DELLO

Menderes ve nn
Demokrat Partiden 27 Maysa Olaylar
erif Demir
TMA YAYINLARI | 2582
Tarih nceleme Aratrma | 34
GENEL YAYIN YNETMEN
Emine Erolu
EDTR
Adem Koal
DZELT
Tue nceolu
KAPAK TASARIMI
Ravza Kzltu
1. BASKI
Eyll 2011, stanbul
ISBN
978-605-114-663-8
TMA YAYINLARI
Caalolu, Alemdar Mahallesi,
Alaykk Caddesi, No: 5, Fatih/stanbul
Telefon: (0212) 511 24 24 Faks: (0212) 512 40 00
P.K. 50 Sirkeci / stanbul
timas.com.tr
timas@timas.com.tr
facebook.com/timasyayingrubu
twitter.com/timasyayingrubu
Kltr Bakanl Yaynclk
Sertifika No: 12364
BASKI VE CLT
Pasifik Ofset
Cihangir Mah. Gvercin Cad.
Baha Merkezi Avclar / STANBUL
Tel: (0212) 412 17 77
YAYIN HAKLARI
Eserin her hakk anlamal olarak
Tima Basm Ticaret ve Sanayi Anonim irketine aittir.
zinsiz yaynlanamaz. Kaynak gsterilerek alnt yaplabilir.
DELLO
Menderes ve nn
Demokrat Partiden 27 Mayis`a 0laylar
HULI'HPLU
$ERF DEMR
12 Kasm 1974te Gebzede dodu. 1996da Yznc Yl niversitesi Tarih blmnde
lisans, ayn niversitede 1999da Yksek Lisans ve 2002de ikinci Yksek Lisans tamam-
lad. MEBde retmenlik yapt, aratrma grevlisi olarak alt. Bir dnem yerel basnla
ilgilendi, Alternatif Bak isimli dergide yneticilik yapt. Marmara niversitesinde
Cumhuriyet Tarihi Ana Bilim Dalnda balad doktora eitimini 2009da tamamlad
ve ayn yl ierisinde Siirt niversitesinde Yardmc Doent olarak grev ald. 2010da
Trk Siyasi Tarihinde Adnan Menderes isimli bir eseri yaynland. 2011de Adnan Menderes
niversitesinin dzenlemi olduu makale yarmasnda, Bir Liderin Douu: Adnan
Menderes (1945-1954) almasyla birinci oldu. niversitede eitli idarecilik grevleri-
nin yan sra, retim yesi olarak akademik hayatn srdrmekte ve Trkiyenin yakn
tarihine ilikin aratrmalarna devam etmektedir.
NDEKLER
NSZ / 9
GR / 13
I. BLM
YEN BR DNEM VE YEN BR LDER:
BABAKAN MENDERES
14 MAYIS GENEL SEMLER / 19
ADNAN MENDERESN DP GENEL BAKANI VE BABAKAN
SELMES / 24
ANA MUHALEFET PARTS LDER: SMET NN / 27
NN LE MENDERES ARASINDAK LK GRME / 30
BABAKAN MENDERESN OTORTESN GLENDRMES / 33
Brokrasinin Kontrol Altna Alnmas / 33
3 Eyll 1950 Yerel Seimleri ve 15 Ekim l Genel Meclisi Seimleri / 37
MENDERES LE NN ARASINDAK KAVGANIN DERNLEMES / 42
Menderes le nnnn Karlkl Ar thamlar / 42
Kore Sava / 44
Balkesir Olaylar / 50
ADNAN MENDERESN SMET NNY SYASET DIINA
TME ABALARI / 54
LAKLK / 61
SYASETTE YUMUAMA VEYA I. BAHAR HAVASI / 66
Menderesin birlii Talepleri / 66
Karlkl Jestler / 68
I. Bahar Havasnn Sona Ermesi / 76
MUHALEFETN CEZALANDIRILMASI VEYA HAKSIZ KTSAPLARIN
HAZNEYE ADES / 82
Halkevleri / 82
CHPnin Haksz ktisaplar / 84
II. BLM
OTORTER YNETMN DOUU
1954 GENEL SEMLER / 91
1954 GENEL SEMLER SONRASINDA NN VE CHP / 97
SMET NNNN KTDAR-MUHALEFET LKLERN DZELTME
ABALARI / 99
ADNAN MENDERES LE SMET NNNN
MECLSTE KARI KARIYA GELMES / 102
II. BAHAR HAVASI / 107
MENDERES LE NNNN REJM MESELES KAVGASI / 111
IV. MENDERES HKMET PROGRAMI / 115
MENDERESN OTORTER YNETME GE / 119
Brokrasiyle Mcadele / 119
Basn Kanunu / 121
Toplant ve Gsteri Yryleri Hakknda Kanun / 124
Ara Seim Tartmalar / 126
III. BAHAR HAVASI DNEM / 128
Hazrlk Safas / 128
III. Bahar Havasnn Gelimesi / 132
MENDERESN DER MUHALEFET PARTLERNE BAKII / 137
III. BLM
SONUN BALANGICI
1957 GENEL SEMLER / 141
Erken Genel Seim Karar ve Muhalefetin birlii abalar / 141
nn ile Menderesin Seim almalar / 143
Siyasette Yeni Yaplanma ve G Dengelerinin Deimesi / 150
V. MENDERES HKMET / 153
MUHALEFETE KARI ALINAN TEDBRLER / 155
Meclis Tzk Deiiklii / 157
Kubal Olay / 159
1958 Bte Grmeleri / 160
Alnan Tedbirlerin Siyasete Yansmas / 162
VATAN CEPHES / 164
HTLAL TARTIMALARI / 167
1958 Irak htilli / 167
Politikada htilal Tartmalar / 170
DP Meclis Grup Toplantlar / 175
UAK KAZASI / 176
ERKEN SEM BEKLENTS / 179
IV. BLM
ADIM ADIM GELEN HTLAL
UAK HADSELER / 185
HTLAL NCESNDE SYAS LKLER / 191
YELHSAR OLAYLARI / 195
TAHKKAT KOMSYONU / 199
Komisyonun Kuruluu / 199
Tahkikat Komisyonu Yetkilerinin Geniletilmesi / 203
Tahkikat Komisyonuna Kar Protesto Olaylar / 208
DPDE SYAS STKRARSIZLII SONA ERDRME ABALARI / 211
MENDERESN EGE GEZS / 214
HTLAL / 217
Menderes ve htilal / 217
nn ve htilal / 222
CUMHURBAKANI CELAL BAYARIN ADNAN MENDERES VE SMET
NNYLE LKLER / 227
Celal Bayar ile smet nn / 229
Celal Bayar ile Adnan Menderes / 232
smet nn ile Adnan Menderes Arasndaki Mcadelenin Sebepleri / 234
SONU / 241
KAYNAKLAR / 247
NDEKS / 267
9
NSZ
21. yzylla birlikte yarnlar; hak, hukuk, demokrasi, hr-
riyet, insan haklar ve birey zgrlnn ok daha fazla
konuulduu, mzakere edildii ve tartld zamanlar olacaktr.
Bugnleri ve yarnlar doru anlamak, gemiin salkl analiz
edilmesine baldr. Trkiyenin sahip olduu zengin tarih miras
ve tecrbe birikimi, istikbalinin gvenli ve mrefeh yolunu amaya
yetecektir. Gemile yzleebilmek, sosyal ve siyasi alandaki tarih
birikimin sahih bir analizini yapabilmek, bu umut iin yeterlidir.
Son yllarda Cumhuriyet tarihine ve DP dnemine ynelik
belirgin bir ilgi olsa da bunun yeterli olduunu sylemek mmkn
deildir. Basn-yayn ve brokraside DP ve Menderes dnemini
aratrmaya ve sorgulamaya ynelik birok yeni alma yapl-
maktadr. Bu almalarn en son rnei olarak Adnan Menderes
niversitesinin dzenledii bilimsel etkinliklerle Menderes zerine
yaplacak almalar tevik etmesi gsterilebilir.
1950-1960 dnemi gibi pek ok eyin ilk kez yaand bir
dnemi; zamann icaplar dorultusunda tam olarak analiz et-
meden anlamak ok zordur. Dolaysyla yaptmz bu alma
dnemi tam olarak anlatt iddiasnda deildir. Sadece Babakan
Adnan Menderes ile ana muhalefet lideri smet nnnn bu on
yllk sre ierisindeki siyasi ilikilerini dnemin yaps ierisinde
inceleyerek, bu dnemdeki siyasi gelimelerin anlalmasna katk
salamay amaladk. Bir anlamda bu eserle; Menderes ile nn
ahsnda bir dnemin siyasal ilikilerini yani DP ile CHP arasn-
DELLO: MENDERES VE NN
10
daki iktidar-muhalefet ilikilerini gnlk olaylar zerinden ortaya
koymaya gayret gsterdik.
14 Mays 1950 genel seimleriyle balayan, 27 Mays 1960 asker
mdahalesiyle son bulan bu dnem, ok partili hayatta iktidar-mu-
halefet ilikileri bakmndan bir ilktir. Bu dnemde yaanlanlar,
birok adan, 1960l yllarda smet nn-Sleyman Demirel ve
12 Mart muhtras, 1970lerde Sleyman Demirel-Blent Ecevit ve
12 Eyll asker mdahalesinde de grmekteyiz. phesiz salkl
bir demokrasinin kurulabilmesi, gemite yaplan ve sklkla tekrar
edilen yanllardan arnmakla mmkndr.
Menderesin gznde muhalefet olarak CHPnin ayr bir yeri
vard. Kendisi de CHPnin tarih nemi ve stlendii misyonun
farkndayd ve bu sebeple CHPyi dier muhalefet partilerinden
(Millet Partisi-Hrriyet Partisi) ayr tutuyordu. Menderes, DPden
ayrlarak iktidara aday olan Millet Partisi ve Hrriyet Partisi men-
suplarn kendilerini yar yolda braktklarn dnd iin son
ana kadar muhalefet partisi olarak grmedi ve tzel kiiliklerine
kar da son derece sert tavr gsterdi. Bu nedenle almamz
esnasnda sk sk geen muhalefet kelimesinden byk oranda
kastedilen CHPdir.
DP dnemi zerine yaplan almalarda genellikle; 1950-1954,
1954-1957 ve 1957-1960 dnemleri ayr birer blm eklinde ele
alnmtr. Ancak 19571960 dneminin i politika bakmndan yo-
un ve gergin bir dnem olmas nedeniyle iki blmde incelenmesi,
tercih edilen yntemin dna klmasn ve bylece almann
drt blme ayrlarak snfandrlmas ihtiyacn dourmutur.
Birinci blmde, iktidara ve muhalefete uyum sorunu yaayan
iki liderin ksa srede yeni grevlerini benimseyerek birbirleriyle
yaptklar mcadeleler; ikinci blmde gcnn zirvesine ulaan
Menderesin muhalefete kar otoriter tavrlaryla yapt yanl-
lklar; nc blmde dengelerin yeniden belirlenmesi ve 27
Maysa giden srecin fiilen balangc; drdnc ve son blmde
11
NSZ
ise yaklamakta olan asker mdahalenin adm adm ayak seslerinin
siyasetteki akisleri belirlenmeye allmtr.
almamz esnasnda, metnin ekillenmesine katk salayan
r. Gr. ahap Bulaka; engin bilgisini cmerte paylaan, destei-
ni ve yardmn eksik etmeyen r. Gr. smail Sphandana ve
adeta bu kitab benimle birlikte harf harf, kelime kelime dokuyan
sevgili eime teekkr ederim.
erif Demir
13
GR
CHPnin 1935 IV. Byk Kurultay ile lkenin siyasi yapsnda
nemli deiiklikler meydana gelmi, kongrede CHPnin devlet
tekilat ve brokrasiye iyice hkim olmas salanmtr. Partinin
temel ilkeleri, devletin ilkeleri haline getirilmi ve CHP il bakan-
lar kendi illerinin valiliklerini, partinin genel sekreteriyse ileri
Bakan grevini stlenmiti. Bylece kat ve otoriter bir tek parti
ynetimi pekitirilmi oluyordu.
1938de dengeler deimi ve bir sredir dinlenmekte olan
smet nn ise siyasetteki en st makama; Cumhurbakanlna
ykselmiti. smet Paa ksa srede kendi ekibiyle sorumlulukla-
r stlenirken, siyasi konumunu daha da glendirecek hukuki
sreci de balatm oluyordu. 26 Aralk 1938de toplanan CHP
Kongresinde deitirilen parti tzyle smet nnnn srekli
genel bakan olarak seilmesi salanm, nn ayn zamanda Mill
ef unvann da almt. Artk siyasette hkim olan dil Tek Parti,
Tek Millet, Tek Lider eklindeydi
1
. Bylece smet Paann 1950
1 Feroz Ahmad, Demokrasi Srecinde Trkiye (1945-1980), ev. A. Fethi, Hil
Yaynlar, stanbul 2010, s. 21-22; Kemal H. Karpat Trk Demokrasi Tarihi,
Afa Yaynlar, stanbul 1996, s. 213-314; Tuncay Dursun, Tek Parti Dne-
mindeki Cumhuriyet Halk Partisi Byk Kurultaylar, Kltr Bak. Yaynlar,
Ankara 2002, s. 95. nn bu unvanlar 10 Mays 1946da toplanan CHP
Kurultayna kadar tad. 1946 Kurultaynda yaplan tzk deiikliiyle
CHP Genel Bakannn drt ylda bir seilmesi kararlatrld. smet nn,
Deferler (1919-1973), c. I, Haz. A. Demiral, Yap Kredi Yaynlar, stanbul
2008, s. 436.
DELLO: MENDERES VE NN
14
ylna kadar devam edecek olan tek lider biimindeki ynetim
sreci balam oluyordu.
smet nn yani kinci Adam, Mill Mcadele dnemi ve
sonrasnda, tarihin aknda rol alan nemli olaylarn merkezinde
yer alrken; Menderes, Aydnda iflik ileriyle meguld. Kendisi
1930 ylnda Serbest Cumhuriyet Frkas ile siyasete adm atm,
ksa srede Mustafa Kemal Atatrkn dikkatini ekmekte muvafak
olmu
2
ve CHP safarndan parlamentoya girmiti. Adnan Beyin
Ankaradaki ilk yllarnn son derece sessiz ve sakin getiini g-
ryoruz. Bu srede yarm kalan eitimini tamamlam ve siyasetin
mutfanda alarak tecrbe kazanmt.
Menderes, 19311945 yllar arasnda CHP merkez ve tara
tekilatnda birtakm grevler alr. Spor Tekilat Mfettilii, Tara
Mfettilii ve Halkevleri Mfettiliklerinde eitli sorumluluklar
stlenir. Mecliste Encmen Ktipliinde bulunur. Menderesin
TBMMde ykselebildii en nemli nokta Bte Komisyonu
Szclyd. Fakat kendisinin siyasetteki ncelikli hedefinin
kabineye ziraat bakan olarak dhil olmak olduunu syleyebiliriz.
nk Adnan Bey meclise gelmeden evvel tarmla ilgileniyordu
ve bu nedenle de Ziraat Bakanl grevine talipliydi.
Menderesin stlenmi olduu grevler ve siyasi kariyeri, smet
nnnn dikkatini ekmeye yetmez. O da nnnn dikkatini
ekmek iin farkl yollar dener. Hatta Babakan kr Saracolunun
tavassutuyla nnyle bir grme de yapar. nn-Menderes g-
rmesi
3
, son derece olumlu gese de onun ziraat bakan olarak
2 Bknz. Orhan Cemal Fersoy, Bir Devre Adn Veren Babakan Adnan Menderes,
Hun Yaynlar, stanbul 1978, s. 61-64; erif Demir, Trk Siyasi Tarihinde
Adnan Menderes, Paraf Yaynlar, stanbul 2010, s. 38-47; Sleyman nan,
Muhalefet Yllarnda Adnan Menderes, Liberte Yaynlar, Ankara 2006, s.
63-68.
3 Yllar sonra da nn bu ilk grmeyi gayet iyi hatrlar. evket Sreyya
Aydemire bu grme hakknda, Uzun dinledim. Mlahazalarn nazara
aldm. Dikkatimi celbetti. Bunu birka yerde de syledim. ittiklerimle
intibam, bu konuda perinlemiti. evket Sreyya Aydemir, Menderesin
Dram?, stanbul 1984, s. 107; Hikmet zdemir, Trkiye Cumhuriyeti, stanbul
15
GR
kabineye girii iin yeterli olmaz. CHP safarnda uzun bir sre
milletvekillii yapan Menderes, yeterli tecrbe, bilgi birikimi ve
abaya ramen bir trl arzu ettii siyasi konuma gelemez.
Adnan Menderesin siyasette yldznn parlamas; CHP ierisin-
de muhalif bir izgiye gelerek partiden uzaklatrlmasyla balar.
Menderes bu srete; Toprak Reformu yasa tasars grmeleri
4
,
bte grmeleri ve Drtl Takrir ile kamuoyunca daha yakndan
tannr ve bylece siyasette isminden daha fazla sz edilir hale gelir.
1945 ylndan itibaren dnyada meydana gelen deiim, ksa
srede Trkiyede de hissedilmeye balanr ve tek partili ynetimle-
rin baarszl, demokrasi cephesinin zaferi Trk i politikasnda
da karlk bulur. Bu srada i ve d gelimelerin etkisiyle meyda-
na gelen deiim taleplerini Cumhurbakan nnnn olumlu
karlayp tevik etmesi, ksa srede tek parti ynetiminden ok
partili ynetime gei srecini balatan nemli bir giriim olarak
deerlendirilebilir. Bylece nn ve CHP, nemli bir sorumlulua
ve baarya imza atm olur.
ok partili hayata geite, gemi dnemin baarsz tecr-
beleri gz nne alnarak, laik ve demokratik rejimi gelitirecek,
inklplar muhafaza ve mdafaa edecek gvenli bir muhalefet
kurulmas arzu edilir. nnnn kayglarn giderecek
5
ve rejime
1995, s. 156-7. Menderesin yetenekli olmasna ramen CHP ierisindeyken
bakanlk yapmamasnn sebebi, nnnn eksiklii olarak iktidar yllarnda
CHPye yakn kalemlerce de kabul edilmektedir. Akis, 2 Kasm 1957, s. 7.
4 zellikle Toprak Reformunun meclis grmeleri Menderes iin olduka
baarl geti. Ahmet Yeil, Trkiyede ok Partili Siyasi Hayata Gei, Kltr
Bakanl Yaynlar, Ankara 2001, s. 47; Fehmi Akn, ok Partili Hayata
Gei, Anekdot Yaynevi, Ankara 2008, s. 69-70; Sleyman nan, Toprak
Reformunun En ok Tartlan Maddesi: 17. Madde, Journal of Historical
Studies, Boazii niversitesi, Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits,
stanbul, Say 3 (2005), s. 45-57.
5 CHP iktidarnn hkim olduu tek parti ynetiminde meclis ierisinde mu-
halefet grevini stlenmek amacyla Mstakil Grup kuruldu. Fakat bu grup
CHP tzne gre varsaylan grevleri bile yeterince yerine getiremedi.
DELLO: MENDERES VE NN
16
olan ball phe gtrmez bir muhalif parti, CHP ierisinden
Celal Bayarn nclnde ksa bir srede kurulur.
Celal Bayarn liderlik ettii DP, 6 Ocak 1946da kurularak siyasi
hayat renklendirir
6
. Menderes DPnin gerek kuruluunda gerekse
tekilatlanmasnda byk emek, aba ve zveri gsterir. Bunun
sonucundaysa birikimi, deneyimi ve yetenekleri de dnlerek
Parti Szcl grevine getirilir
7
. Bu durum, bu zamana kadarki
siyasi hayatnda srekli mutfakta alan ve tarada ky ky dolaan
Menderes iin yeni bir dnemin balangc olur.
19451950 yllar arasnda gerek ahs adna gerekse parti adna
yapm olduu aklamalarda; CHP hkmetlerine ynelik son
derece ciddi tenkitlerde bulunur. slubuna ve nezaketine son de-
rece dikkat eden Menderes, bte eletirileriyle mehur olur
8
. Bu
dnemde CHP iktidarna ar eletiriler yneltse de Cumhurba-
kan smet nnye kar son derece dikkatli davranr. Menderes,
uzlamadan yana, meruluktan sapmayan, kanun dairesinde etkili
ve sert bir muhalefet anlayna sahiptir.
ok partili hayata gei sreci, olduka sancl ve skntl ol-
mu, yllardr lkeyi tek bana ynetmeye alm olan CHP ve
brokrasinin muhalif bir partiye alk olmamas pek ok siyasi
kavgaya sebebiyet vermitir. Bu dnemde Menderes saduyulu,
olgun, diplomatik nezakete ve iletiime nem veren bir politikac
olarak
9
, yaanlan pek ok siyasi sorunun zmnde byk emek
sahibiydi.
Esat z, Tek Parti Ynetimi ve Siyasal Katlm, Gndoan Yaynlar, Ankara
1992, s. 178.
6 Erkan enekerci, Trk Devriminde Celal Bayar (1918-1960), stanbul 2000,
s. 194.
7 Celal Bayar, Bavekilim Adnan Menderes, der. . Bozda, stanbul 1986, s. 60;
Osman Akandere, Mill ef Dnemi, z Yaynlar stanbul 1998, s. 433.
8 Fruzan Tekil, nn-Menderes Kavgas, Tekil Ner., stanbul 1989, s. 11.
9 Babakan Recep Pekerin meclis krssnden Menderese psikopat diyerek
balatt iktidar-muhalefet krizinde; Menderes, hakaretin ahsna ynelik
17
GR
ok partili hayatn tekrar kesintiye uramamasnda, siyasi
yapnn kurumsallaarak varln srdrmesinde Cumhurbakan
nn ile Celal Bayarn da byk katklar olmutu. Cumhurbaka-
n nn, CHP ile DP arasnda yaanlan gerginliklerde partilerst
bir konum stlenerek sorunlarn zlmesini salamken; Celal
Bayar farkl unsurlardan oluan partisine hkim olarak, para-
lanmasn gze alma pahasna lkenin 14 Mays 1950 seimlerine
sorunsuz gitmesinde nemli rol oynamt. Bu sre DPnin daha
da homojenleerek bir parti kimliine kavumasn ve Menderesin
parti ierisindeki konumunu glendirerek siyasette ykselmesini
hzlandrmtr.
yaplm olmasna ramen, krizin sulh yoluyla alarak DPnin meclise dn-
mesi iin aba gsterdi. C. Bayar, Ben de Yazdm, s. 67.
19
I. BLM
YEN BR DNEM VE YEN BR LDER:
BABAKAN MENDERES
14 MAYIS GENEL SEMLER
14 Mays 1950de yaplan genel seimlerle, CHP ve DP daha
fazla demokrasi vaadiyle halkn karsna km
1
, lkede hzl bir
deiim ve geliimin n almt. CHP Genel Bakan nn,
ankayadan halkn arasna kararak, ilk kez bir seim dneminde
bu kadar aktif bir grev almt. CHPnin seimlerdeki en byk
gc de bizzat Cumhurbakan nnyd. Nitekim parti ierisinde
seimlere ynelik beklentiler olduka yksekti.
Seime birok muhalefet partisi katlm olmasna ramen, ikti-
dar mcadelesi CHP ile DP arasnda gemiti. CHP Genel Bakan
nnnn rakibi DP Genel Bakan Celal Bayard. Mustafa Kemal
Atatrke babakanlk yapm ve onunla uzun yllar birlikte alm
bu iki lider, siyasette kar karya gelerek, demokratik hayatn ve
ok partili dzenin yerlemesinde nemli bir sorumluluu yerine
getirmek iin byk bir aba ierisine girdiler.
Seimler esnasnda herhangi nemli bir olay yaanmazken,
halkn iradesinin salkl bir ekilde sanda yansmas iin her
1 Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu, ev. M. Kratl, TTK Basmevi,
Ankara 1991, s. 311.
DELLO: MENDERES VE NN
20
trl tedbir alnmt. Seimler neticesinde elde edilmi olan so-
nulara gre
2
:
Partiler Oy Oran Milletvekili Says
DP 53.59 408
CHP 39.98 69
MP 03.03 1
Bamszlar 03.40 9
Seim sonularna gre; lkeyi 27 yldr aralksz yneten
CHPnin iktidar kaybetmesi ve olduka snrl sayda milletve-
kili kazanm olmas kamuoyunda aknlklara sebep olmutu.
Tamamen kendi hazrlad seim sisteminin gadrine urayan CHP,
ar bir malubiyet almt. Seimlerde oylarn %53.59unu alan
DP meclisin %83n kontrol ederken, CHP %39,98 oy almasna
ramen %14lk bir grup tarafndan temsil edilmiti. Uygulanan
mutlak ounluk seim sistemi nedeniyle
3
partilerin ald oy
oran, mecliste temsil oranna farkl yansmt. Bu durum tek
partili sistemden ok partili hayata geite DP iktidarna byk
bir g salamtr
4
.
2 Mustafa Albayrak, Trk Siyasi Tarihinde Demokrat Parti (1946-1960), Phoenix
Yaynlar, Ankara 2004, s. 171; A. Yeil, a.g.e., s. 159; erif Demir, Trk Siyasi
Tarihinde Adnan Menderes, Paraf Yaynlar, stanbul 2010, s. 210; S. Yldrmaz,
a.g.m., s. 150; Mge Tokgz, 1950 Seimlerinin Trkiyenin Demokratikleme
Srecindeki Yeri, Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Kamu Ynetimi
Anabilim Dal, (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Ankara 2008, s. 109-
110.
3 1946 seimlerinde yaanlan olumsuz rnekleri ortadan kaldrmak ve Trkiye
iin en iyi sistemi belirlemek amacyla CHP hkmetleri seim sisteminde
birok deiiklik yapt. En son 16 ubat 1950 tarihli seim kanunu deiiklii;
muhalefetten MPnin olumsuz oy kullanmasna ramen DPnin de desteiyle
yasalat. Ayrntl olarak bknz. Sleyman nan, ok Partili Hayata Gei
Srecinde (1946-1950) Milletvekili Seim Yasas Deiikliklerinde Muhalif
Grler, SD Fen-Edebiyat Fakltesi, Sosyal Bilimler Dergisi, (Aralk 2003),
s. 167-188.
4 16 ubat 1950 tarihinde 5545 sayl seim kanununa gre her vilayet bir se-
im blgesi kabul ediliyor (stanbul hari), seim blgesinde bir oy fark ile
21
YEN BR DNEM VE YEN BR LDER: BABAKAN MENDERES
Bu adaletsiz sistem; ok partili hayat ve demokratik ynetim
konusunda yeterli tecrbe birikimine sahip olmayan Trkiye iin
byk sorunlara sebep oldu. CHP iktidar ok partili hayata gei
iradesini gstermi, fakat yapsal reformlar gerekletirmekte
yava hareket etmiti. Anayasann deitirilmesinden, temel hak
ve hrriyetlere kadar birok konuda herhangi bir deiiklik yap-
mamt. Siyasal hayat gvence altna alacak admlar atlmam ve
muhalefetin rahat ve gvenli almasna imkn tanyacak hukuki
dzenlemeler gerekletirilmemiti. Zira her ne kadar iktidar de-
imi olsa da sistem, brokrasi ve kanunlar tamamen tek parti
devrine aitti. Dier bir deyile, 1950 seimleriyle tek parti devrinin
CHP hkmeti giderken, ayn g ve imknla ok partili hayatn
DP iktidar gelmi oluyordu.
Seimler DP iin srpriz
5
, CHP iin tam bir ok olmutu
6
. Siya-
setilerin byk bir ksm byle bir seim sonucu beklemiyorlard.
DP, CHPye kar parlamentoda ezici bir stnlk salam, iktidar
olsa bile ounluu salayan milletvekillerinin tamamn karyordu. lber
Ortayl, Trkiyenin Yakn Tarihi, Tima Yaynlar, stanbul 2010, s. 93-94.
5 Nadir Nadi, Perde Aralndan, stanbul 1964, s. 275-276. Seimlerden nce
CHP Genel Bakan Vekili H. Uran ile Menderes ve Kprl grerek, se-
imlere ortak liste ile girmeyi teklif ettiler. DPnin bu teklifini CHP reddetti.
Hilmi Uran, Merutiyet, Tek Parti, ok Parti Hatralarm (1908-1950), Trkiye
Bankas Kltr Yaynlar, stanbul 2008, s. 449-450; F. Ahmad, Demokrasi,
s. 53. Oysa seim ncesinde C. Bayar daha kendinden emin konuarak se-
imleri DPnin kazanacan iddia ediyordu. Cihad Baban, Politika Galerisi,
Tima Yaynlar, stanbul 2009, s. 42.
6 N. Erim, seimlerden CHP ierisinde kimsenin bu lde bir kayp bekle-
mediini belirtir. Nihat Erim, Gnlkler 1925-1979, c. I, haz. A. Demiral,
Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2005, s. 448; Bekir Tnay, Menderes Devri
Anlar, stanbul [?], s. 53. nn her trl seim sonucuna hazrlkl olsa bile
her halkarda bu kadar da farkl bir sonu beklemiyordu. nk 10 Mays
1950 seimlerinden drt gn evvel stanbulda halka hitap eden nnye,
Vali Fahrettin Kerim Gkay te Paam stanbul! dediinde Paa her yerin
byle olduunu sanyordu. Kurtul Altu, Bir Numaral Tank, Doan Kitap,
stanbul 2006, s. 94-95. Seim hakknda nn, Muhakkak, kaybedileceini
syleyenler de vard. Ama bende seimi kazanabiliriz midi canlyd. . S.
Aydemir, Menderes, s. 312. Tokere gre nn, seim sonularn tahmin
DELLO: MENDERES VE NN
22
demokratik yolla deimi, siyasi hayatmzda ilk kez muhalefet
parti demokratik yolla iktidara gelmiti.
DPnin bu ekilde iktidar kazanm olmas C. Bayar ve arka-
dalarnn stn projeleri veya sahip olduklar stn niteliklerden
dolay deildir. DPli pek ok milletvekili aday, halk tarafndan
da yeterince tannmyordu fakat seim dneminde DP, Mill ef
dneminin eletirisini yapm ve seimlerden bu dneme muhalif
btn unsurlarn desteini hedefemiti
7
. DPnin seim program,
CHPde olmayan her ey zerinden giderek halkn talep ve ihti-
yalarna cevap vermekte daha gl ve anlalr olmak zerineydi
8
.
CHP, uzun yllardr lkeyi ynetmi olmas, halkn deiim
talebini yeterince karlayamamas ve iktidar yorgunluu yaam
olmas nedeniyle halk desteini kaybetmiti. nnnn seimlerin
kaybedilmesinin nsaf insafsz binbir sebebi var. Fakat en ba-
ta geleni deiiklik arzusudur. Bu da milletin hem masum hem
tabii bir istei neticesinde gerekletiini sylemesi
9
en gereki
yaklamlardan birisi olarak gzkmekteydi.
ettii iin ok fazla zlmedi. M. Toker, Altn Yllar, s. 24; M. Albayrak, a.g.e.,
s. 165.
7 Sleyman nan, Demokrat Parti Dnemi (1950-1960), Yakn Dnem Trk
Politik Tarihi, An Yaynlar, Ankara 2006, s. 117.
8 Sinan Yldrm, 1950 Seimleri ve Propaganda, stanbul niversitesi, Atatrk
lkeleri ve nklap Tarihi Ens. Yakn Dnem Trkiye Aratrmalar Dergisi, Say
6, 3/2004, s. 144.
9 Baba nnden Erdal nnye Mektuplar, Haz. S. zel, Ankara 1988, s.
149; Can Dndar-Blent apl, smet Paa, Ankara 2007, s. 89; Sevda Mut-
lu, Devlet Adam Kimlii ile smet nnnn Dnce ve Uygulamalarnn
Deerlendirilmesi, Cumhuriyet niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, (Ya-
ynlanmam Doktora Tezi), Sivas 2007, s. 314. DPnin bu kadar ykselerek
baarl olmasn Babakan Yardmcs S. Aaolu, DPlilerin halkla kurduu
baarl iletiim ve Halk Partisinin toplum zerinde kurduu eitli basklara
dayandrmaktayd. Samet Aaolu, Demokrat Partinin Dou ve Ykseli
Sebepleri Bir Soru, stanbul 1972, s. 78-79.
23
YEN BR DNEM VE YEN BR LDER: BABAKAN MENDERES
14 Mays seim sonularn ve iktidarn demokratik ekilde
deimesini; Beyaz htilal
10
, Kansz htilal
11
veya Demokra-
si Bayram
12
olarak tanmlayanlar mevcutsa da bu nitelemeler
abartl bir ifadedir. Dnemin artlar ve DPnin iktidara uzanan
sre ierisindeki durumu da dnldnde, CHP ile DP ara-
sndaki siyasi mcadelenin ideolojik ve snf desteinden mahrum,
tamamen gnn artlar sonucu ortaya km yapay bir iktidar
mcadelesi olduu anlalmaktayd
13
. nk gelenlerle gidenler,
hepsi de toplumun ayn tabakasndan, ayn seviyede, benzer al-
kanlklara sahip insanlaryd
14
. DP; CHPden ayrlm, CHPnin
ideolojik izlerini tayan, politik dorultularnn ayn olmasna
ramen, yntem ve kavramlatrmalarnda farkllk olan bir par-
tiydi
15
. Fakat 14 Maysn zellikle sonular ve siyaset zerindeki
etkileri dnlrse son derece nemli bir deiim ve dnm
noktas olduu da su gtrmez bir gerektir
16
.
10 Refik Koraltana gre Tam bir beyaz ihtilaldi. Mkerrem Sarol, Bilinmeyen
Menderes, c. I, Kervan Yaynlar stanbul 1983, s. 111; S. Yldrmaz, a.g.m., s.
131.
11 Cemal Anadol, Trk Siyaset Tarihinde Demokrat Parti, stanbul 2004, s. 65.
12 Halide Edip Advar 14 Maysn Demokrasi Bayram olarak kutlanmasn
teklif etmiti. Mustafa Armaan, Trke Ezan ve Menderes, Tima Yaynlar,
stanbul 2010, s. 29.
13 H. Bayram Kamazolu, Demokrat Parti Dnemi Toplumsal Tartmalar,
Birey Yaynlar, stanbul 1988, s. 147.
14 evket Sreyya Aydemir, kinci Adam, c. III, Remzi Kitabevi, stanbul, 2006,
s. 13. Bu konuda en dikkat ekici yorumlardan birisini yapan lber Ortayl,
Demokrat Parti, CHPnin ocuudur demektedir. Ortayl, a.g.e., s. 99.
Bir baka yazar; ki parti arasndaki farkllk hedeferde deil, bu hedefere
ulama yntemlerindeydi. yorumunu yapmt. Feroz Ahmad, Modern
Trkiyenin Oluumu, ev. Y. Alogan, Sarmal Yaynlar, stanbul 1995, s. 156.
15 Ali Yaar Sarbay, Trkiyede Demokrasi ve Politik Partiler, Alfa Yaynlar,
stanbul 2001, s. 53.
16 Erik Jan Zrcher, Modernleen Trkiyenin Tarihi, letiim Yaynlar, stanbul
1996, s. 321; A. Krat Gkkaya, Trk Siyasi Tarihinde Muhalefet Hareketleri
ve Bir rnek: Cumhuriyet Halk Partisi Muhalefeti 1950-1960, Hacettepe
niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits (Yaynlanmam
Doktora Tezi), Ankara 1993, s. 99.
DELLO: MENDERES VE NN
24
ADNAN MENDERESN DP GENEL BAKANI VE
BABAKAN SELMES
Seim sonular beraberinde, cumhurbakan ve babakann
kim olaca tartmalarn getirmiti. Bu iki makamdan bir tanesine
her halkarda DP Genel Bakan Celal Bayarn gelmesi beklenir-
ken, asl merak edilen dier makama kimin getirileceiydi. DP
Genel Bakan Bayar, bu iki makamdan hangisine talip olduu
hakknda gr aklamamt. Bu konuda DP grubunu serbest
brakarak, kararn DPlilerin tarafndan verilmesini istemiti
17
.
DP grubu, yapm olduu toplant neticesinde Cumhurbakan
aday olarak Celal Bayarn gsterilmesini oybirliine yakn bir
gr birliktelii ierisinde karar vermiti
18
. 22 Maysta toplanan
TBMMde DP, Cumhurbakanlna aday olarak Celal Bayar gs-
termi, yaplan oylama neticesinde 66 ret oyuna karlk 387 kabul
oyu ile Celal Bayar meclis tarafndan Cumhurbakan seilmiti
19
.
Bylece ok partili hayatn ilk nemli deiiklii Cumhurbakanl
makamnda meydana gelirken, babakann kim olaca konusun-
daki belirsizlik sryordu.
1924 Anayasasna gre babakan tamamen cumhurbakannn
tasarrufu ve takdiriyle belirleniyordu. Celal Bayar, Cumhurbakan
seildii gn Babakanlk grevine Adnan Menderesi getirmi
20
,
17 M. Sarol, a.g.e., c. I, s. 118-119.
18 DP ierisinde ve kamuoyunda Celal Bayarn Cumhurbakanl grevine
muhalif olanlar, Celal Bayar gibi tecrbeli bir siyasetinin Babakanlk g-
revine getirilerek icrann bana gemesini istiyorlard. Aksi takdirde kimse
Celal Bayarn devlet zirvesinde grev almasna kar deildi.
19 Muzafer Gkman, 50 Yln Tutana 1923-1973, Hrriyet Yaynlar, stan-
bul 1973, s. 139; Hseyin eyhanlolu, Trk Siyasal Muhafazakrlnn
Kurumsallamas ve Demokrat Parti, Kadim Yaynlar, Ankara 2011, s. 195.
Bayar ertesi gn nny ziyaret etti ve devleti, smet Paadan devralmak
istedi fakat nn Devredecek bir ey yok dediinde olduka ard. K.
Altu, a.g.e., s. 9. Bu konuda farkl bir kaynakta ise Bayarn bu grmeden
olduka mutlu ayrldn ve nnnn i ve d meselelerin tamamnda
en ince ayrntsna kadar Bayar bilgilendirdii iddia edilmekteydi. Cihad
Baban, a.g.e., s. 55.
20 CB, CBA, Y. 3/1-25. F. 313.
25
YEN BR DNEM VE YEN BR LDER: BABAKAN MENDERES
Cumhurbakan Celal Bayar ile Babakan Menderesin grevlerini
devralmasyla kamuoyundaki belirsizlik sona ermi fakat gelecek
dneme ilikin endieler olumutu. zellikle Adnan Menderesin
ahsna ynelik ciddi kayglar vard.
Kamuoyunda ve DPlilerde Adnan Menderesin Babakan ol-
mas srpriz olarak karlanmt. Menderes de bakanlk veya
babakan yardmcl grevlerini beklemi fakat byle bir vazifeye
getirileceini mit etmemiti. DPnin muhalefet yllarnda parti
vitrininde nemli bir yer tutan Menderes, C. Bayarn tercihiyle
Babakanlk grevine getirilmi oluyordu
21
. Kendisi ayn gn ieri-
sinde hzl bir ekilde Bakanlar Kurulu listesini Cumhurbakanl
makamna sunmu
22
, Bayarn da ayn gn listeyi onaylamasyla I.
Menderes Hkmeti grevine balam oldu.
C. Bayar, Cumhurbakanl makamna kmasyla birlikte
DP Genel Bakanlndan ayrlm ve parti ynetimini de Adnan
Menderese brakmt
23
. 9 Haziranda toplanan DP Genel dare
Kurulu A. Menderesi DP Genel Bakanlna getirdi
24
. Bylece
21 Samet Aaolu, Arkadam Menderes, stanbul 2004, s. 104. Babakanla
getirildiini renmek Menderes iin de srpriz oldu. Bu durumu Bayar;
Menderesin yanna gelerek Babakanlk iin Fuat Kprly nerdiini
fakat kendisinin Menderese, DP Genel Bakanl ile Babakanl teklif
ettiinde onun olduka fazla ardn sylemekteydi. Celal Bayar, Ben de
Yazdm, s. 103-104; M. Sarol, a.g.e., c. I, s. 123-124; Necip Fazl Ksakrek,
Benim Gzmde Menderes, stanbul 2002, s. 133-134; K. Altu, a.g.e., s. 142;
brahim Sertkaya, Demokrasi ehidi Adnan Menderes, stanbul 2007, s. 85-
86: smet Bozda, Menderes Menderes, stanbul 1997, s. 124-125. Asl
hayal krkln Fuat Kprl yaad. Muhalefet yllarnda Bayarn yerine
veklet etmi ve partide ikinci adam olmu Kprl, babakan olmay ya da
en azndan DP Genel Bakan olmay bekliyordu. Feroz Ahmad, Demokrasi,
s. 105.
22 CB, CBA, Y. 3/1-25, F. 314.
23 E. enekerci, a.g.e., s. 229. Fevzi Ltf Karaosmanolunun DP Genel
Bakanlna talip olduu biliniyordu. O. C. Fersoy, a.g.e., s. 220.
24 Feroz AhmadBedia Turgay Ahmad, Trkiyede ok Partili Politikann
Aklamal Kronolojisi (1945-1971), stanbul 1976, s. 71; hsan Fuat zgen,
Cumhuriyet Dneminde Celal Bayarn Siyasi ve ktisadi Faaliyetleri (1923-27