You are on page 1of 96

(AIBI-CA)

:
A , AIII
:
,
,
-ADHA@A ()
: @AFGI-CCBDD, CIACC
E-mail : amitter@ch1.dot.net.in
: ,

Shaheed-e-Azam Di Jail Diary


Edited By : Satyam Verma
Translated in Hindi By : Vishwanath Mishra
Translated in Punjabi By : Sarjeet Talwar

: D@

fi



, z




/ ......................................................................F

/ ...............................A@
:
/ .. ......................AH
..........................................................CE
................................................AEI

-

,



,




- fi
,



,

-
fi






fi
-


..

fi

fi
-
,

fi


fi


-


-

- fi



()
, fi


A Martyr's Note book
,



-
..
AIHA
, ,


,

AIBH

, AIBI
,

AIBI ....

,






,
,


,

....

AIBI AICA
( ) , , ,
AICA
-

- , , ,



fi
, -




BC

, z



BC



,

, BC

,
-
, -z

, , ,

,
- ,
, ., , ,
,
,

fi -
fi



fi

( )
, ,
( )
AIHF

:
, ,

fi

,


AIIC


, /
.. ( , )
AIHA z
AIGG ..

, AIHA


AII@
,


AIFH .
B@@
, ,
, , , , ,





,
AIGG



AIGI
D@D



.. AIHA
z ( B@
)
()

AIHI BC
fi
..

()


, ... . ..


...

.


AIIA



.



AIID

.. ( )
..




AIFH ,
(AIHA)

, /
,
..
/
. /
,


,


(BC
HI) : D@D
, ,
,

,


, AIFH .
AIGG





fi







-
, ?


,
?
? ?
-

-




AIHA
?



?
, ?
,






-
,





?

,

?
, AIID






-
(AG.E@
x BA )
( ) /
(D@D) ...... AB-I-BI

/



( )
AB-I-BI
/ ..
,
,


,

hh



- ..
AIFG
AIBI
,

fi ,
fi

, !

,
,
...... BC
BF

......






, ?



, AICA ,

A
(), ,



,
, -
-







AIFH .

B@@


, , , ,
, , , , ,
,


,
BC AICA



;
,
, FH
: AB-G-AIC@ :
,





z
..
. ,

C
,

, ,

, ,



,
,

, AIC@
,



,

fi

D
AF AIC@
:



,

. , fi
,
, , ,
E

, AIC@
( - ), .

fi
. ,
, ,
, (
BA)
BI ,
, ,

fi ,

BC
E :

, -

,



fi
,




fi ,



, ,
,




AH

G, H,
I

AF
,
,
! ,


()
:



fi



, ,


, FG
, G@ ,



:
: :
,


, (
,
......)
,
,



;



DF

,

,
, : :


fi ,
;
......





()

fi
- :
(AHCE) ()
,





() fi
() D@

......

, ......
, , , z
,
, ( fi )
...... ()
, (z) ......
AIB

,



, fi

-

.
( AC) EB






AI@ :
,
,
FI
......


,
,
:
,
A@

, ,
,








,
:
,

, ,
,

,
z

,
:
AA

fi
z
()






( FB)
:

,

AB

,


:



, ,
,
,
, ,

- ,


AC



fi

CF
-
, .. ,
,
, ( AIA)
,
.
, , .
AD
. :
, AI
AIAG

,

AE

fi
,
:



( AB@)






( AB@)
,
,
,
ABA ,





fi

,
,
() fi,
fi


,
AF



.

AG
,
AH



BD AIC@



AI



AIBI

,
,
fi

B@h

fi : ,






, ,

fi

fi
()

, ,
()

,

BA


BB





,

(
)



,


,
B AICA


z

fi ,
fi
AI@E-AI@G
fi
,
, fi


AICA

BC


,
() AE AICA
BD

:


/ 28




:
fi

:
,
, ,


,


,
;

,



: , ,
()


,





,
, z

fi


,












:

z ,




,

: :


......
BE


:
, fi
,
......

: fi
BF


,
,

,



AIBI
,
......
fi,

fi
BA AIC@

: ,
, , ,


:
,
,

,


fi
, ,
(
) AIDG
?



......
BC AICA





fi






,


:
......

,
:

......

,

, ,




,


,

,

fi
:
()




,
,
z


fi
,


,

(AIHA Lenin and India )

F.

BB.

A.
B.
C.
D.
E.

.. , (
) A, AIGA
.. ( ) AIGA
..
AIEI BD@

. , AIC@ A@D (-
,


. ,
AI@G-AIDG BBD-BE AF
)

G.
H.
I.
A@.
AA.
AB.
AC.
AD.
AE.

AF.

AG.
AH.
AI.
B@.

BA.

BC.
BD.

BE.
BF.

(AGDC-AHBH) , AH@A-AH@I

(AGAB-AGGH)
(AGCG-AH@I) ,

(AGCF-AGII)
, (AHDGAHDI)
(AHEA-AHGEB)
, (AIAH)
- - (AIAH)
. , (A@C@) A@D
. , A@C (

, fi )
N.K. Singh, The impect of Marxist ideas on Indian Revolutionary Movement after the October Revolution. Mittilegendes Institus for Orient fors
chung. BDXVII
G. Deol. The Ghadarites and shaheed Bhagat Singh-Peoples Path March
1968.
S.S. Josh, Baba Sohan Singh Bhakna. New Delhi, 1970 P.P. 61 & 62
Peoples Path June 1968 P-17
N.K. Singh, The Impact of Marxist Ideas on Indian Revolutionary Movement after October Revolution-P 247.
*


N.K. Singh The Impact of the Marxist ideas on Indian Revolution Movement Page-71 (1958) P.P. 383-393
B.Hardas Armed Struggle for freedom - Poona (1958) P.P. 383-393
:-
,


M.N. Gupta History of Indian Revolutionary Movement Bombay N.Delhi
1972 P. 132
BD AIFI

- () AIFI-G@

Baba Pirthvi Singh Azad, In Lenin's Land New Delhi 1978 P P 29-32-38
Bejoy Kumar Sinha, 'The New Men in Soviet Union' Peoples Publishing
House N. Delhi. 1971 P.2.

( )
:

(D@D) .....
AB.I.BI




( )
/

(AIBI-CA)



( )
AB-I-BI

/ ..
z ,
:

,
F.GE x H.E@ AG.E@ x BA

B (B)

:
A
B@ = E@ , A = B
B

A.

B (B) F (C)
- fi ADE

B.

F (C)

- ---
,
, ,
, , ------
( ) A
-------0-------

A. B. , C.

B. : A. B. C.
A
D.
C. : A. , B.
C. D.


- ,
H (E)
,



B
( )
G (D)

-----
C


A. B. C.
A. :- :
A. B.
C.
A. :

A. -
B. - ,

C. . (AHAH-AHHA) - AHGG
( ,
)

,

B. :
A. :- A. ,
,

B. :
(i) ,
(ii) ,
B. :
() :
, ( )
()

C. :
(i)
(ii)


(iii)

(iv)

A. : = -

(v) : (i) (ii) (iii)


(iv) (v) (vi) (vii)
(viii)
{ I (F) }
(ix) (x) (xi)

, -

:
A. :-
(-) , -

B. :- ,

C. :- ,
()

,
,
- -

,
,


-
- -


, ?
(: IA)A
-------0-------

-------0------ AA (H)


A. :
B. :
C. :
,
,

( I@)

, ,
? - ,

.... .... ....
fi , ,
, -
!

A@ (G)


:
,
, ()
(: IA)
-------0------
()

,
-
B
- () (: AAF)
-------0-------

A. , -
B.

:
.... z
, ,
, - fi ,


z
, ,
-

,
, ,

,
,



(.ABI-AC@)A
-------0------ :

B

-------0------ ,
,

C
-------0-------

A. ,
B.
C. , , (AHDH-AIC@)
(AI@B-AI@E)

: z

,
fi
- ,


,

A
-

AC (A@)

: - B

C


,
, ,

-------0------ .
AIAG
:
, ,

,

-------0------A. (AHGB-AIGB)
B. (AIAH)
, AIAI
(AHGG-AIBD) AIAG AIBB
AIAF AIB@
C. (AHFF-AICG) :
AIBC-BD AIBI-CE
/ 44

. :


- -
-------0------




-


B
-
AD (AA)


....



,
, z
,

,
,
,


z
--- z

, ()
A.

B.

fi -
A
( , (.CB) .)
AE (AB)



, ,


,

, -
, ......
, (
- .)

- (.AI) B
-------0-------

:

,



( - )


C
- ( - DD)
A. , ,
(AGCG-AH@I) -
,
,

B.
C.

AF (AC)


, ,
,
:
,
fi
, - fi
,

A
- (. B@D)
-------0-------


...... ,
-
fi ---
, -
?
? ?
?
, ,
,

B
- z

:



C
- .
A.
B. z (AGCF-AGI@) : ,
,
C. , (AHCB-AHII)

E@ AG (AD)
,



- A
-------0------......

:
fi
,
,
- ( - .)
,
,

B
- , AI

-------0-------

:
...... ( ) , ,
fi , , fi
-
......
- ,

C
- (H@)
AH (AE)
......
:
,
, z
A. (AHCE-AIA@)
B. - (AHGH-AIFH)
C. (AHDH-AHHG)

-
,


,


,
; ,
,

- (z
, .. DH ) A
-------0-------


-
,

B
- (ABH)
-------0------ :


,

-
( , AD , .ACE)
AI (AF)
!
,

?
A.
B. (AHAA-AHGB)




?
,
,

?
,
,



;

,

, ,


- (:AHI)A
B@ (AG)

,
fi ,
B

-------0------ :



C
- .., AII
A. (AHIA-IA)
B. (AGAF-G)
C. , (AH@H-GC)




A
- , B@D
-------0-------

:
,
fi ,
, ,

,
,

BA (AH)

,


-

, ,
,
( B, BFH)
-------0------ :

,
C
- , . BGA
A.
B. (AHAI-IB): ,
C. (AHAA-AHHD) : , ,

!

,

,

A
- , . BGC
-------0------ :
fi

- (. BGH) B
BB (AI)


,
,
,
-


C
(.BHG)
-------0------ :
,
,
,
- . D (ADD)
-------0------
( : AGGB-AHCG)E
,

A. (AHBH-AI@F) :
B.
C.
D. (AHEE-AIBF) : ,
E. (AGGB-AHCG) : ,

, ,
, ,
, ,
,
()
, fi
() ,
,
; ,
, ,
,

- (.B@B)



?
, , z ,
, , ,

...... ?





- A (CCC)
BD (BA)

BC (B@)

-,
,

A
- (.CBG)
-------0------ :



B
- (.CCB)
-------0------ :


fi
...........

,


,

---
,
, ,

,

, ,
, fi

,

- B
(AHEI-AI@I)

A. (AHCA-AIBC) : , ,

B. (AGDC-AHBF) :

A. B. (AHEI-AI@I)
, ,
,



-
,

,
( - .)



{ BE (BB) }
() -

,
,

,
------
- , AHG@ ... (CEC)A
-------0-------

-

,


, -
-


,
- -
-
-

A.



-
BF (BC)



,







?

,
,
,






;
fi




A. (AGE@-AHE@) :




,
,
BG (BD)




-



,
fi

fi




?
! !

,
,

: BG (BD)
,
:

A. (AH@I-AHIG) :



-------0------ --

-------0------ ! -

-------0-------

,
A
()

BH (BE)

:

- ,
-
- !
(. )B
-------0-------

BI (BF)

:
,

B
( ) EFB
-------0-------

! ,
, - ,
,
,
C
( )

,
-, ,
fi
,
, , ,

,
fi , ,

,



(.. )C
-------0-------

-------0-------

:

, fi ,
-
-
D
( D@C) ..
-------0-------




,
A.
B.
C.
D.


: (AHGI-AIDD)
(AHAI-AHFA) :
:

:
, ,
, , ,
A.
B.
C.


(AGAB-AGHF) :
(AHCE-AIDB) : ,

,
,
A

( )

,

,

(

)

C@ (BG)
-------0-------

- :


fi -, fi
,
z- , ,
,

(..)
-------0-------

, ,
,
- ,
,
,
, ,

fi
..
-------0-------

CA (BH)
, ,
fi , fi ,
,

(

)

A. (AGHH-AHBD) fi
-

B. (AHED-AIDF) : ,
, AHH@
, AHGE AHGH , AHHA AI@E ,
BE ,
BH

-------0------ ,
,
, ,

-------0------ ,
fi ,
!
.....
.....
.....
()
A. :
fi , fi ,
,

:



,
,

,
,

( )
CB (BI)
!
,

,
fi

( )A
-------0-------


,
,
, ?
B
? fi
-------0------A.
AG@B
,
, ,
( )
B.

:
,
, ,

fi
,

(..)
-------0-------

:
,
fi

A

CC (C@)

?
, ?
! , ?

,

,
,
fi ,
,

B
( , GDG)

A. -
B. (AHAD-AHHI)

:
,



,



A
( )
CD (CA)

! fi !!!
( . )

, ,

fi

,
,
,
, fi

fi -
,

,
,
,
- ,
,

fi
( . )B
A. - B.

CE (CB)

A
B


(AHHF) :
: D@ E E@
C

= AF-E@ (-)
E,@@@,@@@ (-)
FAE,@@@ = AB.C BB,@@@,@@@

- ,
CAE,@@@ = F.CC
B@
- H@

CF (CC)

D
E


DE@@

F
AI@E ,
CBGGC
G
(.CI@ )
-------0------A.
B.
C. fi ,
D.
E.
F. (AHFB-AIAA) : AI@F AIAA

G.

CG (CD)



, fi ,
,
,
,

....... , ,
?
,
,
,

,
, ,

- .. A
CH (CE)

,
fi
,
,
,
?
- ,


-
,
......
{ CI (CF) }



-------0-------





- A

:
B


:
,
, -

, -
fi

,
A. : -

B. (AHFA-AIDA) ,

D@ (CG)

z
,
- - ,
fi , ( fi
) ,

, , , ,
,
, ,
A.

......

{ DA (CH) }
, ,




z
,
z
,

, - ,
A
DB (CI)


, ,
, ,
, ( - .)
B

-------0------

C

DC (D@)


-------0-------

:



-
-------0-------

:
, ,

,
?
? - ?
, ,
?
-
?
,
, , ,
,
,
fi,
- B
DD (DA)

z

,
A. - -
B. C.
D. (AHB@-AI@C) : , :


,

A.
B. fi ,


, - ,
A
,
,
,

B
. DG,
DE (DB)
C

:

-

-------0------
,

D

DF (DC)

,

,

, ,


, ,
,
,
,


( A ) (: EH)
-------0------

()
......

...... -
B

, ,
, , ,
,
,
, ,
-
,
,
A. (AGIH-AHEG) :
B.
C. : (AHBB-AHHH)
AHFC AHFI ,

D.

DG (DD)




, ,
,
,

,
A.
B.

-

A

-------0-------

DH (DE)

fi
E
A
A
A

A@@@
BE@ ( )
C@@
A@@@
- C (C.GH)
AE,@@@,@@@ ()

C,@@@,@@@
-------0-------

! !
fi ,
,
,
,
,
,

D
-
( )

A/I
A/B
B/I

A/C

B@@@,@@@,@@@
B@@,@@@,@@@
BB@@,@@@,@@@

,
,
,
, ,

= AA@@,@@@,@@@
= AA@@,@@@,@@@
= C@@,@@@,@@@

( - .....)
A. (AHED-AICH)

()

B.
C. () (AHGF-AIAF) AI@H


D.

,
fi ,
! !
, !
! !

A. (AHGA)

DI (DF)

, , !
,
, ,
fi, !
, ?


?
()
,


, ,

,

,
?
, ?
( )
! ,
?

() ?
()
fi ,
,

( )
A. : BD AGIB




E@ (DG)




A
(, II . .)
-------0-------

:

,
,


B
-
-------0-------

:

, ,




- , . AD@ ( )C
-------0-------

(AI@F)D
E :
F
- () -

A.
B. (AHHH-AICH)
, ,
z
- AICG

C.
D.
E.
F.

EA (DH)

EB (DI)

, :
:

AHCE ,
: ,

AHCE
:

,

.. ,
:
( .)


,


()
,

,

E@,@@@
}
C@@, @@@
-------0------ FG ,

I/A@
G@

BI
BE = BD
G@

D D
AI@@

= BE@, BEA
= H,DBI,HDE
= B@,CIE,ACG
- A
-------0-------

:
A

(AI@E) :

, ,

A.


, ?
? ,
,
- , AIH B
A.
B.

?
EC (E@)
ED (EA)

......



-
(. )
:B






,
,


-
,

( )C


,



......
, ,


A.
B.
C.


,
! ,
,
,
- - ,




,
fi
,
,
, ,

, ,

,

!
- (. HH)
EE (EB)
A
:
AIBB - = A,CE,@@@
AIBF - AAD AAB
A,BE@,@@@ A,E@@,@@@
A.


AIAA AIAC ,
AIAA
, ,



, ,
,
,
( )
,

fi


(.C) ? A
B

EF (EC)

,
,

A
(. BI)
-------0-------

:
.....
,
, ,
B

?

,

fi C
-------0-------

:
:
AIB@,
, ,


C
(.C)
-------0-------

:
...... fi
()
A. ?
B. : (AHGI-AID@) ,
() (AIAG)

AIBC



AIDG
AIBI

,

fi
{ EG (ED) }

----


, , AC
, ,

fi -
D
(:FD)
-------0------A.
B. (AHFF-AICG) :

C. ?
D.

: :


- , ,
A
?
(. FF)
-------0-------

- (AB )

- B@
- F@

- AB

- AE@ B, BDD
A

:
,
, ,

(. H@)
?
-------0-------

EI (EF)

:
A.
B.
fi
EH (EE)


:
- A CD AB

- ()
AD@ EE
( - A.CD : AD@.EE )
- A@@
BCD BE
- A,HCA D@
- $FI.EE
- $DEG.GI
- E@@ GC

- , E,HDD
- A@@ CI

- B,HIE
A.

... : (AHE@-AIAB)B

AHE@
$ G,ACE,GH@,@@@
$ C@H
= BC,AIA,HGF
AHF@ $ AF,AEI,FAF,@@@
$ EAD
= CA,DDC,CBA
AHG@ $ C@,@FH,EAH,@@@
$ GH@
= CH,EEH,CGA
AHH@ $ DC,FDB,@@@,@@@
$ HG@
= E@,AEE,GHC
AHI@ $ FE,@CG,@IA,@@@
$ A,@CF
= FB,IDG,GAD
AI@@ $ HH,EAG,C@G,@@@
$ A,AFE
= GE,IID,EGE
AI@D $ A@G,A@D,B@B,@@@
$ A,CAH
= HB,DFF,EEA
AIAB $ AHG,ACI,@GA,@@@
$ A,IFE
= IE,D@E@C

-------0------ , C
-------0------D
,
- ,

(.HA)
-------0------
A.
B.
C.
D. : , ,
(AH@C-AHHB)

,


A
(.HA),
-------0------ F@ (EG)


.
,

, ,

,
,
,
B
(.HG)
-------0-------



,
,

. HH
-------0-------


,



,
,

C
-
A.
B.
C. ..

FA (EH)

:





,
,
A
. . (.AH) -
-------0-------

:

, ,
,
, ,

,

?
,
?
B
- .
-------0-------

:
, ,
, , ,

fi ,
C
- (. BH)

A.
B. (AHG@-AHIE)
C.

FB (EI)

:
,
()
- A
-------0-------


,
,
,
,
,


B
BH , AHGE
-------0-------

:
-



-
FC (F@)

:
C

,
fi
,
A. ,
B. (AHD@-AIAC) -
AHFG , ,
AHFG ( ) , -
, ,
C. (AGIE-AHHA) :

fi ,

,
-------0-------

:

,
fi ,
: (.GG) :
!
,

,
, -


,

- fi ,





,
,
fi
, ()
FD (FA)

-


,

, ,

,
, ,
-
A
() . GG-GH
-------0-------

FG (FD)

:

,

B
. AE ( , AIAG)

(. AG, )
FE (FB)

..
( ) ,
( ) ,

D
-
A.
B. , AIAG ( AIAG
)
C.
.. ( ) ABG-C@
D.

FF (FC) FG (FD)
, , .. (AB.G.AIC@)

:
..
. ACG,
, AB C@


FH (FE)

:
FI (FF)


z



fi

!A
-------0-------


,
, ()
,
- ,
()


B

G@ (FG)

:
... fi

,
,


fi fi ,

AIAG .

A.

B.

,
,

, ( - .) ,
,

A
-
GA (FH)
AIAG
, fi

,


,

B
(. AG)
-------0-------

:
, ,
,

C
(.AH)
-------0-------

:
,
,
-

z
fi - -
A.
B. C. AIBF z AIAG

,
() , ,
, -
A
AI
-------0-------

fi ( ) ,

, ,

-------0-------


GB (FI)


B
- (.BE)

. DAC
-------0------... ,
,
D
.DH
...

... ?......
,



,
. EBE
GC (G@)
,
F
......
A. B. C. D. E , AIAG
F. , AIAG

,

, ,
, , ,

,
BD ? ,
- (-) ,

fi , fi , -
,

-------0------ , ,

,

GD (GA)

:
,
(fi)
, -

-------0-------

:
... , (fi
A
)
A. :
AIAG

:
...
fi ,


,
-
-


,
fi fi

, fi ,

. H@A

. GE A@@
. A@A (GD) -
A@A (GD)

B
:
= / ?
-


, ......

- , ,
, (),
,
-
A. : AIAG
B.

,


- ,
,
- (.C.D.E)
-------0-------

X A :
,
,

,

,
AH
AI

,
......
-
,
( )
,
fi
( )B
-------0------A.
B. AHDH ()
AHDH fi
,
-
AHDH



X - :

, fi
- ( )
,

fi ,
...... !

? ,

fi
, (fi)
(fi)
A
A@B (GE)


(AI@H-AB)

.
...
-
:
A.
B.
C.
,

D.
E.

,

,
A. (AFFH-AFCI) :

,
,

,

, A
A@C (GF)




,

,

- , fi

z ,
,
B
-------0------ :
( ) ,
,

C

-------0------ ,

D

-------0------A.
B.

C.
D.


(AH@B-AHHE) : , ,
, AHFB


A
, ! fi
fi ,

,
,
. AHA-HB

A@E (GH)

A :
:

A.
B.
C.

A@D (GG)
A.

:
B, C, D, E,
,
, , ,
,

F
(. B@E)
-------0------G
, ,

()
A.
B. : ()
,

C. (FCI . . EII . .) : () ,
,

D. (EG@-FCB .)

E. (AGFI-AHBA)

F. (AHBA-AHHA)
AHFF
G. (AGBI-AGIG) :

B.

A.
B.
C.
A.
()
()
()
()
()
()
()
()


- :


, ,
-



( )

A@F (GI)
B. ,
()

A.
,

C. :

:
( )

:



-

:
[ : () = : ()]

, -
A@G (H@)

:

,
A
()

,
, , ,
, , ,
, ,
B
( )
A. (AEED-AF@@)

B. : (AGBC-AGH@) : ,
(AGFE-AGFI) ,


A.
B.
C.
D.
E.
F.
G.
H.

A@H (HA)


- A. ,

A. ,

()



()A

z :

B

()
B. (
,
)
C.

() -

fi ,
A. (AHAA-AFH@) :
B. (AEHH-AFHI) :
fi

()
A@I (HB)
D. :


E. :

F. :

,

() ,
, ,

G. :

() ( )
() z ()
:
() ( )
() ( )
H. : ,

AA@ (HC)

:
:

, ,

,

,
,
,
, ,




,
---
(II ... AI@F, . AB@)A
AAA (HD)

:
:
B
,
,

C
:


,


-------0------
-------0------ : ,
,
-------0------A.
B. (DC@-CFG . .) : , D@@
: .
C. . . (,
, ,
( )

AAB (HE)
() :

,
-
,

:


,
()
( )
,
( )
,

{ AAC (HF) }
,

()
()
, ,

() ()
-------0-------

A. :
(z )

( )
B. :
() ()


( ) , ,
, ,

C. :
,

(fi
.) ()
AAD (HG)

,

, ()
( )
z ,
,
()

()


, (
)
()

D. :

A

A.

,
,

z
,

AAF (HI)

- ...

-------0------ AAE (HH)


fi ,

B
-
-------0-------

,

:

,

--

-------0------Peine forte et dure : ......


, ,
,
, ,
fi ,
,
, ,

, ,
- ,
A
-
B
A. B.

:
C

.

() ,
,
,

AAG (I@)

:

, ;
C@@ fi


A.
B. (AHFE-AIBH)
,



C.



, ?



A
- , . H
-------0-------

:

, ,
,
,


,
, ()
!
,


,
,

- . A@

AAH (IA)


- , ABB ..

-------0-------

:
...... fi
fi fi fi
,
-

,
,
, ,



, ,
,

. AG
B
AAI (IB)

!


, ,
fi ,
,

: ,

A. - (AGAB-AGGH) (AGFB)

A.
AGHI

B. (AHBA-AHHA)
AHFA

, ,


- DD

AB@ (IC)



()
,
-

. B@ A
-------0------ ( )

.......
, (

)
B
. BA-BB

B. ,
fi ,
-
(-)
C.
,
fi (-)


A
. BC
-------0------

, fi





- ,

{ ABB (IE) }

( ) ,
,
B
ABC (IF)

ABA (ID)


:
: (..) ()


A. B.
A.

B.

B@@@, @@@, @@@


B@@, @@@, @@@
BB@@, @@@, @@@

:
AFE (A@@)
A/I

A/B


AF@
AA@@, @@@, @@@

B/I
A/C
A/F

AF@
{

B/C

F@
{

C@@, @@@, @@@

H@@, @@@, @@@

: AHI@

D@ ( )
F@ A

ABD (IG)

:
()
, ,
,
, ,
, fi ,
,
, , B

. ABE AFD
. (IG) . (A@@) -
A. B.


: A B, C D :
(
E
), , ,
fi
,

,
() , ()

: F
,
, ()
, ,
,
,

: ( fi)
() , -
-
, ,
,


A.
B.
C. (CHD-CBB .) :
,
D. (DBG-CDG .) :
, ,
-
E. :
F. (DFI-CII . .) : z

( )


,
,
,
,
,
() ()
-
......

,
,
,
fi ,
, ,

A. B.
C.
,


, -
fi , fi


,

,
() ,
{ AFG (A@B)}
,
,

()
, ,
,


,

:
:
: A , ,
fi , (

{ AFF (A@A)}
,
() ()

, ,


,

z ()
()
() ,
,
, ,

:
,
,
()

,

A. : (CDA-BG@ .) ,

) fi
AFH (A@C)

: ()
A

(CD@-BF@ ..) ,
( )
B
C
, , ,
D
:

,
z ,

-
-

, (-)
, ( )
()
, ,


( DDD . .) , , ,


-
z ()

:
(CDA-BG@ ..) ,

- -
A. : ,

B. (IE-DF ..) :

C. : (D .. - FE ) :
,
,

D. : (ABA-AH@ .)
(AFA-AH@ . )
E. (DD-CFE ..) :

- (
) ( ) -
(-) -
() ,


,
fi
A
,

,
,
, ,

,

,

fi :

fi
, -
fi fi

A. (HF-AFA .) (ACH-AFA .)

, z
,
, ,
B
, ,
, , ,


AFI (A@D)


( )
C : (ABBF-ABGD)
,
, ,
( -)
,

,
,
, ,
, ,

( )

,
,
( )

,
,

, ,


()
, ( )
,
-------0-------

!!
,
()
,
, ,
A
()

()
:
!



(ACBH )

fi
A. ,
B.
C. (ABBF-ABGD) :
D. ( ACBH .) : ,
()
,




B
(AEIF-AFE@)

A. : (AEFA-AFBF) :

B. :
, (AFGC)
: ,

AG@ (A@E)


()
A
B
C
D
, ,


, ,
()


:
-
,
,




z


fi
fi
()
fi
fi ( )

-
()
, fi
fi

A. : AEBG ,
,

-
E
F

A. (AEGF)

,

,

G :
B. ()
(fi) ,
,
A. : A@G (H@) A
B. : A@H (HA) B
C. (AFCB-AG@G) :

AFHI ,



D. : AAI (IB)
E. :
,

F. : (AEAH-AEHA)
,


G. (AE@F-AEHB)
(AEGI)

AGA (A@F)

A :
B

C.
,
D
(AF@I) : , AF@I
, ,

( ) ,
(fi) ,
(AFHH) : AFHH
E
fi

F
(AEHF) :
(AEGG AEHF) ,
fi
, ,
()
,
, , , ,


A
(AEEG-AFCH) :

,

(AFBE) B: (AFBH)

-


,

: - (AEIBIC)



fi
()



AGB (A@G)

A. : ,
AED@ ,
B. ( ) (AEDB-AFBA)
,
()
C. (AECF-AFBD) : ,

D. (AF@B-AFBE) :
,
E. (AFCC-AG@A) :
AFHH () ,

F. (AEC@-AEIF) :



,
,

A. (AEEG-AFCH) :

B. (AEHC-AFDE) :


,
, ,
,
()
,
( )
()




z
, ()

AFB@ :
A

(AFB@) ,


()

AFDG :
B

: ,
(AFDG) ,

C
AFDI ( )D
(AFDI)

A.
,

B.
C. (AF@H-AFGD)

D.

,



,


,

fi ,
z,
,
( -.) -

,

fi
AGC (A@H)




,
,
() , ()
z ,


( )

A

:

AFDB-AFE@-AFEA
A.




()
- - ,
( )

( )


,
,
,
, , , ,



( !)
,
-
(
)

fi
,


AGD (A@I)
,





,
-

,
,
fi

:A
(AFGG)
( )
(AFGG), ,


,



:B
C

( !)
A ,
,
,
,

A.

( AFGB)
, ,
A. (AFCB-AFGG) : ,
(AFGG) - ( )
AFEF

B. - (AFCB-AFHD) :

C. :
fi

fi

,

A. fi B.
C.


AGE (AA@)

!

, ,

fi ()

!
,
z

,

:
( - AFI@)

()

()

, , ,

:
()

,

-
,

!
:

, , fi



() ,
,
,
()

fi ,
,

!
, ()

!

, ,

AGF (AAA)

AGG (AAB)


,
-

()
, ,
()

- , ,

!
fi


-

( )

:

,
,

,

, ,
- , -
( ) ,
,
B
,

B :
:
()

,
(
)


,
C

AGH (AAC)

:

,
,
()
,
( )
, ,
fi
A. B. fi , . . AAH (IA)


AGFB
, ,
, , ,
,
-------0------A.
B. :
C.



, ( )
- AH
fi

fi
fi


A

-------0-------


:
:
() - , ()
, ()
,
B

......

,
,
-------0------
A

-------0-------

!


, ,
, ,
( )
,
fi ,
B

AH@ (AAE)

:
AGI (AAD)

:

-------0-------

C :
,
, ,
fi

......
A. B.
C.

, ,

()
,
,

( ) ,
,
C
-

A. ,
B. -
C. (AGAC-AGHD) :
()

fi ,
A

-------0-------

,
, ,
:

A
: ,



fi ,
B

-------0-------



? fi

()
, ,
, ,
,
, -
?
{ AHA (AAF)}
,
,

,

fi ,
, ,
C
-------0-------

()
,
,
, ,
A.

B.

C. :

AHB (AAG)
fi ,
-
, ,


fi
, fi , ,
fi , ,

.AGFB
AHC (AAH)

C :
:

(AGGF)

:

D

,
,

, (
)
- ,
A. B.
C.
D. ,


,

A
.
B

(AGHG)
C
,
ADA
G
B@

AA
,

AHD (AAI)
D

. .

fi , .
A. (AGCD-AH@B) ,
AGHC
B. : ,
,


( ) AGHG

C. - : ,

D. (AGEG-AHCD) :
(AGGI)
(AGHA) AGI@ ,
AGIB

E ,
, AGII



-
,
()
,


,


,




{ AHE (AB@)}


fi


,
( ) fi


-


()

, AFAD

AB@@ F@@
C@@ C@@

AGHI
-
AHF (ABA)

,

AD AGHI
-------0-------

:A



,
,
,

DE
, H@

AHG (ABB)





-

,

E AGHI -

,

AHH (ABC)
,

B
(.AAB, )
-------0------
, ,
,
, ,
,
C
,
AHI (ABD)


- C@


,
,

A. - AGE AGHI
,

C@@-C@@


B. - ,
AD
AGHI

A. : fi
E
AGHI ,

B. A AD (A) C
C. (AHAB-AHIE)
(AHEI-AIDB)


fi fi ,

,
- ?
AABA
-------0-------

:
-
-
-
-
- ,
,
-
,
,
xiB
AI@ (ABE)

C
,
-------0-------

:
,
D
,
(. DE, )


-------0------A

, , , ,
-------0-------

AIA (ABF)

-C
AIAG-BG
A.

. -
B.
. -
C.
()
D.
.
E.
-
F. -

.


,


,


z
,
,
,
()

- .C@

:
,
E

-------0------A. B.
C. D. ()
E. -, -, -
- -

A. (AGFI-AGID) :
(AGIB)


B.
C. fi

, , -
,
A

,
; , ,
A
fi
(.) CC

AIB (AIG)
AIC (ABH)

,
-------0------
, ,
C
,

,
(, -.) ,
, ,
, , , ,
( - .)
, ,
...... z ,


(.CB, )D
-------0------ ( .) ,
() ; ;
( )
A.
B. D@ (CG) A
C. (AGG@-AHCA)
- ,
- ,
( )

D. E@ (DG) B

z
:
(-
fi) z , (
- )
() ,
,


,

:
,

,

- -
,

,
,

--- -
- :
..... ..... B
A.
B.
()

.. BGC . AID .
BGB
D@D
-
. AFE AIC







- .

BGC (AC@)h
... ?
fi
?
? E@,A@@,B@@,
C@@ (-.) ,
,
-
,
, A@@
A@@@
, , ,
, , ,
,
, -
,

h AID BGB , BGC
(AC@)

,
,
......
,
fi
... () { BGD (ACA)}

? ?
- ,

?
? ,
, -
( )

fi , ,
?
, ,


,
?
()
,
-
- (-) ,


,

{ BGE (ACB)}
()
,
,

,
, ,

? fi
fi



,
,

, ,

fi
,
,
fi ?
,
C@ ,
---
.. A
, AI@G
BGF (ACC)

,
fi ,

. BF
A

-------0-------

:

- () ,


B
. CD
BGG (ACD)

fi

?
, ,
?
C
- , . A@G

:
z

,

()

,
A. (AHEH-AICB) :
, ,
--
, ,
,

BGH (ACE)

!

,
A. (AHEH-AIBI) : ,
AG , ;
: AHI@ AIAB
AIAB AIAD

B.
C.

, ,
, ,
-
,
A
AED,
-------0-------

:


-

B
AI@I
( )




fi ()
---
?
A
, ( )
,
,


. AIF,
B
,
-------0-------

BGF (ACF)


, ()

()
...
,
,
......
,



A. ;



B. (AHFA-AIDF)

:
z
( )


C
. AHD
-------0-------

A. :

, ()
-
A
AI@I
B. ,


C. ,

BH@ (ACG)

B
, - -
,


C
- ,

D
! ( ) -
,
, ,

, - ( .) , - fi -E
F
,
A. : (
, AIA@ )
( )
--

:
E@ , , ACAF
B. :
, ( AI@I) ,

C. :


D. :
A@
AI@I
E. -- : ...
BD , AIA@ ,
BA AIA@
F. :
- ,


,
A
-

?
-
? ,
?
, ,
?
......
, ! ,

, AI , , ,
fi
,
?
,
?
{ BHB (ACH)B }
,


( )
fi

- ,
fi
, ;
C
(. CDB, ) ..
A. : (
) CA AI@H

B. BHA , (ACG) (ACH)

C.


FB,@@,@@@

B , AIAI

AID
A
...
B

BHC (AD@)

: .
fi ,
-

C
( )
-------0-------


, -
, , ( )
z ,
,




D

-------0------E

AHIB
-------0-------

A. :
B. BHB BHC (ACH)
(ACI) , (AD@)
C. ;
D. ,
E. ,

BHD (ADA)

A

-

,



fi
(
) ,

. FE
-------0-------

B :

( - .) , ,
fi

,
,
,
C
-
,
A. (AHHE-AIBC) :
, AIBE/BH AIHH

, ,



B.


C.
,
, -

,
,


A

. AHD
BHF (ADC)

BHE (ADB)

:
fi ,
fi


. AHG
B

-------0-------

:

,



, fi

AI@G fi
,





,
,
E , AI@G

A.
B.

D/E

A@@@
,


()

BDD,@@@,@@@

BBF,@@@,@@@

-------0------ -
EH% ( - )
H%

GA%
AB%
E%
B%
A%
A% ,
- CA E@ BB F@
()
- B@ H@

( )A
A. :
, ,
, H AIAH

BHH (ADD)
- A, H@@, @@@
B@
- G@@, @@@ A/C
F@@
- (), -

-------0------ (AIBA ) CAH, IDB, @@@
A/E
- BDG, @@@, @@@
GA, I@@, @@@ ()
-------0------BE - AF
B
BBB
E@@,@@@. A

= CA I@
C B@ E@ A@.B
( ) ,
A
GI%
-------0------ fi-fi
fi
: BB
B
-------0------C

C@D



AB.I.AIBI
-------0-------

BHH (ADE)

AHFI
:
: H@ = H@, @@@, @@@
AIBF-BG :
: CE@ BFB, E@@, @@@
-------0-------

A. :

A.
B. : (
) (, AIC@)
C. BHI C@C fi
D@D C@E D@D
C@D
A@@
? ,

ADE -

h
,
BD , AIC@
!


:
: .



:
,
:
,


:
,
fi ?

()

fi


.




,

h





( )


AHIG



,
,

,
D AHIG

fi

AB AHIG
,
?



fi ,
,

fi
-


, -
,
A

BB
fi
-
,

AHID




, :





,
B



, ! ; ,
!
; ( ) , ,
fi ,
?C


, ,





,
AHEG

,
, -


z
...



D
AI@B -
:
,
,
,
( - .) ----
E
fi

, ,
F



, , ,
G
,
(AHIG-AIAC)



z



,
-
H

,
, ,
fi ,
,

,
AIAD ,

,






C@ , AI@H
BB
: AHIG



AHIG ,


,


z
I

,
, , AI@B


:
,


,


,

A@


AHIG

,




, , ,



AHEG
AI@G AI@H
,
,
fi

,
()

AHEG -


,





-


,
,


-,
-




fi


fi
fi
()







fi




,


fi ,


, ,
-
, , - , ,



, ,





AB
:-

,
,

,

, ,
,
AIAC






- , , , ,
, , ..

, ,
,



- , , ..,

AI@H
,

..



AIAA

AIAC
, , , , ,

AIAC

AC




,


AIAC


- AIAC
()

-


()

-
AD

- ,
,
AE

,
-
AF

AD AIAD
,
( .) (
.) AG AIAC


,

,
() ()
,

AH


, , ,


-
, , , z
, ,
fi


()

()

z
, , , , , , ,
, , ,

(..) ( )
AI

, , ,

B@
-
AIAA

,


() BA


BB
:-


, - fi
( )

,




-
, - fi
,

:-
fi -


-






-

,


fi


-


- (
) AIAG
:- AIAG


fi


,




-

z





-


fi


,



AC AIAI






, AIB@
fi




BC


(
)
fi



fi-fi


,

;

BD
, AIBB

,
,
,

:-

AIBC (
)



- ( )
AIBE
AIAG


(
)


() ( )


, ,
,
,


,

BE

() ,

z
z


fi
fi
,



fi ()
,

,

,
,

()
()

-
....
BF
......

,
, ,

BG




( )
:

BH

- ()
fi
fi ()
fi , fi ; ()

() z ()
BI

: () fi
, ()
fi
, ()
, () fi

, ()



-
C@




fi
,
,


CA

,

fi
() , ()
fi , () ,
() ()
,
fi

-


( ) AIBE





AIBE fi
fi
z
,

(AIBE-BF) ,

-




,
,

fi
fi
fi





()



,

,
fi , ,
- , fi

fi -

AIBH

fi



, ,


AIBG
? -


, , -
fi -







,

,


fi
fi



AIBH

: ()
()

()
,

, ()

, ()


-



. . ,


AIBH




,

fi ,

,
..
-
?
?
fi




: ()
, () ()

, ()
, ()
,
()






:- H , AIBH

,
( ..) ..

fi




( )

AIBH
,
,
,


fi

AIBH -



..
: ( )

( AIBH)

fi

CB






( .) ,
,
fi

AIBI

fi ,


,
, ,




, (
- .) AIBH AIBI



..

( )
CC


,







,

,

?
, AIBH-C@
,
z
fi
,

z ,

,

, ,

,
, ,
: fi


-

CD
fi



z
, AIBI ,
: AIB@


,
z
-

....
,



CE

. ,
z
CF






,
F
, AIBH BD
A AIBI fi
CG


,

fi fi
, ,
,
, (A)
, (B)


, (C)

fi
fi



( ) D AIBH
fi
B , AIBI
H CH fi


,


, - -
-
- -
AIBF-BG
- AIBH

,

, ,



fi
, fi

,
, , , -



, AIBH
,
,

CH

fi
,


fi

, AE
, AIBD
: fi
fi



fi





, -
CI


?
, ,
-
,

,
,

,
,

-
D@

AIBE
,
A, G


,

DA


fi

, ,



fi fi
fi
,



fi

fi

(AIBH)
(AIBI),

( AIBI) ( AIC@)

()

,






,


,

z


z ,


..



DB

.. ,

(
- ..)
AIBI
DC

,
, AIC@
,


B , AIC@
,




DD

:-
AIBI
,
fi ,
,

-
- fi

AI , AIBI
, -

- fi

B AICA

- ,


,


,
fi
fi

, ,
, ,
, ,



, -
- ,
,
,

,

-


, ( )
......

()

,

:-

, ,
,

,
,
,





, AIBD AIBH

,
, ,
, ,
, AIBH



:- ,
fi
,


,
z
(-)
fi
,
, ,





fi ,
,

,
, -

DE


,
,
,
- ,
-
- fi fi z
, ,

,

, fi

() z
,

,
, -
,
,

AIBF
, AIBF
, ,

- , AIC@




,
,


? ?


?
,
,


?




,


,
,



fi
,






z



, ,
-

- AIC@-CB
, ,
, ,
fi

AIDE-DF
,
, , , , ,


AIC@-CA ,

,

A.
B.
C.

Quoted in the Sedition Committee (Rowlatt) Report 1919, P.3.


, B
, B

D.
E.
F.
G.
H.
I.
A@.
AA.
AB.
AC.

AD.

AE.
AF.
AG.
AH.
AI.
B@.
BA.
BB.
BC.

BD.
BE.
BF.
BG.
BH.

: , ,
AIF@, DD
: ,
, , ADB
Budhadeva Bhattacharya (ed.) Freedom Struggle & Anushilan
Samiti, P. 48
, FH
J.C. Car : Political Troubles in India 1907-1917, Preface, 1973
P. XIII.
Quoted in Sedition Committee Report P.7.
: IC
G.Adhikari : Challenge, PPH, New Delhi, Jan. 1984 P.3
Tridib Chaudhary : Freedom Struggle and Anushilan Samiti,
Introduction P. XVI-XVII.

.. Indian Revolutionary Movement in
United States of America . ,
AIG@
Paraphrased from Ghadar Weekly Vol.1, No.3 (Dec. 30.1913)
by Sohan Singh Josh, Hindustan Ghadar Party, A Short History. P. 160.
, AHI
, AGE
, AIB
, AGG
, AIC
, AIC
L.P. Mathur, op. Cit. P.23
, BI
Presidential Address to Special (Calcutta) Session of the Indian
National Congress, Sep.1920. Quoted by R.P. Dutt ; India
Today. P. 280.
, BHD
A

, AIE
, AEF
S.N. Mazumdar, In Search of a Revolutionary Theory and a
Revolutionary Program. P. 178.

BI.
C@.
CA.
CB.
CC.
CD.
CE.
CF.
CG.

CH.
CI.
D@.
DA.
DB.
DC.
DD.
DE.

, AGG
, AGH
, AED
, AHA-B
, AHC
Jawaharlal Nehru, An Autobiography, John Lane the Bodley
Head, London, 1936. P. 164-5
Quoted by Pratima Ghosh, Meerut Conspiracy Case & the Left
Wing inIndia. P. 47.
, EC
BA
B , AIBI B

,


D
AA
AC

Quoted by G. Adhikari in an Article in Mainstream, April 29,
1981
G. Adhikari (ed.) Documents of the History of the Communist
Party of India, Vol.II. P. 443
, DDB
, DGC
S.N. Mazumdar, op. Cit. 176
G.S. Deol, Sardar Bhagat Singh
, AAC
Bipan Chandra, Introduction to Why I am an Atheist ? Sardar
Bhagat Singh Research Committee, New Delhi. 1979

You might also like