T.C.

MLL ETM BAKANLII

KMYA TEKNOLOJS

ETLEN TREVLER VE PROSESLER

Ankara, 2010

Mill Eitim Bakanl tarafndan gelitirilen modller; Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn 02.06.2006 tarih ve 269 sayl Karar ile onaylanan, mesleki ve teknik eitim okul ve kurumlarnda kademeli olarak yaygnlatrlan 42 alan ve 192 dala ait ereve retim programlarnda amalanan mesleki yeterlikleri kazandrmaya ynelik gelitirilmi retim materyalleridir. Modller, bireylere mesleki yeterlik kazandrmak ve bireysel renmeye rehberlik etmek amacyla renme materyali olarak hazrlanm, denenmek ve gelitirilmek zere mesleki ve teknik eitim okul ve kurumlarnda uygulanmaya balanmtr. Teknolojik gelimelere paralel olarak amalanan yeterlii kazandrmak koulu ile eitim retim srasnda gelitirilebilir ve yaplmas nerilen deiiklikler Bakanlkta ilgili birime bildirilir. rgn ve yaygn eitim kurumlar, iletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireylerin internet zerinden ulaabilecei ekilde hazrlanr. Eitim kurumlarnda rencilere cretsiz olarak datlr.

Hibir ekilde ticari amala kullanlamaz ve cret karlnda satlamaz.

NDEKLER
AIKLAMALAR ...................................................................................................................iii GR ....................................................................................................................................... 1 RENME FAALYET1 .................................................................................................... 3 1. ETLEN VE TREVLER .................................................................................................. 3 1.1. Proses Akm emalar ve Kullanm Sembolleri............................................................ 3 1.2. Etilen ............................................................................................................................. 5 1.2.1. zellikleri .............................................................................................................. 5 1.2.2. Mevcut Durum....................................................................................................... 6 1.2.3. retim Yntemi -Teknoloji ................................................................................... 7 1.2.4. Kullanld Yerler............................................................................................... 11 1.3. Polietilen ..................................................................................................................... 11 1.3.1. Polietilen (Alak Younluk, AYPE) Mevcut Durumu ........................................ 11 1.3.2 Polietilenin (Yksek Younluk, YYPE) Mevcut Durumu ................................... 17 1.3.3. Polietilen (Lineer Alak Younluk, LAYPE) Mevcut Durumu .......................... 20 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 22 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 25 RENME FAALYET2 .................................................................................................. 29 2.ETLENGLKOLETLENOKST(EGEO) ........................................................................... 29 2.1. Mono Etilen Glikol (MEG)........................................................................................ 29 2.1.1. Fiziksel zellikleri............................................................................................... 29 2.1.2. Kimyasal zellikleri............................................................................................ 30 2.1.3. Kullanld Yerler............................................................................................... 30 2.1.4. nsan Salna Etkileri........................................................................................ 30 2.2. Di Etilen Glikol (DEG) ............................................................................................... 30 2.2.1. Fiziksel zellikleri............................................................................................... 31 2.2.2. Kullanld Yerler............................................................................................... 31 2.3. Etilen Oksit (EO, C2H4O) ........................................................................................... 31 2.3.1. Fiziksel zellikleri............................................................................................... 32 2.3.2. Etilen Oksidin Kullanld Yerler....................................................................... 32 2.3.3. Etilen Oksidin nsan Salna Etkileri ............................................................... 32 2.3.4. Yzey Aktif Maddeleri ........................................................................................ 32 2.4. Mevcut Durum ............................................................................................................ 33 2.4 1. retim Yntemi Teknoloji ................................................................................ 33 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 35 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 39 3. VNL KLORR VNL ASETAT ................................................................................ 41 3.1. Vinil Klorr Monomer (VCM) ................................................................................... 41 3.1.1. rnn Tanm .................................................................................................... 41 3.1.2. zellikleri ............................................................................................................ 41 3.1.3.nsan Sal zerindeki Etkileri.......................................................................... 42 3.1.4. Mevcut Durum..................................................................................................... 42 3.1.5 Dnyadaki Durum ve AB, Dier nemli lkeler tibaryla Mukayese ............... 46 3.2. Polivinil Klorr (PVC)................................................................................................ 46 3.2.1. Sektrn Tanm ve rnn zellikleri .............................................................. 46

3.2.2. Kullanm Alanlar ................................................................................................ 47 3.2.3. Salk ve Gvenlik Bilgileri ................................................................................ 47 3.2.4. Mevcut Durum..................................................................................................... 47 3.3. Vinil Asetat ................................................................................................................. 53 3.3.1. zellikleri ve retim Yntemleri ........................................................................ 53 3.3.2. Kullanld Yerler............................................................................................... 53 3.4. Polivinil Asetat (PVA) ................................................................................................ 54 3.4.1. zellikleri ve retim Yntemleri ........................................................................ 54 3.4.2. Kullanld Yerler............................................................................................... 54 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 55 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 59 RENME FAALYET 4 ................................................................................................. 62 4. ETANOL LNEER ALKOLLER.................................................................................... 62 4.1. Etanol (Etilalkol)......................................................................................................... 62 4.1.1. zellikleri ............................................................................................................ 62 4.1.2. Etanolun Tarihesi ............................................................................................... 63 4.1.3.retim Yntemleri................................................................................................ 63 4.1.4. Kullanld Yerler............................................................................................... 65 4.1.5. Asetaldehit (Etanal) ............................................................................................. 65 4.1.6. Asetik Asit ........................................................................................................... 66 4.2. Lineer Alkoller............................................................................................................ 67 4.2.1 retim Yntemleri................................................................................................ 67 4.2.2.Kullanld Yerler................................................................................................ 67 4.2.3. Lineer Alkol Esasl Deterjan Aktif Maddeleri..................................................... 67 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 69 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 71 MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 73 CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 79 KAYNAKA ......................................................................................................................... 81

ii

AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL MODL MODLN TANIMI SRE N KOUL YETERLLK 524KI0121 Kimya Teknolojisi Petrol- Petrokimya

Etilen Trevleri ve Prosesleri

Petrokimya proseslerinde etilen ve trevlerinin proses akm emalar, retim yntemleri, zellikleri ve kullanm alanlar ile ilgili bilgilerin verildii renme materyalidir.

40 /16
Organik kimya modllerini alm olmak Etilenden retilen maddeleri incelemek Genel Ama Bu modlle gerekli ortam salandnda kurallara uygun olarak petrokimya proseslerinde etilen ve trevlerinin proses akm emalarn, retim yntemlerini, zelliklerini ve kullanm alanlarn inceleyebileceksiniz. Amalar 1. Yksek younluk polietilenin ve alak younluk polietilenin proseslerini retime hazrlayarak ekipmanlar devreye alabileceksiniz. 2. Etilen oksit ve etilen glikol prosesini retim iin hazrlayabileceksiniz. 3. Vinil klorr retimi iin prosesi hazrlayabileceksiniz. 4. 4. Etilenden etanol eldesini yapabileceksiniz. Ortam: Snf, atlye, laboratuvar, iletme, ktphane, bilgi teknolojileri ortam (internet), kendi kendinize veya grupla alabileceiniz tm ortamlar Donanm: Okul veya snf, blm kitapl, VCD, DVD, projeksiyon, bilgisayar ve donanmlar Modl iinde yer alan her renme faaliyetinden sonra verilen lme aralar ile kendinizi deerlendireceksiniz.

MODLN AMACI

ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI

LME VE DEERLENDRME

retmen modl sonunda lme arac (oktan semeli test, doru-yanl testi, boluk doldurma, eletirme vb.) kullanarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve becerileri lerek sizi deerlendirecektir.

iii

GR GR
Sevgili renci, Petroln yan rn olan naftann yaantmzla ne kadar i ie olduunu modln ieriinde reneceksiniz. rnein, evimizdeki pencereden su itiimiz ieye, giyindiimiz elbiseden kullandmz temizlik rnlerine kadar hayatmzn iindedir. Bu modl, en yaygn petrokimya rn olarak tanmlanan etilen ve trevlerini kapsamaktadr. Etilenin ham maddesi de naftadr. Ancak en ok kullanlan petrokimya maddelerinin kkenleri veya bu maddelerden elde edilebilecek trevler ile retim iin gerekli ham maddeler ve retim sonucu oluabilecek yan rnleri de kapsayan maddelerle ilgili bilgiler mevcuttur. Bu bilgilerden ilk renecekleriniz proses retim emasndaki nitelerin sembolleridir. Bununla beraber en ok kullanlan kimyasal madde olan etilenin zellikleri, retim ekilleri, trevleri ve birlikte kullanldklar alanlar reneceksiniz. Bu modl baaryla bitirdiinizde, etilen ve trevlerinin proses retim akm emalarn, fiziksel zelliklerini, retim teknolojilerini, salmza etkilerini ve kullanm alanlarn ok daha iyi anlayabileceksiniz.

RENME FAALYET1 RENME FAALYET1

AMA
Petrokimya prosesinde etilen nitesinde elde edilen etilenin trevlerinden polietilenle ile ilgili bilgi ve retim deneyimine sahip olabileceksiniz.

ARATIRMA
Etilen reten lkeleri ve Trkiyenin retimdeki yerini aratrnz. Alak younluk polietilen ile YYPE arasndaki fark aratrnz. Etilen retiminde kullanlan ham madde yzdelerini aratrnz. Petrokimya sanayinin balca ham maddelerini aratrnz.

1. ETLEN VE TREVLER
Etilen ve trevlerinin retiminde kullanlan birimlerde karlalabilecek akm emalarnn ve sembollerinin anlamlarnn bilinmesi gerekir.

1.1. Proses Akm emalar ve Kullanm Sembolleri

Proses ve operasyonlar gstermek iin genellikle basitletirilmi akm emalar hazrlanr. Akm emalar proses ve operasyonlarnn sadece nemli ksmlarn gz nne serer. Akm emalarnda yer alan boru, pompalar ve balant elemanlar; kullanlan ham maddeler ve ara rnler proses ve operasyon cihazlarnn d grnleri ile az ok endstride kullanlanlara benzer. Bu amala kullanlan semboller az ok standart bir durum almtr. Aada baz akm sembolleri mevcuttur.

Boru (Sv)
BORU (BUHAR)

VALF (VANA)

POMPA KOMPRESR

KOMPRESR

ISI DETRC ISI DETRC

HAVA VEYA SU LE SOUTMA

ISITMA

ISITMA VEYA SOUTMA

FIRIN (ISITICI)

KAZAN

REAKTR (DK)

REAKTR (DOLGULU)

REAKTR (TEK VE YATAKLI) S1 S1+S2 G+S

REAKTR (OK TPL)

KARITIRICI

SREKL KARITIRICIL I REAKTR TANKI

S2 SIVI SIVI FAZ AYIRICI G GAZ SIVI AYIRICI G S

S S AYIRICI DRAM G1

GAZ ABSORPSYON KOLONU L G1 +G2 ABSORPSYON KOLONU

L DESTLASYON KOLONU

DEPOLAMA TANKI

LATEKS KURUTUCU

REFLUKS KONDENSER

KURUTUCU

FLTRELER

ekil 1.1: Proses akm emasnn sembolleri

1.2. Etilen
Petrokimya sektr, ham madde olarak rafinerilerde retilen naftay kullanr. Nafta ilenerek petrokimya sanayinin temel balang ham maddesi olan etilen retilir.

1.2.1. zellikleri
Alken snfndan renksiz bir gazdr. Doymam bir hidrokarbon olup karbonlar arasnda ift ba vardr. Forml C2H4 ve ak yap forml ekil 1.2deki gibidir. Reaksiyon verme kabiliyeti olduka yksektir. % 3 ile % 34 orannda etilen ihtiva eden hava karm patlaycdr. Zehir etkisi azdr. Fakat ok yksek dozu uursuzluk meydana getirir. Suda, alkolde ve eterde az miktarda znr.

ekil 1.2: Etilen forml ve uzayda dizilii

Donma noktas Kaynama noktas Alevlenme noktas zgl arl (g/l) Kendiliinden tutuma noktas Kritik basn Kritik scaklk

- 169 0C - 103, 9 0C - 100,55 0C 0,610 (0 0C da) 542,78 0C 50,61 atm. 9,2 0C

Tablo 1.1: Etilenin fiziksel zellikleri

1.2.2. Mevcut Durum

Dnyadaki gelimelere paralel olarak Trkiye'deki petrokimya sanayisinde meydana gelen global krizler veya talep artlarndan etkilenmektedir. 1994 ylnn ikinci yarsndan itibaren dnya petrokimya sanayinde yaanan olumlu gelimelere paralel olarak Trkiye'de de grlen talep art petrokimya sanayisini olumlu ynde etkilemitir. 1997 ylnn 3. eyreinde Uzak Dou ve Rusya'da ortaya kan kriz, sektr olumsuz ynde etkilemitir. Buna ramen Trkiye'de petrokimya rnlerine olan talep art dnya ortalamasnn zerindedir. Trkiye'deki petrokimya rnlerine olan bu yksek talep art hz, yeni yatrmlar iin byk potansiyel oluturmaktadr. Mevcut retim miktar ile petrokimya sanayisindeki yurt ii pazar pay % 30'un altndadr. Bugnk Trkiye ihtiyacn karlamak iin 1.500.000 ton etilen retimine dayal petrokimya kompleksi kurmak gerekmektedir. 1.2.2.1. Kurulu Says, Mevcut Kapasite ve Kullanm Petrokimya sektrnn temel balang maddelerinden en nemlileri olan etilen Trkiye'de bir kamu kuruluu olan Aliaadaki petrokimya kompleksi iinde yer alan ve etilen fabrikas olarak isimlendirilen tesisinde retilmektedir. 1970te iletmeye alnan 60.000 ton/yl etilen retim kapasitesine sahip Yarmca Etilen Fabrikas ekonomik mrn tamamlad iin mays 1993'de kapatlmtr. Bu tarihten itibaren montaj biten 5.000 ton kapasiteli sv etilen tank (basnc = 0,1 kg/cm2g; scakl = -100 C) iletmeye alnarak Yarmca'daki polimer fabrikalarnn ihtiyac olan etilen, 2000 ylna kadar petrokimya tesisinden salanmtr.

Resim 1.1: Etilen fabrikas

Ylda 350.000 ton etilen retmek iin kurulan ve 1985 ylnda iletmeye alnan Aliaa Etilen Fabrikasnn kapasitesi yaplan iyiletirme almalar ile 1994te 377.000 tona karlm, 1995te ise 8000 saat yllk alma sresi ile 400.000 ton etilen retimine

ulamtr. 2005 mart aynda tamamlanan kapasite artrm almalar ile ylda 520.000 ton etilen retimi salanmtr. Ayrca Aliaa etilen fabrikasnda yan rn olarak ylda 137.000 ton C4 karm (%50 1,3 btadien ierir), 357.000 ton ham benzin ve 83.000 ton fuel oil elde edilmektedir.

1.2.3. retim Yntemi -Teknoloji

Dnya standartlarndaki bir etilen fabrikas ylda 1.000.000 ton civarnda etilen retir ve orta byklkteki birok rafineriden daha byktr. Ham madde seimi etilen fabrikalarnn yatrmnda, iletilmesinde, rn dalmnda ve etilen veriminde nemli rol oynar. Nafta ve gaz ya gibi ar ham maddelerin kullanm, eit miktardaki etilen retimi iin gerekli olan besleme miktarn artrr. Bunun yannda besleme ne kadar ar olursa yan rn miktar da o kadar ok olur. Paralama ortam ve frn tasarm da verimi etkileyen dier etkenlerdendir. Yz ton etilen rn iin kullanlan ham madde ve oluan yan rn miktarlar ham madde trlerine gre rn dalm tablosunda verilmitir. Kuzey Amerika ve Orta Dou lkeleri etilen retim endstrilerini doal gaz zerine kurarken Bat Avrupa ve Uzak Douda naftaya dayal olarak kurulmaktadr. Trkiye'deki etilen fabrikasnda ham madde olarak nafta kullanlmaktadr. Petrokimya sanayi iin gerekli olan etilen ve propilenin balca retim kayna etan, propan, btan, nafta ve gaz ya gibi hidrokarbonlarn buharla yksek scaklkta paralanmas prosesi olmakla birlikte propilen retimi iin rafinerilerin FCC niteleri nemli bir kaynak oluturmaktadr. HAM MADDE TR RN ADI Ham madde Hidrojen Metan Etilen Propilen C4 Ham benzin Fuel oil Etilen verimi (%arlk) ETAN 124,2 7,2 8,7 100 2,4 3,2 2 80,5 PROPAN 234,7 3,8 65,2 100 36,6 10 15,6 2,2 42,6 BTAN 247,3 3 55 100 41 25,3 16,6 4,2 40,4 NAFTA 294 2,5 46,6 100 42,2 27,7 62,2 11,1 34 GAS OL 363,4 2,7 40,4 100 53,4 34,2 66,8 63,8 27,5

Tablo 1.2: Ham madde trlerine gre rn dalm (100 ton elde etmek iin)

Doal gaz kayna bulunmayan ve ham madde ynnden sv petrol fraksiyonlarna baml olan Bat Avrupa ve Japonya gibi lkeler uzun dnemde temin gvencesi, fiyat ve teknolojik uygunluk ynlerinden en elverili petrol fraksiyonunu semek durumundadr. Bu lkeler paralama tesislerini balangta hemen hemen tmyle en uygun petrol fraksiyonu olan ve bol miktarda bulunan naftaya dayal olarak kurmulardr. Ancak 1973 petrol krizinden sonra ham petrol fiyatlarnn art arda artlar gstermesiyle petrol rafineleri, artan benzin talebini karlamak iin naftann byk

blmn benzine dntrme yoluna gitmi, petrokimya sanayinde paralama tesisleri iin ham madde kayna olarak naftann yan sra daha ar petrol fraksiyonu olan gaz yana ynelmek durumunda kalmtr. Bugn kurulmakta olan modern paralama tesislerinin ounda ham madde esneklii vardr. Bu yeni tesisler sadece naftay deil ayn zamanda propan/btan LPG ve gaz yan ileyebilecek esneklikte dizayn edilmektedir. Etilen ve propilen retimi iin kraking tesislerinde ham madde olarak kullanlabilen hidrokarbonlarn tm gz nne alnrsa kraking ilemi aadaki gibi zetlenebilir. Ham maddeler rnler s Hidrokarbonlar Etilen Etan s Propilen Propan s C4 Karm (btan, LPG, btadien, btilen) Nafta s Yakt gaz (metan, hidrojen) Gaz ya s Piroliz benzini Fuel s Oil (aromatik ya) Issal paralama (kraking) ileminde proses artlar genellikle en yksek verimle etilen elde etmek zere dzenlenirse de belirli snrlar iinde bu artlarn deitirilmesiyle paralama ilemi esnasnda etilenin yan sra oluan propilen ve btadien verimini artrmak da mmkn olmaktadr. Reaksiyon artlar ve paralama rnlerinin kompozisyonu, kullanlan ham maddenin cinsine gre de farkllklar gstermektedir. 1.2.3.1. Kraking Prosesi Paralama prosesinde gaz veya buhar hline getirilmi hidrokarbonlar su buhar ile seyreltilmi olarak 800 860 C scaklktaki frnlar iinde bulunan bo tpler iinden reaksiyon sresi bir saniyenin altnda olacak ekilde sratle geirilir. Frndan kan paralanm gazlar, ierdikleri olefinlerin (alken) indirgenerek etan, propan gibi istenmeyen yan rnlere dnmesini nlemek iin buhar retimine de elverili olan bir soutma sisteminde ani olarak soutulur. Bu soutma sisteminde aa kan s ile proses iinde kullanlan yksek basnl buhar retilmektedir. Soutma sisteminden kan gaz karm fuel-oilin dip rn olarak ayrld ilk ayrma kolonuna gnderilir. lk ayrma kolonunun tepesinden kan gaz karm, kademeleri arasnda soutma esanjrleri bulunan 4 veya 5 kademeli bir kompresr sisteminde yaklak 40 kg/cm2g basnca kadar sktrlr. Kompresr sistemi iinde asidik gazlar giderildikten sonra kademeler arasnda soutulan ve ounlukla yksek molekl arlkl hidrokarbonlardan oluan kondensatlar, bir seri destilasyon kolonundan oluan ayrma sistemine gnderilir. Kompresr sisteminden kan ve dk molekl arlkl hidrokarbonlardan oluan gaz karm ise kurutucularda kurutulduktan sonra etilen-propilen soutucu akmlaryla soutulan bir soutma sistemine gnderilir ve hidrojen ile metan dndaki rnler svlatrlr. Metan ve hidrojenden oluan gaz karm ise metan - hidrojen ayrma sisteminde, asetilen hidrojenlendirme prosesinde kullanlan % 95 (mol olarak) saflkta hidrojen ile yakt gaz olarak kullanlan metana ayrlr.

Soutucu sisteminden kan sv rnler metandan tmyle artlmak zere metan ayrma kolonuna gnderilir. Bu kolondan tepe rn olarak kan metan yakt gazna ilave edilirken sv dip rn etan ayrma kolonuna gnderilir. Etan ayrma kolonunun tepe rn olarak kan etan karm (etan, etilen ve asetilen), nce hidrojenlendirilerek ierdii asetilen, etilene dntrlr ve asetileni giderilmi etan karm daha sonra etilen kolonuna gnderilir. Etilen kolonunun tepesinden polimer saflkta etilen alnrken (hacimce min. % 99.9) etandan oluan dip rn de yeniden paralanmak zere frnlara geri gnderilir. Etan ayrma kolonunun dip rn ise kompresr sisteminden gelen kondensatlarla birletirilerek propan ayrma kolonuna gnderilir. Bu kolonun tepe rn olan propan karm, nce iinde bulunan metil asetilen ve propadieni, propilen dntrmek iin hidrojenlendirilir ve propilen kolonuna gnderilir. Propilen kolonunun tepesinden polimer saflkta propilen (Hacimce min. % 99.5), ortasndan kimyasal saflkta propilen alnrken dip rn olan propan paralanmak zere frna geri dner. Propan ayrma kolonunun dip rn, btan ayrma kolonuna gnderilir ve bu kolonda tepe rnleri olarak btan karm, dip rn olarak kzdrma benzini alnr. Paralama ileminde etilen ve propilen gibi dk molekl arlkl olefinlerin verimi, reaksiyon basncnn drlmesiyle artmaktadr. Ancak tesislerin dk basn altnda almalar tesis iine hava szp patlayc karm olumasna neden olduundan tesis basncn atmosferik basncn altna drmek yerine, hidrokarbonlarn ksmi basncn azaltmak amacyla su buhar ile seyreltme yoluna gidilir. Su buhar dorudan reaksiyona girmemekte ancak hidrokarbonlarn ksmi basncn drerek paralama dengesini olefin retimi ynne kaydrmaktadr. Bunun yan sra su buhar s iletiminin homojenliini salamakta ve ekipmanda tkanmalara yol aan karbon oluturucu koklama reaksiyonlarn azaltmaktadr. Issal paralama ileminin kimyas son derece karmaktr. Paralama ilemi esnasnda dk molekl arlkl olefin verimini artran zincirleme paralama ve hidrojenasyon reaksiyonlar olumaktadr. Bunun yan sra asetilen serisi molekllerin olumasna yol aan ileri derecede dehidrojenasyon reaksiyonlar meydana gelmektedir. Yksek molekl arlkl hidrokarbonlarn ve koklamann olumasna yol aan kondenzasyon ve polimerizasyon reaksiyonlar, aromatiklerin olumasna yol aan siklizasyon reaksiyonlar gibi olefin verimini drc nitelikte olan yan reaksiyonlarda olumaktadr.
Besleme maddesinin arl ykseldike reaksiyonlarn karmakl artmakta ve olefin verimi (zellikle etilen verimi) azalmaktadr. Bunun yan sra bir miktar metan ve hidrojen ile yan reaksiyonlar sonucunda az miktarda eitli yksek molekll hidrokarbonlar olumaktadr. Propan ve n-btan kullanlmas hlinde etilen verimi azalmakta, etilenin yan sra nemli miktarda propilen ve yine yan reaksiyonlar sonucu etan ham maddesine oranla daha fazla yksek molekll hidrokarbonlar meydana gelmektedir. Nafta ve gaz ya kullanlmas hlinde ise etilen verimi olduka dmekte, buna karn yksek molekll hidrokarbonlar ve aromatikler artmaktadr. Bu nedenle nafta veya gaz yana dayal paralama tesislerinin ekonomik oluu yan rnlerinin deerlendirilmesine sk skya baldr.

Hidrojen Metan

C4 asetilenler
hidrojenlendirme

C4 Karm

Hidrojen

Aromatik YA Benzin Metan ayrma kolonu

ETLEN

Polimer Saflkta PROPLEN

Ham

Hidrojen ve metan

Soutma

Btan ayrma kolonu

Kurutucu

Propilen kolonu
Hidrojen

Paralanm gazlarn sktrlmas ve asitik gazlarn uzaklatrlmas

Propan ayrma kolonu Istc Istc Etilen kolonu

lk ayrma kolonu

Yksek basnl buhar

Paralama frn

Etan ayrma kolonu

Seyreltme buhar

hidrojenlendirme

Hidrojen

C2 asetilen

hidrojenlendirme

C2 asetilen

Nafta Etan Propan

Kazan besleme suyu

ekil 1.3: Kraking proses akm emas

10

ETAN PROPAN

Kimyasal saflkta Propilen

1.2.4. Kullanld Yerler

Polietilen, polipropilen, etilenoksit, etilendiklorit, etilenglikol, vinil asetat, etilklorr, etilenklorhidrin, asetaldehit, lineeralkoller, stiren, polistren, PVC, SBR, polyester reineleri, trikloroetilen gibi maddelerine kullanlr. Ayrca soutucu olarak kaynak ve metal kesme ilemlerinde ve meyvelerin sarartlmasnda da kullanlr.

Resim 1.2: Etilen rnleri

1.3. Polietilen
ok eitli rnlerde kullanlan bir termoplastiktir. smini monomer hldeki etilenden alr, etilen kullanlarak polietilen retilir. Plastik endstrisinde genelde ismi ksaca PE olarak geer. Etilen molekl C2H4, aslnda ift ba ile balanm iki CH2den oluur (CH2=CH2)n . Polietilenin retim ekli, etilenin polimerizasyonu ile olur. Polimerizasyon ilemi radikal polimerizasyon, anyonik polimerizasyon, iyon koordinasyon polimerizasyonu ve katyonik polimerizasyon metotlarndan biri ile olabilir. Bu metotlarn her biri farkl tipte polietilen retimi salar.

1.3.1. Polietilen (Alak Younluk, AYPE) Mevcut Durumu

Alak younluk polietilenin Trkiyedeki tek retici petrokimya tesisi 1970te 15.000 ton/yl kapasite ile retime geen Yarmca tesisinde alak younluk polietilen nitesinin kapasitesi yaplan ek tesislerle 1973te 27.000 ton/yla karlmtr. Yarmca tesisinde Alak Younluk Polietilen nitesi 01.11.2001de Yarmca Kompleksi ile birlikte zelletirme kapsamnda zel petrokimya irketine devredilmitir. Devir ileminden sonra alak younluk polietilen fabrikalarnn retimine son verilmitir. Aliaa otoklav reaktrl alak younluk polietilen retim nitesi ise 30.10.1985te 150.000 ton/yl kapasiteyle retime balamtr. nitenin kapasitesi 1992de yaplan yatrmla artrlm ve 180.000 ton/yla ulamtr. Mevcut fabrikada yaplan iyiletirmelerle kapasite 190.000 ton/yla ykseltilmitir. Petrokimya tesisinde alak younluk polietilen nitesinde ise 1999 ylnda 120.000 ton/yl kapasitede 3. hat ilave tesisi eklinde yatrm karar alnmtr. Yaplan aratrma ve incelemeler neticesinde dnyada yaygn olarak kullanlan tubuler proses tipine karar

11

verilmitir ve ayr bir nite olarak kurulmutur. Yeni alak younluk polietilen -T Fabrikas 24.05.2005 tarihinde 120.000 ton/yl kapasiteyle retime balamtr.

Resim 1.3: Alak younluk polietilen retimi

1.3.1.1. zellikleri 930Cnin zerinde bazik organik zclerde znebilir. Oda scaklnda znrl yoktur. zgl arl Kristalinin erime noktas Gerilme kuvveti Darbe dayanm 0,915 0,925 g/ml 110 130 0C 600 2300 psi Krlma yok

Tablo 1.3: Polietilen (alak younluk polietilen) fiziksel zellikleri

1.3.1.2. retim Yntemi -Teknoloji Alak younluk polietilen (AYPE), yaygn olarak 12002650 kg/cm2 basn altnda ve 170300 0C scaklk aralnda serbest radikallerin reaksiyon balatc etkisi ile etilenin polimerizasyonu sonucu elde edilmektedir. Alak younluk polietilen (AYPE) retiminde balca iki yntem kullanlmaktadr. Bunlar: Otoklav reaktr retim prosesi Polimerizasyon reaksiyonu, iinde bir kartrcs olan 2200 atm. basnca dayankl silindirik bir reaktrde gerekletirilir. Reaktrn st blmesinde 170 0C olan reaksiyon scakl alt blmeye doru 300 0Cye kadar ykselir. Etilen gaznn reaktrde kal sresi 30 saniye, dnm oran ise % 20dir. Reaktrden kan gaz-polimer karmnn scakl 260

12

Cye, basnc ise 300 atmye drlerek polimerin gazdan ayrlmas salanr. Etilen gaz geri besleme hatt ile tekrar reaktre verilir. Polimer ise ekstrudere gnderilir ve pelet hlde elde edilir.
Reaktr Primer Kompresr Sekonder Kompresr Besleme Gaz Soutucusu Katalizr

Depo Tank Etilen Girdi

Geri Dn Gaz Soutucusu Soutucu

Purge ve Kayplar
Alak Basn Depo Tank

Booster Kompresr

SEPARATRLER

LP Hopper

Masterbatch

Peletler Ekstruder i Ana Kesici R

ekil 1.4: Alak younluk polietilen (AYPE) retim prosesi (otoklav reaktr)

Dnyadaki alak younluk polietilen (AYPE) kapasitesinin % 35 - 40nda bu proses kullanlmaktadr. Otoklav reaktrl retim prosesi dnyada daha ok yksek oranda vinil

13

asetat ieren EVA kopolimeri ile ekstrzyon kaplamaya uygun alak younluk polietilen (AYPE) trlerinin retiminde kullanlmaktadr. Tubuler reaktr retim prosesi Bu prosesi otoklav reaktrl alak younluk polietilen (AYPE) retim prosesinden ayran en nemli fark kullanlan reaktr tipinden kaynaklanmaktadr. Bu proseste kullanlan reaktrler fabrika retim kapasitesine gre 8002500 metre uzunluunda, 1"-3" apnda boru demeti eklinde reaktrlerdir. Reaktr alma basnlar 25002650 atm. alma scakl ise 170300 C civarndadr. Dnm oran rn cinsi ve reaksiyon artlarna bal olarak % 27 37 arasndadr. Proseste taze etilen ve geri dn hatlarndan gelen etilen, primer ve sekonder kompresrlerle reaksiyon basncna sktrlr ve reaktre beslenir. Reaktrde oluan polimer yksek ve alak basn separatrlerinde ayrlr. Her iki separatrden kan reaksiyona girmemi gaz geri dn hatlarna verilir. Alak basn separatrnden alnan erimi polimer ekstrudere beslenir ve polimer peletleri silolara transfer edilir. Bu prosesle genellikle dar molekl arl dalmna sahip alak younluk polietilen (AYPE) retilmektedir. Dnyadaki alak younluk polietilen (AYPE) kapasitesinin % Purge Gaz 60-65inde bu proses uygulanmaktadr. Petrokimya tesisi Aliaa Alak Younluk PolietilenKompresr fabrikasnda (AYPE) bu proses (ekil 1.5) kullanlmaktadr.
Soutucu

Purge Gaz

Primer Kompresr

Sekonder Kompresr

Reaktr

Yksek Basn Separatr

Girdi (ETLEN)

RN14 ekil 1.5: Tubuler reaktr AYPE retim prosesi

Ekstruder

1.3.1.3. retim Miktar ve Deeri Petrokimya tesisi alak younluk polietilen (AYPE) nitesinde retim miktarlarnda zellikle 2000, 2001 ve 2002 yllarnda retim art olduu grlmektedir. Bu yllarda maksimum kapasite kullanm oran %106 olmutur. Kapasite art, yalnzca proses artlarnda yaplan iyiletirmelerle salanmtr. Son yllar incelendiinde retim miktarlarnda nceki yllara gre d olduu grlmektedir. Bunun nedeni ekenli borularn boru i yzeylerinde skin polimer olumas ve s transfer verimliliini olumsuz etkilemesi sonucu soutma kapasitesinin azalmasdr. Bu da direkt olarak retim miktarn etkilemektedir. 2005 ylnn ilk aylarnda yaplan uzun duruta bu problem giderilmitir. retim miktarnda istenilen verimlilie tekrar ulalmtr. Petrokimya tesisinde 24.05.2005 tarihinde nc hat olarak alak younluk polietilen (AYPE-T) nitesi devreye alnarak retime balamtr. Yeni nitedeki retim verimlilii, verilen dizayn kapasitenin zerindedir. 1.3.1.4. Maliyet Petrokimya tesisi alak younluk polietilen (AYPE) fabrikas retim maliyeti, dier reticiler ile mukayese edildiinde modern tesislerin retim maliyetinin zerinde ancak eski tesislerin retim maliyetinin altnda bir noktada bulunmaktadr. letmeye yeni alnan alak younluk polietilen (AYPE T) fabrikas retim maliyeti ise otoklav reaktr ve tubuler reaktr ile retim yapan tesislerin retim maliyetinin altndadr. zellikle son yllarda yksek kapasiteli 300.000 ton/yl tubuler reaktr ile retim yapan fabrikalarn iletmeye alnmas retim maliyetlerini olumlu etkiler. 1.3.1.5. Sektrn Rekabet Gc Petrokimya sektrnde alak younluk polietilen (AYPE) rnlerinin rekabet gc, direkt olarak o rnn birim maliyetine baldr. rnn birim maliyeti incelendiinde en byk payn rnn ana ham maddesi olan etilen olduu grlecektir. Dolaysyla ucuz etilen temini ayn zamanda polietilen rnnn rekabet ansn artracaktr. Ucuz etilen teminini ise ancak iki yntemle salamak mmkndr. Petrokimya rafineri entegrasyonu: Rafineride ilenen ham petroln deiik destilasyon ilemlerinden sonra geriye kalan rnn rafineri iinde ilave bir yatrma ihtiya duymadan petrokimya tesislerindeki etilen fabrikasna ham madde olarak verilmesi ve bu ekilde petrokimya sektrnn temel girdisi olan naftay daha ucuza salam olmasdr. Etan esasl etilen fabrikalarnn kurulmas: Bu yntem, doal gazdaki etandan etilen retme esasna dayaldr. Trkiyede 2004 yl sonu itibar ile AYPE ihtiyacnn % 50si petrokimya tesisi ile geri kalan ksm ise ithalat yolu ile karlanmaktayd. Mays 2005te 120.000 ton/yl tubuler reaktrl yeni alak younluk polietilen (AYPE) fabrikasn devreye alarak i talebin % 80 90nn

15

karlayacak duruma gelmitir. Ancak nmzdeki birka yl iinde Orta Douda adet, her biri 300.000 ton/yl kapasiteli olmak zere toplam 900.000 ton/yl kapasitede tubuler fabrikalarn devreye girecektir. Ayrca randa 2 adet her biri 2,5 milyon ton etan esasl etilen fabrikalarnn proje almalarna balanmas ve bunlarn ortak boru ile birbirine entegre olmas ile ok daha ucuza etilen temin edilmesi sonucu alak younluk polietilen (AYPE) rnlerinin rekabet ans daha da zorlaacaktr.

Resim 1.4: Alak younluk polietilen fabrikas

1.3.1.6. Dier Sektrler ve Yan Sanayi ile likiler Alak younluk polietilen (AYPE) retimi iin kullanlan organik peroksitlerin (balatclar) byk ounluu yurt dndan ithal edilmektedir. Son yllarda petrokimya tesislerinin destei ile baz organik peroksitler Trkiyede yaplmakta ve kullanlmaktadr. Ayrca eitli zel yalar da yurt dndan getirtilmektedir. 1.3.1.7. Kullanld Yerler Ar hizmet torbalar yapmnda ve seralk film retiminde, gda rnlerinde paketleme filminde, kt kaplamalarda, varil ve benzeri tama kaplarnda, i kaplama malzemesi olarak tel ve kablo kaplamalarnda kullanlr. Ayrca oyuncak, p torbas, elektrik yaltm ve ie yapmnda kullanlr.

16

1.3.2 Polietilenin (Yksek Younluk, YYPE) Mevcut Durumu

Yksek younluk polietilen (YYPE)in Trkiyedeki tek reticisi olan petrokimya tesisi, retimine 1985te balanmtr. Fabrikann dizayn kapasitesi 40.000 ton/yldr. 1993te 60.000 ton/yl olmutur. Ancak fabrikann kapasitesini daha da artrmak iin 1997de almalara tekrar balanmtr. 2001 yl ikinci yarsnda almalar tamamlanmtr. Yksek younluk polietilenin (YYPE) fabrikasnda retilen yksek younluk polietilenin (YYPE) Trkiye tketiminin yaklak drtte birini karlayabilmektedir. Yksek younluk polietilen fabrikasnda ana rn olan YYPE ile birlikte yan rn olan low polimer de retilmektedir. Low polimer retim miktar YYPE trlerine gre deimekle beraber yaklak olarak kullanlan etilenin % 1,5 2,0 oranndadr. 1.3.2.1. zellikleri Elektrik direnci yksek, hidrofobik bir polimerdir. Film hlinde gaz geirgenlii vardr. Nitrik aside kar dayankszdr. 60 0Cnin altnda zclerin byk blmnde znmez. Suya ve inorganik tuzlarn sudaki znrlklerine dayankldr. zgl arl Kristalinin erime noktas Gerilme kuvveti Darbe dayanm 0,941 0,965 120 140 0C 3100 5500 psi 0,5 20 ft lb /in /notch

Tablo 1.4: Polietilen (YYPE)in fiziksel zellikleri

1.3.2.2. retim Yntemi -Teknoloji Yksek younluk polietilenin (YYPE) teknolojisine ait gelimeler son yllara kadar devam etmi ve konu ile ilgili olarak ok sayda patent yaynlanmtr. Teknolojik aratrma faaliyetlerinin u alanlarda younlat gzlenmitir. Polimerin bnyesinde nemsiz lde kalnt brakan ok yksek aktiviteli katalizrlerin gelitirilmesi ve bylece reaksiyon sonras katalizr kalnts ayrma ilemlerinin kaldrlmas Katalizr bileimi ve reaktr koullarn deitirmek suretiyle rn zelliklerinin kontrol Tek hat kapasitelerinin ykseltilmesi

Yksek younluk polietilenin (YYPE) retim teknolojisinde katalizrler konusunda ok sayda patent yaynlanm olmasna ramen ticari olarak yaygn ekilde kullanlan katalizrler, krom esasl ve titanyum/alkil alminyum esasl katalizr sistemleri olmak zere iki tiptir. Bugn iin en ok kullanlan proses, titanyum /alkil alminyum katalizr sistemdir.

17

Sv faz proseslerinin ounda reaksiyon sonras ayrma ilemini gerektirmeyen yksek aktiviteli katalizr sistemleri kullanlmaktadr. Bugn iin yksek younluk polietilenin (YYPE) retiminde kullanlan prosesleri reaksiyon sistemleri bakmndan grupta toplamak mmkndr. Polimerin erime noktasnn ok altnda kalan scaklklarda, bir slurry (amur) hlinde olutuu sv faz prosesi: Ziegler tipi katalizr sistemi kullanlarak dar molekl arl dalmna sahip rnler, Phillipsin krom katalizrleri kullanlarak ise geni molekl arl dalmna sahip rnler retilebilmektedir. Proseste inert bir hidrokarbona kat fazdaki katalizrler eklenir ve oluan sspansiyon etilen ve bir komonomerin beslendii reaktre gnderilir. Polimerizasyon sonucu oluan slurryden polimer rn ayrlr, iindeki hidrokarbon kalnts azotla uzaklatrlr ve ekstrudere gnderilir. Tek geite etilen dnm % 97nin zerindedir. Metalosen katalizrlerin kullanmyla slurry, loop prosesinde lineer alak younluk polietilenin de (LAYPE) retilebildii belirtilmektedir.

Double loop reaktr Hidrokarbon geri dn Katalizr Flsn tank Seyreltici geri kazanma Hidrokarbon seyreltici

Pr kolonu

Etilen Komonomer

Ekstruder

ekil 1.6: Phillips slurry prosesi

Polimerin erime noktasnn ok altnda kalan scaklklarda kat tanecikler hlinde olutuu gaz faz prosesi: Gaz faz prosesinde etilen, komonomer, hidrojen ve azot

18

karmnn bulunduu akkan yatakl bir reaktrde polimerizasyon gerekletirilir. Katalizr reaktre enjekte edilir. Reaktrden kan gazla birlikte tanan kk polimer tanecikleri bir siklonda tutularak reaktre geri gnderilir. Reaksiyona girmemi gaz soutulur, sv hidrokarbon ayrlr ve basnlandrlarak reaktre geri gnderilir. Sv hidrokarbon ise nozul sistemin zerinden reaktre pompalanr. Sv buharlarken polimerizasyon ssn da ald iin reaktrden s uzaklatrlmasndaki limitler azalm olur (condensing mode). Toz hlindeki polimer reaktrden yatay bir boaltm sistemiyle ekilir, gaz alnr ve ekstrudere gnderilir. Ziegler nata katalizrleri kullanlarak dar molekl arl dalmna sahip, krom katalizrler kullanlarak ise geni molekl arl dalmna sahip rnler retilebilmektedir. Bu rnler, bu prosesle slurry ve zelti proseslerine gre ok daha yksek, tek hat kapasitelerine kabilmektedir. Proses yksek miktarda az sayda rn retilmesine uygundur.

Siklon

Is Deitirici Katalizr Re ak t r Polimer Etilen Komonomer Hidrojen

Kompresr Ekjeksiyo n nozulu Pompa Separatr

ekil 1.7: Gaz faz prosesi (YYPE/LAYPE)

Polimeri znme ve erime noktasnn zerinde kalan scaklklarda zelti iinde olutuu sv faz prosesi: Etilen ve bir komonomer kat ziegler tipi katalizr ile bir zc iinde polimerize edilir. Polimerizasyon tamamlandktan sonra zc geri kazanlr, polimer rn ekstrude edilir. Tek geite etilen dnm % 90n zerindedir. Bu proseste polimer zinciri boyunca yan gruplarn dalm iyi kontrol edilebilmektedir. Ancak bu proses yksek molekl arlna sahip rnler retilmesine uygun deildir. zelti prosesinin en nemli avantaj, trler aras geite minimum rnle salayacak esneklie sahip olmasdr.

19

Resim 1.5: YYPE fabrikas

1.3.2.3. Kullanld Yerler eitli oyuncaklarda, mutfak eyasnda, enjeksiyonla kalplama uygulamalarnda, deterjan ve amar suyu ielerinin yapmnda, gda maddeleri bata olmak zere eitli ambalajlarda; ar hizmet torbalar, erit, iplik, halat yapmnda, boru imalatnda, kablo kaplamalarnda ve izolasyon maddesi olarak kullanlr.

1.3.3. Polietilen (Lineer Alak Younluk, LAYPE) Mevcut Durumu

Alak basn altnda elde edilen alak younluk polietilen (AYPE), dz bir ana zincir boyunca dzenli dallanmalardan oluan bir molekl yapsna sahip bulunduundan (YYPE gibi), lineer alak younluk polietilen (LAYPE) ad ile anlmaktadr. Lineer alak younluk polietilen (LAYPE), bir termoplastik olup alak younluk polietilen (AYPE) in kullanld birok uygulama alanlarnda AYPE yerine veya AYPE ile harman olarak kullanlr. LAYPE molekl zinciri ksa dallanma says AYPEye gre ok daha az olup bu yap LAYPEye yksek gerilme, delinme ve yrtlma dayanml salar. Bugn iin Trkiyede petrokimya tesisi bnyesinde kurulu, retim yapan adet AYPE tesisi mevcut olup LAYPE reten tesis bulunmamaktadr. 1.3.3.1. zellikleri

zgl arl Kristalinin erime noktas Gerilme kuvveti Darbe dayanm

0,918 0,940 122 124 0C 1900 4000 psi 1.0 krlmaz ft lb /in /notch 20

Tablo 1.5: Polietilen (LAYPE) fiziksel zellikleri

1.3.3.2. retim Yntemi -Teknoloji Lineer alak younluk polietilen (LAYPE), etilenin polimerizasyonu esnasnda bten, 4-metil-penten1, hegzen veya okten gibi alfa olefinlerin, rne AYPEye benzer younluk ve YYPEye benzer lineerlik vermek zere eklenmesiyle retilir. Gaz-faz, slurry ve zelti prosesleri lineer alak younluk polietilen retiminde kullanlan balca proseslerdir. LAYPE retim proseslerinin ounda YYPEde retilebilmektedir. Bugn piyasada mevcut proseslerde genellikle yksek younluk polietilen retim nitelerinde lineer alak younluk polietilen de retilebilmektedir. 1.3.3.3. Kullanld Yerler Lineer alak younluk polietilen (LAYPE)in en nemli kullanm alan film uygulamalardr. Ayn mukavemetteki filmlerin daha az malzeme kullanlarak daha ince retilmesi lineer alak younluk polietilenin en nemli avantajlarndan biri olarak grlmektedir. Ancak lineer alak younluk polietilen tek bana kullanldnda klasik ileme makinelerinde modifikasyona ihtiya duyulduundan lineer alak younluk polietilenin normal alak younluk polietilenle % 30a varan paralarnn film retiminde kullanlmas en yaygn retim alan olarak ortaya kmaktadr. Ayrca lineer alak younluk polietilenden normal polietilende olduu gibi boru retim ve kablo kaplama gibi alanlarda yararlanlmaktadr. evresel etkilerle atlama zellii nedeniyle lineer alak younluk polietilenden eitli ie, bidon, konteynr gibi eyalar da retilmektedir.

21

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Yksek alak younluk polietilen ve alak younluk polietilen proseslerini retime hazrlayp ekipmanlar devreye alnz. Kullanlacak ara ve gereler:Bilgisayar, etilen, kompresr, soutucu, separatr, LP hopperi, booster lem Basamaklar Bilgisayar hazrlaynz. neriler Laboratuvar nlnz giyerek alma masanz dzenleyiniz. Bilgisayarn fiini prize dikkatlice taknz. izimde ve ekilde yardmc olacak program seiniz. Etilen besleme noktasn belirlerken dikkat ediniz.

Uygun program seiniz. Etilen besleme noktasn belirleyiniz (rn transferi noktas). Etilen besleme noktasn boruyla depo tankna balaynz.

Boru kalnlklarnn ayn olmasna dikkat ediniz (2 nk). Ak ok ynlerine dikkat ediniz.

Depo tankn primer kompresre balaynz. Depolama tanknn stnden k veriniz.

Primer kompresr sekonder kompresre balaynz. Sekonder kompresr besleme gaz soutucusuna balaynz.

Balanty ekildeki gibi yapnz.

Soutucunun ismini yaznz.

22

 Besleme gaz soutucusunu reaktre balaynz.

Reaktre katalizr girii balaynz. Ak ok ynlerine dikkat ediniz.

l reaktr soutucuya balaynz.

Reaktr k balantsna dikkat ediniz.

Soutucuyu iki ayr separatrlere ( A B ) balaynz. ekildeki gibi balant yapnz.

B A

Sembolleri ekildeki gibi iziniz. B separatrn geri dn gaz soutucusuna balaynz. Ak ynlerini belirtiniz. B Geri dn gaz soutucusunu primer ile sekonder kompresrlerinin arasna Balant ak okunun sanda olmasna dikkat balaynz. ediniz. A separatrn LP hoppera balaynz. A Balanty ekildeki gibi iziniz.

LP hopperi giri noktasndan alak basn depo tankna balaynz.

Balanty ekildeki gibi iziniz. Ak ynlerini belirtiniz. LP hopperi eklinde iziniz.

eklin iine ismini yaznz. Alak basn depo tankn booster kompresrne balaynz. ekilleri akm sembollerine uygun iziniz.

23

 Booster kompresrn depolama tankna balaynz. Balanty ekildeki gibi yapnz. Booeter kompresr ile depolama tank arasnda purge ve kayplar iin kn oktan nce olmasna dikkat ediniz. k balaynz. LP hopperi ana ekstrudere balaynz. LP hopperi eklinde iziniz. eklin iine ismini yaznz. Ana ekstruderi sembol ekildeki gibidir. Masterbatch ektruderi LP hopper ile ana esktrudere balaynz. Ana ekstruderi kesiciye balaynz. Ak emasnn yazcdan ktsn alnz. Rapor olarak teslim ediniz. Balant HP hopper ak okunun altnda olmasna dikkat ediniz. Kesiciyi ekildeki gibi izip adn iine yaznz. Ak emasndaki ak ynlerini ve sembolleri kontrol ettikten sonra yazdrnz. Hangi rnn proses akm emas olduunu yaznz. Aldnz notlardan faydalanarak raporunuzu yaznz.

24

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aada verilen cmlelerdeki boluklar uygun ekilde doldurunuz. 1. Proses ve operasyonlarn gstermek iin genellikle basitletirilmi emalar hazrlanr. 2. AYPE retimi iin kullanlan organik byk ounluu yurt dndan ithal edilmektedir. 3. Polietilen ok eitli rnlerde kullanlan bir .. tir. 4. Polietilenin retim ekli, etilenin ........................... ile olur. 5. Aliaa Petkim AYPE-T fabrikasnn 24.05. 2005 tarihi itibaryla yllk retim kapasitesi . ton olarak retime balamtr. 6. Polietilen 930C zerinde . organik zclerde znebilir. 7. Aliaa Petkim etilen fabrikasnda ham madde olarak .. kullanlr. Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz.

8.

Proses ak emasnda kullanlan semboln ad aadakilerden hangisidir?

A) B) C) D) 9.

Kompresr Pompa Valf Dram

Semboln ad aadakilerden hangisidir? A) Ayrc C) Reaktr B) Dram D) Kazan

25

10. Aadakilerden hangisi etilenin kimyasal formldr? A) CH2=CH2 B) CH3 CH3 C) CH2 CH2 D) CH CH 11. Trkiyede toplam retilen etilen miktarnn yzde olarak deeri aadaki sonulardan hangisine yakndr? A) %30 B) %40 C) %50 D) %60 12. Aliaa Petkim etilen fabrikasnn yllk retim kapasitesi ka tondur? A) 400000 B) 420000 C) 520000 D) 630000 13. Petrol fiyatlarnn artmas nafta ile retim yapan lkelerde etilen retimini ar derece etkilemesinin sebebi aadakilerden hangisidir? A) Naftadan motorin retilmesi B) Naftadan benzin retmenin normalden ucuz olmas C) Artan benzin talebinin etilenden karlanmas D) Artan benzin talebinin naftadan karlanmas 14. Aadakilerden hangisi etilenin kullanld alanlardan deildir? A) Metal kayna B) Soutma C) Meyve sarartma D) Kauuk 15. Polietilenin ham maddesi aadakilerden hangisidir? A) Toluen B) Etilen C) Benzen D) Propilen 16. Aadakilerden hangisi AYPEnin kullanld alanlardan deildir? A) Ar hizmet torbalarnn yapmnda B) Bulak deterjanlarnn imalatnda C) Tel metal kablolarn kaplanmasnda

D)

Gda rnlerinin paketlenmesinde 26

17. Aadakilerden hangisi YYPEye ait zelliklerden deildir? A) Elektrik direnci yksektir. B) B) Nitrik aside kar dayankldr. C) C) Film hlinde gaz geirgenlii vardr. D) D) Suya ve inorganik tuzlarn sudaki znrlne dayankldr. 18. Aadakilerden hangisi YYPEnin retim blmlerinden katalist hazrlamada kullanlan katalizrdr? A) Titanyum tetra klorr (TiCl4) B) Sodyum hidroksit (NaOH) C) Stiren D) Alminyum klorr (AlCl3) DEERLENDRME Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise Performans Deerlendirmeye geiniz.

27

KONTROL LSTES Yksek alak younluk polietilen ve alak younluk polietilen proseslerini retime hazrlayp ekipmanlar devreye alnz. Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz becerileri Evet ve Hayr kutucuklarna ( X ) iareti koyarak kontrol ediniz. Deerlendirme ltleri 1 nlnz giyip masanz hazrladnz m? 2. Bilgisayar hazrladnz m? 3. Uygun program setiniz mi? 4. Etilen besleme noktasn belirlediniz mi? 5. Etilen besleme noktasn boruyla depo tankna baladnz m? 6. Depo tankn primer kompresre baladnz m? 7. Primer kompresr sekonder kompresre baladnz m? 8. Sekonder kompresr besleme gaz soutucusuna baladnz m? 9. Besleme gaz soutucusunu reaktre baladnz m? 10. l reaktr soutucuya baladnz m? 11. Soutucuyu iki ayr seperatrlere (A B) baladnz m? 12. B separetrn geri dn gaz soutucusuna baladnz m? Geri dn gaz soutucusunu primer ile sekonder kompresrlerinin 13. arasna baladnz m? 14. A separatrn LP hoopera baladnz m? 15. LP hopperi giri noktasndan alak basn depo tankna baladnz m? 16. Alak depo basn tankn booster kompresrne baladnz m? 17. Booster kompresrn depolama tankna baladnz m? Booeter kompresr ile depolama tank arasnda purge ve kayplar iin 18. k baladnz m? 19. LP hopperi ana ekstrudere baladnz m? 20. Masterbatch ekstruderi LP hopper ile ana esktrudere baladnz m? 21. Ana ekstruderi kesiciye baladnz m? 22. Ak emasn yazcda yazdrdnz m? 23. Ak emasn rapor olarak teslim ettiniz mi? Evet Hayr

DEERLENDRME Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.

28

RENME FAALYET2
AMA

RENME FAALYET2

Petrokimya prosesinde etilen nitesinde elde etilen ve trevlerinden etilen glikol ve etilen oksit ile ilgili bilgi ve retim deneyimine sahip olabileceksiniz.

ARATIRMA

Dnyada yaygn olarak kullanlan shell prosesine mono etilen glikol (MEG) girdilerini aratrnz. Trkiyedeki mono etilen glikol (MEG) ihtiyacn ve retim miktarn aratrnz. Dnyada etilen glikol ve etilen oksit retimindeki ilk be lkeyi aratrnz. Etilen oksidin sala etkilerini aratrnz.

2. ETLEN GLKOL ETLEN OKST (EG EO )

Etilen glikol, mono etilen glikol ve di etilen glikol olmak zere iki farkl ekilde elde edilir.

2.1. Mono Etilen Glikol (MEG)

Sektrn ana rn mono etilen glikol (MEG) glikollerin en kk bileiidir. Kapal forml ( CH2OH )2 ve ak forml HO CH 2 CH 2 OH eklindedir.

2.1.1. Fiziksel zellikleri

Mono etilen glikolin fiziksel zellikleri aadaki tabloda gsterilmi olup renksiz, kokusuz, berrak ve urup kvamnda ok nem ekici bir svdr. Polar solventler olan su, alkol, eter ve asetonda kolayca znr, apolar olan benzen, toluen, di klor etan ve kloroformda az znr.

29

zellikler Molekl arl Donma noktas Kaynama noktas Younluk Parlama noktas (kapal kap ) Alevlenme noktas Viskozite (20 0C) Kendiliinden tutuma noktas Is iletkenlii (20 0C) Koku g/mol 0 C 0 C g/cm3 0 C 0 C cp 0 C din/cm

Birim

Deer 62,07 - 13 197,2 1,1130 116 120 20,9 432 0,00069 Kokusuz

Tablo 2.1: Mono etilen glikoln fiziksel zellikleri

2.1.2. Kimyasal zellikleri

Glikollerin kimyasal zellikleri alkollere benzer. Reaksiyonlar sonucunda esterler, asetaller, ketaller, aldehitler vb. trevler meydana gelir. Esterleme reaksiyonlar ticari bir nem tar. Bu reaksiyonlar organik veya inorganik asitler ile ya da asit anhidritleri ile olur.

2.1.3. Kullanld Yerler

Mono etilen glikol suyun donma noktasn drdnden suyla karm donmaya kar ideal bir koruma salar. Bu zelliinden dolay retilen mono etilen glikoln en az % 20si ticari ad antifriz olan rn iin kullanlr. Ancak ticari antifrizlerin iine korozyona kar koruyucu inhibitrler konur. Su ile % 60 oranndaki karm donma noktasn - 55 0 C kadar drr. retilen mono etilen glikollerin % 70 ise polyester elyaf imalinde kullanlr. Dier % 10luk blm ise fren svs, glikol di asetat imalinde, dinamit imalinde, selloz boya, reine, ester, eter, matbaa mrekkebi, yaptrc karmlar iin zc olarak ve endstriyel soutma sistemlerinde kullanlr.

2.1.4. nsan Salna Etkileri

Zehirleyici etkileri yoktur. Fazla miktarda yutulmas hlinde kii kusturulur. Deriyle temasta kant yapar.

2.2. Di Etilen Glikol (DEG)

Mono etilen glikol retimi esnasnda 1/10 orannda oluan ve ticari deeri olan bir organik bileiktir. Kapal forml C4H10O3 tr. Solvent, yumuatc (mantar, tutkal, kazein, kt imalinde), boya mrekkebi, uaklarda donmaya kar nleyici sprey yapmnda, demiryollarnda ve nem ekici zelliinden dolay gazlarn kurutulmasnda kullanlr. Di etilen glikoln molekl forml,

30

eklindedir. 2.2.1. Fiziksel zellikleri

zellikler Molekl arl Kaynama noktas Donma noktas Younluk Tutuma noktas Alevlenme noktas Viskozite (20 0C) Yzey gerilimi Buhar basnc (20 0C) g/mol 0 C 0 C g/cm3 0 C 0 C mpa.s N/m3 pa
Tablo 2.2: Di etilen glikolun fiziksel zellikleri

Birim 106,12 244,8 - 10,45 1,118 225 120 36 4,85 2,7

Deer

Renksiz, hemen hemen kokusuz, viskoz bir svdr. Ar lde nem ekici olup suyun donma noktasn drc etkisi vardr. Korozif deildir. Su, etil alkol, aseton, eter ve etilen glikol ile karabilir. Benzen, toluen ve karbon tetra klorr ile karmaz.

2.2.2. Kullanld Yerler

Di etilen glikolun yaklak % 35i polyester reine ve poliretan iin poliol retiminde ara madde olarak kullanlr. % 15i etilen oksit ile reaksiyona sokularak tri etilen glikole dntrlr. %10u tekstilde yalama ve yumuatma ajan olarak kullanlr. %10u doal gaz dehidrasyonunda, kalan ksm ise plastikletirici, yzey aktif madde imalatnda ve antifriz karmlarnda kullanlr.

2.3. Etilen Oksit (EO, C2H4O)

Mono etilen glikol retiminin ara kademesini oluturan sulu etilen oksit (EO) saflatrlmayp (Etilen glikol fabrikasnda saf etilen oksit retimi yaplmamaktadr. retimin tamam saflatrlmadan glikollara dntrlmektedir.) hidroliz reaksiyonu ile glikollara dntrlr. Kolayca alabilen halkal (siklik) yapsyla bir radikal gibi hareket edebilen son derece aktif bir bileiktir. Bu niteliinden dolay birok kimyasal rnn rnein; etilen glikollar, etanol aminler, yzey aktif maddelerin elde edilmesinde ana veya ara madde olarak kullanlr.

31

2.3.1. Fiziksel zellikleri

zellikler Molekl arl Kaynama noktas (760 mmHg) Donma noktas Younluk Tutuma noktas Alevlenme noktas (ak kapta ) Viskozite (0 0C) g/mol 0 C 0 C g/cm3 0 C 0 C cp Birim 44,03 10,05 -111,3 0,8975 429 -20 0,31 Deer

Tablo 2.3: Etilen oksidin fiziksel zellikleri

Oda scaklnda renksiz ve hafif kokulu bir gazdr. Dk scaklklarda svdr. Her oranda su, alkol, eter ve ou organik solventle karr. Etanol, di metil eter ve di metil ketonda kolayca znr. Buharlar yanc ve patlaycdr.

2.3.2. Etilen Oksidin Kullanld Yerler

Etilen oksidin, azot, karbondioksit veya di kloroflorometan gibi gazlarla meydana getirdii patlayc olmayan, karmlar mkemmel bir dezenfeksiyon maddesidir. Bu zelliinden dolay tbbi malzemelerin sterilizasyonunda kullanlr. MEG ve DEGden baka tri etilenglikol (TEG) ve polietilen glikol eldesinde kullanlr. Dier etilen oksit kl etoksilat rnleri, etilen karbonat, etilen glikol eterleri ve etanol aminlerdir. Etanol aminlerin kullanm alanlar ise biyolojik olarak paralanabilen deterjanlar, emlsifer ve dispersantlar, noniyonik yzey aktif maddeler, solventler, fren svlar, kkrt dioksit, hidrojen slfr ve merkaptanlarn doal veya rafineri gazlardan ayrlmas ve saflatrlmas gibi ok geni bir yelpaze oluturur.

2.3.3. Etilen Oksidin nsan Salna Etkileri

Solunmas hlinde; solunum yollar, merkez sinir sistemi, akcier, karacier, yumurtalk ve bbreklerde bozukluklara sebep olur. Sv etilen oksidin cilt ve gzle temas etmesi hlinde ise ok iddetli yanklara sebep olur. nsan sal iin dnya etilen oksit reticisi lkelerin kabul ettii TLV (insan sal iin tehlikeli alt snr) deeri 1 ile 10 ppm arasnda deimektedir. Baz lkelerde bu deer 0,5 ppmye kadar indirilmitir.

2.3.4. Yzey Aktif Maddeleri

Temizlik maddelerinin girdileri olarak kullanlan poli alkollerdir.

32

2.3.4.1.zellikleri Alkol etoksilatlar, noniyonik deterjan aktif maddesi grubuna girer. En nemli zellikleri biyolojik olarak paralanabilir olmalardr. zellikle ya lekelerini giderme gleri yksektir. Dk kpk yapma zelliine sahiptir. 2.3.4.2.retim Yntemleri Deterjan formlasyonlarnda kullanlan noniyonik yzey aktif maddeler, alkol veya alkil fenollerin etilen oksit ile edoksiyonu ile elde edilir. Edoksiyon derecesine bal olarak deiik rnler meydana gelir. Edoksiyon derecesi istenen rnn zelliine bal olarak her mol alkol iin 3 ile 20 mol etilen oksit arasnda deiir. Elde edilen etoksilatlar daha sonra slfatlanarak anyonik yzey aktif madde olarak kullanlabilir. 2.3.4.3.Kullanld Yerler Toz amar deterjan, bulak deterjan ve ampuan retiminde, dk kpk yapma zellikleri nedeniyle otomatik amar makinesi deterjanlarnda dier aktif maddelere ilave olarak kullanlr.

2.4. Mevcut Durum

Trkiye ekonomisi iinde etilenglikol retiminin tamam petrokimya tesis etilen glikol fabrikas (mono etilen glikol ve di etilen glikol olarak) tarafndan retilmektedir. Petrokimya tesisinin yurt ii tketimini karlama oran ise 1999da % 52 iken bu oran 2004te % 40lara dmtr. DEG rnn yurt ii tketimini karlama oran 1999da % 100 iken bu oran 2004te % 60a dmtr.

2.4 1. retim Yntemi Teknoloji

Etilen glikol; Etilen oksitin hidrasyonu, Etilenin oksidasyonu, Sentez gazndan retim metotlaryla retilebilmektedir. Etilen glikol fabrikasnda uygulanan yntem, dnyada da yaygn olarak kullanlan etilen oksidin hidrolizi yntemidir. Bu yntemle etilen glikol retimi genellikle etilen oksit retimiyle entegre bir ekilde yaplmaktadr.

33

BUHAR JENERATR REAKTR

OKSJEN

ETLEN

CO2 ABSORBER

CO2 STRIPPER CO2 ETLEN OKST ABSORBER COLLING TOWER ETLEN OKST STRIPPER VENT

HAFF RNLER KOLONU

ETLEN OKST DEHDRASYON EO

GLKOL REAKTR

ETLEN GLKOL DEHDRASYON

MEG

GLKOL SAFLATIRMA AIR GLKOLLER DEG

ekil 2.1: EO/EG fabrikas proses akm Etilen oksit-etilen glikol prosesini retim iin hazrlaynz.

emas

34

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Kullanlacak ara ve gereler: Bilgisayar, etilen ve oksijen, reaktr, absorber nitesi, buhar jeneratr lem Basamaklar Bilgisayar hazrlaynz. neriler Laboratuvar nlnz giyerek alma masanz dzenleyiniz. Bilgisayarn fiini prize takarken dikkatli olunuz. izim ve ekilde yardmc olacak program seiniz. izimi istenilen formatta hazrlaynz.

Uygun program seiniz. izim sayfasn yatay olarak hazrlaynz.

Sayfann sol st noktasndan oksijen ve Sembollerin konu anlatmnda izildii gibi etilen girilerini iziniz. olmasna dikkat ediniz. Sayfann sol st noktasn rn girii olarak izim yapnz ve rnlerin adn yaznz. Boru kalnlklarnn ayn olmasna (2 nk) dikkat ediniz. Ak ok ynlerine dikkat ediniz. Etilen ve oksijeni reaktre balaynz. Reaktr sembol ile iziniz.

Reaktrn soluna buhar jeneratr izip balantsn yapnz. Buhar semboln dikdrtgen olarak iziniz.

Buhar jeneratrn reaktre balaynz. Buhar jeneratrnn reaktre uygun ekilde balantsn yapnz. Reaktr etilen oksit absorber nitesine Araya iki sistem sacak ekilde boluk balaynz. kalmaldr. Etilen oksit absorberini dikdrtgen olarak renkli iziniz.

35

 Etilen oksit absorber nitesini etilen ve ekildeki gibi vent k iziniz. oksijen rn giriine balaynz. Okun zerine venti yaz ile yaznz, ekil izmeyiniz. Oklara ve ynlerine dikkat ediniz. Reaktrn sana CO2 absorber nitesi iziniz.

Giri balantsn etilen oksit absorberden rn hattna giden balantdan yapnz. k ekildeki gibi yapnz. CO2 absorberi dikdrtgen olarak ve renkli iziniz. eklin iine adn yaznz. Giri klar absorbe ile stripper arasnda yapnz. ekildeki gibi sada CO2 k iziniz. CO2 stripper dikdrtgen eklinde ve renkli iziniz. eklin iine adn yaznz.

CO2 absorberin sana CO2 stripper nitesi izip balantsn yapnz.

Etilen oksit absorberin sana etilen oksit stripper nitesi izip balantsn yapnz.

Buhar jeneratrn etilen oksit strippere balaynz.

Etilen oksit stripper ile etilen oksit absorber colling tower nitesi izip balantsn yapnz.

niteyi iki nitenin st orta noktasna iziniz. Balantlar ekildeki gibi yapnz. Balantlarn st ste gelmemesine dikkat ediniz. niteyi dikdrtgen eklinde izip ismini iine yaznz. Etilen oksit stripperden hafif rn kolonuna balanty ekildeki gibi ksa balantdan yapnz. Uzun balanty buhar jeneratrnden yapnz. Kolonu sembol ile gsteriniz.

Etilen oksit stripper nitesinin sana hafif rnler kolonu izip balantsn yapnz.

36

 Hafif rnler kolonun sana etilen oksit dehidrasyon nitesi izip balantsn yapnz.

Bo olan ka EO (etilen oksit) yaznz. ekli renkli ve dikdrtgen olarak iziniz.

Hafif rnler kolonu ile etilen oksit dehidrasyon nitesi arasndaki balantdan hat ayrp glikol reaktrn Reaktr sembol ile iziniz. izip balantsn yapnz. Balantlarn ekildeki gibi olmasna dikkat ediniz.

Glikol reaktrnn sana etilen glikol dehidrasyonu nitesi izip balantsn yapnz. Etilen glikol dehidrasyonu nitesini glikol saflatrma nitesine balaynz.

Etilen glikol dehidrasyon nitesini renkli ve dikdrtgen olarak iziniz. Balantnn ynn belirleyiniz.

rnlerin isimlerini ksaltlm hlleri ile yaznz.

Ak emasn yazcda yazdrnz. Ak emasn rapor olarak teslim ediniz.

Mmknse renkli olarak kt alnz. Hangi rnn veya rnlerin proses akm emas olduunu yaznz. Aldnz notlardan faydalanarak raporunuzu yaznz.

37

KONTROL LSTES Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz becerileri Evet ve Hayr kutucuklarna ( X ) iareti koyarak kontrol ediniz. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 Deerlendirme ltleri nlnz giyip bilgisayarnz hazrladnz m? Bilgisayarnz atnz m? Uygun program setiniz mi? Etilen ve oksijenin besleme noktalarn belirlediniz mi? Ham madde noktalarn boruyla reaktre baladnz m? Reaktrn soluna buhar jeneratr nitesi izip balant yaptnz m? Buhar jenaratr nitesini reaktre baladnz m? Reaktr etilen oksit absorber nitesine baladnz m? Etilen oksit absorber nitesini etilen ve oksijen rn giriine baladnz m? Reaktrn sana CO2 absorber nitesi izdiniz mi? CO2 absorberin sana CO2 stripper nitesi izip balantsn yaptnz m? Etilen oksit absorberin sana etilen oksit stripper nitesi izip balantsn yaptnz m? Etilen oksit stripper ile etilen oksit absorber collng tower nitesi izip balantsn yaptnz m? Etilen oksit stripper nitesinin sana hafif rnler kolonu izip balantsn yaptnz m? Hafif rnler kolonunun sana etilen oksit dehidrasyon nitesi izip balantsn yaptnz m? Hafif rnler kolonu ile etilen oksit dehidrasyon nitesi arasndaki balantdan hat ayrp glikol reaktrn izip balantsn yaptnz m? Glikol reaktrnn sana etilen glikol dehidrasyonu nitesi izip balantsn yaptnz m? Etilen glikol dehidrasyonu nitesini glikol saflatrma nitesine balayp rnleri yazdnz m? Ak emasnn yazcdan ktsn aldnz m? Ak emasn rapor olarak teslim ettiniz mi? DEERLENDRME Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz. Evet Hayr

38

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aada verilen cmlelerdeki boluklar uygun ekilde doldurunuz. 1.Glikollerin kimyasal zellikleri .benzer. 2. Etilen glikol suyun drd iin karm olarak kullanlr. 3. Trkiyede retilen mono etilen glikolun %70i. .. retiminde kullanlr. 4. Di etilen glikolun % 15i etilen oksit ile reaksiyona girerek dntrlr. 5. Mono etilen glikol retiminin ana kademesini oluturan sulu etilen oksidin saflatrlmayp hidroliz reaksiyonu ile .. dntrlr. 6. Petkim Aliaa kompleksi etilen glikol fabrikasnda uygulanan retim yntemi dnyada yaygn olarak kullanlan . .. hidrolizi yntemidir. Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz. 7. Aadakilerden hangisi etilen glikolun formldr? A) CH2 OH B)C2H4 OH C) ( CH2 OH )2 D) (CH OH )2

8. Aadakilerden hangisi etilen glikolun fiziksel zelliklerinden deildir? A) B) C) D) Nem ekicidir. Su, alkol ve asetonda znmez. Benzen, diklor etan ve kloroformda az znr. Renksiz, kokusuz urup kvamnda bir uruptur.

9. Aadakilerden hangisi mono etilen glikolun insan salna etkileri arasnda yer almaz? A) Zehirleyici etkisi yoktur. B) Fazla miktarda yutulmas kusmaya neden olur. C) Buhar, bulank grmeye neden olur. D) Deriye temasta kant yapar. 10. Mono etilen glikol retimi esnasnda 1/10 orannda oluan ve ticari deeri olan organik bileik aadakilerden hangisidir? A) Etilen oksit B)Di etilen glikol C) Etilen glikol D) Tri etilen glikol

39

11. I.Renksiz - hemen hemen kokusuz II. Viskoz, ar lde nem ekici III. Suyun donma noktasn drme etkisi olan IV. Korozif olamayan Bu zellikler aadaki maddelerden hangisine aittir? A) Tri etilen glikol B) Etilen oksit C) Di etil glikol D)Etilen

12. Aadakilerden hangisi etilen oksidin kimyasal formldr? A) CH3O B) C2H4O C) C3H6O D) C4H8O

13. Aadakilerden hangisi etilen oksidin patlayc olmayan gazlarla oluturduu dezenfeksiyon maddesi karmnda yer almaz? A) Azot B) Karbondioksit C) Dikloroflorometan D) Kloroform

14. Aadakilerden hangisi etilen oksidin insan salna etkileri arasnda yer almaz? A) Midede kaslma ve bulant yapar. B) Gze ve cilde sv hlde temas iddetli yanklara neden olur. C) Solunmas ile sinir sisteminin bozulmasna sebep olur. D) Solunum yollar bozukluu yapar. 15. Aadakilerden hangisi etilen glikolun retim yntemlerinden deildir? A) Etilen oksitin hidrasyonu C) Etilenin oksitasyonu B) Blml otoklav D) Sentez gazndan

16. Etilen glikol fabrikasnn uygulama prosesi shell direkt oksitasyon reaktrnde %14 olarak kullanlan katalizr aadakilerden hangisidir? A) Ag B) NaOH C) K2CO3 D) NaCl DEERLENDRME Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.

40

RENME FAALYET3
AMA
Petrokimya prosesinde etilen nitesinde elde edilen etilenin trevlerinden vinil klorr vinil asetat ile ilgili bilgi ve retim deneyimine sahip olabileceksiniz.

ARATIRMA
Vinil klorrn d ticaret deerini aratrnz. Trkiyede vinil klorr sektrnn rekabet gcn aratrnz. Yangn sndrmede kullanlan kuru kimyasal tozlar aratrnz.

3. VNL KLORR VNL ASETAT

3.1. Vinil Klorr Monomer (VCM)
Vinil klorr monomer (VCM)in zellikleri aada anlatlmtr.

3.1.1. rnn Tanm

Vinil klorr monomer (VCM), poli vinil klorrn ham maddesidir. Normal artlar altnda renksiz bir gazdr. Basn altnda sv olarak depolanr. VCM petrokimya sektrnde PVCnin ana ham maddesidir. lkemizde retilen VCMnin tamam bu amala tketilir. Kimyasal forml CH2 = CHCldir. .

3.1.2. zellikleri
Kolaylkla svlaabilen bir gazdr. Alkolde ve eterde znr. Havayla karmnda patlama ihtimali % 4 22dir. zellikler Molekl arl Kaynama noktas Donma noktas Younluk Tutuma noktas Alevlenme noktas Viskozite (0 0C) Buhar basnc
0

Birim g/mol C 0 C g/cm3 0 C 0 C cp mmHg

Deer 62,50 - 13,9 - 153,7 0,911 472 - 78 0,24 (sv) 2.300

Tablo 3.1: Vinil klorrn fiziksel zellikleri

41

3.1.3.nsan Sal zerindeki Etkileri

Vinil klorr monomer (VCM)in beyin ve karacier zerinde kanserojen etkisi olduu ynnde baz pheler bulunmaktadr. Deri ile temas ettiinde tahri edicidir. Vinil klorr monomere maruz kalma limitleri, 1 ppm (8 saat) ve 5 ppm (5 dakika) olarak belirlenmitir.

3.1.4. Mevcut Durum

lk VCM fabrikasnn 24.300 ton/yl kapasite ile 1970da devreye alnmtr. 2. VCM fabrikas da yine Yarmca Kompleksinde 16.10.1976da devreye alnm ve toplam VCM kapasitesi 50.000 ton/yla ulamtr. 2.Petrokimya Kompleksi bnyesinde Aliaada kurulan 120.000 ton/yl kapasiteli VCM fabrikasnn 09.07.1986da devreye girmesiyle yurt ii yllk VCM retim kapasitesi 170.000 ton/yla kmtr. Montaj biten yeni oksiklorlama nitesinin 2000 ylnn son aylarnda devreye girmesiyle Aliaa Kompleksi VCM fabrikasnn kapasitesi 142.000 ton/yla ykselmitir. Hlen proje aamasnda olan iyiletirme almalar, 2006 ylnda tamamlandnda Aliaa Kompleksi VCM fabrikas kapasitesi 152.000 ton/yla kacaktr. Yarmca kompleksindeki VCM Fabrikas 2001 ylnda tamamen devre d kalmtr. 3.1.4.1 retim Yntemi Teknoloji Vinil klorr monomer (VCM) retim yntemleri balca grupta toplanmaktadr. Asetilen bazl teknoloji Etilen bazl teknoloji Etan bazl teknoloji Ticari olarak vinil klorr monomer (VCM) ilk defa 1930larda HCl ile asetilenin reaksiyonundan elde edilmitir. 1950lerde ise etilenin bollamas sonucu, etilen bazl prosesler gelitirilmitir. 1998 sonu itibaryla dnyada mevcut VCM kapasitesinin % 94n etilen bazl prosesler oluturmaktadr. Etan bazl teknoloji ise geliim aamasnda olup 1999 yl sonlarnda EVC irketi pilot tesislerinden iyi sonular elde ettiini bildirmitir. Dnyada yaygn olarak kullanlan etilen bazl teknolojide VCM rn, 1,2- Di klor etann (EDC) pirolizi ile EDC ise etilenin direkt klorlanmas veya oksiklorlanmas yoluyla elde edilir. Direkt klorlama ve oksiklorlama nitelerinin piroliz nitesi iin EDC salad, EDC pirolizinde retilen HClnin oksiklorlama nitesinde kullanld ve EDC saflatrma nitesinin ortak kullanld dengelenmi proses ile ham madde ve tesislerin en ekonomik kullanm salanabilmektedir. VCM sentezi:
2C 2 H 4 C l 2 C 2 H 4 2H Cl Tepkimelerine gre gerekleir.
1 2 1

O 2 2C 2 H 3 C l H 2 O 276 K j
2

O 2 katalizr C 2 H 4 Cl 2 H 2 O 238Kj

42

KLOR

DREKT

EDC

EDC PARALAMA

VCM SAFLATIRMA

VCM

Cl2
2C2H4 Cl2 2C2H3Cl + 2HCl 142 KJ H

C2H4 + Cl2 + O2 KAT

C2H4Cl2 + 180 KJ

ekil 3.1: Dengelenmi proses ile VCM retimi

43
EDC SAFLATIRMA OKSKLORLAMA

ETLEN C2H4

SIVI GAZ YAN RNLER

HCL

NSNERATR

OKSJEN

O2

Direkt klorlama genellikle sv fazda yaplmaktadr. Yksek scaklk (HTC) ve dk scaklk (LTC) alternatifleri bulunmaktadr. 1980lerden itibaren kurulan hemen hemen btn nitelerde HTC prosesi kullanlmtr. Etilenin oksiklorlanmas genellikle gaz fazda hava veya oksijen kullanlarak yaplmaktadr. 1990dan sonra kurulan hemen hemen tm oksiklorinasyon niteleri oksijen bazldr. Birok hava bazl nite de oksijen bazlya dntrlmektedir. EDC pirolizi 500 550C scaklkta ve 1 40 kg/cm2 basnta 10-20 saniyelik ortalama reaktrde kalma zamanyla (residence time) yaplmaktadr. EDC dnm, kok ve yan rn oluumunu kontrol edebilmek iin gei bana % 5065 arasndadr. Etilen bazl VCM teknolojisi olgun bir teknoloji olup gelimeler, daha ok ham madde ve enerji verimlilii ile proses gvenilirliini artrmakta, evre ve emniyet konularnda younlamaktadr. Aliaa kompleksi VCM nitesinde dengelenmi proses kullanlmaktadr. Yarmca kompleksi VCM fabrikasnda ise direkt klorlama nitesi, oksiklorlama nitesi ve dier btn niteler kapatlmtr. Aliaa kompleksi, etilen, klor ve hava kullanarak polimerizasyon iin gerekli saflkta vinil klorr (VCM) retir. Proseste ana reaksiyon vardr. Fabrika, bu reaksiyona bal olarak drt ana niteye ayrlmtr. Bunlar: Direkt klorlama

Gaz hlindeki klor ve etilen, reaktrde atmosfer basncna yakn basnta ve 90 Cde reaksiyona girerek sv EDC olutururlar. rn saf EDC zelliindedir.
C 2 H 4 Cl2 C2 H 4 Cl2 s

Reaksiyon ss retilen EDCnin buharlamasyla ortamdan uzaklatrlr. Yan rnler 1.1.2-triklor etan, hidrojen klorr ve etil klorrdr. Yan rn oluumunu engellemek iin sv fazda bir miktar demir III klorr bulundurulur. Oksi klorlama

Piroliz nitesinde yan rn olarak elde edilen hidrojen klorr, etilen ve oksijen bakr esasl katalist mevcudiyetinde, akkan yatakl bir reaktrde 3,5 kg/cm2g basn ve 220 C scaklkta EDC vermek zere reaksiyona girerler.
C 2 H 4 2HCl 1 2 O2 C2 H 4 Cl2 H 2 O s

44

Reaksiyon ss buhar retimi vastasyla ortamdan uzaklatrlr. Beslenen etilenin ancak % 92si EDCye dnr. Direkt klorlama nitesine gre yan rn oluumu fazladr. Bu nedenle rn ham EDC zelliindedir ve saflatrma nitesinden geirilir. Piroliz (termal kraking)

VCM ve HCl retimi iin EDC bir frnda yksek alaml tplerde 500 Cde paralanr. Saf EDC buharlatrldktan sonra frna beslenir. EDCnin paralanma oran yaklak % 55tir. Frn gazlar yaklak 40 Cye soutulur. Soutulan ve ksmen younlatrlan rnler nce btadien artma dramna ve sonra HCl kolonuna gnderilir. Kolonun tepesinden alnan HCl oksi klorlamaya beslenir. Kolonun alt rn olan EDC+VCM karm, VCM ayrma kolonuna verilir, bu kolonun stnden alnan VCM almina yatakl bir kolondan geirilerek HCl ile dier safszlklardan temizlenir ve kresel depolama tanklarna gnderilir. VCM kolonunun altndan alnan EDC ise direkt klorlamann EDC saflatrma blmne beslenir. EDC saflatrma

Oksi klorlama kurutma kolonundan gelen EDC, piroliz gazlar artma nitesinden geri gelen EDC ile karr ve tepe basnc 0,2 kg/cm2 olan hafif hidrokarbonlar ayrma kolonuna beslenir. Kolonun tepesinden safszlk olarak kan hafif hidrokarbonlar, organik depolama tanklarna gnderilir. Ayrca bir ksm kolonun tepesine riflaks olarak verilir. Hafifleri ayrma kolonunun dibinde sadece ar hidrokarbonlar ieren EDC kalr. EDC pirolizden gelen bir akm ile ar hidrokarbonlar ayrma kolonuna beslenir. Kolon dip stcsnda kirlenmeleri azaltmak iin dk basn ve scaklkta altrlr. Dip scakl 115 C, dip basnc 0,8 kg/cm2dir. Tepe basnc ise 0,2 kg/cm2dir. Kolon tepesinden alnan saf EDC kondense edilerek kolon tepe dramnda toplanr. Bir ksm riflaks olarak kolona verilirken kalan rn olarak saf EDC tanklarna gnderilir. GRDLER Etilen (Ton) Klor (Ton) Oksijen (Ton) Kostik soda (% 50 ) (Ton) Amonyak (Ton) Elektrik (KWh) Soutma suyu (m3) Proses suyu (m3) Buhar MKTARI 0,468 0,594 0,132 10,0079 0,0014 86 235 0,95 1,9

Tablo 3.2: Birim retim girdileri (dengelenmi proses, etilen, klor ve O2den 1 ton VCM iin)

45

3.1.4.2. retim Miktar ve Deeri Yarmca VCM fabrikas tamamen kapatlmtr. Aliaa VCM fabrikasnda ise 1998 ylndan itibaren kapasite artrma almalar balatlmtr. ncelikle ok eski teknoloji ile yaplm olan hava bazl oksiklorlama nitesi, yeni ve daha verimli olan VNNOLT prosesi kullanlarak oksijen bazl olarak komple deitirilmitir. 3.1.4.3. Mevcut Durumun Deerlendirilmesi VCM talebini incelemek iin ncelikle PVC talebinin deerlendirilmesi gereklidir. PVC talebi arttka doal olarak ana ham maddesi olan VCMye ihtiya artacaktr. lkemizde VCM ve PVC sadece Aliaa tesislerinde retilmektedir. Bu fabrikann toplam kapasitesi Aliaa VCM fabrikasnn yllk retim kapasitesi 152.000 tondur.

3.1.5 Dnyadaki Durum ve AB, Dier nemli lkeler tibaryla Mukayese

Dnya VCM kapasitesi ylda % 34 artmaktadr. Bat Avrupada art % 1 civarlarnda kalrken Dou Avrupada % 57 arasndadr. Gl talepler Asya lkelerinden ve zellikle inden gelmektedir. in ylda ortalama 3 milyon ton vinil zinciri rn ithal etmektedir. Avrupada ise nemli ithalat beklenmemektedir. ABDde yksek enerji maliyetleri ve yksek ham madde fiyatlar sektr zorlamaktadr. zellikle temel girdilerden olan klorun depolanamamas talepleri etkilemektedir.

3.2. Polivinil Klorr (PVC)

Vinil klorrn polimerlemesi ile oluan polivinil klorr (PVC) nemli bir plastik ham maddesidir.

3.2.1. Sektrn Tanm ve rnn zellikleri

Vinil klorr monomerin (VCM) basn, scaklk ve katalizrlerin etkisinde polimerizasyonu ile PVC rn toz hlinde elde edilmektedir. zellikler Birim Deer

Younluk (20 0C) Erime Scakl Gerilme Mukavemeti Uzama

g/cm3 0 C Mpa %
Tablo 3.3: Polivinil klorrn fiziksel zellikleri

1.35 100 55 15

PVC rn beyaz renkli, ekilsiz tozdur. Kendi monomerinde znmeyen tek polimer olup nitrobenzen, siklohegzanaon ve tetrahidrofuranda znr. Seyreltik asit ve

46

bazlara kar direnli olup konsantre nitrik asit ve kromik asitten etkilenir. Flordan ve hidroflorik asitten daha fazla etkilenir.

3.2.2. Kullanm Alanlar

PVCnin son kullanclarna gre dalmlar; % 39 boru ve balant eleman, % 20 profil ve boruluk, %18 film ve sheet, % 8 kablo klflama, % 3 ielik, ayakkab ve kt imali ve tekstil eklindedir.

3.2.3. Salk ve Gvenlik Bilgileri

80 0Cye kadar PVC kararl olup 80 0Cnin zerinde renk deiimi balar ve ok az miktarda da olsa HCl kts olur. PVC, iyi havalandrmaya sahip, kuru, serin, gne almayan kapal yerlerde muhafaza edilmelidir. PVCye uzun sreli maruz kalma deride tahrilere ve gzlerde kondktivite neden olur. Koruyucu gzlkler mutlaka kullanlmaldr. PVC yandnda kan duman, HCl, karbonmonoksit, fosgen ve dier toksik gazlar ierir. PVC yangnlarn sndrmek iin su spreyi, karbondioksit ve kuru kimyasal toz kullanlmaldr.

3.2.4. Mevcut Durum

Polivinil klorr (PVC) rnnn Trkiyedeki tek reticisi Aliaa/zmir komplekslerinde kurulu PVC fabrikas mevcuttur. 1986 ylnda 105.000 ton/yl kapasite ile retime geen Aliaa PVC fabrikas 1995 ylnda tamamlanan tevsii ile 140.000 ton /yl kapasiteye ulamtr. 2002 ylnda 1 adet reaktr ilavesiyle kapasite 150 000 ton/yla ulamtr.

47

SURG E

SUR GE

BAKETLEME

Atmos fere Brak lan

LATEKS KURUTUCU
Scak Toz

VCM Geri

LATEKS KURUTUCU LATEKS DEPOLAMA

Katalizrler , Emilsiyon Yapclar ve Katklar

KARITIRICI TANKI

VCM SIYIRICI

BUUFER TANKI
SU V C

Toz

Paketl enmi

EL

REFLUKS KONDENS ER

REAKTR

ekil 3.2 : Emlsiyon polimerizasyonu prosesi ile PVC retim akm emas

3.2.4. 1. retim Yntemi Teknoloji Polivinil klorr retiminde ticari olarak drt polimerizasyon proses teknii kullanlmaktadr. Bu proses teknikleri: Ktle polimerizasyonu

VCM tayc ortam olarak kendisi kullanlarak polimerize edilir. Bu proses, sspansiyon polimerizasyon prosesinde kullanlan serbest radikal balatclar kullanlarak genellikle iki kademede gerekletirilir. Birinci kademede yksek hzda kartrlan bir otoklavda tane bykl, ikinci kademede dk hzda kartrlan bir otoklavda molekl bykl artrlr. Polimerizasyon dk bir dnm orannda durdurulur ve polimer monomerden ayrlr. Monomer geri dndrlr. rn granl hlindedir.

48

Ktle polimerizasyonu prosesinin avantaj, dk utilite giderine sahip olmas ve kurutma blmne ihtiya gstermemesidir. Prosesin dezavantaj ise esnek olmamasdr. Emlsiyon polimerizasyonu Polimerizasyon; genellikle VCM, demineralize su, suda znen bir balatc (perslfat, hidrojen peroksit gibi), emlsiyon yapc (sabun gibi) maddeleri ieren ceketli kartrcl otoklavlarda kesikli (batchwise) veya srekli (continuous) olarak gerekletirilir.

Polimerizasyon sonunda otoklav, ince PVC taneciklerinin sudaki dispersiyonundan oluan bir emlsiyon ierir. Lateks eklinde adlandrlan bu emlsiyondaki PVC taneciklerinin ap genel olarak 0,12 mikrometre arasndadr. PVC atomizer tipi kurutucuda scak hava ile kurutularak sudan ayrlr. Polimerizasyon aamasnda kullanlan emlsiyon yapclarn ou rnde kalr. Bunlar belli koullarda rne daha iyi termal stabilite ve daha kolay ilenebilirlik gibi zellikler kazandrr. Emlsiyon polimerizasyon prosesinde bir metrekp reaktr hacminde ylda 250 ton rn dzeyinde bir verimlilie ulaabildii belirtilmektedir. Emlsiyon polimerizasyonu ile retilen rnler genellikle deirmenlerden geirilerek tlr ve pasta olarak satlr. Emlsiyon PVC trleri daha ok duvar ktlar, yer karolar, suni deri imalat gibi alanlarda ve otomobillerde gvde alt rts olarak kullanlmaktadr Mikro sspansiyon polimerizasyonu Polimerizasyon aadaki maddeleri ieren bir otoklavda gerekleir: VCM Demineralize su Monomerde znen bir balatc Emlsiyon yapc

Karm bir homojenizerden geirildikten sonra reaktre beslenir. Polimerizasyon sonunda otoklav, suda ince PVC taneciklerinin oluturduu sspansiyon ierir. Lateks olarak adlandrlan bu svdaki PVC taneciklerinin bykl genellikle 3 mikrometredir. Son rn elde etmek zere daha sonra yaplan ilemler, emlsiyon polimerizasyonu prosesinde yaplanlarn aynsdr. Sspansiyon polimerizasyonu sistemleriyle donatlm, kartrcl

Sspansiyon polimerizasyonu soutma reaktrlerde kesikli olarak gerekletirilir.

Balca ham madde ve yardmc maddeler unlardr:

49

VCM Demineralize su Monomerde znen bir balatc (organik peroksit gibi) Sspansiyonun stabilitesini artrmak ve PVCnin kalitesini kontrol etmek iin yzey aktif maddeler ve kolloidler (polivinil alkol, selloz derivatifleri gibi) rnn kalitesini artrmak iin dier katklar

Kolloidlerin trne, dozajna ve reaktrn kartrma koullarna bal olarak monomer damlacklar aglomere olur. stenilen dnm oranna ulaldnda (% 85-95) reaksiyon durdurulur. Oluan rn slurry olarak adlandrlrken PVC taneciklerinin sudaki sspansiyonundan kalan VCM ayrlr. VCMin ayrlmas ya reaktrn kendisinde ya da reaktr ile syrc arasnda yer alan bir blowdown tanknda yaplr. Arta kalan VCM, syrcda buharla alnr. Slurry, santrifj ve kurutma ilemlerinden geirildikten sonra elenir ve paketlenir. PVCnin ortalama tanecik bykl yaklak 125 mikrondur. Sspansiyon prosesinde kullanlan reaktr hacimleri 20 200 m3 arasnda olabilmektedir. Optimum reaktr bykl kapasiteye ve istenilen tr saysna baldr. Sspansiyon prosesinin avantaj lek ekonomisi ve esnekliktir. Reaktrde ak veya kapal reaktr teknolojileri kullanlmaktadr.

50

PVC
KURUTUCU

VCM GER KAZANMA

SANTRFJ

SIYIRICI

KONDENSER

BLOWDOWN KABI

REAKTR
Katklar - katalizrler

ekil 3.3: Sspansiyon polimerizasyonu prosesi ile PVC retim akm emas

VCM

ekil 3.3: Sspansiyon polimerizasyonu prosesi ile PVC retimi akm emas

SU

51

Scak Hava

Ak reaktr tipinde reaktrler her batchten sonra almakta ve gerekliyse temizlenmektedir. Kapal reaktr teknolojisinde, reaktrde polimer depozitlerinin oluumu engellenmekte ve bylece her batchten sonra reaktrn alma ihtiyac ortadan kalkmaktadr. Reaktrlerin almadan 400 batchin zerinde altrabildikleri belirtilmektedir. Sspansiyon prosesinde bir metrekp reaktr hacminde ylda 600 ton rn dzeyinde bir verimlilie ulalabildii belirtilmektedir. Sspansiyon polimerizasyonu ile retilen rnler daha ok boru, kablo, kap pencere imali ile enjeksiyon ve iirme kalplama uygulamalarnda kullanm alan bulmaktadr. Sspansiyon polimerizasyon prosesi dnyada en ok kullanlan PVC retim yntemidir (dnya kapasitesinin yaklak % 80i). Yarmcada bulunan PVC fabrikasnda emlsiyon ve sspansiyon prosesleri, Aliaada bulunan PVC fabrikasnda ise sadece sspansiyon prosesi kullanlmaktadr. GRDLER VCM Kostik Soda HCl (% 100) AA EGDA Kopolimer Soutma Suyu (m3) Elektrik (KWH) Buhar Proses Suyu (m3) 3.2.4. 2. evreye Ynelik Politikalar PVC rnyle ilgili evreye ynelik politikalar iki ana balk altnda incelenebilir: PVC fabrikalarnn VCM emisyonlar aadaki yntemlerle azaltlr. Reaktr temizleme ve transfer ilemlerinin tamamen kapal olarak gerekletirildii kapal manhole teknolojisine sahip reaktr kullanmak Stripping, geri kazanma ve kurutma blmlerinde eitli iyiletirmeler yapmak MKTARI (kg) 1.009 3,54 1,71 1,15 28 371 660 2,3

Tablo 3.3: Birim retim girdileri (1 Ton sspansiyon PVC iin)

PVC ieren rnler, kullanmlar sonrasnda aada belirtilen yollarla bertaraf edilir. Geri dndrme: Pencere profillerinde, yer karolarnda, bilgisayarlarda kullanlan PVC tekrar ayn rnlerin yapmnda kullanlmak zere geri dndrlebilmektedir. Kablo izolasyonunda kullanlan PVC ise sanayi tesislerinin yer demelerinde kullanlabilmektedir. Ambalaj sektrnde kullanlan PVCyi dier plastik ambalaj atklarndan otomatik olarak ayran makineler gelitirilmitir.

52

PVCyi ham maddelerine dntrme: PVC iindeki kloru hidroklorik asit olarak geri kazanmaya ynelik olarak; o o o o Hidrojenasyon, Piroliz, Gazlatrma, Yakma

Alternatifleri zerinde eitli almalar yaplmaktadr. En son olarak Solvay, LindeKCA tarafndan gelitirilen kimyasal bazl teknolojiye dayal 2.000 ton/yl kapasiteli bir pilot tesis kurulaca aklanmtr. Bu tesiste PVCnin dekompoze edilerek tekrar PVC retiminde kullanlacak maddelere dntrlecei belirtilmektedir. Yakma ilemi p yakma frnlarnda PVC atklarn yanmas sonucu oluan HCI yanma gazlarndan uzaklatrlabilmektedir. Frn tasarm ve alma koullarna bal olarak dioksin emisyonlar ok dk dzeye indirilebilmektedir.

3.3. Vinil Asetat

CH2=CH CO CH3 kapal forml ile gsterilir.

3.3.1. zellikleri ve retim Yntemleri

Renksiz bir svdr, suda znmez. Bunlar; asetik asit ve etilenin, asetik asit ve asetilenin, etan ve asetik asidin reaksiyonlaryla znr.

zellikler Younluk (20 0C) Donma noktas Kaynama noktas Alevlenme noktas (ak kap) Kendiliinden tutuma noktas

Birim g/cm3 0 C 0 C 0 C 0 C

Deer 0,9345 -100,2 73 -1,1 426,6

Tablo 3.3: Vinil asetatn fiziksel zellikleri

3.3.2. Kullanld Yerler

Polivinil asetat, polivinilalkol, polivinilbtiral, polivinilklorr asetat reinelerinin yapmnda kullanlmaktadr.

53

3.4. Polivinil Asetat (PVA)

Polivinil asetat (PVA)n zellikleri, retim ve kullanm yntemleri aada aklanmtr.

3.4.1. zellikleri ve retim Yntemleri

Renksiz ve kokusuzdur. Suda, benzinde, yalarda znmez. Dk molekll alkollerde, esterlerde, benzende, klorlu hidrokarbonlarda znr.

zellikler Younluk (15 0C) Kristalin erime noktas Gerilme kuvveti Darbe dayanm
Polivinil asetat;

Birim g/cm3 0 C psi Joule/m

Deer 1.19 Yok 4100 7100 102

Tablo 3.3: Polivinil asetatn fiziksel zellikleri

Vinil asetattan zelti polimerizasyonu metoduyla, Vinil asetattan sspansiyon polimerizasyonu metoduyla, Vinil asetatn emlsiyon polimerizasyonu yntemleriyle retilir.

3.4.2. Kullanld Yerler

Kt, aa, porselen, metal, cam yaptrclarnn imalinde, kt kaplamada, tekstilde, polivinil alkol ve asetallerin eldesinde kullanlr.

54

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Vinil klorr retimi iin proses hazrlaynz. Gerekli malzemeler: Bilgisayar, uygun program, lateks deposu, lateks kurutucu, buffer tank, suger hopperi lem Basamaklar neriler Laboratuvar nlnz giyerek alma tezghnz dzenleyiniz. Bilgisayarn fiini prize takarken dikkatli olunuz. izimde ve ekilde yardmc olacak program seiniz. Sembollerin konu anlatmnda izildii gibi olmasna dikkat ediniz. Sayfann sol ortasna iziniz. Boru kalnlklar ayn olsun (2 nk). Ak ok ynlerine dikkat ediniz. Reaktr sembol ile iziniz. rn giri ynlerini okla belirleyiniz. Alt su st VCM giriidir. Reaktre stten refluks kondensere balaynz. Balanty dik olarak balaynz.

Bilgisayar hazrlaynz. Uygun program seiniz. izim sayfasn yatay olarak hazrlaynz. Sayfann soluna reaktr iziniz. Reaktre VCM ve su giriini balaynz.

Reaktre st sadan kartrc tank balaynz. Balanty ekildeki gibi yapnz. Borunun zerine katalizr, emlsiyon yapclar ve katklar yaznz.

55

 Reaktr buffer tankna balaynz. Buffer tankn dik olarak iziniz. Tankn iine buffer yaznz. Borunun zerine lateks yaznz. Buffer tankn VCM syrcsna balaynz. Syrcy ekildeki gibi iziniz. Oklara ve ynlerine dikkat ediniz.

VCM syrcsnn stnden k iziniz. ka VCM geri kazanma yaznz. k ekildeki gibi yapnz.

VCM syrcy lateks depolamaya balaynz. eklin iine adn yaznz.

Lateks deposunu lateks kurutucuya balaynz. Lateks kurutucuya ekildeki gibi sten scak hava girii balaynz. Kurutucunun iine lateks yaznz. Kurutucuyu filtrelere balaynz. Filtrelerin stnden atmosfere hava k iziniz. Hava knn ynn iziniz. Filtreye giri hattnn stne toz PVC yaznz. Filtrenin altna toz PVC yaznz.

56

 Filtrelerin sa st kesine surge hopper nitesi izip balantsn yapnz. Super hopperi ekildeki gibi iziniz. Ak filtrenin tabanna deecek ekilde yapnz. Ak yn belirtiniz. Super hopperi elee balaynz.

Dikdrtgenin iine elek yaznz. Elei ekildeki gibi dikdrtgen olarak iziniz.

Elei tcye balaynz. Elei ekildeki gibi izip iine adn yaznz. Ak ynlerini oklarla gsteriniz. tcy ikinci bir surge hoppere balaynz. Surge hopperi paketleme mekanizmas ile birletiriniz. Surge hopperi kuralna uygun olarak balaynz. Paketleme mekanizmasn ekildeki gibi izip adn iine yaznz. Okun altna elde edilen rnn adn yazmay unutmaynz. Proses emasnn adn ve yntemini yaznz. Mmknse renkli olarak kt alnz. Hangi rnn veya rnlerin proses akm emas olduunu yaznz. Aldnz notlardan faydalanarak raporunuzu yaznz.

Ak emasn yazcda yazdrnz.

Ak emasn rapor olarak teslim ediniz.

57

KONTROL LSTES Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz becerileri Evet ve Hayr kutucuklarna ( X ) iareti koyarak kontrol ediniz. Deerlendirme ltleri 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 nlnz giyip bilgisayarnz hazrladnz m? Bilgisayarnz atnz m? Uygun program setiniz mi? Sayfann soluna reaktr izdiniz mi? Reaktre VCM ve su giriini baladnz m? Reaktre stten refluks kondensere balant yaptnz m? Reaktre st sadan kartrc tank baladnz m? Reaktr buffer tankna baladnz m? Buffer tankn VCM syrcsna baladnz m? VCM syrcsnn stnden k izdiniz mi? VCM syrcy lateks depolamaya baladnz m? Lateks deposunu lateks kurutucuya baladnz m? Kurutucuyu filtrelere baladnz m? Filtrelerin sa st kesine surge hopper nitesi izip balantsn yaptnz m? Super hopperin elee balantsn yaptnz m? Elein tcye balantsn yaptnz m? tcy ikinci bir surge hoppere baladnz m? Surge hopperi paketleme mekanizmas ile birletirdiniz mi? Ak emasnn yazcdan ktsn aldnz m? Ak emasn rapor olarak teslim ettiniz mi? Evet Hayr

DEERLENDRME Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.

58

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aada verilen cmlelerdeki boluklar uygun ekilde doldurunuz. 1.Vinil klorr monomeri .. ham maddesidir. 2. Vinil klorr monomeri lkemizde sadece .tarafndan retilmektedir. 3. Ticari olarak vinil klorr monomeri ilk defa 1930larda ...ile .reaksiyonundan elde edilmitir. 4. Etilen oksiklorlamas genellikle gaz faznda ... veya . kullanlarak yaplmaktadr. 5. Gaz hlindeki klor ve etilen, reaktrde atmosfer basncna yakn basnta ve 90 0Cde reaksiyona girerek sv ..oluturur. 6. Vinil klorr monomerinin basn, scaklk ve katalizrlerin etkisinde polimerizasyonu ile rn toz hlinde elde edilmektedir. Aadaki sorularda uygun seenei iaretleyiniz. 7. Aadakilerden hangisi vinil klorr monomerinin ksaltlmdr? A) VCM B) VKM C) VClM D) ClM 8. Aadakilerden hangisi vinil klorrn kimyasal formldr? A) CH2 = CH2Cl B) CH3 CH2Cl C) CH2 = CHCl D) CH3 CH2Cl 9. I. Likit hle gelen bir gazdr. II. Alkol ve eterde znr. III. Hava ile karmnda patlama ihtimali % 4 - 22dir. Yukardaki ifadelerden hangisi ya da hangileri vinil klorr monomerinin zelliklerindendir? A) B) C) D) I II I II III II III I III

59

10. Vinil klorr monomeri sentezi : 2 C2H4 + Cl2 2 ? + H2O tepkimesinde soru iaretli yere aadakilerden hangisi yazlmaldr? A) C2H3Cl B) C2H4Cl C) CH2Cl D) CH2 - CHCl 11. Aadakilerden hangisi vinil klorr fabrikasna bal ana nitelerden deildir? A) Direkt klorlama B) Oksiklorlama C) EDC saflatrma D) Etilen saflatrma 12. Kendi monomerinde znmeyen polimer aadakilerden hangisidir? A) VCM B) YYPE C) PVC D) AYPE 13. Aadakilerden hangisi PVC yanglarn sndrmekte kullanlan maddelerden deildir? A) Su spreyi B) CO2 C) Kuru kimyasal toz D) Su 14. PVC yandnda aadaki maddelerden hangisi olumaz? A) HCl B) Cl2 C) CO2 D) Fosgen 15. PVC retiminde emlsiyon polimerizasyonu aadaki maddelerden hangisini iermez? A) Vinilklorrmonomer B) Demineralize su C) Suda znen balatc D) Emlsiyon yapc 16. PVC ile ilgili yaplan evre almalarnda aadakilerden hangisi evreyi koruma ile ilgili deildir? A) A) Geri dndrme B) B) Yakma C) C) PVC ham maddelerine dntrme D) D) Topran altna depolama

60

17. Aadakilerden hangisi vinil asetatn kullanld alanlardan deildir? A) Lastik imalatnda B) Polivinil asetat retiminde C) Polivinil alkol retiminde D) Polivinil klorr asetat reineleri yapmnda 18. I. Renksiz ve kokusuzdur. II. Su, benzin ve yada znmez. III. Dk molekll alkollerde, benzende, klorlu hidrokarbonlarda znr. Yukarda sralanan zellikler aadaki maddelerden hangisine aittir? A) Etilen glikol B) YYPE C) Polivinil asetat D) Vinil asetat

19. Aadakilerden hangisi polivinil asetatn, vinil asetattan polimerizasyon metoduyla retim yntemlerinden deildir? A) zelti B) Sspansiyon C) Hidrojenasyon D) Emlsiyon

DEERLENDRME Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.

61

RENME FAALYET 4
AMA

RENME FAALYET 4

Petrokimya prosesinde etilen nitesinde elde edilen etanol ve lineer alkollerin trevleri ile ilgili bilgi sahip olabileceksiniz.

ARATIRMA
Etanoln yakt olarak retimini aratrnz. Biyo etanol ile fosil yaktlar arasndaki fark aratrnz. Bulunduunuz blgede biyo yakt reten tesislerin retim yntemlerini aratrnz. Alfon ve oxo proseslerini aratrnz. Asetilenin elde edili tepkimelerini aratrnz.

4. ETANOL LNEER ALKOLLER

4.1. Etanol (Etilalkol)
Etanol, alkoller grubunun ikinci yesi olup sanayi iin birok rnn ham maddesini oluturur.

ekil 4.1: Etanol

4.1.1. zellikleri
Renksiz, uucu ve yanc bir svdr. Su, metil alkol, eter, kloroform ve asetonla karabilir. Kimyasal forml C2H6O olup EtOH ya da C2H5OH olarak da ifade edilmektedir. Kullanlan adlar; etanol, etil alkol, bitkisel alkol, hidroksitandr.

62

zellikler Younluk (15,6 0C) Donma noktas Kaynama noktas Alevlenme noktas (ak kap) Kendiliinden tutuma noktas Yzey gerilimi (20 0C) Viskozite (20 0C) Buhar basnc (20 0C)

Birim g/cm3 0 C 0 C 0 C 0 C dyn/cm cp mmHg

Deer 0,816 -114 78,3 12,7 422 22,3 0,0141 43

Tablo 4.1: Etanolun fiziksel zellikleri

4.1.2. Etanolun Tarihesi

Etanol tarih ncesinden bu yana insanlar tarafndan, alkoll ikilerin iinde, sarho (keyif verici) edici katk maddesi olarak kullanlmtr. Kuzey inde, iinde kurumu etanol bulunan 9.000 yl ncesinden kalma toprak kaplar, etanolun neolitik dnemde alkoll iki olarak kullanldnn bir gstergesidir. Etanol, damtma teknii gelitirildikten sonra saf bir bileik olarak ayrtrlmtr. Cabir bin Hayyan (Geber) (721815), kaynatlan araptan yanc buhar elde edildiinden bahseder. El-Kindi (801873) ak bir ekilde arabn nasl damtldn tarif etmitir. Etanoln suyla birleerek azotrop oluturmas nedeniyle sudan damtlmas sonucunda ancak % 94 etanol ieren bir rn elde edilebilir. Saf etanol 1796 ylnda Johann Tobias Lowitz tarafndan, damtlm etanoln mangal kmr ile filtre edilmesi sonucu elde edilmitir. 1808de Antoine Lavoisier, etanol karbon, hidrojen ve oksijenden olumu bir bileik olarak tarif etmitir. Nicolas-Theodore de Saussure ise etanolun kimyasal formln tespit etmitir. 1858 ylnda Archibald Scott Couper, etanolun yapsal formln yaynlamtr. lk defa, 1826 ylnda, birbirlerinden bamsz olarak ngiltere'de Henry Hennel ve Fransa'da S.G. Srullas tarafndan sentetik olarak retilmitir.

4.1.3.retim Yntemleri
Etilenin dorudan katalitik hidrasyonu ile retim ekerce zengin melas gibi organik atklardan fermantasyon yoluyla retim Sellozun enzimatik hidrolizi ile retim

63

4.1.3.1. Etilen Hidrasyonu

Etanol, ounlukla petrokimyasal ham maddelerden etilenin asit-katalize hidrasyonu eklinde elde edilir. C 2 H 4 H 2 O CH3 CH 2 OH En yaygn katalist olan fosforik asit, diatomize toprak ya da mangal kmr gibi gzenekli bir yzeye emdirilir. Bu katalist ilk defa 1947de, geni apl etanol retimi amacyla Shell Oil Company tarafndan kullanlmtr. ounlukla metal oksitlerden oluan kat katalistler de kimya kaynaklarnda yer alr. Daha eski bir yntem, 1930da, Union Carbide tarafndan endstriyel lekte denenmi fakat daha sonra tamamen terk edilmitir. Eten, konsantre slfrik asit ile tepkimeye sokularak etil slfat elde edilir ve daha sonra hidrolize edilerek etanol ve tekrar slfrik asit elde edilir.
C 2 H 4 H 2SO4 CH 3CH 2SO 4 H CH 3CH 2SO 4 H H 2 O CH3 CH 2 OH H 2SO4

4.1.3.2. Fermantasyon Alkoll ieceklerde kullanlan etanol ile yakt olarak kullanlan etanol, fermantasyon yntemi ile elde edilir. Baz mayalar metabolize eker, oksijenin yokluunda etanol ve karbondioksit retir. Maya tarafndan gerekletirilen kimyasal tepkimenin tamam, aadaki kimyasal denklem ile ifade edilir.
C6 H12 O6 2CH3 CH 2 OH 2CO2

Mayalanma ile nispeten youn olmayan etanol konsantrasyonlar elde edilir. Konsantre etanol zeltileri, maya iin toksiktir. Etanola en dayankl maya z, hacimsel olarak en fazla % 25 etanolun iinde yaayabilir. Etanolun tahl gibi niastal malzemelerden retilebilmesi iin niastann nce paralanarak ekere dnmesi gerekmektedir. Birann mayalandrlmasnda bu geleneksel olarak taneciklerin filizlendirilmesi sonucu ya da malttan elde edilir. Filizlenme prosesi srasnda tanecikler, niastay paralayarak ekere dntrecek enzimler retir. Etanolun yakt amal retilmesi srecinde niastann glikoza hidrolize olmas, sulandrlm slfrik asit ve fungal amilaz enzimleri uygulamas ile ok daha hzl gerekletirilir. Petrol fiyatlarnn bu kadar ykselmesi ile saflatrlm etanol retilmesi amacyla etilen hidrasyonu, fermantasyondan daha ekonomik bir proses hline gelmitir. Petrol fiyatlarndaki art, zirai rn fiyatlarn da etkiledii iin petrokimyasal etanol ile fermante edilmi etanolun retim maliyetlerinin karlatrlmas glemitir.

64

4.1.4. Kullanld Yerler

Reineler, ya asitleri, yalar, hidrokarbonlar iin zc olarak kullanld gibi aset aldehit, asetik asit, etilen, btadien, 2 etil hegzanol elde edilmesinde, ila sanayinde, antifriz ve antiseptik imalinde ve yakt retiminde kullanlmaktadr.

4.1.5. Asetaldehit (Etanal)

Aldehitlerin ikinci yesidir.

ekil 4.2: Asetaldehit

4.1.5.1. zellikleri ve retim Yntemleri Renksiz, keskin kokulu, uucu ve zehirleyici bir svdr. Su, alkol, eter, benzen, toluen, ksilen, terebentin ve asetonla karabilir. Su, alkol ve eterde znr. Kimyasal forml CH3 HC = O eklindedir. zellikler Birim Deer

Younluk (18/4 0C) Erime noktas Kaynama noktas Alevlenme noktas (- 400C ak kap) Buhar basnc (20 0C)

g/cm3 0 C 0 C 0 C mmHg

0,786 -123,5 20,2 12,7 740

Tablo 4.2: Asetaldehitin fiziksel zellikleri

retim yntemleri Etilenin bir kademe oksidasyonuyla Etilenin iki kademe oksidasyonuyla Etanolun oksidasyonuyla

65

4.1.5.2. Kullanld Yerler Asetik asit, asetik anhidrit, n btanol, 2 etil hegzanol, perasetik asit, pentaeritritol, aldol, piridin, kloral, 1,3 btilen glikol ve tri metilol propan elde etmek iin kullanlr.

4.1.6. Asetik Asit

Karboksilli asitlerin ikinci yesi olan asetik asit sirkede bulunduundan sirke asidi olarak da bilinir.

4.1.6.1. zellikleri Berrak, renksiz bir svdr. Keskin sirke kokusundadr. Su, alkol, gliserol ve eterle karabilir. Karbon di slfrde znmez. Kimyasal forml CH3COOH eklindedir.

zellikler
Younluk (20/4 0C) Erime noktas Kaynama noktas ( 765 mmHg ) Alevlenme noktas (ak kap) Viskozite (20 0C) Kendiliinden tutuma noktas

Birim
g/cm3 0 C 0 C 0 C cps 0 C

Deer
1,0492 16,63 118 43,33 1,22 420

Tablo 4.3: Asetik asidin fiziksel zellikleri

4.1.6.2. retim Yntemleri retim; Metanoln dk basnta karbonilasyonuyla, Asetaldehitin hava ile oksidasyonuyla, n btann oksidasyonuyla, n btilenin direkt oksidasyonu ile yaplr. 4.1.6.3. Asetik Asidin Kullanld Yerler Asetik anhidriti, selloz, asetat, vinil asetat, asetik esterler, kloro asetikasit ve plastiklerin elde ediliinde kullanlmaktadr. Ayrca ila sanayinde, bcek ilalarnda, fotoraflkta ve tekstil sanayinde de kullanlmaktadr.

66

4.2. Lineer Alkoller

Lineer alkollerin retim ve kullanm alanlar aada anlatlmtr.

4.2.1 retim Yntemleri

Lineer alkoller, CH3 ___ (CH2) n (n= 2-26) ___CH2OHya tekabl eden lineer parafinlerden veya dorudan etilenden elde edilmektedir. Lineer parafinlerden kldnda ya parafin dorudan oksitlenerek veya parafin dehidrojene edilip tekabl eden lineer alfa olefin elde edildikten sonra oxo prosesiyle lineer alkoller elde edilebilmektedir. Birinci durumda sekonder alkoller elde edilirken ikinci durumda primer alkoller retilmektedir. Ham madde olarak etilenden klmas hlinde ya nce ara olefinler retip oxo prosesiyle tekabl eden alkol retilmekte veya drt kademeli bir prosesle dorudan etilenden klmaktadr. Alfon prosesi denilen bu proseste Ziegler tipi katalizrler kullanlmakta olup lineer alkol yannda ya alminyum slfat veya son dzenlemelere gre alminyum oksit yan rn olarak elde edilmektedir. Proses, katalizr oluumu, polimerizasyon, oksidasyon ve hidroliz aamalarndan olumaktadr.

4.2.2.Kullanld Yerler
Lineer alkoller biyolojik olarak paralanabilir olduklarndan C12 C16 aral, deterjan retiminde kullanlr. C10 C12 aral plastikletiricide, C16 C18 aral yka giy tr kuma imalatnda kullanlan reinelerde, modifier daha yksek alkoller ise yalayc ve kalplama ya olarak kullanlr.

4.2.3. Lineer Alkol Esasl Deterjan Aktif Maddeleri

zellikleri:

Lineer esasl deterjan aktif maddelerinin en nemli zellii biyolojik olarak paralanabilir olmasdr. Alkol etoksilatlar noniyonik deterjan aktif maddesi grubuna girmekte olup zellikle ya lekelerini giderme gc yksek olan bileiklerdir. Etoksilasyon derecesini ayarlamak suretiyle kullanm amacna uygun farkl aktif maddeler retmek mmkndr. Lineer alkol slfatlar ok iyi temizleme zelliklerine karn suyun sertliine duyarldr. retim Yntemleri: Primer veya sekonder alkollerin etilen oksit ile etoksiklasyonuyla elde edilir. Bu yolla elde edilenler lineer alkol etoksilatlardr. Bir nceki yntemle elde edilmi olan dk molekll etoksilatlarn kkrt trioksit veya kloroslfonik asit ile slfonasyonuyla elde edilir. Bu yolla elde edilenlere lineer alkol etoksi slfat ad verilir.

67

Primer alkollerin kkrt trioksit veya kloroslfonik asit ile slfolanmas ile elde edilir. Bu gruba da lineer alkol slfatlar ad verilir.

Kullanldklar yerler

Etoksilatlar dk kpk yapma zellikleri nedeniyle otomatik amar makinesi deterjanlarnda dier aktif maddelere ilaveden kullanlr. Ayrca yukarda sz edilen dier grup aktif madde toz deterjan, bulak deterjan ve ampuan retiminde kullanlr.

68

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Peroksidasyon prosesini devreye alnz Kullanlan ara gereler: Bilgisayar, uygun program, yazc lem Basamaklar Bilgisayar hazrlaynz. neriler Laboratuvar nlnz giyerek alma tezghnz dzenleyiniz. Bilgisayarn fiini prize takarken dikkatli olunuz. Reaksiyon oluumu srasnda dikkatli olmalsnz. Ara rnn olutuundan emin olunuz. Tepkimenin hidroliz olmasna dikkat ediniz. Geri kazanm olayn takip ediniz. Aldnz notlardan faydalanarak raporunuzu hazrlaynz.

Etileni, slfrik asitle tepkimeye sokunuz. nce mono ve di etil slfat ara bileiine dntrnz. Oluan ara bileii hidrolizleyerek etanole dntrnz. Slfrik asidi geri kazannz. Rapor yazarak teslim ediniz.

69

KONTROL LSTES Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz becerileri Evet ve Hayr kutucuklarna ( X ) iareti koyarak kontrol ediniz. Deerlendirme ltleri 1 2 3 4 5 6 7 nlnz giydiniz mi? Bilgisayar hazrladnz m? Etileni, slfrik asitle tepkimeye soktunuz mu? nce mono ve di etil slfat ara bileiine dntrdnz m? Oluan ara bileii hidrolizleyerek etanole dntrdnz m? Slfrik asidi geri kazandnz m? Rapor yazarak teslim ettiniz mi? Evet Hayr

DEERLENDRME Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.

70

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aada verilen cmlelerdeki boluklar uygun ekilde doldurunuz. 1.Etanol, etilenin dorudan katalitik ile elde edilir. 2. ?.. + H2O CH3CH2OH tepkimesinde soru iaretli yere uygun bileii yaznz. 3. Lineer alkoller CH3 _______________ (CH2)n ______________ CH2OHa tekabl eden lineer .. veya dorudan etilenden elde edilmektedir (n= 226). Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz. 4. Aadakilerden hangisi etalonun kimyasal forml deildir? A) C2H6O B) C2H5 OH C) CH3 CH2 OH D) CH2 = CH OH 5. I. Renksiz, uucu ve yancdr. II. Su, alkol ve eterle karr. III. Donma noktas -114 ve kaynama noktas 78,3 0Cdir. Yukardaki fiziksel zellikler aadaki maddelerden hangisi iin dorudur? A) Etanol B) Etilen C) Metanol D) Btanol 6. Aadakilerden hangisi etanol ile ayn anlam ifade eden adlardan deildir? A) Etil alkol B) Etilen C) Bitkisel alkol D) Hidroksitan 7. Aadakilerden hangisi asetaldehitin retim yntemlerinden deildir? A) Etilenin bir kademe oksitasyonu B) n btann oksitasyonu C) Etilenin iki kademe oksitasyonu D) Etanolun oksitasyonu

71

8. Aadakilerden hangisi asetaldehitten elde edilmez? A) Asetik asit B) n btanol C) Etilen D) Piridin 9. Lineer parafinden lineer alkol aadaki proseslerin hangisinde elde edilmektedir? A) Oxo B) Alfon C) Sspansiyon D) Emlsiyon 10. Lineer alkoller biyolojik olarak paralanabilir olduklarndan deterjan retiminde de kullanlrlar. Aadaki hangi karbon says aralnda deterjan retiminde kullanlmaktadr? A) C8 C10 B) C10 C12 C) C12 C16 D) C16 C18 DEERLENDRME Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise Modl Deerlendirmeye geiniz.

72

MODL DEERLENDRME MODL DEERLENDRME

Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz. 1. Aadakilerden hangisi etilene ait zelliklerden deildir? A) Doymam hidrokarbondur. B) Karbonlar arasnda ift ba vardr. C) Reaksiyon verme kabiliyeti olduka dktr. D) Su, alkol ve eterde az miktarda znr. 2. Bugn kurulmakta olan modern paralama tesislerinin ham madde esneklii vardr. Bu yeni tesisler sadece naftay deil birka maddeyi ileyebilecek esneklikte kurulmaktadr. Aadakilerden hangisi etilen retiminde kullanlan ham maddelerden deildir? A) C3/C4 B) Fueloil C) LPG D) Gaz ya 3. Alak younluklu polietilenin ksaltlm yazlm ekli aadakilerden hangisidir? A) APE B) PE C) AYPE D) AYP 4. Aadakilerden hangisi petrokimya tesislerinde kullanlan naftann daha ucuz olarak retimde kullanlmasn ifade etmektedir? A) Petrokimya tesislerinde ham petroln ilenip nafta elde edilerek kullanmas B) Yurt dndan alnan naftann birka ilemden getikten sonra ham madde olarak kullanlmas C) Rafinerideki naftann birka ilemden geirilerek petrokimya tesislerine verilmesi D) Rafinerilerde ham petrolden elde edilen naftann direkt petrokimya sektrne aktarlmas 5. Aadakilerden hangisi YYPE fabrikasnn blmlerinden deildir? A) Katalist hazrlama B) Ayrma ve kurutma C) Hekzan geri kazanma D) Kraking 6. Aadakilerden hangisi YYPEnin kullanm alanlarndan deildir? A) Mutfak eyas imalatnda B) Deterjan ve amar suyu ielerinin imalatnda C) Ayakkab taban imalatnda D) plik yapmnda

73

7. Petrokimya tesislerinde etilen, genelde aadaki hangi ham maddeden elde edilir? A) Benzin B) Motorin C) Benzen D) Nafta 8. Etilen glikolun su ile % 60 orannda karm, suyun donma noktasn aadaki deerlerden hangisine kadar drr? A) 55 B) 40 C) 25 D) 10 9. Aadakilerden hangisi di etilen glikolun organik formldr? A) OH (OCH2 CH2) OH B) CH2 CH2O C) OH(OCH2 CH2) D) (OCH2 CH)2 10. I. Buhar yanc ve bantlaycdr. II. Su, alkol, eter ve ou organik asitlerle karmaz. III. Etanol, di metil eter ve di metil ketonda kolayca znr. IV. Oda scaklnda renksiz ve hafif kokulu bir gazdr. Yukardaki zelliklerden hangisi veya hangileri etilen oksidin fiziksel zelliklerinden deildir? A) Yalnzca I B) Yalnzca II C) III ve IV D) II IV 11. Petkim Aliaa kompleksi etilen glikol fabrikasnda kullanlan proses aadakilerden hangisidir? A) Shell direkt oksitasyon B) Philips teknolojisi C) Solvay teknolojisi D) Hoechst teknolojisi 12. Etilenin oksijenle 230 0C ve 17 kg /cm2 g basnta Ag katalizrlnde aadaki maddelerden hangisi oluur? A) Mono etilen glikol B) Di etilen glikol C) Karbondioksit ve su D) Etilen oksit

74

13. Aadakilerden hangisi vinil klorr retim yntemlerinden deildir? A) Asetilen bazl teknolojisi B) Propilen bazl teknolojisi C) Etilen bazl teknolojisi D) Etan bazl teknolojisi 14. nitedeki sv hldeki EDCnin buharlatrlp ortamdan uzaklatrlmas sonucu aadaki hangi yan rn elde edilmez? A) 1,1,2 tiri klor etan B) 1,2 di klor etilen C) Hidrojen klorr D) Etilen klorr 15. Polivinilklorr retiminde ticari olarak drt polimerizasyon prosesi teknii kullanlmaktadr. Aadakilerden hangisi bu tekniklerden deildir? A) Hacim B) Ktle C) Emlsiyon D) Sspansiyon 16. PVCyi ham maddelerine dntrmede iindeki kloru HCle dntrmek iin yaplan almalara aadakilerden hangisi dhil deildir? A) Pirolize B) Gazlatrma C) Kurutma D) Hidrojenasyon 17. Aadakilerden hangisi vinil asetatn retim teknolojilerinden deildir? A) Asetik asit ve etilenin reaksiyonuyla retim B) Etilen glikol ile asetik asidin reaksiyonuyla retim C) Asetik asit ve asetilenin reaksiyonuyla retim D) Etan ve asetik asidin reaksiyonuyla retim 18. C6H12O6 2CH3 CH2 OH + 2?...... fermantasyon tepkimesinde soru iaretli yere aadakilerden hangisi yazlmaldr? A) A) CO2 B) B)CO C) C) O2 D) D) H2O 19. Aadakilerden hangisi asetik asidin kullanld alanlardan deildir? A) Selloz eldesinde B) Plastiklerin eldesinde C) la sanayinde D) Lastik retiminde

75

20.

I.Asetaldehit II. Asetik asit III: Etilen IV. Btadien V. 2 etil hegzanol Yukarda verilenler, aadaki maddelerin hangisinden kimyasal yolla elde edilir? A) Metanol B) Etanol C) Papanol D) Btanol

DEERLENDRME Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise Performans Deerlendirmeye geiniz.

76

KONTROL LSTES Uygulama sorusu: Kraking proses akm emasndan yararlanarak sadece etilen rnn elde edili akm emasn sembolleri ile iziniz. Kullanlacak malzemeler: Bilgisayar, yazc Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz becerileri Evet ve Hayr kutucuklarna ( X ) iareti koyarak kontrol ediniz. Deerlendirme ltleri 1 nlnz giyip bilgisayarnz hazrladnz m? 2 Bilgisayarnz atnz m? 3 Uygun program setiniz mi? Sayfay yatay olarak hazrlayp soluna rn giri noktalarnn 4 isimlerini yazdnz m? 5 rn ve buhar girilerini paralama frnna baladnz m? Kazan besleme suyunu frn ve refluks kondensere balayp rn 6 ak ynlerini okla gsterdiniz mi? Frndan yksek basnl buhar knn hattn izip ismini 7 yazdnz m? lk ayrma kolonuna, iki ayr refluks kondenser balayp 8 klarn belirtiniz mi? Paralanm gazlarn sktrlmas ve asidik gazlarn 9 uzaklatrlmas nitesini izip ismini yazdnz m? lk ayrma kolonundan aromatik rn akn izip adn yazdnz 10 m? 11 Paralama ve uzaklatrma nitesini kurutucuya baladnz m? Paralama ve uzaklatrma nitesini etan ayrma kolonuna 12 baladnz m? 13 Kurutucuyu soutma nitesine baladnz m? Soutma nitesini metan ayrma kolonuna ve hidrojen - metan 14 ayrma nitesine baladnz m? Hidrojen ve metan ayrma nitesinden metan ve hidrojen iin 15 rn k izip adlarn yazdnz m? Metan ayrma kolonunun stnden metan rn hattna balant 16 yaptnz m? 17 Metan ayrma kolonunu etan ayrma kolonuna baladnz m? Etan ayrma kolonunu C2 asetilen hidrojenlendirme nitesine 18 baladnz m? C asetilen hidrojenlendirme nitesine stten hidrojen girii 19 2 balayp ismini yazdnz m? Evet Hayr

77

20 Rapor hazrladnz m? C asetilen hidrojenlendirme nitesini etilen kolonuna baladnz 21 2 m? Etilen kolonunu etan ve propan k hattna balayp, ak 22 ynn belittiniz mi? Etilen kolonundan etilen rn hatt izerek ynn belirtip 23 ismini yazdnz m? Ak emasnda ak ynlerini ve nitelerin sembollerini kontrol 24 ettiniz mi? 25 Yazcdan ak emasnn ktsn aldnz m? 26 Ak emasn rapor olarak teslim ettiniz mi?

DEERLENDRME Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetlerini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise bir sonraki modle gemek iin retmeninize bavurunuz.

78

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI

RENME FALYET -1N CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 akm peroksitlerin termoplastik polimerizasyon 120000 bazik nafta B C A A C D D B B B A

RENME FALYET -2NN CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 alkollere donma noktas polyester elyaf tri etilen glikol glikollere etilen oksit C B C B C B D A B A

79

RENME FALYET -3N CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 polivinilkl orr petkim HCl ile C2H2 hava oksijen EDC PVC A C B A 11 12 13 14 15 16 17 18 19 D C D B C D A D C

RENME FALYET -4N CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 hidrodasy onu C2H4 parafinler den D A 6 7 8 9 10 B B C A C

MODL DEERLENDRME CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 C B C D D C D A A B 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 A D B B A C B A D B

80

KAYNAKA KAYNAKA

ATALTA ., Snai Stokiometri, nklap ve Aka Basmevi, stanbul, 1972. Devlet Planlama Tekilat Mstearl, Dokuzuncu Kalknma Plan (2007 2013) Kimya Sanayi zel htisas Komisyonu Petrokimya alma Gurubu Raporu, Eyll, 2005. zel dare Komisyon Raporu, Petrokimya Sanayi 8. Be Yllk Kalknma Plan, Yayn No: DPT: 2563 - K: 579, Ankara, 2001. PETKM, Petrokimyasal Maddeleri retim Zinciri, Petkim Aratrma Merkezi, 1991.

81