2010 Austos www.guven-kutay.

ch

DL ARKLAR
RETM ve KONSTRKSYON
12-05
M. Gven KUTAY

www.guven-kutay.ch

Sevgili eim

FSUN ' a
NSZ
Bir konuyu bilmek demek, onu eldeki imkanlara gre kullanabilmek demektir. Dililer konusunu bilmek, dili retip kullanabilmek demektir. Bu belgelerde; dili ve dili redktrlerini fonksiyonlarna gre hesaplayp retmek iin gerekli btn bilgiler detayl anlatlm, dili hesap rnekleri, retim iin gerekli teknik resimler verilmi, dili imalat ve konstruksiyon esaslar anlatlm, Olduka detayl teorinin yannda uygulamada kullanlan deerler, tablolar ve diyagramlar verilmitir. ok ynl ve detayl zm rnekleri uygulamada yardmc olacaktr. Btn kullanlan literatrn dkm, gereinde dahada etrafl bilgi edinmek iin, belgenin sonunda verilmitir. Ayrca belgenin sonunda konu indeksi verilerek, aranlan konunun bulunmas kolaylatrlmtr. Bu belgede verilen bilgilere gre hesaplama programlarda dilde Trke, Almanca ve ngilizce olarak hazrlanm ve "Programlar" ksmnda excel program olarak verilmitir. Programlar istediiniz dilde kullanp btn hesaplar yaptktan sonra, bir tek emir ile istediiniz dile evirme imkannz vardr. Umarm ki bu programlar uygulamada yardmc olur. Bu arada ok az imkanlarla ve byk abalarla Trke teknik literatre bu konuda kazandrdklar kitaplar iin sayn efik OKDAY ve dier kiileri, saygyla anar, Trk makina mhendislerinin pratikte nderliini yapp bir ok gen mhendise yol gsteren sayn aabeyimiz merhum Dr. Mh. Dndar ARF ve btn mhendislere teekkr etmeyi bor bilirim. svirede, MAAG AG ve Reishauer AG firmalarna arivlerinden ve teknik yaynlarndan istediim ok deerli bilgileri belgelerime aktarma msadesi verdikleri iin teekkrlerimi sunarm. Bu belgede iyi, kt veya eksik bulduunuz konular ve bilgileri bildirirseniz ok sevinirim. Hepinize mutlu ve baarl gnler dileiyle... svire, Baden 2010 M. Gven KUTAY

DKKAT:
Bu belgedeki bilgiler iyi niyet, byk dikkat ve abayla son teknik bilgilere gre hazrlanmtr. Ben ve MAAG AG firmas ile REISHAUER AG firmalar bu belgedeki bilgilerin kullanlmasndan tr oluacak zarar ve ziyan iin hi bir ekilde maddi, manevi ve hukuki sorumluluk tamyacamz belirtirim. Bu belgedeki verileri kullanan kii, verilerin kullanld yerdeki zel artlara uygun olup olmadna kendisi karar vermelidir. Verileri kullanan kii genel kapsaml metotlar zel problere uygulamay kontrol edip verileri titizlikle kullanmaldr. ok zel hallerde, ya imalatcdan edinilen veya zel deneyler sonucu elde edilen deerlerle hesabn yaplmas gereklidir. M. Gven KUTAY www.guven-kutay.ch

NDEKLER

Dili arklarn retimi ve reddktrlerin konstruksiyonu .............................................................5 1.1 Dili arklara ekil verme .......................................................................................................5 1.1.1 Yuvarlanma metodu.........................................................................................................5 1.1.1.1 MAAG sistemi..........................................................................................................6 1.1.1.1.1 zellikleri .............................................................................................................7 1.1.1.1.2 alma yntemleri...............................................................................................8 1.1.1.2 Dili ark eklindeki kesici bakla di ama (FELLOW sistemi),..........................9 1.1.1.3 Azdrma sistemi.......................................................................................................11 1.1.2 Dorudan doruya dklerek retilen dililer ...............................................................13 1.1.3 Modl frezeleri ile retilen dililer................................................................................13 1.1.4 Dier metotlar ................................................................................................................14 1.1.4.1 ablona gre di ama.............................................................................................14 1.1.4.2 Haddeleme veya ovalama ile di ama ..................................................................14 1.1.4.3 Zmbalama metodu ile di ama ............................................................................14 1.1.5 Pskrtme dkm metodu .............................................................................................14 1.1.6 Sinterleme metodu .........................................................................................................15 1.1.6.1 Brolama metodu.....................................................................................................15 1.2 Di yanaklarnn istenilen hassaslkta ilenmesi...................................................................15 1.2.1 Di yanaklarnn talanmas ...........................................................................................15 1.2.1.1 Yuvarlanma metoduyla talama ..............................................................................16 1.2.1.1.1 Dairesel tala talama .........................................................................................16 1.2.1.1.2 Sonsuz vida biimindeki tala talama ...............................................................17 1.2.1.2 Form tayla talama................................................................................................17 1.2.2 Di yanaklarnn raspalanmas .......................................................................................18 1.3 Dili redktrlerin yalanmas .............................................................................................19 1.4 Silindirik dili ark gvdeleri ...............................................................................................24 1.4.1 Dolu malzemeden dili ark gvdesi .............................................................................24 1.4.2 Dvme malzemeden dili ark gvdesi .........................................................................24 1.4.3 Dkm malzemeden dili ark gvdesi .........................................................................25 1.4.4 Kaynak konstruksiyon dili ark gvdesi ......................................................................27 1.4.5 Kark konstruksiyonlu dili ark gvdesi....................................................................28 1.5 Konik dili ark gvdeleri ....................................................................................................29 1.6 Salyangoz dili ve salyangoz dili ark gvdeleri ................................................................30 1.7 Redktrler ve redktr kutular ..........................................................................................31 1.7.1 Silindirik aln dilileri ....................................................................................................31 1.7.2 Konik dili redktr .......................................................................................................35 1.7.3 zet ................................................................................................................................35

Kaynaklar ....................................................................................................................................36 2.1 2.2 Literatr ................................................................................................................................36 Standartlar.............................................................................................................................38

Konu ndeksi ...............................................................................................................................39

www.guven-kutay.ch

www.guven-kutay.ch

Dililer 1 Dili arklarn retimi ve reddktrlerin konstruksiyonu

Dili arklarn retimleri kullan yerine, seilecek malzemeye veya eldeki tezgahn olanaklarna gre deiir. Gerek imal ekli gerekse malzemesi seilirken u zellikler gz nnde tutulur: Ucuz retim, Sessiz ve dzgn alma, Uzun dayanma sresi. Bu zelliklere eitli retim ekilleriyle ulalr. Dili ark retimi bal bana geni bir bilim daldr. Burada eitli retim ekilleri gsterilip, nemli olanlara detayl bilgi verilip fazla yer ayrlacak, dier retim usullerine ksaca deinilecektir. 1.1 Dili arklara ekil verme

Dili arklara ekil verme aada gsterilen metotlarla retilirler: 1. Yuvarlanma metodu, 2. Dorudan doruya dkm, 3. Modl frezeleri ile , 4. ablona gre di ama, 5. Haddeleme veya ovalama ile, 6. Zmbalama ile, 7. Pskrtme dkm ile, 8. Sinterleme metodu ile, 9. Brolama metodu ile. Bu metotlardan ilk dili retiminde en fazla karlanan retim ekilleridir. Burada bu ilk metodu biraz geni anlatacaz. Dierlerinede ksaca deineceiz. 1.1.1 Yuvarlanma metodu Bugn retilen dili arklarn hemen hemen hepsi yuvarlanma metoduyla alan tezgah-larda yaplrlar. Orta ve byk boylardaki dililer baka trl yaplamadklarndan bu metod byk nem tar. Dz ve helis dili arklarn retimi iin genel olarak u retim ekli gsterilir: 1. Kremayer eklindeki kesici bakla di ama (MAAG sistemi), 2. Dili ark eklindeki kesici bakla di ama (FELLOW sistemi), 3. Sonsuz vida eklindeki freze ile di ama (Azdrma sistemi). Her biri byk nem tayan bu sistemi srasyla grelim.

www.guven-kutay.ch

6 1.1.1.1 MAAG sistemi

Dililer

Buradaki (Maag) iaretli resimler Maag Gear AG, Zrich/svire firmasnn izniyle MAAG firmasnn arivlerindeki fotoraflardan veya Maag Taschenbuch dan alnmtr .

Foto 1.1, Maag di ama tezgah, tip: SH.250/300 S (Maag)

Foto 1.2, Maag metoduyla ve Maag makinasnda Foto 1.3, Maag metoduyla ve Maag makinasnda d helis dili retimi (Maag) i dili retimi (Maag) www.guven-kutay.ch

Dililer 1.1.1.1.1 zellikleri

Maag di ama tezgah ile dz ve helis silindirik d aln dilileri, zincir dilileri, dili miller ve bunlara benzer profilleri yuvarlanma ve form takmyla retilebilinen paralar retilirler. Ek takmlada, kremayer dilileri, dz ve helis silindirik i dililer retilir.

Foto 1.4, Maag tezgahnda retilen dililer (Maag) ekil. 1.1 iin aklamalar: 1 Planya hareket motoru 2 Divizr motoru 3 Tezgah hareket motoru 4 evirme ana motoru 5 evirme hassas motoru 6 Paso ayar motoru 7 Planya iin vidal mil 8 Modl iin vidal mil 9 Salyangoz mil 10 Yatak iin vidal mil 11 Kumanda tamburu 12 Kumanda diski 13 Boluk alma

ekil. 1.1, Maag di ama tezgahnn ematik resmi (Maag)

25 Tahometre jeneratr 26 Takm, di ama takm 27 Takm kapa 28 tici 29 Dner kafa 30 Kzak 31 Kzak yata 32 Tabla asisi 33 Yuvarlanma kza 34 Hatve tablas 35 Yuvarlak tabla 36 Deitirilen dililer kutusu

14 Kaldra paras 15 Balant mili 16 Ana mil 17 Ara mili 18 ift tarafl tahrik mili 19 Planya hareket freni 20 Hzl hareket kavramas 21 Dn yn kavramas 22 Normal hz kavramas 23 Geme kavramas 24 A kotlayan

AZ, BZ, CZ, DZ Di says iin deitirilen dililer AM, BM, CM, DM Modl iin deitirilen dililer AI, BI, CI, DI Paso iin deitirilen dililer Daha etrafl bilgi iin Maag Gear AG, Zrich/svire firmasnn ya brorlerine baknz, veya dorudan balant kurarark fazla bilgi isteyiniz. www.guven-kutay.ch

8 1.1.1.1.2 alma yntemleri

Dililer

ekil. 1.2 de kremayer bakla alan zel tezgahlarla yuvarlanma metodu ile evolvent profilli diin nasl kesildiini gryoruz.

a)

b)

c)

d)

ekil. 1.2, MAAG di ama sisteminin ematik gsterilmesi (Maag) a) Balang b) Geri dn c) Tekrar d) Son ve geri dn Kremayer eklindeki ban her iki yzeyi ayn zamanda kestiinden, dilerin sa ve sol profilleri ayn anda olumaktadr. Zrich'deki MAAG fabrikalarnca gelitirilmi olan bu di ama metodu u ekilde almaktadr. Kremayer eklindeki kesici bak yukardan aaya bir planya hareketi yapp tekrar yukarya ktktan, yani kesmekte olduu dili arktan ayrldktan sonra, dili ark ekseni etrafnda ufak bir dn yapar ve hem de bak eksenine paralel olarak bir az ilerler. Sonra bak ikinci bir kesme hareketi yapar. ekil. 1.2 de oklarla canlandrlm olan bu dnme ve ilerleme hereketleri bir tekerlein kremayer biimindaki bir rayn zerinde yuvarlanma hareketini gstermektedir. Bu dnme ve ilerleme hareketleri ne kadar ufak olurlarsa ilenen diin yzeyi de o derece kaliteli olur. Kremayer eklindeki kesici ban di says snrl olduundan, tezgah ara sra otomatik olarak kesme grevine ara verir ve ark dn yapmadan ban balang noktasna geri gelir. Sonra bu alma hareketleri tekrar eder.

www.guven-kutay.ch

Dililer

Foto 1.5, MAAG tezgahmda alan byk bir helis dili (Maag) 1.1.1.2 Dili ark eklindeki kesici bakla di ama (FELLOW sistemi),

ekil. 1.3, Dz dili ama (Maag)

ekil. 1.4, Helis dili ama (Maag)

Fellow sistemi ile MAAG sistemi nin arasndaki fark, Fellow sisteminde MAAG sisteminin kulland kremeyer eklindeki dz bak yerine yuvarlak dili ark eklindeki (Foto 1.7) baklarn kullanlmasdr.

www.guven-kutay.ch

10

Dililer

Z = Kesi takmnn yukar aa hereketi X = Kesi takmnn ileri geri hereketi C = Kesici aletin yuvarlanma hareketi D = lenen parann yuvarlanma hareketi Foto 1.6, FELLOW sistemi ile alan LORENZ SN4R (Maag) ekil. 1.5, FELLOW sistemi ile alan makinann ematik anlatm (Maag)

Foto 1.7, FELLOW sistemi iin kesici bak ekilleri (Maag) alma prensibi ekil. 1.3, ekil. 1.4 ve ekil. 1.5 de gsterilmi olan Fellow sistemi Birleik Amerikada ok yaygndr. ekil. 1.3, ekil. 1.4 de grdmz bu sistemde kesici bak yukarya bo olarak karken gerek kendisi ve gerek kesilen dili ark ufak bir dn yaparlar, ondan sonra bak tekrar keserek aaya iner. Fellow tezgahnn ba her zaman baka baka dileri keser. Bundan tr kesici arklar kremayer eklindeki baklara gre daha ok dayanrlar, ama fiyatlar da daha yksektir. Foto 1.6 da Fellow sistemi ile alan LORENZ SN4R dili kesme tezgah gryoruz. Fellow, tipi kesici baklar konik olduklarndan bu baklar imal edilirken tezgah tablas eik olarak ayarlanr.

www.guven-kutay.ch

Dililer 1.1.1.3 Azdrma sistemi Yuvarlanma metoduna gre di aan gerek Maag ve gerekse Fellow tezgahlar planya

11

ekil. 1.6, Azdrma sistemi alma prensipi (Maag) hareketi yaparlar; yani aaya doru kesi hareketinden sonra yukarya bo bir geri hareke- ti yaparlar. Bu kesik ileri geri hareketi srekli bir kesme hareketine evirmek iin kesici bak sonsuz vida ekline sokularak azdrma frezeleri oluturulmutur (ekil. 1.6). ekil. 1.6 de grld gibi sonsuz vida eklindeki helisel freze dnmekte ve ayn anda ya-va yava aaya kayarak dileri kesmektedir. Kesilen arkta helisel frezenin dnne ayarlanm olarak beraber dner. Genel olarak dier tezgahlarda da olduu gibi nceden kaba tala alnp sonra da ikinci defa keskin bir freze ile ince tala alnr. Bylece yksek kaliteli dililer elde edilir.

ekil. 1.7, Eksenel frezeleme (Maag)

ekil. 1.8, Radyal frezeleme (Maag)

www.guven-kutay.ch

12

Dililer

Tek bir diliyi kesmek iin saatlerce, byk arklarda gnlerce sren almada frezeler fazla ypranr. ok yaylm olan bu sistemin frezeleri pahaldr. Fellow sisteminde olduu gibi her modl bykl iin ancak tek bir kesici freze gereklidir. Bir usta bu tezgahlardan sekiz on tanesini kolaylkla yalnz bana idare eder. Bu da ekonomik kazantr. Yuvarlanma metoduyla alan dier sistemlerde de olduu gibi bir defada st ste yerletirilmi bir ka diliark birden kesilebilir (ekil. 1.9). Dz dili imal etmek iin bu sonsuz vida eklindeki helisel frezelerin dili tezgahna kendi helis as kadar eik olarak balanmalar gerekir. Bylece dz dili ark elde edilir.

ekil. 1.9, Radyal-Eksenel frezeleme (Maag)

Helisel dili amak iin, ya frezenin bal olduu malafa tablasndaki taksimat ayarlanr, veya deitirme dilileri ile helis as ayarlanr. Eer helis as malafa tablasndaki taksimata gre ayarlanacaksa, dilinin helis ynne gre frezenin helis asna frezenin adm asn eklemek veya karmak gerekir. Frezenin helis asnn deeri frezelerin zerinde yazl olup frezeler sol azl ise frezenin helis as karlacak yerde eklenir veya eklenecek yerde karlr.

ekil. 1.10, Dz dili

ekil. 1.11, Helis dili

Dz dili iin ilemek iin (ekil. 1.10) takmn eksenini 0 kadar saa emek gereklidir. ekil. 1.11 de bir helisel dilinin alm gryoruz. Sol helis elde etmek iin takm eksenini 0 kadar sola emek gereklidir. www.guven-kutay.ch

Dililer

13

Piyasada azdrma ad altnda tannan sonsuz vida eklindeki frezeler tek azl veya bir ka azl olurlar. Genel olarak kaba tala kesmek iin tek azl, ince tala kesmek iin iki azl sonsuz vida frezeleri kullanlr. Tek azl frezelerle iyi kaliteli dililer elde edilirler. Bununla beraber daha yksek verimlerinden dolay son yllarda gerek kaba ve gerekse ince tala iin bir ka azl sonsuz vida frezeleri kullanlmaya balanmtr. Genel olarak DIN normlarnn tesbit ettii, kalitesi 8 veya 8 den ufak olan dili arklar tek azl sonsuz vida frezesi ile, 8 den daha byk kalitedekiler ise iki azl sonsuz vida frezeleri ile alrlar. ok fazla di says olan dili arklarn imalinde 5, hatta 7 azl sonsuz vida frezeleri kullanlabilir. Burada sonsuz vida eklindeki frezesinin az saysnn, di alan arkn di saysna tam blnmemesi salanmaldr. Eer tam blnrse sonsuz vida frezesinin ayn dileri her zaman dili arkn ayn dilerini keser ve baktaki anmadan tr imalattaki hata artabilir. Azlar (admlar) birden fazla olan sonsuz vida frezelerinde u zellie dikkat etmelidir: Tezgahta imal edilebilecek en kk di says 8 ise iki azl (adml) bir sonsuz vida frezesiyle ancak 16 veya azl bir sonsuz vida frezesiyle ancak 24 dii olan bir ark imal edilebilir. Dili arklar frezelendikten sonra raspalanacaklar veya lepleneceklerse, frezeleme srasnda elde edilmi olan di biimi dzgnl nemlidir. Di yzeylerindeki kalite raspalanarak ykseltileceinden nemsizdir. ekil. 1.6 de sonsuz vida eklindeki frezenin ilerlemesinin, di alacak arkn eksenine paralel olduunu grmtk. Ancak sonsuz vida eklindeki (azdrma) freze kesmeye balad ilk andan dileri tamamyla kesinceye kadar bir yol alr. Grld gibi ilk kesme anndan tam kesie geinceye kadar frezenin gittii ilk kesi yolu hayli uzundur. Bu uzunluk helis dililerde daha da artar. Frezenin gittii yolun byk ksm gerekten bouna gidilen bir yol olup di aan tezgahn randmann drr. Bu maksatla frezeyi radyal ynde daldran tezgahlar yaplmtr (ekil. 1.8). Freze ilk olarak di boyunu meydana getirecek kadar radyal olarak dili ark taslana daldrlr, sonra normal ekilde eksene paralel olarak kesmeye devam eder. Grld gibi frezenin gittii yol ksadr. Bu metoda gre alan tezgahlarn i verimi ok daha yksektir. Ancak daldrmadan tr bu tezgahlarda alan frezeler daha abuk krlenirler. Daldrma metodu ile di amnda frezelerin ortadaki dileri arkta daha derine dalmakta, yandaki diler ise hi denecek kadar az kesme ii grmektedirler. Bylelikle frezelerin orta dileri abuk anmaktadrlar. Bu sakncay nlemek iin alma srasnda frezeleri eksen ynnde ilerleyen modern tezgahlar yaplmtr. Bylelikle sonsuz vida eklindeki frezelerin mrleri %50 ile %70 kadar uzatlmtr. 1.1.2 Dorudan doruya dklerek retilen dililer

Yava dnen (v 2 m/s) dili arklarda ve kaba ilerde dkme dililer hi ilenmeden kullanlrlar. rnein: el vinleri, tula makinalar v.s. Pasa kar dayankl olular ak havada ve bilhassa denizde veya deniz kenarnda kullanlmalarnda stnlkleri vardr. Kk ve orta boylardaki dili arklar iin tam lde tahta modeller, daha bykleri iin ise ya tahta ark paralar veya forma makinalar kullanlr. Bunlarda dkm hatasnn 0,1 mm gememesine dikkat edilmelidir. Daha hassas kullanlmada veya byk arklarda bazen diler kaba olarak dklr ve sonra modl frezeleri ile ilenirler. 1.1.3 Modl frezeleri ile retilen dililer

Karlkl alan iki dili arkn di profillerinin resimlerini izip bunlara gre disk eklinde form frezeleri yaparak di amak mmkndr. Bu ekildeki di al normal freze tezgahlarnda yaplr ve bir di aldktan sonra divizr yardmyla ark bir di adm ileri evrilir ve ikinci di alr. Bir kademedeki dili iftinin kk dili arknn temel dairesi ufak, byk arklarnkiler ise byktr. Bu sebepten evolvent profilleri de deiik kar; kk arklarnki ok eri, byklerinki ise az eridir, bu da ayr ayr profilli form frezelerini gerektirir. Ayr ayr di saylardaki dililer iin www.guven-kutay.ch

14

Dililer

ayr ayr modl frezeleri yapmak imkansz olduundan ancak belirli di saysndaki dili arklar iin modl frezeleri yaplmtr. Burada retilen dililerin ou hatal olacakdr. Bu nedenle hzl dnen dililer iin kullanlamazlar. Bu nedenle bir ara ok yaylm olan bu di ama sistemi artk kullanlmamaktadr. Silindirik form frezeleri de vardr. Bunlar parmak frezelerini andrrlar. Bunlarla alan dz veya helis dililer ok dzgn ve hataszdr. Bu frezelerde sra numaral ve takm halinde hazrlanrlar. Ancak ok kk olan ve kesici az says az olan bu dililer abuk snrlar, anp formlarn kaybederler. Bu sebeplerle bunlar ancak zel retimde kullanlrlar. 1.1.4 Dier metotlar

Byk gleri ileten dili arklar az nce anlattmz metodlarla imal edilirler. Ancak ufak ve hi denecek kadar kk gleri ileten dili arklarn imal edildikleri bir ok baka metodlar vardr. 1.1.4.1 ablona gre di ama ablona gre di aan tezgahlar genelde zellik tayan konik dili imalinde kullanrlard. Yuvarlanma metoduna gre di aan tezgahlar ve metodlar gelitikten sonra (Kilingelnberg) bunlar nemlerini kaybettiler. Bu sistemle imalat basit olduundan ve yerel olarak niversal tezgahlarla yaplabileceklerinden, konik dili imali problemleri ile karlaan ufak ve orta aptaki imalatlar tarafndan kullanlrlar. alma sistemleri kopya freze sistemidir. 1.1.4.2 Haddeleme veya ovalama ile di ama Dolu malzemeden ovalama metoduyla eitli vida ve cvatalarn imalinde alnm olan iyi sonu, ayn metotla dili arklarn imal edilmesine yol amtr. Byk serilerle imal edilen otomobil dilerinde haddeleme ile imalata ilk olarak balanmtr. Sistem cvata imalinin ayndr. 1.1.4.3 Zmbalama metodu ile di ama Zmbalanarak dili ark imal, saat, saya, aparat oyancak v. b. gibi ok kk gler ileten dililer iin uygulanr. Olduka ince salardan kesilerek elde edilen bu dililer kesici kalbn hassaslna gre hayli dzgn yaplabilirler. Kesici kalbn imalinin ok pahal olmas yznden ancak byk seriler eklinde yaplrlar. 1.1.5 Pskrtme dkm metodu

Pskrtmeli dkmle dili ark imali ufak gler ileten ve byk serilerle imal edilen saya, aparat ve benzeri yerlerde uygulanrlar. Bunlar stlarak madeni kalplara basnla pskrtlrler ve kalpta ok ksa bir srede sourlar. Sourken bzlme paylarn da hesaplamak ve kalplar ona gre boyutlandrmak gereklidir. Pskrtmeli dkmle imal edilen arklarn, dkm srasnda milin kalba yerletirilmesiyle, mil ile dili arkn birbirine bal olarak dklmesi salanr. Plastik dililer de genel olarak pskrtmeli dkmle imal edilirler. 1000 den ufak serilerde hazr kalp elde yoksa, dili taslaklar dolu plastik ubuklardan kesilirler ve yuvarlanma metoduyla imal edilirler. Alminyum gibi hafif metaller iin hazrlanm frezelerle kesilirler. Byk serilerle imal edilen plastik dililer kalba pskrtlerek yaplrlar. Plastik malzemesinin fazla elastikliinden tr bykce yklerde plastik diler eilir ve sanki di blm hatal yaplm gibi hatal grnrler. Bunu nlemek iin di balar uygun gekilde yuvarlatlmaldr. Hesaplamak iin dili ark imaline uygun malzeme yapan fabrikalar zel formller verirler. Kalbn hazrlanmas srasnda bunlara ba vurmakta fayda vardr. Almanyadaki Badische Analin- und Soda-Fabrik in verdii bilgiye gre modl 10 mm olan www.guven-kutay.ch

Dililer

15

dililere elverili plastikler vardr. Pskrtmeli dkmde et kalml ince olan paralar dklebilir (s = 0,4...1 mm gibi). Bylelikle m = 0,2 modll dililer pskrtme ile imal edilebilir. Et kalnlnn st snr s =15 mm dir. Pskrtme ile daha kaln paralar da dklebilir, ancak bunlarn soumas iin uzun zaman kalpta bekletmek gereklidir. 1.1.6 Sinterleme metodu

Sinterleme ile di imali iin toz eklindeki elik, zel preslerde dili kalbna preslenerek sinterlenir ve dili elde edilir. Elde-edilen dililer bir az gzenekli, fakat salamdrlar. Bu dililer ince mekanikte kullanlrlar. 1.1.6.1 Brolama metodu Brolama ile dili imalinde genel olarak uzun bir ubuk (bro) kullanlr. Bu ubuun zerinde arka arkaya yerletirilmi baklar vardr. Baklar kademeli bir ekilde ilenmilerdir ve ubuun bir ekiliinde dili imal edilmi olur. Birleik Amerikada byk serilerde dili imalinde kullanlan bu metodun boaltma ubuklar ok pahaldr. diliye giren boaltma ubuunun kesici orta ksm ksma ayrlr: Kaba tala, ince tala ve kalibreleme ksm. Kesici orta ksmdan evvelki ksm silindiriktir ve bu ksm boaltma ubuunu klavuzlayarak merkezler. Kesici orta ksmn sonunda da tam profilli bir klavuz bulunur; bunun grevi son kesite merkezlemeyi salamakdr. 5...8 m yzey kaliteli dili imal edilebilen boaltma metodu ile normal olarak 6 ... 80 mm apndaki dililer gayet kolay imal edilir. Bu tezgahlarn 200 mm apna kadar dili imal edenleri vardr. Boaltma ile dili imal eden tezgahlar az yapldndan ve kesici boaltma takmnn ok pahal oluundan, imalattaki byk randmanlarna ramen bunlar fazla yaylmamlardr. 1.2 Di yanaklarnn istenilen hassaslkta ilenmesi

Dililer imal edilirken di profilleri nce kaba olarak frezelenir ve arkasndan ikinci bir defa imalat llerine uyan bir takmla ince olarak frezelenip tam lsne getirilmek istenir. Ancak bu ekilde imal edilmi dililer istenilen llere tam getirilemez. Bu ekilde retilen dililerde istenilen llere gre sapmalar vardr. Bu sapmalar azaltmak ve dililerin daha dzgn olarak almasn salamak iin bir ok nlemler alnr. Bu nlemleri u ekilde sralayabiliriz: 1. 2. 3. 4. 5. Di yanaklarnn talanmas Di yanaklarnn raspalanmas Di yanaklarnn leplenmesi Di yanaklarnn ovalanmas Di yanaklarnn altrlmas

Dililerin altrlmas, leplenmesi ve ovalanmas hemen hemen hi kullanlmadndan burada detayl ele alnmayacaklardr. 1.2.1 Di yanaklarnn talanmas Dililerin talanmas ile dilerdeki sapmalar kk deerlere indirilip, kabul edilen tolerans snrlarnda para imal edilmi olur. Bylelikle parann di yanak yzeyi dahil kalitesi de ykseltilmi olur. Talama genel olarak sapmalar minimuma indirmek, sertletirilme sonucu ortaya kan ekmeleri dzeltmek ve yzey kalitesini ykseltmek iin uygulanr. Bunun iin talanacak dili arklarda talama pay braklr. Bu genel olarak 0,05 ... 0,2 mm arasndadr. Talama pay seilirken, dilinin sertletirme derinlii gz nne alnarak, talamadan tr sertletirilmi tabakann zarar grmemesi salanr. www.guven-kutay.ch

16

Dililer

En ok kullanlan iki talama sistemi vardr. 1. Yuvarlanma metoduyla talama 2. Form tayla talama 1.2.1.1 Yuvarlanma metoduyla talama Yuvarlanma metoduna gre talama iki usulle yaplr: a) Dairesel tala talama, b) Sonsuz vida biimindeki tala talama. 1.2.1.1.1 Dairesel tala talama Yuvarlanma metoduna gre talama azdrma usulu di ama prensibine benzer. Tan profili kremayer dili gibidir ve talanacak dili ark zerinde yuvarlanr. Talama ilemi srasnda ta talanan diliye gre u hareketi yapar: 1) kendi ekseni etrafnda dner, 2) dilinin dn hareketine teet hareket yapar, 3) dili eksenine paralel hareket eder.
Ta Kremayer profil
Ta Kremayer profil

Talanan dz dili

Talanan helis dili

ekil. 1.12, Dz dili

ekil. 1.13, Helis dili

Bu hareket ekil. 1.12 ve ekil. 1.13 de talanan dili ark, arkn yuvarland kremayer ve kremayer profilli ta, tan ve dilinin hareketleri grlebilir. Dairesel talarla talanma srasnda nisbeten ufak olan talar anrlar; bunlar alma srasnda dzeltilmedikleri takdirde talanan dililer hatal olurlar. Bunu nlemek iin yeterli bir zaman aralnda talarn profilleri kontrol edilmelidir. Ta anmsa ayar dzenleri otomatik olarak herekete geerek tan and kadar ilerlemesini salarlar. Tadaki 0,001 mm lik bir anma ayar dzenini harekete geirmeye yeterlidir.

Foto 1.8, Maag talama tezgahnda talanan dili www.guven-kutay.ch

Dililer 1.2.1.1.2 Sonsuz vida biimindeki tala talama

17

Talar sonsuz vida eklinde olan tezgahlar da vardr. Bu tezgahlarla yaplan talama ilemine Azdrma usul talama da diyebiliriz. Bu tezgahlar ireten firmalarn en mehurlarndan biri svirede Wallisselen (ZH) ehrindeki Reishauer firmasdr. Bu sistem aynen sonsuz vida (azdrma) frezesinin alma prensibine gre alr. Azdrma usul talama tezgahndan grn, RZ 400, Reishauer ZH

Foto 1.9, Talanan dili

Foto 1.10, Talanan dili

Talanan dili Foto 1.9 ve Foto 1.10 da grlmektedir. ekillerden grld gibi sonsuz vida eklindeki talarn aplar byk tutulmutur, bylelikle tan temas yzeyi arttrlm ve dayanma sresi uzatlmtr. Bu tezgahlarla di almam dili taslaklarna (kasnaklara) modl m < 0,8 mm olan dilileri amak mmkndr. Tan temas eden yzeyinin fazlalndan bu tezgahlarla ok i karmak mmkndr. Talar tezgah kendi kontrol edip tam profillerine gre kendi iinde bilemektedir. Bu tezgahlar byk seri dili imalat iin faydaldr. Az adetli dili imalat tezgahn saat creti yznden pahalya mal olur. 1.2.1.2 Form tayla talama Bu usulle yaplan talamada kullanlan tan biimi aynen di profiline eittir ve ta ekil. 1.14 de grld gibi diin yanaklarn talar. Bu ekilde talama ok abuk yaplahilir. Talama ileminin abuk yaplabilmesine karn her modl ve eitli di saylarna gre ayr ayr talar gerekir. Bunun yannda talar bilemek iin, talara evolvent formunu verecek, zel bileme tezgahna gerek vardr. Bu talama metodu form frezesi (modl frezesi) ile di ama prensibine gre alr.

www.guven-kutay.ch

18

Dililer

Tam form ta Yarm form ta

Talanan dili

Talanan dili

ekil. 1.14, Form tayla talama ekil. 1.14 de grld gibi tek ve ift tarafl form talar vardr. Bir di talandktan sonra dili bir di kadar dndrlr ve bir sonraki di talanr. Bu talama tezgahlar olduka basit ve ucuzdurlar. Fakat form talar pahal ve bilenmeleri ok daha pahaldr. 1.2.2 Di yanaklarnn raspalanmas Di yanaklarnn raspalanmas ile frezelenerek veya bakla kesilerek imal edilmi olan di- lerin sapma deerleri kltlr ve yzey kaliteleri ykseltilir. Raspalanacak dililer dikkatle imal edilmi kaliteli dililer olmaldr, yoksa raspalama ile istenen sonu elde edilemez. Raspalanacak dililer sertletirilmemelidir.

km Raspa ta

Raspalanan dili

ekil. 1.15, Raspalama ilemi ekil. 1.15 de raspalama ilemi ematik olarak gsterilmitir. Raspa takm di yzeyleri keskin azl olan bir kar dilidir. Raspa takm raspalanacak diliyi ufak bir basn altnda evirir ve eksenel yndeki ileri geri hareketle diliden ince pul eklinde talalar kaldrr. Bu ilem raspalanan dilinin istenilen kaliteye ulancaya kadar devam eder. Dilinin her iki di yzeyinin raspalanmas iin raspalama dilisi srasyla her iki ynde dndrlr. Ayni milde ilenecek ok az aralkl yan yana bulunan iki diliden kn talamak imkan olmalndan dilinin kalitesini dzeltmek iin raspalamak gereklidir.

www.guven-kutay.ch

Dililer 1.3 Dili redktrlerin yalanmas

19

Bir redktrn tip top almas, redktrn yalanma sistemi ve yan dililere ulama ekline baldr. Yalama ile birbirine srten dili yanaklarnda ince bir ya tabakas oluur. Bu ya tabakas srtnmeyi azaltt gibi, srtnmeden oluan syda ksmen alr ve redktr fazla snmayp mr uzar. Dililerin yalanmas ile dili yzeylerindeki basn, hz ve s farkndan oluan srtnmelerin yaratt anmalar, hissedilir derecede azaltlarak minimuma indirirlir. Bylelikle redktrn snmas ve grltl almasda nlenmi olur. Dili yanaklarndaki srtnmelerin azaltlmas redktrn veriminide ykseltir. Tama gcn karlayabilecek yeterli ya tabakasnn olumas, yan viskozitesinin doru seilmesinin yannda, yan hareket veya ak yn kesitinin kama biiminde olmas ve deen yanaklarda relatif bir hareketin olmasna baldr. Bu artlar dili almasnda elde etmek olduka zordur. nk dililerde yzey kayma ve yuvarlanma hareketleri vardr. Yuvarlanma noktas Cde hareket hz sfrdr. Hz di st ve tabanna doru artar. Bunun iinde dili yanaklarnn tayaca normal kuvvetler yar yarya ya tabakas ve yanak yzeyi tarafndan kark olarak tanr. Yanaklarn kayarak yk tamalarnn sebep olduu anmay nlemek iin, dili malzemelerini kendi yalama ve kayma zellii olan malzemeden semek, ou zaman mukavemet ynnden imkanszdr. Bylece redktrlerde yalama, kayma hareketini kolaylatrmak, anmay nlemek ve ayn zamanda snmay azaltmak iin vazgeilmez bir konstruksiyon zmdr. Yan istenilen fonksiyonunu tam yerine getirebilmesi iin viskozitesinin doru seilmesi gereklidir. Genel olarak viskozite seim artn u ekilde dnebiliriz: evre hz kldke, yanak basnc bydke ve yanak yzey kalitesi kabalatka yan viskozitesi yksek seilmelidir. Viskozitenin ykseklii yanaklarda oluan ya tabakasnn daha fazla hidrodinamik tama kapasitesinde olmasn salar ve anmalar nler. Yalama ve dier konstruktif nlemlerle redktrn vede yan 80 C den fazla snmamasna dikkat edilmelidir. nk yalarn ou 100 C den sonra, yalama zelliklerine ok abuk kaybederler. Redktrlerin yalanmasnn eklinin ve viskozitesinin seiminde, dililerin evre hzlar, tadklar moment, konstruksiyon ekli ve istenilen dayanma sresi, seme artlarn olutururlar. Bir redktrde alan kademelerin evre hzlar kademesine gre deiiktir. Redktrdeki dililerin ortak evre hzn bulmak iin u varsaymlar kabul edilir; ki kademeli redktrlerde ikinci kademenin evre hz, kademeli redktrlerde ikinci ve nc kademenin ortalama evre hz alnr.

www.guven-kutay.ch

20

Dililer

Eer konstruksiyon artnamesinde istenilen bir yalama ekli verilmemise ve tecrbelere gre bir yalama ekli seimi yapma olana yoksa, evre hzna gre yalama eklinin Tablo 1.1 ve Tablo 1.2 ye gre seilmesinde fayda vardr. Tablo 1.1, evre hzna gre silindirik ve konik dililer iin yalama nerileri evre hz v m/s Yalama ekli Aklama Korumal veya tam ak tahrik. Konstruksiyona gre alak hzlarda yapkan kara gres ya veya koyu sv ya dili yanaklarna srlr. Yksek hzlarda koyu sv yalarla daldrmal yalama yaplr. Sentetik yala dolu ya banyosuna dili daldrlr. zel haller hari pinyon ya banyosuna dalmaz. Dili ark ya banyosuna dalar ve dnerek sistemi yalar. Sentetik yala dolu ya banyosuna dili daldrlmasnn yan sra ek pompalar veya zel konstruksiyon ile dililerin birbirini kavradklar yere ya pskrtlr.

v 4

Srmeli yalama

4 < v 12

Daldrmal yalama

12 < v

Pskrtmeli yalama

Tablo 1.2, evre hzna gre salyangoz dililer iin yalama nerileri evre hz v m/s Yalama Yalama ekli Korumal veya tam ak tahrik. Konstruksiyona gre alak hzlarda yapkan kara gres ya veya koyu sv ya dili yanaklarna srlr. Yksek hzlarda koyu sv yalarla daldrmal yalama yaplr. Sentetik yala dolu ya banyosuna dili daldrlr. Ya pinyon (sonsuz dili) veya dili ark ya banyosuna dalar ve dnerek sistemi yalar. Sentetik yala dolu ya banyosuna dili daldrlmasnn yan sra ek pompalar veya zel konstruksiyon ile dililerin birbirini kavradklar yere, gerekirse soutma iin arka, ya pskrtlr.

v 4

Srmeli yalama

4 < v 10

Daldrmal yalama

10 < v

Pskrtmeli yalama

www.guven-kutay.ch

Dililer

21

Konstruksiyon ekli ve fonksiyon artlarna gre dili iftlerin yalanmas deiik olarak yaplr. yle ki; Srmeli yalama: Yapkan kara gres veya bulama kvamndaki yalar dili yanaklarna srlr (koyu sv 100 > 225 mm2/s). Konstruksiyon ya ak tahrik veya szdrmazl kt olan kapal kutudur. Daldrmal yalama: Bu sistemin kullanlmas iin ya szdrmayan bir redktr kutusu yeterlidir. Buda hemen hemen her redktrde vardr. Ya banyosuna daldrarak yala-ma en basit yalama sistemi olduundan en fazla kullanlan yalama konstruksiyonu-dur. Bu sistemin tam fonksiyonunu gstermesi iin u artlarn kontrolu gereklidir: Ya banyosuna dalan dilinin yar ap r ise; v/r 550 m/s2 art gereklidir. Burada deer birimleri hz m/s ve yar ap m olarak alnr. Bu deer yksek olursa, banyodaki yan byk ksm dnen dili tarafndan savrulacandan, ya istenilen seviyenin altna der. Yalama tam olamyacandan redktrde istenmiyen s art grlr. Bunun yannda ya kpklenmeye balar. Bunlar yalama fonksiyonunu bozan hallerdir. Ya banyosunda dalan dilinin dalma derinlii kendi geometrik llerine baldr. En dk ya seviyesini u ekilde ayarlamakta fayda vardr: Silindirik dililerde dalan dilinin en kk dalma derinlii: evre hz v 5 m/s, tDmin (3...6) . m evre hz v = 5...12 m/s, tDmin (1...3) . m Konik dililerde dalan dilinin btn genilii ya banyosuna dalmaldr. Pskrtmeli yalama, daha ok byk evre hz olan redktrlerde kullanlr. Genelde bir pompa veya yardmc konstruksiyon ile, ya birbirini kavrayan dilere veya hemen bir nne yetri kadar ya, aa yukar p 1...3 N/mm2 aras basnla, pskrtlr. Eer yalama ayn zamanda soutma grevinide yapacaksa, kavrayan dilerden sonrasnada ya pskrtlr. Dililerin yalanmasnda kullanlacak yalarn viskozitesi DIN 51 509 da etraflca anlatlmtr. Burada ksa bir zetle ya viskozite seimi iin neriler verelim: Silindirik ve konik dili redktrnde yalamada kullanlacak yan viskozitesini bulmak iin Kuvvet-Hz-Faktr = ks/v hesaplanr ve Tablo 1.3 ile viskozite bulunur. Burada ks deeri Stribeck yzey basncna gre u formlle bulunur:
2 k s = Z 2 Z H

Ft u + 1 b d1 u

F. 1.1

Veya kabaca

ks 3

Ft u + 1 b d1 u

F. 1.2

www.guven-kutay.ch

22

Dililer

Burada Ft nin birimi N, b ve d1 in birimleride mm olarak yerletirilip ks deeri N/mm2 olarak bulunur. evre hz v nin deeri u ekilde hesaplanr;
v = d1 n1

F. 1.3

Burada d1 in birimi m ve n1 in birimi 1/s olarak yerletirilip v nin deeri m/s olarak bulunur. Aada verilen Tablo 1.3 ve Tablo 1.4 DIN 51 509 dan alnm olup, evre ss 20 C derecede ya viskozitesinin seimi iin geerlidir. Tablolardan sonra dier evre slar iin yaplacak dzeltmeler verilmitir. Tablo 1.3, Silindirik ve konik dili redktrler iin
5 4 3 2 50C de kinamatik viskozite 50 10
2

10 5 4 3 2

mm2 /s

10 5 4 3 2 10 10
-2

5 4 3 2 10 10

3 4 5

10

-1

3 4 5

3 4 5 N.s / (mm2.m)

Kuvvet-Hz-Faktr k s / v

Salyangoz veya sonsuz vida dili redktrnde yalamada kullanlacak yan viskozitesini bulmak iin Kuvvet-Hz-Faktr ks/v = Mt2/(a3.n1) hesaplanr ve evre ss 20 C derece iin Tablo 1.4 ile bulunur.

M k s / v = 3 t 2 a n1

F. 1.4

Burada Mt2 nin birimi Nm, a nn birimi m ve n1 in birimleride 1/dak olarak yerletirilip ks/v deeri N.dak/m2 olarak bulunur.

www.guven-kutay.ch

40C de kinamatik viskozite 40

mm2 /s

Dililer

23

Tablo 1.4, Salyangoz dili redktrler iin

mm2 /s

500 50C de kinamatik viskozite 50 400 300 200 100

2 3 4

10

2 3 45

10

2 3 45

10

2 3 45

10

2 3 45 N.dak / m2

10

Kuvvet-Hz-Faktr M t2 / a3 n1

Yukarda bildirildii gibi bu tablolardan okunan deerler 20 C derece evre ss iin geerlidir. Eer evre ss 20 C dereceden farkl ise: A) Kinematik viskozitenin ykseltilmesi: evre ss devaml 25 C derecenin stndeyse, her 10 C iin %10 arttrma yaplr, Nitrat elikleri ve yanak yzeyleri sertletirilmi dili iftleri hari. Dili iftinin malzemesi ayn veya Cr-Ni-elii ise %35 arttrma yaplr. Orta darbeli iletmelerde Kuvvet-Hz-Faktr nn 1,5 misli, ar darbeli iletmelerdede Kuvvet-Hz-Faktr nn 2 misli alnr. B) Kinematik viskozitenin azaltlmas: evre ss devaml 10 C derecenin altndaysa, her 3 C iin %10 eksiltme yaplr, Di yanaklar fosforlanm, slfrlenmi ve bakr kaplanm ise % 25 e kadar eksilt-me yaplr. Buradan kinematik viskozitenin bulunmasndan sonra, piyasadan en yakn viskozitedeki ya alnp kullanlr. Genel olarak ks < 7,5 N/mm2 iin anmay nleyecek ek maddesiz yalar, ks > 7,5 N/mm2 iinse anmay nleyecek ek maddeli yalarn kullanlmasnda fayda vardr.

www.guven-kutay.ch

40C de kinamatik viskozite 40

mm2 /s

600

1200 1100 1000 900 800 700 600 500 400 300 200 100

24
1.4 Silindirik dili ark gvdeleri

Dililer

Metal dili ark gvdeleri haddelenmi ubuklardan kesme kasnaklardan, millerden, dkm paralardan, dvme paralardan, kaynak ve kark konstruksiyon paralarndan oluur.
1.4.1 Dolu malzemeden dili ark gvdesi

Genel olarak pinyon yani kk dili dorudan mil zerine ekilir. Yani dolu malzemeden oluur. Bir dilinin taksimat dairesi d1 F. 1.5 deki art gerekletiriyorsa, mukavemet bakmndan dolu malzemeden yaplmaldr.
d1 < 1,8 d M + 2,5 m

F. 1.5

dM m

mm mm

Mukavemet hesabna gre milin ap Modl

Bu forml pratikte kullanlan normal gbek/mil (F. 1.6) bantsndan retilmitir. d GD 1,5 d M dM dGD mm mm Milin ap Gbein d ap F. 1.6

Yukardaki F. 1.5 deki katsay 1,8 deeri di dibi entik faktrnn etkisini karlamak iin F. 1.6 deki %20 bytlm olan 1,5 faktrdr.

b
dM d1

a) Dolu malzemeli ark

b) Mil zeri ekil. 1.16, Dolu malzeme

dM = d1

c) Mil zeri

Konstruksiyon artlar, ambarda bulunan malzeme v.b. sebeplerden byk dili, yani dili ark dolu malzemeden yaplabilir. Burada dikkat edilecek husus arlktr. Eer dili arkn arl 15 kg dan fazla ise paray teygaha balamak iin vin halatlarnn geebilecei transport delikleri yaplmaldr (bak ekil. 1.17).
1.4.2 Dvme malzemeden dili ark gvdesi

Dvme malzemeden dili ark gvdesi konstruksiyonu, dkm malzemeli gvdenin hemen hemen ayndr. Aradaki fark iki retim usulnn gerektii konstruktif ekildir. Burada en garantili yol dvmeci ile karlkl konuup anlamaldr.

www.guven-kutay.ch

Dililer 1.4.3 Dkm malzemeden dili ark gvdesi

25

Genelde byk dili arklar dkm malzemeden retilirler. Konstruksiyon lleri pratikten retilen formllerle bulunur. Kontruksiyon tamamlandktan sonra mukavemet kontrolu yaplr. Dkm ve dkm paralar hakknda daha geni gerekli bilgiyi www.guven-kutay.ch sitesinde 03 Dkm ve Konstrksiyonu blmnde bulabilirsiniz.
d GD s

E
s2
s1

A
L

C
dT

dM

ekil. 1.17, Dkm malzemeden dili ark ekil. 1.17 da dkm malzemeden dili arkn resmi grlmektedir. Burada paralar: A B C E Gbek ember Disk Kaburga

diye adlandralm. Normal olarak dz dililerde kaburga kullanlmaz. Kullanlrsada maliyet ve parann arlndan baka zarar yoktur. Helis dililerde kaburga kullanmada yarar vardr. Diskin as (8...12 aras seilir) kadar eik yaplmasnn, dkm tekniinden baka bir sebebi yoktur. Hava kabarcklar ve yabanc maddeler demirden hafif olduklarndan yukar doru hareket edip malzemeden kmalar ve yzeyinin temiz olmas iin bu eiklik n grlr. Diskteki dT delii (konstruksiyona gre bykl seilir) maln arlna gre transport delii olarak dnlr. Ayn zamanda parann hafif olmasnda salar. Dkm malzemeden dili arkta kullanlan ller pratikte yledir: d GD 1,5 d M F. 1.7

www.guven-kutay.ch

26

Dililer
s1 (1...2 ) m

Disk kalnl Kaburga kalnl emberin dolu kalnl

F. 1.8 F. 1.9 F. 1.10

s 2 0,7 m

s 3 m

Burada verilen deerler genel olup, dkmhanedeki tecrbeli kiilerle llerin konuul-masnda fayda vardr.
F s s s h2 s2 LF

s1

s1

0,5.s1

0,5.s1

X
h1 LG
GD

LG d d
GD

LG d

s2

s2

ekil. 1.18, Dkm malzemeden kollu dili arklar Dkm malzemeden kollu dili arklar ekil. 1.18 da grlmektedir. Bu izimlerde dkm teknii pek dikkate alnmamtr. Ama kollardaki mukavemet hesab iin yol gstermektir, fakat pratikte tecrbeli konstrktrn boyutlamasndan sonra kollar iin mukavemet tahkiki yapmak pek gerekli deildir. Bu gnn artlarnda bu hesaplara gerek olursa elektronik alet ve programlarla hesaplar yaplmaktadr. Fakat bu imkanlar olmayan veya ii kabaca halletmeye kararl konstrktrler iin, pratikte kullannlan u formlleri neririm. Bu hesaplarda ayrca gerekli emniyet pay hep bulunmaktadr. Konstruksiyon yaplrken tecrbelere gre alnan deerler: Kol says:

z K 0,125 d Kol says genelde 4,6 veya 8 adet seilir s1 (1,8 ... 2,2) . m h1 (4 ... 6) . s1 s (3,8 ... 4,2) . m LG dM d GD 1,5 d M s2 1,8 . m h2 (3 ... 5) . s1

Kol kesit lleri: ember kalnl: Gbek boyu: Gbek d ap: Hesaplarda u varsaymlar yaplr:

Moment kollarn drtte biri tarafndan tanr, Moment tayan paralar yalnz X-X kesitindeki paralardr.
www.guven-kutay.ch

s2

Dililer

27

Momentin etkiledii X-X kesitindeki moment ( ekil. 1.18 ):

Mt =

F L F 0,25 z K

F. 1.11

Mt F LF zK

N N mm [-]

X-X kesitindeki torsiyon momenti Taksimat dairesinde evre kuvveti Kuvvet kolu, taksimat dairesi ile X-X kesiti aras arktaki kol says

Bylece dkm malzemeden dili arklar hakknda olduka yararl bilgi edindik. imdi dier konulara geelim.
1.4.4 Kaynak konstruksiyon dili ark gvdesi

lleri olduka byk olan dililer, zel imalat veya ok az sayda gerekliyse, kaynak konstruksiyon gvdelerle imal edilirler. Byklk greceli olmasna karn genel olarak da > 700 mm kabul edilebilir. ok sayda retilecek dililer, ekonomik ynden dkm malzemeyle retilmelerinde fayda vardr. Konstruksiyon ekli ve dn dkm malzemeye paralel olarak yaplr. ekil. 1.19 de kaynak konstruksiyonlu dili arklar gsterilmitir.
b

Havalandrma delii

s2

s1

e1 s3 e2

LG dGD da da d d
GD

dT

LG d

ekil. 1.19, Kaynak konstruksiyonlu dili arklar Soldaki tek diskli konstruksiyon b/da 0,2 art olursa yaplr. Bu tipte eer helis as < 10 ise kaburgaya gerek yoktur, fakat s1 daha kalnca seilir.. Eer helis as > 10 ise kaburga kullanlr. Yan kaburga says konstruksiyona gre 4 ile 8 adet aras seilir.

www.guven-kutay.ch

Kaynak balants

28

Dililer

Sadaki ift diskli konstruksiyon eer b/da > 0,2 ise yaplr. Konstruksiyon ve ark byklne gre takviye ve transport delii vazifesini grecek olan borular 4 ile 8 adet arasnda seilir. Kaynak ilemi sonucu i gerilimleri gidermek iin yaplacak tav-lamada form bozulmas veya atlamalar nlemek iin havalandrma delii alr. Tavlamadan sonra para souyunca bu delik cvatayla kapanr. Resimde izilmi olan kaynaklar rastgele alnm kons-truksiyon eklidir. a) Dz kaynak dikii b) Eik kaynak dikii artlara gre kaynak konstruksiyonu Dz kaynak dikiinden daha iyi yaplmaldr. emberin kaynak konstruksiyonu ekil. 1.20 de gsterilmitir. Kaynak dikii ember eksenine paralel olmas evre yknn tam olarak kaynak dikiine yklenmesi demek olur. Bu da istenilen bir durum deildir. Kaynak dikii eik olursa di genilii b nin k-k bir ksm kaynakl olur. Bu da mukavemet tahkikinde kaynak dikiinin etkisini azaltr. ekil. 1.19, Kaynak konstruksiyonlu dili arklarda verilen sembollerin byklklerinin ou yukarda dkm malzemeden dili arklarda verilmitir. Verilmiyen byklkler : e1 1,5 . s1 ;
1.4.5

ekil. 1.20, emberin kaynak konstruksiyonu

e2 0,15 . b

s3 (0,8 ... 1,5) . m

Kark konstruksiyonlu dili ark gvdesi

s3

s3

Byk dilinin di kalitesinin ok iyi olmas gereken yerlerde kark konstruksiyonlu dili ark gvdesi kullanlr. Bu eit dililerde genelde emberin di ksm yksek kaliteli malzemeden oluur ve emberin i ksm dahil btn gvde GG20, yani kr dkmden imal edilir. Bu St 37 ile kaynak konstruksiyonda olabilir. Bu iki para sk geme ile bir biri ile birletirilir. emberin d kalnl; sd (0,04 ... 0,08) . d

2,25

.m

s i sd

emberin i kalnl; si sd Kol kalnlklar;

s2

ekil. 1.21, Kark konstruksiyon

www.guven-kutay.ch

s3 1,8 . m

s3 (1 ... 1,2) . m

Dililer 1.5 Konik dili ark gvdeleri

29

Konik dili ark gvdeleride metal silindirik dili ark gvdeleri gibi haddelenmi ubuklardan kesme kasnak veya millerden, dkm, dvme paralardan, kaynak ve kark konstruksiyonlardan oluur. Genel olarak pinyon, yani kk dili dorudan mil zerine ekilir. Yani dolu malzemeden oluur. zel hallerde mile geme eklide olur. Aynann konstruksiyonu imalat saysna gre yaplr (bak ekil. 1.24 - ekil. 1.26).

ekil. 1.22, Mil zeri, pinyonlu mil

ekil. 1.23, Dolu malzemeli

ekil. 1.24, Dolu veya dkm malzeme

ekil. 1.25, Kaynak konstruksiyon

ekil. 1.26, Kark malzeme, sk geme

Konstruksiyonda dikkat edilecek husus, dililerin montajda bir birilerini tam kavramas iin ayarlama olanann olamasdr. Buda mesafe bilezikleri veya mesafe varaklaryla salanr. Konstruksiyon iin genel bir rnek ekil. 1.37 ile verilmitir.

www.guven-kutay.ch

30
1.6

Dililer Salyangoz dili ve salyangoz dili ark gvdeleri

Salyangoz dili ve salyangoz dili ark gvdeleride silindirik dili ark gvdeleri gibi haddelenmi ubuklardan kesme kasnak veya millerden, dkm, dvme paralardan, kaynak ve kark konstruksiyonlardan oluur. Burada sk geme ok byk eksenel kuvvet tayacaqndan, emniyet bakmndan, keli konstruksiyon yaplr. Salyangoz dili daima dorudan mil zerine ekilir. Yani dolu malzemeden oluur. Aadaki resimlerde eitli salyangoz dili ark gvdeleri konstruksiyonu gsterilmitir.

ekil. 1.27, Kark malzeme, cvata balants

ekil. 1.28, Dolu veya dkm malzeme

ekil. 1.29, Kark malzeme, sk geme dkm ekil. 1.30, Kark malzeme, sk geme kaynak konstruksiyon konstruksiyon
www.guven-kutay.ch

3.m

4.m

Dililer 1.7 1.7.1 Redktrler ve redktr kutular Silindirik aln dilileri

31

Aada ekil. 1.32 deki redktrn konstruksiyonu "Bern mhendislik okulunda (FH)" silindirik aln dililer smester altrma rnei olarak u artlarla yaplmtr. 63 kN (6,3 t) ile 320 kN (32t) Kaldrma kapasitelerini karlayacak, Yerleme ekilleri ekil. 1.31 verilen konumlarda monte edilebilecek, retim hedefi: Ucuz, Standart dizi, Kaldrma mekanizmas 4/1 donam, Her boy senede en az 200 adet retilecek. ekil. 1.31, Yerleme ekli Konstruksiyonu yaplm olan redktr ekil. 1.32 de grlmektedir.
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

14
A

13

12

7 12
A

11
B B

a3

a2

a1

11
D D

1
E

5 18
L3

10

3 7
B b f

6
E

21 17 16 15
L1 d m

EVRME ORANI u=
m L2

k4
d
2

z 2,1 z 1,1

z 1,2

z 2,2 z . 2,3 z 1,3

n Giri
H D
h1

n k 16,5 11 8,25
G

Motor 4-kutuplu Motor 6-kutuplu

1440 960 720

h2

19
k3
H

k2

k1

d1 b1 b2
0 6 7 50

m1

n
H 100 8 9

SHG080
1 2 3 4

20
5

Motor 8-kutuplu

KALDIRMA REDKTR SHG 080

Datei : 080_00_N.DWG

Zusst.

A1

SHG080
11 12

10

ekil. 1.32, Kaldrma redktr SHG 080 Burada dkm redktr kutusu konstruksiyonu grlmektedir. Dkm ve dkm paralar hakknda daha geni gerekli bilgiyi www.guven-kutay.ch sitesinde "03 Dkm ve Konstrksiyonu" blmnde bulabilirsiniz. Konstruksiyon ve konstruksiyonun llendirilmesi iin gerekli bilgiyi www.guven-kutay.ch sitesinde "30 Konstrksiyon Sistematii" blmnde bulabilirsiniz.

www.guven-kutay.ch

32

Dililer

Bir redktr az adet retilecekse dkm model masraf byk olacandan, kutuyu elik konstruksiyon, yani kaynak konstruksiyon yapmak daha ekonomik olacaktr. Burada dikkat edilecek husus elik konstruksiyonun titreimi azaltmas dkm konstruksiyona gre olduka ktdr. SHG 080 redktrnn kasas elik konstruksiyon olarak ekil. 1.33 da grlmektedir. Konstruksiyon iin daha geni bilgiyi www.guven-kutay.ch sitesinde "30 Konstrksiyon Sistematii" ve "07 Kaynak balantlar" blmnde bulabilirsiniz.

ekil. 1.33, Kaynak konstruksiyon kaldrma redktr SHG 080 Bu redktrlerde ayn dililer moment snrlarna gre eitli redktr tiplerinde kullanl-mtr. Redktrler 80 kN a kadar SHG 080, 125 kN a kadar SHG 125, 200 kN a kadar SHG 200, 320 kN a kadar SHG 320 olarak adlandrlmtr.

ekil. 1.34, Seri kaldrma redktrleri SHG 080 / SHG 125 / SHG 200 ve SHG 320 Seri kaldrma redktrleri kutular ekil. 1.34 da grld gibi bir birilerinin benzeridir ve genelde faktrlerle byltlp klterek konsrtruksiyonlar yaplr. Konstruksiyon iin daha geni bilgiyi www.guven-kutay.ch sitesinde "30 Konstrksiyon Sistematii" blmnde bulabilirsiniz.

www.guven-kutay.ch

Dililer

33

R2

R3

R1

ekil. 1.35, Seri yrtme redktr kesiti

ekil. 1.36, Ak tekerlek tahriki

www.guven-kutay.ch

34

Dililer

Genel makina endstrisinin dnda zel redktrlere gereken gemi ve imento endstrileri iin ayr tip eitli redktrler imal edilir. Foto 1.11 ve Foto 1.12 de MAAG AG / Zrich-svire firmasnn rettii gemi redktrleri grlmektedir.

Foto 1.11, Gemi redktr, MAAG / ZH

Foto 1.12, Gemi redktr, MAAG / ZH

www.guven-kutay.ch

Dililer 1.7.2 Konik dili redktr

35

Konik dili redktrler rotasyon ekseni 90 ve daha eitli alarda deitirilmesi gereken yerlerde kullanlr. ekil. 1.37 de birinci kademesi konik ikinci kademesi silindirik redktr grlmektedir. Bu redktrde Bern mhendislik okulunda (FH) smester altrmas olarak yaplmtr.

A
ekil. 1.37, Konik dili redktr Resimde A ile gsterilen mesafe bilezikleri montajda dilileri tam pozisyonlarna getirebilmek iin gereken lde talanacak paralardr.
1.7.3 zet

Redktr kutusu ve dililer retim saylarna gre, ya dkm veya kaynak konstruksiyon olarak imal edilirler. Kaynak konstruksiyon genelde daha hafif ve darbelere daha daya-nkldr. Fakat kaburgalarla donatlmas ve i gerilimlerden arnmas iin tavlamas gereklidir. Dkm konstruksiyon bir ok sayda retilecekse kaynak konstruksiyona gre daha ucuzdur. Dkm konstruksiyonun sesi ksmas ve rijit olmas avantajlarndan biridir. Kutular mil merkezlerinde genelde yatay olarak ayrlrlar. Alt ve st kutuyu pozisyonlamak iin pimler kullanlr. Pim ap 0,6 . dCi kadar alnr. Pimler iki uzak uca konulur. Bundan baka redktr tayabilmek iin transport deliklerini unutmamak gerektir. Redktrn her trl montaj halinde ya doldurma ve boaltma delikleri bulunmaldr. alan redktrde s ve bunun sonucu olarak ya buhar oluur. Buda redktrde i basncn ykselmesine sebep olur. Basnc normale evirmek iin havalandrma delii n grlmelidir.

www.guven-kutay.ch

36
2 2.1 Kaynaklar Literatr

Dililer

[ 1 ] Akkurt Mustafa / Kent Malik [2] [3] Bachmann / Lohkamp / Strobl Bargel/Schulze

Makina Elemanlar, Birinci Cilt, 2.Bask Birsen Yaynevi, 1986 Maschinenelemente, Band 1, Grundlagen und Verbindungselemente, Vogel- Buchverlag, Wrzburg Werkstoffkunde, VDI-Verlag GmbH, Dsseldorf Das Techniker Handbuch, 16. berarbeitete Auflage, Friedr. Vieweg&Sohn, 2000 Maschinenelemente, Gestaltung und Berechnung Carl Hanser Verlag, Mnchen Wien, 8.Auflage Antriebstechnik 1, Normen ber die Verzahnungsterminologie Beuth Verlag GmbH, Berlin/Kln, 2.Auflage 1981 Antriebstechnik 2, Normen fr die Zahnradfertigung Beuth Verlag GmbH, Berlin/Kln, 1.Auflage 1978 Antriebstechnik 3, Normen fr die Zahnradkonstruktion Beuth Verlag GmbH, Berlin/Kln Taschenbuch fr den Maschinenbau, 17. Auflage, Springer Verlag, 1990 Die Hebezeuge Bemessungsgrundlagen, Bauteile, Antriebe Friedr. Vieweg+Sohn Branschweig, 1973 Technische Formelsammlung, 27. erweiterte Auflage, Gieck Verlag, 1981 Die Grundlagen der Ingenieurwissenschaften 29. vllig neubearbeitete Auflage, Springer Verlag, 1991 Maschinenteile, Teil 1 und Teil 2 B.G.Teubner, Stuttgart BBC (Yeni ABB) Firmas Firma ii yayn Makinacnn Rehberi, Birsen Yaynevi, Istanbul, 2003 Mukavemet Deerleri, Makina Mhendisleri Odas, MMO/2004/353 Maschinenelemente, Berechnung und Gestaltung Dmmler
www.guven-kutay.ch

[4]

Bge, A.

[5]

Decker, K-H. DIN-Taschenbuch 106 DIN-Taschenbuch 123 DIN-Taschenbuch 173 Dubbel, H.

[6] [7] [8] [9]

[ 10 ] Ernst

[ 11 ] Gieck, K. [ 12 ] Htte

[ 13 ] Khler / Rgnitz

[ 14 ] Konstruteur [ 15 ] Kutay, M. Gven [ 16 ] Kutay, M. Gven [ 17 ] Langer, E.

Dililer

[ 18 ] MAAG.Taschenbuch [ 19 ] Matek, W. / Muhs, D. / Wittel, H. / Becker, M. [ 20 ] Niemann, G.

MAAG.Zahnrder Aktiengeselschaft CH-8023 Zrich/Schweiz Roloff/Matek, Maschinenelemente Vieweg Verlag MASCHINENELEMENTE, Band II, III Springer-Verlag, 2.Auflage 1981 Makina Elemanlar, nc Cilt, 4.Bask Birsen Yaynevi, 1982 Katalog ve CD Werkzeugmaschinen , Industriestr 36 CH-8304 Walliselen-ZH Die praktische Berechnung der Dauerfestigkeit gekerbter Bauteile unter Bercksichtigung des DDR-Standarts TGL 19 340. IFL Mitt. 6 (1967), Heft 11 Berechnung der Maschinenelemente Springer-Verlag, Berlin-Heidelberg-New York Festigkeitsberechnung, Grundlagen und technische Anwendung Frsen und Verzahnen I Blaue TR-Reihe, Verlag Technische Rundschau im Hallwag Verlag, Bern und Stuttgart Berechnung einfacher und zusammengesetzter Planetengetriebe KEM, Mai 1987

[ 21 ] Okday efik

[ 22 ] Reishauer AG

[ 23 ] Schuster, C.

[ 24 ] Ten Bosch

[ 25 ] Wellinger, K. / Dietmann, H. [ 26 ] Widmer, E.

[ 27 ] Pickard, J.

www.guven-kutay.ch

Dililer 2.2 Standartlar

DIN 780 T1 DIN 780 T2 DIN 867 DIN 3960 DIN 3960 B1 DIN 3964 DIN 3966 T1 DIN 3967 DIN 3978 DIN 3990 T1 DIN 3990 T2 DIN 3990 T3 DIN 3990 T4 DIN 3990 T 5 DIN 3990 T11 DIN 3990 T21 VDI 2157

Mai1977 Mai1977 Feb1986 Juli1980 Juli1980 Nov1980 Aug1978 Jul1978 Aug1976 Mr1980 Mr1980 Mr1980 Mr1980 Mai1984 Jul1984 Jul1984 Sep 1978

Modulreihe fr Zahnrder, Moduln fr Stirnrder Modulreihe fr Zahnrder, Moduln fr Zylinderschneckengetriebe Bezugsprofile, fr Evolventenverzahnungen an Stirnrdern (Zylinderrder) fr den allgemeinen Maschinenbau und den Schwermaschinenbau Begriffe und Bestimmungsgrssen fr Stirnrder (Zylinderrder) und Stirnradpaare (Zylinderradpaare) mit Evolventenverzahnung Begriffe und Bestimmungsgrssen fr Stirnrder (Zylinderrder) und Stirnradpaare (Zylinderradpaare) mit Evolventenverzahnung, Zusammenstellung der Gleichungen Achsabstandabmasse und Achslagetoleranzen von Gehusen fr Stirnradgetriebe Angaben fr Verzahnungen in Zeichnungen, Angaben fr Stirnrad-(Zylinderrad) Evolventenverzahnungen Getriebe-Passsystem, Flankenspiel / Zahndickenabmasse / Zahndickentoleranzen Grundlagen Schrgungswinkel fr Stirnradverzahnungen Grundlagen fr die Tragfhigkeitsberechnung von Geradund Schrgstirnrdern, Einfhrung und allgemeine Einflussfaktoren Grundlagen fr die Tragfhigkeitsberechnung von Geradund Schrgstirnrdern, Berechnung der Zahnflankentragfhigkeit (Grbchenbildung). Grundlagen fr die Tragfhigkeitsberechnung von Geradund Schrgstirnrdern, Berechnung der Zahnfusstragfhigkeit Grundlagen fr die Tragfhigkeitsberechnung von Geradund Schrgstirnrdern, Berechnung der Fresstragfhigkeit Tragfhigkeitsberechnung von Stirnrdern, Dauerfestigkeitswerte und Werkstoffqualitten Tragfhigkeitsberechnung von Stirnrdern mit Evolventenverzahnung, Anwendungsnorm fr Industriegetriebe, Detail-Methode Tragfhigkeitsberechnung von Stirnrdern mit Evolventenverzahnung, Anwendungsnorm fr Schnellaufgetriebe und Getriebe hnlicher Anforderungen Planetengetriebe Begriffe, Symbole, Berechnungsgrundlagen

www.guven-kutay.ch

Dililer 3 Konu ndeksi

39

Azdrma sistemi
B

10 15 21 9 14 21 6

Ortak evre hz Ovalama ile di ama

P

19 14 14 21 14 15 21 22, 23 19 5 14

Brolama metodu
D

Daldrmal yalama
F

Pskrtme dkm metodu Pskrtmeli yalama

S

Fellow sistemi
H

ablona gre di ama Sinterleme metodu Srmeli yalama

V

Haddeleme ile di ama

K

Viskozite seimi
Y

Kuvvet-Hz-Faktr
M

MAAG sistemi

Yalama Yuvarlanma metodu

Z

Zmbalama metodu ile di ama

www.guven-kutay.ch

Dililer

3.1

www.guven-kutay.ch