesi istenmeyen yeleri iin yer aaca yolundadr266. Brzeszinski; ncelikle Avrasyann nemini

VANOV, gor Sergeyevi; Rusyann D Politikas ve Dnya (Makaleler ve Toplantlardan derleme), Uluslararas likiler Moskva Devlet niversitesi, Rusya Siyaset Ansiklopedisi ROSSPEN Yaynlar, Moskva, 2001, s. 34-45, 143. 263 a.g.k. , s. 21-32. 264 a.g.e. , s. 93. 265 St. Petersburg Press, 2003-02-26. 266 http://www.rusyaonline.com/devlet.shtml , (2002-08-03); Haber yaym tarihi: 7/18/02.

262

96

anlatyor. Avrasyaya egemen olan g dnyann en ileri ve ekonomik olarak verimli blgesinden ikisini kontrol edebilmektedir267. Dnya nfusunun yaklak %75i Avrasyada yaamaktadr ve hem ekonomik giriimler hem de yer alt zenginlikleri bakmndan dnyann fiziksel zenginliklerinin de ou oradadr. Avrasya dnya GSMH snn %60na ve bilinen enerji kaynaklarnn drtte ne %75 sahiptir. Avrasya ayn zamanda dnyann siyasal olarak en iddial ve dinamik devletlerinin bulunduu yerdir. ABDden sonra en byk alt ekonomi ve en byk alt silah alcs Avrasyada bulunmaktadr. Dnyann biri hari resmi olarak bilinen tm nkleer gleri ve de gizli nkleer glerinin tm Avrasyada bulunmaktadr. Blgesel hegemonya ve kresel etki heveslisi olan, dnyann en kalabalk nfuslu iki devleti Avrasyaldr. ABD nceliinin btn potansiyel siyasi ve ekonomik meydan okuyucular Avrasyaldr. Bereket versin ki Avrasya ABDye gre, siyasal olarak bir btn oluturmak iin fazla byktr. Merkezi oyuncularn ve kilit mihverlerin nceden belirlenmesinin Avrasya ktasndaki potansiyel byk meydan okunmann nceden grlmesine yardmc olacan syledikten sonra u soruyu soruyor. Avrasyac ekol Turan halklarnn (Fin-Uygur, Mool, Trk, Manu,) etno-kltrel balarn ve skit, Hun, Gktrk, Mool imparatorluklar gibi devletler erevesinde siyasi kader birliini ne srmekte, Ruslarn da tarih boyunca bu evre iinde bulunmalarndan tr bunlarla btnletiini dolaysyla bir Avrasya Turan halk olabileceini savunmaktadr. Ancak baz Rus kar evreleri bilimsel adan deil, siyasal oportnizm asndan bu tezleri yozlatrarak, Avrasya milletleri zerindeki mevcut Rus egemenliine yeniden meruiyet kazandrma peindedirler. lk, Rus Avrasyaclyla Trk Avrasyacl arasndaki mcadelenin younlamasnn Sultan Galiyevin bakaldrsyla ortaya ktn da ekliyormu268. Oya A. Mugisuddin Rus milliyetiliinin gittike daha ven bir hal aldn ve bunu kkten dincilikle birletirdiini batnn ise Avrasyada byk bir politik otorite
267

ROSE, Richard & MUNRO, Neil; Elections without Order. Russias Challenge to Vladimir Putin, Cambridge University Press, http://www.cambridge.org , Cambridge, UK, 2002, s. 101. 268 http://www.mid.ru , (2003-02-26).

97

boluu yaanarak blge istikrarnn bozulaca endiesiyle Rusyaya arka ktklarn belirtiyor. Artur Sagadeev de SSCB dnemindeki Ruslatrma politikalar ile arlk rejiminin byk g ideolojisi269 arasnda bir devamllk olduunu yeni SSCB yneticilerinin proletarya enternasyonalizminden vazgeerken bile byk g ideolojisinin deimediini bu eilimin Rusya federasyonu dneminde de srdn vurguluyor. Stephen Blank, ran ve Rusyann genellikle Kafkasya ve Orta Asyada enerji konusundaki gelimeler zerinde Batnn kontroln veya etkisini engellemek iin uyum iinde hareket ettiklerini belirtmenin yannda Rusyann d politikas hakknda u yorumu yapyor270. Hangi yeni Avrasya koalisyonlar olasdr. Hangileri ABD karlar iin en tehlikelileri olabilir ve bunlarn nne gemek iin ne yaplabilir.271 Brzesinskinin Avrasya satran tahtasnda oynanacak oyunda ekindii hamleler unlardr. Orta alan (Rusya) Baty reddeder, iddial bir tekil oyuncu olur ve Gney zerinde kontrol elde ederse, ya da byk doulu oyuncularla bir ittifak kurarsa, o zaman ABDnin Avrasyadaki ncelii ciddi biimde daralr. Ayn ey, iki byk doulu oyuncunun bir ekilde birlemeleri durumunda da sz konusu olabilir. 4.7. Rusya Trkiye likileri Nadir zbek u yorumu yapyor. Trkiyenin Kafkasya272 ve Orta Asyada enerjik bir politika yrtme arzusu Rus d politikasnda273 Avrasyac vurgularn imdi

SAGADEEV, A., Rusya ve Byk G deolojisi, Avrasya Dosyas Cilt: 1 Say: 1, Ankara, 1994. RAD, Ahmed; Orta Asyann Dirilii. slam m, Milliyetilik mi?, Cep Kitaplar Yaynlar, 1. Bask, stanbul, 1996, s. 23-28. 271 CHASE, Robert; HILL, Emily; KENNEDY, Paul; Eksen lkeler. Gelien Dnyada ABD Politikasnn Yeni Hatlar, Sabah Kitaplar, 1. Bask, stanbul, 2000, alnt. 272 a.g.m. 273 VANOV, gor Sergeyevi; Rusyann D Politikas ve Dnya (Makaleler ve Toplantlardan derleme), Uluslararas likiler Moskva Devlet niversitesi, Rusya Siyaset Ansiklopedisi ROSSPEN Yaynlar, Moskva, 2001, s. 3-19, 23-89, 124, 143-147.
270

269

98

olduu kadar keskinlemedii hayli erken dnemlerde bile Rusya ile Trkiyenin kar karya kalmasna yol amtr.274 Bu yorum da gsteriyor ki Rusyada reformistlere kar Avrasyac275 eilimler g kazanyor. 1992 ylnda Rusya Federasyonu Bakanlk danmanl yapan Sergei Stankovi ise D politikamzda Atlantikilik ve Avrasyaclk olarak tayin edilmi iki yol ortaya kmtr dedikten sonra Rusyann dou ve bat arasnda yeni bir denge aramas gerektiini sylyor. rfan lk Avrasyaclk adyla bilinen tarihilik ekolnn dnsel nderlerinin Prens Trubetskoy, G. Vernadski, P. Savitski gibi Rus Milliyetileri olduunu ve balca tezlerinin Avrasya milliyetilii ve Avrupaya kar gvensizlik olduunu sylyor, ve ilgin bir yorumda bulunuyor. Avrasyac tezin Rus dncesindeki rolyle Yusuf Akurann Tarz- Siyasetinin hemen-hemen ayndr diyebiliriz. Ancak siyasi hedefler farkl kimi zaman birbirine kardr276. Rusyann temel hedefi BDTnin kendi himayesi altnda yeniden

birlemesidir. Blank Rusyann bugnk stratejisinin arlk ve Sovyet bl-ynet politikalarndan olutuunu277, Rusyann; sler ve kalc stratejik destek noktalar elde etmek AKKAy deitirmek kendine zel bir nfuz sahas oluturmak ve yerel enerji sektr zerinde kontrol ele geirmek iin Grcistan ve Azerbaycana kar ayrlklar desteklediini sylyor. Mevlt Tikence de Rusyann 1992den itibaren BDTyi kendi federasyonunun doal bir paras olarak grmeye baladn Kafkaslardaki lkeleri birbiriyle attrdn olmaz ise bu lkelerdeki etnik gruplar iinde yaadklar lkelerle attrarak szde arabulucu olarak tekrar blgeye nfuz etmeye baladn ve bunun sonucunda Grcistan ve Azerbaycann BDTye girmek zorunda kaldklarn sylemektedir278.

RAD, Ahmed; Orta Asyann Dirilii. slam m, Milliyetilik mi?, Cep Kitaplar Yaynlar, 1. Bask, stanbul, 1996, s. 34-98. 275 BUZE, . Avrasyann Gc - ABDnin Avrasya Jeostratejisine Kar Avrasya Seenei, Aydnlk, 2002. 276 YILMAZ, M., Avrasya. Yeni Bir Uygarlk Yolu olabilir mi?, Trkiye Gnl, say: 49, Ankara, 1998. 277 CROZIER, Brian; The Rise and Fall of The Soviet Empire, An Imprint of Prima Publishing, National Review, California, USA, 2000, s. 67, 98-102, 105. 278 Stanislav Cherniavskiy, The Caucasus Vector of Russian Diplomacy. Central Asia and the Caucasus: Journal of Social and Political Studies, 2000, no. 5: 94.

274

99

Tm bu veriler bizim Avrasyaclmzn279 bu blgede anti emperyalist bir ibirliini hedeflerken Rusyadaki Avrasyacln daha yaylmac ve blgeyi kontrol amac tadn gsteriyor. Rusyann son yllardaki d politikas bunun rneklerini veriyor. Ama yinede batc reformist eksenin dna klmas potansiyel olarak nemlidir. stelik grlyor ki Ruslarn da iinde blgesel bir g birliini savunanlar da var. Bu srecin sonunda Ruslar da, Trkler de blgesel ibirliinin gerekliliini daha iyi kavrayabileceklerdir. ki lke de Batdan hibir faydann gelmediini anlayacaklardr diye umuyoruz. ABD bugn dnya zerindeki kresel hakimiyetini srdrebilmesinin n koulunun Avrasyaya hakim olmak olduunu kavram bir durumdadr280. Nitekim Zbigniew Brzezinski hem katld sempozyumlarda hem de Sabah Yaynlar tarafndan baslan Byk Satran Tahtas Amerikann ncelii ve Bunun Jeo - Stratejik Gerekleri adl kitabnda bunu aka ortaya koyuyor. ABD Avrasyadaki etkinlik mcadelesinde Trkiyeyi bir piyon olarak kullanmak istemektedir281. Son olarak ABDnin batl partnerleri tarafndan Bat evresindeki tneinden karlmas otomatik olarak ABDnin Avrasya satran tahtasndaki oyuna katlmnn sona erdii anlamn tard. Brzesinski SSCBnin Yugoslavyann ve Irakn paralanmasndan tatmin olmam ki Rusyann e blnmesini nerirken (Bir Avrupa Rusyas, bir Sibirya Cumhuriyeti, ve bir Uzakdou Cumhuriyeti) bir yandan da Trkiye ve rann ulusal btnlklerinin belirsiz kaldn iddia ediyor. Acaba bu bir saptama m yoksa bir temenni midir?282 . Kimi aydnlarmz da Avrupa tarafndan dlanmamz ABD ile ibirlii yaparak dengeleme stratejisinin gelecekteki sonularn yeterince gz nne almadan, blgede ABD politikalarnn ortakln destekliyorlar. Baz dnce adamlarmzn ve yazarlarmzn son dnemde Brzeznskinin kitabna bolca atfta bulunduklarn ve
279

BUZE, . Avrasyann Gc - ABDnin Avrasya Jeo stratejisine Kar Avrasya Seenei, Aydnlk, 2002. 280 CHASE, Robert; HILL, Emily; KENNEDY, Paul; Eksen lkeler. Gelien Dnyada ABD Politikasnn Yeni Hatlar, Sabah Kitaplar, 1. Bask, stanbul, 2000, s. 45-46, 100-123. 281 a.g.m. 282 MANSALI, E., Brzesinkinin Anmsattklar, Cumhuriyet Gazetesi.

100

Trkiyenin d politika seeneklerini ABDninkilerle uyarlamaya altklarn grmekteyiz283. kr Elekda unlar sylyor: Bu noktadan hareketle Brzesinski

Washingtonun ana hedefinin, Avrasyann alt byk stratejik oyuncusu olan, Fransa, Almanya, Rusya, in, Japonya ve Hindistann aralarnda birleerek Amerikaya kar ittifaklar oluturmalarn nlemek olmas gerektiini vurgulamaktadr. 21. asrda284 Washingtonun Avrasya stratejisi ABDnin gvenlik ve refah iin olduu kadar, sper g statsnn korunmas asndan da hayati nem tayacaktr. Avrasyadaki zel jeostratejik konumu nedeniyle, Trkiyenin ABD stratejisi erevesinde nemli bir yere oturtulmas beklenmelidir. Hazar - Ceyhan285 boru hatt projesiyle Trkiyenin enerji retim projelerine ABD tarafndan verilen destek bunun ilk iaretleri olmaktadr. Ergun Balc da petrol boru hatlar konusunda, Elekda destekliyor. Brzezinskinin belirttii gibi ABD gerek Avrupa gerekse Asyada tek bir lkenin egemen olmasn istemez. ABDnin Avrasyada tek lkenin egemen olmasn engelleme politikas gnmzde de devam ediyor. ABD bu nedenle Orta Asyada ve Kafkasyada petrol yollarnn Rusyann denetimi altna girmesini engellemek iin Bak - Ceyhan boru hatt projesini desteklemektedir.286 Hasan Kni ise burada farkl bir tutum izleyerek, unlar sylyor. Trkiyenin stratejik yanlgs belki de Rusya Federasyonunun etkin olduu bir alanda enerji sahasnda etkin olmak iin bu alana uzaktan mdahale eden ABDyle anlamasdr. 1996 ylndan itibaren ABDnin Avrasya enerji koridorunda Trkiyeyi desteklemesi, batnn yannda bu kadar kaytsz artsz yer alan bir devlete inin ve Rusyann

ARI, Tayyar; Uluslararas likiler ve D Politika, Alfa Yaynlar, 3. Bask, stanbul, 1999, s. 12-56, 78, 89-115. 284 KENNEDY, Paul; Yirmi Birinci Yzyla Hazrlanrken, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 2. Bask, Ankara, 1996, s. 210-234. 285 Russia Defines Its Priorities On The Caspian, 18 July 2000, Current Digest of the Post-Soviet Press, 16 Aug. 2000: 17; Making The Caspian A Sea Of Peace and Stability, 28 July 2000, Current Digest of the Post-Soviet Press, 23 Aug. 2000: 16. 286 RAD, Ahmed; Orta Asyann Dirilii. slam m, Milliyetilik mi?, Cep Kitaplar Yaynlar, 1. Bask, stanbul, 1996, s. 35-56.

283

101

duyduu

gvensizlik
287

nedeniyle

imdilik

pek

baarl

bir

ortam

olarak

gzkmemektedir.

Erol Manisalnn bir sredir dile getirdii nemli bir gerek ise blgede Brzesinskiye uyup Rusyay karmza almamzn Trkiyenin ulusal karlarna288 uygun olmadn gsteriyor. nk ABDnin blgedeki kar Trkiyeninkinden farkl. Trkiye petrole ihtiya duyarken ABD yeni petrol alanlarnn almasn istemiyor. Iraka srarla ambargo uygulanmasnn nedenini bir dnn. Bu da Bak Ceyhan senaryosunun bir aldatmaca olduunu dndrtyor. Manisal, bununla ilgili olarak u yorumu yapyor. ABDnin karlar ran dnda Krfezdeki reticilerin karlar ile zdelemitir. Hazarda byk apl retime geilmesi Ortadou hracatlar ve ABDnin zararna olur. ABD Hazar petrollerini en az 15 - 20 yl sonra, o da ancak kendisi Hazarda yneten konumda ise devreye sokmak istemektedir. 4.7.1. Putin Siyasetinin Trkiyeye Etkisi Korkulann aksine Putinin iktidara gelmesi Trkiyeyi hemen-hemen hi etkilemedi. ki lke arasnda buzlar zaten Yeltsin dneminde erimiti. Ankara Adriyatikten in Seddine politikasn terk etmi, AKKAnn kanatlar sorunu ABDnin att son dakika golyle zlm, eenlere derin devlet-PKKya Duma destei son bulmu, Kbrsa niyet S-300ler Girite ksmet olmu, Trkiyeyi yakndan ilgilendiren Karaba konusunda Moskova daha adil bir politika benimsemitir. ki lke arasndaki tek srtme unsuru olan Boazlardan gei ise, BakCeyhan projesinin gerek rakibinin Bak-Novorossisk hatt olmadnn anlalmas ve eski Deniz Kuvvetleri Komutan Gven Erkayann banda olduu bir ekibin abalar sonucunda zmlenmitir289.

BRZESNSK, Z., Byk Satran Tahtas Amerikann ncelii ve Bunun Jeo-stratejik Gerekleri, 1998. 288 Ulus-Devletlerde kar kavram iin :. MACHIAVELLI, Niccolo; Il Principe. The Prince Hkmdar, ule Yaynlar, stanbul, 1997 incelenebilir. 289 http://www.evrensel.net , (2003-02-26).

287

102

Putin ibana geldiinde nnde pek ok sorun bulmutu. Ama bu sorunlarn arasnda Trkiye yoktu. Trkiye bir rakip ya da hasm olmaktan ok Mavi Akm ve dier projelerle ibirlii yaplabilecek bir lkeydi. Yine, Erol Manisalnn Brzezinskiyi eletirisi de ok nemli. Brzezinski ABDnin nasl tek stn g konumuna geldiini ilgin itiraflarda bulunmaktadr290. ABD yalnzca ekonomik, askeri, teknolojik ve kltrel hegemonyas ile deil ad uluslararas olan byk kurulular istedii gibi ynlendirebildii iin tek stn g olmutur diyor. Bunlar byk lde bilinen eyler. Brzezinski daha ilgin bir ey sylyor. ABD istediklerini uzlamaya ve diyaloga ak bir yntemle yaptrr diyor. ABD hegemonyasnn gerektirdii bir dzen kurmu; o zaman dier devletler, kurumlar, firmalar, bireyler ne yapacaklardr. Manisal ABDnin dmen suyuna gitmek gerektiini syleyenleri eletirerek, bunlarn gstermelik uzlama ve diyalog yntemini bazen bar bazen demokrasi diye yutturabileceklerini sylyor ve yle devam ediyor. Baka bir gr ise daha farkl rzgarlar estirir. Toplumsal (ulusal) karlar esas almak dayatmalara direnmek. 291 Graham Fuller ve Ian Lesser ise aka unu dile getiriyorlar. Avrupa kendi perspektiflerine gre karlar baka bir yerde, Mslman dnyasnda olan bir lkenin gvenliiyle ilgili otomatik bir sorumluluk stlenme konusunda gitgide isteksiz bir hale gelebilir. Bu Trkiyeye felaket getirecek, ABD Trk ibirlii umutlarn ciddi bir ekilde kstlayacak ve bunun uzants olarak, ABDnin Kafkaslar ile Ortadoudaki hareket serbestisini azaltacaktr.292 stelik ticaret hacmi srekli artmakta, Moskovay Enka-Ko ortakl doyurmakta, askeri teknolojik ibirlii gelimekteydi. Ancak lkeye Orta Asya ve Kafkaslarda oynayamayaca arlkta roller bienler, blge lkelerinin tercihlerine ramen nderlik etmesi gerektiine inananlar, Batya corafyadan baka satacak bir

TKENCE, M., "Rusya Federasyonunun Orta Asya Politikas", Strateji, 96/3, Ankara, 2002. SARTOR, Giovanni; Demokrasi Teorisine Geri Dn, Yetkin Yaynlar, Ankara, 1996, s. 23-127. 292 Stanislav Cherniavskiy, The Caucasus Vector of Russian Diplomacy. Central Asia and the Caucasus: Journal of Social and Political Studies, 2000, no. 5: 94.
291

290

103

eyimiz olmadn sananlar Putinin iktidara geliinden hi holanmadlar. Kafkaslarn istikrar iin att admlar eletirdiler. Ankaray basiretsizlikle suladlar. Neyse ki iki lke arasndaki ilikilerin seyrini deitiremediler293. 4.7.2. Rusya D Politikasnda Trkiye Faktr Getiimiz bir yl iinde Trkiyenin d politikas294 zerine yaplan yorumlarda Avrasya blgesine yaplan vurgular son derece artt. Aslnda Avrasya; bir corafi blgeyi nitelendirmenin dnda Avrasyaclk olarak tanmlanabilecek bir politik tavr hatta belki de jeopolitik arlkl bir doktrini de tanmlyor. Jeopolitik yn gl bir ideoloji olan Kemalizmde de ciddi bir Avrasya dncesi bulunmaktadr. Her eyden nce emperyalizmin ulusal devletlerin kurulmasn istemedii bu blgede ulusal bir devlet yaratmak iin blgenin zellikleri ncelikle gz nne alnmaldr. Mustafa Kemalin SSCB ile kurduu ilikiler, Balkan ve Sadabat Paktlar ve genel olarak Mustafa Kemalin d politikas bunun gstergesidir. Burada Helmut Schimidtin Brzezinskinin kitabna getirdii eletirilerin anlaml ve ders verici olduunu dnyoruz. ABDnin gc zaman iinde azalacaktr295. Brzesinskinin amac ise buna ramen ABD hegemonyasn srdrebilmektir. Yazar Avrupa btnleme srecinde kaydedilen aamalar ve NATOnun douya doru genilemesini memnuniyetle karlyor. Ancak bunu yaparken blgedeki lkelere ABDnin mterileri ve onun bamllar gzyle bakyor. Baz Britanyallar bu trden snflandrmalara ses karmayabilirler ama Kta Avrupallarnn ou byle davranmayacaklardr296.

MANSALI, E., "Brzesinki'nin Anmsattklar", Cumhuriyet Gazetesi, 2003. ARI Tayyar; Uluslararas likiler ve D Politika, Alfa Yaynlar, 3. Bask, stanbul, 1999, s. 24129. 295 CHASE, Robert; HILL, Emily; KENNEDY, Paul; Eksen lkeler. Gelien Dnyada ABD Politikasnn Yeni Hatlar, Sabah Kitaplar, 1. Bask, stanbul, 2000, s. 34-90. 296 MANSALI, E., Brzesinkinin Anmsattklar, Cumhuriyet Gazetesi
294

293

104

Tam tersine Brzezinskinin ABD stnl savlarn blgenin kendi kaderini tayin hakkn gvence altna alacak daha gl bir Avrupa Birlii kurulmas iin yeni bir neden sayarlar.297 Yazdklarndan, ABDli dnce adamlarnn Avrasyada ABD hegemonyasn sarsacak bir gten yada ittifaktan aka ekindiklerini anlyoruz. rnein Henry Kissinger, Jeopolitik olarak Amerika, kaynaklar ve nfusu Birleik Devletlerden ok fazla olan byk kara paras Avrasyann kylarndan uzak bir adadr. Avrasyann iki balca kresinin Avrupa ve Asya herhangi birinin tek bir byk devlet tarafndan egemenlik altna alnmas, souk sava olsun veya olmasn ABD iin stratejik tehlikenin iyi bir tanmn oluturur. 4.8. Avrasyada Deien G Dengelerinin Rusyaya Tesiri Trkiyede Avrasya zerine dnce ve strateji gelitirenlerin ikiye ayrldklarn gryoruz. Bunlarn bir ksm 1990lardan bu yana deien dnya konjonktrn baz alarak, Trkiyenin AB dnda kaldnn kesinletii ve blgenin byk enerji kaynaklar ve bunlarn iletim yollarnn tartld bir dnemde, genelde ulusal karlarmz asndan konuya eilmektedirler. kinci gruptakiler ise birinci gruptakilerin abalarna ortak olmann tesinde Avrasyann gelecekte dnya emperyalist bloklarnn karsnda bir g ve azgelimilerin emperyalizme verebilecekleri bir yantn temel ekseni olabilecei iddiasndalar. Aslnda balkta belirtilen her iki gr de savunanlar baz istisnalar dnda Trkiye Cumhuriyetinin ulusal karlarn n planda tutuyorlar298. Bu yzden biz Kemalistler olarak bu iki grubun dncelerine de ok nem veriyoruz ve Kemalist bir bak asyla Avrasya seeneini incelerken bu grlerin tmn gz nne alyoruz. Bizce iki grubunda belli baz konularda eksiklikleri bulunmaktadr299.

YILMAZ, M., Avrasya. Yeni Bir Uygarlk Yolu olabilir mi?, Trkiye Gnl, say: 49, Ankara, 1998. 298 DAWKINS, Richard; Gen Bencildir, Stil Yaynlar, 5. Bask, stanbul, 2001, s.49-90, 93-94. 299 http://www.evrensel.net , (2003-02-26).

297

105

1.

Birinci gruptakiler bugnn g dengelerini incelediklerinde blgede

Rusyann Slav - Ortodoks yaklamna kar ve komularmzn Yunanistan, Gney Kbrs, Suriye, ran, Ermenistann Rusya ile birlikte bize kar oluturduu cepheyi yarabilmek iin ABDnin ibirliini aryorlar. Bu tavr bu konjonktrde doru gibi grnmekle birlikte Trkiyeyi blgede ABDnin taeronu durumuna getirebilir, ve tm Avrasyay emperyalist sisteme eklemlemenin arac olabilir. Bu grubun bata ABD emperyalist glerin blgedeki amalarn tahlil etmede kimi zaman yetersiz kaldklarn da gryoruz. Ama buna ramen dncelerinin temelinin ulusal karlarmz olduu aktr. . 2. kinci gruptakiler Avrasya Seeneini dnyadaki emperyalist kutuplara kar azgelimilerin anti - emperyalist bir blok yaratma ans olarak deerlendiriyorlar ama bizim de desteklediimiz bu 21.Yzyl stratejisini nasl uygulayabileceimiz konusunda somut verilere sahip deiller. rnein Rusyann bu stratejide Trkiyenin doal orta olmas gerektii doru tespitini yaparken Rusyann Trkiye kart tutumunun nasl yklabilecei belirsiz. Blgedeki Trklerin Rusya ve in tarafndan bask altnda tutulmalar sorununun nasl alaca da belirsizdir300. imdi ncelikle bu iki grubun argmanlarn eletirel bir gzle inceleyip bunlar Kemalist bir bak asyla yorumlayalm. Amacmz 1. Gruptakiler gibi Ulusal bamszlmz temel alan ksa ve orta vadeli Avrasya Stratejilerini, emperyalist sisteme kar kurulacak bir Avrasya g birlii hedefi ile buluturmaktr. ABden dlanmamzn da etkisi ile Trk D Politikas bir arayn iinde. Bu aray doal olarak Trkiyenin yllardr srdrd gdml d politikalardan ve bunlarn i etkilerinden kurtulmaya olanak yaratyor. En azndan bunlarn tartma gndemine getirilmesini salamaktadr301. Bugn Trk D Politikasnn banda Mmtaz Soysaln ksa bakanlk dnemini saymazsak 1980 sonrasnn en tutarl d ileri bakannn bulunduunu

MTERCMLER, Erol; 21. Yzyl ve Trkiye ,Yksek Strateji Yaynlar, stanbul, 1997, s. 45-68, 98-103. 301 GNLBOL, Mehmet; Sar, Cem; SANDER, Oral; KRKOLU, mer;... ; Olaylarla Trk D Politikas, Siyasal Kitabevi Yaynlar, 9. Bask, Ankara, 1996, s. 32-123.

300

106

syleyebiliriz. stelik bu dnemde birikimli iki devlet bakan kr Sina Grel ve Ahad Andican da smail Ceme yardmc oluyorlar. DSPnin etkisi altnda olan dileri bakanl daha ilk gnlerden blge merkezli d politika kavramn dile getirmeye baladlar. Bu kavram Blent Ecevitin 1995den beri dile getirdii bir modeli belirtmektedir302. 4.9. Siyasetilerin, Askerlerin ve Yazarlarn Avrasya Projesi zerine Dnce ve Stratejileri smail Cem Dileri Bakanl ve DPTnin hazrlad Trkiye 2010-2020 Kresel Aktrn Douu adl almay basna tantrken unlar syledi. AB iinde yer almak istiyoruz. ama bizim vizyonumuz ok daha geni. Kendi hedefimizi ykselen Avrasya gereinin merkezi, belirleyicisi olarak tanmlamaktayz. Devlet Bakan Ahad Andican da 21. yyn balarnda hala ciddi bir stratejik hammadde kayna olma zelliini devam ettiren petrol, altn, doalgaz ve uranyum gibi kaynaklar bol olan Avrasyann Bat tarafndan bir Arabizasyonlama srecine uratlmaya allacan sylyor ve Trk dnyasnn bunu engellemeye almas gerektiini de belirtmektedir303. Trkiyede baskn eilim Avrasya stratejilerini Azerbaycan ve Orta Asya Trk Cumhuriyetleri ile snrl grmek. Ama artk yava-yava Avrasyay genel bir jeopolitik bakla yorumlayan yazlara da rastlyoruz. Avrasya ile ilgili ilk yorumlar genelde Cafer Tayyar Sadklarnkiler ya da Yasin Aslannkiler gibiydi. Sadklar unlar sylyor. Avrasyann iki nemli zellii bulunmaktadr. Bunlardan biri blgede yaayan lkelerin ounun Mslman ve Trk olmasdr. Bu gerein bir sonucu olarak Trkiye Avrasya blgesinin beyni haline gelmitir. kinci zellik ise, blgedeki tek demokratik ve laik Mslman lkenin Trkiye olmasdr. Bu da Trkiyenin nemini bir kat daha arttrmaktadr. Yeni Trk

302 303

http://www.foreignpolicy.org.tr , (2003-02-24). COHEN, A. "ABD'nin Yeni Rusya Politikas", Avrasya Dosyas, Cilt: 1, Say: 1, Ankara, 1994.

107

Dnyas Kuann varlnn 21. Asrda304 zellikle Asya ktas305 ile ilgili jeopolitik dncenin en nemli unsurlarndan birini oluturacan syleyen Yasin Aslann deerlendirmesi ise yle; Rusya Orta Asya ve Moolistan, in ise Tibet ve Uygur zerk blgesi zerinde kontrol salamaya almaktadr. Ancak blge lkelerinin maksimum bamszla kavuma istek ve abalar Rus ve in hakimiyetine byk tehlike oluturmaktadr. Ancak Kazakistan306 ve zbekistan arasnda olduu gibi, sz konusu devletler arasnda ortaya kan i ekimeler, iki hakim gcn iini kolaylatracaktr. Trkiye, Pakistan, ran ve Hindistan Orta Asyadaki dier birinci dereceli nemli lkelerdir. Onlar Rus in hegemonyasna kar g dengesi olarak

deerlendirilmektedirler. Bu yorumlar ilerinde dorular olmakla birlikte fazla derinlii olmayan yorumlard. Ama artk Avrasya seenei daha derinlemesine tartlmaya balanmaktadr307. Murat Ylmaz, Trkiye Gnlndeki yazsnda stratejik mcadelenin muharebe meydannn Avrasya olaca anlaldn belirtikten sonra yle devam ediyor. Fakat biz burada stratejik tartmalarn tesinde Avrasyann barndrd kltrel imkanlarn tartlmasn teklif ediyoruz. Bra Ersanl Behar ise Avrasyay olduka farkl yorumlamaktadrlar. Biz Kemalist bir tavrla Avrasyada ulusal devletlerin ibirliine vurgu yaparken Behar yle sylyor: Avrasya gerei Sovyet sisteminin308 dnya siyasetine son katksdr. Leninin uluslarn kendi kaderini tayin hakk anlay bandan beri ulus devlet modelini dlamtr.309

MTERCMLER, Erol; 21. Yzyl ve Trkiye ,Yksek Strateji Yaynlar, stanbul, 1997, s. 76. KENNEDY, Paul; Yirmi Birinci Yzyla Hazrlanrken, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 2. Bask, Ankara, 1996, s. 45. 306 Moscow And Astanas Three Priorities 21 June 2000, Current Digest of the Post-Soviet Press, 19 July 2000: 17. 307 BALCI, E., "ABD ve in", Cumhuriyet Gazetesi, 2003. 308 CROZIER, Brian; The Rise and Fall of The Soviet Empire, An Imprint of Prima Publishing, National Review, California, USA, 2000, s. 45-78. 309 WALKER, Martin; Dev Uyanyor.Leninden Gorbaova, Altn Kitaplar Yaynevi Yaynlar, 1.Bask, stanbul, 1989, s. 75.
305

304

108

mparatorluk, sosyalist birlik ve Avrasya BDTsi bir tarihsel devamllk ierisinde okulusluluu bir kimlik310 haline getirmitir. Rus siyasal dncesinde yzyln bandan beri varolan ancak son on ylda politika gndemine gelen Avrasya anlay aslnda eski imparatorluklarn snrlarn anmsatr311. Bu erevede millet bilincini ya da duygusunu devlet snrlarnn dna tar. Rus milliyetilii312 iinde dinin ve dilin nemli rolleri olduu gibi dou - bat senteziyle Avrupaya bir meydan okuma ve alternatif medeniyet sahasn dier ulus ve kltrlerle birlikte oluturma yaklam da bulunmaktadr. Prof. Dr. Mahir Kaynakn konuyla ilgili nemli ve ilgin saptamalarna da yer veriyoruz. inin hzla gelien ekonomisinin byk bir hammadde ve enerji ana yol amas kanlmaz grnyor ve en kolay ulaabilecei yerin Orta Asya olduu anlalyor. Trklerin amaz buradadr. ini kendileri iin bir tehdit olarak alglayan lkeler zellikle ABD onu snrlamak iin Rusyay desteklemek zorundadr. Bu doal kaynaklar garanti altna almay da iermektedir. Bir baka alternatif in nfuzuna kar bamsz Trk blounun Rusya ile ttifak iinde olmasdr. Byle bir zm eer Trkiye Orta Asya ile btnlemek yaknlamak istiyorsa Trkiye ve Rusyann da ittifak iinde olmas gerekir. Hem Rusya hem ine kar bamsz ve onlarla ittifaksz bir zm mmkn gzkmemektedir. Bugn Rusyann stratejisi Trkiyede dahil btn Trk dnyasn kendisi ile ittifaka ynlendirmektir. Rusyann Trkiye zerindeki etkisinin giderek arttnn farknda deiliz. 28 Nisan 1998 tarihinde Harp Akademilerinde dzenlenen Kafkaslar, Ortadou ve Avrasya Perspektifinde Trkiyenin nemi sempozyumunda Harp Akademileri eski komutan emekli Orgeneral Kemal Yavuzun sunduu bildiriden baz blmleri aktaralm. Yavuz; tek kutuplu bir dnya siyasi konjonktrnn adil ve huzurlu bir dnya yaratmayacan syledikten sonra u saptamalarda bulmaktadr.

ERALP, Atila; Devlet, Sistem ve Kimlik. Uluslararas likilerde Temel Yaklamlar, letiim Yaynlar, 4. Bask, stanbul, 2001, s. 34-79, 89, 93-95, 101-123. 311 SARIBAY, Ali Yaar; Siyasal Sosyoloji, Der Yaynlar, 4. Bask, stanbul, 1998, s. 43-78. 312 ZKIRIMLI, Umut; Milliyetilik Kuramlar. Eletirel Bir Bak, Sarmal Yaynevi Yaynlar, 1. Bask, stanbul, 1999, s. 103, 112.

310

109

ABD

artk

Avrasyann

dzenleyicisi

olduunu

Ortadouda

Pax

Amerikanann tesisine balandn bu paktn ABDnin denetimi altnda Trkiye, srail ve rdnden meydana geldiini, ABDnin gruba Msr da sokmaya altn fakat baarl olamadn sylyor. Rusya Federasyonu iki istikametten (Kafkaslar ve Kazakistan), ran iki istikametten (Azerbaycan ve Trkmenistan), Trkiye ise Azerbaycan zerinden Orta Asyaya ynelmeye almaktadrlar313. Bu istikametlerin dikkat eken taraf byk lkelerin birbirlerinin ayaklarna basmamaya gsterdikleri zene karlk blgesel glerin hareket istikametlerinin kesimesidir. Yavuz yle devam ediyor: Devlet ynetimine toplumsal menfaatlere ynelik bir anlay salayarak halkmzn maddi ve manevi ynden tatmin ve ikna edilmesi suretiyle toplumsal uzlama ve uyumu salamak ve buradan alnacak g ve ile ok daha kiilikli bir d politika yrterek ulusal karlar n plana karmak ve salamaktr.314 Yine ayn sempozyumda sz alan KHA retim Bakan Dr. Kur. Kd. Albay Ylmaz Tezcan; Avrasyay yle tanmlyor. Avrasya, deiimlerin en youn yaand 2010 ylna kadar istikrar ve gvenliin tehlikeye girdii hassas blge olmaktadr. Dnya Sovyetler Birliinin sahneden ekilmesi ile ABDnin liderliini yapt g merkezlerinin ekim alanna girdi, blgesel hakimiyet ve global etkinlik teorileri hzla gndeme gelerek, souk savata tesis edilen bar dengesi bozulmutur. Tezcan Avrasyadaki risk ve tehditleri Bat - Kuzey - Dou - Gney Eksenleri olmak zere drt grupta analiz ediyor. Bu tehditlerden dou eksenli olanlarndan birini de ran-Rusya-in arasndaki ibirlii ve bunun gelitirilmesi olarak belirliyor. Bu saptama ok nemli nk kimi evrelerce Rusya-in yaknlamas ve anti ABDci tutumuyla ran bamsz bir Avrasya blou oluumunun temel aktrleri olarak da grlyorlar. Dz. Kur. Kd. Albay Nazmi emeci Hem potansiyel riskler ve belirsizlikler ortamnn merkezinde hem de enerji kaynaklar ve yeni pazarlarn kesime

ELEKDA, ., ABD Stratejisi ve Trkiye, Milliyet Gazetesi, Mays, 2000. Moscow And Astanas Three Priorities 21 June 2000, Current Digest of the Post-Soviet Press, 19 July 2000: 17.
314

313

110

yollar zerinde bir istikrar adas gibi Trkiye Avrasya stratejisinde emsalsiz bir konum kazanmtr. diye bahsetmektedir. emeci Almanyann Trkiyenin ABye alnmasna kar kn da yine Avrasya ile ilikilendirerek yle yorumluyor. Almanya; Trkiyeyi AB iine almay ekonomik ynden olduu gibi stratejik adan da karlarna uygun grmyor. AB iinde milyarlarca mark harcanarak glendirilecek bir Trkiye mevcut dinamizmi ve tarihi kltrel avantajlar ile ncelikle balkanlar ve Kafkaslarda etkisini ksa zamanda artrarak Almanyann Baltk - Karadeniz mihveri ve buradan Kafkaslar ve Orta Asya yoluyla, Avrasya koridoruna ulaacak Alman etkisinin nne bir engel olarak kabilir. Trk Silahl Kuvvetlerimiz NATO konseptinin deitiini ve blgedeki ulusal karlarmzn Kuzey Irak rneinin gsterdii gibi ABD ile uyum iinde olmadn grm durumda bu yzden Trk Silahl Kuvvetlerinin Avrasya stratejilerinin belirlenmesinde nemli bir rol oynayacan syleyebiliriz.

111

BENC BLM IRAK SAVAI, GNCEL HADSELER ve 2003 SONLARINA DORU SYAS GELMELER IIINDA BUGNK RUSYA 5. RUSYA ve NATONUN GENLEME SREC NATO'nun, Rus emperyalizminin eski hegemonya alan olan Varova Pakt lkelerini de iine alan bir tarzda genileme srecine girmesi, son birka yldr toparlanma ve yeniden hegemonya alanlarn ele geirme abasna giren Rusya'y rahatsz etmi ve bu rahatszlk geen yl ki Yugoslavya harekat srasnda doruuna karak Kremlin'in NATO'yla "Bar in Ortaklk Pakt" ilikilerini dondurmasna kadar varmt. Putin dneminde yrrle giren yeni "Ulusal Gvenlik Stratejisi Belgesi" ve "Askeri Doktrin"le daha da gelien NATO kart tutum, NATO'ya kar askeri tedbirler alnmasyla yeni bir boyut kazand. Ocak aynda in ile anlama imzalayarak NATO'ya kar ittifak yapan Rusya, Basra Krfezi'nde NATO'ya kar askeri varlk bulundurma tutumuna da girmitir315. Putin iktidarnn ilk aynda yaanan bu gelimeler zerine Moskova'ya giden NATO Genel Sekreteri George Robertson'un temaslar, elikileri zayflatan bir sonuca ulamad. zellikle Yugoslavya saldrsndan sonra, NATO-Rusya Kurucu Senedi'nin yetersiz kaldn belirten ve NATO'nun karar mekanizmalarnda yer almak konusunda kendisine yazl gvence verilmesini isteyen Rusya, bu tutumunu, Robertson'un ziyareti srecinde de srdrd. Robertson'un bu konularda tavize yanamaz bir tutum izlemesi, grmelerin ardndan NATO-Rusya ilikilerinin daha da gerilmesinin vesilesi olmutur.

315

http://www.kremlin.ru , (2003-02-24).

112

Robertson'un sonusuz kalan ziyaretinin ardndan, NATO'ya kar tutumunu daha da sertletiren Putin'in Ukrayna ziyareti srasnda yapt; "Madem ki NATO bizi istemiyor, biz de NATO'nun snrlarmza yaklamasn istemiyoruz" aklamas ve NATO'nun douya doru genilemesine kar nisan aynda Beyaz Rusya ile 300 bin kiilik bir ortak NATO kart askeri g oluturma ynnde bir anlama imzalamas, sorunun daha da iddetleneceini gstermektedir316. Putin dneminde Rusya'nn Avrupa politikasnn iki temel yn bulunmaktadr; ABD ile Avrupa arasndaki elikileri derinletirerek aa karmak ve bu elikiler zerinden ABD'ye kar kmas muhtemel Avrupal emperyalist glerle ibirliini gelitirmektir317. 5.1. NATO'nun Genileme Sreci Putin, bu politikay uygulamaya dezavantajl bir konumdan balad. eenistan gibi Rusya'nn olduka hassas olduu bir konuda Avrupal emperyalist glerin gsterdikleri tepkiler ve Putin'in eenistan'nn Rusya'nn bir paras olduunu iddia etmesi, Avrupa-Rusya ilikilerini geren bir rol oynamtr. AB ve Rusya arasndaki karlkl sert mesajlarla sren bu gerginlik, nisan ay banda Avrupa Konseyi Parlamenterler Meclisi'nin eenistandaki insan haklar ihlallerini gereke gstererek Rus parlamenterlerinin AKPM'de oy kullanma haklarn ellerinden almasna kadar bulunmaktadr. Duruma sert tepki gsteren ve her ne pahasna olursa olsun eenistan'daki politikasn deitirmeyeceini ilan eden Putin, een direniinin ezilmesinin ardndan Avrupa gezisine kmtr318. Bu cepheler dnya sistemindeki hiyerarileri hedef almadan hibir ey yapmann mmkn olmadnn bilincinde olmaldrlar. Bu da ulusal boyutun hafife alnmamasn gerektirir. Bylesi bir ilerici ulusuluk blgesel ibirliini dlamaz tam tersine byk

YILMAZ, M., Avrasya. Yeni Bir Uygarlk Yolu olabilir mi?, Trkiye Gnl, say: 49, Ankara, 1998. 317 LK, ., "Ykselen Avrasyaclk: Bir Tarihsel deolojinin Jeopolitii", Ortadou Gazetesi, 2004. 318 http://www.questia.com , (2003-02-26).

316

113

blgesel btnlemeler oluturmay zendirmelidir. Bu blgesel btnleme modeli emperyalist kresellemenin aktarma kay ilevi grmek zere egemen evrelerce tasarlanandan ok farkl olmaktadr319. Anti-emperyalist mcadeleyi slam nderliinde bir yaplanma da gren ve dier nc dnya lkelerini slam ile ittifak yapacak ikincil gler olarak deerlendiren Roger Garaudy bu saplantsna ramen yeni bir Bandung nerisi ile ve azgelimilerin bir araya gelerek IMF ye olan borlarn demeyi reddetmeleri gerektiini syleyerek nemli bir k yapm oluyor320. Garaudy rann NATOnun ihtiraslar karsnda Avrasyann nemli bir ksmnn yeniden bir araya toplanmasnn potansiyel merkezini oluturduunu iddia ediyor. Avrasya ve Latin Amerikann zorunlu olarak birlie gitmeleri gerektiini syleyen Garaudy yle devam ediyor. Ba emeyen merkezleri ABDnin un ufak etme giriimi, bugn btn dnyada apak grlyor. Samir Amin ise Latin Amerika ile Avrasyann ibirliini yle tanmlyor. Birinci ncelik ve gereklilik anti tekel anti emperyalist anti komprador, demokratik, halk cepheler oluturmaktr. Byk sermayenin stratejisini baarszla uratmann n koulu g dengelerini iiler ve halk ounluu lehine deitirmeye bal olmaktadr321. Latin Amerika, Afrika, Arap dnyas, in, Hindistan yannda Gney dou Asya ama ayn zamanda Avrupa lkelerinin de demokratik,sosyal, halk bir ittifak temelinde btnlemesi; benim gerek bir ok merkezli dnya projesi olarak sunduumdur. Antiemperyalist Avrasya Seeneini Trkiyede savunanlar da var. Bunlardan biri dzenledii Avrasya Seenei Konferans ile konuyu snrl bir biimde de olsa gndeme getiren i Partisi. Partinin yayn organ Aydnlkta yazan zcan Buze Rusya, in, ran, Orta Asya Cumhuriyetleri ve Trkiyede kimi evrelerin Avrasya seeneini gndeme getirdiklerini bunun somut bir politika olarak Yeni Dnya Dzeninin karsna kabileceini, buna karlk olarak da ABDnin Trkiyeyi de

DAWKINS, Richard; Gen Bencildir, Stil Yaynlar, 5. Bask, stanbul, 2001, s. 3-122. YAVUZ, K., Aydnlk Gazetesi, 2002/Aralk. 321 CHERNAVSKY, Stanislav, "The Caucasus Vector of Russian Diplomacy.", Central Asia and the Caucasus: Journal of Social and Political Studies, 2000, no. 5: 94.
320

319

114

piyon olarak kullanmak istedii bir Avrasya Jeo-stratejisi oluturmak istediini sylemektedir. Avrasya corafyasnda bulunan lkelerin siyasal bir g birlii oluturmalar kendi ulusal karlar asndan da doal bir sonutur. Ulusal Dergisinde ise Hakan Reyhann u satrlar nemli: Emperyalistlerin Avrasya corafyasndaki en etkili silah yerelciliktir. Avrasya oluumunun mimarlar ulusalc olmak zorundadrlar322. Yerelcilik binlerce rkn yaad Avrasyay parampara eder. smrgecilerin kucana drr. Ulusalclk ise blgeyi ulus devlet modelleriyle btnletirir, salamlatrr. Avrasya birliktelii ulus devletler birliktelii olmaldr. burada ne imparatorluk yaplanmalarna ne de etnik minyatr devletiklere yer bulunmaktadr. Reyhan Kemalist devrimler sayesinde Avrasyada ulus devlet modelinin en salkl ekilde Trkiyede kurulduunu da sylyor323. zellikle Almanya ziyareti srasnda karlkl ibirliinin gelitirilmesi ynnde somut admlar atmay baaran Putin, Avrupa politikasn hayata geirme yolunda mesafe alacann iaretlerini vermitir. 5.2. ABDye Yaplan 11 Eyll Terrist Saldrlar ve Rusyann Olaylara Tavr Rusya Devlet Bakan Vladimir Putin, ABDde 11 Eyll saldrlarnn hemen ardndan ilk tepkisinin kzgnlk ve sululuk duygusu olduunu bildirmitir. 7 Kasm Amerikan ABC televizyonunda Barbara Waltersn programna katlan Putin, Dnya Ticaret Merkezi kulelerinin yandn ve ykldn izledikten sonraki tepkisini, Biraz garip gelebilir ancak bu trajediden sululuk duydum dedi. Putin, bu sululuk duygusunun, Rusya ve ABD istihbarat kurulularnn, terrizmle savata daha yakn almasnn salanamamasndan kaynaklandn sylemitir324.

322 323

http://www.mid.ru , (2003-02-24). YILMAZ, M., "Avrasya. Yeni Bir Uygarlk Yolu olabilir mi?", Trkiye Gnl, say: 49, Ankara, 1998. 324 http://www.savaskarsitlari.org , Washington AA, 08-11-2001 NTV, (2003-02-23).

115

Vladimir Putin, Terristlerin saldrlarn nlemenin mmkn olup olmadn bilmiyorum. Ancak ac olan u ki, bizim zel istihbarat birimlerimiz zamannda bilgi alamadlar ve Amerikan halkn, Amerikan liderliini gelmekte olan trajediye kar uyaramadlar diye konutu. Rusya Devlet Bakan Putin, Rus istihbaratnn, saldrlarla ilgili bir bilgiye sahip olup-olmad konusunda ise ayrntl yant vermemitir. Rusyann, Suudi asll terrist Usame Bin Ladin konusunda, geen yl Haziran aynda, dnemin ABD Bakan Bill Clinton ynetimini uyardn belirten Putin, uluslararas terrizme kar daha aktif ibirliine hazr olduklarn kaydetti. ABD ile Rusya arasnda tartma konusu olan fze savunma sisteminde ise Putin, uzlama sinyali verdi. Ulusal fze savunma sistemi gelitirmek isteyen ABD, buna imkan tanmak iin, Rusya ile 1972de imzaladklar Anti-Balistik Fze Antlamasnda (ABM) deiiklik yaplmasn isterken, Rusya buna yanamyor. Ancak 11 Eyllden sonra uzlamac bir ton kullanmaya zen gsteren Putin, ABD Bakan George Bush ile gelecek hafta Texastaki Bush iftliinde yaplacak zirvede uzlamann mmkn olduunu ima etmektedir. Putin, ABCye aklamasnda, Biz, ABM antlamasnn nemli, yaamsal, etkili ve yararl olduuna inanyoruz. Ancak anlamaya varabileceimiz bir mzakere platformuna da sahibiz dedi. Rusya Devlet Bakan, terrizmle mcadelede ABDye verdikleri destek iin dl beklemediklerini, mcadelenin, ortak dmana kar iki lkenin de karna olduu iin srdrldn kaydetti. Putin, 11 Eyllden bu yana, Batyla Rusya arasnda, belirgin bir yaknlama olduunu da syledi. Afganistanda 10 yl sren bir sava kaybeden Rusyann, ABDye istihbarat alannda yardm ettiini belirten Putin, Rusyann bir kez daha Afganistana kara birlii gndermesine imkan olmadn ak bir dille belirtti. Putin, Bizim iin, Afganistana kara birlii gndermek, ABD birliklerinin yeniden Vietnama dnmesi gibi bir ey demitir. 5.3. Nkleer Srlarn Gvenlii Asndan Rusyann Konumu Vladimir Putin, ABDde postayla gnderilen arbon bakterisinin Rusya kl olduu ynndeki iddialar da reddetti. Putin, Rusyadaki arbon sporlar ve iek virslerinin, byk bir gvenlik iinde olduunu, ok iyi korunduunu sylemektedir.

116

Terristlerin, Sovyet dnemi nkleer teknolojiye sahip bombalar harekete geirecek nkleer antalar ele geirebilecei iddias da Putin tarafndan reddedildi. Putin, Birisinin bu srlar satmaya alt varsaylabilir. Ancak byle bir gelimeye ilikin hibir kant yok dedi. Rusya lideri, nkleer teknolojiyi ran ile paylatklar iddiasn da kabul etmemitir. Bugn dnya siyaset dengelerini, belirli bir gc olan Japonyay saymazsak, Protestan ve Katolik Avrupann ve ABDnin belirlediini gz nne aldmzda bu ikisi dnda kalan ve geen yzyllarda dnya siyasetinde etkili olmu byk kltrlerin hep Avrasya corafyasnda var olduklarn gryoruz. Souk Sava dneminde bile bu ayrm ok fazla deimemi, Ortodoks Slavlar dou blounda yer almlardr. ABDli ve dier Batl stratejiler kapitalist sisteme kar koyuun ancak bu corafyadan gelebileceinin bilincindeler. Ne Latin Amerika ne de Afrika byle bir potansiyeli iinde barndrmyor. rnein Roma imparatorluunun ikiye ayrlmasndan bu yana Katolik Avrupa dou snrn Ortodoks dnyas olarak belirlemitir. Yani souk sava dneminin ayrt edici zellii arlkl olarak ideolojik olsa da bunda kltrel ve tarihsel ayrmlar da etkili olmutur. Ruslarn nderliini yaptklar Ortodoks Slav dnyas dnda Trk - Arap slam - ran (Pers) - Hint ve in uygarlklar325 da bu corafyada bulunuyorlar. u nokta ok nemli; bu uygarlklarn kurduklar byk devletlerin ve imparatorluklarn ou bat kapitalizminin ve emperyalist sisteminin doduu dnemden beri varlklarn u veya bu ekilde srdrmlerdir. Trkiye, ran, Rusya ve in (rann SSCB ve ngiltere tarafndan paylald dnem dnda) hibir zaman tam anlamyla bat smrgesi olmamlardr. Kendilerine ait bir kltrleri ve farkl devlet gelenekleri bulunmaktadr. te bu potansiyel bugn ABDli stratejistleri rktyor. Burada unutulmamas gereken baz noktalar da var. rnein tarihleri boyunca Trkler, Ruslar ve ranllarla savamlardr. Osmanlnn Batya yneliinin en byk iki engeli de Rusya ve ran olmutur. Bu lkeler ya da kltrler arasnda, kk jeopolitik yaplarna ve ulusal amalarna dayanan tarihsel sorunlar bulunmaktadr. Rusyann Akdenize inme politikas (ki bu Rusyann corafi ve jeopolitik konumunun bir dayatmasdr), Rus arl dneminde de SSCB
IFRAH, Georges; Hint Uygarlnn Saysal Simgeler Szl. VI-Rakamlarn Evrensel Tarihi, Nurol-TBTAK Yaynlar, 4. Bask, Ankara, 1998, s. 45-78.
325

117

dneminde de imdi Rusya Federasyonu dneminde de varln srdryor. Bugn S300lerin Gney Kbrsa konulandrlmas ile Rusya bir anlamda Akdenize inmi olacak. Yine gz ard edilmemesi gereken bir nokta Rusya ve inin blgedeki Trklere uyguladklar basklar olmaktadr. Tm bunlar Huntingtonun medeniyetler atmas tezine hakllk

kazandryor gibi gzkse de Avrasya ibirlii, anti-emperyalist Avrasya blou yine de insanln nemli bir ansdr. Avrasya corafyasndaki bu farkl ve aralarnda sorunlar olan uygarlklar mutlaka bir araya gelmenin yolunu bulmak zorundadrlar. Ortodoks Slavlarn Avrupa ile yaknlamalar, AB ve ABDye baml bir duruma gelmeleri bu olasl engelliyor. Avrasyadaki glerin her eyden nce laik ve birbirlerinin ulusal devletlerine saygl bir yaplanma oluturmalar gerekiyor. te bu yzden de laik ve ulusal bamszlk Kemalist model bu ibirlii iin nemli deneyimler sunacaktr326. Kapitalist sistemin reticisi olan bat kltrnn dnda kalan medeniyetlerin kendi aralarndaki sorunlar zerek ibirliine gitmeleri Huntingtonun tezini rtmeleri gerekmektedir327. Yine Buze, Trkiyenin btnlnn Irakn toprak btnlne bal olduunu belirttikten sonra son krizde ABDnin Iraka saldrmasn Rusya ve inin tepkilerinin ve direnmelerinin engel olduunu bu yzden de Trkiyenin de Rusya ve inle birlikte hareket etmesi gerektiini sylyor. Avrasyay srekli gndemde tutan bir deerli dnce adam da Attila lhan. O da Brzezinskinin endieye kaplmakta hakl olduunu, nk onun istedii gibi bir Avrasyann ancak Rusya, ran ve Trkiyenin sk skya ABDnin kontrolnde tutulmasyla mmkn olacan sylyor ve ekliyor. ran kontrol dndadr. Trkiye ve Rusyada kontrole kar tepki giderek ykselmektedir328. Yaplmas gereken Rusya, Trkiye ve rann teki blge lkeleriyle el ele vererek ABDden bamsz bir Avrasya birliini gerekletirmesidir.
326 327

ELEKDA, ., ABD Stratejisi ve Trkiye, Milliyet Gazetesi, 2003. TUNCER, Hner; Eski ve Yeni DPLOMAS, mit Yaynclk, 2. Bask, Ankara, 1995, s. 43. 328 http://jia.sipa.columbia.edu/journal.html , (2003-02-26).

118

een emperyalistlerin Avrasya planlarna kar Trkiye, ran, Rusya dahil olmak zere bu blgede gelecekteki yaplanmann hem blgede sava ihtimalini ortadan kaldracan hem de emperyalistlerin blgeye girmelerini engelleyeceini ve bu yapnn ilerde bir Avrasya federasyonu ya da konfederasyonuna ya da bir Avrasya Birliine gidebileceini sylyor. nc Kadro dergisinde Halil Sami ise Avrasya birlii ile Rusyann jeopolitik konumundan kaynaklanan politikalarnn ntrelize (Neutralization) edilebileceini belirtmektedir. 5.4. Terrizme Kar Ortak Anlama Bildirgesi Trkiye ile Rusya arasnda nceden planlanan ve herhangi bir parti ile hareketin isminin anlmad "Terrizmle Mcadelede birlii Ortak Deklarasyonu" Ecevit ile Rusya Babakan Vladimir Putin tarafndan dn Moskova'da imzalanmtr. Deklarasyonda, u hkmler yer ald: "Taraflar, terrist eylemlerin

sorumlularnn kanunlar erevesinde takibata alnmas dahil, terrizme engel olunmas, terrizmin nnn alnmas ve kknn kaznmasna ynelik hem ikili hem de uluslararas dzeyde gerekli ve etkili nlemlerin alnmas zaruretine inanarak, aadaki hususlar beyan ederler: Taraflar, terrizmi kararl bir ekilde knadklarn teyit ederek, siyasi, felsefi, ideolojik, rksal, etnik, dini veya hangi isim altnda gizlenen baka bir amala olursa olsun, hibir terrist faaliyetin hakl grlemeyeceini beyan ederler; Her lke, gerekli ve etkili grd her trl yasal yolu kullanarak, kendi vatandalarn ve lkesinde bulunan dier ahslar terrist saldrlara kar koruma hakk ve ykmllne sahiptirler; Taraflar, terrizme kar ibirliinde iade et veya yargla prensibine riayet edeceklerdir;

119

Taraflar iade kararlar alnrken, terrist eylemlerin siyasi su olarak deerlendirilmemesi gerektiini beyan ederler;

Bu

hkmn

taraflar

arasnda

uygulanmas,

Avrupa

nsan

Haklar

Szlemesi'nden kaynaklanan ykmllklerine zarar vermeyecektir; Terristlere, snma hakk veya slenme, eitim kamplar kurma, silah ve askeri mhimmat nakletme, para toplama, tedavi, dinlenme, rgtlenme ve propaganda faaliyetlerinde bulunma dahil, hibir yerde terrist amalar iin yabanc bir lke topraklarn kullanma olana verilmemelidir; Terrist rgtlerin, yasad yollardan edinilen paralar aklama abalar da dikkate alnmak suretiyle, banka veya dier finans ve ekonomik kurumlara ulamlarn engelleyen nlemler alnmaldr329; Terristlerin, her trl toplu imha silahna ulamasna hibir ekilde msaade edilmemelidir. Nkleer terrizm ile mcadele konusunda bir uluslararas szlemenin imzalanmas buna yardmc olacaktr. Taraflar, uluslararas anti-terrizm szlemesine uyma ve terrizmle

mcadeledeki uluslararas hukuk rejiminin glendirilmesi ynndeki almalar devam ettirme bakmndan tam bir kararllk ierisindedirler."330 5.5. Igor Ivanovun Trkiye Seferi ve Mavi Akm Projesi Rusya D ileri Bakan Igor Ivanov'un, 7-8 Haziran 2002'de Trkiyeye resmi ziyarette bulunaca bildirildi. D ileri Bakanlndan yaplan aklamada, D ileri Bakan smail Cem'in davetine icabetle gelecek Ivanov'un ziyaretinin, 9 yl aradan sonra bir Rus D ileri Bakan'nn Trkiye'ye ilk ziyareti olduuna iaret edildi331.
YILMAZ, M., Avrasya. Yeni Bir Uygarlk Yolu olabilir mi?, Trkiye Gnl, say: 49, Ankara, 1998. 330 http://www.ozgurpolitika.org/1999/11/06/alldip.html , 2002-12-25. 331 http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/693526.stm , (2003-01-01).
329

120

Aklamada, Ivanov'un ziyareti srasnda son yllarda eitli alanlarda nemli mesafeler kaydetmi ikili ilikilerin btn ynleriyle ele alnaca ve mevcut ibirlii imkanlarnn gelitirilmesi konusunda gr alveriinde bulunulaca kaydedilmitir332. Rus Bakann Trkiyede yapaca grmelerde, her iki lkeyi ilgilendiren blgesel ve uluslararas konular da geni olarak ele alnacak ve zellikle blgesel ibirlii imkanlar zerinde durulacak333. Vladimir Putin hkmeti, ABDnin n saldr konseptiyle byk benzerlikler tayan yeni terrle mcadele stratejisini aklad. Baka bir dnya iin baka bir Avrupa mmkndr sloganyla gerekletirilen Avrupa Sosyal Forumu, talyann Floransa kentinde balamtr334. Rusya, terrle mcadele gerekesiyle kullanaca yeni yntemleri aklad. Buna gre Rus devleti, gerek grdnde, uluslararas hukuka aykr olup olmadn dikkate almakszn, snrlar tesinde nleyici eyleme geebilecek. Bu arada, mcadelesine destek vermeyen lkelerle ilikilerini de gzden geirecektir335. Yeni konsept, ABDnin ilan ettii n saldr stratejisi ile, terre destek verdii ne srlen devletleri hedef alma stratejisine bir karlk niteliinde. Rusya ile terrizm konusunda ortak bir deklarasyon imzalayan Trkiye Babakan Blent Ecevit ve Rusya Babakan Vladimir Putin, Mavi Akm projesi konusunda anlama salayamad. Getiimiz gnlerde, Moskovadan verilen habere gre, Trkiye ile Rusya Federasyonu arasnda, "Terrizme Kar Mcadele ve birlii Ortak Deklarasyonu"nun da yer ald 5 belge dn Moskova'da imzaland. Trkiye Babakan Blent Ecevit ile Rusya Federasyonu Cumhurbakan Vladimir Putin arasnda yaplan heyetler aras grmelerin ardndan imzalanan "terrizm" ile ilgili anlamada herhangi bir parti veya hareketin ismi anlmadan karlkl ibirlii mesajlar veriliyor. Trkiye, Rusya'dan

332 333

http://www.questia.com , (2003-02-26). http://www.ozgurpolitika.org/2001/06/05/hab51b.html , (2002-12-25). 334 http://www.gaikoforum.com , (2003-02-24). 335 EEN, A., "Emperyalist Globalizmine Kar Ulusal Devletler Enternasyonalizmi", Global Rapor, say: 1, 2002.

121

PKKya kar ibirlii isterken, Rusya da eenlere kar destek talep etti. Interfax ajansna gre, bu talep Putin tarafndan Ecevit'e resmen iletilmitir. Trkiye ile Rusya arasnda ayrca diplomatik pasaport sahiplerinin vizeden muaf tutulmas, KEK Protokol, Veterinerlik ve Basn Yayn Enformasyon Genel Mdrl ile tar Tass Ajans arasnda ibirlii protokol imzalanmtr336. Putin, daha sonra gazetecilerin sorularn yantlad. "Terrizm ile ibirlii deklarasyonunun neyi ngrd, PKK'nn Rusya'daki varl ve eenistan'daki Rus operasyonu" sorusuna yant veren Putin, "Kayna ne olursa olsun, Trkiye'yi hedef alan terrizmi hibir zaman desteklemeyeceimizi ifade ettik" diye sylemitir. Rusya Federasyonu'nun, Kafkasya'da gerekletirdii operasyonlarn saldryla ilgisinin olmadn, saldr olabilmesi iin, operasyonun bir devletten dier devlete gerekletirilmesi gerektiini savunan Putin, unlar syledi: "Bildiiniz gibi, eenistan, Rusya Federasyonu iinde zerk bir yapya sahiptir. eenistan'n yan sra Rusya Federasyonu dahilindeki cumhuriyetlerde terrizme kar faaliyetlerimiz, u ya da bu siyasi sorunin zmne ynelik deildir. Bunlar terrle mcadeleye yneliktir. Terristlerin mukavemeti sona erdikten sonra, bizim operasyonlarmz sona erecektir." eenistan konusunda Trk basnnn bir noktaya dikkatini ekmek istediini belirten Putin, buradaki Rus operasyonunun keyfi bir ekilde balatlmadn syledi. Putin, "Uluslararas terrist olan eenistan'daki ekya birliklerinin Dastan Cumhuriyeti'ne saldrlar zerine, bu operasyon balatld" demitir. Bir gazetecinin Putin'e "Mavi Akm Projesi''ne ilikin ek protokoln imzalanmamasnn, iki lke ilikilerini nasl etkileyeceini sormas zerine ise Putin, iki lke arasnda herhangi bir sorunin bulunmadn iddia etti ve son yllardaki azalmaya karn iki lke arasndaki ticaretin nemli boyutlarda olduuna dikkat ekmitir.
336

http://www.mid.ru , (2003-02-26).

122

ki lke arasnda enerji sektrnde de ortak projeler bulunduunu belirten Putin, yle devam etti: "Bir ey imzaland ya da imzalanmad diye bir trajedi yaratmak istemiyorum. Daha evvel varlm olan mutabakatn gerekletirilmesi asndan hibir ey bozulmad337. Belgelerin imzalanmas asndan baz formaliteler var. Bunlarn nmzdeki gnlerde ilgili makamlarmzn onayndan nasl geeceine ilikin mutabakat saladk." Putin, "Bu projeyle ilgili ABD'nin ekincelerini nasl deerlendirdii''nin sorulmas zerine de unlar syledi: "ABD bu projenin ne aleyhine ne lehine karabilir. nk sz konusu olan Trkiye-Rusya ilikisidir. Konu, ticari rekabet, arztalep konusudur. Ortaklarn teyit ettikleri belgeler, en yakn gelecekte imzalanacak. phelenmeye gerek yok." Ecevit, 1997'de imzalanan Karadeniz altndan "Mavi Akm" doalgaz boru hattn yrtme projesinin, her iki lkenin yararna olduunu belirterek yle konutu: "Ankara'da tamamlanmas gereken baz ilemler var. Onlar greceiz. Bakanlar Kurulu'na konuyu gtreceiz ve herhalde ksa srede imza aamasna gelebilecektir. Burada da bir sorun yoktur." Ecevit, PKK ile ilgili olarak da "PKK'nn faaliyetlerine hkmet tarafndan deil, ama baz evreler tarafndan verilen destek ile iki lke arasndaki ilikileri ele aldk. ok yararl bir grme oldu" diye konumutur. 5.6. Rusya - ABD likileri Putin iktidarnn Rus d politikasnda keskin bir deiim anlamna geleceini gren ABD ynetimi, tepkisini henz daha Putin'in iktidara geliinin haftasnda yapt arpc bir aklamayla dile getirdi338:

http://www.evrensel.net , (2003-02-26). VANOV, gor Sergeyevi; Rusyann D Politikas ve Dnya (Makaleler ve Toplantlardan derleme), Uluslararas likiler Moskva Devlet niversitesi, Rusya Siyaset Ansiklopedisi ROSSPEN Yaynlar, Moskva, 2001, s. 223-245.
338

337

123

"Rusya, milliyeti ve dar grl politikalara ynelmesi halinde, ABD iin yeniden tehdit oluturabilir." Rus emperyalizminin kendi tekelci yaylmaclnn nndeki en byk engel olarak grd ABD emperyalizmi de Putin iktidar dneminde Rusya'y in'le birlikte "ulusal gvenlik iin tehdit oluturan lkeler" listesinin birinci srasna koymutur339. Putin'li Rusya'nn ABD ile hesaplat eenistan'da Putin harekatnn salad baar, bu ilk hesaplamada kaybeden tarafn ABD olmasn salad. te yandan bir baka hesaplama alan da Basra Krfezi'ydi. Irak'a uygulanan ambargoyu krarak Irak petroln nakleden Rus tankerleri, Basra krfezinde ABD sava gemileri tarafndan engellenince, Putin'in cevab, Krfeze ABD ve NATO'nun hareketlerini izlemek amal askeri keif gemisi gndermek oldu. Uzun yllardr uzak denizlerde askeri varlk bulundurmayan ve buralardaki inisiyatifini tmyle ABD'ye kaptrm olan Rusya'nn bu adm, yeni bir sreci balatmas asndan kk ama olduka nemli bir adm olmaktadr340. Karlkl restlemeler ve tehditlerle sren ilikinin son alt ay zarfndaki kukusuz en kritik an, 4 Haziran,2000 gn Moskova'da yaplan Clinton-Putin zirvesi olmutur341. Bu zirve, Gorbaov ve Yeltsin dneminde yaplan ve Rusya'nn byk tavizler vermesiyle biten "uzlama" zirvelerinin aksine342; diplomatik anlamda Rus tarafnn baarsyla biten bir karlkl restlemeler zirvesi olarak, Rus d politikas ve RusyaABD ilikilerindeki keskin deiime iaret ediyordu.

DAI, Zeynep, "Yeni Dnya Dzeninde Rusya ve Trkiye: Rekabet Alanlar". TEZCAN, Y., "Avrasya zerindeki G Mcadelesi ve Trkiye", Savunma, Say: 2, Ankara, 1998. 341 AKGNEN, O., Rusya Federasyonunun D Politika Hedefleri, Avrasya Dosyas, Cilt: 1, Say: 1, 1994. 342 BROWN, Archie; The Gorbachev Factor, Oxford University Press, New York, 1996, s. 3-5, 112113.
340

339

124

ABD'nin "Ulusal Fze Savunma Kalkan" nerisine kar alternatif olarak kriz blgelerinde -Avrupa da dahil-uluslararas ortak fze savunma kalkanlar kurulmas nerisi, diplomatik alanda ABD'yi keye sktran Putin ynetiminin Alman Babakan Gerhard Schreder tarafndan da desteklenmesine neden olmutur343. ABDRusya hesaplamasnn Putin dnemindeki balca alanlarndan biri de NATO oldu344. 5.6.1. Putinle Bush Grmesi Getiimiz gnlerde, ABD Devlet Bakan George W. Bush ile Rusya Devlet Bakan Vladimir Putin, Slovenya'nn bakenti Ljubljana'da bir araya geldiler. Rusya Devlet Bakan Vladimir Putin, ABD Bakan George Bush ile yapacaklar ilk doruk toplants iin Slovenya'ya hareketinden nce, Kremlin Saray'nda Babakan, ileri, Savunma ve Dileri bakanlar ve Gvenlik Konseyi Sekreteri ile bir araya gelmitir. Toplantda Putin'in in'de katld anghay Belisi toplantsnn da

deerlendirildii ve Bush ile doruk toplants ncesi nde gelen d ve i politika konular gzden geirildi. Putin'e dorukta Dileri Bakan gor vanov ve Gvenlik Konseyi Sekreteri Vladimir Ruaylo elik etmitir345. Putin gazetecilerin sorularn yantlarken, "ABD bizim dnyada, ayn zamanda strateji istikrar srecinde en byk ortaklarmzdan biri" dedi. Ekonomik ibirlii de iki liderin bulumasnda arlk tayan konular arasnda yer ald. lk kez bir araya gelen liderler silahlanma, NATO'nun genilemesi, Balkanlar, Ortadou, ekonomik ibirlii, Rusya'nn Dnya Ticaret rgt'ne yeliiyle ilgili konular, bunlarn yan sra enerji alannda ibirliini de ele ald. Bush ile Putin arasnda yaplan doruk ncesinde ABD Bykelilii nnde protesto gsterisi yapan Greenpeace'in (Yeil Bar) 18 eylemcisi gzaltna alnmtr346.
343

YELTSN, Boris; Geceyars Gnlkleri, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 2000, s.103134. 344 a.g.k. , s. 76-90. 345 http://www.evrensel.net , (2003-02-26). 346 http://www.ozgurpolitika.org/2001/06/17/hab42.html , 2002-12-25.

125

5.6.2. Ortak Deklarasyonda Rusya ve ABDnin Yapt Devletler Snflandrmas Liberal Pazar ekonomisi bile u anda bu blgede Uluslararas likilerde belirleyici ve dzenleyici gce sahip olabilmektedir347. Modern Uluslararas likilerin tanmlamasnda ise baz belirleyici faktrlerin Amerikal uzmanlarca da Pentagon dahilinde Milli Stratejik Aratrma Enstitsnde gsterilmesi kanlmaz olgulardan birini tekil etmektedir. Dnya devletleri ve Amerikan Pentagonu bu olgulara ve meydana kard devlet trleri ve tiplerine aadaki snflandrmay uygun hesap etmektedir: 1. ekirdek Devletler (Core States); 2. Gei Aamasnda olan Devletler (Transition States); 3. Haydut ve Terrist Devletler (Rogue States); 4. Yetersiz ve Zayflatlm Devletler (Failed States) . Halbuki temel kriteri belirleyen e Demokrasinin ve Pazar ekonomisinin gelime derecesi ve ABDye yaknl tutturabilme bu ad geen devletlerin temel hedeflerinden ve ideallerinden birisi olmaktadr348. Rusya Federasyonu Bykelisi Aleksandr Lebedev, Devlet Bakan Vladimir Putin'in, ''Mavi Akm'' hatt almaya ve Rus gaz pompalanmaya balad gn Trkiye'yi ziyaret edebileceini syledi. Lebedev, Gney Krdistan'da otonomi istemlerinin karlanmasnn Badat'n sorumluluu olduunu syledi. TRT'nin haber kanal TRT-2'de yaymlanan ve Gazeteci Baki zilhan'n sunduu Televizyon Gazetesi programna konuk olan Bykeli Lebedev, lkesinin Gney Krdistan'da bir Krt devleti kurulmasna asla ihtiya duymadn belirterek, Ben de ahsen Kuzey Irak'ta yaayan Krtlerin bir devlet kurmak istediklerine inanmyorum. Onlar otonomi
347

LEWIS, Bernard; Modern Trkiyenin Douu, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 6. Bask, Ankara, 1996, s. 34-178. 348 a.g.e. , s. 17-18.

126

istiyor. Bunu istemek onlarn hakk, Badat'n sorumluluu, ama lke btnlne sayg gstermek gerekiyor diye konumutur349. 5.7. Emperyalist Kutuplamada Rusyann Konumu Putin dneminde, ABD-Avrupa arasndaki elikileri derinletirerek, yanna ald in, Hindistan ve Kuzey Kore'yle birlikte, emperyalist bir kutup olarak arln hissettirme politikas izleyen Rusya'nn militarist ynelimleri ve bu ynelimlere kar ABD'nin alttan almaz tutumu, dnya dengeleri asndan olas gelimelere ak bir dm noktas oluturmaktadr350. Buradan bakldnda, nmzdeki yllarda emperyalist rekabet sorununa damgasn vuracak olan elikinin, ABD-Rusya arasndaki derinleen eliki olmas ihtimalinin hayli yksek olduu grnmektedir. Rus tekellerinin dnya sahnesinde daha etkin rol oynama ve gemite kaybettikleri, zellikle ABD'ye braktklar, eski hegemonya alanlarn yeniden ele geirme zlemleri Putin'in iktidara getiriliinin ardnda yatan gerektir. Tekeller, Gorbaov ve Yeltsin dneminde Rusya'ya damgasn vuran ite ekonomik-siyasi krizler ve kargaa ile dta hegemonya mevzilerinin birerbirer kaybedilmesi srecine son vermekten yana olmulardr351. Ekonomide istikrar arayna ve siyasette ordu ve istihbarat rgtlerinin glendirilmesi, lke iindeki muhalefetin bask yntemleriyle susturulmas, ovenizm ve eitim-propaganda yoluyla toplumun militarizasyonu ve devlet snrlar iersinde doan merkezka eilimlerinin kararnameler yoluyla bastrlmas uygulamalar zerinden "gl ve kutsal devlet" anlayna dayal bir yeniden yaplandrma sreci olarak Putin dnemi i politikas, tarihsel rnekleri grlm, faizan yntemleri ve sava iin cephe gerisini salamlatrma tutumunu fazlasyla andran bir nitelik tamaktadr352.

349 350

http://www.ozgurpolitika.org , (2002-12-25). ROSE, Richard & MUNRO, Neil; Elections without Order. Russias Challenge to Vladimir Putin, Cambridge University Press, http://www.cambridge.org , Cambridge, UK, 2002, s. 106-107, 210-223. 351 YELTSN, Boris; Geceyars Gnlkleri, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 2000, s. 56. 352 http://www.foreignpolicy.org.tr , (2003-02-24).

127

Putin dnemi d politikas, dnya dengelerini fazlasyla zorlayan ieriiyle, kinci Dnya Sava ncesinin kimi tarihsel rnekleriyle talihsiz benzerlikler tamtr. Rusya Parlamentosu alt kanad Duma, yerel hkmetlerin d bor almasn yasaklayan yasa tasarsn ikinci oylamada onaylad. Yasa tasars, nceki gn Dumann 305 milletvekili tarafndan kabul edildi. 5 milletvekili ekimser kald, ret oyu kmad. Baarsz denemenin ardndan ilk tepkiyi veren lke, Rusya oldu. tar-Tass ajansnn Rusya Dileri Bakanl kaynaklarna dayanarak verdii haberde, ABDnin kurmaya alt ulusal fze savunma sistemi asndan kilit nem tayan fze denemesinin baarszla uramasnn ardndan, Rusyann, ABDnin bu sistemin yerletirilmesi kararndan vazgeeceini mit ettii belirtildi. Ajans, bu konuda resmi bir aklamann yaplmadn kaydetmitir353. Rusya, ulusal fze savunma sistemi projesine, 1972de imzalanan ve stratejik dengenin temeli olarak grlen Anti balistik Fze Anlamas (ABM)na fiilen son verecei iin kar kyor354. Tasar, anayasa gerei Duma tarafndan yaplacak 3. oylamadan sonra parlamentonun st kanad Federasyon Konseyine gnderilecektir. D borca ilikin oylama, Devlet Bakan Vladimir Putinin son bir ay iinde Rusya Federasyonuna bal blge yneticilerinin yetkilerini daraltmas ve lkeyi Moskovann denetimini glendirecek ekilde 7 idari blgeye ayrmasna bal sre iinde yapld. Yasa tasars Federasyon Konseyinden de geerse, Rusyada ancak birka blgenin d bor alabilme imkan kalacak. 1998 ekonomik kriziyle beraber Rusya blgelerinin ayr olarak d bor almlar, merkezi hkmeti ok zor duruma soktu. Rusya hkmetine ekonomik nerilerde bulunan ve blge hkmetlerinin salam bte yapmalarn salamaya alan Rusya-Avrupa Ekonomi Siyaseti Kurumundan Rory MacFarquhar, Rusya Federasyonuna bal cumhuriyet ve blge hkmetlerinin d bor almasn yasaklayan yasann gl bir mali politika olduunu bildirmitir355.

353 354

http://www.evrensel.net/02/11/07/dunya.html#1 , (2003-02-23). http://www.mid.ru , (2003-02-26). 355 ROSE, Richard & MUNRO, Neil; Elections without Order. Russias Challenge to Vladimir Putin, Cambridge University Press, http://www.cambridge.org , Cambridge, UK, 2002, s. 40-90.

128

5.8. Rus D Politikasnn Nihai Evrim Sreci Bir hudutsuz sava balattklarn syleyen Savunma Bakan Sergey vanov, aklamasnda, Hazrlk aamasnda olan veya yrtlen terrist eylemin niteliine ve yabanc lkelerin dahline gre, gerekirse silahl kuvvetler kullanlacaktr dedi. vanov; orduyu modernletireceklerini, bir milyon askeri olan, evik ve iyi donanml bir silahl kuvvetler kuracaklarn belirtmitir356. vanov, zvestia gazetesinde birka gn st ste yaymlanan aklamalarnda, een ayrlk gruplara ve uluslararas terr rgtlerine tehdit yadrd. Getiimiz ay en az 120 sivilin ld Moskovadaki tiyatro basknna deinen vanov, Bize sava atlar. Bu savan hududu, snr, grnen bir dman yok dedi. vanov, son een saldrlarnn ardndan d politikalarn gzden geirdiklerini ekleyerek, Dier lkelerle ikili ilikilerimiz, terrizme verdikleri tepkiye bal olacaktr diye konumutur357. Artk sona ermi grnen Irak Sava srasnda Rus d istihbarat servisi ajanlarnn Badatta Saddamn gizli dosya ve arivlerini ele geirip Moskovaya gtrmek iin ok cretkar operasyonlar yaptklar ve bunda belki de baarl olduklar, pek ok gazete tarafndan iddia edildi. Bu gazeteler sadece Batl olanlar da deildi, Nezavisimaya Gazeta gibi nemli Rus gazetelerinde de bu iddialara geni yer verildi; hatta bir Amerikan gazetesi Badatta Irak istihbarat servisi Muhaberat brosunda ele geirilen gizli belgelerde Rus d istihbarat servisi ile Muhaberat arasndaki ilikileri Arapa yazl belgelerle kendine gre ispat etmitir358. Sovyetler Birliinin, klasik d politikasnn bir sonucu olarak, Sosyalist Baas Rejimini desteklemesi, onun mirass Rusya tarafndan da devam ettirilince Rusyann, Irakta yaklak 8 milyar dolarlk bir alacak brakmasna ramen, zengin

http://jia.sipa.columbia.edu/journal.html , (2003-02-26). http://www.evrensel.net/02/11/07/dunya.html#1 , (2003-02-23). 358 DAI, Zeynep, "Rusya'nn Yakn evre Politikas ve Trkiye", Trk D Politikasnda Gelenek ve Deiim, 1998.
357

356

129

petrol yataklarnda nemli imtiyazlar elde etmesi ve Saddam rejimiyle bu imtiyazlarn ayn dzlemde doru orantda kalmas Moskovann ABDnin Saddam Hseyini devirmeye ynelik Irak politikasna kar kmasna neden olmutur. Ancak neticede, ABD operasyonlar ile Saddam devrilince Rusya, Iraktaki mevzilerini terk etmek durumunda kalm; alacaklar ile beraber imtiyazlarn da kaybetmesi riski ortaya kmtr359. Irakta ABD denetiminde yeni hkmetin kurulmasnn ardndan, Putin dneminin en nemli d politika zellii olan aktif ve kvrak Rus d politikas, Rusyann Irakta kaybetmi olduu mevzilerin hi olmazsa bir ksmn yeniden elde etmek iin yeni bir aba ierisine girmitir. nce getiimiz aylarda Krt lider Celal Talabaniyi Moskovada arlayan Rus d politika yapclar, imdi uygun artlar olutuu takdirde Iraka asker gnderme dahil bir ok konuda ABD ile anlaabileceklerinin sinyallerini vermektedir. zellikle ABDnin BMye sunaca, Iraka ok uluslu g konulandrlmasn ngren karar tasarsnn tartld bu gnlerde Irak konusunda mttefik olduklar Fransa ve Almanyann aksine karar tasarsna olumlu baktklarnn sinyallerini veren Rusya Dileri Bakan vanov, bu konuda bir aklama yaparak Irakn tekrar yaplanmasnda ve gvenliin salanmasnda BMnin geni katlmn ngren karar tasarsnn Moskova tarafndan incelendiini ve nerilen karar tasarsnn, Rusyann devaml zerinde durduu ilkeleri yanstmas asndan bir balang olduunu syleyebilirim demitir360. Dier taraftan konu ile ilgili bir aklama yapan Savunma Bakan Sergey vanov da her eyin BM Gvenlik Konseyinde varlacak ortak fikre bal olduunu sylemi ve Iraktaki durumun iyiye gitmesine gerekten katk salayabilmesinin nemli olduunun altn izmitir. vanov, nihayetinde Rusyann Iraka asker gnderme kararnn uluslararas toplumun Irak konusundaki gzlemlerine ve ortak hareket edebilme yeteneine bal olduunu bildirmitir361.

05 Eyll 2003 ASAM Gnlk Kresel Deerlendirme Blteni. Rusyann Irakta Mevzi Sava, 09 Eyll 2003, --Sinan Oan, ASAM-Rusya Ukrayna Aratrmalar Masas, Kdemli Aratrmac. 361 http://www.haberanaliz.com , (2004-01-12).
360

359

130

Sergey vanovun aklamasyla Rusya, ilk defa Irakta ABD gleri nclndeki ittifak glerine destek verebilecei sinyalini verdi. Irak Savana kar kan Rusya, savatan sonra da BMnin Irakta etkin rol almasn istemitir. Ancak dier mttefikler Almanya Babakan Gerhard Schrder ve Fransa Cumhurbakan Jack Chirac, yaptklar ortak aklamada ABD tasarsn desteklemeyeceklerini ifade etmilerdir. Bu gazetelerin iddialarnn hedefi, Rus D stihbarat servisi SVR phesiz. Tam ad Sluzhba Vnenoy Razvedki, ksa ad SVR olan Rus d istihbarat servisi, Rus d politika uygulamasnn iki nemli unsurundan birisi; zaman-zaman dier nemli unsur olan Rus Dileri Bakanln baz ynlerden glgeleyebiliyor, uygulamada birinci rol da oynayabiliyor. Bunu da eski Bakan Boris Yeltsinin 4 yl kadar nce verdii bir demeten biliyoruz; zira Yeltsin o demecinde Rus d politikasnn tespitinde, SVRnin Dileri Bakanl ya da baka kurumlardan ok daha fazla rol oynadn bizzat aklamt. SVRnin mesela, Rus nkleer ve balistik teknolojisinin rana aktarlmas, NATOnun genilemesi, 1972 tarihli ABM anlamas ve muhtemelen bilinmeyen baka ok nemli konulardaki Rus d politika pozisyonlarnn tespit ve savunulmasnda ok nemli roller oynad, bugn pek ok uzmann ortak gr. Asl grevi d istihbarat olan; ama bunu yaparken resmi Rus d politikasnn ynn de etkileyebilen SVR, bugnk ve gelecekteki Rus d politikas bakmndan bylesine nemli, ilgin bir kurum. SVR, Rusyada yaklak 10 yldr devam eden byk kargaadan ve Yeltsin dneminin keyfi ve istikrarsz zelliinden hemen-hemen hi etkilenmeyen, ksacas bu dnem iinden Sovyetlerden devrald etkin yapsn byk lde muhafaza edebilen bir istihbarat servisidir. KGBnin ilga edilmesinden sonra i ve d istihbarat olarak ikiye ayrlan Rus istihbaratnn d blmn stlenen SVR, i blme bakan FSBnin ayn dnemde urad eitli depremleri, ynetim, kadro ve bakan deiikliklerini de hi yaamad; kadrosu ve bakanlar hemen-hemen hi deimedi; kurum 10 yl iinde sadece 3

131

bakan grd. Bunlar srasyla Leonid abarin, Yevgeni Primakov ve Vyaeslav Trubnikovda olumaktadr. 19911996 yllar arasnda SVRnin bakanln yapan Yevgeni Primakovu herkes tanr. Primakov 6 yl kadar nce dileri bakan olduunda yerine, yakn mesai arkada, dostu Vyaeslav Trubnikovun gelmesini salad. Trubnikov da kurumu 2000 ylna tad. Trubnikov, grevini Vladimir Putinin gzdelerinden 52 yandaki Sergey Lebedeve devretti 3 yl kadar nce. Lebedev, Bakan Putinin eskiden beri tand bir istihbarat olmutur. Putin onu, Dou Almanyada grev yaparken tanm. stihbaratlkta ikisi de ayn nesilden saylrlar. Lebedev, yine baz yorumculara gre, SVRnin Batl kanadn (occidentalist) temsil eden birisi; Doulu kanadn (orientalist) ise hem son bakan Trubnikov hem de Primakov temsil ediyorlard ve bu ikisi kurumu orientalist izgide ynetiyor, ynlendiriyorlard. Mesela, Rus d politikasnn son yllardaki ok kutuplu bir dnya syleminin yazar ve mimarlar aslnda bu ikisiydi; tam sylemek gerekirse SVR idi kurum olarak. SVR, hakknda ok az ey bilinen tam anlamyla bir kapal kutu. Ne Rus ne de Bat medyasnda hakknda fazla bir ey yaynlanmad bugne kadar. Benim bu kede anlattklarm da ok zor bulunabilen bilgiler. Sper g olmaktan oktan kan; ama bunu bir trl kabullenemeyen ve Putin ile birlikte yeniden en azndan gl, sz dinlenir, byk lke, byk devlet olmak iin alan Rusyann dnyaya ynelik plan ve hareketlerinin motoru SVR elbette. Bugn sylenildiine gre Rusyann Badat Bykelilii, bykeli ve dier diplomatlarnn buray oktan terk etmelerine ramen geride kalan ve diplomatik statye sahip 12 SVR grevlisi tarafndan korunuyor. Bunlar phesiz sadece bykelilii deil, ayn zamanda kaos iindeki Iraktaki Rus menfaatlerini de korumulardr362. Her eye ramen Badatta kalmaya devam eden SVR, bize Rusyann lafta deil fiiliyatta da byk devlet olduunu gsteriyor. Ne diyelim, dars lafta byk fiiliyatta kk ve etkisiz olanlarn balarna. Yeni Rus konsepti, een milislerle ibirlii yapmakla sulanan Grcistandaki Bat yanls hkmette byk kayg
362

http://www.zaman.com.tr , Fikret ERTAN, (2004-01-12).

132

uyandryor. Tiflis hkmeti, Rusyann Grc topraklarna saldr dzenleme olaslnn arttn dnmektedir. 5.9. Putin ile Rus Milyarderlerinin Sava Rusya'nn petrol devi Yukos'un en byk hissedar Mikhail Khodorkovsky'nin tutuklanmas sonras, tm dnyada gzler lkedeki dier patronlara evrildi. Amerikan finans dergisi Fortune son saysnda, Rusya'da saylar 20'yi amayan yeni zengin iadamlar "oligarklar"a sava aan eski KGB Albay Rusya Devlet Bakan Vladimir Putin'in bu "demokratik" politikayla Rus ekonomisini eski Sovyetler Birlii dnemi gnlerine geri gtrp gtrmeyecei sorusuna cevap aramtr. Dergi, Putinin Avrupa Birlii, Amerika ve yabanc sermaye ile grmelerinde istikrarl ve baarl bir politika ile takdir toplamasna ramen, lke iinde eski KGB ajanlarn oligarklarnn zerine srdrmesinin dnya ekonomi evrelerinde iten ie bir tartma konusu olduuna deindi. Bu tartmay alevlendiren ise, Putinin bu politikasnn siyasi ekimeye dayandrlmas. Rusyann en zengin adam Khodorkovskynin 2004 yl mart aynda yaplacak devlet bakanl seimlerinde Putine rakip olaca ve srf bu nedenle Putinin bu adamn zerine gittii sylenmektedir. Dnyada yabanc sermayeye yn veren isimlerden Soros da Khodorkovskynin tutuklanmas sonras oligarklarn tarafn tutmu ve Putini devlet kapitalizmi yapt gerekesiyle sert bir dille eletirmiti. Yabanc sermaye evrelerinin endielerini hisseden IMF Bakan Khler de, getiimiz gnlerde Putinle zel olarak grme yapt. O, Putin-Khodorkovsky olaynn abartldn, tek bir dava ile Rus ekonomisinin kmeyeceini savunarak Khleri ikna etmeyi baard. Ancak Fortune Dergisi, tm bu gelimelere ramen Rusyada bulunan yabanc yatrmclarn lkeden ekilme ihtimalleri olduunun sinyallerini vermitir. Carneigie Enstitsnn yapt aratrmaya gre, halen Putinin sava at oligarklar lke GSMHsnn yzde 40n ve ihracatn da yzde 90n kontrol altnda

133

tutuyorlar. Fortune, Putinin nmzdeki dnemde devlet bakanln kazanmas ihtimalinin ok yksek olduuna ve iktidar ele ald taktirde bu savan gittike kzacana da dikkat ekmektedir. 1990'larda brokrasinin kilit noktalarnda bulunan isimler, ynetiminde olduklar kamu giriimlerini ok ucuza kapattlar. Rusya'nn petrol devi Yukos'un en byk hissedar Mikhail Khodorkovsky'nin tutuklanmas sonras, tm dnyada gzler lkedeki dier patronlara evrildi. 2000 ylnda greve geldiinde, iadamlarn kanunlara uyma ve vergilerini demeleri konusunda uyaran Putin, 2002'de bu tutumunu sertletirdi. 'Sermaye etkisini iktidara dayatanlar bir snf gibi davranmaktan vazgesinler' diyerek siyasete bulaan iadamlarna gzda veren Putin, ilk olarak otomotiv ve medya patronu Berezovski ve zimmetine para geirmekle sulanan Gusinski'yi snr d ederek cezalandrd. Daha sonra ise Putin, oligarklar' 'evcilletirme' harekatn, Khodorkovsky'nin tutuklanmas ve Sibneft'in patronu Abramovich hakknda soruturma almas ile devam ettirmitir. Putin'in KGB'yi de yanna alarak drt koldan sindirmeye alt 'oligarklar'n mazisi, Sovyetler Birlii'nin k dnemlerine dayanyor. Sovyetler Birlii'nin uygulad planl devlet ekonomisinden kapitalizme geii srecinde, 1991-1994 yllar arasnda devlete ait 80 binin zerinde iletme zelletirildi. Sovyet brokrasisinin kilit noktalarnda bulunan ve belirli lde sermaye birikimi salayan isimler, ynetiminde olduklar kamu giriimlerine ok ucuz fiyatlara sahip oldular. Ayrca hkmet, likidite skntsna dnce bu iadamlarndan bor ald ve deyemeyince de byk karlar getiren irketler de bu kiilerin zerine geirildi363. Bylece Rusya'da bir anda inanlmaz servete sahip bir kesim olutu ve bu zenginlere 'oligark' ad verildi. Bugn Rusya'da kii bana den milli gelir 2 bin 500 dolarn altndayken, saylar 20'yi amayan yeni iadamlarnn mal varlklar milyar dolarlar buluyor. Rusya'nn en gl adamlar olarak da nitelenen oligarklar arasnda Mikhail Khodorkovsky, Roman Abramovich, Boris Berezovsky, Vladimir Gusinsky, Oleg Deripaska, Vladimir Potanin, Andrei Melnichenko, Vagit Alekperov, Viktor Vekselberg ve Mikhail Fridman ilk sralarda yer alyor. Dnyann en byk petrol ve
DAI, Zeynep, "Rusya'nn Yakn evre Politikas ve Trkiye", Trk D Politikasnda Gelenek ve Deiim, 1998.
363

134

rezervlerinin yzde 20'sine ve doalgaz rezervlerinin yzde 40'na sahip Rusya'da bu isimler, ilk etapta petrol, gaz ve dier madenleri ele geirdiler. Daha sonra ise, medya, bankaclk ve dier sektrlere de el atmlar. 5.9.1. Yeltsin Rusyasnn Deerlendirilmesi 'Oligarklar'n bir numaral adam Devlet Bakan Yeltsin'di. Yeltsin, yeni zenginleri ekonomi politikalar ile desteklerken, onlar da 1996 ylnda Yeltsin'in yeniden seilmesi iin gerekli finansman yarattlar. Bylece 'oligarklar', politik hayatn iinde aktif rol oynamaya baladlar ve devletin at ihaleleri kazanarak servetlerine servet kattlar. Genelde iktidardakilerle ok atmamaya zen gsteren oligarklar, Putin'i ilerine gelmeyen ekonomi politikalarndan dolay ok ciddi biimde eletirmeye balamlard. Bu da Putin'in sava balatmasna vesile oldu. Roman Abramovich iin Rusya'da Yeltsin Ailesi'nin finansr deniliyor. 1966 doumlu Abramovich, 1999'da Rus Parlementosu Duma'ya girdi ve 2000'de Chukotka Valisi seildi. Bu blgedeki yatrmlar vergiden muaf tutulan Abramovich, iddialara gre Yeltsin dneminde zelletirilecek irketleri ihalesiz satn ald. Zamanla alminyum kral ve petrol irketi Sibneft'in en byk hissedar oldu. Abromovich, ayn zamanda FC Chelsea'nin de sahibi. Vladimir Gusinsky (51 yanda) i hayatna bir tiyatroda ynetmen olarak balad. Eski Sovyetler'in son gnlerinde bankaclk sektrne giren Gusinsky, inaat alanndaki yatrmlaryla dikkat ekti. Rus medya devi MedianMost'u sahibi Gusinsky, medya gcn Putin'i eletirmek iin kullanyordu. Zimmetine para geirmekle sulanan Gusinsky, MedyanMost'u nl doalgaz devi Gazprom'a devrettikten sonra lkeden kat. Gusinsky, u an snd Yunanistan'da tutuklu yarglanmaktadr. Boris Berezovsky otomotiv ve medya sektrndeki yatrmlar ile tannyor. Yaklak 3 milyar dolarlk serveti bulunan Berezovsky, eski bir matematiki. Yeltsin'e danmanlk yapan ve Rusya'nn eenistan ile ilikilerinde etkin rol oynayan Berezovsky, ilk kn araba satlar ile yapt. Buradan elde ettii gelir ile medya sektrne geen Berezovsky, Boris Yeltsin'in ikinci defa seilmesinde yardmc oldu.

135

Putin'in baa gelmesi sonras, para aklamakla sulanan iadam, lkeden ilk kaan oligark oldu, imdi Londra'da srgn hayat yaamaktdr. Viladimir Potanin'in, (42 yanda) nikel retimini kontrol altnda tutarak edindii servetin bykl 1.6 milyar dolar. 1990'l yllarn banda i hayatna ticaret memuru olarak atlan Potanin, karanlk bir anlama ile Norilsk Nikel firmasn 310 milyon dolara satn alyor. Uneximbank'n da kurucusu olan iadamnn ayrca petrol ve finans sektrnde de yatrmlar bulunuyor. Dnyann en byk nikel reticisi olarak nitelendirilen Potanin, bir sre babakan yardmcs olarak da siyasette grev alyor. 42 yandaki Potanin, kurnazl ve Kremlin'deki yakn temaslar ile tannyor. 5.9.2. Albay Putin'in ift Karakteri Vladimir Putin 1999 ylnda Babakan, bir yl sonra da Devlet Bakan seildiinde tm dnya nasl bir liderle karlaacan merak ediyordu. Eski bir KGB Albay olan Putin, baa getii dnemde Rus ekonomisi hala 1998 krizinin arl altnda yaama sava veriyordu. 1998 ylnda Rusya'nn GSYH'si yzde 4.9 orannda klm, Rus Rublesi yzde 40 orannda devale edilmiti. Planl ekonominden pazar ekonomisine geite ekonominin eitlendirilmesi, zelletirilmenin artmas ve yabanc sermayenin gveni yeniden kazanmak art olmutu. Putin yrrle koyduu ekonomik reformlarla 5 senede Rus ekonomisini dzene koydu, d piyasalarn gvenini yeniden kazand. Ancak son aylarda iadamlar ve hkmet arasnda yaanan gerginlik, Yukos kriziyle gzler nne serildi. Akla taklan tek bir soru var. Acaba demokrat grnml Putin, siyasi hrsyla yeni yeni toparlanm Rus ekonomisini riske atar m? diye akla soru gelmektedir. Putin, 'Rus Hkmeti de bir tek irket iin tm ekonomiyi tehlikeye atacak kadar zayf deildir. Bu ynde yaplan almalarn tm ekonomiyi riske sokabileceinin farkndayz' diyor. Ancak Khodorkovsky'nin ardndan yeni 'oligarklar'n isimlerinin anlmas, bata Enerji Bakanl olmak zere tm brokratlarn Yukos'u paralama abalar Putin'in liderliine glge dryor. Son olarak, hkmet Khodorkovsky'nin istifasna ramen, Yukos firmasnn Litvanya'ya olan sevkiyatn keseceini duyurdu.

136

Bununla beraber, Rusya Enerji Bakanl da Yukos'un Sibirya'daki petrol sahalarnn ehliyetinin kaldracan aklad. Bu gelimeler dnya finans piyasalarn endielendiriyor. Bunun en nemli nedeni ise Rus ekonomisinde KOB'lerin halen ekonominin yzde 10'unu kontrol ediyor olmas. Putin'in 'oligarklar'a kar at sava demokratik gzkse de, brokratlarn gc tm Rus ekonomisini riske atacak kadar byktr. 5.9.3. Rusya Ekonomisindeki Riskli Gnler Khodorkovsky ve Putin anlamazl 'oligarklar'n savan alevlendirdi. Rusya'nn petrol sektrndeki ykseliinin en byk sembollerinden biri olan Khodorkovsky, Yukos-Sibneft'in sahibi. irket evlilii ile ortaya kan petrol firmas petrol retim rezervleri bakmndan TotalFina, BP veya ChevronTexaco gibi sektrn devlerini geride brakyor. Khodorkovsky'nin firmay devletten satn al ise Boris Yeltsin dnemine rastlyor. Kurucusu olduu Menatep Bankas ile Sibneft'in yzde 44'n satn almaktadr. 350 milyon dolar gibi deerinin ok altnda bir paraya ihale ncesi satn alnan firma u an Khodorkovsky'nin 8 milyar dolarlk mal varlnn byk bir kaynan oluturuyor. Fortune Dergisi'nin dnyann en zengin iadamlar sralamasnda 26'nc olan Khodorkovsky'nin sonunu getiren ise Putin'e kar balatt muhalefet kampanyas oldu. Sulamalardan nce gelecek seimlerde Putin'e kar adayl koymay planlayan iadam, vergi kaakl, sahtecilik ve dolandrclk sulamalaryla u anda Rusya'da tutuklu. Oleg Deripaska (35 yanda), petrol sektrnden, alminyum pazarna kadar tm firmalarda Abramovich'in bir numaral orta ve rakibi. Oligarklar arasnda en eitimli iadam olan Deripaska'nn ekonomi yksek lisans bulunuyor. Sibirya'daki metal ve alminyum sanayiinde Abramovich ile kapan Deripaska, ayrca Rusya'nn en byk ikinci otomotiv reticisi. Rusya Sanayiciler ve adamlar Dernei'nde Bakan Yardmcs olan ve 1999 ylnda Rus Vedomosti Gazetesi'nce Yln adam dlne layk grlen Deripaska'nn elik ve sigorta sektrndeki yatrmlar ise u an hkmet tarafndan inceleniyor. Sibneft petrol irketi

137

ve alminyum firmas Rusal'da byk hisseleri bulunan Deripaska'nn ihale ncesi anlamalarla mal varln yaratt ileri srlyor. Deripaska'nn 1.5 milyar dolarlk mal varl bulunmaktadr364. 8 milyar dolarlk kiisel servetiyle Rusyann en zengin adam olan 40 yandaki Khodorkovsky, i gezisi iin gittii Sibiryadan, bir operasyonla Moskovaya getirildikten sonra karld mahkeme tarafndan tutuklanmtr365. Khodorkovskynin, hakkndaki vergi karma, devlet maln zimmetine geirme ve resmi belgelerde syledi. tahrifat yapma sulamalarn kabul etmedi. Kremline Avukat, ynelik Khodorkovskynin yasal olarak 30 Aralk 2004e kadar sorgu iin gzaltnda tutulabileceini Yahudi iadam Khodorkovsky, eletirileriyle dikkat ekiyordu. Hakknda vergi karma, devlet maln zimmetine geirme ve resmi belgelerde tahrifat yapma sulamalar bulunan Rus Yukosun Bakan Mikhail Khodorkovsky tutukland. 27 Ekim 2003 Dnyann en byk drdnc byk petrol irketi Rus Yukosun Bakan Mikhail Khodorkovsky, tutuklanarak hapse konuldu. 40 milyar dolar piyasa deeri olan Yukos petrol irketinin byk hissedar ve patronu olan Khodorvskynin gelecei de belirsizlemitir366. 5.10. Rusyada 2003 Aralk Parlamento Seimleri ve En Son Gelimeler Rusya'da parlamento seiminde, Birleik Rusya Partisi (Yedinnaya Rossiya) rakiplerine fark att. Ar sac Jirinovski ise yzde 10'u geerek srpriz yapt. Rusya'da 2004de yaplan parlamento (Duma) seimlerinin ardndan, oylarn yzde drdnn saym sonucuna gre, Rusya Devlet Bakan Vladimir Putin'i destekleyen "ay" amblemli Birleik Rusya Partisi (BRP) oylarn yaklak yzde 36'sn alarak rakiplerine fark atmtr367.

364 365

ELEKDA, ., "ABD Stratejisi ve Trkiye", Milliyet Gazetesi, 2003. http://www.ntvmsnbc.com , (2004-01-12). 366 Moskva, CNBC-E. 367 http://www.milliyet.com.tr , (2004-01-12).

138

Byk srpriz yapan Vladimir Jirinovski'nin Liberal Demokrat Partisi yaklak yzde 15'lik oy oranyla ikinci, Komnist Parti de yzde 13'lk oy oranyla nc srada bulunuyor. Liberal Demokrat Parti'nin, oylarn yzde 10'un zerine karmas, srpriz olarak yorumlanrken, oy oran azalan Komnist Parti, seime hile kartrld gerekesiyle dava ama karar ald. Parti lideri Gennadiy Zganov, "Bu seim bir maskaralk" dedi. BRP'nin nde gitmesi, Devlet Bakan Vladimir Putin iin byk bir zafer olarak nitelendiriliyor. 450 yeli parlamentoda ounluu Kremlin yanllarnn oluturmas durumunda, Putin'in marttaki bakanlk seimlerinde ans artacak. 23 partinin yart seimlere katlm oran yzde 50 civarnda oldu. Babakan Mihail Kasyanov, oy verirken ar sac bir kadnn yumurtal saldrsna urad. Rusya'da parlamento seimlerinde Kremlin yanls sac partiler 450 sandalyenin 400'n ald. Ar milliyetiler srpriz yaparak yzde 11 oy alrken, 13'te kalan Komnist Parti'nin k belgelenmitir368. Rusya Parlamentosu seimlerinde iktidar yanls partilerin ezici bir stnlk salamasyla Devlet Bakan Vladimir Putin mart ayndaki bakanlk seimlerindeki zaferi neredeyse imdiden garantilemektedir369. 450 sandalye iin yaplan yara katlan 23 partiden sadece 4' yzde 5 barajn aarak parlamentoya girebildi. Putin tarafndan aka desteklenen ve iktidarn olanaklarndan geni ekilde yararlanan Birleik Rusya Partisi oylarn yaklak yzde 37'sini ald. Komnist Parti yzde 13 dolaynda kalrken, byk srpriz yapan Vladimir Jirinovski liderliindeki Liberal Demokratik Parti de yzde 11 oy toplad. Seimlerin belki asl srprizini ise, gizlice Kremlin tarafndan desteklenen ar sac Anavatan Partisi yzde 9'un zerinde oy alarak yapt. Sac Gler Birlii ve Yabloko gibi Bat yanls liberal partiler yzde 5 barajnn altnda kald370. Bylece, yaklak 400 sandalyenin Kremlin yanls partiler arasnda dalmas ve Putin'in anayasay deitirecek ounlua ulamas bekleniyor. Komnist Parti lideri Gennadiy Zganov, seimlere hile kartrldn ne srd ve "Bu yaananlar maskaralktan baka bir ey deil" diyerek sonuca itiraz edeceklerini aklad. Avrupa

Cenk BALAMI, Mosokva, 2003. LHAN, A., "Avrasya Gerei" - "Avrasya Dnyann Merkezi" - "Avrasya, Avrasyalnn", Cumhuriyet, 2002. 370 KAYNAK, M., "Siyaset Belirleyicidir", Yeni Trkiye, say: 15, Ankara, 1997.
369

368

139

Gvenlik ve birlii Tekilat ve Avrupa Konseyi Parlamenterler Meclisi gzlemcileri de Rusya seimlerinin Bat standartlarndan uzak olduu eletirisinde bulundu. ki kuruluun temsilcileri Birleik Rusya Partisi'nin devletin olanaklarndan yararlandrlmasna da tepki gsterdi. Putin ise, seimleri Rusya'da demokrasinin glenmesi yolunda atlan yeni bir adm olarak deerlendirdi ve oylamann adil, zgr ve ak yapldn sylemektedir371. Bu sonular, Putin'in iktidara gelmesinden bu yana Rusya'da esmeye balayan "Putinizm" rzgarnn tm lkeyi sardn gsteriyor. Yeni parlamentonun Kremlin'le uyum iinde alacana kesin gzyle baklyor. Marttaki bakanlk seimlerinde Putin'in karsna gl bir aday kmas da beklenmiyor. 2000 ylnda greve geldiinde, iadamlarn kanunlara uyma ve vergilerini demeleri konusunda uyaran Putin, 2003de bu tutumunu sertletirdi. Sermaye etkisini iktidara dayatanlar bir snf gibi davranmaktan vazgesinler diyerek siyasete bulaan iadamlarna gzda veren Putin, ilk olarak otomotiv ve medya patronu Boris Berezovski ve zimmetine para geirmekle sulanan Gusinskiyi snr d ederek cezalandrd. Daha sonra ise Putin, oligarklar evcilletirme harekatn, Khodorkovskynin tutuklanmas ve Sibneftin patronu Abramovich hakknda soruturma almas ile devam ettirmitir. Bombal intihar saldrs dzenlemek amacyla Moskova'nn gbeinde yoldan geenlere parlamentonun yerini soran een 'karadullar' bir otelin nnde havaya utular. Rusya'da "Karadul Tugay"nn giderek yaylan intihar saldrlarnn ilk kez Moskova'nn merkezine kadar uzanmas sonucu 6 kii ld, 13 kii yaralanmtr. Duma (parlamento) binasn hedef alan bombann, kadn terristlerin adresi bulamamas sonucu Kremlin'in tam karsndaki tarihi Natsyonel Oteli'nin nnde patlad sanlyor. Yetkililerin verdii bilgiye gre, dn sabah saatlerinde 3 kadn otelin nnden geenlere, "Nerede u Duma?" diye sormaya balad. Hemen birka saniye sonra meydana gelen patlama ortal sava alanna evirdi. Duma binas, otelin yaklak 100 metre sanda yer alyor. len 6 kii arasnda yer alan birisi kafas kopmu 3 kadn cesedinin Duma'y arayan kadnlara ait olduu sanlyor. Bir cesedin zerinden
371

KN, H., "Trkiye'nin eytan geni", Savunma ve Havaclk, cilt: 12, no: 1, 1998.

140

nga Gizeyova adna dzenlenmi een kimlii kt. Saldryla ilgili olarak ksa boylu, 40 - 45 yalarnda bir kadn da aranyor. Gvenlik yetkilileri, saldrnn byk olaslkla Duma'y hedef aldn, ancak bombann zaman ayarndaki bir sorun nedeniyle patlamann nce meydana geldiini dnyor. Saldr yeri, Kremlin'den sadece birka yz metre uzakta bulunuyor. Saldrnn, eenistan'daki savata yaknlarn kaybeden kadnlarn oluturduu "Karadul Tugay" tarafndan dzenlendii sanlyor. een komutan amil Basayev'in kurdurduu sylenen rgtn saldrlarnda imdiye kadar 200'den fazla kii ld. Devlet Bakan Vladimir Putin, "terrle savata kararl olduklarn" sylemektedir. Getiimiz gnlerde Aralk aynda yaplan Parlamento seimlerinde Putinin nderlik ettii Yedinnaya Rossiya (Vahit Rusya) Partisi birinci olarak kazanm ve toplam oylarn yaklak %45 ini almtr. Bu da Putine Anayasay deie bilme yetkisi ve olana sunmaktadr. nk bunun sayesinde, Putin Anayasay istedii ekle getirerek, 2004 de yaplacak olan seimlerde de kendisini tekrar devlet bakan yapacak ekilde tasarlayabilir. Bildiimiz gibi Rusyann mevcut Anayasas buna olanak vermemektedir. Fakat gelimeler dorultusunda ve Rusya konusunda geni apl bir aratrma yapm bir Rusya uzman olarak benim ahsi kanaatim Putinin gelecek dnemde tekrar devlet bakan olaca ynndedir. Bylece 2000 Martnda resmen seim yoluyla Rusya tarihinde bir ilk olan bakanlk rejimi ve Putin dnemi siyasetin 2000-2003 yllar arasndaki srecini incelemi bulunmaktayz. Mevcut Rusya Anayasasna gre 2004 Mart aynda bakanlk sresi dolan Putin istifa etmeli ve Parlamentoya bu konuda talimat sunmal, 2004 Martnda Rusyada tekrar Devlet Bakanl seimi yaplmas iin ferman imzalamal olan Putini bundan sonra neler bekliyor, bunu da tarih ve zaman gsterecektir. Ben bu noktada almamn aratrma kapsamnda bulunan 2000-2003 yllar aras dnemi kapsayan Putin ve onun Siyasetini aratrmakla ykml olduum dnemi bitirmi bulunmaktaym. Bu almada Putinin yapt resmi devlet gezileri alma d tutulmakla beraber, tezde Rusyann Trkiyeye ynelik izledii politikalar isterse de Rusya Dileri Bakan gor vanovun Trkiyeye yapt geziler daha ayrntl bir ekilde verilmeye gayret gsterilmitir. Resmi gezilerin irdelenmemesi, bu gezilerin ayrntl bir

141

ekilde zaten aratrmalarmza da batan sona kadar k tutmu olan Rusya Devlet Bakanlnn resmi web sitesinde detayl bir biimde srekli olarak yaymlanmasdr.

142

ALTINCI BLM 2004DEN GNMZE KADARK SRETE PUTN RUSYASI 6. RUSYA TRKYE GRMELER Rusya-Trkiye grmeleri, Ankarann karl havasnda ve 2004 Aralk aynn sert souunda balam, ankayann ve Meclisin scak ortamlarnda devam etmi, kuzeyden esen poyraz rzgarlarnn sertlii ile sonulanmtr. Gezi bitiminde, zihinlerde cevaplanmas zor olan u soru kalmtr; Trkiyeye, kuzeyden esen sert ve souk poyraz rzgarlar ne zaman lmanlaacak?372 6.1. Putinin Trkiye Seferi Rusya Devlet Bakan Vladimir Putin'in Trkiye ziyareti, 2-3 Eyll 2004 tarihleri olarak planm, ancak Kuzey Osetya'nn Beslan kasabasnda meydana gelen rehin alma eylemi nedeniyle ertelenmiti.373 5-6 Aralk 2004 tarihine ertelenen bu ziyaret, Avrupa Birliinin Trkiyeye tarih verme gn olacak olan 17 Aralktan 12 gn ncesine rastlamas, ziyaretinin nemli olduu yolunda yorumlar yaplmasna yol at.374 Rusya Devlet Bakan Vladimir Putin, 56 Aralk 2004 tarihlerinde Trkiyeye geldi. Cumhurbakan ve Babakan ile grmeler yapt. Grmeler sonucunda anlama metinleri imzaland. 32 yl aradan sonra bir Rus Devlet Bakan'nn ziyareti, Trkiye asndan da nemli oldu. A.B.D ve Avrupa Birliinin yakndan izledii bu
372

Bkz. AKTKN, lker; SSCB den BDT ye Nasl Varld. Marksist Bir Tahlil in Saptamalar, Sorun Yaynlar, 1. Bask, stanbul, 1995. 373 Bkz. VANOV, gor Sergeyevi; Rusyann D Politikas ve Dnya (Makaleler ve Toplantlardan derleme), Uluslararas likiler Moskva Devlet niversitesi, Rusya Siyaset Ansiklopedisi ROSSPEN Yaynlar, Moskva, 2001. 374 Prof. Dr. Ramazan ZEY, http://www.ramazanozey.net , 2004.

143

gezi, olaysz tamamland. Bu Trkiye asndan olduu kadar, Putin iin de ok nemliydi. nk Putin, ne zaman tatil iin ya da d lke gezisi iin Moskovadan ayrlsa, Rusyada olaylar kyor ve aksilikler birbiri ardna ortaya kyordu. Putin ne zaman Moskova dna ksa ya bir nkleer denizalt kazas, ya bir uak karma eylemi yaanyordu. Nitekim Putin, 1998 ylnda, Kafkasya'da tatilini geiriyordu. Bu srada, stanbul-Moskova seferini yapan TU-154 tipi yolcu ua hava korsanlar tarafndan karlarak Medine'ye indirilmi ve Gvenlik glerinin mdahalesi sonucunda 3 kii lmt. 2000 ylnda Putin tatile kmt. Barents Denizi'nde Kursk adl nkleer Rus denizalts bir kaza sonucu batm ve 118 Rus denizci boularak hayatn kaybetmiti. Putin, 2003 yl tatili iin Sardunya adasna gitmiti. Kursk'un batt yerin birka kilometre ilerisinde bir Rus nkleer denizalts daha batmt. Putinin tatili yine zehir olmutu.375 te, Putin iin, Trkiye gezisinin olaysz gemesi ve yarda kesilmeden tamamlanm olmas, byk nem tamtr. Putinin Trkiye asndan da byk nemi vard. nk Trkiye, A.B.Dnin ve Avrupa Birliinin kskacndan ar ekilde bunalmt. A.B.Dnin, Trkiyenin gney komusu Irakta akl almaz soykrm uygulamas, Trk Milletinde infial uyandrm ve gsteriler balamt. te yandan Avrupa Birliinin Grme Tarihi Verme konusunda oryantalleri geen kvrtmalar ve ard arkas kesilmeyen doyumsuz istekleri, Trkiye siyasetini tam bir kaosa sokmutu. Putinin ziyareti ile, Ankarann siyasetindeki bu puslu hava iki gnlne de olsa dalm oldu.376 Putinin Trkiye ziyareti, iki lke tarafndan fazlasyla nemsendi ve her iki lkenin basnnda byk yank buldu. Tarihi Gezi Tarihi Buluma ki Eski Dman Dost Oldu gibi balklar atld. Gezinin sonucu, basnn abartt kadar gereklemese de, her iki lke menfaatini ieren baz anlamalar da yaplm oldu. 377 Putinin Trkiye ziyareti, neden nemliydi? Putin, Ankarada nasl karland? Putin ne dedi? Trk yetkililer ne cevap verdiler? Rusya Trkiyeden, Trkiye
375 376

Zaman (1999-2006). http://news.bbc.co.uk. 377 Bkz. CRELL, George; Ruslarn Asya Siyaseti, Toker Yaynlar, stanbul, 1990.

144

Rusyadan ne istedi? Neler aldlar? Neler almadlar. te iki gnlk sren Putinin Trkiye gezisi panoramas ksaca yle gereklemi oldu.378 Putinin Trkiye gezisi panoramasn sergilemeden nce, Putinin zgemii hakknda ksa bir bilgi vermek gerekiyor.379 6.2. Rusya Devlet Bakan Vladimir Putin Hakknda Bilinmeyenler Rusya Devlet Bakan Vladimir Putin'in hayat gizemlerle dolu. Doum tarihi; 7 Ekim 1952. Doum Yeri; SSCB dneminde ad Leningrad olan St. Petersburg kenti. KGB ye girdii tarih ise, 1975. KGB ye giriine kadar, Putin hakknda Rus halk pek bir ey bilmiyordu. KGB ye girdikten sonra, Putin hakknda sorular sorulma balanmtr.380 Grc gazetesi Alia, Putinin hayat hakknda nemli bilgiler vermitir. Gazete haberi Putinin gizledii annesini bulduk manetiyle vermitir ve Grcistann Kaspi ilesinin Metina Kynde yaayan Annesi Vera Putina unlar anlatmtr; Biz ona Vova derdik. Uralda teknik lisede okurken tantm babasyla. Hamile kaldktan sonra evli olduunu rendim ve babasn terk ettim. Doumdan sonra Vovay aileme verdim. kinci evliliimi yaptm kii, olumu istemedi. nce ailem onu yetitirme yurduna gnderdi, sonra eim onu bir yzbaya evlatlk verdi. Ancak, KGB ajanlar kye gelerek, tm delilleri yok ettiler.381 Putin, babasnn doduu Petersburgda dnyaya geldi. iftilikten sklan Putinin dedesi Spiridon, 15 yanda kyn terk etti. St. Petersburgun lks restoranlarnda alk yapt. 1917de Ekim Devriminden sonra Leninin as oldu. Sonra Stalinin yazlnda alt ve burada emekli oldu.382

http://www.mid.ru. http://www.russianembassy.org. 380 Bkz. VANOV, gor Sergeyevi; Rusyann D Politikas ve Dnya (Makaleler ve Toplantlardan derleme), Uluslararas likiler Moskva Devlet niversitesi, Rusya Siyaset Ansiklopedisi ROSSPEN Yaynlar, Moskva, 2001. 381 http://www.kremlin.ru/withflash/Vneshnyaya_politika619.shtml. 382 http://news.bbc.co.uk.
379

378

145

Putinin babas Vladimir Spiridonovi, Pomidovda Mariya ile tantlar ve 1928de her ikisi 17 yandayken evlendiler. 1932de Leningrada dndler. Spridonovi, 2. Dnya Savanda Deniz Kuvvetlerine katlnca, Mariya ise ilk oluyla, kardeinin yanna snd ve bu arada ilk olu bakmevinde ld. Spridonovi, savatan sonra, Vagon fabrikasnda almaya balad. Mutfak ve tuvaletin komularla ortak kullanld bir lojmana yerletiler. 1952de ikinci oullar Vladimir dnyaya geldi.383 Vladimir Putin, liseye balamadan nce denizci ya da pilot olmak istiyordu. Ancak Liseye baladnda, okuduu ajan romanlarndan etkilenerek ajan olmaya karar verir ve Lise birinci snftayken KGB nin yerel ubesine gider ve Ben ajan olmak istiyorum der. Ancak bu istei kabul edilmez. Putine niversiteyi bitirmesi ve hukuk okumas tlenir. Putin bu d tutar ve Hukuk Fakltesine gider. Fakltede son snfta okurken, KGB ye girer. 1975 ylnda KGB evrak memuru olur. Bu arada Judo sporunda kara kuaa ulaan Vladimir Putin, 1976 ylnda, St. Petersburgda katld yarmada birincisi olur. Leningrad Devlet niversitesi Hukuk Blm'nden 1975'te mezun olan Putin, yksek lisansn ekonomi alannda yapt.384 1980de, hostes Lyudmila Alexandrovna ile tanr ve 1983de Lyudmila Alexandrovna ile evlenir. Filoloji eitimi alan Lyudmila Alexandrovna, Almanca retmenlii ve uzun sre hosteslik yapmtr. spanyolca ve Franszca da bilen Lyudmila Putina tiyatro, mzik, tenis ve kayaktan holanyor. Lyudmila Alexandrovna Putina, zamannn byk blmn hayr ilerine ayryor. Lyudmila Alexandrovna Putina'nn en samimi olduu lider ei, Almanya'nn "First Lady"si Doris Schrder.385 Putin, 1986 ylnda enstitden mezun olur ve Dou Almanyann Dresden kentine atanr. lk ii arlkl olarak teknoloji casusluudur. Putin, Berlin Duvar yklana kadar, toplam 5 yl Dou Almanya grevi devam eder. 386

http://www.gazetasng.ru. http://www.putin.ru. 385 Bkz. BOZKURT, Enver; KTK, Akif; POYRAZ, Yasin; Devletler Hukuku, Nobel Yaynlar, Ankara, 2000. 386 http://www.president.kremlin.ru.
384

383

146

KGB nin onayyla 1990da Leningrad niversitesinde doktoraya balar ve Rektrn uluslararas ilikiler danman olur. ehir Meclisinin kararyla, St. Petersburg Belediye Bakan Anatoli Sobakn danmanlna getirilir. Ardndan bakan yardmcln stlenir. ehrin yabanc sermayeye almasn salayan Putin, zelletirmeleri balatr, borsay kurar. Bu arada iki kez Trkiyeyi ziyaret eder.387 1996da Sobak seimleri kaybeder, hemen istifasn veren yardmcsn Moskovadaki dostlarna tavsiye eder. Putin, yenilginin stesinden gelmek iin bir sreliine Petersburg yaknlarndaki yazlna gider.388 1996'da Kremlin Saray Mlkiyet daresi Bakan Yardmcl'na atanm ve bu grevini, 1997 ylna kadar srdrmtr. 1997 ve 1998'de Devlet Bakanl daresi Bakan ile Devlet Bakanl Denetim daresi Bakan olarak yapmtr. 389 Rusya ile Birleik Devletler Topluluunun lideri Boris Yeltsin, ailesi ve yardmclarnn kart yolsuzluklar nedeniyle 1998de zor gnler yaarken tm dnyay saracak byk bir ekonomik kriz patlar. te tam bu gnlerde Yeltsin, ok gvendii Putini Rusya stihbarat Servisinin (FSB) bana getirir. Putin, 1999un 9 Austosunda babakan yardmclna atanr. Putin, 19981999 yllarnda, Rusya stihbarat Servisi FSB nin bakanln yaparken, ayn zamanda, yeni Rusya'nn "politbrosu" olarak da adlandrlan Rusya Gvenlik Konseyi'nin sekreterlii grevini yrtr. 16 Austosta Yeltsin 17nci babakann kovar, yerine onu getirir. Yeltsin srpriz kararla istifa edip ona kendi koltuunu sunar.390 Putin, 9-16 Austos 1999 tarihleri arasnda babakan yardmcs ve babakan vekillii, 16 Austos'tan itibaren de babakan olarak grev yapmaya balamtr. Devlet Bakan Boris Yeltsin'in 31 Aralk 1999'da istifa etmesinin ardndan, Anayasa gerei, ay ierisinde devlet bakanl seimi yaplncaya kadar bu grevi vekaleten stlenmitir. Putin, 2000 ylnda Rusya'da yaplan bakanlk seimlerinde %50'nin
KAPUSCNSK, Ryszard; mparatorluk, Om Yaynlar, 1. Bask, stanbul, 1999., s. 67-90. Bkz. BROWN, Archie; The Gorbachev Factor, Oxford University Press, New York, 1996. 389 St. Petersburg Press (2000-2007). 390 Bkz. MANSUR, Raul; Moskva. Grsel Gezi Rehberleri Serisi, Dost Kitabevi Yaynlar, Ankara, 1999.
388 387

147

zerinde oy toplayarak, birinci turda devlet bakan seilmitir. 26 Mart 2004 Seimlerinde % 70 oy alarak, ikinci defa Devlet Bakanlna seilmitir. Putin, 2008 ylna kadar Rusya Devlet Bakanl grevini srdrecektir.391 Vladimir Putinin, Mariya (19) ve Yekaterina (18) adlarnda 2 kz vardr. 6.3. Putin, Trkiyede Rusya Devlet Bakan Vladimir Putin, 3 gnlk Hindistan ziyaretini tamamlam ve 5 Aralk 2004 tarihinde, Ankaraya hareket etti. Rusya Devlet Bakan Vladimir Putin ve beraberindekileri getiren uak, 5 Aralk 2004 tarihinde, Trkiye saatiyle saat 18.25'te Esenboa Havaalan'na indi. Putin'i Esenboa Havaalan'na geliinde Devlet Bakan Krad Tzmen ve ei karladlar. Putin ve ei, daha sonra ankaya Kk'nde bulunan Caml Kke hareket ettiler. Cumhurbakan Ahmet Necdet Sezer tarafndan verilen akam yemeine katldlar.392 Rusya Devlet Bakan Vladimir Putin, Hindistandaki resmi ziyaretinde srasnda yapt aklamada ABDyi sert ifadelerle eletirmitir. Iraktaki iddet olaylarnn bu lkeye demokrasi ve bar getirme srecini engelleyeceini belirten Putin Diktatrlk, gzel demokrasi terminolojisiyle paketlense de sistem problemlerini zmez, aksine durumu daha da ktletirir demitir. Tek tarafl politikalarn kitle imha silahlarnn terristlerin eline dmesi riskini arttracan belirten Vladimir Putin, bu politikalarn blgesel atmalar da krkleyeceini dile getirmitir. Putin batya terrle mcadelede ifte standartlar koyma sulamas da getirdi. Putin bir Hindistan gazetesine yapt aklamada da Irakn igalinin buray terristlerin beslenme blgesi haline getirdiini sylemitir.393 Rusya Devlet Bakan Vladimir Putinin Ankara gezisi gndeminde balca u konular yer almtr. 1. Kafkasya ve blgesel konular (eenistan, Ukrayna, Trk

Bkz. NETCHEOLODON, General; Rus htilali ve Yahudiler, Sebil Yaynevi Yaynlar, 2.Bask, stanbul, 1996. 392 Bkz. BLBL, Rdvan; Uluslararas letiim, Paragraf Yaynlar, Konya, 1997. 393 http://www.russianembassy.org.

391

148

Cumhuriyetleri, Kbrs, Irak ve komular), 2. Enerji alannda ibirlii, 3.Boazlara alternatif boru hatlar inas, 4.Ekonomik ibirlii konular, 5.Rusya'nn enerji arlkl yeni yatrm nerileri, 6. Helikopter ihalesi ve askeri ibirlii.394 6.3.1. Geziden zlenimler Rusya Devlet Bakan Putin, 5 Aralk 2004 Pazar gn akam saatlerinde Cumhurbakan Ahmet Necdet Sezer'in resmi davetlisi olarak, ei Lyudmila Alexandrovna ile birlikte Ankara'ya gelmitir. Putin'in ua Trk Hava Sahas'na girdikten sonra 4 Trk F-16's tarafndan iki koldan korumaya alnmtr. Rus lider, daha sonra ankaya Kk'ne giderek, Cumhurbakan Ahmet Necdet Sezer'in onurlarna verdii yemee katlmtr.395 Cumhurbakan Sezer, yemekteki konumasnda, iki lke arasndaki kkl tarihin iki ulusu ve devleti birbirine daha ok yaknlatrdn vurgulamtr. Souk Sava sonras yaanan kreselleme olgusunun terrizm ve kitle imha silahlarnn yaylmas gibi konularn blge ayrm yapmayan birer tehdit haline geldiini belirten Sezer, 'Rusya ile aramzdaki dzeneklerin en etkin biimde kullanlmas yoluyla, terrizme kar ibirlii konusundaki kararllmz yinelemek istiyorum' demitir. Sezer daha sonra, Trkiye ile Rusya'nn dostluu iin kadehini kaldrmtr. Rusya Devlet Bakan Vladimir Putin de iki lke ilikilerini yeniden ina edeceklerini sylemi ve ziyaretinin, ekonomik ve ticari ibirliini gelitireceine emin olduunu belirten Putin, 'Cesur kararlara ulamak iin kararlyz' demitir. Putin de kadehini iki lke arasndaki ilikilerin gelimesine ve refahna kaldrmtr Ardndan da Putin ve Sezer, alklar arasnda kucaklamlardr.396 Sezer'in davetinde Trk tarafndan, Babakan Tayyip Erdoan ve Genelkurmay Bakan Orgeneral Hilmi zkk'n yansra TBMM Bakan Blent Arn, Dileri
394 395

Bkz. ONAY, Yaar; Rusya ve Deiim, Nobel Yaynlar, 1. Bask, Ankara, 2002. Bkz. ROSE, Richard & MUNRO, Neil; Elections without Order. Russias Challenge to Vladimir Putin, Cambridge University Press, Cambridge, 2002. 396 Bkz. TMAKOVA, Natalya, KOLESNKOV, Andrei, GEVORKYAN, Nataliya; First Person: An Astonishingly Frank Self-Portrait by Russia's President Vladimir Putin, Public Affairs Publications, New York, 2000.

149

Bakan Abdullah Gl, D Ticaretten Sorumlu Devlet Bakan Krad Tzmen ve Milli Savunma Bakan Vecdi Gnl katlmtr. Yemekte ayrca CHP Genel Bakan Deniz Baykal, i dnyasndan Ahmet Nazif Zorlu ve Tark ara hazr bulunmutur. Rus heyetinde ise, Savunma Bakan Sergei vanov, Sanayi ve Enerji Bakan Victor Khristenko, Rusya Federasyonu Tataristan Cumhuriyeti Cumhurbakan Mintimer aymiyev ile Rusya Federasyonu nguetya Cumhurbakan Murat Zyazikov, Putin'e elik etmilerdir.397 Tarihi yemekte konuklara, Akdeniz salatas, enginar, ankaya usul levrek ve ikolatal parfe ile ankaya ve Kavakldere araplar ikram edilmitir. Yemee geilmeden nce Rus konuklara, Ruslarn nl ikisi 'votka' ikram edilmitir. Yemekte, bir Rus bir Trk'n yanyana oturduu apraz protokol uygulanmtr. Cumhurbakan Ahmet Necdet Sezer ile Rusya Devlet Bakan Vladimir Putin, yaptklar konumalarn ardndan ampanya kadehi kaldrmlardr. Sezer bu srada, nce Rusa 'Nazrovye', ardndan da Trke 'erefe' demitir. Babakan Erdoan'n kadehinde ise su olduu dikkati ekmitir.398 Rusya lideri Vladimir Putinin Ankara ziyaretinde olaanst gvenlik nlemleri alnmtr. Ziyaretten bir hafta nce gelen Rus ajanlarn, Putinin kalaca Cumhurbakanl Kkndeki Caml Kkn suyunu dahi zehir analizinden geirdii ortaya kmtr. Edinilen bilgiye gre Ruslarn yanlarnda getirdii elektronik sistemlerle analiz ettikleri su temiz kmtr. Putin ve ei iin Kke Rusyadan klozet de getirilmitir. Gvenlik tedbirlerinin olaanst olmas ve konuk arlama sistemlerinin tesine gemesi, ziyaret ncesi ve srasnda bile, Trkiye ile Rusya arasndaki souk rzgarlarn esmeye devam ettiinin bir gstergesi olarak alglanmtr.399 Geceyi Caml Kkte geiren Putin, 6 Aralk 2004 Pazartesi gnnde, ilk dura Antkabir olmutur. Putin, Atatrk'n mozolesine elenk koyarak, sayg duruunda bulunmutur. Konuk devlet bakan, Misak- Milli Kulesi'nde Antkabir zel Defteri'ni
397 398

http://news.bbc.co.uk. http://www.rambler.ru. 399 Bkz. CRELL, George; Ruslarn Asya Siyaseti, Toker Yaynlar, stanbul, 1990.

150

imzalad. Putin, unlar yazd: ''Rusya'da Trk halknn byk olu Atatrk'n hatrasna byk deer veriliyor. Trk devletinin yeniden douu, Onun adyla ilikilendirilir. lkelerimiz arasndaki dostluun geliiminin balangcnda da Onun ad vardr. Bizim grevimiz Onun hatrasna layk olmak ve Onun yaptklarn devam ettirmektir. Onun yaratt temel zerinde karlkl anlay ve dostluun salam binasn kurmaktr.'' Antkabir hakknda yetkililerden bilgi alan Putin, Antkabir'den bir sre Ankara manzarasn seyretmitir. Putin'e, Antkabir'in kk bir maketi ile Atatrk takvimi hediye edilmitir. Putin'in ziyareti srasnda, Antkabir ve evresinde youn gvenlik nlemleri alnd gzlenmitir.400 Putin, Antkabir ziyaretinin ardndan Cumhurbakan Ahmet Necdet Sezer tarafndan ankaya Kk'nde resmi trenle karlanmtr. Trende, 21 pare top atnn ardndan iki lkenin milli marlar alnd. Putin, Trke Merhaba Asker diyerek, tren ktasn denetlemitir. Sezer ve Putin, elerini de yanlarna alarak, basn mensuplarna grnt vermilerdir. Trende, TBMM Bakan Blent Arn, Dileri Bakan ve Babakan Yardmcs Abdullah Gl, Devlet Bakan Krad Tzmen, Milli Savunma Bakan Vecdi Gnl de hazr bulunmulardr.401 Rusya Federasyonu Devlet Bakan Vladimir Putin, TBMM Bakan Blent Arn' ziyaret ederek bir sre grmtr. Rusya Devlet Bakan Vladimir Putin de modern Avrupa'nn en eski parlamentolarndan birisinde bulunduklarn belirterek, bu grmeyi nerede yaparsak yapalm, bugn ok nemli bir i yaptmzdan eminim diye konumutur. Cumhurbakan Ahmet Necdet Sezer, Trkiye Cumhuriyeti ile Rusya Federasyonu Arasnda Dostluun ve ok Boyutlu Ortakln Derinletirilmesine likin Ortak Bildiriyi imzaladklarn da hatrlatarak, unlar kaydetti: Yine az nce imzalanan anlamalar ve mutabakat muhtras, lkelerimiz arasndaki yakn ibirliinin somut rneklerini oluturmaktadr. Rusya ile gelien diyalog ve ibirliimizin, sadece

Bkz. CROZIER, Brian; The Rise and Fall of The Soviet Empire, An Imprint of Prima Publishing, National Review, California, 2000. 401 Bkz. WALKER, Martin; Dev Uyanyor. Leninden Gorbaova, Altn Kitaplar Yaynevi Yaynlar, 1. Bask, stanbul, 1989.

400

151

iki lkenin yararna olmakla kalmayp, blgesel ve uluslararas alanda bar, istikrar ve gnence de katk yapan, zel bir nem tad grndeyiz demitir. Sezer'den sonra konuan Rusya Devlet Bakan Vladimir Putin de Trkiye ile Rusya'nn terrle mcadeledeki yaklamlarnn ayn olduunu syledi.402 Ziyaretini ok zamannda yaplm bir giriim olarak niteleyen Putin, Sezer ile yapt grmelerde ikili ilikilerin geni yelpazesinin, ayrca blgesel ve kresel gelimelerin ele alndn kaydetmitir. Ankara'da imzalanan Dostluun ve ok Boyutlu Ortakln Derinletirilmesine likin Ortak Deklarasyonun nemine iaret eden Putin, Bildirgenin ikili ilikilerin geleceini belirleyeceini ve ilikilere gl ivme kazandrlacan belirtmitir. Putin, atlan imzayla iki lke arasnda siyasi, ekonomik, kltr gibi alanlarda ikili ilikileri gelitirmedeki kararlln vurgulandn sylemitir. 6.3.2. Gezinin Sonular Putin ve Sezerin bakanlk ettii heyetler aras grmelerin sonunda toplam 25 milyar dolarlk 7 nemli anlamaya imza atlmtr. Trkiye Cumhuriyeti ile Rusya Federasyonu Arasnda Dostluun ve ok Boyutlu Ortakln Derinletirilmesine likin Ortak Bildiri imzalanmtr.403 Grmeler sonucunda, iki lke arasnda alt ayr belgeye daha imza atlmtr. Bu belgeler yle sralanmaktadr: 1. Karasularnn tesinde Tehlikeli Olaylarn nlenmesi Anlamas.

Bkz. VANOV, gor Sergeyevi; Rusyann D Politikas ve Dnya (Makaleler ve Toplantlardan derleme), Uluslararas likiler Moskva Devlet niversitesi, Rusya Siyaset Ansiklopedisi ROSSPEN Yaynlar, Moskva, 2001. 403 Bkz. ALEKSANDROV, S. K.; Stran Mira (Dnya Devletleri), Rus Politik- Edebiyat Neriyat, Politizdat Yaynlar, Moskva, 1989.

402

152

2. Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti ile Rusya Federasyonu Hkmeti Arasnda Savunma Sanayii Alannda birlii Kapsamnda Mbadele Edilen Gizlilik Dereceli Bilgi ve Malzemenin Karlkl Korunmas Anlamas. 3. Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti ile Rusya Federasyonu Hkmeti Arasnda kili Askeri-Teknik birlii Kapsamnda Mbadele Edilen Fikri ve Snai Mlkiyet Haklarnn Karlkl Korunmas Anlamas. 4. Trkiye Cumhuriyeti Dileri Bakanl Stratejik Aratrmalar Merkezi ile Rusya Federasyonu Dileri Bakanl Diplomatik Akademisi Arasnda birliine Dair Mutabakat Zapt. 5. Bota ile Gazprom Arasnda Enerji Alannda birliine likin ereve Anlamas. 6. Trk Eximbank ile Rus Eximbank Arasnda birlii Protokol. 6.3.3. Gezinin Olumsuz Ynleri Trkiye'yi 32 yl sonra ziyaret eden ilk Rus lider Putin'in ankaya'da Cumhurbakan Sezer ile kucaklama grntleri, 2004de ajanslar tarafndan tm dnyaya yaylmtr. Bu konudaki en ilgin haber-yorum, Trkiye'nin AB yeliine direnen Fransa'dan, Le Figaro gazetesinden gelmitir. Le Figaro gazetesi, Trkiye ile Rusya arasndaki ilikileri deerlendirirken "Zaman deiti: eski dmanlar ok iyi ekonomik ortaklar oldu. Trkiye'nin gneyi artk souktan gelen yeni zenginlerin en tercih ettii yerlerden biridir" yorumunu yapmtr. Buna karn Ankara ile Moskova arasnda hala baz kara bulutlarn kaldn savunan gazete, iki lkenin terrizm konusunda kar karya geldiini belirterek Trkiye'nin Rusya'y PKK'nn Krt ayrlklarna kucak amakla, Rusya'nn da Trkiye'yi een asilerine st olarak kullandrlmakla suladn ifade etmitir. Le Figaro, grmelerin gndeminde Boaz sorununun da yer aldna

153

dikkat ekerken Boazn Rus petrolnn balca gei noktas olmay srdrdn, Boaz boyunca yaayan 2 milyon insann gvenliini dnen Trkiye'yi Boaz trafiini snrlandrmak isteine tepki gsterdiini belirtmitir.404 Sovyetler Birliinin kmesinden sonra ticari ve ekonomik alanda iki lke arasnda gl balar kurulurken, Orta Asyada nfuz oluturma konusunda taraflar arasnda belirli bir rekabet gzlenmitir. Taraflarn birbirlerini zaman zaman terre destek vermekle sulamas Trkiye ile Rusya arasnda gerginlie yol aan bir unsur olmutur. Moskova, ayrlk eenlerin Trkiyeyi transit yol olarak kullandklarn; bu yolla silah ve kendilerine yeni militan bulduklarn sylemilerdir. Trkiye ise Rusyay ayrlk Krt militanlara destek vermekle suluyor. Rusya, Avrupa ve Amerikann terrist rgtler listesinde yer alan PKK ve PKK/Kongra-Geli terrist olarak tanmlamamas grmelere glge drmtr. Trk-Rus Forumu'nda konuan ENKA Holding Bakan ark Tara, ok sayda Trk gencinin Rus kzlarla evlendiini syledi. Tara, "Gl akrabalk ilikileri kuruluyor. kinci-nc nesil de geliyor. Onlar bugnk ilikilerimizi daha da ilerletecekler" dedi. Putin de bu szlere esprili bir yant verdi: "Burada bir dengesizlik var. Rus giriimcilere gereken artlarn salanmas durumunda ok sayda Rus yatrmc buraya gelecek. Ve Trk kzlaryla evlenecek." Putin, makam arabas ile gelirken ok sayda gzel Trk kz grdn de szlerine eklemitir. Putinin bu esprisi, kuzeyden esen sert poyraz etkisi gstermitir. Putin, Ankara'daki resmi temaslarn srdrrken bir grup, Rusya'nn Ankara Bykelilii nnde topland. Elilik binasna siyah elenk brakan gstericiler, een bayra ile "Katil Putin eenistan'dan defol" yazl pankart ve eenistan Devlet Bakan Aslan Mashadov'un posterlerini tamlardr. Kafkas een Dayanma Komitesi szcs Haluk Kutlu, een halkna ynelik saldrlara en ksa zamanda son verilmesini istediklerini, eylemi de bu nedenle dzenlediklerini sylemitir.

Bkz. BOZKURT, Enver; KTK, Akif; POYRAZ, Yasin; Devletler Hukuku, Nobel Yaynlar, Ankara, 2000.

404

154

Rusya Devlet Bakan Putin, 2 gn sren Trkiye gezisini tamamlad ve 6 Aralk 2004 Pazartesi gn akam ge saatlerinde Trkiyeden ayrlmtr. Putin, Ankaradan ayrlrken, Ankarada sebep olduu trafik skklndan dolay Ankara halkndan zr dilemitir. Ancak zr dilemenin hemen ardndan Bu rahatszlktan bizim kadar, yerel gvenlik birimlerinin de pay bulunmaktadr diyerek Trkiye gvenlik birimlerini sulamaktan kendini alamamtr. Ama Putinin koruma grevlilerinin, Trk grevlilerine kar olumsuz tutumlarn ve ankaya kkndeki su analizi yapmalar gibi yakksz tutumlarn grmezlikten gelmitir.405 Rusya-Trkiye grmeleri, Ankarann karl havasnda ve Aralk aynn sert souunda balam, ankayann ve Meclisin scak ortamlarnda devam etmi, kuzeyden esen poyraz rzgarlarnn sertlii ile sonulanmtr. Gezi bitiminde, zihinlerde cevaplanmas zor olan u soru kalmtr; Trkiyeye, kuzeyden esen sert ve souk poyraz rzgarlar ne zaman lmanlaacak? 6.4. Putinin Dier Faaliyetleri Rusya devlet bakan Vladimir Putin, 2000 ylnda iktidara geldiinde lkenin nde gelen 50 iadamn Kremline arm. Yolsuzluktan kvranan lkenin i dnyasna Tavr deitirin, verginizi deyin, kanunlara uyun. Bunun iin size 2 yl sre tanyorum demi. Karlnda da cad av yapmayaca sz vermi. Bununla da kalmayp, Rusyann kii bana den gelir dzeyi bakmndan 2015 ylnda Portekizi yakalayaca szn vermitir.406 Eski bir KGB albay olan Putin bu szleri tam bir asker azyla sylemi olmal ki uyarlar meyvesini vermeye balam bulunuyor. lkenin bugnk tm ekonomik verileri Rus mucizesinin yaratlmaya balandn gsteriyor.407 Putinin yola getirdii ve Bat dnyasnda SSCBden kalma politik terminolojilere atfta bulunulurmuasna oligari olarak adlandrlan sz konusu 50
405 406

Bkz. BROWN, Archie; The Gorbachev Factor, Oxford University Press, New York, 1996. KARACA, Kayhan, Made in Russia, kayhan@laposte.net. 407 Bkz. ARI, Tayyar; Uluslararas likiler ve D Politika, Alfa Yaynlar, 3. Bask, stanbul, 1999.

155

iadam arasnda bugne kadar sadece Boris Berezowski ve Vladimir Gussinski lkeyi terk etti. Dierleri Putinin nerisine scak bakarak oyunu oynadlar. Sonuta herkes kazanl kt. irketler kazan zerine kazan salarken, yatrm ve istihdam artt. Yabanc yatrmc Rusyaya geri dnmeye balad. Carneigie Enstitsne gre, sz konusu 50 iadamndan 20si Rusya GSYMHsnn %40n, Rusya ihracatnn da %90n kontrol altnda bulunduruyor.408 SSCB enkaz altnda 10 yl boyunca bocalayan Rusya 1998 ylnda yaad mali kriz sonras belini dorultmaya geen yl balad. Krizin hemen sonrasnda yabanc sermayenin kamasyla yerli irketlere yeni pazarlar ald. Moskovann gri banliylerinde gnde 2 milyon kase yourt reten firmalar, New York borsasna 200 milyon dolar sermayeyle giri yapan ilk Rus irketleri bu dnemde ortaya kt. elik, tekstil ve nkleer endstri alanlarnda Rus ekonomisi nemli ilerlemelere imza atmaya balad.409 6.4.1. Petrolle Gelen Zenginlik Tm bunlar bir yana, Rusyay dnya ekonomisinin n planna iten en nemli faktr hi kukusuz petrol ve doalgaz rezervleri. Rus ekonomisinin dzelmesinde uluslararas piyasalarda 1998de varili 10 dolar olan petroln son 3 yldr 20 ksur dolarlarda seyretmesinin byk pay var. Gnmzde petroln barili v0 dolar gemitir. Bu da Rusya ekonomisinin 6 defa glenmesi anlamna gelmektedir. Dahas Rusya brt petrol retiminde Suudi Arabistan ve ABDnin ardndan 3nc, petrol ihracatnda ise 2inci srada yer alyor. Petrol sektrnde yaanan bu yeniden dou 1999 ylndan bu yana lkenin vergi gelirlerini ve ihracatn 5 kat arttrd. Kamu maliyesi temizlendi ve Rusyann 1998de 156 milyar dolar olan borcunu 2002de 130 milyara ekti. Petrol paras lkedeki sosyal gerginlikleri de sindirdi. Halkn geliri 2000 ylnda %9, 2001 ylnda %6 art gsterdi. Bu pastadan Putin de payn ald elbette. Politik istikrar sayesinde
Bkz. AM, Esat; Siyaset Bilimine Giri, Der Yaynlar, 4. Bask, stanbul, 1995. Bkz. NETCHEOLODON, General; Rus htilali ve Yahudiler, Sebil Yaynevi Yaynlar, 2.Bask, stanbul, 1996.
409 408

156

vergi, adalet ve kamu arazilerinin zelletirilmesi alanlarnda kayda deer reformlar gerekletirildi.410 Rusyann petrol sektrndeki ykseliinin en byk sembollerinden biri de Yukos-Sibneft irketi. 1998 ylndan bu yana birleecekleri sylenen lkenin iki byk petrol irketi Yukos ve Sibneft nihayet geen Nisan aynda btnleti. %100 Rus olma zellii tayan bu yeni major, retim rezervleri bakmndan TotalFina, BP veya ChevronTexaco gibi sektrn dier devlerini geride brakyor. Babakan Mihail Kassyanova gre, YukosSibneft Rusyann dnya genelinde yeni pazarlar fethetmesinde nemli rol oynayacak. Maliye bakan Aleksey Kudrine gre de Rusya yakn gelecekte dnyada etkin dev irketleriyle anlacak. 411 Rusya zellikle son 3 ylda petrol retimi konusunda dev admlar atm olsa da, SSCB dneminin retim kapasitesinden bir hayli uzaklarda. SSCB dneminde ylda 600 milyon ton brt karlrken bugn bu oran 310 milyon ton dzeyinde. SSCB dneminin yeniden yakalanmas bugn iin ngrlmyor. Ancak petrol Rusya iin her geen gn daha da stratejik hale geliyor.412 Rusyann henz rayna tam olarak oturamam politik stabilizasyonu petrol sektrnn dier major yelerinin Rusyaya yatrmlarn bir lde engelliyor. BP hari. Britanya petrol devi geen ubat aynda 6,19 milyar dolar harcayarak Rusyann drdnc byk petrol irketi TNKnn yarsna el koydu ve lkede sektrn 3 numaras konumuna geldi. Exon-Mobil, Shell veya Total gibi dier major irketler ise Rusya genelinde risk tamayan yerel ortaklklarla yetinmeyi imdilik tercih ediyorlar. talyan ENI ise arama-retim yerine pazarlamay yeleyenlerden. talyan grubu Rus gaz sektrnn tartmasz lideri Gazprom ile ortakl erevesinde Rus gazn Avrupaya pazarlyor.413

Bkz. DAI, Zeynep; Rusyann Dnm. Kimlik, Milliyetilik ve D Politika, Boyut Kitaplar, 1. Bask, stanbul, 2002. 411 Bkz. WALKER, Martin; Dev Uyanyor. Leninden Gorbaova, Altn Kitaplar Yaynevi Yaynlar, 1. Bask, stanbul, 1989. 412 http://www.rambler.ru. 413 Bkz. MANSUR, Raul; Moskva. Grsel Gezi Rehberleri Serisi, Dost Kitabevi Yaynlar, Ankara, 1999.

410

157

ABDnin Iraktaki zaferi ve Rusyann bu savata ABD kart tutumu hi kukusuz Rusyadaki petrol rezervlerinin tarama, kartma, retim ve pazarlama piyasasnda major irketler arasnda kartlarn yeniden dalmasna neden olacak. Saint-Petersburgda 30-31 Maysta yaplan kutlamalar ve son AB-Rusya zirvesinde Putinle masaya oturan herkesin Rusyay stratejik ortak ilan etmesi bir rastlant olmasa gerek. Alman ve Fransz irketleri daha imdiden Rusya petrol piyasasnda ABDye oranla daha avantajl konumda olduklar inancndalar. Avrupa ve ABDnin Rus petrol pazarndaki emellerinin farknda olan Putin de phesiz bu kart sonuna kadar oynayarak, Batdan taviz koparmaya alyor. AB-Rusya zirvesinde Rus vatandalarnn AB topraklarnda serbest dolam konusunun Moskova tarafndan gndeme getirilmesi nasl yorumlanabilir? 414 6.4.2. Uzay Teknolojileri Rusyann dnyada sz geen bir lke olma yolundaki en byk silahlarndan biri de uzay teknolojileri. Rusyaya SSCB dneminin miras olan uzay teknolojisi ABD ve Avrupannkine oranla eski de olsa iliyor. rnein Soyuz fzesi, 1958deki ilk frlatlndan bu yana hi aksamadan yoluna devam ediyor. SSCB ve Rusya bugne kadar 1600 Soyuz fzesini baaryla uzaya gndererek eriilmesi zor bir rekora imza atm bulunuyor. Rusya, elindeki bu uzay kartn da ABD ve Avrupa ile ilikilerinde ok akllca kullanyor. Bugn hem ABD hem de Avrupa Rus uzay teknolojisi ile ortaklklar kurmaktalar. Ruslar bu konuda Avrupaya daha yakn grnyor. Uzay sektrnde Rusya-Avrupa ortaklnn domakta olduu da konuuluyor.415 Rusya ile Avrupa (zellikle Fransa) arasnda Soyuz fzelerinin Baykonur ss yerine Avrupa Uzay Ajans (ESA) tarafndan kullanlan Guyanadaki Kouru ssnden frlatlmasn ngren anlama 27 Maysta yrrle girdi. Uzayn bilimsel amalarla kullanlmas temelinde gerekleen bu anlama Avrupal ve Rus sanayici ve bilim adamlar arasnda ortak almalar da ngryor.416

414 415

http://www.kremlin.ru/withflash/Vneshnyaya_politika619.shtml. http://www.mid.ru. 416 KAPUSCNSK, Ryszard; mparatorluk, Om Yaynlar, 1. Bask, stanbul, 1999., s. 67-90.

158

Rusya ile Avrupa arasnda uzay teknolojileri alannda yaplan son anlamalar Avrupa iin uydu pazarnda da ok avantajl. yle ki, Rusya Avrupaya Global Monitoring Environment & Security (GMES) projesine katlm da neriyor.417 Sz konusu proje yeryznn bilimsel amalarla uzaydan gzlemlenmesi ve kriz ynetimi amal planlanyor. Avrupa, ABD GPSinin edeeri olan Galileo sistemini uzaya yerletirmeye hazrlana dursun, Rusya yllardr buna benzer Glonass sistemine sahip bulunuyor. Glonass maddi olanakszlklar nedeniyle yarm kapasite alyor olsa da, bilimadamlar sistemin kimi zaman GPSten daha etkili olduu grn savunuyorlar. Bu nedenle kimi Avrupal bilimadamlar Ruslarla Glonass teknolojisi iin ibirliinden yanalar.418 Gnmz uzay teknolojisinin pf noktas maddi kaynakta yatyor. ABDnin yllk 30 milyar dolar olan uzay btesine karlk, bu miktar ABde 7 milyar, Rusyada ise 500 milyon dolar amyor. ABDnin aralksz yenilenen uzay teknolojisine karlk, ABninki yeni yeermekte, Rusyannki ise SSCB dneminin kazanmlarn tketmekte. Avrupa lkeleri Rusyann uzay teknolojisine, bir gn kendilerine rekabet olur endiesiyle imdilik yeterli maddi kaynak aktarmaktan ekiniyorlar. Ancak ABDnin yeryzndeki sper gcn uzaya da damgalamasn engellemek iin Rusyayla ibirlii yapmaktan baka seenekleri kalmam grnyor.419 Rusya; petrol, doalgaz ve uzay teknolojileri kartlaryla kendisine devler masasnda yeni bir yer hazrlyor.420 6.5. Trkiye - Rusya Federasyonu Ticareti Gerek Rusya Federasyonu gerekse eski SSCB daima Trkiyenin nemli ticari ortaklarndan biri olmutur. Her iki lkenin corafi yaknl ticari ilikilerin gelimesi iin nemli unsurlardan biridir.421

417 418

MARPLES, R. DAVID; Russia, 1917-1921, Pearson Education Limited, Essex, 2000, s. 78, 89. http://www.gazetasng.ru. 419 http://www.president.kremlin.ru. 420 Bkz. CROZIER, Brian; The Rise and Fall of The Soviet Empire, An Imprint of Prima Publishing, National Review, California, 2000.

159

Rusya Federasyonu ile Trkiye arasndaki d ticarete ilikin istatistiki bilgiler aada yer almaktadr.(1000 $) Yllar 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 hracat 438.407 499.032 820.113 1.238.226 1.493.682 2.056.542 1.347.533 586.589 639.078 924.108 thalat 1.040.402 1.542.363 1.045.387 2.082.352 1.900.235 2.174.258 2.154.994 2.371.856 3.879.867 3.435.672 Denge -601.995 -1.043.331 -225.274 -844.126 -406.553 -117.716 -807.461 -1.785.267 -3.240.789 -2.511.564 Hacim 1.478.809 2.041.395 1.865.500 3.320.578 3.393.917 4.230.800 3.502.527 2.958.445 4.518.945 4.359.780

Kaynak: D Ticaret Mstearl EBM Kaytlar Rusya Federasyonu ile lkemiz arasndaki d ticaret hacmi 1997 ylna kadar yllar itibaryla giderek artan bir seyir izlemektedir. kili ticaret hacmi 1992-1997 dneminde %186 orannda artarak 1997 ylnda 4.2 milyar $a ulamtr. Sz konusu dnemde Rusya Federasyonu, Trkiyenin genel ihracat iinde Almanyadan sonra 2., genel ithalatmzda ise 6. sradaki lke olmutur.422 Ancak, 1998 ylnda Rusyada yaanan krize paralel olarak iki lke arasndaki d ticaret hacminde nemli lde azalma meydana gelmitir. 1999 ylnda bu geliim devam etmi, Rusya Federasyonu genel ihracatmzda 10. sraya derken, ithalatmzda

421

McCAULEY, Martin; The Khrushchev Era. 1953-1964, Seminar Studies in History, Pearson & Longman Education Group Limited Publishers, England, 1995., s. 45, 56-60. 422 http://www.putin.ru.

160

5. sraya ykselmitir. 2000 ylnda ise lkemiz, sz konusu lke ile ticaretinde nemli bir d ticaret a ile karlamtr. Bu durum 2001 ylnda da devam etmitir.423 6.5.1. hracat Rusya Federasyonuna olan ihracatmz 1992-1997 yllar arasnda hzla artarak Trkiye aleyhine gelien d ticaret dengesinin nispeten iyilemesini salam, ancak bu olumlu gelime Austos 1998 krizi ile tersine evrilmitir.424 Sz konusu lkeye ynelik 1998 yl ihracatmz, 1997 ylna gre %34,4 orannda azalarak 1.347 milyon dolar olarak gereklemitir. hracatmzdaki d 1999 ylnda da devam etmi ve ayn dnemdeki ihracatmz ise bir nceki yla gre %56,4 orannda azalarak 586.5 milyon dolar olmutur. hracattaki dn nedeni, Rusyada Austos 1998 ylnda ortaya kan ekonomik kriz ve devalasyonu mteakiben Rus tketicilerin satn alma gcndeki azalma nedeniyle ithal mallara ynelik talebin daralmasdr.425 2000 yl d ticaret verileri dikkate alndnda, sz konusu dnemde ihracattaki dn durduu ve 2000 ylndaki ihracatmzn bir nceki yln ayn dnemine gre %8,5 orannda artarak 639 milyon $ dolar olarak gerekletiini grmekteyiz. 2001 yl ihracatmz ise, 2000 ylna gre %43,5 orannda artarak 924,1 milyon $ olmutur.426 Rusya Federasyonuna ynelik ihra kalemlerimize baktmzda, nemli kalemleri demir- elikten uzunlamasna borular, krkten giyim eyas ve aksesuarlar, kvlcm atelemeli motorlar, tller-dier file mensucat, temizlik maddeleri, deri giyim, ayakkab, portakal, limon, mandalina, domates, ttn, sakzlar, canl mayalar, rmorkrler ve itici gemiler, tekstil ve konfeksiyon rnleri oluturmaktadr.427
Bkz. PAAYEV, T., ALLAHVERDYEV, M., KERMOV, X., ABDULLAYEV, A.; qtisadiyyet Terminleri Leti: ktisat Terimleri Szl; Elm Yaynlar, Bak, 1994. 424 Bkz. ALEKSANDROV, S. K.; Stran Mira (Dnya Devletleri), Rus Politik- Edebiyat Neriyat, Politizdat Yaynlar, Moskva, 1989. 425 Bkz. BROWN, Archie; The Gorbachev Factor, Oxford University Press, New York, 1996. 426 http://news.bbc.co.uk. 427 Bkz. ROSE, Richard & MUNRO, Neil; Elections without Order. Russias Challenge to Vladimir Putin, Cambridge University Press, Cambridge, 2002.
423

161

Trkiyenin Rusya Federasyonuna hra Ettii Belli Bal rnler ($) GTP borular 430310 Krkten giyim eyasaksesuarlar 870322 Kvlcm atelemeli motorlar 580410 Tller-dier file mensucat 340119 Dier sabunlar 80550 Limon ve tatl limon 80510 Portakal 420310 Deri-kseleden giyim eyas 890400 Rmorkrler ve itici gemiler 240110 Ttn(saplar koparlmam) 70200 Domates (taze/soutulmu) 210210 Canl mayalar 200290 Domates konserveleri-asitsiz(dier) 80520 Mandarin,klemantin 170410 Sakzlar 850710 Kurun-asitli akmlatrler 392321 Etilen polimerlerinden anta,torba 261000 Krom cevherleri-konsantreleri 620342 Pamuktan,pantolon,tulum,ort(erke k) 80610 zm (taze) 620462 Pamuktan pantolon,tulum(kadn iin) 845011 Tam otomatik amar ykama 4.338.466 8.355.397 8.572.162 1.875.451 4.756.486 9.292.923 8.772.570 9.418.980 13.168.934 3.338.676 6.748.564 29.249.047 9.477.836 12.105.874 21.892.432 17.540.436 16.993.617 21.765.526 29.581.269 16.070.343 21.063.212 20.876.411 7.643.805 19.254.813 - 16.121.758 30.500.770 27.792.832 46.868.073 MADDE ADI 1999 2000 2001 - 160.973.809

730511 Demir-elikten uzunlamasna

20.965.675 25.769.872 16.277.638 9.003.805 25.787.988 15.597.780 5.439.659 11.590.302 15.207.609 8.100.702 12.431.274 14.277.667 10.967.768 3.339.444 6.633.157 3.979.954 9.976.100 9.510.331 11.935.841 3.524.292 11.247.559 8.604.723 10.868.302 5.366.880 10.842.499 9.473.095 9.612.125 9.556.866

9.184.616 11.973.939 10.158.351 12.641.888 16.948.768

162

makina 870210 Dizel-yar dizel motorlu tatlar 392020 Propilen polimerlerinden levha 870323 Kvlcm atelemeli motorlar 45.596 3.531.069 5.486.173 4.479.240 4.216.994 6.126.815 8.381.651 8.059.234 7.282.233

Kaynak: D Ticaret Mstearl EBM Kaytlar Dier taraftan, Rusya Federasyonu tarafndan ihra rnlerimizin lkeye giriine getirilen bir kolaylk, lkemizin ithalatta uygulanan lke preferans sistemine dahil edilmesidir. Sovyet dneminden beri (1974) uygulanan bu sistem, 1992 ylnda tekrar dzenlenmi ve lkemiz, gelimekte olan lkeler statsnde mtalaa edilerek, Rusya Federasyonuna ihra edilecek Trk mallarnn %25 orannda gmrk vergisi indirimi ile lkeye girmesine imkan salanmtr (GSP).428 Ancak, sz konusu lke, ithalatta uygulad Genel Preferanslar Sistemine dahil madde gruplarnda bir azaltmaya gitmitir. Bu uygulama ile lkemizin belli bal ihra rnlerinden tekstil, deri eya, ekerleme mamulleri, makarna, temizlik maddeleri, biskviler liste dnda kalmtr.429 thalat Rusya Federasyonundan yaplan ithalat, ihracata kyasla daha istikrarl bir seyir izlemektedir. 1998 ylnda ithalatmz 1997 ylna gre %1 orannda d ile 2.154 milyon $ dzeyinde gereklemitir. 1999 ylnda ise ithalatmz bir nceki yla gre %10 orannda artarak 2.371 milyon $ olmutur. 2000 ylndaki ithalat deerleri bir nceki yln ayn dnemi ile kyaslandnda ise, ithalatmzn % 63,4 orannda artarak 3.879 milyon $ olduu grlmektedir. thalatmzdaki art, doal gaz bata olmak zere ithal edilen hammadde fiyatlarndaki arttan kaynaklanmaktadr. 2001 ylnda

http://www.russianembassy.org. Bkz. VANOV, gor Sergeyevi; Rusyann D Politikas ve Dnya (Makaleler ve Toplantlardan derleme), Uluslararas likiler Moskva Devlet niversitesi, Rusya Siyaset Ansiklopedisi ROSSPEN Yaynlar, Moskva, 2001.
429

428

163

ithalatmz ise, 2000 ylna gre %11,6 orannda azalarak 3.435,6 milyon $ olarak gereklemitir.430 Belli bal ithal kalemlerini ise doal gaz, petrol yalar, bitmenli takmr, dier yalar ve mstahzarlar, alamsz alminyum, demir-elik dknt ve hurdalar, demir ve elikten yass hadde rnleri, dier katlar, alamsz inko, artlm bakr katotlar, kereste ve ayiek tohumu tekil etmektedir.431 2001 ylnda ithal edilen rnlere bakldnda, doal gazn 1.452 milyon $ ile ithalat ierisinde %42 orannda pay ald grlmektedir. Dier nemli kalemlere ait ithalat rakamlar ve ithalat ierisinde aldklar paylar ise yle sralanmaktadr. Petrol yalar 776 milyon $ ve %22, bitmenli takmr 155 milyon $ ve %4, dier yalar ve mstahzarlar 130 milyon $ ve %3, alamsz alminyum 102 milyon $ ve %2dir.432 Trkiyenin Rusya Federasyonundan ithal ettii belli bal rnler ($) GTP 271121 Doal gaz 270900 Petrol yalar 270112 Bitmenli takmr 271019 Dier yalar ve mstahzarlar 760110 Alamsz alminyum 720449 Dier demir elik dknt-hurdalar 720839 D/ den yass hadde rnler 480262 Dier katlar 720712 Demir alamsz elik 790112 Alamsz inko 740311 Artlm bakr katotlar-katot paralar
430

MADDE ADI

1999 257.271.201 153.307.178 105.108.396 66.438.884 229.038.787 67.069.892 67.671.566 89.106.453 42.555.923 42.150.343

2000 328.194.341 234.060.404 324.161.742 110.554.939 140.573.389 115.081.079 90.665.635 147.568.211 50.862.055 56.106.767

2001 776.030.577 155.500.942 130.809.057 102.355.696 81.189.562 59.834.779 55.918.470 46.142.908 43.744.242 38.182.774

609.011.628 1.289.469.074 1.452.094.218

Bkz. BOZKURT, Enver; KTK, Akif; POYRAZ, Yasin; Devletler Hukuku, Nobel Yaynlar, Ankara, 2000. 431 Bkz. TMAKOVA, Natalya, KOLESNKOV, Andrei, GEVORKYAN, Nataliya; First Person: An Astonishingly Frank Self-Portrait by Russia's President Vladimir Putin, Public Affairs Publications, New York, 2000. 432 Bkz. ARI, Tayyar; Uluslararas likiler ve D Politika, Alfa Yaynlar, 3. Bask, stanbul, 1999.

164

720838 D/den yass hadde rnleri 440320 Kozalakl ine yaprakl aalar 760120 alminyum alamlar 310230 Amonyum nitrat 120600 Ayiei tohumu 310530 Diamonyum fosfat 550410 Suni devamsz lifler 720917 D/den yass hadde rnleri 470329 Geni yaprakl aalardan odun hamuru 310210 re 310559 Azot, fosfor vb. kisini de ieren gbreler 440710 Uzunlamasna kesilmi ine yaprakl aa. 470321 ne yaprakl aalardan odun hamuru

21.135.090 39.934.087 21.771.484 20.879.898 36.576.495 11.241.563 15.966.962 19.989.054 24.863.080 2.255.327 17.872.085 25.198.494

57.726.443 49.618.852

33.304.002 27.895.265

33.031.018 35.673.355 73.795.366 15.999.346 22.774.687 25.899.722 36.650.509 28.253.606 8.517.364 10.840.256 15.373.050 45.964.461

19.810.771 16.121.576 14.258.487 14.199.149 13.061.643 12.504.337 10.246.105 9.750.794 9.138.159 8.636.254 8.460.796 8.267.776

721012 Kalayl demir/elikten yass hadde rn. 14.619.602

Kaynak: D Ticaret Mstearl EBM Kaytlar 6.5.2. Doalgaz Anlamas 18.9.1984 tarihinde imzalanan Doal Gaz Anlamas ile Sovyet taraf 1987 ylndan balayarak 25 yl sreyle Trkiye Cumhuriyetine doal gaz sevk etmeyi garanti ederken, Trk taraf da bu sre zarfnda doal gaz ithal etmeyi taahht etmitir. Anlama ile, doal gaz bedellerinin Trkiye tarafndan serbest dviz eklinde denmesi, Rus tarafnn ise bu demeleri genelde Trk mallar almnda kullanmas amalanmtr. Anlamann imzaland dnemde, doal gaz karlnda mal ihrac uygulamas ile geleneksel Trk ihra rnleri ihracatndan ziyade, Trk sanayi rnlerinin ihracatnn arttrlmas iin yeni bir imkan yaratlmas hedeflenmitir.433
433

Bkz. NETCHEOLODON, General; Rus htilali ve Yahudiler, Sebil Yaynevi Yaynlar, 2.Bask, stanbul, 1996.

165

Doal gaz anlamasnn lkemiz asndan dier nemli bir yn, doal gaz bedellerinin bir ksmnn, Trk mteahhitlik firmalarnn Rusyada gerekletirmi olduklar projelerin finansmannda kullanlmasdr. 1986 ylnda imzalanan 9. Dnem KEK Protokolnde bu konuda hkmlere yer verilmitir.434 lk doal gaz almna balanld yl olan 1987 ile 1994 yllar arasnda 1,9 milyar Dolar tutarnda doal gaz ithalat gerekletirilmi olup, bu tarihler arasnda belirlenen mal listeleri kapsamnda kayda alnan ihracat miktar 271 milyon Dolar, gerekletirilen mteahhitlik hizmetleri toplam ise 609 milyon Dolar olmutur. Ancak, sz konusu Doal Gaz Hesab Uygulamas, 1994 ylndan itibaren devam ettirilememektedir.435 Dier taraftan, lkemizdeki doal gaz kullanmnn giderek yaygnlamas ve 1990l yllardaki ihtiyalar nedeniyle, ithal edilen doal gaz miktarnn artrlmas ynnde lkemizce almalara balanmtr. 1994 ylnda imzalanan protokol ile mevcut 6 milyar m3 doal gaz almnn, 1995 ylndan itibaren tedricen arttrlmas ve 1998 ylnda 10.5 milyar m3 e karlmas ngrlm, 1996 ylnda imzalanan bir protokolle de Bat hattndan salanacak ilave gaz miktar 8 milyar m3 e karlmtr. Ayrca, mevcut Bat hattna ilaveten Rusya Federasyonundan ithal edilecek doal gazn Karadenizin altndan geerek Trkiyeye getirilmesine ilikin anlama 1997 ylnda imzalanmtr. Mavi Akm olarak adlandrlan bu anlama ile lkemize Karadenizin altndan 16 milyar m3 doal gaz sevk edilmesi kararlatrlmtr. Sz konusu anlama gereince, yeni hattan gaz sevkyat 2001 ylndan balayarak tedricen artrlacak ve 2007 ylnda belirtilen seviyeye kacaktr. Bu tarih itibaryla Rusya Federasyonundan salanan gaz 30 milyar m3 olmaktadr.
434 435

Bkz. ONAY, Yaar; Rusya ve Deiim, Nobel Yaynlar, 1. Bask, Ankara, 2002. Bkz. BLBL, Rdvan; Uluslararas letiim, Paragraf Yaynlar, Konya, 1997.

166

Grld zere, Trkiye 2000li yllarda enerji ihtiyacnn nemli bir blmn Rusya Federasyonundan salama konusunda bir tercih yapmtr. Bu tercih 2000li yllarda Rusya Federasyonu ile ekonomik ve ticari ilikilerimizdeki temel noktalardan biri olacaktr.436 6.5.3. Bavul Ticareti Rusya Federasyonunun iinde bulunduu ekonomik artlarn etkisi ile d ticarette ortaya kan bir ticaret ekli bavul ticaretidir. Bavul ticareti Rus vatandalarnca baz tketim mallarnn yurt dndan ucuz olarak satn alnmasn ve bu mallarn yolcu beraberinde lkeye getirilmesini, satlmasn iermektedir. Sz konusu ticaret eklinde, gerek ahslar Rusya Federasyonuna deeri 1000 Amerikan Dolarn ve toplam arl 50 kg gemeyen eyay gmrk vergilerini demeden getirebilmektedir. Bavul ticareti uygulamas 1993 ylndan balayarak Austos 1998 ekonomik krizine kadar nemli bir ticaret ekli olmaya devam etmitir. Ancak, lkenin maruz kald gmrk vergisi kayplar nedeniyle sz konusu ticareti kontrol altna alma ynndeki uygulamalar ve Austos ayndaki ekonomik kriz, Rusya Federasyonu ile gerekletirilen bavul ticaretini olumsuz ynde etkilemitir. te yandan, bavul ticaretinin belirli dnemdeki koullar neticesinde ortaya km bir ticaret ekli olduu dikkate alnmal ve bu ticaret eklinin uzun vadeli olmayaca, zaman ierisinde kontrol altna alnarak snrl hale getirilecei gz nnde bulundurulmaldr. 6.5.4. Karlkl Yatrmlar a) Rusya Federasyonunda Trk Ortakl Firmalar tarafndan gerekletirilen yatrmlar:
436

Bkz. AM, Esat; Siyaset Bilimine Giri, Der Yaynlar, 4. Bask, stanbul, 1995.

167

Rusya Federasyonu Devlet statistik Komitesi verilerine gre, 1 Ekim 2000 tarihi itibaryla Rusya Federasyonunda Trk sermayesi miktar 362,4 milyon $dr. Ayn dnemde yaplan sralamada ise Trkiye Rusya Federasyonunda yabanc sermaye yatrm bulunan lkeler arasnda 10. srada yer almaktadr. Rusyada Trk firmalar tarafndan gerekletirilen belli bal yatrmlar, Moskovada yaplan drt byk hipermarket, bira ve malt fabrikas ile Coca-Cola datm konusunda gerekletirilen yatrmlardr. Dier taraftan, Rusya Federasyonunda Yap ve Kredi Bankasnn Yap-Toko Bank, Ziraat Bankasnn kurduu Rus Trk Bankas, Garanti Bankasnn GarantiMoscow, Finansbankn Finansbank (Moscow) Ltd ve ktisat Bankasnn ktisat Russia bankalar faaliyet gstermektedir. b) Trkiyede Rus Firmalar Tarafndan Gerekletirilen Dorudan Yatrmlar: Mays 2001 tarihi itibaryla lkemizde 168 adet Rus-Trk ortaklnda kurulan firma faaliyet gstermektedir. Bu firmalarn toplam sermayeleri 3.97 trilyon TL olup, bu tutarn 2.38 trilyon TLsi (%60) Rus ortaklara aittir. lkemizde toplam yabanc sermaye yatrmlar ierisinde Rus meneli yatrmlar %0,12 orannda pay almaktadr.437 Rus firmalar, lkemizde skenderun Demir-elik Fabrikalar, Seydiehir Alminyum Tesisleri gibi projeleri gerekletirmilerdir. Deriner Baraj ile ilgili almalar da devam etmektedir. Barajn altyap ileri Rus Technostrojexport firmas tarafndan yaplmaktadr.438

Bkz. CRELL, George; Ruslarn Asya Siyaseti, Toker Yaynlar, stanbul, 1990. Bkz. MANSUR, Raul; Moskva. Grsel Gezi Rehberleri Serisi, Dost Kitabevi Yaynlar, Ankara, 1999.
438

437

168

Rus firmalar lkemizde zellikle, demiryollarnn inas ve elektrifikasyonu, baraj ve hidroelektrik santralarnn inas, baz sanayi tesislerinin modernizasyonu gibi konularla ilgilenmektedirler.439 6.5.5. ki lke Arasnda Yaplan Anlamalar Trkiye belirtilmektedir. 1- Trkiye ile Rusya Federasyonu arasndaki ticari ilikiler 8.10.1937 tarihli Ticaret ve Seyrisefain Anlamas ve 25.2.1991 tarihli Ticari ve Ekonomik birliine Dair Anlama erevesinde yrtlmektedir, 2- Trkiye ile Rusya Federasyonu arasnda Yatrmlarn Karlkl Teviki ve Korunmasna likin Anlama 15.12.1997 tarihinde Ankarada imzalanm ve onay sreci 17 Mays 2000 tarihinde tamamlanmtr,440 3- ki lke arasnda ifte Vergilendirmeyi nleme Anlamas 15.12.1997 tarihinde imzalanm ve 1 Ocak 2000 tarihinde yrrle girmitir, 4- ki lke arasnda Ticari, Ekonomik, Snai ve Bilimsel-Teknik birliinin Gelitirilmesi imzalanmtr, 5- Trkiye-Rusya Federasyonu Hkmetleraras Karma Ekonomik Komisyonu (KEK) IV. Dnem Toplants 1-5 Kasm 1999 tarihleri arasnda Moskovada yaplmtr, Hakknda Uzun Vadeli Program, 15.12.1997 tarihinde ile Rusya Federasyonu arasnda yaplan anlamalar aada

Bkz. DAI, Zeynep; Rusyann Dnm. Kimlik, Milliyetilik ve D Politika, Boyut Kitaplar, 1. Bask, stanbul, 2002. 440 http://www.rambler.ru.

439

169

6- Trkiye-Rusya Federasyonu Hkmetleraras Karma Ekonomik Komisyonu (KEK) V. Dnem Toplants

441

20-23

Ekim

2000

tarihleri

arasnda Ankarada yaplmtr.

6.6. Rusya Ekonomisinde Yaanan Son Gelimelerin Trk-Rus Ekonomik likilerine Etkisi Rusya, 150 milyon kiilik nfusu ve mal ve hizmet sektrndeki boluklar ile son yllarda Batl firmalarn hedef pazarlar arasnda yerini almtr. Burada dnyann hibir yerinde grlmeyen kar oranlarnn elde edilmesi ise baz skntlarn gz ard edilmesine yol amtr.442 1996 ylnda balayan makro ekonomik toparlanma ve IMF ile pe pee imzalanan anlamalar Rus ekonomisi hakknda olumlu beklentileri artrmtr. ernomridin hkmeti, ticaret ve enerji sektrnn liberarizasyonu konusunda, nlemler alm ve uygulad kat mali politikalarla, makro ekonomik dengeleri yakalamtr. GSYH 1995 ylnda %4, 1996 ylnda %6 azalrken, 1997 ylnda %1 artm ve bu Sovyetler Birliinin dalmasndan sonra ilk art olmutur. Tahl retimi artmaya balaynca, tahl ithalatna olan bamllk azalm ancak hayvanclkta yaanan gerileme engellenememitir. Sanayide metalrji (zellikle alminyum), makine-imalat (tat aralar), kimya-petrokimya gibi baz sektrlerin bymesi ve canlanmas baka sektrleri de canlandrmtr. talebin artmas ekonominin i dinamiklerinin almaya baladn gstermitir. 1997 ylnda, birok firma ihracat yapmak yerine i piyasaya mal vermeyi tercih etmitir. Enflasyonla mcadele Rus hkmetinin en nemli baars olmutur. 1992de %2501 olan enflasyon oran 1996 ylnda %22ye, 1997 ylnda da %16 ya inmitir.

441

McCAULEY, Martin; The Khrushchev Era. 1953-1964, Seminar Studies in History, Pearson & Longman Education Group Limited Publishers, England, 1995, s. 45, 56-60. 442 KAPUSCNSK, Ryszard; mparatorluk, Om Yaynlar, 1. Bask, stanbul, 1999, s. 67-90.

170

Eyll 1995 ten itibaren uygulanan ruble koridoru, rublenin istikrarn artrm ve enflasyonun azaltlmasnda yardmc olmutur.443 lkenin dviz rezervleri hzla artarak, 1996 sonundaki 16 milyar dolardan, 1997 ylnda 23.8 milyar dolara kmtr. D ticaret fazlas 1997 ylnda 40 milyar dolara karken, Rusyann d ticaretinde yava-yava ihracat birlikleri, (Demir d Metaller hracatlar Birlii, Petrol hracatlar Birlii gibi) ve ithalat rgtlerin arl hissedilmeye balanmtr. Rus vatandalarnn yurt d tasarruflar 50 milyar dolar, i tasarruflar da 40-60 milyar dolar seviyesine ularken, 1996 ylndan itibaren, yurtd tasarruflarnn bir ksm Rus yatrmlara, bir ksm da yabanc yatrm olarak Rusyaya dnmeye balamtr. 1991 1993 yllar arasnda 3 milyar dolar, 1994 ylnda 1 milyar dolar, 1995 ylnda 3 milyar dolar ve 1996 ylnda 6.5 milyar dolar olan yabanc yatrmlar, 1997 ylnda 6.2 milyar dolara ulamtr ve toplam yatrm miktar da 19.7 milyar dolar amtr. Bununla birlikte Rusyadaki yabanc yatrmlar miktar dier dou Avrupa lkelerindeki miktarla kyaslandnda olduka mtevaz bir tablo domaktadr. Gei dneminde ayakta olan sektrlerin byk firmalar ve dnem ierisinde yeni oluan finans gruplar da lke sanayisinin eitli sektrlerinde retim, pazarlama ve datm aamasnda yatrmlara balam ancak yatrmlara balam ancak yatrmlarnn arlkl bir ksm retim d sektrlerde younlamtr.444 ernomirdin hkmetinin mali politikalar alanndaki baars neticesinde 1992 ylnda %40 olan bte a, 1997 ylnda %6 olmutur. Bu sonucun en nemli sebebi hammadde ihracat ile artrlan d ticaret fazlas olmakla beraber, harcama kalemlerinde gidilen tasarruflar, askeri harcamalarn kslmas, kamu yatrmlarnn azaltlmas ve fiyat sbvansiyonlarnn ortadan kaldrlmas da etkili olmutur. Buna karn batl vergi sistemine geilmekle birlikte, etkili bir vergi toplama sistemi yaratlamadndan vergi toplamada baarszlklar devam etmitir.445

Bkz. WALKER, Martin; Dev Uyanyor. Leninden Gorbaova, Altn Kitaplar Yaynevi Yaynlar, 1. Bask, stanbul, 1989. 444 Bkz. CROZIER, Brian; The Rise and Fall of The Soviet Empire, An Imprint of Prima Publishing, National Review, California, 2000. 445 Bkz. ALEKSANDROV, S. K.; Stran Mira (Dnya Devletleri), Rus Politik- Edebiyat Neriyat, Politizdat Yaynlar, Moskva, 1989.

443

171

1992 ylnda, devlet sbvansiyonlar GSYH %25 ini olutururken, 1996 ylnda bu oran %1 e inmitir. Yukarda saylan gelimeler neticesinde uluslar aras finans kurulular ve Batl devletler Rus ekonomisi iin olumlu yorumlar yapm ve lkenin kredi notu ykseltilmitir. Bunun neticesinde Rusya hkmeti iki kez dnya piyasalarna toplam deeri bir milyar dolar aan Eurobond ihra ederken Rusya deerli katlar piyasas 1996 ylnda yzde 156 bymtr.446 Finans sektr sayca bymesine ramen (1995 yl banda banka says 2500e, sigorta irketi says 2200e ve arac kurulu says 28.700e kmtr) bu sektrdeki kurululardan nemli bir blm kk leklidir ve mali temeli zayftr. 1996 ve 1997 ylnda gsterilen yaylma neticesinde byk finans gruplar bir nevi monopollere dnm ve Rus ekonomisinin salkl bir ekilde gelimesine engel olmutur. Ancak her eye ramen Rus ve yabanc devlet adamlarnn Rusyaya ynelik iyimser yorumlar devam etmitir. Mart 1998de ernomirdinin grevden alnmasyla Rus ekonomisinde baz skntlarn meydana geldii anlalmaya balanmtr. Gerekten de ernomirdin hkmetinin son yl finans gruplaryla ekonomik hakimiyet mcadelesinin etkisinde gemitir. Hkmetin vergi toplama ve lke ekonomisinde rekabet ortamn iyiletirme abalar sert tepki grm, ayn zamanda da B. Yeltsinin evresindeki kimi grevliler hkmeti g durumda brakmtr.447 Vergi hedeflerini tutturamayan ve Asyadaki krizle birlikte ihracat gelirleri azalan hkmet sosyal grevlerini yerine getirmekte zorlanmtr. Maalar dememek yoluyla bte istikrarn salama olaan bir yntem haline gelirken hkmetle aras alan bir grup iadam, sahip olduu basn aralaryla hkmeti ypratmaya devam etmitir. Yeltsin, Rus Parlamentosu Dumann desteinden de yoksun kalmtr. 19961998 dneminde Rus hkmeti, Dumaya sunduu byk saydaki yasadan ok kk bir ksmn byk pazarlklar sonucunda onaylatabilmitir. Duma-Hkmet ve DumaBakan arasndaki srekli srtmeler 1999 ylndaki Duma ve 2000 ylndaki Bakanlk seimlerine kadar Rusyann normal bir yasama srecine sahip olmasn

446 447

Bkz. BROWN, Archie; The Gorbachev Factor, Oxford University Press, New York, 1996. MARPLES, R. DAVID; Russia, 1917-1921, Pearson Education Limited, Essex, 2000., s. 78, 89.

172

engellemektedir. Dumadaki komnist ve milliyeti ounluk ou zaman reform yasalarnn kabul karlnda Yeltsinin yetkilerinin kslmasn talep etmitir.448 Duma ile sk-sk uzlama yollar bulan ernomirdinin yerine Dumann tanmad Sergey Kirienkonun Babakanla atanmas yasama srecini nemli bir lde tkamtr. zellikle, yabanc yatrmlar asndan kritik olan baz yasalar (Product Sharing Agreements-retimi Paylama Anlamas gibi) Dumadan kartlamamtr.449 Finansal oligari ve tekellere kar balatt kampanya sonucunda Kirienko, merkezi basn ve televizyonlarla kar karya kalmtr. Bu mcadelenin trmanmas Austos aynda patlayan ekonomik krizin siyasi krizle birlemesine yol aan nedenlerden birisi olmutur.450

6.6.1. 17 Austos Krizi ve Nedenleri Kirienko hkmeti zor bir dnemde ibana gelmitir. Bunun nedenlerinden ilki, vergilerin toplanmamasdr. 1998 ylnn ilk yarsnda planlanan verginin 100 milyar rublelik ksm (15 milyar dolar civarnda) toplanamamtr. Mkelleflerin sadece %8i dzenli vergi deyen statsndeyken zellikle byk monopoller ve bata Rusyada vergilerinin drtte birini veren Gazprom daha az vergi vermek iin hkmetle mcadeleye balamtr. Vergi oranlarnn yksek olmas neticesinde vergi sistemi etkili olamamtr. kinci olarak, petrol fiyatlarnda yaanan srekli dme eilimidir. 1997 ylnn son aylarnda varil bana petrol fiyat 22 dolar iken 1998in ortalarna doru 14 dolara, Austos aynda da bir ara 9 dolara inmitir. Doal gaz ve dier hammaddeler Uzakdou Asya ve dnyadaki krizle birlikte ucuzlarken Rusyann ihracat kayplar 10-15 milyar

http://www.russianembassy.org Bkz. VANOV, gor Sergeyevi; Rusyann D Politikas ve Dnya (Makaleler ve Toplantlardan derleme), Uluslararas likiler Moskva Devlet niversitesi, Rusya Siyaset Ansiklopedisi ROSSPEN Yaynlar, Moskva, 2001. 450 Bkz. ROSE, Richard & MUNRO, Neil; Elections without Order. Russias Challenge to Vladimir Putin, Cambridge University Press, Cambridge, 2002.
449

448

173

dolara kmtr. Sadece 1998 ylnn ilk be aynda ihracat %14e gerilemitir. Rus hkmeti bteyi varil bana petrol fiyatnn 19 dolar olaca varsaymndan hesapladndan 1998 ylnn ortalarna doru bte darboazna girilmitir. IMFnin azalan finansman destei ve ABD Kongresinin Rusyaya yeni yardmlara scak bakmamas da d kaynakl finansman imkanlarn daraltmtr. Dnemin bir baka zorluu, Rus finans gruplar arasnda savan iddetlenmesi olmutur. eitli gruplar devlet tekellerinin zelletirilmesinde birbirine sava amtr. Sava siyasi sahneye de tanmtr.451 1998 ylnda dardan gelen krediler rublenin glendirilmesi ve i ve d bor demelerine giderken, hkmet ithalat ksmak iin ek %3lk ithalat vergisine bavurmutur. 1998 ylnda herkes tarafndan sabrszlkla beklenen Rosneft ve Gazpromun zelletirme denemeleri fiyasko ile sonulanmtr. Den petrol fiyatlar karsnda Rosneft ilk ihalede 2.2, ikinci ihalede de 1.6 milyar dolara alc bulamam, Gazpromun %5 i de satlamamtr.452 Gelirleri arttrmak iin tm aralardan yoksun Rus hkmeti Dumann muhalefetinden dolay daha esnek, caydrc ve geni bir vergi yasas veya geici vergi dzenlemeleri hazrlayamamtr. Mays 1998de isizlik oran %9.3e karken, Haziran 1998de hkmete denmeyen maalarn toplam 11 milyar dolara ulamtr. Btn bu skntlar Rusyada devalasyon beklentisinin domasna yol amtr. Uluslararas kredi kurulular pe pee Rusyann kredi notlarn drmtr. Ayrca, Rusyadaki yatrmlarn nemli bir ksmnn scak para olmas bu parann lkeyi hzla terk edebilecei korkularn uyandrmtr. Gerekten de 1997 ylnda Rusyaya 6.2 milyar dolar dorudan yatrm yaplrken portfy yatrmlar 10.5 milyar dolar olmutur. 13 Temmuz 1997de Rus hkmeti ve uluslararas finans kurulularnn

Rusyaya 22 milyar dolarlk bir destek paketi aklamas da devalasyon beklentisini

Bkz. PAAYEV, T., ALLAHVERDYEV, M., KERMOV, X., ABDULLAYEV, A.; qtisadiyyet Terminleri Leti: ktisat Terimleri Szl; Elm Yaynlar, Bak, 1994. 452 http://www.gazetasng.ru.
451

174

azaltamamtr. Kirienko hkmetinin anti-kriz paketinin uygulanmas iin her ay gelirlerin 3-4 milyar Ruble ile arttrmas gerekirken gelirlerde srekli d gzlenmitir. Hkmet ve zel sektrn d bor demeleri aksamaya balamtr. 1 Ocak 1998 itibaryla Rusyann 149 milyar dolar devlet ve 30 milyar dolar zel sektr d borlar birikirken gelirlerdeki gerileme bu borcun denmesini zorlatrmtr.453 1998 ylnn nemli bir baka talihsizlii Rusyada son 40 yln en kt hasadnn elde edilmesi olmutur.454 Kirienko, 17 Austos 1998e kadar anti-kriz programn devam ettirmi ancak bu tarihte yeni tedbirlerin kanlmaz olduunu grp Rusya iin nem tayan kararlar almtr.455 Her eyden nce ruble koridoru kaldrlm ve neticede 17 Austos ve 7 Eyll arasnda ruble devalasyonu karaborsada %70e kadar km, daha sonraki mdahalelerle de %50 civarna inmitir.456 Rusyann iyi kredi notu sayesinde ucuz kredi bulan devlet kurumlar ve zel bankalarn bu kredileri geri demedeki skntlarn hafifletmek iin 90 gnlk d bor deme moratoryumu ilan edilmitir. Speklatif faaliyetleri nlemek asndan yabanclarn ksa vadeli finansal aralara yatrm yapmalar da yasaklanmtr.457 Bu tedbirler neticesinde doan ekonomik kriz hzla siyasi krize dnm ve Krienkonun grevden alnmasyla hkmet krizi domutur. Daha da nemlisi Yeltsinin Devlet Bakanl o gne kadar olmayan bir ekilde tartlmaya balanmtr. Durma Yeltsinin babakan adayn onaylamayp kendisini tavize ve Dumaya daha uygun Babakan atamasna zorlamtr. Ancak krizin ekonomik sonular daha da ykc olmutur :
Bkz. TMAKOVA, Natalya, KOLESNKOV, Andrei, GEVORKYAN, Nataliya; First Person: An Astonishingly Frank Self-Portrait by Russia's President Vladimir Putin, Public Affairs Publications, New York, 2000. 454 http://www.putin.ru. 455 Bkz. ARI, Tayyar; Uluslararas likiler ve D Politika, Alfa Yaynlar, 3. Bask, stanbul, 1999. 456 Bkz. AM, Esat; Siyaset Bilimine Giri, Der Yaynlar, 4. Bask, stanbul, 1995. 457 Bkz. BLBL, Rdvan; Uluslararas letiim, Paragraf Yaynlar, Konya, 1997.
453

175

1. Krizle birlikte Rusyadaki bankaclk ve demeler sistemi kmtr. Hkmet, bankalar ve rubleye kar nemli bir gven sorunu domutur. Rusya uluslararas finans piyasalarnda izolasyon dnemine girmitir. Sadece birka banka borlarn deme veya deme takvimini tekrar dzenleme imkan elde etmitir. Bankalar aras demelerin yerine pein deme veya gayri resmi deme mekanizmalar domutur. Kredi kartlar dondurulmu, banka personelleri %30-70 azaltlm, bankalar aras eitli birleme abalar balamtr. Bank Imperyalin lisans iptal edilmi ve SBSAgro Bank milliletirilmitir.458 2. D ticarette akreditif ilemleri azalmaya balamtr. Barter tr ticaret n plana kmtr. Devalasyonun Rusyann ihracatn nemli lde artrmas beklenmemekle birlikte petrol ve doal gaz irketlerinin kar oranlarnn artmas beklentisi domutur. 3. lke iinde perakende satlar hzla artarken toptan satlar byk alclarn nakit sorunlar neticesinde hzla azalmtr. Krizin ileriki aamalarnda ise halk perakende sat yerlerinden ak pazarlara ynelmeye balamtr. Perakende ticareti ile uraanlar elindeki stoklar eritmediklerinden ithalatlarn ksm veya tamamen dondurmutur. 4. Speklatif sermaye Rusya ve benzer durumdaki lkelerden hzla kaarken, Batl yatrmclarn Rusyada risk alma istekleri azalmtr. Birok sektrde yabanclar, yksek vergiler, yksek su oran, yolsuzluklar, zayf banka sistemi ve eksik mevzuatn yanna ekonomik krizin eklenmesiyle Rusyaya ilgisini yitirmitir.459 5. Rusyada dviz darboaz boy gstermitir. 6. Genel olarak fiyatlar artarken, rn arz da hzla azalmtr. thalatn kslmas rn skntsn artrmtr.

458

Bkz. CROZIER, Brian; The Rise and Fall of The Soviet Empire, An Imprint of Prima Publishing, National Review, California, 2000. 459 Bkz. ONAY, Yaar; Rusya ve Deiim, Nobel Yaynlar, 1. Bask, Ankara, 2002.

176

7. Kriz ii karmalarna, geici izinlere, maa demelerinde gecikmelere neden olmutur. 8. Rusyada olumakta olan orta snf byk bir darbe almtr. Toplumdaki ekonomik uurumlar artmtr. 9. nceki hkmetlerin en nemli baars olan enflasyonu indirme alannda geri adm atlm ve sadece Eyll 1998 enflasyonu %38 olmutur. Daha sonra yrrle giren fiyat denetimi enflasyonu frenlemitir. 3. Kriz ve dier lkeler Rusya krizinin dier lkelere yansmalar incelenirken grup lke ayrt edilebilir. Birinci grupta Rusyann alacakllar ve dier gelimi batl lkeler sralanabilir. Burada zellikle Alman finans sektrnn AB Gda ve Tketim mallar ihracatlarnn, ABD iftilerinin ve skandinavya lkelerinin ihracat ve ithalatlarnn ok olumsuz etkilendiini vurgulamalyz. AB, ABDden sonra ikinci en byk pazarn korumak, tekstil- konfeksiyon alannda da byk pazarlarndan biri olan Rusyay kaybetmemek iin nlemler gelitirmektedir. ABDde iftilerini korumay amalamaktadr. ABD, Rusyaya 885 milyon dolarlk gda yardm ve kredisi ABde 500 milyon dolarlk gda paketi aklamtr.460 Rusyan en nemli finansman kayna olan Alman bankalar, her ne kadar verdikleri kredilerin nemli bir ksm sigorta kapsamnda olsa da, endieli bir dneme girmitir.

Bkz. NETCHEOLODON, General; Rus htilali ve Yahudiler, Sebil Yaynevi Yaynlar, 2. Bask, stanbul, 1996.

460

177

skandinavya lkeleri arasnda Finlandiya ve Norve en olumsuz etkilenen lkeler olmutur. Rusyaya byk miktarda dayankl tketim mal ve hizmet ihra eden bu lkeler nemli pazarlar yitirmitir.461

eitli lkelerin ihracatlarnn Rusyaya ball lke Belarus Moldova Kazakistan Grcistan Azerbaycan Ermenistan Ukrayna Litvanya Krgzistan zbekistan Letonya Estonya Tacikistan Bulgaristan Trkiye Polonya Trkmenistan Macaristan Hrvatistan Slovakya ek Cumhuriyetleri (Dou Avrupa lkeleri)
461

% 70.0 62.0 31.0 27.4 26.0 22.1 21.8 21.4 20.2 16.3 15.9 13.5 8.4 8.0 7.8 6.5 5.8 5.0 3.8 3.7 3.3

Kaynak : Economist inteligence unite (BDT lkeleri), Solomon Smith Barney

http://www.mid.ru.

178

Trkiye, Dou Avrupa lkeleri, in gibi lkeler ikinci grup lkeleri oluturmaktadr.462 Rusyaya komu olan, bu lkeler iin, Rusya pazar hayati nem tamaktadr. Bununla birlikte bu lkelerin bir ksm (Orta ve Dou Avrupa) son yllarda Rus pazarndaki yerini yitirmekte ve d ticarette Rusyann pay azalmaktadr. Trkiye ve inin Rusya pazarndaki yeri ise glenmektedir. Bu iki lke firmalar son krizde Rusya pazarnda ekinmeyen ve faaliyetlerini devam ettiren ender yabanc firmalardr.463 nc grupta yer alan bamsz devletler topluluu lkeleri ise, Rusyaya ekonomik ballklarna gre, nemli llerde krizin etkisi altnda kalmlardr. Ukraynada nemli oranda devalasyon (%35) ve bte dengesizlikleri meydana gelirken, Moldova ve Belarusta devalasyon daha dk oranda kalmtr. Bununla birlikte Ukrayna ve Belarusta dviz piyasasnda nemli bir darboaz domutur. Hkmetler dviz piyasalarn ciddi bir denetim altna almtr. Rusyadaki kriz ihracatlarn Rusyaya yapan bu lkelerde ihracat gelirlerinde azalmalar dourmutur. Finans pazarlarna ulamas zorlaan Kazakistanda Rusya ile ticaretin azalmas sonucu retimde klme yaanmtr.464 Rusyaya d ticarette bamllklar daha dk olan lkelerde ise gzle grlr bir deiiklik grnmese de, makro ekonomik istikrar korumada skntl bir dneme girdikleri bilinmektedir.465 Krizi firmalar asndan deerlendirdiimizde, byk kayplar sonucu tamamen ekilen firmalar veya faaliyetlerini kltp Rusyadaki varln srdren firmalar karmza kmaktadr. zellikle yatrmc yabanclar, yerel girdileri artrmak ve fiyatlar indirme yoluyla varlklarn srdrmtr.

462 463

http://www.kremlin.ru/withflash/Vneshnyaya_politika619.shtml. http://www.president.kremlin.ru. 464 http://www.rambler.ru. 465 MARPLES, R. DAVID; Russia, 1917-1921, Pearson Education Limited, Essex, 2000., s. 78, 89.

179

Rusyaya srf ihracat yapan firmalar ise, satlarn korumak iin fiyatlar nemli lde azaltmtr. Yeni Rus hkmetinin mdahaleci politikas finans alanndaki yabanc yatrmclar Rusyada uzaklatrrken, ithalatn ok pahallamas yerel retimi ok cazip hale getirmitir. Kriz ithalat pahallatrdndan Rusyada montajda pahal hale gelmitir. Bu zellikle otomotiv alanndaki montaj yatrmlarn frenlemitir.466 Tketim mallar retiminde arlk ucuz markalara verilemeye balanmtr. Bu sre gda rnlerinde ok hzl deilken temizlik malzemeleri giyim gibi rnlerde daha ok hissedilmektedir.467 4. Rusya krizinin Trkiyeye etkileri Daha nceki yllarda yaanan kk krizleri baar ile atlatan ve Rus pazarna gittike nem veren Trk firmalar bu krizden derin bir ekilde etkilenmitir. a.Taahht Taahht alanndaki firmalar iin en nemli sorun ksa ve orta vadede kamu ve zel sektrden yeni proje alma imkanlarnn daralmas olmutur. Bu gelime karsnda bu firmalarn bir ksm Rusyaya komu lkelere arlk vermeye balamtr. Ruble ile i yapan Trk taahht firmalarnn bulunmamas devalasyonun etkisini hafifletmitir. 1998 ylnda firmalarmzn Rusyada stlendikleri taahht ilerin toplam 440.7 milyon dolar seviyesine inmitir. Bu ilerin nemli bir ksm da kriz neticesinde askya alnmtr. Fiilen sadece Trk Eximbank tarafndan finanse edilen projeler devam etmitir.468 b.Ticaret

KAPUSCNSK, Ryszard; mparatorluk, Om Yaynlar, 1. Bask, stanbul, 1999., s. 67-90. Bkz. WALKER, Martin; Dev Uyanyor. Leninden Gorbaova, Altn Kitaplar Yaynevi Yaynlar, 1. Bask, stanbul, 1989. 468 McCAULEY, Martin; The Khrushchev Era. 1953-1964, Seminar Studies in History, Pearson & Longman Education Group Limited Publishers, England, 1995., s. 45, 56-60.
467

466

180

Rusyadaki bankaclk sektrnn kmesi, gven messesesinin sarslmas ve ithalatn pahallamas karsnda Rusyaya ihracat azalmtr. Bununla birlikte Rusyadaki kriz ancak kendi datm ve pazarlama sistemini kuran irketlerin bu tr olaylardan etkilenmeden faaliyetlerini srdrebildiini gstermitir. Trkiyenin Rusyaya ihracat 1998 ylnda 1997 ylna gre %34 gerilerken ithalatta 1997 yl hacmi korunmutur. Krizden sonra Rusyada oluan fiyatlar ihracat imkanlarn olduka kstlamtr. Krizin atlatlmaya balanaca dnem Trk firmalar iin byk nem tamaktadr. Batl firmalarn temkinli yaklamlarna karn Trk firmalarnn fiyat avantajlarn kullanmalar uzun vadede Trkiyenin Rus piyasasndaki yerini salamlatrabilir. thalatta ok nemli deiikliklerin olmas beklenmemektedir. Rusyann rekabet gcne sahip ihra rnleri yelpazesi ok dar olduundan devalasyon Rusyaya nemli ihracat avantajlar yaratamaz.469 c. Bavul Ticareti Son iki ylda bavul ticaretine uygulanan snrlamalar kriz dneminde hafiflemeye balamtr. Y. Primakova yakn iktisatlar reformlarda sosyal boyutu savunmaya balam ve bavul ticaretinin dar gelirli vatanda iin ksa vadede iyi bir alternatif olduunu aklamtr. Bununla birlikte orta ve uzun vadede bavul ticareti ile gelen rnlerin Rusya iinde retimine geilmesi ncelik olarak vurgulanmtr. Bavul ticareti alannda alan firmalar, ekonomik glerine gre krizden en ok etkilenen firmalar olmutur. zellikle Karaky ve Sal Pazarnda sistem gerei ak hesap usul alan firmalar Rusyada nemli miktarda para kaybetmitir. Ticaret

Bkz. MANSUR, Raul; Moskva. Grsel Gezi Rehberleri Serisi, Dost Kitabevi Yaynlar, Ankara, 1999.

469

181

ilemlerini bankalardan aldklar kredilerle finanse eden ve kk aile irketi olan bu giriimler Trk bankalara kar ok hassas bir konuma gelmitir.470 Tekrar kredi alp borlarn deyememeleri bavul ticareti iin sknt dourmutur. Kriz neticesinde 1998 ylnda bavul ticareti bir nceki yla gre %36.2 azalmtr. 1997 ylnda 5.8 milyar dolar olan hacim 1998de 3.7 milyar dolara inmitir. Rusya ile 1997 ylnda 4 milyar dolar civarnda olan bavul ticareti 1998 ylnda 2-2.5 milyar dolar civarnda seyretmitir.471 d. Turizm Turizmde ksa vadede turist saysnda bir azalma beklenmekle birlikte orta ve uzun vadede Trkiyenin en ucuz turizm merkezi olmas sebebiyle baz Batl lkelere giden Rus turistlerin Trkiyeye ynelmesi beklenmektedir. Rusyadan Trkiyeye turist gelilerinde yaanan azalmaya ramen Trkiye halen Rus turistlerin en ok ziyaret ettikleri lke konumunu korumaktadr. Yukardaki verilerden anlald gibi Rusyadaki krizden sonra Trk-Rus ekonomik ilikilerinde nemli bir daralma meydana gelmitir. Krizin Trkiyenin d ekonomik ilemleri zerindeki olumsuz etkisi, bavul ticareti de hesaba alndnda 3-4 milyar dolara yaklamaktadrlar. Ancak bavul ticareti ve taahht hizmetleri alanndaki gerilemenin kriz ncesinde balad, krizin arttrc bir rol oynad vurgulanabilir. D ticaret, turizm ve tamaclk alanndaki gerileme ise esasen krizle birlikte trmanmtr. Kriz sonrasnda Trk hkmetinden st dzey temsilcilerinin Moskovay hzla ziyaret edip firmalara yardmc olacak eitli tedbir vaatlerinde bulunmasna ramen uzun bir sre hibir tedbir alnamamtr.

Bkz. DAI, Zeynep; Rusyann Dnm. Kimlik, Milliyetilik ve D Politika, Boyut Kitaplar, 1. Bask, stanbul, 2002. 471 Bkz. BROWN, Archie; The Gorbachev Factor, Oxford University Press, New York, 1996.

470

182

Kararlarn alnmas Trk Babakannn Moskova ziyaretine endekslenmi, ancak bu ziyaret olamaynca krizle ilgili tedbirler byk bir gecikme ile Aralk aynda aklanmtr. Tedbirlerin Rusyaya ynelik tedbir olmasndan ziyade genel tedbir olmas ve aralarnda Rusya ile ilgili maddelerin bulunmamas nemli bir dezavantaj olmutur.472 Eximbankn sermayesini arttrma, banka ve finans kurumlarnn yurtdndan salad kredilerden KKDF kesintisinin sfra indirilmesi, tekstil sektrne 6 ay vade ile faizsiz pamuk satlmas, dahilde ileme rejimi kapsamnda ithalatta gmrk teminatlarnn yzde 10 indirilmesi gibi nlemler ieren paket Rusya ile ticarette canllk getirmemitir.473 Esasen Babakanlar seviyesinde tartlabilecek ve Trkiyedeki gda ve tekstil/hazr giyim reticilerine geici bir rahatlk verecek Rusyaya bir yardm paketi yrrle girememitir. Daha sonra da ABD ve ABnin aklad yardm paketleri, ki bu paketlerin byk ksm gda ve ila kredisi eklinde verilmitir ve Gazpromun doal gaz karlnda Belarus, Moldova ve Polonya ile barter anlamalara gitmesi ile ilgili sektrlerdeki reticilerimizin skntlarnn zlmesini engellemitir.474 Tedbirlerin taahht sektrne ynelik hibir madde iermemesi ve zellikle Trkiye Mteahhitler Birlii yelerinin talep ettii Trk inaat firmalarna Rusyadaki makine parklarn ve iilerini asgari seviyede koruma imkan tanyacak kpr kredisinin kararlatrlamamas da sknt yaratmtr. Baz zel sektr birimleri zel barter anlamalarna gitmeyi denese de bu mekanizmalar yeterli siyasi destek olmadndan dolay gerekletirilememitir.

Bkz. CROZIER, Brian; The Rise and Fall of The Soviet Empire, An Imprint of Prima Publishing, National Review, California, 2000. 473 Bkz. CRELL, George; Ruslarn Asya Siyaseti, Toker Yaynlar, stanbul, 1990. 474 Bkz. VANOV, gor Sergeyevi; Rusyann D Politikas ve Dnya (Makaleler ve Toplantlardan derleme), Uluslararas likiler Moskva Devlet niversitesi, Rusya Siyaset Ansiklopedisi ROSSPEN Yaynlar, Moskva, 2001.

472

183

Ayn dnemde Rus firmalarn iddial olduklar baz projelerde aksamalarn kmas ve doal gaz alannda Trkmen doal gazna da ncelik verilmesi przler yaratmtr.475 Abdullah calann yakalanmasndan sonra Trkiyede yaanan baz terr olaylarnn Rus medyasnda arptlmas karsnda da etkili almalar yaplamaynca Rus turistlerin Trkiye ziyaretlerinde azalmalar balamtr.476 Yukardaki tespitlerden de anlald gibi Trkiyenin Rusya krizine ynelik politikas ok verimli olamamtr. 477 Rusya krizinin Trk zel sektrnn gndemine yerletirdii temel konulardan birisi de Rusya iinde kriz ortamnda yatrm projelerini devam ettirme ve Rusyaya ihracattan Rusya iinde retime geme gereksinimi olmutur. Rusyada proje yrten irketler faaliyetlerini aksatmazken, yeni balayacak projelerde aksamalar olmutur. Rusyada mevzuat ve gvenlik sorunlarnn artmas ve genel olarak finans sisteminin kmesi tereddtleri arttrmtr.478 Rusyada hkmet ve blge ynetimleri baznda Trk firmalar ve zellikle bu lkedeki pazarlarn korumak iin burada yatrm yapmas gereken KOBlere, destek verilmesi ncelik kazanmtr.479 1999 ylnn her iki lke iin seim yl olmas Rusyadaki ekonomik belirsizliin devam etmesi ve Rusyann uluslararas finans kurulularyla ilikilerinin gelitirilememesi, bu araylar yavalatan etkenlerdir. Ancak, 1998 ylnda ikili ilikilerde yaanan dn giderilmesi Trk zel sektr iin ok nemlidir ve ikili ibirliinin geleceini belirleyecek projelerde acil zmler gerekmektedir.480

http://www.russianembassy.org. Bkz. ROSE, Richard & MUNRO, Neil; Elections without Order. Russias Challenge to Vladimir Putin, Cambridge University Press, Cambridge, 2002. 477 YELTSN, Boris; Geceyars Gnlkleri, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 2000., s. 4589. 478 Bkz. SAGADEEV, A., Rusya ve Byk G deolojisi, Avrasya Dosyas Cilt:1, Say:1, Ankara, 1994. 479 http://www.putin.ru. 480 Bkz. LK, ., Ykselen Avrasyaclk: Bir Tarihsel deolojinin Jeopolitii, Ortadou Gazetesi, 2001.
476

475

184

6.6.2. Rusyaya Ynelik Ekonomik Stratejinin ncelikleri

kili ekonomik ilikilerin gelimesi iin aadaki konulara nem verilmelidir: Trkiye ve Rusyann AB ile ilikileri erevesinde Trkiye ve Rusya arasnda Serbest Ticaret Anlamas srecinin balatlmas nemlidir. Rusya ABden sonra Trkiyenin en nemli d ticaret ortadr. 1998 ylnda Rusya ve AB arasnda serbest ticaret alannn kurulmasna ynelik mzakerelerin balamamas, firmalarmz olumsuz etkilemektedir.481 Her iki lke firmalarn dier lkede AB lkeleri firmalarna kar dezavantajl konumda olmamas asndan, Trkiye ve Rusya arasnda Serbest Ticaret Anlamasnn imzalanmas nemlidir. ABD ve Rusya arasndaki ekonomik konularn dzenli mzakeresi ile ilgili kurulan ve dzenli olarak ylda iki kez toplanan ernomirdin-Gre Komisyonuna benzer bir komisyonun Trkiye ile Rusya arasnda kurulmas i hacmimiz gz nnde bulundurulduunda nemlidir. Bu komisyon zellikle ikili ilikilerdeki acil sorunlar ele almaldr. Bu ekilde, Karma Ekonomik Komisyon (KEK) toplantlarnn, sk-sk yaplan hkmet deiikliklerinden dolay uzun sre toplanamamasndan doan boluklar doldurulabilecektir. Trk iadamlarnn Rusyadaki faaliyetlerinin kolaylatrlmas asndan vize rejiminde baz deiikliklerin yaplmas nemlidir. Bugn vize vermede uygulanan, ilgili kurulutan davetiye gnderilmesi art ve yllk giri vizelerinin zor verilmesi iadamlarmzn faaliyetlerini aksatmaktadr. Ancak, son siyasi gelimelerin nda Rusyann vize rejimini yumuatmasn beklemek de zordur. Rusya Federasyonundaki mevcut diplomatik ve ticari temsilciliklerimizi glendirmek gerekmektedir. Ekonomik alanda rakibimiz olan lkelerin yapt gibi Rusyann baz nemli ehirlerinde ekonomik ve ticari temsilcilikler almas ve

481

Bkz. ARI, Tayyar; Uluslararas likiler ve D Politika, Alfa Yaynlar, 3. Bask, stanbul, 1999.

185

Trkiyenin Rusyaya ynelik ticaretinin nemli bir ksmnn getii Novorossiskte bir Trk konsolosluu almas, burada biriken sorunlarn zm asndan nemlidir. Oysa, Trkiyenin genel olarak d temsilciliklerini sayca azaltmaya ynelmesi ve temsilciliklerin harcama imkanlarn snrlamas bu ihtiyalara zt bir gelimedir. 1998 ylnda 115 yurtd kadrodan 32si iptal edilmi, 10 temsilcilik de tamamen kapatlmtr.482 Son dnemde Rusyann Trkiyede fahri bakonsolosluklar amak yoluyla baz blgelerdeki arln arttrmaya alt da grlmektedir. Antalyada alan fahri bakonsolosluun yannda, son dnemde Samsunda da bir fahri bakonsolosluk almas abalar gzlenmektedir. Bu giriimlerin karlksz braklmamas ve Trkiyenin de Rusyann nemli yerlerinde fahri konsolosluklar amas nemlidir. Trk-Rus ticaretinin gelimesinde nemli katk salayan karayolu

tamaclnda cretsiz kamyon gei kontenjan arttrlmal, ayrca Trk mallarnn Rusyaya giriini arttrmak iin nehir-deniz tamacl tevik edilmelidir.483 zellikle Volga-Don Kanalnn kullanm ile Trk mallarn Rusyann tm Avrupa blgelerine yayabilme imkan domaktadr. Trk Hava Yollarnn Rusyaya seferlerini arttrmak ve uygulanan yksek fiyatlar drmek, ayrca da hava kargo tamaclnda Trk firmalarnn da yer almasn salamak, Trk mallarnn Rusyaya ihracatn arttracaktr. Moskova dnda da uularn ekonomik olabilecei tek yer olan St. Petersburga direkt uularn balatlmas nemlidir. Trk iadamlar sadece bakent Moskovada deil, tm Rusyada i yapmaldr. Bu erevede Trkiyenin, Rusyann blgelerine ilikin ekonomik politikalar gelitirilmesi gerekmektedir. Rusya nfusunun %94 Moskova dnda yaarken, sanayi retiminin %94, tketim mallarnn %91i, yatrmlarn %91i, ithalatn %80i ve ihracatn %91i Moskova dndaki blgelere dmektedir.

Bkz. AM, Esat; Siyaset Bilimine Giri, Der Yaynlar, 4. Bask, stanbul, 1995. Bkz. TMAKOVA, Natalya, KOLESNKOV, Andrei, GEVORKYAN, Nataliya; First Person: An Astonishingly Frank Self-Portrait by Russia's President Vladimir Putin, Public Affairs Publications, New York, 2000.
483

482

186

Kaliningrad ve Nakhodkadaki serbest ekonomik blgeler gibi Novorossiskte bir serbest blge kurulmas ve Trk iadamlarnn bu blgedeki faaliyetlerinin tevik edilmesi, ikili ekonomik ilikiler asndan nemli sonular douracaktr. Ayn zamanda, Rus iadamlarnn da Trkiyedeki serbest blgelerde i yapmalar tevik edilmelidir. ki lke arasndaki ekonomik ilikilerin kalc olmas asndan Rus firmalarnn da Trkiyede i yapabilmeleri nemlidir. Rus firmalarnn gl olduklar alanlarda i alabilmeleri uzun vadeli ibirliinin kurulmasn destekleyecektir.484 Enerji projelerinde ortak zmlerin bulunmas ve ok katlml ibirlii modellerine gidilmesi hem finansman, hem de teknolojik adan yararl olacaktr. zellikle ihtilafl olan enerji konularyla ilgili olarak mzakerelerin gerekletirilmesi gerekmektedir.485 Ekonomik ilikilerin gelimesi asndan, hkmetlerin destei ok nemlidir. Son birka ylda st dzey siyasi temaslarn az olmas baz sorunlar yaratmtr. ok nemli bir gsterge, daha nceleri Karma Ekonomik Komisyon Ebakanlna Babakan Yardmclarndan birisini getiren Rusyann son Komisyon Bakanlar olarak Salk Bakan ve Ticaret Bakann atamasdr. Oysa Rusyann ok daha snrl ekonomik ilikilere sahip olduu ran ve Kanada gibi lkelerle ilgili Komisyon Bakanlar, Babakan Yardmcs seviyesindedir. st dzey siyasi temaslarn dzenli bir ekilde yaplmas ve hkmet d siyasi temaslarn arttrlmas (Parlementolararas Dostluk Grubu gibi) iadamlarmzn faaliyetlerini tevik edecektir. irketlerimizin pazarlama gcnn artmas asndan, tamamlayc mal pazarlayan irketlerin kuruluunun tevik edilmesi ve bu irketlere sektrel d ticaret irketlerine tannan teviklerin salanmas nemli olacaktr. Bu, zellikle blgesel bazda firmalarn birlemesine ve yurtd faaliyetlerde maliyetlerini azaltmalarna yardmc olacaktr.

Bkz. PAAYEV, T., ALLAHVERDYEV, M., KERMOV, X., ABDULLAYEV, A.; qtisadiyyet Terminleri Leti: ktisat Terimleri Szl; Elm Yaynlar, Bak, 1994. 485 Bkz. WALKER, Martin; Dev Uyanyor. Leninden Gorbaova, Altn Kitaplar Yaynevi Yaynlar, 1. Bask, stanbul, 1989.

484

187

Rusyaya ihracatmzda ok nemli bir sorun da standartlar alannda kmaktadr. Rozexpertiza ve Goststandartn sk sk TSE belgelerini kabul etmeyerek ve Trk firmalarndan Moskovada tekrar sertifika almalarn istemesi, zellikle kk ve orta lekli ihracatlarmz olumsuz etkilemektedir.486 ABD hkmeti benzer sorunlar nlemek iin Rosexpertizann ABDde temsilci firma bulmasn tevik etmitir ve US Testing, ABDli rnleri Rosexpertiza yerine ABDde aratrp sertifika vermektedir. Benzer bir ekilde stanbulda da Rosexpertiza temsilcilii almaldr.487 Mersin-Gaziantep-anlurfa yolunun inas ve bu yolun Trabzon veya Samsuna balanmas, Rusya iin nemli bir avantajdr. Rus Trlar Trkiye zerinden Akdenize ulaaca gibi, bu yeni hattaki hacminin bir ksm Rusyadan genelde bo dnen Trk TIRlardan oluacaktr. Akdeniz lkelerinden de Rusyaya karayolu tamacl glenecektir. Ayrca, Gneydou Anadolu Blgesi ve Akdeniz blgesinin rnleri daha byk miktarlarda Rusyaya ihra edilecektir. Bu ise, ya sebze-meyve, tarm rnleri, gda rnleri, tekstil gibi baz alanlarda Rusyaya ynelik yeni ihracat imkanlar yaratacak ve zellikle de GAPn yrrle girmesi sonrasnda nemli bir i imkan doacaktr. Trk mallarnn Rusyadaki imajn deitirmek ok nemlidir. Ucuz ve kalitesiz mal imajn iyiletirmek iin tantm kampanyalarnn yaplmas kadar, kaliteli mal satn arttracak veya lke prestijini arttracak firma maazalar ve marketlerin allar da tevik edilmelidir. Bu konuda, turizm alannda son 2-3 yl ierisinde yaplan baarl tantm almalar rnek alnmaldr. Kaliteli Trk malnn tantmnda st dzey Rus yetkililerinin Trkiyeye getirilmesi de ok nemli bir yntemdir. Nitekim, Trk malnn imaj ile ilgili deiiklikler, Ruslarn youn bir ekilde turist olarak Trkiyeye gelmesi ile deimeye balamtr.

486 487

http://www.gazetasng.ru. Bkz. ONAY, Yaar; Rusya ve Deiim, Nobel Yaynlar, 1. Bask, Ankara, 2002.

188

Ayrca, baz lke firmalarnn, rnlerine Trkiye menesi koyup Rusyann blgelerinde Trk rn gibi pazarlamalar da imaj gerilemesine yol amaktadr. Bunlar nlemek iin tedbirler alnmaldr.488 Hkmet d kurulularn Rusya ile ekonomik ve kltrel ilikileri gelitirmek iin gerekletirdikleri abalar daha fazla desteklenmelidir.

Bkz. NETCHEOLODON, General; Rus htilali ve Yahudiler, Sebil Yaynevi Yaynlar, 2.Bask, stanbul, 1996.

488

189

YEDNC BLM KNC DNYA SAVAI'NIN BTMNDEN GNMZE KADAR TRK - RUS LKLER 7. 1945-1953 GERGNLK DNEM Cumhuriyetin kurulmasna denk gelen yllarda SSCB ile tesis edilen ve iki Dnya Sava aras dnemde devam eden yakn dostluk ilikileri, 1945de II. Dnya Savann sona ermesiyle ciddi bir gerginlik dnemine girmitir. Aslnda ilikilerdeki bozulmann ilk iaretleri II. Dnya Savann balangcna rastlar.489 Gerekten de Sovyet Rusya, 23 Austos 1939da Rus-Alman Saldrmazlk Paktnn imzalanmasndan takriben bir ay sonra zamann Dileri Bakan Saraolunun 25 Eyll 1939 tarihinde Moskovaya yapt ziyaret srasnda, ilk defa olarak Ankaradan baz taleplerde bulunmu ve bu meyanda anakkale Boaznn birlikte savunulmasn nermi ve bu Boazdan Karadenize sahildar olmayan lkelerin gemilerinin geemeyecei yolunda teminat istemitir. Bu arada, Montr Szlemesinde tadilat ngren baz nerileri de (Karadenize sahili olmayan lke gemilerinin her geiinde SSCB ile istiare ve bunlarn tonajnn sahildar lkeler gemilerinin toplam tonajnn 1/5ini gememesi vs. gibi) Ankaraya iletmitir.490 Moskova bu husustaki taleplerini, daha sonra sava srasnda da ngilizlere ve Almanlara (Molotofun 12 Kasm 1940 tarihinde Berline yapt ziyaret srasnda) amtr. ngilizler, Ruslar kendi taraflarna ekmek ve Almanlarla arasn amak saikiyle Moskovann bu giriimlerine yumuak yaklamtr. te yandan Hitler'in 17 Mart 1941 tarihinde Bykelimize vaki ifadelerinden Almanlarn da, Montrde Karadenize sahildar lkeler lehine baz dzenlemeler yaplmasna rza gsterdii, buna karlk Ruslarn Boazlarda s talebine kar kt anlalmaktadr. Ancak,
489 490

KAPUSCNSK, Ryszard; mparatorluk, Om Yaynlar, 1. Bask, stanbul, 1999., s. 67-90. Ayhan Kamel, http://www.foreignpolicy.org.tr/tur/makale/akamel.htm ; 22 Aralk, 2004.

190

aralarndaki Saldrmazlk Paktna ramen Almanyann 22 Haziran 1941de SSCBye saldrmasyla kendi derdine den Moskovann Trkiye zerindeki basklar, bu tarihten sonra bir sre iin hafiflemitir.491 Bu dnemde Moskova, savan kendi zerindeki ykn azaltmak amacyla Trkiyeyi Almanyaya kar savaa sokmaya almtr. Ancak Ankara Rusyann bu konudaki giriimlerine iltifat etmemitir. Bu durumun Ruslar memnun etmedii muhakkaktr. Ruslar, Alman saldrsn pskrttkten sonra eski taleplerini yeniden gndeme getirmeye balamlar ve bu arada mttefikleri bu konuda ikna iin de Trkiyenin Almanyaya kar savaa girmemi olmasn bir koz olarak kullanmlardr. Nitekim 4-11 ubat 1945 tarihlerindeki Yalta Konferansnda Trkiyeden vaki taleplerini tekrarlamlardr. ngiltere ve ABD, Montr Szlemesinin Rus menfaatlerini gzetecek ekilde deitirilmesine raz grnmlerdir.492 Moskova muhtemelen mttefiklerinin bu yumuak tutumundan da cesaret alarak, 19 Mart 1945 tarihinde 25 Aralk 1925 tarihli Trk-Rus Dostluk ve Saldrmazlk Antlamasn feshetmitir. Moskovann bu davran, Trkiye hakkndaki niyetlerini daha da belirgin hale getirmitir. Konuya gayet ihtiyatl bir ekilde yaklaan Ankara, 4 Nisan 1945 tarihinde verdii yantta, Moskovann nerdii ekilde iki tarafn karlarna daha uygun ve ciddi tadilat ieren yeni bir antlama akdi iin yaplacak nerilerin hayrhahlkla inceleneceini bildirmitir.493 Bunun zerine Ruslar 7 Haziran 1945 tarihinde yeni bir antlama akdi iin aadaki iki art ne srmtr: 1. Kars ve Ardahann Ermeni topra olduu ve vaktiyle Trkiyeye haksz olarak verildii gerekesiyle SSCBye iadesi,

http://www.rambler.ru. Bkz. VANOV, gor Sergeyevi; Rusyann D Politikas ve Dnya (Makaleler ve Toplantlardan derleme), Uluslararas likiler Moskva Devlet niversitesi, Rusya Siyaset Ansiklopedisi ROSSPEN Yaynlar, Moskva, 2001. 493 Bkz. CROZIER, Brian; The Rise and Fall of The Soviet Empire, An Imprint of Prima Publishing, National Review, California, 2000.
492

491

191

2. Boazlarda s verilmesi494 Daha sonra Moskova, 17 Temmuz-2 Austos 1945 tarihlerinde toplanan Postdam Konferansnda yukardaki taleplerini tekrarlamlardr. ABD ve ngiltere, Sovyet ticaret ve sava gemilerinin bar ya da sava zamannda Boazlardan tam gei serbestisine sahip olmalar ilkesini benimsemekle birlikte, Moskovann toprak taleplerini ve Boazlarn Rusya ile mtereken savunulmas nerisini reddetmilerdir. Konferansta taraflar arasnda beliren bu gr ayrl muvacehesinde, neticede her lkenin grlerini Ankaraya ayr-ayr iletmeleri hususunda mutabk kalnmtr. ABD ve ngiltere srasyla 2 Kasm ve 21 Kasm 1945 tarihlerinde ayr-ayr verdikleri yantlarda Konferans srasndaki tutumlarn teyit etmilerdir. Buna karlk Moskova, Ankaraya 7 Austos 1946 tarihli notasyla aadaki nerilerde bulunmutur:495 Boazlar btn devletlerin ticaret gemilerine ak olacaktr, Buna karlk sadece Karadenize sahildar lkelerin sava gemileri Boazlardan tam gei serbestisinden yararlanabilecektir, Boazlar sahildar olmayan lkelerin sava gemilerine ise zel haller haricinde kapal tutulacaktr, Boazlardan gei rejimini tespit sorumluluu sahildar devletlere ait olacaktr, Boazlarn savunulmas Trkiye ve Rusya tarafndan mtereken yerine getirilecektir.496 22 Austos 1946 tarihinde verdiimiz cevabi notada Trkiyenin egemenlik hakk ve gvenlii ile badamayan Sovyet nerileri reddedilmekle birlikte, Montr Szlemesinin gemi tecrbeleri nda gzden geirilebilecei, ancak bu konunun
MARPLES, R. DAVID; Russia, 1917-1921, Pearson Education Limited, Essex, 2000., s. 78, 89. Bkz. ALEKSANDROV, S. K.; Stran Mira (Dnya Devletleri), Rus Politik- Edebiyat Neriyat, Politizdat Yaynlar, Moskva, 1989. 496 Bkz. MANSUR, Raul; Moskva. Grsel Gezi Rehberleri Serisi, Dost Kitabevi Yaynlar, Ankara, 1999.
495 494

192

szlemeye taraf lkelerin katlaca bir konferansta ele alnabilecei bildirilmitir. Moskova 24 Eyll 1946 tarihli ikinci notasnda nceki iddialarn tekrarlam, buna karlk Ankara'da 18 Ekim 1946 tarihli ikinci notasnda nceki yantlar vermitir. Sovyetler Birlii diplomatik alanlardaki bu giriimlere arlk kazandrmak amacyla 1946 Sonbaharnda bir yandan Bulgaristan ve Kafkaslarda kuvvet yna yaparken, te yandan da basn-yayn organlar araclyla Ankaraya kar bir sinir sava balatmtr.497 Sovyetler Birliinin sava sonrasnda igal ettii Dou Avrupa lkelerinde birbiri ardna gerekletirdii emrivakiler, ABD ve ngilterenin gzn amasn salamtr. Gerekten de ABD 1947 ylnda gittike artan komnizm tehlikesine kar Bat Avrupann ekonomisini canlandrmak amacyla Marshall yardmn balatmtr. Bu yardm programna Yunanistanla birlikte Trkiyenin de dahil edilmesi, ABDnin Ankaraya ynelik Sovyet tehdidini nihayet algladn gstermektedir. Mteakip yllarda Batya ynelik Sovyet tehdidinin daha da ciddi boyutlara ulamas, bilindii gibi NATOnun kurulmasna yol amtr. Ankarann gvenliini garanti altna almak iin bata ABD olmak zere NATO lkeleri nezdinde yapt srarl giriimler nihayet olumlu bir sonu vermi ve Trkiye Yunanistan ile birlikte 18 ubat 1952 tarihinde rgt yeliine kabul edilmitir. Ankara, gittike younlaan Rus basklar karsnda bu sayede rahat bir nefes almak imkanna kavumutur. Moskova Trkiyenin NATO yeliini tepki ile karlam ve Ankaray, Trk topraklarn emperyalistlerin Rusya aleyhindeki mtecaviz emelleri iin kullandrmakla sulamtr. Bu iddialar tarafmzdan reddedilmitir.498 Bu dnemde bilahare kurulmasndan vazgeilen Ortadou Kumandanlna Trkiyenin katlma niyeti de, Trk-Sovyet ilikilerinde sorun olmu ve Moskova bu konuda 18 Aralk 1951 ve 28 Ocak 1952 tarihlerinde iki nota tevdi etmitir. Ankara bunlara gerekli yantlar vermitir.499

Bkz. DAI, Zeynep; Rusyann Dnm. Kimlik, Milliyetilik ve D Politika, Boyut Kitaplar, 1. Bask, stanbul, 2002. 498 http://www.kremlin.ru/withflash/Vneshnyaya_politika619.shtml. 499 http://www.putin.ru.

497

193

5 Mart 1953 tarihinde Stalinin lmnden sonra Moskovada i bana gelen yeni liderler, Batnn NATO, Avrupa Konseyi ve OECD gibi rgtler de kurmak suretiyle sk bir dayanmaya gittiini grerek, d politikada yeni bir deerlendirme yapma ihtiyacn duymular ve Dou-Bat ilikilerinde bir yumuama arayna girmilerdir. Bunun sonucunda bar iinde bir arada yaama slogann ortaya atmlardr. Bu erevede 18 Temmuz 1955 tarihinde ABD, ngiltere, Fransa ve Sovyet Rusya Hkmet Bakanlar Cenevrede bir araya gelerek, silahszlanma mevzuu dahil, DouBat ilikilerini grmlerdir. Moskova, Bat ile ilikilerindeki bu yaklam deiikliine paralel olarak, yukarda mezkur btn rgtlere ye olan ve Batl lkelerle siyasi-askeri ve ekonomik alanlarda ikili dzeyde gl balar gelitiren Ankaraya kar bu koullarda bask yapmann artk pek mmkn olamayacan fark ederek Trkiye siyasetini de gzden geirme ihtiyacn duymutur. Neticede 1939dan itibaren Trk-Sovyet ilikilerinde tedricen trmanan gerginlik yerini bir durgunluk dnemine brakmtr.500 7.1. 1953-1960 Durgunluk Dnemi Stalinin lmnden ksa bir sre sonra bu yeni yaklamn ilk iaretleri alnmtr. Gerekten de Moskova, 30 Mays 1953 tarihinde Trk Bykeliliine yapt aklamada, Sovyetler Birliinin bundan byle Trkiyeden toprak talebi bulunmadn bildirmitir. Ancak bu beyanatta, Sovyet Rusyann Boazlar asndan gvenliinin, iki lke iin de kabule ayan artlarda salanmasnn mmkn olduu belirtilmek suretiyle Boazlar konusu yine gndemde tutulmutur. Ankara 18 Temmuz 1953 tarihindeki cevabnda, Moskovann eski taleplerinden vazgemesinin memnuniyetle karlandn ve Boazlarn statsnn ise Montrde belirlendiini ifade etmitir.501 Rusyann Trkiyeye kar yaklamnda vuku bulan bu ani deiiklik Ankarada belirli bir kukuyla karlanmtr. Gerekten de, yaplan deerlendirmelerde Rusyann toprak taleplerinden aslnda tamamen vazgemeyip hakkn sadece
500 501

Bkz. BROWN, Archie; The Gorbachev Factor, Oxford University Press, New York, 1996. McCAULEY, Martin; The Khrushchev Era. 1953-1964, Seminar Studies in History, Pearson & Longman Education Group Limited Publishers, England, 1995., s. 45, 56-60.

194

kullanlmasndan taktik mlahazalarla imdilik sarfnazar etmi olabilecei ileri srlmtr. Bu nedenle Ankara mteakip yllarda, Moskovann Trkiye ile ilikileri normale dndrme ve ekonomik ibirliini gelitirme amacyla yapt almlar da hakl olarak ihtiyatla karlam ve Moskovaya kar devaml bir gvensizlik duygusu iinde olmutur. Bu arada unu da ilave edelim ki Moskovann bu yeni dnemde Ankaraya kar izledii siyaset, tam manasyla bar bir yaklamdan ziyade souk ve scak du politikas eklinde belirmitir.502 Filvaki, bu yllarda iki lke arasndaki ilikilerde, zellikle Orta Douya ynelik politikalarnn taban tabana ters dmesi nedeniyle zaman zaman ciddi boyutlara varan krizler de yaanmtr. Ezcmle, Moskovann Arap-srail ihtilafn istismar etmek suretiyle Nasrn nderliini yapt Arap milliyetiliini Batllar aleyhinde ynlendirme ve bundan yararlanarak Orta Douda nfuzunu yayma siyaseti, Ankarada byk rahatszlk yaratm ve Trkiyeyi esasen Kuzeyden tehdit eden Sovyet Rusyann bu defa da gneyinden evirmeyi amalad eklinde alglanmtr. Buna karlk Trkiyenin, Sovyet Rusya ve Araplarca emperyalist ve srail yanls olmakla sulanan Batllar ile sk dostluk ve ibirlii ilikileri gelitirmesi, Ortadoudaki gelimeler karsnda onlarla dayanma gstermesi ve bu arada baz blgesel savunma tertipleri iinde yer almas, Moskova tarafndan Sovyetlerin blgedeki stratejik karlarna ters davranlar olarak alglanmtr. Bu durum, TrkArap ilikilerine de glge drmtr. imdi blgemizdeki bu gelimelere ksaca bir gz atalm: 503 Trkiye ve Yunanistan ile, 1948de Komintern ayrlm olan Yugoslavya arasnda 9 Austos 1954te imzalanan Balkan Pakt, Moskovada NATOnun Balkanlarda bir manevras olarak deerlendirilerek eletirilmitir. Aradan 5-6 yl gemi olmasna ramen Kruev, 1960 Hazirannda Bkre'te bulunduu bir srada Pakta kar sert hcumlarn srdrmtr.504

502 503

Bkz. AM, Esat; Siyaset Bilimine Giri, Der Yaynlar, 4. Bask, stanbul, 1995. http://www.mid.ru. 504 http://www.russianembassy.org.

195

Sovyetler Birliinin asl byk tepkisi Ankara ile Badat arasnda 2 ubat 1955de imzalanan Badat Paktna kar olmutur. Bu vesile ile yaplan aklamada, bu gelimenin Trk -Rus ilikilerine yarar olmayaca, Trkiyenin bu yolla Arap lkeleri zerinde yeniden hakimiyet tesisine alt iddia edilmitir. Paktn imzalanmasndan ksa bir sre sonra, 23 Eyll 1955te Pakistann ve 3 Kasm 1955te de rann Pakta katlmalar Ruslar iyiden iyiye hiddetlendirmitir. Moskova, hem Pakt torpillemek iin, hem de baka Arap lkelerinin Pakta katlmn nlemek, Trkiyeye kar youn bir ktleme kampanyas balatm ve bask yntemlerine bavurmutur. 1958 Temmuzunda Badatta meydana gelen ihtilali takiben bu lkenin Pakttan ayrlmas, pek tabii Moskovay memnun eden bir gelime olmutur. Bununla birlikte Pakt, Irak ihtilalinden sonra da CENTO ad altnda, 1979taki ran devrimine kadar yirmi sene kadar daha varln korumutur.505 Macaristan olaylar karsnda tepkimizin dier Batllara gre nispeten yumuak olmas ve Svey Krizi srasnda da srailden Bykelimizi geri ekmek suretiyle Batl lkelerden yine farkl bir tavr taknm olmamz nedenleriyle, 1956 ylnn TrkRus ilikileri asndan olaysz getii sylenebilir. Ancak 1957 ylnda Suriyede kan karklklar zerine Trkiyenin hudutlarnda ynak yaparak baz savunma nlemleri almas, radikal Araplar meyannda Suriyeyi de blgeye ynelik d politikasnda bir kpr ba olarak gren Moskova da sert tepkiyle karlanmtr. Ezcmle Sovyet Devlet Bakan Bulganin, Babakanmza gnderdii bir mesajda bu davranmzn Trkiyeye felaket getireceini ifade etmitir. Kruev de 9 Ekim tarihindeki bir mlakatnda Trkiyeye iddetle atmtr. Moskova Suriyeye bu konuda verdii destei gstermek amacyla da, Lazkiyeye bir zrhl ve destroyer gndermitir. Ankara Sovyet iddialarna gerekli yantlar vermitir.506 Bu gergin atmosfere ramen ksa bir sre sonra 29 Ekim Cumhuriyet Bayram Resepsiyonumuza Kruev, Bulganin ve Mikoyann hep birlikte katlmalar artc olmutur. Bu, Moskovann scak ve souk du politikasnn yeni bir rneini oluturmutur. Keza, Bulganinin 22 Kasmda Suriye mevzuunda gnderdii ikinci

505 506

Bkz. ARI, Tayyar; Uluslararas likiler ve D Politika, Alfa Yaynlar, 3. Bask, stanbul, 1999. http://www.gazetasng.ru.

196

mesajda kulland yumuak ifadeler de (Trkiyeden hibir toprak taleplerinin olmad vs.) ayrca dikkat ekici bulunmutur.507 14 Temmuz 1958de vuku bulan Irak ihtilali Orta Douyu birdenbire kartrmtr. ABD ve ngilterenin Lbnan ve rdne asker karmalar Moskovay iyice rahatsz etmitir. Iraktaki yeni rejimin hamisi roln stlenen Moskova ise, bu kark ortamda blgede NATOnun ileri karakolu olarak grd Trkiyeyi pasifize etmek amacyla, bir yandan hudutlarmz yaknnda ynak yaparken, te yandan da diplomatik bask iin Trkiyeye bir muhtra vererek blgede kacak silahl bir atmann sorumluluunun tamamen Trk Hkmetine ait olaca uyarsnda bulunmutur.508 Orta Douda bu gelimeler sre giderken 1958 yl sonlarnda ve 1959 balarnda Trkiyede baz fze sistemlerinin konulandrlmas mevzuu da Sovyetler Birliinin tepkisini ekmitir. Moskova bu giriimin dostlukla badamayacan, fzelerin Sovyetler Birliinin gney hudutlarn tehdit altna sokacan iddia etmitir. Bu iddialar, her devletin kendi gvenliiyle ilgili nlemleri almakta serbest olduu belirtilerek tarafmzdan reddedilmitir.509 1959 yl ortalarnda Sovyet Rusya, NATO lkeleri meyannda Trkiyeye de Balkanlarn atom silahlarndan ve fze sistemlerinden arndrlmas nerisini ieren bir muhtra vermi ve tekrardan bar bir tavr sergilemitir. Bu arada Trkiyenin 1958 ylndan itibaren iine dt ekonomik krizi dikkate alan Moskova, iki lke arasndaki ekonomik ibirliini gelitirmek amacyla da Ankaraya yaklamaya almtr. Ancak, bu amala baz st dzey ziyaretlerin planland bir srada 1960 Mays ay banda U-2 casus ua olay patlak vermitir. Moskovann bu konuda 13 Mays 1960da verdii notada, Trkiyenin arazisini Sovyetler Birliine kar mtecaviz faaliyetler iin kullandrd ve bu itibarla ABDnin su orta olduu, bunun ar sorumluluunun da Trkiyeye raci olaca iddia edilmitir. Cevabi notamzda,

St. Petersburg Press (2000-2007). Bkz. BOZKURT, Enver; KTK, Akif; POYRAZ, Yasin; Devletler Hukuku, Nobel Yaynlar, Ankara, 2000. 509 http://www.president.kremlin.ru.
508

507

197

Trk Hava sahas dndaki uulardan Trkiyenin sorumlu olmayaca, bamsz bir lke olarak hava slerini mttefiklerine srf savunma amacyla kullandrmaya hakk olduu belirtilmi ve ayrca Trkiyenin NATO yeliinin Sovyet Rusya ile iyi ilikiler tesisine engel tekil etmeyecei eklinde yumuak bir ifadeye de yer verilmitir.510 7.2. 1960-1965 Normalizasyon Dnemi 27 Mays 1960 htilali, Moskovann Ankaraya yaklama giriimleri iin yeni bir vesile oluturmutur. Gerekten de Kruev, ihtilalden ksa bir sre sonra, merhum Cumhurbakan Grsele 26.06.1960 tarihinde gnderdii mesajda, 1950 li yllarda ilikilerin bozulmasndan ksa grl bir siyaset izleyen eski Ankara Hkmetini sorumlu tutmu ve Sovyetler Birliinin Trkiye ile ilikilerini Atatrk-Lenin dnemindeki dzeye kartmak arzusunda olduunu ifade ile bu arada ekonomik yardm nerilerini yinelemitir.511 Moskovann bu tavrnda, Ankaradaki yeni rejimin eskisinden daha bamsz bir d politika izleyebilecei ve bu meyanda NATO lkeleriyle balarn bir lde de olsa gevetebilecei dncesi ve umudu etken olmutur. Sovyet Rusya 1961 ve 1962 yllarnda da Ankaraya kar bu yumuak slubunu srdrerek, gnderdii muhtelif mesajlarda (Temmuz 1961, Kasm 1961 ve Temmuz 1962), toprak btnl, egemenlik ve bamszla sayg ilkelerine dayal olarak iki lke arasndaki ilikileri ve ibirliini gelitirmeye bilhassa arzulu olduunu vurgulamtr.512 1962 Kba krizi srasnda Moskovann Kbaya konulandrd fzelerin kaldrlmas ile Trkiyedeki Jpiter fzelerinin sklmesi arasnda balant kurmas ve dolaysyla Trkiyeyi ABD ile pazarlk konusu yapmas, Ankarada belirli bir rahatszlk yaratmsa da Moskova Ankaraya ynelik alma siyasetini srdrmtr. Bu dnemde teknik alanda baz mtevazi anlamalar da yaplmtr. (27.04.1961 tarihinde Demiryolu Szlemesi, 9.06.1962 tarihli Trkiye-SSCB Telli Telefon rtibat
Bkz. BLBL, Rdvan; Uluslararas letiim, Paragraf Yaynlar, Konya, 1997. Bkz. WALKER, Martin; Dev Uyanyor. Leninden Gorbaova, Altn Kitaplar Yaynevi Yaynlar, 1. Bask, stanbul, 1989. 512 Bkz. PAAYEV, T., ALLAHVERDYEV, M., KERMOV, X., ABDULLAYEV, A.; qtisadiyyet Terminleri Leti: ktisat Terimleri Szl; Elm Yaynlar, Bak, 1994.
511 510

198

tesisine dair Anlama, Arpaay zerinde ortak bir baraj inas konusu da dahil Trk Sovyet snrndaki akarsular ile ilgili protokoller). te yandan Moskovann daveti zerine 29 Mays-14 Haziran 1963 tarihlerinde Suat H. rgpl bakanlnda bir parlamento heyetimiz Sovyetler Birliini ziyaret etmi olup bu ziyaret tarafmzdan 4 Ocak 1965 tarihinde iade edilmitir.513 Daha da nemlisi, II. Dnya Savann sona ermesinden 19 yl gibi uzun bir sre sonra, ilk defa olarak Trk Dileri Bakan Feridun Cemal Erkin 30.10-1.11 1964 tarihlerinde Moskovay ziyaret etmitir. Bu ziyaret ksa bir sre sonra 17-22 Mays 1965 tarihlerinde Sovyet Dileri Bakan Gromiko tarafndan iade edilmitir. Birka ay sonra da, 14-16 Austos 1965 tarihinde Suat Hayri rgpl Babakan olarak Moskovaya gitmitir. Siyasi dzeyde karlkl olarak yaplan bu ziyaret, TrkSovyet ilikilerindeki alm salamalar bakmndan fevkalade nemlidir. Bu arada, Trk Dileri Bakannn ziyaretinden sonra Devlet Su leri ,Karayollar ve TPAO gibi nemli kurulularmzdan oluan bir Trk Delegasyonu Moskovay ve Babakan rgplnn ziyaretinden sonra da keza teknisyenlerden oluan kalabalk bir Sovyet Heyeti Ankaray ziyaret ederek nemli ibirlii konularn ele almlardr. Bu grmeler sonunda Trkiyede Sovyet kredisiyle yedi byk snai tesisin yapm iin birer n proje hazrlanmas hususunda mutabk kalnm ve bylece Trkiye ile Sovyetler Birlii arasnda ilerideki yllarda giderek genileyecek bir ibirliinin temelleri atlmtr.514 Trk-Sovyet ilikilerinde bu sratli gelimede kanmca, Kbrs sorunu ile o yllarda Trkiye ekonomisinin iinde bulunduu koullarn byk pay olmutur. yle ki: Aslnda SSCB Kbrs sorununda bugn olduu gibi o dnemde de, daha ziyade Rumlara mzahir bir tutum izlemitir. rnein 1963 sonlarnda Kbrs sorununun patlak vermesi zerine, Trk Hkmetinin Trk toplumunu katliamdan korumak amacyla 25 Aralk 1963 gn Lefkoe zerinde yapt uyar uular ile daha sonra 8-9 Austos 1964 gnlerinde Adann baz kesimlerini bombalamas, Moskovada sert bir slupla
513 514

Bkz. CRELL, George; Ruslarn Asya Siyaseti, Toker Yaynlar, stanbul, 1990. Bkz. ONAY, Yaar; Rusya ve Deiim, Nobel Yaynlar, 1. Bask, Ankara, 2002.

199

eletirilip tepki yaratmtr. Moskova, Dou Akdenizde ok nemli stratejik konumu haiz olan Adann ifte ENOSS forml ile NATO emsiyesi altna girmesinden ekindiinden, Makariosa her zaman arka kmtr.515 Moskovann Rum yanls bu tutumunda, Adada Makariosun balantszlk ve tarafszlk politikasn gl bir ekilde destekleyen komnist AKEL Partisini kollama dncesinin de etkisi olmutur. Ancak o gnlerde Ankarann, Rumlarn Trk toplumuna kar giritii katliam karsnda Batllardan bekledii anlay ve destei grememi olmas ve zellikle 1964 yaznda ABD Bakan Johnsonn Babakan nnye gnderdii malum mektubun yaratt souk du, Trkiyeyi d politikada yeni baz araylara sevk etmitir. Gerekten de, Moskovann Stalinin lmnden sonra Trkiyeye ynelik almlarna uzun sre kuku ve gvensizlik ile bakan Ankara Johnson mektubunun yaratt d krkl iinde Sovyetler Birlii ile ilikilerinde yeni bir deerlendirme yapma ihtiyacn duymutur. Bu arada Ankara, ayn nedenlerle genel d politikasnda da ok ynl bir yaklam benimsemeye ve bata aramzda tarihi balar bulunan slam Dnyas olmak zere nc dnyaya almaya balamtr. Bu suretle Ankara Kbrs sorunu sayesinde, kendi ulusal karlarnn mttefiklerininki ile her zaman e dmeyebileceini, mttefiklerinin d politikada farkl sorun ve nceliklerinin olabileceini grmtr.516 nne kan bu tarihi frsat deerlendiren Moskova, Ankara ile siyasi dzeyde karlkl ziyaretleri balatmtr. Yukarda sz edilen Dileri Bakanlar ve Babakan ziyaretleri byle bir ortamda gereklemitir. Moskova bu arada, Kbrs konusunda da Ankaray bir lde rahatlatabilecek daha dengeli bir izgiye gelmitir. Gerekten de SSCB, yukarda belirtilen nedenlerle Makariosa yine desteini srdrmekle birlikte, Kbrsta iki ayr toplumun varln, zmn bu iki toplum arasnda bulunmas gerektiini ifadeyle ilk defa olarak Federasyon" szcn dile getirmitir.517

Bkz. VANOV, gor Sergeyevi; Rusyann D Politikas ve Dnya (Makaleler ve Toplantlardan derleme), Uluslararas likiler Moskva Devlet niversitesi, Rusya Siyaset Ansiklopedisi ROSSPEN Yaynlar, Moskva, 2001. 516 Bkz. MANSUR, Raul; Moskva. Grsel Gezi Rehberleri Serisi, Dost Kitabevi Yaynlar, Ankara, 1999. 517 MARPLES, R. DAVID; Russia, 1917-1921, Pearson Education Limited, Essex, 2000, s. 78, 89.

515

200

Moskova bu gelimelere paralel olarak ekonomik alanda da byk vaatlerle ortaya kmtr. Sovyetler Birlii gerek siyasi gerek ekonomik alanlardaki bu almlaryla, Trkiyeyi imkan lsnde Batdan bamsz bir politika izlemeye zendirmeyi amalamtr.518 Bu arada unu da ilave edelim ki bu dnemde de Boazlar konusu baz olaylar nedeniyle tekrardan gndeme gelmitir. Filvaki, 1963 Eyllnde Arhangelsk adl Sovyet gemisinin stanbul Boaznda yapt kaza zerine, Moskova, Boazlardan geiin tanzimi amacyla Ankaraya bir seri neride bulunmutur. Ayrca 5-11 Mart 1964 tarihlerinde altnc filodan baz ABD gemilerinin stanbulu ziyaretleri ve Egede anakkale Boaznda yaptklar tatbikat da Moskovada gayri dostane bir harekat olarak deerlendirilmitir. Ancak, gemiten farkl olarak, bu olaylar vesilesiyle Boazlar zerinde herhangi bir hak iddias ya da Boazlarn ortak kontroln tazammum eden bir talep sz konusu olmamtr.519 7.3. 1965-1991 likilerde Gelime Dnemi zetlemek gerekirse, 1960larn ortasndan itibaren Trk Rus ilikilerinde normalizasyon olarak nitelendirilebilecek yeni bir dnem balamtr. Bu durumu sadece, SSCBnin bar iinde bir arada yaama siyasetine Batnn olumlu bakmaya balamasna ve bunun sonucunda Dou-Bat ilikilerinde ortaya kan gelimelere balamak yanl olur. Aslnda Ankara-Moskova ilikilerindeki sratli gelime, DouBat ilikilerinin erevesinin ok tesine gemitir. Kukusuz Trkiye, Moskovaya kar bu yeni yaklamnda, Bat ile dayanmasnn, bu erevedeki ykmllklerinin ve kendi gvenlik ihtiyalarnn gereklerini yerine getirmeyi de ihmal etmemitir.520

Bkz. ROSE, Richard & MUNRO, Neil; Elections without Order. Russias Challenge to Vladimir Putin, Cambridge University Press, Cambridge, 2002. 519 McCAULEY, Martin; The Khrushchev Era. 1953-1964, Seminar Studies in History, Pearson & Longman Education Group Limited Publishers, England, 1995., s. 45, 56-60. 520 Bkz. NETCHEOLODON, General; Rus htilali ve Yahudiler, Sebil Yaynevi Yaynlar, 2.Bask, stanbul, 1996.

518

201

imdi Sovyetler Birliinin paralanmasna kadar bir eyrek asr devam eden bu dnemdeki kayda deer gelimelere ksaca gz atalm: 521 Siyasi likiler: Bu uzun dnemde iki lke arasnda st dzeyde pek ok ziyaret gerekletirilmitir. Ezcmle Dileri Bakanlar dzeyinde Trk tarafndan 1964, 1968, 1977 ve1982 yllarnda, Sovyet tarafndan da 1965 ve 1990 senelerinde ziyaretler yaplmtr. Babakanlar dzeyinde ise Trk tarafndan 1967, 1978 ve 1986 yllarnda Sovyet tarafndan da 1966, 1975 ve 1984 senelerinde olmak zere karlkl er ziyaret olmutur. Ayrca Cumhurbakan Sunay 12-21 Kasm 1969 tarihlerinde, Sovyet Devlet Bakan Podgorni 11-17 Nisan 1972de ve Cumhurbakan zal da 11-16 Mart 1991 tarihlerinde karlkl ziyaretlerde bulunmulardr. Bu arada teknik alanlardan sorumlu Bakanlar arasnda da pek ok sayda karlkl ziyaretler yaplmtr. Btn bunlara parlementolararas ziyaretler ile ard arkas kesilmeyen teknik heyetlerin temaslarn da ekleyince ortaya ok youn bir tablo kmaktadr.522 Bu dnemde iki lke arasndaki ilikileri dzenleyen iki nemli belge imzalanmtr. Bunlardan biri, Podgorninin 1972 ylndaki ziyaretinde imzalanan lkeler Deklarasyonudur. Bunda iki lke arasndaki ilikilerin dayand ilkelere yer verilmi olup bunlar arasnda bizim amzdan byk nem arz eden toprak btnlne, egemenlik ve bamszla sayg ilkeleriyle, Kbrs asndan kayda deer olan uluslararas antlamalardan doan ykmllklere riayet ilkesi de vardr. Bu arada, kuvvete veya kuvvet kullanma tehdidine bavurmama ilkesinden sz edilirken, taraflarn topraklarn dier taraf aleyhinde saldr ve ykc faaliyetler iin kullandrmama taahhdne de yer verilmesi dikkat ekicidir.523 kincisi ise zamann Babakan Ecevitin 1978 Haziranndaki Moskova ziyareti srasnda imzalanan yi Komuluk ve Dosta birlii lkeleri Siyasal Belgesi olup
521

Bkz. TMAKOVA, Natalya, KOLESNKOV, Andrei, GEVORKYAN, Nataliya; First Person: An Astonishingly Frank Self-Portrait by Russia's President Vladimir Putin, Public Affairs Publications, New York, 2000. 522 Bkz. ROSE, Richard & MUNRO, Neil; Elections without Order. Russias Challenge to Vladimir Putin, Cambridge University Press, Cambridge, 2002. 523 http://www.kremlin.ru/withflash/Vneshnyaya_politika619.shtml.

202

bunun birincisinin geniletilmi ekli olduu sylenebilir.524 Bu ikinci belge ekonomik ibirlii ilkelerini de iermektedir. Belgelerdeki hkmler, 1975 AGK Helsinki Senedindeki ilkelere benzerlik arz etmektedir. Moskova her iki belgenin de hazrlklar srasnda, iki lke arasndaki siyasi istiarelerin periyodik hale getirilmesini nermise de bu neri tarafmzdan kabul edilmemitir. te yandan 1976 ve 1978 yllarnda Genelkurmay Bakanlklar dzeyinde ziyaretler de balatlm ve karlkl filo ziyaretleri gerekletirilmitir. Dou-Bat ilikilerindeki yumuamann sonucu olarak ortaya kan AGK sreciyle e zamanl olarak meydana gelen yukardaki gelimelere karn, Ankara ile Moskova arasnda, aada zikredilecek ufak tefek przler dnda ciddi bir olay yaanmamtr.525 15 Ekim 1970 gn baba-oul Brazinskalarn bir Sovyet uan Trabzona karmalar ve Trkiyeden siyasi iltica istemeleri, ilikilerde uzunca bir sre rahatszlk yaratmtr. Sovyetlerin yllarca her vesileden yararlanarak ad geenlerin iadesinde srarna karlk, Trkiye konunun yargnn elinde olduu ve yargya da mdahale edilemeyecei gerekesiyle ii savsaklamtr. Sonunda Brazinskalar SSCBye iade edilmemekle birlikte Trkiyeden de ayrlmlar ve i bu suretle kendiliinden kapanmtr. Benzer iki olay da yine ayn yln ayn ay iinde vuku bulmutur. inde iki ABD ve bir Trk subaynn bulunduu bir ABD U-8 ua 21 Ekim gn yanllkla Leninakana inmitir. ABD ve Trkiyenin giriimleri sonunda uak ve personel iade edilmitir. 27.10.1970 gn de iki Rus renci bir Rus uan Sinopa mecburi inie zorlamlardr. Ancak uak ve renciler kendi rzalar alnarak sonradan Rusyaya iade olunmulardr.526 ki lke arasnda potansiyel olarak sorun yaratabilecek dier bir konu da, Kiev uak gemisinin Boazlardan gemesi olay vesilesiyle yaanmtr. Bat basn, geminin Sovyetlerin Karadeniz tezgahlarnda inasnn devam ettii 70li yllarda konuyu gndemde tutmu, geminin geiinin Montr Szlemesine aykr olduu ve bunun
Bkz. TMAKOVA, Natalya, KOLESNKOV, Andrei, GEVORKYAN, Nataliya; First Person: An Astonishingly Frank Self-Portrait by Russia's President Vladimir Putin, Public Affairs Publications, New York, 2000. 525 Bkz. PAAYEV, T., ALLAHVERDYEV, M., KERMOV, X., ABDULLAYEV, A.; qtisadiyyet Terminleri Leti: ktisat Terimleri Szl; Elm Yaynlar, Bak, 1994. 526 Bkz. DAI, Zeynep; Rusyann Dnm. Kimlik, Milliyetilik ve D Politika, Boyut Kitaplar, 1. Bask, stanbul, 2002.
524

203

Szlemenin tadiline yol aabilecei yolunda yorumlar yapmtr. Ancak Ankara, bu hususta soukkanl bir tutum izleyerek Szlemenin ruhunu ve Karadeniz lkeleri lehindeki hkmleri dikkate almak suretiyle geminin sessiz sedasz geiini salamtr. Bu sayede, engelleme halinde Moskova ile aramzda doabilecek ciddi bir kriz nlenmitir. Bununla birlikte bu olaydan Sovyetler de ders alm olmallar ki tekrardan benzeri bir olay yaanmamtr.527 Yine bu dnemde, baz casusluk olaylarnn o andaki naho yansmalar bir tarafa braklrsa, Trk-Sovyet ilikilerinde Ankaray rahatsz eden dier bir konu da, Bizim Radyonun Trkiye aleyhindeki yaynlar olmutur. En st dzeydeki ziyaretler de dahil her vesileyle, taraflarn topraklarn dieri aleyhinde ykc faaliyetler iin kullandrmayaca yolundaki ykmllkleri de hatrlatlarak, konu Trk tarafnca tekrar tekrar gndeme getirilmi olmasna ramen, Moskova bu konuda sorumluluu stnden atarak ii bilmezlikten gelmitir. Yaynlar ancak Varova Paktnn dalmasndan sonra kesilmitir.528 Ancak btn yukardaki olaylar, Trk Sovyet ilikilerinin genelde ykselen seyrine pek etkide bulunmamtr. ki lke arasndaki ibirlii bunlardan bamsz olarak eitli alanlara yaylarak daha da gelimitir .Bunda her iki tarafn da ortak karlarnn bilinciyle hareket etmelerinin byk pay olmutur .imdi aada bu konulara ksaca deinelim:529 Ekonomik-Ticari-Teknik Alanlarda birlii: Daha nce belirtildii zere, Sovyet kredisi ile finanse edilmek zere n projeleri hazrlanan 7 snai tesise ait anlama, 25 Mart 1967 tarihinde imzalanmtr. skenderun Demir elik tesisleri, zmir Aliaa Rafinerisi, Seydiehir Alminyum Tesisleri, Paabahe Cam Sanayiini de ieren bu 7 proje iin Sovyet Hkmeti Trkiyeye %2.5 faizli ve 15 sene vadeli 200 milyon dolarlk bir kredi amtr.

Bkz. BOZKURT, Enver; KTK, Akif; POYRAZ, Yasin; Devletler Hukuku, Nobel Yaynlar, Ankara, 2000. 528 http://www.putin.ru. 529 Bkz. BROWN, Archie; The Gorbachev Factor, Oxford University Press, New York, 1996.

527

204

Anlamann nemli yan, kredilerin Trkiyeden yaplacak ihracatla denmesinin ve bu ihracatn %60nn da Trkiyenin geleneksel tarm rnleriyle yaplmasnn ngrlm olmasdr. Trkiye bu anlama ile, sadece baz nemli snai tesisler kazanmakla kalmayp ayn zamanda geleneksel tarm rnlerini Sovyetler Birliine pazarlama imkan da bulmutur. Mteakip yllarda bu tesislerin hepsi de kurulup iletmeye almtr.530 Sovyet taraf ayrca 1970li yllarda, bunlardan skenderun Demir elik letmesi, Seydiehir Alminyum Fabrikas gibi tesislerin tevsii iin de 113,7 milyon Dolar ve 45,4 milyon Dolar ( zel kliring tertibinden) tutarnda munzam iki kredi daha amtr. Keza Sovyetler Birlii, Trkiyede baz termik santral projelerinin gelitirilmesine de katkda bulunmutur.531 kili ekonomik ibirliimizde ok nemli bir yeri olan dier bir gelime de, 19 Eyll 1984 tarihinde imzalanan Doal Gaz Anlamasdr. 1987 ylnda balayan sevkyatn tedricen artmasyla Trkiye son yllarda Sovyet Rusyadan her sene 5.5-6 milyar metrekp doal gaz satn alr hale gelmitir. Bu Anlamann nemli yan, doal gaz bedellerinin, Trkiyeden Sovyetler Birliine mal ve hizmet ihrac suretiyle denmesinin ngrlm olmasdr. Bu sayede Rusya ile ticari ilikilerimizin daha da genilemesi mmkn olmutur. Ayn anlama erevesinde sonradan yaplan dzenleme ile, Trkiyenin 1989-1991 yllarnda Sovyet Rusyaya at ticari nitelikteki Eximbank kredilerinin doal gaz bedellerinden denmesi de karara balanmtr.532 Bu arada ayrca ilave edelim ki, yine bu dnemde ulatrma sektr de dahil birok alanda Sovyetler Birliiyle saysz anlama yaplmtr. Kta Sahanl ve FIR Anlamalar:

530 531

http://www.rambler.ru. http://www.russianembassy.org. 532 Bkz. CROZIER, Brian; The Rise and Fall of The Soviet Empire, An Imprint of Prima Publishing, National Review, California, 2000.

205

Sovyetler Birlii uzun sre, her iki konuda ve zellikle ikincisinde Trkiyenin yaklam ve nerilerine scak bakmamtr. Bununla birlikte Moskova, gelien ilikiler erevesinde kta sahanl mevzuundaki tutumunu sonradan gzden geirmi ve konuya olumlu yaklamtr. Gerekten de, Deniz Hukuku Szlemesi zerinde yllarca sren mzakerelerin cereyan ettii bir ortamda, iki taraf arasnda yaplan etin grme ve pazarlklardan sonra zamann Babakan Ecevitin Moskova ziyareti srasnda 23 Haziran 1978 tarihinde Karadenizde Kta Sahanlnn Snrlandrlmasna Dair Anlama imzalanmtr. Ancak1982 Deniz Hukuku Szlemesinin kabulnden sonra Moskovann 28 ubat 1984de 200 millik Mnhasr Ekonomik Blge ilan etmesi, bunun Karadenizdeki uygulamas asndan Ankarada endie yaratmtr. Bununla birlikte bu konuda tarafmzdan yaplan eitli giriimlere cevaben Moskova, Kta Sahanl Anlamasnn geerliliini teyit etmi, dier bir deyimle SSCBnin Karadenizdeki ekonomik blgesi kta sahanlnn snrlaryla kstlanmtr. Ayn senelerde hava sahasnda da benzer bir snrlandrma anlamas akdi iin Moskova nezdinde yaptmz srarl giriimlerden uzun yllar bir sonu kmamtr. O zamana kadar Karadeniz hava sahasnda mevcut durum Sovyet Rusyann lehine idi. Gerekten de ICAO erevesinde vaktiyle yaplan bir dzenleme ile, Sinop ilimizin hemen yaknndan geen bir izginin kuzeyindeki btn alanda, yani Karadenizin hemen hemen tmnde FIR sorumluluu Sovyetler Birliine braklmt. Bu gayri adil durumun tashihi amacyla srarla srdrdmz abalar sonunda baarl olmu ve Gorbaov dneminde 24 Mart 1988 tarihinde Ankarada imzalanan bir protokol ile sorun zme balanmtr. Protokole gre FIR snr 60 km kuzeye kaydrlmtr. SSCBnin dalmasndan sonra, Karadenize sahildar dier lkelerin de (Grcistan dahil) katlmyla bu ikili dzenleme ok tarafl hale dntrlm ve ICAO kurallar uyarnca 19 Haziran 1997de yrrle girmitir. Sovyetler Birliinin dalmasna tekaddm eden son yllardaki Gorbaov dneminde herhangi bir sorun yaanmas bir tarafa, iki lke arasndaki ilikilerde daha da dostane bir hava esmi, yukarda da iaret edildii zere merhum Turgut zal 1986 ylnda Babakan ve 1991 ylnda da Cumhurbakan olarak Moskovay ziyaret etmitir. Yine bu dnemde Sovyet Dileri Bakan evardnadze de 1990 ylnda

206

Ankaraya gelmitir. Yukarda sz edilen FIR Protokol de yine bu dnemde imzalanmtr. Ayrca iki lke arasnda insani temas ve ziyaretleri kolaylatran kararlar da alnmtr. Keza bu dnemde Trk mteahhitleri Rus inaat sektrne girmeye balamlardr. Bugn iki lke arasndaki ibirliinde byk yer tutan bu konuya aada ayrca deinilecektir.533 7.4. 1991 Sonrasnda Rusya Federasyonuyla likiler Dnemi Siyasi likiler: Akim kalan 19 Austos 1991 darbesini takiben, Sovyetler Birliinin dalmas sonucunda ortaya kan 15 bamsz devlet arasnda Rusya Federasyonu da dierleriyle ezamanl olarak (sadece Azerbaycann birka aylk ncelii vardr) tarafmzdan tannmtr. Sovyetler Birliinin varisi olmas nedeniyle, gemite yaplan anlamalarn Rusya Federasyonu ile de geerliliini koruyaca teyit edilmitir.534 Bu yeni dnem, imdiye kadar yaanann tesinde ok dostane ve scak bir atmosferde balamtr. Gemite 1960l yllardan itibaren Sovyetler Birliinin bize yapt gibi bu defa da Ankara Moskovaya kar yaknlk gstermitir. Bu erevede, tanmann hemen ardndan Moskovaya ard ardna birok ziyaret gerekletirilmitir. Ezcmle, Trk Dileri Bakan Hikmet etin 20-22 Ocak 1992 ve 1 Mart 1993 tarihlerinde, o zamanki Babakan Sleyman Demirel 25-26 Mays 1992 de ve keza zamann Babakan Tansu iller 8-9 Eyll 1993 tarihlerinde (ayrca kinci Dnya Savann bitiminin 50. Yl trenleri iin 9 Mays 1995te) Moskovay ziyaret etmiledir. Rus tarafndan da Dileri Bakan Kozirev 2-4 ubat 1992 ve Babakan 1. Yardmcs Soskovets de 15-21 Temmuz 1994 tarihlerinde Trkiyeye gelmilerdir. Bu iki lkenin KEnin nemli iki yesi olmalar da, ikili ilikilere ayr bir boyut getirmitir. Bu erevede Cumhurbakan Yeltsin 25 Haziran 1992de Ankaray, Cumhurbakanmz Sn. Demirel de 25 Ekim 1996 tarihinde Moskovay ziyaret etmilerdir.535

Bkz. ARI, Tayyar; Uluslararas likiler ve D Politika, Alfa Yaynlar, 3. Bask, stanbul, 1999. Bkz. ALEKSANDROV, S. K.; Stran Mira (Dnya Devletleri), Rus Politik- Edebiyat Neriyat, Politizdat Yaynlar, Moskva, 1989. 535 http://www.kremlin.ru/withflash/Vneshnyaya_politika619.shtml.
534

533

207

ki lke arasndaki ilikilerde yeni bir sayfann ald bu ortamda Trkiye Cumhuriyeti ile yeni Federasyonun ilikilerini tekrardan dzenlemek amacyla, zamann Babakan Demirelin Moskova ziyareti srasnda 25 Mays 1992 gn iki lke arasndaki likilerin Esaslar hakknda yeni bir belge imzalanmtr. Yirmi yllk bir sre iin imzalanan bu belge 1972 ve 1978 Deklarasyon ve Bildirilerinden hem ekil hem z ynnden nemli farkllklar iermektedir. Gerekten de yeni belge eskilerinden farkl olarak Antlama adn tamakta olup bu haliyle tam balaycl haizdir. Antlama, 1972 ve 1978 metinlerindeki malum ilkeleri iermekle birlikte z asndan bilhassa aadaki hususlarda nemli farkllklar gstermektedir:536 -Her eyden nce taraflar birbirlerini dost devlet olarak nitelemilerdir. Yeni antlama bu niteleme ile, Ruslarn 1945 ylnda feshettikleri 17 Aralk 1925 tarihli Dostluk Antlamasna benzer bir hviyet kazanm ve adeta feshedilen Antlamann yaratt boluu doldurmay amalamtr.537 -Yeni metinde, taraflardan birinin saldrya uramas halinde saldrgana destek vermeme taahhdnde bulunulduu gibi, saldrnn durdurulmas ve neticelerinin ortadan kaldrlmas iin BM ve dier uluslararas kurulularda aba gsterilmesi de kararlatrlmtr. sylenebilir.538 -Ayrca taraflar, dorudan kendilerine ynelik olmasa dahi, bar ve gvenlii tehdit eden durumlarda istiarelerde bulunmay kararlatrdklar gibi tehdit durumundan bamsz olarak uluslararas ve blgesel konularda da periyodik istiareler yapma hususunda mutabk kalmlardr. (Bu konuda Moskovann 1970li yllarda yapt srarl giriimlerin tarafmzdan reddedildii hatrlanmaldr) Bu istiareler meyannda, askeri makamlar arasnda da st dzeyde dzenli temaslar ngrlmtr.
536 537

Bu

maddenin,

saldr

karsnda

dayanmay

ngrd

Bkz. CRELL, George; Ruslarn Asya Siyaseti, Toker Yaynlar, stanbul, 1990. Bkz. VANOV, gor Sergeyevi; Rusyann D Politikas ve Dnya (Makaleler ve Toplantlardan derleme), Uluslararas likiler Moskva Devlet niversitesi, Rusya Siyaset Ansiklopedisi ROSSPEN Yaynlar, Moskva, 2001. 538 Bkz. WALKER, Martin; Dev Uyanyor. Leninden Gorbaova, Altn Kitaplar Yaynevi Yaynlar, 1. Bask, stanbul, 1989.

208

-Parlamentolara ilaveten siyasi partiler, basn kurulular, sendikalar, eitim kurumlar ve mahalli idareler arasndaki ibirlii ve temaslar da tevik ve desteklemeyi kararlatrmlardr.539 Grlecei zere Rusya Federasyonunun kurulmas ile birlikte iki lke arasndaki ilikilerde fevkalade bir dneme girilmiken, 1994 ylndan itibaren bu ilikilerde baz ciddi sorunlar su yzne kmaya balamtr. imdi bunlara ksaca gz atalm.540 7.4.1. Rusyann Yakn evre Politikas Sovyet mparatorluunun aniden dalmasnn yaratt ok ve aknlk dnemi uzun srmemi, Moskovadaki liderler geleneksel politikalarna yava yava dnmeye balamlardr. Aslnda 1992 sonbaharnda Dileri Bakan Kozirev in AGK Bakanlar Toplantsnda szde latife olarak kulland ifadeler bunun ilk iaretini vermitir. d politikada vuku bulan bu deiiklikte, 1993 Ekiminde topa tutulan Yksek Sovyette olduu gibi ay sonraki seimlerde oluan yeni Parlamentoda da (Duma) ar milliyeti akmlarn egemen olmasnn bir lde pay bulunduu bir gerektir.541 Bunun sonucu olarak, Rus Ynetimi genelde d ilikilerinde daha dayatc (assertive) bir eilime girmitir. Ancak, ABD bata olmak zere Batl lkelerle ilikilerinde g dengesinin kendi aleyhinde olduunun ve ayrca Batnn teknolojik ve mali yardmna muhta bulunduunun bilincinde olan Moskova, bu nedenle yeni d politika yaklamnda Batya kar ll (restr aint) davranma mecburiyetini duyarken, Ankaraya kar daha sert ve dayatc bir tutum taknmtr.542

KAPUSCNSK, Ryszard; mparatorluk, Om Yaynlar, 1. Bask, stanbul, 1999, s. 67-90. YELTSN, Boris; Geceyars Gnlkleri, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 2000, s. 4589. 541 Bkz. ONAY, Yaar; Rusya ve Deiim, Nobel Yaynlar, 1. Bask, Ankara, 2002. 542 McCAULEY, Martin; The Khrushchev Era. 1953-1964, Seminar Studies in History, Pearson & Longman Education Group Limited Publishers, England, 1995, s. 45, 56-60.
540

539

209

Gerekten de 1993 yl balarnda ilan ettii Yeni D Politika Doktrininde, yakn evre olarak niteledii ve Rusya Federasyonunu gneyinden eviren eski Sovyet Cumhuriyetlerinin oluturduu kua ve bu meyanda zellikle Orta Asya ve Kafkasyay yeni d politikasnn en ncelikli sahas olarak tanmlam, bu blgedeki gelimelerde Rusyann 1. derecede sz sahibi olduu iddiasyla ortaya kmtr. Ama, SSCBnin dalmasndan sonra kurulan BDTna dahil lkeleri, eski dzey ve ekilde mmkn olmasa bile, sk balarla yeniden Moskovaya bal klmaktr. Rusya bunun iin, BDT iinde Ekonomik Birlik, Gmrk Birlii, Ortak Gvenlik Antlamas gibi baz dzenlemelere gitmitir. Moskova bu yola giderken, bu blge lkeleriyle ortak ekonomik karlarn, anlan lkelerde mevcut ve saylar 22 milyona varan Rus aznlklarn yaratt sorunlar ve snrlarndaki gvenlik konularn (uyuturucu kaakl, kktendincilik vs. ) gereke olarak ileri srmtr. Ancak kulland yntemler ileri srlen gerekelerin hakl gsterebilecei llerin ok tesine gemi ve Moskovann baka amalar peinde olduuna iaret etmitir.543 Filvaki, BDT ii dzenlemelerden birine yada dierine ye lkelerden ekince ya da direnme gelince, Moskova yeni d politika doktrini uyarnca eitli bask yntemlerine bavurmutur. Bu meyanda en bata Moldova, Ukrayna, Grcistan ve Azerbaycan iindeki malum etnik sorunlar tahrik etmi ve daha sonra da bunlarn zm iin kurtarc roln stlenmitir. Dier bir deyimle, anlan lkeleri Rusyann yardmna muhta hale getirmitir. Bunun iin de, bilhassa Kafkaslardaki askeri varln glendirme gereini duyarak baz askeri tertiplere gitmitir. Ezcmle, Sovyetler Birlii zamanndan kalan Grcistan ve Ermenistandaki askeri slere dalmay mteakip hukuki bir dayanak temin i amacyla, bu iki lke ile s anlamalar imzalam, baz Orta Asya Cumhuriyetlerine yapt ekilde, yine Grcistan ve Ermenistann nc lkeler ile olan uluslararas snrlarna da Rus hudut muhafzlar konulandrlmasn Erivan ve Tiflise kabul ettirmitir. (Azerbaycann bamszlktan sonra Rus kuvvetlerini lke haricine kartt malumdur) Ayrca Kuzey Kafkasyadaki

Bkz. MANSUR, Raul; Moskva. Grsel Gezi Rehberleri Serisi, Dost Kitabevi Yaynlar, Ankara, 1999.

543

210

topraklarn da konulu askeri varln glendirmek amacyla da AKKAnn tespit ettii kuvvet tavanlarn ykseltmek istemitir.544 te yandan, Moskova kendi maddi ve teknolojik imkanszlklar muvacehesinde, Orta Asya ve Kafkasyadaki petrol ve doal gaz yataklarnn iletilmesine Batl irketlerin itirakine ses karamamakla beraber, bunlarn dnya pazarlarna sevkyatn imkan lsnde kendi tekeli altnda tutma abas iine girmitir. Moskovann bu konudaki giriimlerini de, keza yakn evre politikas erevesinde deerlendirmek doru olur.545 Buna karlk, Orta Asyadaki Cumhuriyetler ile Kafkaslarda Azerbaycan ve Grcistann, bamszlktan sonra lkemiz ile ilikilerine nem verdikleri ve laik, demokratik ve pazar ekonomisini uygulayan Trkiyeyi kendilerine model aldklar malumdur. Trkiye de, hem aramzda tarihi ve hissi balar bulunan bu lkelerin bizden beklentilerini karlamak ve onlarn ekonomik ve siyasi bamszlklarn glendirmek, hem de bu suretle onlarla tesis edecei yakn ibirlii sayesinde ayn zamanda kendi ekonomik karlarn gelitirmek amacyla bu lkelere almtr. Trkiye bu erevede, mezkur lkelerin petrol ve doal gaz yataklarnn iletilmesi ve bunlarn uluslararas pazarlara sevki, yani boru hatlar konularna da pek tabii olarak ilgi duymutur. Ancak hkmetimiz anlan lkelerle ibirliinde Rusyay blgeden dlamay hibir zaman aklndan geirmi deildir, esasen ne siyaseten ne de maddi olanaklar asndan bunu gerekletirebilecek durumda da deildir. Trkiye, bu blgede Rusyay bir partner olarak grmektedir ve her vesile ile Moskovadaki liderlere en st dzeylerde bu mesaj mkerreren vermitir. Bununla birlikte, Trkiyenin bu blgelere yakn ilgisi, Moskovada kendi stratejik karlarna ters den bir olgu olarak alglanm ve rahatszlk yaratmtr. Bu durum, zellikle petrol ve doal gaz boru hatlar asndan geerlidir.546

Bkz. NETCHEOLODON, General; Rus htilali ve Yahudiler, Sebil Yaynevi Yaynlar, 2.Bask, stanbul, 1996. 545 http://www.russianembassy.org. 546 MARPLES, R. DAVID; Russia, 1917-1921, Pearson Education Limited, Essex, 2000, s. 78, 89.

544

211

te yandan bilhassa Kafkaslarda, Rusyaya ynelik herhangi yeni ya da ilave bir tehdit sz konusu olmad halde, Moskovann Grcistan ve Ermenistanda askeri varln glendirme ve de bu iki lkenin Trkiye ile ortak snrlarna Rus hudut muhafzlar konulandrma giriimleri, keza kendi gney blgesi iin AKKAnn saptad kuvvet tavanlarn ykseltme ve bu arada blge lkeleri iin ngrlen AKKA tavanlarndan bir ksmn da devralma teebbsleri, Ankarada msait karlanma yle dursun, hakl olarak Trkiyeye kar bir tavr olarak alglanmtr.547 7.4.2. Boazlar Tz Trkiyenin, gittike sklaan kazalar nedeniyle Boazlarda trafii dzenlemek zere 1994 ylnda bir tzk karp uygulamaya koyduu malumdur. Hkmetimiz, nmzdeki yllarda genelde Boazlardan geecek trafiin daha da younlaabileceini ve bunun iinde asl tehlike arz eden petrol sevkiyatnn da artabileceini dikkate alarak, 15 milyonluk stanbul ehrinin gvenliini temin ve evreyi koruma mlahazalaryla byle bir dzenlemeye gitme zorunluluunu duymutur. Ancak bunu, Montr Szlemesinin lafzna ve ruhuna sadk kalmaya zen gstererek yapmtr. Tzk esas itibariyle, deniz seyrseferini dzenlemek amacyla son yllarda kabul edilen uluslararas szlemelerdeki hkmleri iermektedir. Dier bir deyimle uluslararas szlemelerdeki hkmler Trk Mevzuatnn bir paras haline gelmitir. 548 Moskova, Tzn Montr Szlemesine aykr olduu grnde srar ederken, Trkiyenin bunu Boazlardan petrol sevkyatn engellemek ve bu suretle BakCeyhan hattn zendirmek amacyla kardn da iddia etmitir. Rusyann Orta Asya ve Kafkas petrollerini Novorossisk zerinden Boazlar yoluyla dnya pazarlarna sevk etmeyi planlamakta olmas muvacehesinde, yeni Tzn getirdii kaytlamalar Moskovann Tzkten duyduu rahatszln birinci nedenidir.549

http://www.mid.ru. http://www.kremlin.ru/withflash/Vneshnyaya_politika619.shtml. 549 Bkz. TMAKOVA, Natalya, KOLESNKOV, Andrei, GEVORKYAN, Nataliya; First Person: An Astonishingly Frank Self-Portrait by Russia's President Vladimir Putin, Public Affairs Publications, New York, 2000.
548

547

212

te yandan, Moskova ikili istiarelerde Tzn hazrlannda kendilerine nceden danlmam olmasn da eletirmilerdir. Bu, yukardakinden farkl olarak siyasi bir argmandr ve Moskovann II. Dnya Sava srasnda ve sonrasnda, Boazlarla ilgili talepleri erevesinde Boazlardan gei rejiminin birlikte tayini ya da yabanc gemilerin Boazlardan geiinde Sovyet Rusya ile istiare edilmesi gibi istekleri artrmaktadr. Bugnk Rusyann bu tip talepleri de bulunabileceini iddia etmek pek makul grnmyorsa da, Karadeniz filosunun gereksinimleri iin olduu kadar d ticaretinin %65inin sevkyat iin de Boazlara baml olmasna binaen, bu su yolunda tam gei serbestisi ilkesinin uygulanmasnn kendisi iin hayati nemini mdrik olan Moskova Trkiyenin, Tze getirdii kaytlamalar ile Boazlar rejimini zamanla yava yava andrmay planlamakta olabilecei zehabna kaplmtr ki bu tamamen yersizdir. 550 7.4.3. eenistan ve PKK Konular Son senelerde Trk-Rus ilikilerini ciddi ekilde etkileyen dier bir konu da eenistan sorunu olmutur. Bilindii gibi, Hkmetimiz, Moskovann bu Cumhuriyette gerekletirdii kanl eylemleri onaylamadn aklam olmakla beraber, eenistan Rusyann bir paras sayp iilere mdahale anlamna gelebilecek hareketlerden kanmaya da zen gstermitir. Ancak, Moskova, Trkiyede zellikle een kkenli vatandalarmzn eenlere yardm amacyla yapm olabilecekleri baz faaliyetlerin kontrol altna alnamam olmasndan Ankaray sorumlu tutmutur. Ayrca, lmnden nce Cumhurbakan Dudayevin, zel olduu belirtilmi de olsa, Ankarada Babakan dzeyinde iki defa kabul grmesi Moskovann kukularn artrm ve Ankarann verdii gvencelerin inandrcln da kaybettirmitir. Bu nedenledir ki Moskova da, son zamanlarda bize kar PKK kartn oynamaya balamtr. PKKnn Rusyada ve zellikle Moskovadaki gsterilerine ve Krt Parlamento toplants dahil eitli Krt Konferanslarna izin verilmesi, Trkiyeye bir uyar niteliindedir.(Halen Rusyada 500 bin kadar krdn yaamakta olmas, PKKnn
Bkz. ROSE, Richard & MUNRO, Neil; Elections without Order. Russias Challenge to Vladimir Putin, Cambridge University Press, Cambridge, 2002.
550

213

bu lkedeki faaliyetlerini kolaylatran bir faktrdr.) Moskova eenistan konusunda Trkiye'nin tutumundan duyduu rahatszl dile getirirken iki konu arasnda dorudan bir balant kurmaktan da ekinmemektedir. Bu arada unu da ilave edelim ki Rusyann PKKya salad destein iki lke arasndaki ilikilerin temellerini tayin eden 1992 Antlamasna ve daha sonra ileri Bakanlar arasnda terrizmle mcadele konusunda imzalanan Protokol hkmlerine ters dtn sylemek doru olur.551 eenistan konusunu kapamadan nce bir hususu daha vurgulamakta yarar grmekteyim. Moskovann bu konudaki hassasiyetinin, eenistann bamsz bir devlet olarak Rusyadan kopma endiesinden olduu kadar, byle bir gelimenin Rusya iindeki dier zerk cumhuriyetler iin de emsal tekil etmesi ve bylece Moskovann ikinci bir dalma sreciyle karlamas endiesinden de kaynakland bir gerektir. Tataristan, Bakrdistan gibi Trk kkenli Cumhuriyetlerin Moskova ile imzaladklar yetki paylam antlamalar bu Cumhuriyetlere nc lkelerle ekonomik ve kltrel ilikiler kurmaya ve bu alanlarda anlamalar imzalamaya kadar gidebilen geni yetkiler tanmaktadr.552 Bu Cumhuriyetler ve bunlarn iinde en nemlisi olan Tataristan, yetki paylam antlamalarna dayanarak, nc lkeler meyannda Trkiye ile de ekonomik ve kltrel anlamalar yapmlar ve Trk Kurultay gibi toplantlara katlmlardr. Moskova, Trkiye ile gelien bu yakn iliki ve duygusal balarn, zamanla bu Cumhuriyetlerde duymaktadr. 1996 Aralk aynda Babakan Yardmcs Tansu illerin gven tazelemek amacyla Moskovaya vaki ziyareti srasnda programa Tataristann bakenti Kazan ehrinin de dahil edilmesinin btn srarlarmza ramen reddedilmesi bunun dier bir bamszlk eilimlerini glendirmesinden ekindiinden, tarafmzdan gsterilen btn zene ramen bu gelimelerden byk huzursuzluk

Bkz. BROWN, Archie; The Gorbachev Factor, Oxford University Press, New York, 1996. Bkz. DAI, Zeynep; Rusyann Dnm. Kimlik, Milliyetilik ve D Politika, Boyut Kitaplar, 1. Bask, stanbul, 2002.
552

551

214

kantdr. Moskovann eenistan konusunda Trkiyeye kar gsterdii hassasiyetin arkasnda yatan dier bir neden de budur.553 7.4.4. Kbrs Rumlarna Ar Silah Sat Rusya ile ikili ilikilerimizi dorudan ilgilendiren bir konu olmamakla beraber, gemite Kbrs Rumlarna geni apta silah satan Ruslarn bu defa da S-300 fzeleri satmas Ankarada byk rahatszlk yaratmtr. Bu satn Kbrsl Rumlara siyasi destek anlamna gelmesinin yansra, fzelerin Trkiyeyi vuracak bir menzile sahip olmalar da bu rahatszln dier bir nedenidir. Gvenlik Konseyinin daimi yesi olarak sorunun zmnde rol stlenme iddiasnda olan Rusya, bu sat dolaysyla Ankarann gznde tarafszln yitirmi ve bir bakma zm abalarndan kendi kendini dlam olmaktadr. Ekonomik-Ticari ve Teknik Alanlarda birlii: 1980lerin ortasndan itibaren iki lke arasnda sratle gelien ibirlii halen de ayn hzla devam etmektedir. Siyasi ilikilerde son zamanlarda yaanan yukarda mezkur sorunlarn ekonomik ibirliini etkiledii sylenemez. ki lke arasndaki resmi ticaret 3 milyar Dolarn stnde olup bavul ticareti olarak isimlendirilen kayt d ticaret ile birlikte yaklak 10 milyar Dolara ulamaktadr. Ticarette kaliteyi ykseltmek ve bunu daha dzenli hale getirmek zere Moskovada byk bir ticaret merkezi kurulmas hususunda da mutabk kalnmtr.554 Alman kredileriyle finanse edilen askeri konut inaatlarnn sona ermi olmasna ramen taahht ileri halen de devam etmektedir ve toplam 6-7 milyar dolar bulmutur. Bu arada Trk sanayii de yava yava Rusya'ya almaktadr. Buna karlk Rusya da, Trkiyede enerji sektr dahil birok alandaki projelerle ilgilidir. Btn bunlara ilaveten, Trkiyenin halen Rusyadan satn almakta olduu 6 milyar metrekp

553

Bkz. CROZIER, Brian; The Rise and Fall of The Soviet Empire, An Imprint of Prima Publishing, National Review, California, 2000. 554 Bkz. AM, Esat; Siyaset Bilimine Giri, Der Yaynlar, 4. Bask, stanbul, 1995.

215

dolayndaki doal gazn nmzdeki yllarda ok byk rakamlara karlmas da kararlatrlmtr. Filvaki, ksa bir sre evvel Trkiye yi ziyaret eden Gazprom Bakan ile Enerji Bakanmz arasnda varlan ilke mutabakat uyarnca, Karadenize denecek bir boru hatt ile Rusyadan ilave 16 milyar metrekp doalgaz alnmas sz konusudur. Resmi anlama nmzdeki ilk st dzey ziyarette imzalanacaktr. Bu gazn fiyat, halen drt balkan lkesinden transit geerekten Trkiyeye ulaan gaznkine nazaran %12 dolaynda daha ucuz olacaktr. Alnacak gazn nemli bir blm enerji retiminde kullanlacaktr. Keza son zamanlarda iki lke arasnda askeri tehizat satn alm konusunda da ibirlii balatlm olup ortak retime gidilmesi de dnlmektedir. Bylece blgenin iki byk lkesi arasnda ok geni bir alana yaylan bu ibirliinin nmzdeki yllarda daha da geliip derinlemesi ve yukarda sz edilen sorunlar arka plana itmesi beklenir. Bunun iin her iki tarafn da, fevkalade byk ortak karlarnn bilincine vararak halihazr sorunlarla birlikte yaamay mmkn klacak bir yaklam izlemeleri, ilikilerde trmanma ve gerginlie yol aabilecek davranlardan zenle kanmalar ve yekdierini bir rakip yada hasm deil partner olarak grmeleri hayati nem arz etmektedir. Bu arada, bizim amzdan dikkat edilmesi gereken dier bir nokta da, MoskovaAnkara arasnda halen mevcut g dengesini de dikkate alarak, yukarda zikredilen sorunlarda Rusya ile tek bamza kar karya kalmamaya ve btn imekleri zerimize ekmemeye zen gstermektir. Bunun iin, bilhassa yakn mttefikimiz ABDyi mmkn olduu lde yanmza almak amacyla, Washingtonun Orta Asya ve Kafkasya blgelerine sadece ekonomik deil siyasi adan da ilgisini celbetmek ve blgedeki sorunlarn zmnde daha byk rol stlenmesini salamak nem arz etmektedir. zellikle son bir yl iinde Washingtonun tutumunda bu ynde gzlenen gelime kayda deerdir.

216

7.5. Rusya - Ermenistan likileri Rusya-Ermenistan ilikilerinin temeli 16. yzyldan itibaren atlm ve gnmze kadar gelmitir. Bu iliki Ermenistann Azerbaycann Dalk Karaba blgesini igal etmesinde Rusyann askeri, ekonomik ve siyasi desteini salamasyla hat safhaya ulamtr. Rusya-Ermenistan arasndaki ilikiler Ermenistann ilk Cumhurbakan Levon Ter Petrosyann istifa etmesi ve yerine Robert Koaryann seilmesiyle nemli lde deimitir. Koaryan Petrosyandan farkl olarak Rusya ile ilikilerin gelitirilmesine nem vermitir. Bugn hala Ermenistanda Rus ordusunun askerleri bulunmaktadr. Rusyann, Ermenistann Gmr ehrinde 12, Ahuryanda 4, Aragata 2, Eterekte 1, Erivanda 7, Kafanda 1, ve Nubaraen kasabasnda 2 askeri s olmak zere toplam 29 askeri karakolu bulunmaktadr. Rus askeri slerinin yerletii blgelere dikkat edilirse toplam 14 ssn Trkiye snrna yakn blgelerde konuland grlmektedir.555 Rus D politikas V. Putin liderliinde pragmatist bir anlaytan hareketle ciddi taktiksel manevra hviyetleri kazanmaktadr. Artk Rusyann ne ordusu, ne de nkleer kabiliyetleri ama sahip olduu muazzam enerji kaynaklar d politikasnn en nemli enstrman olma yoluna girmitir. Ocak 2006 yl ilk haftalarnda Ukrayna ile yaanan gaz krizi ve sonrasnda Ukrayna i siyasetinde yaanan skmalar, Bamsz Devletler Topluluuna ye devletlere dk bir cretle satm olduklar doal gazn fiyatn ykseltme gayretleri ve buna kar bu devletlerde oluan istikrarszlk iaretleri Kremlinin hala bu corafyada etkili bir aktr olduunun iaretlerini vermitir. Konunun Ermenistan boyutu blgesel bir nitelik de tamaktadr. Ermenistan Rusyann salam olduu doal gazn fiyatn arttrmamak kaydyla, ran-Ermenistan doal gaz boru hattndaki hissesinin % 45ini Rus doal gaz devi Gazproma satabilecei konusu Ocak 2006 yl ikinci yarsnda Moskovay ziyaret eden R. Koaryann gndeminde yer ald. Hatrlanaca zere, Rusya 2006 ylndan olmak zere, Erivana salam olduu doal gazn bin metre kpn 54 ABD Dolarndan 110 Dolara karacan belirtmiti. Ayrca Moskova stratejik partneri Ermenistana bir de ltimatom gndererek bu fiyat kabul etmesini veya Ermenistandaki gaz datm ebekesinin Gazpromun kontrolne brakmasn istemiti. Birok uzmana gre eer Rusya Iran555

http://www.avsam.org/turkce/yayinlar/ankaracalismalari/ankcalis/ankcals15/ankcal15_ozet.doc

217

Ermenistan doal gaz boru hattn kontrolne alrsa, ran doal gaznn Grcistan, Ukrayna ve Avrupaya ulamasn kontrol edebilecek.556 Rusya en ok gney snrlarnda, Kafkasyada ortaya kacak bir istikrarszlktan endie etmektedir. eenistan, Gney Osetya, Abhazya ve Dalk Karaba sorunlar nedeniyle blge devaml bir istikrarszlk merkezi haline gelmi durumda. Btn bu sorunlarn zerine Irakn drt yldr ABD tarafndan igal altnda tutulmas ve nkleer programndan vazgememesinden dolay rana askeri mdahale seeneklerinin gndeme gelmesi Rusyay tedirgin ediyor. Ukraynada gerekletirilen turuncu devrim ile Grcistanda gerekletirilen gl devrimi Rusyay etrafnda kendisine dost olmayan lkelerden bir kuak oluturulmak istendii dncesine itiyor. Blgenin petrol ve doalgaz boru hatlarndan dolay dnyann nemli enerji kaynaklar retim ve datm merkezlerinden birisi haline gelmesi de Rusyann dikkatini devaml buraya younlatrmasna sebep oluyor. Enerji hatlarnn younlat ve kyasya rekabetin yaand bu blgede Rusya asndan kendisine yakn bir lke olmas ok nemli. Btn bu saydklarmz, Rusya asndan Ermenistan blgede vazgeemeyecei ve devaml iyi ilikiler ierisinde olmas gereken bir lke durumuna getiriyor. Bu yzden, Ermenistan Rusyann blgedeki en yakn stratejik orta durumunda.557 Trkiye yaklaan cumhurbakanl ve parlamento seimlerinden dolay yaknda aktif bir seim dnemine girecek. Ayn durum iki yakn komumuz Rusya ve Ermenistan iin de geerli. Rusya Devlet Bakan Viladimir Putin, iki dnemdir srdrd grevinden 2008 yl Mays aynda ayrlmak zorunda kalacak.558 Anayasa hkm gerei nc kez aday olamayacak. Ermenistan da nmzdeki aylarda yaplacak olan parlamento ve cumhurbakanl seimlerinden dolay seim atmosferine girecek. Ermenistanda 12 Mays 2007de parlamento seimleri yaplacak ve lke 8 Nisan-10 Mays arasnda tam anlamyla seim atmosferine girecek. 27 partinin ve 1497 milletvekili adaynn yaraca bu seimlerden sonra parlamentoya girmeyi baaran siyasi partilerin karaca adaylar Mart 2008de yaplacak cumhurbakanl
Kommersant, 23 Aralk 2003.; http://www.turksam.org ; Ziyaret Tarihi 2007-05-01, Dr. mer KOCAMAN, Rusyann Ermenistan Politikas: Tek Boyutlu Siyasetten ok Boyutlu Siyasete Doru 557 Dr. Fatih ZBAY; Rusya - Ermenistan likileri: Yeni Bir Renkli Devrim Mmkn m?; 02/04/2007 558 http://www.tasam.org ; Ziyaret Tarihi: 2007-05-01
556

218

seimlerinde yaracaklar. Bir anlamda, 12 Mays 2007deki parlamento seimleri 2008 yl Mart ayndaki cumhurbakanl seimlerinin ncs ve belirleyicisi durumunda. Ermenistanda gerekleen daha nceki seimlerde muhalefetin yksek sesle dile getirdii Rusyann Ermenistan iin tek kar yol olmad, AB ve NATO ile yakn ilikiler kurulmas gerektii dnceleri Moskovay endielendiriyor. Rusyann Ermenistan zerindeki etkisinden ikayet edenler de artyor. Ukraynada gerekleen turuncu devrimin arefesinde Ermeni Milli Hareketi Bakan Yardmcs Aram Manukyan 27 Kasm 2004 tarihinde yapt bir konumasnda, Rusyann Ermeni devletine kar uygulad srekli kendilerine baml klma politikasna kar olduklarn, blgesel siyasette Ermenistann Rusyaya baml olmasndan dolay etkinlii ve saygnln kaybettiini, Putinin bir telefonu zerine Koaryann akbeti belli olmayan Yanukovii tebrik ettiini belirterek, Erivann Rusya merkezli politikasn eletirmiti. Durumu byk bir dikkatle analiz eden Rusya asndan Ermenistandaki seimler bu yzden olduka nem arzediyor.

219

SONU ve NERLER Putinin Rusyann bana gelmesinden sonra Rus ekonomisi gelime srecine girmitir. Bildiimiz gibi Rusya dnyann en byk doalgaz ve petrol rezervlerine sahip olan lkelerden biridir. Putinin iktidara gelii sonras da dnyada petrol fiyatlar artmtr. 2000 ylnda yaklak 15-20 dolar olan petroln varil fiyat gnmzde 60 dolara ulamtr. Bu da ihracat petrole dayanan Rusyann ekonomisin 4-5 hatta 6 defa bymesine sebep olmutur. Bundan baka Putinin yahudi oligarklara kar at sava kazanmas lkede ekonomik istikrarn galip gelmesine getirip karmtr. Putin vergi vermekten kaan btn iadamlarn kontrol altna almay becermitir. Ayrca lkeye yabanc sermaye art gzlemlenmektedir. Bunun nedeni de Putinin lkede kurduu siyasi ve ekonomik istikrardr. Bu yzden Rus halk bugn Putini Yeni Rus ar olarak tanmlamaktadr. Putin ise getiimiz gnlerde veliaht olarak Gazpromun bakann aklasa da siyasi evreler Putinn bir dnem daha bakan seilmek iin son hamle olarak Anayasay deitireceini sylemektedirler. Btn bu anlatlanlar erevesinde Rus d politikasnda stratejik ara deiiminden sz etmek mmkndr. Yeni Rus gvenlik ve d politika doktrinleri ile resmen ne karlan ekonomik karlarn, Rus d politikasna yanstlmas erevesinde, enerji faktrnn avantajl ve etkin bir duruma getirilmesi Rus d politikasnda yeni bir dnemin baladn gstermektedir. Bunun anlam, Rusyann d politikasnda enerji faktrnn en etkin ara olarak nmze kmasdr. Dnya enerji rezervleri ve ihracat pay bakmndan ok nemli g konumunda bulunan Rus enerji sektrnn etkinliinin Rus d politika uygulamalarna baaryla

220

yanstld son 9 aylk dnemde aka grlmektedir. Trkmenistanla doal gaz anlamas, Kazakistanla tanan doal gazn iki yl iinde kat artrlmas, Azerbaycana 2 milyar m doal gaz verilmesi anlamas, Rusyann Hazar blgesinde aktifleme sylem ve politikalar, eski enerji bakan Kalyujnnn Dileri Bakan Yardmcs ve Hazar blgesi Temsilcisi olarak d politikaya ilikin karar verme mekanizmasnda yer almas, Trkiye ile Mavi Akm projesindeki ibirlii, Avrupa ile ilikilerde enerji faktrnn neminin artmas, hep bu erevede deerlendirilebilir. Grnen, 20 yzyln banda Bak petrolleri iin ngilizlerle baarl bir byk oyun oynayan Rusyann bugn, 21. yzyln banda da tarihi bir anlamda tekerrr ettirme abalarna giritiidir. 20. yzyl balarna oranla yeni byk oyuna daha dezavantajl giren Rusyann ayn baary tekrarlamas ise imdilik ok zor gzkmektedir.559 Rus d politikas Putinin gelii ile yeni bir anlam kazanm ve ara deiikliini de getirmitir. Rus d politikasndaki bu yeni anlam ve ara deiiklii, 10 Ocak 2000de Devlet Bakan Vekili Putinin onaylad yeni Ulusal Gvenlik Doktrini ve 10 Temmuz 2000de aklanan D Politika Doktrini ile ortaya konmutur. Yeni ulusal gvenlik ve d politika doktrinlerinde, ekonomik kar ve aralarn d politikada temel ncelikler ve aralar olaca aka ifade edilmitir. Esasnda bu doktrin Rus d politikasndaki nemli bir deiikliin ilan gibi kabul edilebilir. Bu deiim Aralk 1999a kadar Rus d politikas karar verme srecinde temel etken roln oynayan askeri evrelerin egemenliinin giderek azald anlamna gelmektedir. te yandan, bu doktrin, ayn zamanda Rus d politikasnda etkin olma mcadelesi yapan nemli gclerden biri olan Rus enerji sektrnn nemli bir stnlk saladn da ortaya koymaktadr. Bu yazda, Rus d politikasnda enerji faktrnn giderek ne k, ilgili sektrn ulusal ve uluslararas olanaklar dikkate alnarak, yeni ulusal gvenlik ve d politika doktrinleri nda ele alnmaya allmtr.

Nazm Cafersoy; Enerji Diplomasisi: Rus D Politikasnda Stratejik Ara Deiimi, Stratejik Analiz; 8 Aralk, 2000, http://www.turksam.org/tr/yazilar.asp?kat=27&yazi=709 ; Ziyaret Tarihi 2007-05-03

559

221

KAYNAKA

Kitaplar: 1. AKTKN, lker; SSCB den BDT ye Nasl Varld. Marksist Bir Tahlil in Saptamalar, Sorun Yaynlar, 1. Bask, stanbul, 1995. 2. ALEKSANDROV, S. K.; Stran Mira (Dnya Devletleri), Rus PolitikEdebiyat Neriyat, Politizdat Yaynlar, Moskova, 1989. 3. ALYAROV, S., MAHMUDOV, Y.; Azerbaycan Tarixi zre Qaynaqlar: Azerbaycan Tarihi in Kaynaklar, Azerbaycan niversitesi Neriyat, Bak, 1989. 4. ARI, Tayyar; Uluslararas likiler ve D Politika, Alfa Yaynlar, 3. Bask, stanbul, 1999. 5. ARI, Tayyar; Amerikada Siyasal Yap, LOBLER ve D Politika. Trk, Yunan, Ermeni, srail ve Arap Lobilerinin ABDnin D Politikasna Etkileri, Alfa Yaynlar, 3. Bask, stanbul, 2000. 6. BOZKURT, Enver; KTK, Akif; POYRAZ, Yasin; Devletler Hukuku, Nobel Yaynlar, Ankara, 2000. 7. BROWN, Archie; The Gorbachev Factor, Oxford University Press, New York, 1996. 8. BLBL, Rdvan; Uluslararas letiim, Paragraf Yaynlar, Konya, 1997. 9. BNYADOV, Ziya; Azerbaycan VII-IX Asrlarda, Azerner Yaynlar, Bak, 1989. 10. CRELL, George; Ruslarn Asya Siyaseti, Toker Yaynlar, stanbul, 1990. 11. CROZIER, Brian; The Rise and Fall of The Soviet Empire, An Imprint of Prima Publishing, National Review, California, 2000.

222

12. AM, Esat; Siyaset Bilimine Giri, Der Yaynlar, 4. Bask, stanbul, 1995. 13. CHASE, Robert; HILL, Emily; KENNEDY, Paul; Eksen lkeler. Gelien Dnyada ABD Politikasnn Yeni Hatlar, Sabah Kitaplar, 1. Bask, stanbul, 2000. 14. DAI, Zeynep; Rusyann Dnm. Kimlik, Milliyetilik ve D Politika, Boyut Kitaplar, 1. Bask, stanbul, 2002. 15. DAWKINS, Richard; Gen Bencildir, Stil Yaynlar, 5. Bask, stanbul, 2001. 16. DEVLET, Nadir; 1917 Ekim htilali ve Trk Tatar Millet Meclisi. Rusya ve Sibirya Mslman Trk Tatarlarnn Millet Meclisi 1917-1919, tken Neriyat A.. Yaynlar, stanbul, 1998. 17. DUVERGER, Maurice; Siyaset Sosyolojisi, Varlk Yaynlar, 5. Bask, stanbul, 1998. 18. ERALP, Atila; Devlet, Sistem ve Kimlik. Uluslararas likilerde Temel Yaklamlar, letiim Yaynlar, 4. Bask, stanbul, 2001. 19. ERKAL, Mustafa E.; ktisadi Kalknmann Kltr Temelleri, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf Yaynlar, 4. Bask, stanbul, 1994. 20. GNLBOL, Mehmet; Sar, Cem; SANDER, Oral; KRKOLU, mer;... ; Olaylarla Trk D Politikas, Siyasal Kitabevi Yaynlar, 9. Bask, Ankara, 1996. 21. GUMLEV, Lev Nikolayevi; Tsyachiletiya Vokrug Kaspiya, Azerbaycan Devlet Neriyat Yaynlar, Bak, 1991. 22. GUMLEV, Lev Nikolayevi; Geografiya Etnosa, V storicheskiy Period, Nauka Yaynlar, Sankt-Peterburg, 1990. 23. SMAYILOV, Mahmud; Azerbaycan Tarixi: Azerbaycan Tarihi, Azerbaycan Devlet Neriyat - Poligrafi Birlii Yaynlar, Azerner, Bak, 1992. 24. VANOV, gor Sergeyevi; Rusyann D Politikas ve Dnya (Makaleler ve Toplantlardan derleme), Uluslararas likiler Moskova Devlet niversitesi, Rusya Siyaset Ansiklopedisi ROSSPEN Yaynlar, Moskova, 2001.

223

25. KAPUSCNSK, Ryszard; mparatorluk, Om Yaynlar, 1. Bask, stanbul, 1999. 26. KARASAR, Niyazi; Bilimsel Aratrma Yntemi, Nobel Yaynlar, 9. Bask, Ankara, 1999. 27. KENNEDY, Paul; Yirmi Birinci Yzyla Hazrlanrken, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 2. Bask, Ankara, 1996. 28. LEWIS, Bernard; Modern Trkiyenin Douu, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 6. Bask, Ankara, 1996. 29. MACHIAVELLI, Nccolo; Il Principe. The Prince Hkmdar, ule Yaynlar, stanbul, 1997. 30. MANSUR, Raul; Moskova. Grsel Gezi Rehberleri Serisi, Dost Kitabevi Yaynlar, Ankara, 1999. 31. MARPLES, R. DAVID; Russia, 1917-1921, Pearson Education Limited, Essex, 2000. 32. McCAULEY, Martin; The Khrushchev Era. 1953-1964, Seminar Studies in History, Pearson & Longman Education Group Limited Publishers, England, 1995. 33. MTERCMLER, Erol; 21. Yzyl ve Trkiye, Yksek Strateji Yaynlar, stanbul, 1997. 34. NETCHEOLODON, General; Rus htilali ve Yahudiler, Sebil Yaynevi Yaynlar, 2.Bask, stanbul, 1996. 35. ONAY, Yaar; Rusya ve Deiim, Nobel Yaynlar, 1. Bask, Ankara, 2002. 36. ZKIRIMLI, Umut; Milliyetilik Kuramlar. Eletirel Bir Bak, Sarmal Yaynevi Yaynlar, 1. Bask, stanbul, 1999. 37. PAAYEV, T., ALLAHVERDYEV, M., KERMOV, X., ABDULLAYEV, A.; qtisadiyyet Terminleri Leti: ktisat Terimleri Szl; Elm Yaynlar, Bak, 1994. 38. PAZARCI, Hseyin; Uluslararas Hukuk Dersleri. I Kitap, Turhan Kitabevi Yaynlar, 6. Bask, Ankara, 1997.

224

39. PAZARCI, Hseyin; Uluslararas Hukuk Dersleri. II Kitap, Turhan Kitabevi Yaynlar, 5. Bask, Ankara, 1998. 40. PAZARCI, Hseyin; Uluslararas Hukuk Dersleri. III Kitap, Turhan Kitabevi Yaynlar, 2. Bask, Ankara, 1997. 41. RAD, Ahmed; Orta Asyann Dirilii. slam m, Milliyetilik mi?, Cep Kitaplar Yaynlar, 1. Bask, stanbul, 1996. 42. ROSE, Richard & MUNRO, Neil; Elections without Order. Russias Challenge to Vladimir Putin, Cambridge University Press, Cambridge, 2002. 43. SANDER, Oral; Siyasi Tarih. lkalardan 1918e, mge Kitabevi Yaynlar, 7. Bask, Ankara, 1999. 44. SANDER, Oral; Siyasi Tarih. 1918 - 1994, mge Kitabevi Yaynlar, 7. Bask, Ankara, 1998. 45. SARIBAY, Ali Yaar; Siyasal Sosyoloji, Der Yaynlar, 4. Bask, stanbul, 1998. 46. SARTOR, Giovanni; Demokrasi Teorisine Geri Dn, Yetkin Yaynlar, Ankara, 1996. 47. SAVA, Vural Fuat; ktisadn Tarihi, Siyasal Kitabevi Yaynlar, 3. Bask, Ankara, 1999. 48. SMITH, Anthony D.; Milli Kimlik, letiim Yaynlar, 2. Bask, stanbul, 1999. 49. SNMEZOLU, Faruk; Trk D Politikasnn Analizi, Der Yaynlar, 2. Bask, stanbul, 1998. 50. SNMEZOLU, Faruk; Uluslararas Politika ve D Politika Analizi, Filiz Kitabevi Yaynlar, 2. Bask, stanbul, 1995. 51. TMAKOVA, Natalya, KOLESNKOV, Andrei, GEVORKYAN, Nataliya; First Person: An Astonishingly Frank Self-Portrait by Russia's President Vladimir Putin, Public Affairs Publications, New York, 2000. 52. TUNCER, Hner; Eski ve Yeni DPLOMAS, mit Yaynclk, 2. Bask, Ankara, 1995.

225

53. WALKER, Martin; Dev Uyanyor. Leninden Gorbaova, Altn Kitaplar Yaynevi Yaynlar, 1. Bask, stanbul, 1989. 54. YELTSN, Boris; Geceyars Gnlkleri, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 2000.

Makaleler: 55. AKGNEN, O., Rusya Federasyonunun D Politika Hedefleri, Avrasya Dosyas, Cilt: 1, Say: 1, 1994. 56. AMN, S., Kapitalizm, Emperyalizm, Kreselleme, zgr niversite Forumu, say: 1, Ankara, 1997. 57. ASLAN, Y., Yeni Jeopolitik Trk Kua ve Trkiye, Yeni Trkiye, say: 15, Ankara, 1997. 58. BALCI, E., ABD ve in, Cumhuriyet Gazetesi, 2001. 59. COHEN, A. ABDnin Yeni Rusya Politikas, Avrasya Dosyas, Cilt:1, Say:1, Ankara, 1994. 60. EEN, A., Emperyalist Globalizmine Kar Ulusal Devletler

Enternasyonalizmi, Global Rapor, say: 1, 2001. 61. DAI, Zeynep, Rusyann Yakn evre Politikas ve Trkiye, Trk D Politikasnda Gelenek ve Deiim, 1998. 62. ELEKDA, ., ABD Stratejisi ve Trkiye, Milliyet Gazetesi, 2000. 63. LHAN, A., Avrasya Gerei - Avrasya Dnyann Merkezi - Avrasya, Avrasyalnn, Cumhuriyet, 1998. 64. KAYNAK, M., Siyaset Belirleyicidir, Yeni Trkiye, say:15, Ankara, 1997. 65. KN, H., Trkiyenin eytan geni, Savunma ve Havaclk, cilt:12, no:1, 1998.

226

66. ZBEK, N., Rus D Politikasnda Yeni Ynelimler, Avrasya Dosyas, Cilt: 3, Say: 4, Ankara, 1996. 67. SAGADEEV, A., Rusya ve Byk G deolojisi, Avrasya Dosyas Cilt:1, Say:1, Ankara, 1994. 68. SAM, H., Avrasya Seenei, nc Kadro, say 7/8, Eskiehir, 1998. 69. SCHMDT, H., Foreign Policy, Bahar, stanbul, 1998. 70. STANKOV, S., Rusya Kendisini Aryor, Avrasya Dosyas, Cilt: 1 Say: 1, Ankara, 1994. 71. TEZCAN, Y., Avrasya zerindeki G Mcadelesi ve Trkiye, Savunma, Say:2, Ankara, 1998. 72. TKENCE, M., Rusya Federasyonunun Orta Asya Politikas, Strateji, 96/3, Ankara, 1999. 73. LK, ., Ykselen Avrasyaclk: Bir Tarihsel deolojinin Jeopolitii, Ortadou Gazetesi, 2001. 74. YAVUZ, K., Aydnlk Gazetesi, 1998. 75. YILMAZ, M., Avrasya. Yeni Bir Uygarlk Yolu olabilir mi?, Trkiye Gnl, say: 49, Ankara, 1998.

Tezler: 76. AYDEMR, Emrah, Uluslararas likilerde Kriz ve Kriz letiimi 77. DAI, Zeynep, Yeni Dnya Dzeninde Rusya ve Trkiye: Rekabet Alanlar

Szlkler ve Ansiklopediler:

227

78. Byk ngilizce-Rusa ve Rusa-ngilizce Szlk, C: 1. 2; zdatelstva Politbro Yaynlar, Moskova, 1993. 79. ngilizce Modern Szlk, FONO Ak retim Kurumu Yaynlar: FONO Yaynlar Szlk Dizisi, stanbul, 1996. 80. Rusa-Azerbaycanca Szlk, C: 1, 2, 3; Azerbaycan Sovyet Ansiklopedisi Yaynlar, Bak, 1990. 81. Rusa-Trke Szlk, Rus Devlet Ktphanesi Yaynlar, Moskova, 1992

Sreli Yaynlar: 82. Akam (1998-2006) 83. Cumhuriyet (2000-2001) 84. Milliyet (2003-2007) 85. Sabah 2002 86. St. Petersburg Press (2000-2007) 87. The Independent (1999-2005) 88. The New York Times (1999-2007) 89. Time 2000 90. Yeni afak 1999 91. Yeni Yzyl (2002-2005) 92. Zaman (1999-2006)

nternet Adresleri:

228

93. http://jia.sipa.columbia.edu/journal.html 94. http://news.bbc.co.uk 95. http://www.academical.org 96. http://www.aydinlanma1923.org 97. http://www.bbc.com 98. http://www.bbc.co.uk 99. http://www.cnn.com 100. 101. 102. 103. 104. 105. 106. 107. 108. 109. 110. 111. 112. 113. 114. 115. 116. 117. http://www.evrensel.net http://www.foreignpolicy.com http://www.foreignpolicy.org.tr http://www.gaikoforum.com http://www.gazetasng.ru http://www.kafkas.org.tr http://www.kremlin.ru http://www.kremlin.ru/withflash/Vneshnyaya_politika619.shtml http://www.mfa.gov.tr http://www.mid.ru http://www.ntvmsnbc.com http://www.odci.gov/cia/publications/factbook/index.html http://www.ozgurpolitika.org http://www.president.kremlin.ru http://www.putin.ru http://www.questia.com http://www.rambler.ru http://www.russia.com

229

118. 119. 120. 121.

http://www.russia.ru http://www.russianembassy.org http://www.russian-orthodox-church.org.ru/en.htm http://www.time.com

230

EKLER

Ek 1. Genel statistik Corafi Veriler Alan: 17.075.400 kilometrekare (6.592.850 mil kare) Nfus: 147.100.000 (1998 verilerine istinaden) Nfus Younluu: Kilometrekareye 8.6 Bakent: Moskova Nfus: 8.436.447 (1994) Corafi Koordinatlar: 60 00 K, 100 00 D Denizleri: Barents Denizi, Beyaz Deniz, Karsk Denizi, Laptevlen Denizi, Dou Sibirya Denizi, ukotka Denizi, Bering Denizi, Ohot Denizi, Baltk Denizi, Karadeniz, Japon Denizi, Hazar Denizi Kara Snrlar: 19.971 km Karasular: 12 mil Deniz Snrlar: 37.673 km nemli Kentleri: Moskova, St. Petersburg, Vladivostok, Kazan, Ufa, Yekaterinburg

231

Ek 2. 1992den 2000, Putin Dnemine Kadarki Srete Ksaltlm Rusya Tarihi Kronolojisi Sovyetler Birlii'nin Aralk 1991'de dalmasnn ardndan kurulan Rusya Federasyonu'nun tarihindeki nemli kilometre talar yle: Ocak 1992 : Babakan Vekili Yegor Gaydarn fiyat denetimlerini kaldrmas, enflasyonun frlamasna yol at. Denetimden yoksun zelletirme program sonucunda, Sovyetler Birliinin malvarlklar da bir avu oligarkn eline geti. Aralk 1992 : Komnistlerin ounlukta olduu parlamentonun isteine boyun een Devlet Bakan Boris Yeltsin, Gaydarn yerine Viktor ernomrdini atad. Ocak 1993 : ABD ve Rusya arasnda, nkleer silahszlanmayla ilgili "Start 2" anlamas imzaland. Anlama, souk sava srasnda edinilen stratejik silahlarn saysnn 10 yl iinde te iki orannda indirilmesini ngryordu. 3-4 Ekim 1993 : Yeltsin, Duma'nn askya alnmasn protesto eden milletvekillerinin balatt ayaklanmaya kar Rusya Parlamentosu'nun nne tank yd. Milletvekillerinin taraftarlarnn, Moskova'daki kilit binalar ele geirmeye almas zerine kan atmalarda, resmi rakamlara gre 148 kii ld. Bu saynn daha yksek olduu sanlyor.

232

13 Ocak 1994 : ABD Bakan Bill Clintonun ziyareti srasnda, Rusya ve ABD, nkleer fzelerin birbirlerine yneltilmemesi konusunda anlamaya bulunmaktadr.

22 Haziran 1994 : Rusya, NATO'nun "Bar in Ortaklk" programna katld.

2 Eyll 1994 : Ciang Zemin'in ziyaretinde, iki lke nkleer fzelerin birbirlerine yneltilmemesi konusunda anlatlar.

11 Aralk 1994 : Yeltsin, eenistan'daki bamszlk hareketini bastrmak iin blgeye asker gnderdi.

3 Temmuz 1996 : Yeltsin tekrar devlet bakanlna seildi. 31 Austos 1996 : Atekes anlamas ile eenistan Sava sona erdi. Ancak blgenin nihai stats sorunu zme kavumad.

Ekim 1996 : Yeltsin, Ulusal Gvenlik Konseyi Bakan Aleksandr Lebed'i grevden ald.

27 Mays 1997 : Rusya ve NATO arasnda ibirlii ngren "Kurucu Senet Antlamas" Paris'te imzaland.

9 Ekim 1997 : Yeltsin, nc dnem bakanla aday olmayacan aklad.

23 Mart 1998 : Yeltsin ani bir kararla ernomrdin'i grevden ald. Yerine bir ay sonra ''ksa mrl babakanlarn''ilki olan Sergey Kiriyenko'yu getirdi.

233

17 Austos 1998 : Rublenin devalasyonu sonucu banka sektr krize girdi.

10 Eyll 1998 : Kiriyenko'nun yerine greve getirilen Primakov da birka ay sonra grevden alnd.

Mart-Nisan 1999 : Rusya, NATO'nun Yugoslavya operasyonuna sert tepki gsterdi.

7 Austos 1999 : een milislerin komu Dastan'a girmesi sonucu Rus Birlikleri ile milisler arasnda atmalar kt.

9 Austos 1999 : Yeltsin, Vladimir Putin'i babakanla atad ve halefi ilan etti560.

13 Eyll 1999 : Moskova'da bir apartmana dzenlenen bombal saldrda 118 kii ld. ki hafta iinde dzenlenen benzer saldrlarda hayatn kaybedenlerin says 300'e ulat.

1 Ekim 1999 : Putin, terrle mcadele iin eenistan'a operasyon balatt561.

19 Aralk 1999 : Putin'in yeni kurulan Birlik Partisi, genel seimlerden, Komnist Partinin ardndan ikinci srada kt.

31 Aralk 1999 : Yeltsin, grevinden istifa etti ve Putin'i devlet bakan vekilliine getirdi562.

560

YELTSN, Boris; Geceyars Gnlkleri, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 2000, s. 24-

42
561

ROSE, Richard & MUNRO, Neil; Elections without Order. Russias Challenge to Vladimir Putin, Cambridge University Press, http://www.cambridge.org , Cambridge, UK, 2002, s. 45 562 Ayn Kitap, s. 78

234

13 Ocak 2000 : Putin, 26 Mart'taki bakanlk seimlerinde aday olacan aklad.

Ek 3. Putin mzal Federal Kanun

235

236

Ek 4. Putin mzal Genel Sekreterin Atanmasna likin Kanun

237

Ek 5. Putin mzal Teekkr Ferman

238

Ek 6. Putin mzal Nakliyat Ferman

239

Ek 7. Putin mzal takdir Ferman

240

Ek 8. Putin mzal Atama Ferman

241

Ek 9. Putin mzal bir dier Atama Karar

242

Ek 10. Baka bir Atama Ferman Yine Kremlinden Putin mzal

243

Ek 11. Rusyann Devlet Bayra

Ek 12. Rusyann Devlet Forsu

244

Ek 13. Rusyann Milli Marnn Notaya dklm hali

245

Ek 14. Rusyann Snrlarn Belirten Harita

Ek 15. Rusyaya zg Lahanadan Yaplan Yemek Tr-Bor. Trkiyede Kapuska Olarak Baz Blgelerde Yaplr.

246

Ek 16. Putin ve Yeltsinin Kremlindeki gizli konumalarndan biri. Yeltsin, Putine istifa edeceini anlatyor.

Ek 17. Kremlin Sokanda Askeri Tren Geii.

Ek 18. Rusya Haritas

247

ZGEM

12 Eyll, 1977 ylnda Azerbaycan'n bakenti olan Bak'de dodum. 1984'de lkokula baladm. Ortaokul eitimimi Bak, 225 sayl Ortaokulunda tamamladm. 1995 ylnda Bak Fen Lisesi'nden mezun oldum. 1995 ylnda Trkiye'nin Bolu ilinde yerleen Dil-Mer(TMER) Trke Dil eitimine baladm. 2001 ylnda Seluk niversitesi, ktisadi ve dari Bilimler Fakltesinin, Uluslararas likiler blmnden "Kamu Yneticisi" nvanyla mezun oldum. Ayn niversitenin Sosyal Bilimler Enstits'nn, Uluslararas likiler Bilim Dalnda Yksek Lisans(Mastr) yaparak "Uluslararas likiler Uzman" Derecesiyle mezun oldum. "VLADMR PUTN DNEM RUSYA DI POLTKASI 2000-2003 YILLARI ARASI" konusunda Yksek Lisans Tezi hazrladm. Azerbaycanca, Trke, Rusa ve ngilizce mkemmel seviyede biliyorum. u anda Seluk niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Tarih Ana Bilim Dal, "Trkiye Cumhuriyeti Tarihi" Bilim Dal'nda Doktora rencisiyim. Akademik hayatma olan ilginize ve dikkatinize gre size minnettarm. Ltfen fikir, neri ve eletirilerinizi emikail@yahoo.com adresine gnderiniz.

Elnur Hasan MKAL Konya/TRKYE, 2007 GSM: +905555565937 e-posta: emikail@yahoo.com WEB: http://www.emikail.com

248