ÇAĞDAŞ TÜRKİYE TARİHİ ARAŞTIRMALARI DERGİSİ Sayi 16-17 Dokuz Eylül Ünv.

DOKUZ EYLL NVERSTES ATATRK LKELER VE NKILP TARH ENSTTS
ADA TRKYE TARH ARATIRMALARI DERGS
Cilt: VII
Say: 16-17 ZMR, 2010
Yl: 2008/Bahar-Gz
Cilt: VII
Say: 16-17
Yl: 2008 / Bahar - Gz SAYFA 1
NDEKLER Editrden MAKALELER

Halil ZEOLU Melih TINAL Taner ASLAN Modernleme Srecinde zmirde talyanlarn Eitimi Atatrkn zmir Ziyaretleri ve Vefatnn zmirdeki Yanklar Ariv Vesikalarna Gre Bat Anadoluda Yunanllara Kar Kazanlan Askeri Baarlar Karsnda Duyulan Memnuniyete Dair Yazmalar Modernizmden Post-Modernizme Tarihsel Bilginin Epistemolojisi (Dilthey, Heidegger, Gademer, Derrida) Sultan II. Abdlhamit Dneminde Bir erkes Tarihi Yazlmas Giriimi
3 19
35
Serdar EN
51 71
Mustafa ORAL Baak OCAK
Trkenin Sadeletirilmesi Tartmalar Etrafnda brahim Hilmi raann Grleri ve Tasfiye-i Lisana Muhta myz? Adl Eserinin eviriyazs Hseyin Cahit Yaln (1875-1957)n Dil le lgili Grleri Bir ktisadi Siyasa Projesi: Milli ktisat ve Bursa Ermeni Tehciri ve Tehcirden Dnen Ermenilerin skn Sorunu Osmanl Tarasnda Belediye daresi: Alanya Belediyesi (1914-1915)
89 103 119 143 165
Caner KERMOLU Turgay AKKU Hacer ELK Nuren GRBOA
Saadet TEKN, Sevilay ZKES Mustafa ZDEMR Nuri ADIYEKE
Cumhuriyet ncesi Trkiyede Hapishane Sorunu Mtareke Dnemindeki Siyasi Akmlarn Trk Basnna Yansmalar Mbadele ncesi Yunanistandaki Mslman-Trk Aznla likin ok nemli Bir Kaynak: Mecma-Yi Kavnn-i Yunniye Trkiyenin Milletler Cemiyetine (Cemiyet-i Akvam) Girii -ncesi ve SonrasCumhuriyetin Yaplanma Srecinde Mzik Eitimi 1929 Ekonomik Bunalm Sonrasnda Dnyada Yeni Trkiye Algs ve Trkiyenin Ekonomik Araylarna likin Saptamalar 1929 Dnya Ekonomik Buhrannn Almanyadaki Etkisi ve Bu Etkinin zmir Finans Piyasasna Yansmas: Deutsche Orient Bank Afgan Kral Emanullah Hann Trkiye Gezisi
187 203
227
ayan ULUSAN
237 259
Mustafa AHN, Ruen DUMAN Alev GZC
273
Erdal NCE
291 311
smail AKBA
Turgay Blent GKTRK Rumlarn Kbrstaki Enosis steklerinin iddete Dnmesi: 1931 syan; -ncesi ve SonrasUlvi KESER Mithat Kadri VURAL Yasin KAYI Soner DURSUN Kbrsta Hasralt Belgeler zerine Eletirel Bir Bak II. Dnya Sava Trkiyesinde Bir Muhalefet rnei Olarak Tan Gazetesi 1946 Belediye Seimleri ve Basn Trkiyenin Gvenlik Alglamasndaki Deiim: 12 Eyll 1980 Askeri Mdahalesi Sonras Dnem
335 365 381 397
421
KTABYAT Fevzi AKMAK Orhan Karaveli, Ali Kemal: Belki Bir Gnah Keisi, 8. bask, Doan Kitap, stanbul, 2009, 223 sayfa. zmir 1876 ve 1908 (Yunanca Rehberlere Gre Merutiyette zmir), (ev.: Engin Berber), zmir Bykehir Belediyesi Kltr yay., zmir, 2008, 135 sayfa.
435
Taner BULUT
441
DOKUZ EYLL NVERSTES YAYINLARI ATATRK LKELER VE NKILP TARH ENSTTS ADA TRKYE TARH ARATIRMALARI DERGS Cilt: VII Say: 16-17 Yl: 2008 / Bahar - Gz Yayn No: ISSN NO: 1. Bask Derginin Sahibi: Sorumlu Mdr: Ynetim Yeri: Yaynn Tr: D.E.. Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits Adna Do. Dr. Kemal ARI Do. Dr. Kemal ARI Dokuz Eyll niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits Buca - ZMR Akademik Hakemli - Alt Ayda Bir Yaynlanr.
Ynetim ve Yazma Adresi: Dokuz Eyll niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits Tnaztepe Yerlekesi, Buca - zmir Telefon: (0 232) 412 79 28 - 453 98 29 Faks: (0 232) 453 99 07 E-mail: ata.dergi@deu.edu.tr http://web.deu.edu.tr/ataturkilkeleri/tr/index.htm Kapak Tasarm: Sayfa Tasarm: Tark Ta (tariktasci@gmail.com) Ahmet Ylmaz (ahmet.deu@hotmail.com)
Basm Yeri ve Tarih: Dokuz Eyll niversitesi Matbaas Dergideki yazlarn bilimsel sorumluluu, yazarlarna aittir. Tm Haklar Sakldr.
DOKUZ EYLL NVERSTES ATATRK LKELER VE NKILP TARH ENSTTS ADA TRKYE TARH ARATIRMALARI DERGS Sahibi Dokuz Eyll niversitesi, Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits Do. Dr. Kemal ARI Yayn Kurulu Do. Dr. Kemal ARI Yrd. Do. Dr. Kenan KIRKPINAR Yrd. Do. Dr. Ahmet MEHMETEFENDOLU Yrd. Do. Dr. Trkan BAYT Say Editr Do. Dr. Kemal ARI Hakem Kurulu Prof. Dr. Fatma ACUN Prof. Dr. Nkhet ADIYEKE Prof. Dr. Seil AKGN Prof. Dr. Zeki ARIKAN Prof. Dr. Ahmet ARSLAN Prof. Dr. Ergn AYBARS Prof. Dr. Tlay Alim BARAN Prof. Dr. Bayram BAYRAKTAR Prof. Dr. Engin BERBER Prof. Dr. Esin DAYI Prof. Dr. Fevzi DEMR Prof. Dr. Yavuz ERCAN Prof. Dr. hsan GNE Prof. Dr. Ali SARIKOYUNLU Prof. Dr. Sabri SRGEVL Prof. Dr. Mete TUNOKU Prof. Dr. nsal YAVUZ Prof. Dr. Mustafa YILMAZ Prof. Dr. erife YORULMAZ Do. Dr. Yonca ANZERLOLU Do. Dr. Kemal ARI Do. Dr. Ayten SEZER ARI Do. Dr. Mustafa DA Do. Dr. Yasemin DOANER Yrd. Do. Dr. Trkan BAYT Yrd. Do. Dr. Umut KARABULUT Yrd. Do. Dr. Kenan KIRKPINAR Yrd. Do. Dr. Ahmet MEHMETEFENDOLU Yrd. Do. Dr.. Melih TINAL Dr. Mehmet Emin ELMACI Dr. Sadk ERDA Dr. Hasan Taner KERMOLU Dr. Leyla KIRKPINAR Dr. Sleyman TZN Hacettepe niversitesi Mersin niversitesi Ortadou Teknik niversitesi Ege niversitesi Ege niversitesi Dokuz Eyll niversitesi Yeditepe niversitesi Dokuz Eyll niversitesi Ege niversitesi Atatrk niversitesi Mersin niversitesi Ankara niversitesi Anadolu niversitesi Osmangazi niversitesi Ege niversitesi Onsekiz Mart niversitesi Bakent niversitesi Hacettepe niversitesi Mersin niversitesi Hacettepe niversitesi Dokuz Eyll niversitesi Hacettepe niversitesi Dokuz Eyll niversitesi Hacettepe niversitesi Dokuz Eyll niversitesi Pamukkale niversitesi Dokuz Eyll niversitesi Dokuz Eyll niversitesi Dokuz Eyll niversitesi Dokuz Eyll niversitesi Hacettepe niversitesi Dokuz Eyll niversitesi Dokuz Eyll niversitesi Hacettepe niversitesi
Dergi Sekretaryas Ahmet YILMAZ Ercan YALIN
ADA TRKYE TARH ARATIRMALARI DERGS

CLT: VII SAYI: 16-17 EDTRDEN
ada Trkiye Tarihi Aratrmalar Dergisi, yakn Trkiye Tarihi konularna, deiik boyutlarda bakma abasnda bulunan 25 ayr aratrma ile yeniden karnzda yer alm bulunuyor. Hemen belirtelim; dergimizin bir zellii, onun hem e-dergi, hem de basl dergi halinde yaynlanyor olmasdr. Temel amacmz, en uzak kedeki bir aratrcya bile kolayca ulalr olmak ve bilimin gelimesine katkda bulunmak... Ancak, unu da biliyoruz: zellikle, tarihilik urasnn iinden gelen pek ok kii, eline somut bir kaynak almak arzusunu hep tayor. Bunu bildiimiz iin, ilk saylardaki kadar olmasa da yine de isteklere yant verecek biimde, dergimizin matbaa basksn yapmaktan da geri kalmadk. Bunun yansra, nmzdeki saydan itibaren, Trkeden baka dillere ve baka dillerden de Trkeye evrilmi yazlarla da okuyucunun karsnda olacaz. Bylece, aratrma makaleler yannda, kitap, sempozyum, konferans tantm ve eletirisi, nekroloji, dizin almas gibi deiik alma trlerinin yansra, zellikle Trkiye ve Trkleri ilgilendiren eviri yazlarn da dergimize ayr bir zenginlik sunacan dnyoruz. ki saysnn bir arada yer ald bu almada emei geenleri kutluyor, yararl olmasn diliyorum. Do. Dr. Kemal ARI Enstit Mdr
YIL: 2008 / Bahar-Gz
TTAD,VII/16-17, (2008/Bahar-Gz), s.s.3-18
MODERNLEME SRECNDE ZMRDE TALYANLARIN ETM

Halil ZEOLU* zet
talyanlarn Osmanl mparatorluunda kurduu okullar, kendi dillerini ve kltrlerini yayma amal olarak grlse de, zmirdeki talyanlarn eitimi tahlil edildiinde, amacn sadece bu olmad grlmektedir. Eitim sayesinde talyanlar, nfuz alan oluturmaya alp, sonradan, siyasal bir hak olarak, gerektiinde askeri metotlar da kullanarak bu nfuz alanlarn istemilerdir. Bu durum, zmirdeki talyanlarn eitim tarihlerine bakldnda, bu almada ortaya konan belgelerle aa kmaktadr. Bugnk Dokuz Eyll niversitesi Rektrlk binasnn olduu yerde, geen yzylda bulunan, talyan Kz Mektebi ise talyanlarn bu nfuzlarnn zmirdeki nemli bir rneidir. Anahtar Kelimeler: Eitim, talyan, zmir, Politika, Osmanl.
EDUCATION OF THE ITALIAN IN ZMR IN THE PROCESS OF MODERNIZATION Abstract

Although the Italian are thought to have established their schools in Ottoman Empire in order to spread their language and culture, it is obviously seen that this was not the main goal when the education of the Italian is analysed. The Italian have tried to constitute influence fields by using education and then they demanded to possess these fields politically or by means of military methods when needed. This fact is made known by the documents brought up in this study when the history of education of the Italian in zmir is considered. Today we see the building of Dokuz Eyll University Rectory on the lot where Italian Girls School was established last century and this building is the main prof of the Italiance influence in zmir. Key Words: Education, Italian, zmir, Politics, Ottoman.
Dr.; (halilozecoglu@windowslive.com).
Halil ZEOLU
TTAD,VII/16-17, (2008/Bahar-Gz)
Giri talyanlarn stanbula ve Anadoluya gelileri, iki koldan oldu. Birinci koldan, tccar ve denizci bir millet olarak, ticaret yapma gayesiyle geldiler. kinci koldan ise; talya, Katolik Kilisesinin merkezi olduundan, Katolik olmayanlar Katolik Kilisesine balamak amacyla geldiler1. talyanlarn gl olduklar zamanlarda Anadoluda yaadklar altn alar, Birleik talya, yeniden canlandrmak istemekteydi. Bu dnce, 1873 ylnda, uluslararasndaki yarta, kendi payn almak isteyen zmir talyan Kolonisine g vermekteydi2. Osmanl topraklarnda eitim alannda Karmelitan Cemiyeti, bir ii dernei olan La Societa Operaia, Katolik Domicaineler, Conventel Rahipleri, Ivrea Rahipleri ve Salesien Rahipleri etkindi3. Ayrca bunlara Dante Alighieri Enstitsn de eklemek gerekir. 19. yzyln ikinci yarsnda, talyan Birlii kuruluncaya kadar, talyan ocuklar, Fransz okullarna devam ettiler. Ancak talyan Birlii kurulduktan sonra, Katolik okullar zerinde talya da sz sahibi oldu. 1861den 1912ye kadar talyanlar, zmir dnda 16 okul atlar. talyanlar iin eitim sayesinde talyancay retmek ve yaymak; talyan ocuklarn kendi kltrlerine gre yetitirmek nemliydi. Ayrca talyanlar dil kurslar ile geni halk kitlelerine seslenmeyi de dndler. Yine, talyancann baz okullardaki ders programlarna konulmas iin byk abalar harcadlar ve baarl da oldular. rnein, Ermenilerin devam ettii Mekitarist Mektebi, talyancay ders programna ald. Yine, zmirdeki bir Rum okulu, programna talyancay dahil etti4. 19. yzyln ikinci yarsnda talyan Hkmeti Levanttaki talyan okullarn byk miktarlarda paralarla destekleme karar ald5. Buna kout olarak, 19. yzyln sonlarna doru talyanlarn zmirdeki okul saylarnda bir art grld6. 1.1. Modernleme Srecinde zmirdeki talyan Okullar 1. Ecole talienne 1865te ina edildi. Okulun giderlerini talyan Hkmeti karlamaktayd. Yalnzca talyancann retildii bu okulda, ettler cretsizdi. Okulun, 1890larda 85 rencisi vard7. Okul, Belavistadayd8. Bu okulu, talyan Hkmeti kurdu9. 1870lerde vasat dzeyde eitim verdii bilinen talyan Ulusal Okulunu, 19. yzyln sonlarnda bir rahip ynetmekteydi10.
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 lknur Polat, Trk talyan likileri erevesinde talyan Okullar, Atatrk Yolu, S.4, Ankara niversitesi Basmevi, 1989, s.563. Karl Von Scherzer, zmir 1873, (ev.: lhan Pnar), zmir Bykehir Belediyesi Kltr yay., 2001, s.41. lhan Tekeli, Selim lkin, Osmanl mparatorluunda Eitim ve Bilgi retim Sisteminin Oluumu ve Dnm, Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1993, s.s.120-121. Polat, a.g.m., s.s.565-575. Scherzer, a.g.e., s.41 Rauf Beyru, 19. Yzylda zmirde Yaam, stanbul, Literatr Yaynlar, 2000, s.313. Vital Cuinet, La Turquie DAse, Paris, 1894, s.461. Aydn Vilayeti Salnamesi, 1307, s.278. Yurt Ansiklopedisi, 1982-1983, s.4286. Scherzer, a.g.e., s.41; Beyru, a.g.e., s.313.
Modernleme Srecinde zmirde talyanlarn...
2. Ecole de Ilmmacule Conception talya Hkmeti tarafndan, 1887 ylnda kurulan bu okulda sadece talyanca dersi verilmekteydi. Okulun ynetimi ise, talyan kadnlarndayd ve okulun 1890larda 85 rencisi vard11. 3. Ecole de Santa-Maria 1870te kurulan okulun, 1890larda 80 rencisi vard12. Katolik misyonerler Santa Maria Kilisesi ile okulundan daha fazla ilgilenmekteydiler13. Okul, Frenk Mahallesindeydi14. 4. Ecole Saint Polycarpe zmirde tespit edebildiimiz Katolik okullarnn en eskilerindendi. 1793te kuruldu. lkretimin bedava olduu bu okulda, 1890larda, 85 renci eitim grmekteydi15. Okul, Frenk Mahallesindeydi16. 19. yzyln sonlarna doru Katolik misyonerler, okuldan ok, Saint Polycarpe Kilisesiyle ilgilenmekteydiler17. 5. Ecole de San Rocco Bu okulda ilkretim cretsizdi ve 200 renci eitim grmekteydi18. Cuinet , Ecoles Paroissiales bal altnda, Ecole de Santa-Maria, Ecole Saint Polycarpe ve Ecole de San-Roccoyu talyan okullar olarak vermitir.
19
Adn Saint Polycarpe Kilisesinden alan, Saint Polycarpe Okulunun kilisesi, 17. yzylda yapld ve kentin Fransz Kilisesi oldu. Zaten kiliseyi yneten Capuinler de Fransann korumas altndayd20. Bu yzden olsa gerek; bu kiliseye ve Santa Maria Kilisesine bal iki okul, Beyru21 tarafndan, Fransz okullar arasnda verilmektedir. Fakat yine Beyru22, Saint Polycarpe ve Santa Maria Kiliselerine bal iki kk talyan okulundan bahsetmektedir. Unutulmamaldr ki; talya, 19. yzylda siyasi birliini tamamladktan sonra, Fransann yannda Katolik tekilat ve okullarna ortak olma yarna girmiti. Fransz ve talyan kurumu olan bu okullar, Cuinet birincil kaynak kabul edildiinde, talyan okullar olarak tanmlanmaktadr.
11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 Cuinet, a.g.e., s.461. Cuinet, a.g.e., s.461. Beyru, a.g.e., s.313. Aydn Vilayeti Salnamesi, 1307, s.278. Cuinet, a.g.e., s.461. Aydn Vilayeti Salnamesi, 1307, s.278. Beyru, a.g.e., s.313. Cuinet, a.g.e., s.461. Cuinet, a.g.e., s.461. Olaf Yaranga, XIX. Yzyln lk Yarsnda Fransz Gezginlerinin Anlatmlarnda zmir, (ev.: Grhan Tmer), zmir Bykehir Belediyesi Kltr Yayn, 2000, s.44. Beyru, a.g.e., s.312. Beyru, a.g.e., s.313.
Halil ZEOLU
6. talyan Kz Mektebi (Eski) Yaklak olarak 1874te kurulan bu okul, 20. yzyln balarna kadar, kiralanm bir binada hizmet verdi23. 1890larda 85 rencisi vard24. 7. talyan Ana ve lkokulu Okul, 1892de, talyan Ana ve lkokulu olarak, bugnknden farkl bir yerde, rahibelerin denetiminde eitim ve retime balad. 1 Eyll 1896da, talya Hayr Cemiyetine devredildi25. 3 Austos 1899da okul, talyann desteiyle, Asilo Margherito adyla bugnk binasnda kuruldu26. Tabii okul kurulurken, binann bir blmne ek inaat yaplarak eitim ve retim, bu binada balatld. Okul, 1911-1912 yllar arasnda Trablusgarp Sava nedeniyle kapatld. 1914 ylnda, I. Dnya Sava srasnda okul, hastane olarak kullanld. 1 Nisan 1919da yeniden ald. Fakat 1922 zmir yangn nedeniyle tekrar kapand. 1930 ylnda karlan bir yasa ile Trk rencilerin yabanc okullarda okutulmas yasaklandndan, okul, renci azl nedeniyle, papazlarn denetimindeki dier bir okulla birletirildi ve tek okulda eitim ve retime baland. 5 Austos 1935-30 Haziran 1945 tarihleri arasnda Salesian Papazlarnn elinde kald. 1945 ylnn sonunda, tamamen rahibelerin denetimine brakld. Bu tarihten sonra, erkek rencilerin de okulda okumalar iin izin alnd. 29 Haziran 1951de27 kurumun almas ve retime balanmas iin izin alnd. Okul, 1899 ylndan beri ayn binada hizmet vermektedir. Bu bina, 1453 Sokak No: 1 Alsancak-zmir adresindedir. Yine okul, ilk aldndan beri, ana ve ilkokul olarak eitim vermektedir. Okula, 1956 ylnda, iki katl ilave ek bina yapld. Ders ara ve gereleri, talyadan getirtilen malzemelerle oaltld. Her snfta ortalama 5-6 rencinin olduu bu okulda, genellikle NATO subay ocuklar ya da ihracat yapan firmalarn temsilcilerinin ocuklar bulunmaktayd. Bununla beraber hem Trke, hem de talyanca program rencilere ar gelmekte ve renciler, byk baarlara imza atamamaktaydlar28. Temellerini rahibelerin att bu okul, rahibelerin kimsesizlere bakmakla beraber, onlar eitmek isteklerinden domutu29. 2008 Mays sonu itibariyle, okulda, 14 ilkokul ve 73 anaokulu ve ana snf olmak zere, toplam 87 renci eitim grmektedir. Bu rencilerden ilkokula devam eden 14 yabanc, anaokulu ve ana snfna devam eden 61i Trk, 12si yabancdr30. Grld zere, 2008 yl itibariyle okulda eitim gren rencilerin ou Trktr.
23 24 25 26 27 28 29 30 Babakanlk Osmanl Arivi, rade Maarif Tasnifi (MF), Dosya no: 10, Gmlek no: 1322 -4, s.s.1-4. Aydn Vilayeti Salnamesi, 1307, s.278. talyan Ana ve lkokulu Tarihesi, s.1. 27.05.2008de Okulun Trk Mdr Yardmcs Nurhan Atilla Simes ile Yaplan Grme. Tekrar izin alndna gre okul, aradaki dnemde kapal kalm olabilir. (Bu okul gnmzde de faaliyet halinde olduundan, tarihi ksaca 2008 yl Mays ayna kadar verilmitir) talyan Ana ve lkokulu Tarihesi, s.1. 23.05.2008de Okulun Trk Mdr Yardmcs Nurhan Atilla Simes ile Yaplan Grme. 27.05.2008de Okulun Trk Mdr Yardmcs Nurhan Atilla Simes ile Yaplan Grme.
8. Ticaret Mektebi 19. yzyln sonlarna doru, Gl Mahallesinde, talyanlara ait bir Ticaret Mektebi vard. 1898e kadar, mektepte talyanca, Franszca, Almanca ve Rumca dersleri okutulmakta; fakat Trke, ders programnda yer almamaktayd. zmir talyan Konsolosu valye Butezininin emriyle, Ticaret Mektebinin programna Trke dersi kondu. Trke retmenliine de, Yahudi Hazan Efendi getirildi31. 20. yzyl bana ait kent rehberi, zmirde bir tanesi Gl Soka zerinde, dieri de Gndodu yresinde olmak zere; toplam 223 rencili iki talyan erkek okuluyla, renci says 80i bulan iki kz okulunun varlndan bahsetmektedir32. Bu okullar, isimleri verilmemi olmakla beraber, muhtemelen, yukarda belirttiklerimizin 4 tanesiydi. 9. Capuinlerin Okulu Capuinler, Fransisken Tarikatnn bamsz bir kolu olan Fratres Minores Capucinorumun yeleriydi. Giydikleri sivri ulu kukuletaya, talyanca, cappuccinno denmekteydi33. Capuinler, zmirin merkezi dndaki yerlemelerde ibadethaneler ap bu ibadethanelerin yanna ina ettirdikleri papaz okullarnda verdikleri dini eitim ile cemaatlerini geniletmek iin, Osmanl ynetiminden izin alabilmek amacyla, youn ura verdiler. Capuin rahipleri, Bayraklda bir kilise, civarnda papazlarn ikamet edecekleri konutlar ve bir de eitim verecekleri bina ina etmek iin, Osmanl Hkmetinden 21 Ekim 1902 tarihinde verilen irade-i seniyye ile izin aldlar34. 20. yzyln balarna ait bir Franszca kaynakta35, Ecole Paraissiale de garons des Capucins ile ilgili olarak, eitimin talyanca verildii, Capuinlerin kilisesi ve okullarnn Fransz sistemine gre yerletirildii ve zmirde Fransz ve talyanlarn ayn dini dorultuda ibirlii iinde olduklar yazmaktadr. Okul, muhtemelen, 1902 tarihinde yapm izni alnan okuldur. nk dneme ait kartpostalda, kilise, konutlar ve eitim binasnn tamamlanm olduu grlmektedir36. 10. talyan Kz Mektebi (Yeni) zmirde byk bir talyan kz mektebi kurulmas isteine, 3 Eyll 1904 tarihli Meclis-i Vkela kararlarnda rastlanmaktadr. Burada alnan kararlar, ksaca yledir37:
31 32 33 34 35 36 37 Sadiye Tutsak, zmirde Eitim ve Eitimciler, Ankara, Kltr Bakanl Yaynlar, 2002, s.246. Beyru, a.g.e., s.s.313-314. Blent enocak, Levantn Yldz zmir, zmir, enocak Kltr Yayn, 2003, 247. Fikret Ylmaz, Sabri Yetkin; zmir Kartpostallar, zmir Bykehir Belediyesi Kltr Yayn, 2003, s.182. Maurce Pernot, Rapport Sur Un Voyage Detude A Constantnople En gypte Et En Turque DAse, Paris, 1912, s.259. Ylmaz ve Yetkin; a.g.e., s.182. Babakanlk Osmanl Arivi, Meclis-i Vkela Mazbatalar Tasnifi (MV), Dosya no:109, Gmlek no:123, s.1.
Halil ZEOLU
Hariciye Nezaretinin, durumu bildirip, izah etmesine gre, skpte Marko Efendi tarafndan kurulacak mektebin orada talyan ocuklar bulunmamasndan dolay, kuruluuna gerek yoktu. Bingazi ve Berkada talyan tebaasnn miktar da, oralarda yetimhane kurulmasna ihtiya gsterecek derecede deildi. Bu durum, talya Eliliine tebli edildi. Bu istekler iin izin verilmeyecekti. Yine de, amacn teyidi iin, talya Hkmeti nezdinde giriimlerde bulunmak zere, Roma Sefaretine gerekli bilgilerin aktarlmas konusunun, Hariciye Nezaretine bildirilmesi gerekmekteydi. kodra ve zmirde kurulmak istenen yetimhane ve mektebe gelince; kodrada talya vesaire devletlerin yetimhaneleri var mdr? kodradaki talya tebaasnn nfusu ne kadardr? talyanlarn kodrada yetimhane yapmalarnda bir mahzur var mdr? Bu sorularn cevaplarnn kodra Vilayetinden ve zmirde yaplmak istenen mektebin slam mahallelerinde veya mahzurlu bir yerde olup olmadnn ve zmirde ne kadar talyan tebaas ve ne kadar ocuk bulunduunun, Aydn Vilayetinden renilmesi iin, konunun Dahiliye Nezaretine havale edilmesi gerekmekteydi. Meclis-i Vkeladan alnan karar gereince durum, Dahiliye Nezaretine havale edildi. Nezaret de konuyu, Aydn Vilayetine bildirdi. Aydn Vilayeti nce 15 Eyll 1904te, okulun yaplaca yer ve burada yaplan keif hakkndaki bilgileri hkmete iletti38. Sonra da, 18 Eyll 1904te, Dahiliye Nezaretine, inasna ruhsat istenen talyan Kz Mektebinin, Hristiyan Mahallesinde olup, yer olarak, bir mahzurunun olmadn ve zmirde oturan talyan tebaasnn, 5.000 nfustan fazla olup, kz ocuklarnn ise, 350 civarnda bulunduunu, bunlarn da bugn var olan mektebe devam ettiklerini ve yeni yaplacak mektebe nakil olunacaklarn bildirdi39. Bunun zerine, ura-i Devlet Mlkiye Dairesinde, zmirde yaplmas istenen talyan Kz Mektebi ile beraber, kodrada yaplmas istenen yetimhane konular grld. Bu grmede, var olan bilgilere gre, zmirde bundan -1904tenyaklak 30 sene nce kurulmu olan talyan Kz Mektebinin bugne kadar kiralanm bir binada hizmet verdii ortaya kt. Bu mektep, Sui Nakendlifa talya Nadiyena Fehiia adl talyan hayr cemiyeti tarafndan, zmirde, Rum Yetimhanesi Mahallesinde ve 2. Rhtm Caddesinde satn alnarak, talyan tebaasndan olan Msy Markiz Edmon ostinyani zerine usulen kaydedilmi olan, devretme ve geniletme hakkna sahip olunan 6 maazann bulunduu arsalar zerine ina edilecekti. Bu konudaki planlarn gnderildiinden bahisle, belirtilen arsalarn vergiye balanmalar ve talyan hayr cemiyeti adna har alnmayp, kayt muamelesi masraflarnn alnmas ve maazalarn yklp, mektep yaplmasna dair dnm ileminin yaplmasyla, belirtilen mektebin yeniden ina edilmesi hakknda, padiah izni istenmesi, talya Sefareti tarafndan, resmi yaz ile dile getirilmiti40.
38 39 40 Babakanlk Osmanl Arivi, rade Maarif Tasnifi (MF), Dosya no: 10, Gmlek no: 1322 -4, s.2. Babakanlk Osmanl Arivi, Yldz Tasnifi Sadrazam Kamil Paa Evrak (YEE KP), Dosya no:22, Gmlek no:2176, s.1. Babakanlk Osmanl Arivi, rade Maarif Tasnifi (MF), Dosya no: 10, Gmlek no: 1322 -4 s.1.
Mektep binas, zmirin 2. Rhtm Caddesinde Sporting Club civarnda ve 6 maazann yklmasyla, genilii 20,5 m, uzunluu 63,5 m olmak zere, toplam 1302 metrekare zemin zerine haritalarda gsterildii gibi, 822 metrekare byklnde, bir blm 3, bir blm de 4 katl ve bir blm 12,5 m, bir blm de 17 m yksekliinde yaplacakt. Geriye kalan 480 metrekare yer, avlu olarak kullanlacakt. 7.500 liradan ibaret olan inaat masraf, talyan hayr cemiyeti tarafndan gnderilecek, Markiz ostinyani sorumluluunda olan paradan denecekti. Mektebin inasnda yer ve zaman olarak bir mahzur olmad, Aydn Vilayetinden gelen yazyla ortaya konmaktayd. Bu mektebin 1den 6 numaraya kadar olan 6 maazann yklmasyla, onlarn arsalar zerine bina edilecei anlalmaktayd. Aydn Vilayetinin bu konudaki kararnamesinde gsterilen 7 maazadan bu numaralarla kaydedilmi 6 maaza hangileri ise, aratrlarak belirlenmesi hakknda yazlan resmi emre cevaben, Aydn Vilayetinden alnan 15 Eyll 1904 tarihli yazyla; talyan hayr cemiyeti tarafndan yerlerine Kz Mektebi ina edilecek olan maazalarn, talyan Konsolosluu Ba Tercman Msy Seman Hazer olduu halde, yaptrlan keif ve inceleme sonunda, belirtilen yerin 7 maazay da kapsad ve 4 taraf sokaklarla evrilmi bir oda eklinde olduu, maazalarn 7sinin de yktrlarak, mektebin bu 7 maaza arsas zerine ina edilecei ortaya kt. 1den 6 numaraya kadar olan 6 maaza, Bezm-i Alem Valide Sultan Vakfna, yllk 430 ve dier bir maaza da Sultan Mustafa Han Hazretleri Vakfna yllk 70 kuru kira vermekle mkellefti. Bu 6 maazann 430.000 ve dier bir maazann 70.000 kuru kymeti olduundan, 10/1000 hesabyla, toplam 5.000 kuru kira alnmas gerekecekti. Aydn Vilayeti, mektebin yaplmasnda bir saknca grmemekteydi. Bu yzden, padiah izni kt takdirde, gerekli ilemlerin yaplmas iin eldeki bilgi, belge ve 5 para haritann Meclis-i Mahsus- Vkelaya takdim edilmesine, ura-i Devlet Mlkiye Dairesinde 26 Eyll 1904te karar verildi41. Mlkiye Dairesinin bu yazs zerine; 2 gn sonra, 28 Eyll 1904te, Meclis-i Mahsus- Vkela bir toplant yapt. Bu toplantda ura-i Devlet Mlkiye Dairesinin kararnamesi okundu ve grld. Kararnamede yazd zere, zmirde yaklak 30 sene nce kurulup, imdiye kadar kira deyerek varln srdren talyan Kz Okulunun, bir talyan hayr cemiyeti tarafndan, zmirde Rum Yetimhanesi Mahallesinde ve Rhtmn 2. Caddesinde, talyan tebaasndan Msy Markiz Edmon ostinyani sorumluluunda, usulen kaydedilmi olan geniletme ve devretme hakk bulunulan 7 maazann yklmasyla, yerlerine kararnamede yazl byklkte olarak ina edilecei ve bu maazalardan 6snn, Bezm-i Alem Valide Sultan Vakfna, yllk 430 ve dier birinin Mustafa Han Hazretleri Vakfna yllk 70 kuru kira vermekle mkellef olduu; 6 maazann 430.000 ve dier bir maazann 70.000 kuru kymeti olduu, bunlardan 10/1000 hesabyla, toplam 5.000 kuru kira alnmas gerekecei ve mektebin inasnda bir mahzur olmad Aydn Vilayetinden gelen yazdan anlalmaktayd. Bu yzden, gerekli kayt ilemlerinin yaplmasyla, ruhsat ieren emrin karlmas konusunun Divan- Hmayun Kalemine ve maazalarn kymetine gre yer vergisi biilmesinin de Evkaf- Hmayun Nezaretine havalesine, Dahiliye ve Hariciye Nezaretlerine de bilgi verilmesine karar verildi. kodrada kurulmas istenen yetimhane hakknda ise, ura-i Devlete yaplacak incelemeye gre karar verilecekti. talyan Kz Okulunun ina edilmesine padiahn izin vermesi
41 Babakanlk Osmanl Arivi, rade Maarif Tasnifi (MF), Dosya no: 10, Gmlek no: 1322 -4, s.2.
Halil ZEOLU
iin, ayn gn; yani 28 Eyll 1904te Sadrazam Mehmed Ferid Paa, saraya durumu arz etti. Okulun inas iin padiah izni ise, 30 Ekim 1904te kt42. Okul, talyan Mhendisi Indicien Molie tarafndan ina edildi43. Yaklak iki yl gibi bir srede ina edilen okulun, resmi bir trenle al yapld. Okulun al merasimini, Yldz Sarayna, zmir Kolordu Kumandan Ferik Tevfik bildirdi. Resmi al trenine talya Devletinin stanbul Bykelisi, Aydn Vilayeti Valisi ve Ferik Tevfikten baka birok talyan nde geleni katld. Al merasimi, 7 Ekim 1906da yapld44. Alta, talyan nde gelenleri tarafndan, bykeli erefine, ok eitli yemeklerden oluan bir ziyafet verildi. Bu ziyafete Ferik Tevfik de davetliydi. zmirde bulunan talyan Devleti tebaasnn en kdemlilerinden biri ve bykeli, ziyafet srasnda, talyanlara birer nutuk sylediler. Bu nutuklarda Padiah II. Abdlhamid, sfatlaryla anld ve talyanlar hakknda cmerte buyurduu ltuflar iin, kendisine teekkr edildi. Aydn Vilayeti Valisinin ziyafette bulunmamasndan dolay, Ferik Tevfik tarafndan, Trke olarak bir kar nutuk sylendi. Bu nutukta Ferik Tevfik, padiaha kar duyulan kran hissi iin, talyann stanbul Bykelisine teekkr etti ve devletler arasnda cereyan etmesi istenilen ilikilere u ziyafetin de bir rnek tekil ettiini belirtti. Ayrca, talyan kralnn afiyetinin devamn diledi45. Okul, 1922 ylnda, zmirin Yunan igalinden kurtuluuna kadar, talyan Koleji olarak hizmet verdi. zmirin kurtuluu srasnda, okulun bir blm yand ve bu tarihten sonra, zmir talyan Kz Koleji, lkedeki dier ilkokullara muadil bir ilkokul olarak eitim vermeye balad46. 1932-1933 eitim-retim ylnda retmen okulu mezunu 7 bayan retmenin eitim verdii Kordon talyan Kz Okulunun bu tarihteki gelir-gider durumu ise yleydi47: Kordon talyan Kz Okulunun 1932-1933 Tarihli Gelir ve Giderleri:
42 43 44 45 46 47
Babakanlk Osmanl Arivi, rade Maarif Tasnifi (MF), Dosya no: 10, Gmlek no: 1322 -4, s.s.3-5. Rza Uygunlar, zmir Ayyldz Kz talyan Okulunda, Yarm Ay, S.60, stanbul, Resimli Ay Matbaas, 1937, s.9. Babakanlk Osmanl Arivi, Yldz Parakende Evrak Askeri Maruzat Tasnifi (Y PRK ASK), Dosya no: 241, Gmlek no:76, s.1. Babakanlk Osmanl Arivi, Yldz Parakende Evrak Askeri Maruzat Tasnifi (Y PRK ASK), Dosya no: 241, Gmlek no:76, s.1. Uygunlar, a.g.m., s.9. Bkz. Bavekalet statistik Umum Mdrl 1932-1933 Maarif statistii, no:31, 1934, s.158, 168; Fakat bu istatistiin 88. sayfasnda okul, erkek mektebi olarak verilmitir ki bu, bir hatadr. Zaten istatistiin 158. ve 168. sayfalarnda okul, kz okulu olarak gemektedir. Ayrca okulun yerinde bugn D.E.. Rektrlk binas olduundan, okulun Cumhuriyet sonras tarihine de ksaca deinilmekte yarar grlmtr.
10
Grld zere; okulun gelirleri, giderlerinin yaklak 2 katyd. 1933-1934 eitim-retim ylnda, okula erkek renciler de alndndan, bu okul, 1933-1934 Maarif statistiinde muhtelif, karma okul olarak gemekteydi. Yine bu tarihte okulda, 7 bayan retmen eitim vermekteydi48. 1937 Austosunda okulun uzun koridoru, okulun Mzik retmeni Sr Valantinann eitli yal boya tablolaryla sslyd. Bu tarihte 1. ve 2. snflar, birletirilmi snfta ders grmekteydiler ve okulun Trke retmeni Zihnet Sanlav, direktr Sr Cezire, 4. snf retmeni de Sr Federikaya idi. Okula, ou talyan olmak zere; Musevi ve Musevi olup da Trk tebaasnda bulunanlar da devam etmekteydi. Okulda talyancaya ilave olarak Trke ve Franszca gsterilmekteydi. Zihnet Sanlav, dier Trke retmeni Bayan hsann verdii dersler hari tutulduunda, haftada, 1., 2., 3. snflara 20, 4. ve 5. snflara 12 olmak zere, toplam 32 saat Trke dersi vermekteydi. 1937 Austosunda okulda, 33 yatl olmak zere; 130 renci eitim grmekteydi. Okulun tabiat laboratuar, cam dolaplara yerletirilen her eit vahi ve evcil hayvanlarn dolgular ile sslenen aa dallar, kaya eklinde mukavvalarla, krepon katlarndan yaplm imenlerin zerindeki ylanlarla, Afrika ormanlarn andrmaktayd49. 1937-1938 eitim-retim ylnda, Kordon talyan (Ay yldz) Kz lkokulunda, 1 ylda 1. snfa yeniden giren 18, tahsilden ayrlan da 14 renci vard50. 1939-1940 eitim-retim ylnda, 1 ylda 1. snfa yeniden giren 3 renci vard ve bu eitim ve retim ylnda snflardaki rencilerin saylar ve baar durumlar yleydi51:
Anlald zere, okulun rencilerinden yaklak olarak 1/3 ancak bir st snfa geebilmi veya mezun olabilmi, rencilerin 2/3 ise snfta kalmt. 1940-1941 eitim-retim ylnda, okulda 1 anaokulu, 7 de ilkokul retmeni grev yapmaktayd. Bu retmenler, bayand. Yine bu tarihte 1 ylda 1. snfa yeniden giren 1i erkek, 9u kz olmak zere; toplam 10 renci vard. Ayn yl, 8 renci tahsilden ayrld52.
48 49 50 51 52 Bavekalet statistik Umum Mdrl 1933-1934 Maarif statistii, no:68, 1935, s.186, 210. Uygunlar, a.g.m., s.s.8-9, 23. Bavekalet statistik Umum Direktrl 1937-1938 Maarif statistii, no:145, 1939, s.108. Bavekalet statistik Umum Mdrl 1939-1940 Maarif statistii, no:187, 1942, s.s.114-115. Bavekalet statistik Umum Mdrl 1940-1941 Maarif statistii, no:199, 1943, s.116, 140.
11
Halil ZEOLU
Bu eitim-retim ylnda, rencilerin saysal ve baar durumlar yleydi53:
Bu eitim-retim yl, bir ncekine gre, daha verimli gemi grnmektedir. nk snf geen veya mezun olanlar, toplam renci mevcudunun 60/100nden daha fazladr. Bir nceki sene, bu oran, yaklak olarak, 1/3t. Belirtildii zere, ad nce talyan Kz Koleji, sonra zmir Kordon talyan Ay Yldz Kz lkokulu olan bu okul, 1944 ylnda, kinci Kordon geniletme abalar sonunda ykld54. Bugn, okulun var olduu zamandaki arsas zerinde, D.E.. Rektrlk Binas bulunmaktadr. Netice itibariyle, okulun, Trke dersine geni bir yelpazede yer verdii, Franszca ve talyancay okuttuu ve zamannda zmirin simge yaplarndan biri olduu sylenebilir. Bunlardan baka, zmir-Bayraklda 1907 ylnda alan ve 1935te kapanan bir Sacole taliane ile Gztepede 1920 ylnda alp, 1938de kapanan bir baka Sacole taliane de vard55. Yine, II. Merutiyetin ilanndan sonra, zmirde, nl talyan Ressam Msy Pizanninin, zel Sanayi-i Nefise Mektebini kurduu grlmektedir. Bu mektebin 1918de, Alsancakta bir de ubesi ald56. 1911de Msy M. Demoize, 80 renci barndran College Franco-Anglaisi kurdu57. 2. zmirde talyan Okullarnn Ynetimi ve Finansman zmirdeki talyan okullar, Katolik tarikatlarn idaresi altndayd. rnein, 1892de rahibelerin denetiminde eitim ve retimine balayan talyan Ana ve lkokulu sonradan Salesien papazlarnn idaresine geti58.
53 54 55 56 57 58 Bavekalet statistik Umum Mdrl, 1940-1941 Maarif statistii, no:199, 1943, s.116. 27.05.2008de zmir zel talyan Ana ve lkokulu Trk Mdr Yardmcs Nurhan Atilla Simes ile Yaplan Grme. Bavekalet statistik Umum Mdrl 1933-1934 Maarif statistii, no:68, 1935, s.186; Bavekalet statistik Umum Direktrl 1937-1938 Maarif statistii, no:145, 1939, s.108; 27.05.2008de zmir zel talyan Ana ve lkokulu Trk Mdr Yardmcs Nurhan Atilla Simes ile Yaplan Grme. Tutsak, a.g.e., s.246. Pernot, a.g.e., s.266. talyan Ana ve lkokulu Tarihesi, s.1.
12
Ecole de IImmacule Conception rahibeler ynetmekteydi59. 20. yzyln balarnda zmir talyan eitiminde Salesienler Roma Hkmeti, IAssociation Nationales des Missions ve Ivrea Srlerinin sz gemekteydi. zellikle Salesienler, laik eitime kesinlikle izin vermediler60. Finansmana gelince, Roma Hkmeti, 19. yzyln ikinci yarsnda, Levanttaki talyan okullarn nemli paralarla destekleme karar almt61. Zaten 1865te kurulan Ecole taliennein masraflarn, talyan Hkmeti karlamaktayd62. zel talyan Ana ve lkokulu, talyann desteiyle kuruldu63. 2. Rhtm Caddesindeki talyan Kz Okulunun arsas, Sui Nakendlifa talya Nadiyena Fehiia adl talyan hayr kurumu tarafndan alnd. naat masraf da yine bu kurum tarafndan denecekti64. 1932-1933 eitim-retim ylnda, 2. Rhtm Caddesindeki talyan Kz Okulunun gelirlerinin talebe creti ve cemaatin yardm kalemlerinden olumas, daha nceki yllarda da okul gelirlerinde bu kalemlerin nemli etkisi olduunu gstermektedir65. Sonu olarak, zmirdeki talyan okullar, Roma Hkmeti ve Katolik tarikatlar tarafndan ynetilmekte ve ynlendirilmekte; Roma Hkmeti, talyan hayr kurumlar, renci cretleri ve cemaatin yardmlar ile de finanse edilmekteydi. 3. talyan Eitim Politikasnn zmir zerinden Trablusgarp ve I. Dnya Savana Yansmalar 1904te talyan Hkmetinin skp ve zmirde birer mektep ile kodra, Bingazi ve Berkada birer yetimhane kurmasna izin isteini talyan Elilii, Osmanl Hkmetine iletti. Hariciye ve Dahiliye Nezaretleri ile yaplan grmeler sonunda skpte talyan ocuklarnn bulunmad, Bingazi ve Berkada talyan tebaasnn yeterli olmad; bu yzden de buralarda mektep ve yetimhane kurulmasna lzum grlmedii, talyan Eliliine tebli edildi. Roma Hkmeti nezdinde gerekli giriimlerin yaplmas da, Hariciye Nezaretine havale edildi. zmirde mektep, kodrada66 yetimhane almas istekleri gerekli aratrmann yaplmas iin ertelenmiti ki; Aydn Vilayeti, zmirde talyan tebaasnn yeterli olduunu ve zmirde talyan mektebi almasnn bir mahzuru olmadn, Osmanl ynetimine iletti. Bylece, zmirde bir talyan kz mektebinin almas iin gerekli izin kt ve bu mektep, 7 Ekim 1906da trenle ald67.
59 60 61 62 63 64 65 66 67 Cuinet, a.g.e., s.461. Pernot, a.g.e., s.s.265-266. Scherzer, a.g.e., s.41. Cuinet, a.g.e., s.461. 27.05.2008de Okulun Trk Mdr Yardmcs Nurhan Atilla Simes ile Yaplan Grme. Babakanlk Osmanl Arivi, rade Maarif Tasnifi (MF), Dosya no: 10, Gmlek no: 1322 -4, s.1. Bavekalet statistik Umum Mdrl 1932-1933 Maarif statistii, no:31, 1934, s.168. kodrada yetimhane istei, gerekli aratrmann yaplmas iin daha ileri bir tarihe ertelendi. Babakanlk Osmanl Arivi, Meclis-i Vkela Mazbatalar Tasnifi (MV), Dosya no:109, Gmlek no:123, s.1; Babakanlk Osmanl Arivi, Yldz Tasnifi Sadrazam Kamil Paa Evrak (YEE KP), Dosya no:22, Gmlek no:2176, s.1; Babakanlk Osmanl Arivi, rade Maarif Tasnifi (MF), Dosya no:10,
13
Halil ZEOLU
Bu bilgiler dorultusunda, talyann 1904 ylndaki isteklerine baktmzda, karmza yle bir tablo kmaktadr: -Trablusgarp: talya; Bingazi ve Berkada birer yetimhane kurmak istiyordu. talyanlar, 1911de Trablusgarp igal ettiler 68. -Balkanlar: talya; skpte mektep, kodrada yetimhane kurmak istiyordu. Avusturya ile Balkanlar zerindeki kar atmalar, I. Dnya Savanda talya ve Avusturyann kar saflarda yer almalarna neden oldu. Hem Avusturyann ve hem de talyann Balkanlarda yaylmak istemesi, atmaya neden olmaktayd69. Ancak Avusturyann himayesinde bulunan bir ruhani cemiyetin kodrada bir yetimhanesi vard70. Buna kar, talya da kar hamle yaparak, durumu dengelemek istemekteydi. -zmir: talya, zmirde byk bir kz mektebi kurmak istemekteydi ve kurdu da. I. Dnya Sava srasnda zmir ehri ve Akdeniz Blgesinden adilane bir pay; 1915 Londra ve 1917 St. Jean de Maurienne gizli antlamalaryla, talyanlara vaad edildi. talya 1919 ylnda dzenlenen Paris Bar Konferansnda, bu antlamalara dayanarak, zmir de dahil olmak zere, Venizelosun talep ettii yerlerin kendisine vaad edildiini savundu71. Bu tablo, talyann, Osmanl topraklar zerinde -ve zmirde- okullar ve yetimhaneler araclyla nfuz oluturma ve talyan politikas dorultusunda eitime yn verme abalarn aka ortaya koymaktadr. nemli olan, talyann, sonradan igal etme veya yaylma amac ve olasl olan yerlerde, okullar ve yetimhaneler yoluyla nfuz alanlar oluturmasdr ki; Trablusgarp Sava ve I. Dnya Savandaki ve Paris Bar Konferansndaki talyan tutumu, tamamen bu politikay dorulamaktadr. Bu tablonun zmirde kurulmak istenen talyan Kz Mektebi araclyla belgelendirilmesi ise, zmir ehrinin eitim tarihi iin ayr bir nem tamaktadr. 4. Ecole talienn de Devlet Memurlarna Hakaret Aydn Vilayeti Mektubi Kaleminden 6 Temmuz 1915 tarihinde kan, bir rnei zmir talya Konsolosluuna, bir rnei de Osmanl Hkmetine gnderilen resmi yazda, zmir Belavistada reji idaresinin karsnda bulunan talyan Mektebinde72 telsiz ve telgraf haberlemesine elverili aletler bulunduunun haber
Gmlek no:1322 -4, s.s.1-5; Babakanlk Osmanl Arivi, Yldz Parakende Evrak Askeri Maruzat Tasnifi (Y PRK ASK), Dosya no:241, Gmlek no:76, s.1. Ergun Aybars, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi, 4. Bask, Ankara niversitesi Basmevi, 1995, s.s.70-73. Paul Kennedy, Byk Glerin Ykseli ve kleri, (ev.: Birtane Karanak), 6. Bask, Trkiye Bankas Kltr Yayn, 1996, s.237; Ergun Aybars, a.g.e., s.s.70, 82, 108-109. Babakanlk Osmanl Arivi, rade Maarif Tasnifi (MF), Dosya no:10, Gmlek no:1322 -4, s.s.1-3. Mevlt elebi, Milli Mcadele Dneminde Trk-talyan likileri, Dileri Bakanl Stratejik Aratrmalar Merkezi, Ankara, 1999, s.s.26, 28-29, 48. Bu okul, talyan Hkmetinin kurmu olduu talyan ulusal okulu idi. Okul hakknda Ecole talienne ksmnda gerekli bilgi verilmitir.
68 69 70 71 72
14
alnd belirtilmekteydi. Yine geen sene, Dandelo Zrhls zmirde iken; gerek gemi ile gerekse daryla haberleilmi olduunun, yaplan incelemeler sonunda anlalmas zerine, Bakumandanlk Vekaletinin kesin emrine uygun olarak, ad geen aletlerin mektepte bulunup bulunmadnn aratrlmas iin, Aydn Vilayeti tarafndan bir komisyon kuruldu. Bu komisyonda, Vilayet-i Umur- Ecnebiye Mdr ile beraber, Polis daresi Bakatibi Ragp, Telgraf Mfetti Muavini Fuad, askeriyeden telsiz ve telgraf uzmanlar smail Hakk ve Nureddin Bey ve Efendiler bulunmaktayd. Bu komisyon, mektepte gereken nezaket kurallar erevesinde grevini yapmakta iken, talya Konsolosu, mektebin Fizik laboratuarna gelerek ve uzlama iinde bulunduumuz bir devlet konsolosundan hi de beklenmeyen bir ekilde, hkmet memurlarnn hukuk ve haysiyetlerine uygun olmayan bir takm kt szler sarf etti. Bununla da yetinmeyerek, mektepte yaplan hakl ve kanuni tefti muamelesi ile kesinlikle alakas olmayan bir ekilde, hkmete mracaatla zlebilmesi kabul eden baz meselelerden bahisle, hkmetin yaptklarn eletirdi. Aldklar emri tam bir nezaketle yerine getiren ve grdkleri kt muameleye ramen soukkanllklarn koruyan komisyon yeleri, Mektep Mdr Don Olivera ve Fizik retmeni Msy Tankedeyerinin, bizzat zmir talyan Konsolosunun da itiraflarnda kabul ettii gibi, hakaretlere maruz kaldlar. Bu durum, talya Konsolosunun da kabul ettii zere, pheye yer vermeyecek ekilde meydandadr. Uluslararas hukuka tamamen aykr olan bu muameleler, Osmanl Hkmetinin ve onun araclyla da talyan Hkmetinin takdirine braklmaktayd. Ayrca, Aydn Vilayeti Valilii, konu hakknda talyan Konsolosluundan izahat beklemekteydi73. Aydn Vilayeti Valisinin konu hakkndaki slubu ilgintir. talya iin, uzlama iinde bulunduumuz bir devlet ifadesini kullanmaktadr. Oysa talya, Mays 1915te tilaf devletlerinin safnda I. Dnya Savana girdi74. Belgenin yazl tarihi ise, 6 Temmuz 1915tir. Grld gibi, bu tarihte Osmanl Devleti, talyanlarla kar saflarda sava halinde idi. Anlald zere, zmirdeki talyan Ulusal Okulunda telsiz ve haberleme aletleri bulunmakta ve bunlar, sava arifesinde, limana gelen zrhllarla haberlemede kullanlmaktayd. Bu aletlerin varln tefti iin okula gelen Osmanl Hkmet memurlar da talyan Konsolosunun hakaretlerine maruz kalmaktaydlar.
73 74
Babakanlk Osmanl Arivi, Dahiliye Emniyet-i Umumi 3. ube Tasnifi (DH EUM 3b), Dosya no:7, Gmlek no:21, s.1. Mete Tunay, Cemil Koak, Hikmet zdemir, Korkut Borotav, Selahattin Hilav, Murat Katolu, Ayla dekan, Trkiye Tarihi 4 ada Trkiye 1908-1980, stanbul, Cem Yaynevi, 1995, s.41.
15
Halil ZEOLU
Sonu zmir dndaki Osmanl topraklarnda 1861 ile 1912 yllar arasnda talyanlar 16 okul amlar iken75, zmirde bu tarihler arasnda 11 okul atlar. Kurulular bu tarihlerin dna sarkan Ecole Saint Polycarpe ve Gztepedeki Sacole taliane ve kurulu tarihi bilinmeyen Ecole de San Rocco da hesaba katldnda, talyanlarn, zmirde toplam 14 okul atklar grlmektedir. Bu, 1888de 1097 Latin ve 838 Katolii, 1893te 1347 Latin ve 872 Katolii, 1904te de 5.000 civarnda talyan tebaasn ve 350 talyan ocuunu barndran zmir iin, okullama asndan olduka iyi bir rakamdr 76. imdiye kadar verdiimiz bilgiler, talyan okullarnn ders programlar dikkate alndnda, ncelikle, bu okullarda talyancann n plana ktn gstermekte, fakat Trke ve Rumcann da bu okullarda okutulabildiini, Ermeni ve Rum mektebinde de talyancann bir ders olarak verilebildiini desteklemektedir. talyan okullarndan yetien veya bu kltrle temas eden rencilerin ise bu lkeye sempati ile bakmas, bu okullardaki talyan tebaal rencilerin de devletlerine ve kltrlerine bal vatandalar olarak yetitirilmesi rahatlkla anlalacak bir durumdur. Hal byleyken talyann zmirdeki bu eitimsel yaylm faaliyeti, sonradan aa vurduu, siyasi faaliyetlerinin alt yaps olarak grlebilir. Yine, bugn arsas zerinde Dokuz Eyll niversitesi Rektrlk binasnn bulunduu ve geen yzylda bir koleji andran talyan Kz Mektebinin, zmirin sembollerinden biri olabilecek bir kapasiteye sahip oluu da, incelediimiz dnemde, talyanlar iin zmirin ne denli nemli olduunu kantlamaktadr. Bunlarla beraber egemen bir devletin topraklarnda kurulmasna izin verdii bir yabanc okulun hamisi olan talyan Devletinin konsolosunun, egemen bir devlet olan Osmanl mparatorluunun memurlarna hakaretlerde bulunmas, talyan okullarn, zmirde ne derece gl, dokunulmaz ve zerk olduklarn gstermektedir. Yukarda belirtildii zere, zmirde ok iyi bir ekilde okullaan talyaya, sava srasnda gizli anlamalarla zmirin vaat edilmesi ve talyann, zmiri Paris Bar Konferansnda resmen istemesi, talyann nce Trablusgarpta yetimhaneler, Balkanlarda da mektep ve yetimhane kurmak isteyip, sonra bu blgelerde yaylma politikas gtmesi, bu lkenin, Osmanl Devletinin topraklarnda kurduu ve kurmak istedii okul ve yetimhanelerle siyasi amalarna zemin hazrladn ispatlamaktadr.
75 76
Polat, a.g.m., s.s.565-575. Aydn Vilayeti Salnamesi, 1304, s.377; Aydn Vilayeti Salnamesi, 1311, s.418; Babakanlk Osmanl Arivi, Yldz Tasnifi Sadrazam Kamil Paa Evrak (YEE KP), Dosya no:22, Gmlek no: 2176, s.1.
16
KAYNAKA I. Ariv Babakanlk Osmanl Arivi Dahiliye Emniyet-i Umumi 3. ube Tasnifi (DH EUM 3b), Dosya no:7, Gmlek no:21. rade Maarif Tasnifi (MF), Dosya no:10, Gmlek no:1322 -4. Meclis-i Vkela Mazbatalar Tasnifi (MV), Dosya no:109, Gmlek no:123. Yldz Tasnifi Sadrazam Kamil Paa Evrak (YEE KP), Dosya no:22, Gmlek no: 2176. Yldz Parakende Evrak Askeri Maruzat Tasnifi (Y PRK ASK), Dosya no:241, Gmlek no:76. II. Salnameler Aydn Vilayeti Salnamesi (1304) Aydn Vilayeti Salnamesi (1307) Aydn Vilayeti Salnamesi (1311) III. statistikler Bavekalet statistik Umum Mdrl 1932-1933 Maarif statistii (1934). No:31, stanbul: Devlet Matbaas. Bavekalet statistik Umum Mdrl 1933-1934 Maarif statistii (1935). No:68, stanbul: Devlet Matbaas. Bavekalet statistik Umum Direktrl 1937-1938 Maarif statistii (1939). No:145, stanbul: Shulet Basmevi. Bavekalet statistik Umum Mdrl 1939-1940 Maarif statistii (1942). No:187, Ankara: Ulusal Matbaa. Bavekalet statistik Umum Mdrl 1940-1941 Maarif statistii (1943). No:199, Ankara: Ulusal Matbaa. IV. Kitap ve Makaleler AYBARS, Ergun, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi, 4. Bask, Ankara niversitesi Basmevi, 1995. BEYRU, Rauf, 19.Yzylda zmirde Yaam, stanbul: Literatr Yaynlar, 2000. CUNET, Vital, La Turquie DAse, Paris, 1894.
17
Halil ZEOLU
ELEB, Mevlt, Milli Mcadele Dneminde Trk-talyan likileri, Dileri Bakanl Stratejik Aratrmalar Merkezi, Ankara, 1999. KENNEDY, Paul, Byk Glerin Ykseli ve kleri, (ev.: Birtane Karanak), 6. Bask, Trkiye Bankas, Kltr Yayn, 1996. PERNOT, Maurice, Rapport Sur Un Voyage Detude A Constantnople En gypte Et En Turque DAse, Paris, 1912. POLAT, lknur, Trk-talyan likileri erevesinde talyan Okullar Atatrk Yolu, S.4, Ankara niversitesi Basmevi, 1989. SCHERZER, Karl Von, zmir 1873, (ev.: lhan Pnar), zmir Bykehir Belediyesi Kltr Yayn, 2001. ENOCAK, Blent, Levantn Yldz; zmir, zmir, enocak Kltr Yayn, 2003. TEKEL, lhan, LKN, Selim; Osmanl mparatorluunda Eitim ve Bilgi retim Sisteminin Oluumu ve Dnm, Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1993. TUNAY, Mete; KOAK, Cemil; ZDEMR, Hikmet; BOROTAV, Korkut; HLAV, Selahattin; KATOLU, Murat; DEKAN, Ayla; Trkiye Tarihi 4 ada Trkiye 1908-1980, stanbul, Cem Yaynevi, 1995. TUTSAK, Sadiye, zmirde Eitim ve Eitimciler, Ankara, Kltr Bakanl Yaynlar, 2002. UYGUNLAR, Rza, zmir Ayyldz Kz talyan Okulunda, Yarm Ay, S.60, stanbul: Resimli Ay Matbaas, s.s.8-9, 23, 1937. YARANGA, Olaf, XIX. Yzyln lk Yarsnda Fransz Gezginlerinin Anlatmlarnda zmir, (ev.: Grhan Tmer), zmir Bykehir Belediyesi Kltr Yayn, 2000. YILMAZ, Fikret, YETKN, Sabri; zmir Kartpostallar, zmir Bykehir Belediyesi Kltr Yayn, 2003. Yurt Ansiklopedisi, C.6, Anadolu Yaynclk, 1982-1983. V. Grmeler 23.05.2008 Tarihinde zel talyan Ana ve lk Okulunun Trk Mdr Yardmcs Nurhan Atilla Simes ile Yaplan Grme. 27.05.2008 Tarihinde zel talyan Ana ve lk Okulunun Trk Mdr Yardmcs Nurhan Atilla Simes ile Yaplan Grme. VI. Tantm Brorleri zel talyan Ana ve lkokulu Kurum Tarihesi
18
ATATRKN ZMR ZYARETLER VE VEFATININ ZMRDEK YANKILARI

Melih TINAL* zet
Mustafa Kemal Atatrk, Kurtulu Savann hemen ardndan hastalnn arlat gnlere kadar birok yurt gezisine kmtr. Tarihler, bu gezilerin Trkiye Cumhuriyeti iin dnm noktalar saylabilecek gnlerde younlatn gstermektedir. Bu gezilerde halk ile i ie olan Atatrk, basn gibi kamuoyunu etkileyebilecek kurumlarla da grmelerde bulunmutur. zmir, Mustafa Kemal Atatrkn yaamnda nemli yeri olan kentlerden biridir. Kurtulu Savanda ilk kurunun ehit Gazeteci Hasan Tahsin tarafndan zmirde atlmasnn yannda; kent, Mustafa Kemalin annesi Zbeyde Hanmn kabrini barndrmaktadr. Atatrkn ilk ve son ei Ltife Hanm da, zmirin tannm ailelerinden Uakzadelere mensuptur. 10 Kasm 1938 tarihinde Gazi Mustafa Kemal Atatrkn vefat, tm yurdu olduu gibi zmiri de yasa bomu ve zmir halk zntsn dzenlenen trenlerde dile getirmitir. Anahtar Kelimeler: Atatrk, zmir, 10 Kasm, zmir Basn.
ATATRKS ZMR VSTS AND THE EVENTS TAKNG PLACE IN ZMR IN THE AFTERMATH OF HS DEATH Abstract
zmir is one of the significant cities in Mustafa Kemal Atatrks life. Other than the first bullet being shot in zmir by Martyr Journalist Hasan Tahsin, the city is home to the grave of Zbeyde Hanm, Mustafa Kemals mother. Latife Hanm, first and last wife of Atatrk was also a member of Uakizade family, a prominent family of zmir. Mustafa Kemal Atatrk has been to many trips in the country right after the War of Independence until his ilness has become heavier. The dates show that the trips intensified in sensitive periods. Atatrk, who has been close to the public in this trips, made contacts with institutions which may affect the public opinion, such as the pres. zmir as well as the whole country, mourned the death of Gazi Mustafa Kemal Atatrk on 10 November 1938 and people of zmir expressed their sadness in organized commemoretions. Keywords: Atatrk, zmir, 10 November, zmir Press.
* Yrd. Do. Dr.; Dokuz Eyll niversitesi, Edebiyat Fakltesi Tarih Blm.
19
Melih TINAL
Giri Atatrkn nderliinde gerekletirilen Trk Devriminin, Trk Milleti tarafndan benimsenmesinde, Onun Kurtulu Savann hemen ardndan uygulamaya balad halkyla i ie olma politikas gerei gerekletirdii yurt gezilerinin nemli pay bulunmaktadr1. Atatrkn yurt gezilerinin balca amac; bir taraftan yeni Trk Devletinin temel nitelik ve deerlerini tantmak2, dier taraftan da yllardr zor koullar altnda yaayan ve aralksz savalarla artk iyice yorgun den Trk milletinin, bata ekonomik olmak zere, birok alandaki sorunlarn yerinde grp, inceleyerek gerekli nlemleri almak dncesiydi. 1923 yl Ocak ay ile 1938 yl Mays ay arasndaki 15 yl akn srede birok yurt gezisine kan Atatrkn en sk ziyaret ettii kentlerden biri de zmir olmutur3. 15 Mays 1919 gn yaanan igal ile Trk milletinin elinden alnmak istenen Gzel zmir, igale kar ilk kurunun atld, dolaysyla, ulusal bamszlk mcadelesinin balatld kenttir. zmir; ulusal bamszlk savann balatlmas, igal sreci ve kurtuluta simge bir nem ve deer tamasnn yannda, annesi Zbeyde Hanmn burada vefat etmesi ve defnedilmesi ile ei Latife Hanmn zmirli bir aileye mensup olmas nedenleriyle Onun duygusal yaamnda da olduka anlaml ve nemli bir deere sahiptir. I- Atatrkn zmir Ziyaretleri Bugnk bilgilerimize gre Atatrkn zmire ilk ziyareti 1905 ylnda gereklemitir4. Bu ilk ziyaretle ilgili olarak Atatrk yle bir deerlendirme yapmtr:Benim zmiri ilk grdm gn, okuldan karlarak srgn yerine gittiim gndr. Bu gzel memlekette, srgne giderken birka saat geirmitim. O zaman bu gzel rhtm, batanbaa, bize can dman olan yabanc milletlerden olanlarla dolu grmtm. O zaman karar vermitim ki; zmir, gerek asil ve soylu Trk zmirlilerden gitmitir; fakat ne acdr ki, o tarihte gerei aklamama imkn yoktu5. Sz konusu dnemin anlatmna uygun olarak, Mustafa Kemal Beyin zmiri ikinci ziyareti 1907de, Suriyedeki grevinin ardndan yeni grev yeri olan Selnike gidii srasnda, yolcusu olduu geminin zmir Limanna uramasyla gerekleti6. Cumhuriyet dneminde Atatrkn Dileri Bakan olarak anlacak olan
1 Atatrkn yurt gezileri iin bkz. Mehmet Akif Tural, Cumhurbakan Halkn Arasnda Atatrkn Yurt Gezileri, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi II, Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara, 2002, s.s.371-393; Mehmet nder, Atatrkn Yurt Gezileri, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara, 1998; Erturul Zekai kte, Gazi Mustafa Kemal Atatrkn Yurt i Gezileri (1922-1931), Tarih Aratrmalar Vakf Yaynlar, stanbul, 2000. Nezahat zcan, Atatrkn Kastamonu Ziyareti ve Bu Ziyaretin nemi, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, C.XIX, S.57, Kasm 2003, s.3. Atatrkn Yan Banda ankaya Kk Ktphanecisi Nuri Ulusunun Hatralar, (der.: M. Kemal Ulusu), Doan Kitap, stanbul, 2008, s.101. Necmi lker-Vehbi Gnay-Latif Dademir, zmirin Sevin Gnleri, Atatrkn zmir Ziyaretleri, Ege niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezi, zmir, 2009, s.11; Ali Fuat Cebesoy, Snf Arkadam Atatrk, stanbul, 1967, s.86. Ahmet Grel, Gazinin zmir Gnleri, zmir Tarih ve Toplum, S.3, Aralk 2008, s.8. Yusuf Hikmet Bayur, Atatrk Hayat ve Eseri - Doumundan Samsuna kna Kadar, Atatrk
2 3 4 5 6
20
Atatrkn zmir Ziyaretleri...
Dr. Tevfik Rt Aras, Mustafa Kemal Bey ile 1907 ylnda zmirde karlamalarn ve bu karlamann kendi yaamndaki etkisini anlatrken 1907 sonbaharnda zmir Hastanesinin nisaiye kliniinde greve baladm. Ayrca hususi bir muayenehane atm. Btn almam mesleime hasretmitim. Bir tesadf btn hayatm deitirdi. Konak Meydanndaki bir kraathanede Erkn- Harp Kolaas Mustafa Kemal Beyle karlatk. 1905de Beyrutta tanmtk. amdan Selnike giderken zmire uram() zmirdeki tesadf benim hayatmn bir dnm noktas oldu. O gn memleketin hali konusunda ikimiz de iimizi dktk() Konak Meydanndaki kraathaneden o gn vatann sevenlerin artk harekete gemesi zamannn oktan gelmi olduu kanaatini paylaarak ktk7 eklinde bir deerlendirme yapar. ada aratrmalara yansd biimiyle Trk Kurtulu Savandan nce Mustafa Kemalin son8 zmir ziyareti 22 Eyll 1913 tarihinde gereklemitir9. Bu ziyaretinde yannda Dr. Tevfik Rt Bey de bulunmaktadr10. Atatrkn deer verdii bestekrlardan biri olarak cumhuriyet dneminde sk sk ankaya Kk ve Dolmabahe Sarayna davet edilen Dr. kr enozan hatralarnda Kurmay Binba Mustafa Kemal Beyi evinde misafir ettiini belirtmektedir11. Bilindii gibi; Mondros Mtarekesi sonras srete Amerika Birleik Devletleri, ngiltere ve Fransa lsnce kkrtlarak, onlarn himayelerinde Trkiyeye saldrsna gz yumulan Yunanistan 15 Mays 1919da zmiri igal etmi; ama, ayn zmir Mill Mcadelenin iaret fieinin atelendii yer olmutur. zmirin kurtuluundan sonra, 10 Eyll 1922de, zmire giren12 Mustafa Kemal Paa kente drdnc kez gelmi olmaktadr. Mustafa Kemal, nce Karyakadaki plikizade Kknde kalr; daha sonra ise Uakzadelerin Gztepedeki kknde uzun sreli ikmet ederek kentte gzlem ve incelemelerde bulunur13.
7 8 Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara, 1997, s.23; lker-Gnay-Dademir, a.g.e., s.12. Dileri Bakan Dr. Tevfik Rt Arasn Anlar, Atatrkn Kaybettii Tek Sava, (yay. haz.: Sadun Tanju), Hrriyet, 10-11 Kasm 1987; Bayur, a.g.e., s.23. Kolaas Mustafa Kemal Bey 1911 ylnda talyanlarn Trablusgarb igal etmesi zerine igale urayan blge halkn talyanlara kar silahlandrmak ve asker eitim vermek amacyla blgeye gnderilmi ve bu yolculuk srasnda bir sre zmirin Urla ilesinde konaklamtr: Nuyan Yiit, Atatrkle 30 Yl, brahim Sreyya Yiitin yks, Remzi Kitabevi, stanbul, 2004, s.s.27-28. Zeki Arkan, zmir Basnndan Semeler 1872-1922, C.I, zmir Bykehir Belediyesi Kltr Yaynlar, zmir, 2001, s.235. Bayur, a.g.e., s.57. lker-Gnay-Dademir, a.g.e., s.16. Utkan Kocatrk, Atatrk ve Trkiye Cumhuriyeti Tarihi Kronolojisi 1918-1938, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 2000, s.343; Kemal Ar, zmirin Kurtuluu ve Yzba erafettin: nc Kl, Geniletilmi 3. Bask, Zeus Kitabevi, zmir, 2009, s.s.287-288. Andrew Mango, Atatrk, Sabah Kitaplar, stanbul, 2000, s.s.338-339; Kocatrk, a.g.e., s.345; Atatrkn yaveri Salih Bozok anlarnda Mustafa Kemal Paann zmirin kurtuluu sonrasnda kentte konaklad evlerle ilgili u bilgilere yer vermektedir:zmirin igalinde bir gece Karyakada kaldk. Deniz ok fena koktuu iin orada daha fazla kalamadk. M. Kemal Paa Hazretlerinin ikametleri iin baz kkler, konaklar gsterilmiti. Bu arada Uakzade Muammer Beyin evi de vard. Paa hepsini birer birer gezerek grdkten sonra rhtmda bir doktorun binasnda ikamet etmeyi tercih ettiler. Muammer Beyin evine gittiimiz zaman bizi Latife Hanm karlamt. Pederi ile validesi ve kardeleri Avrupada bulunduklarndan Latife Hanm byk validesi ile yalnz olarak evde oturuyormu. Latife Hanm aydn bir kz olduu iin ifadeleriyle ve her trl bilgi, grg, tutum ve davranlaryla Paay memnun etmilerdi. Fakat M. Kemal Paa her nedense orada kalmak istememilerdi. Rhtmda karargh ittihaz ettiimiz binaya naklettikten bir iki gn sonra zmirde byk bir yangn kt. Ve bizim ikamet ettiimiz binaya kadar yaklanca, oradan Muammer Beyin evine nakletmek mecburiyetinde kaldk.: Salih Bozok, Yaveri Atatrk Anlatyor, (yay. haz.: Can Dndar), Doan Kitap, stanbul, 2001, s.87.
9 10 11 12 13
21
Melih TINAL
ki hafta sonra, 24 Eyll 1922de, kendisine zmir Hemerilii verilen Mustafa Kemal Paa14, duygularn yle dile getirmitir: zmirin muhterem ve hamiyetli [vatan, millet ve onur anlay yksek] ahalisine, zmir Belde ve dare Meclisleri aracl ile bana zmir Hemerilii nvann tevcih ettiinize muttali oldum[rendim]. Vatanmzn Akdenize kar nr- ayn[gz] olan dman istilsndan tahlsi[kurtuluu] in btn memleketi seve seve senelerce mihnet ve fedakrlklara sevk etmi bulunan zmirimizin hemehrileri arasnda saylmak benim iin nihyetsiz bir meserret ve mbht[sevin ve mutluluk] hsl etmitir15. T.B.M.M. Bakan ve Bakomutan Mustafa Kemal Paa 14 Ocak 1923de kt Bat Anadolu gezisi kapsamnda zmiri de ziyaret etmitir16. Mustafa Kemal; bu gezinin amacn Byk Nutukunda yle aklamaktadr:lk Meclis son senesine dhil olmu bulunuyordu. Yeni intihap[seim] mnasebetiyle, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetini siyas bir frkaya tahvil etmee [partiye dntrmeye] karar vermitim. Sulh takarrr ettii [gerekletii] takdirde, cemiyet tekiltmzn, siyas frkaya inklbn lzumlu gryordum. Bu hususta da halk ile bizzat hasbhal etmei muvafk ve faydal mtalaa ediyordum. Zaferden sonra talim ve terbiye ile itigale balam olan ordumuzu da yakndan grmek istiyordum. te bu maksatlarla, Garb Anadoluda bir seyahat icra etmek zere 14 Knunusani [Ocak] 1923 tarihinde Ankaradan hareket ettim. Eskiehirden itibaren zmit, Bursa, zmir, Balkesirde halk mnasip mahallerde toplayarak uzun hasbhallerde bulundum. Ahalinin, bana istedikleri gibi serbest sualler tevcih etmesini talep ettim. Sorulan suallere cevap tekil etmek zere alt saat, yedi saat devam eden konferanslar verdim17. zmiri de kapsayan bu uzun Bat Anadolu ziyareti Atatrkn yaamndaki nemli olaylara da sahne oldu. Bunlardan ilki annesi Zbeyde Hanmn vefat haberini gezinin hemen balangcnda Eskiehirde almasyd18. Gezi sresince yaanan bir dier nemli gelime Mustafa Kemal Paann, 29 Ocak 1923 gn, saat 17.00de, zmirin tannm ailelerinden olan Uakzadelerin Gztepedeki konanda sade bir nikh treni ile evlenmesiydi19. Mustafa Kemal Paa, nikh treninden birka gn sonra zmir gazetecileri ile gerekletirdii grmede; Lozan Konferansndaki tkankln, emperyalist devletlerin Trkiyenin tam bamszln tanmama eilimlerinden kaynaklandn, tilf Devletlerinin, Trkiyenin ve Trkiye halknn varlnn ve gelimesinin kesinlikle zorunlu kld artlar kabul ve onaylayc bir dnceye henz gelmedikleri anlalyor ifadesiyle dile getirerek, Milli Mcadelede Trk ulusunun hangi devletlerle ve glerle, hangi tr ama iin savadn basn yoluyla halka bildiriyordu20. Kente yakn dier yerleim birimlerindeki incelemeleri sonrasnda, 10 ubat 1923de, yeniden zmire
14 15 16 17 18 Eren Akiek, Mustafa Kemal Olmak, Toplumsal Dnm Yaynlar, stanbul, 2004, s.24; Hakimiyet-i Milliye, 1 Terin-i Evvel 1922. lker-Gnay-Dademir, a.g.e., s.44; Grel, a.g.m., s.10. zmir Yollarnda, Atatrkn Bat Anadolu Gezisi 14 Ocak 1923-20 ubat 1923, (yay. haz.: Mehmet nder), Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 1989, s.9. Mustafa Kemal Atatrk, Nutuk, 1919-1927, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara, 1991, s.523. Bozok, a.g.e., s.96; Mango, a.g.e., s.358; Mustafa Kemal zmirde annesinin kabri banda u tarihi cmleleri dile getirmiti: Validemin medfeni [mezar] nnde ve Allahn huzurunda aht ve peyman ediyorum, bu kadar kan dkerek milletin istihsal ve tesbit ettii hakimiyetin muhafaza ve mdafaas iin icap ederse, valdemin yanna gitmekte asla tereddt etmeyeceim. Hakimiyet-i Milliye uruna canm vermek, benim iin vicdan ve namus borcu olsun: Ylmaz etiner, Son Padiah Vahdettin, stanbul, 1993, s.s.244-245, Lord Kinross, Atatrk, stanbul, 1972, s.561. Yiit, a.g.e., s.231; zmir Yollarnda, s.13. lker-Gnay-Dademir, a.g.e., s.63.; Mango, a.g.e., s.361.
19 20
22
gelen Gazi, 17 ubat 1923de toplanan zmir ktisat Kongresinin a konumasnda, yeni Trk devletinin benimseyecei tam bamszlk lks hakknda i ve d kamuoyuna u bilgilerle mesaj vermek istemitir: Efendiler; Tarih, milletimizin itil ve inhitt[ykseli ve knn] esbabn[nedenlerini] ararken birok siyas, asker, itima sebepler bulmakta ve saymaktadr. phe yok btn bu sebepler hadisat- itimaiyede [toplumsal, sosyal olaylarda] messirdirler. Bir milletin dorudan doruya hayatyla alkadar olan, o milletin iktisadiyatdr. Tarihin ve tecrbenin tesbit ettii bu hakikat bizim mill hayatmzda ve mill tarihimizde tamamen mtecellidir [gereklemitir]21 Mustafa Kemal Paann bir sonraki zmir ziyaretinde ei Ltife Hanm da kendisine elik etmiti. 27 Temmuz 1923de zmire ulaan Gazi, Gztepedeki Uakizde Konanda misafir olur ve ayn gnn akam Hkmet Konanda erefine verilen ziyafette yldan fazla bir sre dman igali altnda kalan zmir halknn kendisine gsterdii ilgi ve sevgiye u szler ile teekkr eder: Muhterem Efendiler, Bu gece zmir halkn bi-hakkn temsil eden kymetli heyetinizin muvacehesinde bulunmak benim iin byk bir saadet oldu. zmir halknn geen defa olduu gibi, bilhassa bu defa hakkmda izhar eylemi olduu samim tezahrata kar hissettiim memnuniyeti dorudan doruya kendilerine ifade etmek mmkn olamad; fakat bunu heyet-i liyenize arz ve heyet-i liyeniz vastasile btn halka ibla mmkn olacan zannediyorum. Binaenaleyh btn teekkratm heyet-i aliyenize arzediyorum22. Mustafa Kemal Paann Cumhurbakan sfatyla ilk zmir ziyareti 1924 yl Ocak aynda gerekleti23. Bu ziyareti srasnda, 16 Ocak gn zmir Sanatlar Okulunda24 incelemelerde bulunmu ve okulun eref defterine u satrlar yazmtr:On bir ay evvel, mektebi ziyaret etmitim. O zamanki mehudatmla [gzle grlen eyler] bugn grdklerim arasnda mhim, mspet farklar vardr. allyor. Mesai mit bah noktaya mteveccihen ayan- memnuniyet bir surette yryor. Trkiye Cumhuriyeti bu sanat mekteplerinin tam inkiafna ok muhtatr25. Mustafa Kemal, ubat ay balarnda zmirde dzenlenen Harp Oyunlarn izlemek zere kente gelen stanbul basnnn ileri gelenleriyle de grm ve basndan Cumhuriyet idaresinin baarya ulaabilmesi iin gereken yardm gstermelerini istemiti26. Gazi Mustafa Kemal, 1925 yl Ekim aynda gerekletirdii zmir gezisinde27, konaklad Naim Palas oteli yaknlarna Gztepe ve Karyaka semtlerinden vapurlarla gelen halka yle seslendi:Ben btn zmiri ve zmirlileri severim. Gzel zmirin temiz kalpli insanlarnn da beni sevdiklerinden eminim. Yalnz bir tesadf beni Karyakaya daha ok balamtr. Karyakallar, anam sizin barnzda, sizin topraklarnzda yatyor28.
21 22 23 24 25 26 27 28 A. Afetinan, zmir ktisat Kongresi-17 ubat-4 Mart 1923, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1989, s.57. Atatrkn Sylev ve Demeleri II (1906-1938), Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara, 1997, s.80. nder, a.g.e., s.s.252-253. 1868 ylnda alan zmir Hamidiye Sanayi Mektebi. Hakimiyet-i Milliye, 18 Kanunusani 1924. Atatrk Byk Nutukunda bu gezisiyle ilgili u bilgileri vermektedir: 1924 yl banda Ocak ay banda zmire gittim. Orada iki ay kaldm. Hilfetin kaldrlmas zamannn geldiine orada iken karar verdim: Mustafa Kemal Atatrk, Nutuk, s.571; lker-Gnay-Dademir, a.g.e., s.94. Tural, a.g.m., s.378. Hakimiyet-i Milliye, 13 Birinci Terin 1925; Ahenk, 14 Ekim 1925; Atatrkn Sylev ve Demeleri II, s.238.
23
Melih TINAL
Atatrkn bir dier zmir ziyareti 1926 yl Haziran aynda yaand. Kendisine kar dzenlenen suikast giriiminin aa kmas sonrasnda zmire gelen Gazi, zmirde kald gnlerde Naim Palas otelinde ikamet etti. 24 Haziranda smet Paa, Dr. Tevfik Rt Bey ve Fahrettin Altay Paa ile birlikte Karyaka Spor Kulbnde incelemelerde bulunmu ve kulbn eref defterine u satrlar yazmtr: Karyaka Spor Kulbne: Kar karya bulunduum genlik, iftihara ok ayandr. Bu genlik muvacehesinde istikbalin kuvveti ve saadeti ne bariz grnmektedir29. Mustafa Kemal Paa bu ziyaretinde Bornovadaki Ziraat Mektebinde de incelemelerde bulunmu ve okuldaki incelemeleri srasnda Manisann Soma kazasndan gelen bir renciye Milli Mcadeleyle ilgili u aklamalarda bulunmutur: Soma halk Kuva-y Milliye ordusu olarak Yunanllar durdurdu; biz de Erzurum, Sivas ve Amasya Kongrelerini yaptk ve Trkiye Byk Millet Meclisini kurduk. Eer Somada, Akhisarda, Denizlide Yunanllara kar konulmasayd, Yunanllar Ankaraya bizden nce girecekti, iler gleecekti30. Mustafa Kemal Paann 1930 yl ubat aynda gerekletirdii zmir ziyaretinde daha nce defalarca kald Naim Palas oteli kendisine hediye edildi31. Gazi, bu ziyaretinde Bucada da incelemelerde bulunmu ve Sargll Hasanaann 1926da satn ald baheyi gezmitir32. Atatrkn 1931 yl Ocak aynda gerekletirdii zmir ziyaretinde okul ziyaretleri nemli yer tutmutu. 1 ubat 1931 tarihinde zmir Erkek ve Kz Liselerini inceledi. Trkiyenin kkl eitim kurumlar arasnda bulunan bu okullarda rencilerle bir araya gelerek dersleri takip etti. zmir Kz Lisesinde yapt incelemede okulun hatra defterine unlar yazmtr: zmir Kz Lisesinde grdm intizamdan, hususuyla bilgi ve milli terbiye vermekte ve almaktaki byk dikkat ve heyecandan ok memnun oldum. rencilere teekkr ederim33. zmir Erkek Lisesindeki incelemede ise yannda bu okulun mezunlarndan olan Vasf [nar] Bey de bulunmaktayd. Gazi okuldan ayrlrken okul mdr Hilmi [Erdim] Beye okuldaki hzl geliim nedeniyle memnuniyetlerini bildirdi34. Dnemin bir dier nemli gelimesi, Trk kadnlarna siyas haklarn tannmas idi. Mustafa Kemal, Kz Muallim Mektebinde35 yapt konumada -ki bu konumasndan ksa bir sre sonra Trk kadnnn siyas alanda eitlii salanmtr- konu hakkndaki dncelerini rencilere u cmlelerle nakletmiti: ...Trk kadnlar memleketin mukadderatn millet namna idare eden siyas zmreye girmek arzusunu gsteriyorlar. Memleketin ve milletin vatandalara ykledii vazifelerin hibirinden, kendilerinin uzak braklabileceini de dnmyorlar. nk vazife karl olmayan hak mevcut deildir36.
29 30 31 32 33 34 35 36
K. Doan Dirik, Vali Paa Kzm Dirik-Bandrma Vapurundan Halkn Kalbine, (yay. dn.: Kemal Ar), Grer Yaynlar, stanbul, 2008, s.190; Erkan Sere, Fikret Ylmaz, Sabri Yetkin, Kllerinden Doan ehir, zmir Byk ehir Belediyesi Kltr Yayn, zmir, 2003, s.48. Ahmet Bekir Palazolu, Atatrkn Okul Gezileri, T.C. Milli Eitim Bakanl Yaynlar, Ankara, 1999, s.178. Yeni Asr, 27 ubat 1930; nder, a.g.e., s.255: Bina gnmzde Atatrk Mzesi olarak hizmet vermektedir. Anadolu, 2 Mart 1930; lker-Gnay-Dademir, a.g.e., s.163. Yeni Asr, 2 ubat 1931. Anadolu, 2 ubat 1931; Palazolu, a.g.e., s.s.257-259. 1922-1923 retim ylnda Darlmuallimat adyla alan kz retmen okulu. Anadolu, 3 ubat 1931; Hasan Rza Soyak, Atatrkten Hatralar, Yap Kredi Bankas A.. Yaynlar, stanbul, 1973, s.461.
24
Cumhurbakan Gazi Mustafa Kemal, 1933 yl balarnda gerekletirdii yurt gezisi programnda yer alan zmir ziyaretinde; 1 ubatta zmir Valilii, zmir ehir Komutanl ve Belediyeyi37, 2 ubatta Bornova Ziraat Mektebi ve Karyaka Halk Eitim Merkezini38, 3 ubatta da Milli Ktphane ve ncir Kooperatifini ziyaret etti39. Sz konusu ziyaretinden 14 ay sonra, 9 Nisan 1934 tarihinde ise beraberinde zzettin [allar] Paa, Kzm [Karabekir] Paa, Kl Ali, Salih [Bozok] ve Nuri [Conker] Beyler olduu halde zmire gelen Gazi Mustafa Kemal, asker birlik denetlemelerine arlk verdi40. 1930lu yllarla birlikte Avrupadaki devletlerin yaylmac politikalar gtmeye balamasyla, Trkiye Balkan Antantnn kurulmasna nclk etmiti. Balkan Antantnn kuruluu srecinde Yunanistan ile sk ibirlii ierisinde olan Trkiye, yaylmac devletlerin Asya ve Afrika zerindeki planlarnn ortaya kyla birlikte benzer bir ibirliini ran ile de gerekletirme aray iine girdi41. Bu ibirliinin balangcn tekil edecek ekilde, ran ah Rza Pehlevi 1934 yl Haziran aynda Trkiyeye bir ziyarette bulundu42. Ankarada, blge bar adna olumlu gelimeler ve karlkl gven salanmasn amalayan grmeleri izleyen gnlerde, Gazi Mustafa Kemal, ran ah Rza Pehlevi, Babakan smet Paa ve Dileri Bakan Tevfik Rt Bey, 22 Haziranda zmire gelmiler ve kentte kaldklar sre boyunca, Bornova Ziraat Enstits43, Milli Ktphane, Kz Muallim Mektebi ve Halkevini ziyaret etmilerdir44. 24 Haziran 1934 tarihinde zmirden ayrlan Gazinin bu ziyareti, kente yapt son ziyaret olmutur. II- Atatrkn Vefatnn zmir Kamuoyundaki Yanklar Yaam boyunca zellikle mesleinin getirdii birok salk sorunu yaayan Atatrk45, bilindii gibi yakaland karacier rahatszlnn, vefatndan yaklak bir ay46 ncesinden itibaren iddetini arttrmasnn sonucu olarak 10 Kasm 1938 saat
37 38 39 40 41 42 43 44 45 Anadolu, 2 ubat 1933. Yeni Asr, 3 ubat 1933. BCA, 30.10.0.0./2.11.10; Anadolu, 4 ubat 1933; Dirik, a.g.e., s.198. Cumhuriyet, 11 Nisan 1934; Anadolu, 11 Nisan 1934; Grel, a.g.m., s.14; lker-Gnay-Dademir, a.g.e., s.193. Mehmet Gnlbol-Cem Sar, 1919-1938 Yllar Arasnda Trk D Politikas, Olaylarla Trk D Politikas, Siyasal Kitabevi, Ankara, 1996, s.106. Cumhuriyet, 20 Haziran 1934; Yeni Asr, 20 Haziran 1934; Bill N. imir, Atatrk ve Afganistan, Avrasya Stratejik Aratrmalar Merkezi Yaynlar, Ankara, 2002, s.331. 1922 ylnda alan zmir Mntka Ziraat Mektebi. Dirik, a.g.e., s.198; Anadolu, 25 Haziran 1934. Kl Ali, Atatrkn Son Gnleri, Sel Yaynlar, stanbul, 1955, s.s.7-8; Eren Akiek, Atatrkn Hastalklar ve lm, Gven Kitabevi, zmir, 2005, s.s.313-316.; Soyak, a.g.e., s.s.721-722; Hasan Rza Soyak Atatrkn yaam boyunca geirmi olduu rahatszlklar hakknda u bilgileri vermektedir: Sakarya muharebeleri esnasnda attan dp, kaburga kemiklerinin krlmasndan ve baz alelade mevsim rahatszlklarndan baka, Byk Adamn hayatnda geirdii mhim hastalklar hatrlamaa alyordum; tahattur edebildiklerim unlardan ibaretti: Bingazide iken gzlerinde beliren arza Birinci Dnya Harbi iinde Carlsbata giderek tedavi ettirdii bbrek rahatszl Olaanst alma ve yorgunluklar sonunda yl arayla gelen grne nazaran- iki kalp krizi ve 1936 senesi Kasm aynda atlatt zatrre tehlikesi. Belgelerle Atatrk, T.C. Milli Savunma Bakanl, Ankara, 1999, s.59: Eserde Atatrkn hastalyla ilgili yaynlanan ilk teblie de yer verilmitir: Atatrkn geirmekte olduu karacier rahatszl son zamanlarda arlam ve shh durumu bugn resm tebli ile neredilmitir. Bundan sonra da ner edilecektir. Bu vaziyet dolaysyla Cumhuriyet Ordusunda inzibat ve teyakkuz hususlarna bir kat daha itina olunmasn ehemmiyetle rica ederim. 18.10.38 gn 286 say.
46
25
Melih TINAL
09.05de vefat etmitir. Atatrkn vefat mdv [tedavi eden, iyiletiren] tabipler Prof. Dr. Neet mer rdelp, Prof. Dr. Mim Kemal ke ve Dr. Nihad Reat Belger ile mvir [danlan] tabipler Prof. Dr. Akil Muhtar zden, Prof. Dr. Hayrullah Diker, Prof. Dr. Sreyya H. Serter, M. Kmil Berk ve Dr. Abravaya Marmaraldan oluan kurulun hazrlad u raporla tespit edilmitir: Reisicumhur Atatrkn umum hallerindeki vehamet dn gece 24te neredilen tebliden sonra her an artarak bugn, 10 kinci terin [Kasm] 1938 Perembe sabah saat dokuzu be gee byk efimiz derin koma iinde terk hayat etmilerdir47. Atatrkn vefat sonrasnda, ileri Bakan kr Kaya imzasyla 10 Kasm 1938 tarihinde bir hkmet teblii yaynland. Teblide hkmetin iinde bulunulan bu hassas gnde sorumluluklarn gereiyle yerine getirerek grevinin banda olduu, kurulu dzen ve vaziyeti idame konusunda Trk milletinin hkmetiyle uyumlu olacandan phe duyulmad ve anayasa gerei Trkiye Byk Millet Meclisi Bakan Abdlhalik Rendann Cumhurbakanl vekleti grevini yerine getirdii ifadeleriyle devletin sreklilii vurgulandktan sonra Atatrk ile ilgili olarak u cmlelere yer verilmiti:Bugn ayrlna aladmz byk efimiz Atatrk, her vakit Trk milletine gvendi, eserlerini bu gvenle yapt, idamesi esbabn da istikmal[tamamlama, bitirme] ederek gvenle byk milletimize brakt. Ebed Trk milleti onun eserlerini ebediyetle yaatacaktr. Trk genlii onun kymetli vedias [emanet] olan Trkiye Cumhuriyetini daima koruyacak ve onun izinde yryecektir. Kemal Atatrk, Trkn tarihinde ve gnlnde daima yaayacaktr.48 Atatrkn naa stanbul niversitesi Teoloji Enstits Mdr Ord. Prof. Dr. M. erafettin Yaltkayann gzetiminde slm ananesine uygun olarak ykandktan49 sonra yine ayn gn, yani 11 Kasm 1938 Cuma gn, Glhane Tp Akademisinde grev yapan Prof. Dr. Ltfi Aksu tarafndan tahnit [Naan bozulmasn engelleyen tbb ilem] edildi50. Cenaze namaz ise naan Ankaraya nakledilecei gn olan 19 Kasmda klnd51. Atatrkn cenaze treniyle ilgili program 13 Kasm 1938de Milli Mdafaa Vekili Kzm zalpn yaynlad bir genelge ile duyuruldu. Genelge, resm cenaze treninin 21 Kasm 1938 Pazartesi gn yaplacan, Atatrkn naann Ankaraya nakline kadar, Dolmabahe Saray Merasim Salonunda bulundurulacan ve bu sre zarfnda 6 st rtbeli subay
47 Ayn Tarihi, S.60, Mkerrer, 1-30 kinci Terin 1938, Basn Genel Direktrl, s.20; Ulus, 11 Son Terin 1938; Belgelerle, s.77; Atatrkn lm ve Antkabire Nakil Gnleri, Trkiye Barolar Birlii Yaynlar:168 (kratr ve yay. haz.: Turan Tanyer), Ankara, 2009, s.5; Atatrkn Srda Kl Alinin Anlar, (der.: Hulsi Turgut), Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 2005, s.660. Ulus, 11 kinci Terin 1938; Cumhuriyet, 11 kinci Terin 1938; Ayn Tarihi, S.60 Mkerrer, 1-30 kinci Terin 1938, Basn Genel Direktrl, s.s.20-21. Refik Ahmet Sevengil, Atatrkn Cenaze Trenine Dair Hatralar, nklp Genlii, Yl:1, S.5, stanbul, 1952, s.s.18-19. Akiek, a.g.e., s.82; Atatrkn lm..., s.6. Seyfullah Esin, Atatrkn Cenaze Merasimine Dair Hatralar, Trk Kltr, Yl XIV, S.157 Atatrk Says, s.22; Cenaze namazna ilikin haber Anadolu Ajansnn 19 Kasm tarihli blteninde yle yer ald:Dolmabahe sarayna gelince, burada hazrlklar erkence balamt. Byk lnn son ihtiram nbetini bekleyen yaverleri ve dostlar, byk niformal subaylar, vali ve belediye reisi, bu hazrlklara nezaret ediyorlard. Sarayn byk kaps nnde yzlerce elenk var. Dolmabahenin aal caddesi iki sra elenklerle bir iek sergisi halinde. erde merasim balamadan, ailesinin talebi ile byk lnn namaz klnmak suretiyle hususi merasim yaplyor. Tekbir Trke verilmi, namaz slm Tetkikleri Enstits Direktr Ordinarys Prof. erafettin Yaltkaya tarafndan kldrlmtr.: Ali Gler, Atatrkn lm, Cenaze Namaz ve Defin lemi, Trkler, C.16, Ankara 2002, s.512.
48 49 50 51
26
tarafndan ihtiram nbeti tutulacan, 19 Kasm 1938 gn saat 08.30da cenazenin Ankaraya nakil srecinin balayacan ve cenaze alayna Birinci Ordu Mfettii Fahrettin Altayn komuta edeceini iermekteydi52. Ankara ile birlikte Trkiyenin tamamnda yaplacak cenaze trenine ilikin hkmet u kararlar almt: -Ankarada cenaze treni yaplacak olan 21 Kasm 1938de lkedeki resm kurumlar ve okullar kapal olacaktr. zel kurulularn da kapatlmas iin vilyetler tarafndan tavsiyelerde bulunulacaktr. -Cenaze merasiminin ertesi gnne kadar bayraklar yarya ekilecek, sinema, tiyatro, bar gibi elence yerlerinin kapal tutulmas da ayn ekilde salanacaktr. -Atatrkn lm tarihi olan 10 Kasmdan itibaren bir ay sreyle devlet memurlar suare ve akam yemeklerine katlmayacaklar ve kendileri de yemek daveti vermeyeceklerdir. -l ve ile merkezlerinde cenaze merasimi gn Atatrkn hatrasn anmak iin merasimler ve konumalar yaplacaktr53. Atatrkn vefat haberi tm yurtta olduu gibi zmirde de byk bir znt ile karland. zmirliler Atatrkn vefatn Vali Fazl Glein, 10 Kasm 1938 Perembe gn leden sonra vilyet makamndan kentin drt bir tarafndaki hoparlrler/ses ykselticiler araclyla yapt konuma ile rendi54. 10 Kasm gn akam saatlerinde ikinci basksn yapan Anadolu gazetesi Atatrkn vefatn Byk Atamz kaybettik ve tarihe verdik. Trk Milleti sa olsun. Meclis Yarn Toplanyor! eklinde duyuruyordu. Haberin devamnda Trk milletinin, yeni lideri etrafndaki yerini alarak lkenin geliiminin devam edecei de ifade edilmekteydi55. Anadolu gazetesi 11 Kasm 1938 tarihli nshasnda Atatrkn lm haberini ve zmirin acsn bir kez daha kaln ve siyah puntolarla zmir Istrap ve Gzya inde-Onu Yetitiren Millet ve Onun Kurtard Vatan Varolsun! baln kullanarak vurgulad. Yine ayn gn, ehir meclisinde yaplan toplantda dnemin Belediye Bakan Behet Uz; Atatrkn yalnzca Trk milletinin deil, dier milletlerin de saygsn kazanm bir lider olduunu, bu byk acya ramen Onun Trk milletine kazandrd deerlere ballk hisleriyle, gelecek kuaklarn rejimi, devrimleri ve cumhuriyeti koruyacaklarn dile getirdi. Behet Uzun konumas sonras be dakikalk sayg duruu gerekletirildi56.
52 53 54 Belgelerle..., s.s.129-131 Babakanlk Cumhuriyet Arivi, 30.18.1.2/85.98.11; Ulus, 16 kinci Terin 1938; Cumhuriyet, 16 kinci Terin 1938; Hakan Uzun, Liderine Alayan Bir Ulus: Atatrkn Ankaradaki Cenaze Treni, Atatrk Yolu, Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits Dergisi, S.43, Bahar 2009, s.535. Anadolu, 11 Kasm 1938: Sayn Vatandalarm; Byk efimiz Atatrk, bugn saat 9.05de vefat etmilerdir. Onu yetitiren millet ve onun kurduu vatan sa olsun! Bu haber, hepimizi elemlere, kederlere garketti. Hepiniz mteessirsiniz. Bu teessrde hakly; fakat barmza ta basarak tahamml gstermemiz ve iimize, gcmze devam etmemiz icap eder. Yaplacak merasimleri biz programlayp sizi haberdar edeceiz. lerimizde yalnz kendimiz iin deil, ayn zamanda vatan ve milletimiz iin almakta olduumuzu dnerek teessr sevkiyle ilerde geveklik gstermemek lazm gelir. Sizlere hepinize ayr ayr yrekten taziyelerimi sunarm. Milletimize vatanmza ebediyet ve saadet dilerim. Anadolu, 10 Kasm 1938, II. Bask; Bu dnemde zmirin dier nemli gazeteleri olan Yeni Asr ve Halkn Sesi yayn hayatna ara vermi durumdayd. zmir Kent Arivinde bulunan gazete koleksiyonlarndan ad geen gazetelerin 1938 yl Aralk ayndan itibaren yeniden yaynlanmaya baladn reniyoruz. Anadolu, 11 Kasm 1938; Behet Uzun konumasndan sonra Avukat Mustafa Mnir Birsel sz
55
56
27
Melih TINAL
Atatrkn vefatyla ilgili olarak, 16 Kasm gn saat 14.00de, niversite renimlerini Ankarada devam ettirmekte olan zmirli genler, Ulus Meydanndaki Atatrk Antna elenk koydular. Ayn anda, zmirdeki genler de Cumhuriyet Meydanndaki Atatrk Heykeli nnde toplanarak hoparlrler araclyla Ankaradaki zmirli genlerin sylevlerini dinlemiler ve Atatrk Heykeline elenk koymulard57. Bu arada, alnan karar gerei 21 Kasm 1938 Pazartesi gn Ankarada yaplacak cenaze treninde zmiri temsil edecek olan Belediye Bakan Dr. Behet Uz, Cumhuriyet Halk Partisi temsilcisi Read Leblebiciolu ve halk temsilcisi sfatyla Avukat Mnir Birsel, Bakente hareket ettiler58. 21 Kasm 1938 tarihinde tm yurtta olduu gibi zmirde de gerekletirilecek olan trene ilikin hazrlanan program, 18 Kasm 1938 tarihli Anadolu gazetesinde halka yle duyuruldu: - 21 Kasm Pazartesi gn resm ve yar resm daireler, kurumlar ve okullar kapanacaktr. zel kurumlarn ayn gn sabahtan ve kahvehanelerle lokantalarn saat 13.30dan saat 17.00ye kadar kapal bulunmalar ilgililerden rica olunur. Elence yerleri Atatrkn vefat gnnden itibaren olduu gibi 22.11.1938 Sal gnne kadar kapal kalacak ve yarya ekilmi bayraklar durumlarn ayn gne kadar koruyacaklardr. - Trenden bir gn evvelki Pazar akam saat 21.00den itibaren btn parti ve ocak binalarnda ya da yerleim birimlerindeki geni alanlarda halk toplanacak ve kendilerine partili ilgililer tarafndan Atatrkn hayat ile genlie hitabe okunacaktr. - 21 Kasm 1938 Pazartesi gn saat 11.00de zmir ve Karyaka Halkevlerinde birer toplant yaplacak, Atatrkn hayat hakknda birer sylev verilecek, genlie hitabesi okunacak ve dakikalk sayg duruuyla halkevlerindeki tren sona erecektir. Halkevlerinde o gn iin baka hibir faaliyet olmayacaktr. - Ankaradaki cenaze trenine uyularak ehrimizde yaplacak trene, 21.11.1938 Pazartesi gn saat 14.00de Atatrk Heykeli nnde balanacaktr. - Trenden yarm saat nce ordu mensuplar, renciler, sporcular, Cumhuriyet Halk Partisi rgt, dernekler ve memurlar komite tarafndan gsterilecek olan numaral yerlerini alm bulunacaklardr. Ad geen teekkller yerlerini aldktan sonra en az ikier kiilik gruplar halinde elenklerini Cumhuriyet Heykeline brakacaklardr. - Asker Bandonun alaca stikll Marndan ve matem marlarndan sonra konumalara geilecektir. Saat 16.00da dakikalk sayg duruu gerekletirilecektir. Sayg duruundan sonra heykel nndeki alt oklu mealeler yaklarak sngl nbeti erlere teslim edilecek ve resm-i geit balayacaktr59.
alarak, Trk milletinin en byk varln kaybettiini, zmirin madd-manev varln borlu olduu Atatrkn lmyle byk bir ac yaadn ve zmir halknn Trkiye Cumhuriyetini varlnn son zerresine kadar koruyacan belirtti. ehir Meclisi yesi Belks Bilman ise konumasnda Atatrkn kadn haklarna verdii nem zerinde durdu. Ayn toplantda Avukat Baha Yrk ve Atf nan da birer konuma yapt. Anadolu, 16 Kasm 1938. Anadolu, 17 Kasm 1938; Heyetin Ankaraya gtrecei gm ilemeli elenk zmir Belediyesi tarafndan stanbulda yaptrlmtr. Anadolu, 18 Kasm 1938.
57 58 59
28
21 Kasm Pazartesi gn saat 14.00e doru emsali grlmemi bir kalabalk Cumhuriyet Meydann doldurdu. Trende Vali Fazl Gle, Tmgeneral Rasim Aktau, zmir milletvekilleri, konsoloslar, hkmet erkn hazr bulunuyorlard. ada gzlemcilerin kaytlarna yansd biimiyle; civar binalarn duvarlarnn zeri, deniz kenarna yanatrlan atlar [s sularda ar ykleri tamak iin kullanlan, alt dz bir eit tekne] batanbaa halkla dolu idi. Meydandaki kalabalk, kprdamaya bile imkn brakmayacak kadar fazlayd. Bebeklerini kucaklarna alan gen bayanlar, genlerin kollarna girmi yrmeye gc yetmeyen ihtiyarlar grlmeye deer bir manzara olutururken, Atatrk Heykeline konulan yzlerce elenk, kaidenin zerinden parka kadar tayordu. Atatrkn heykeli, adeta bir iek bahesini andryordu. Tren saat 14.00de stikll Mar ile balad. Onu takiben bando tarafndan alnan matem mar dinlendi. Heykel nnde hazrlanan krsye kan Vali ve Parti Bakan Fazl Gle u tarihi konumasn yapt:Sayn Vatandalarm, madd varl aramzdan ayrlan, Trkiye varlnn byk kurucusu Kemal Atatrk bugn defnediliyor. Milli tasamz byktr; nk kayp da byktr. 24 gn nce bu meydanda Cumhuriyetimizin 15. yldnm kutlanrken gelecek nesillere kar, onlarn eriemeyecei mutluluk olarak Atatrkle beraber yaamamzla vndk. Hakl olduumuz ve uzamasn dilediimiz bu vn ne yazk ki sona ermi bulunuyor. Arkadalar; Trk milleti Kemal Atatrkn ahsnda byk bir komutan, dahi bir siyasi ve kurucu, byk bir kurtarc kaybettiinden hakl bir matem iindedir. Milli Trk camias iinde Atatrke zmirin hususi rabtasn [ban] icap ettiren tarihi sebepler izahtan mstanidir [gerek yoktur]. Bundan trdr ki zmirin tasas da daha byk, gnl yaras daha derindir. Vatandalar bu onulmaz tasa iinde bize teselli verecek nokta Byk efin eserleri ve koyduu kendine mahsus lmez rejimle temin ettii, ebediliine ve eserleriyle ve bilhassa orijinal rejimi, hkmet idare ve sistemiyle bize ve bizden sonra gelen nesillere ebedi bir kudret hazinesi olarak kalaca ve onun hatras Trk milleti iin enerji kayna olarak yaayaca imandr. Bu imanda byk nderin, lmezlii de mndemitir [vardr]. Bundan sonra bize den hizmet onun eserini, onun rejimini, onun inklp umdelerini [ilkelerini] kskanlkla korumak ve onun byk idealini tahakkuk ettirerek Trk camiasn muasr medeni seviyelerden daha stn medeniyet seviyesine ulatrmaktr. dealimizin tahakkuk ile hem nderimizin ruhunu ad etmi hem de felekten onun intikamn alm olacaz.60 Bu konumadan sonra Belediye Bakan Yardmcs Suad Yurtkoru, Atatrkn zmir iin syledii Bu gzel memleket hi dmana braklr m? szn hatrlatarak balad konumasnda; u an 17 milyon Trkn ayakta olduunu ve gslerimizi gererek Trklmz, namusumuz zerine ant ierek Atatrkn yo-lundan ayrlmayacamzn haykrlmas gerektiini iaret ederek Trk ulusunun akl ve vicdanna seslenmi oluyordu61. Kz Lisesi retmenlerinden Kevser Acarlar konumasnda Yurtkoru gibi ant ime nerisini yineledi. Yz bin kiiyi akn kalabalk cokulu ve heyecanl bir ekilde bu neriyi kabul ederek hep birlikte yle haykrd: Byk Atatrk! Birinci vazifemiz Trk stiklal ve Cumhuriyetini, ilelebet muhafaza ve mdafaa etmektir. Mevcudiyetimizin ve istikbalimizin yegne temeli olan bu en kymetli hazineden bizi mahrum etmek isteyenlere kar iinde bulunduumuz vaziyetin imkn ve eraiti ne olursa olsun vazifeye atlacaz. Bu mukaddes davamza, inklbmza ve senin btn eserlerine canmz, kanmz adadk. Biz zmir halk kadn, erkek, gen, ihtiyar, kk, byk hepi60 61 Anadolu, 22 Kasm 1938. Anadolu, 22 Kasm 1938.
29
Melih TINAL
miz Trklmze yakan bir sadakatle bu szden dnmeyeceimize namus ve erefimiz zerine and iiyoruz.62 rneine az rastlanr bir birliktelikle iilen bu ant tm zmiri ve zmirlileri derinden etkiledi. Varln, bamszln ve en nemlisi de Cumhuriyetini borlu olduu Atasn zmir bir baka uurlad son yolculuuna. 22 Kasm 1938 gn Anadolu gazetesinin cenaze treni ile ilgili bal yleydi. ksz Kalan zmir Her Vatan Paras Gibi Dn Istrap ve Matemle nledi. Ant ime treninden sonra Erkek Lisesi rencilerinden Nihat Soysal ve Tahir Yorganc; Kltr Lisesinden Orhan Mete ve Sadettin Cokun; Cumhuriyet Kz Enstits retmeni Nedime Tazal, Kz retmen Okulu rencilerinden Sebahat Seyhan ve Muhsine Coar, Devrim Ortaokulu rencisi Hsn Babey, Tilkilik Ortaokulu rencisi Burhaneddin arbalkan, halktan Necip zyaman, Kz Kolejinden Ferzan Kocagz tarafndan Atatrkle ilgili iirler okundu. Trkiyenin her tarafnda olduu gibi zmirde de saat 16.00da dakikalk sayg duruu gerekletirildi. Sayg duruunun ardndan Atatrkn heykeli nndeki alt mealenin yaklmas suretiyle geit trenine baland. zmir valisi, garnizon komutan, milletvekilleri, yksek rtbeli subaylar ve konsoloslarn sayg geiini, rencilerin ve halkn sayg geileri takip etti. Btn tren hoparlrler ile ehrin her kesinden halka dinletildi. Gece boyunca Trkiye Cumhuriyetinin temel dayana olan Alt Oku temsil eden alt meale ile heykel klandrld. Mealelerin bulunduu blgede askerler ve halk sabaha kadar nbet tuttu. Sonu Dnceleri yalnzca Trk ulusuna deil, mazlum uluslara ve ada dnyaya ynelik olan ve bu nedenle UNESCO gibi dnya apnda arl olan bir kurumun, insanlk iin rnek kii olarak gsterdii Atatrk; Kurtulu Savann hemen sonrasnda yapm olduu bir konumasnda, adalama savan kastederek, asl savan yeni baladn ifade etmiti. phesiz ki adalama savann baarya ulamas, bu savan lideri olan Atatrkn halk ile btnlemesine ve lke sorunlarnn farknda olmasna baldr. Atatrkn yurt gezileri incelendiinde drt ay gibi olduka uzun bir sreyi zmirde geirdii grlr. mrn lkesine ve milletine adam, Trk Devriminin lideri ve modern Trkiyenin yaratcs Atatrkn lm, lke apnda olduu kadar tm dnyada da geni yank uyandrmtr. Yaad yzyla damgasn vuran Atatrkn aziz hatras nnde saygyla eilen tm dnya karsnda gurur duymamak elde deildir. lkenin her kesi gibi zmir de varln ve bamszln Mustafa Kemal Atatrke borludur. Bu nedenle gnmzde, zmir kentinin; tm Trk ulusunun asl cevherine de yansd zere Kemalizmin kalesi olmasna arlmamaldr.
62
Anadolu, 22 Kasm 1938.
30
KAYNAKA I- Arivler Belgeleri Babakanlk Cumhuriyet Arivi, 30.10.0.0./2.11.10. Babakanlk Cumhuriyet Arivi, 30..18.1.2/85.98..11. II- Gazete ve Dergiler Ahenk Anadolu Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi Atatrk Yolu Ayn Tarihi Cumhuriyet Hakimiyet-i Milliye Hrriyet nklp Genlii zmir Tarih ve Toplum Yeni Asr Trk Kltr Ulus III- Kitap ve Makaleler AFETNAN, A, zmir ktisat Kongresi, 17 ubat-4 Mart 1923, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1989. AKEK, Eren, Mustafa Kemal Olmak, Toplumsal Dnm Yaynlar, stanbul, 2004. ___________, Atatrkn Hastalklar ve lm, Gven Kitabevi, zmir, 2005. ARI, Kemal, zmirin Kurtuluu ve Yzba erafettin, nc Kl, Geniletilmi 3. Bask, Zeus Kitabevi, zmir, 2009. ARIKAN, Zeki, zmir Basnndan Semeler, 1872-1922, Cilt:I, zmir Bykehir Belediyesi Kltr Yaynlar, zmir, 2001.
31
Melih TINAL
ATATRK, Mustafa Kemal, Nutuk (1919-1927), Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara, 1991. Atatrkn lm ve Antkabire Nakil Gnleri, Trkiye Barolar Birlii Yaynlar:168, Kratr ve Yayna Hazrlayan: Turan Tanyer, Ankara, 2009. Atatrkn Srda Kl Alinin Anlar, (der.: Hulsi Turgut), Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 2005. Atatrkn Sylev ve Demeleri, (1906-1938), C.II, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara, 1997. Atatrkn Yan Banda, ankaya Kk Ktphanecisi Nuri. Ulusunun Hatralar, (der.: M. Kemal Ulusu), Doan Kitap, stanbul, 2008. BAYUR, Yusuf Hikmet, Atatrk Hayat ve Eseri, Doumundan Samsuna kna Kadar, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara, 1997. Belgelerle Atatrk, T.C. Milli Savunma Bakanl, Ankara, 1999. BOZOK, Salih, Yaveri Atatrk Anlatyor, (yay. haz.: Can Dndar), Doan Kitap, stanbul, 2001. CEBESOY, Ali Fuat, Snf Arkadam Atatrk, stanbul, 1967. ETNER, Ylmaz, Son Padiah Vahdettin, stanbul, 1993. Dileri Bakan Dr. Tevfik Rt Arasn Anlar, Atatrkn Kaybettii Tek Sava, (yay. haz.: Sadun Tanju), Hrriyet, 10-11 Kasm 1987. DRK, K. Doan, Vali Paa Kzm Dirik, Bandrma Vapurundan Halkn Kalbine, Yayn Danman: Kemal Ar, Grer Yaynlar, stanbul, 2008. ESN, Seyfullah, Atatrkn Cenaze Merasimine Dair Hatralar, Trk Kltr, Yl: XIV, S.157 Atatrk Says. GNLBOL,Mehmet-SAR, Cem, 1919-1938 Yllar Arasnda Trk D Politikas, Olaylarla Trk D Politikas, Siyasal Kitabevi, Ankara, 1996. GLER, Ali, Atatrkn lm, Cenaze Namaz ve Defin lemi, Trkler, C.16, Ankara, 2002. GREL, Ahmet, Gazinin zmir Gnleri, zmir Tarih ve Toplum, S.3, Aralk, 2008. zmir Yollarnda, Atatrkn Bat Anadolu Gezisi 14 Ocak 1923-20 ubat 1923, (yay. haz.: Mehmet nder), Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 1989. Kl Ali, Atatrkn Son Gnleri, Sel Yaynlar, stanbul, 1955. KOCATRK, Utkan Atatrk ve Trkiye Cumhuriyeti Tarihi Kronolojisi 1918-1938, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 2000. Lord Kinross, Atatrk, stanbul, 1972. MANGO Andrew, Atatrk, Sabah Kitaplar, stanbul, 2000. KTE, Erturul Zekai, Gazi Mustafa Kemal Atatrkn Yurtii Gezileri (1922-1931), Tarih Aratrmalar Vakf Yaynlar, stanbul, 2000.
32
NDER, Mehmet, Atatrkn Yurt Gezileri, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara, 1998. ZCAN, Nezahat, Atatrkn Kastamonu Ziyareti ve Bu Ziyaretin nemi, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, S.57, C.XIX, Kasm 2003. PALAZOLU, Ahmet Bekir, Atatrkn Okul Gezileri, T.C. Milli Eitim Bakanl Yaynlar, Ankara, 1999. PINAR, lhan, Haclar, Seyyahlar, Misyonerler ve zmir- Yabanclarn Gzyle Osmanl Dneminde zmir, 1608-1918, zmir Bykehir Belediyesi Kltr Yayn, zmir, 2001. SERE, Erkan-YILMAZ, Fikret-YETKN, Sabri, Kllerinden Doan ehir, zmir Byk ehir Belediyesi Kltr Yayn, zmir, 2003. SEVENGL, Refik Ahmet, Atatrkn Cenaze Trenine Dair Hatralar, nklp Genlii, Yl:1, S.5, stanbul, 1952. SOYAK, Hasan Rza, Atatrkten Hatralar, Yap ve Kredi Bankas A. . Yaynlar, stanbul, 1973. MR, Bill N., Atatrk ve Afganistan, Avrasya Stratejik Aratrmalar Merkezi Yaynlar, Ankara, 2002. TURAL, Mehmet Akif, Cumhurbakan Halkn Arasnda Atatrkn Yurt Gezileri, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi II, Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara, 2002. UZUN, Hakan, Liderine Alayan Bir Ulus: Atatrkn Ankaradaki Cenaze Treni, Atatrk Yolu, Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits Dergisi, S.43, Bahar 2009. LKER, Necmi-GNAY, Vehbi-DADEMR, Latif, zmirin Sevin Gnleri, Atatrkn zmir Ziyaretleri, Ege niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezi, zmir, 2009. YT, Nuyan, Atatrkle 30 Yl, brahim Sreyya Yiitin yks, Remzi Kitabevi, stanbul, 2004.
33
ARV VESKALARINA GRE BATI ANADOLUDA YUNANLILARA KARI KAZANILAN ASKER BAARILAR KARISINDA DUYULAN MEMNUNYETE DAR YAZIMALAR
Taner ASLAN* zet
Osmanl Devletinin ktann zerinde kurulmas, Avrupal devletlerin siyasi, askeri ve iktisadi tazyiklerine maruz kalmasna yol amtr. Devletin i ve d siyasetinin yannda iktisadi, idari sahada da gerilemesi, giderek gcn kaybetme noktasna getirmitir. Son dneminde ierde milliyetilik cereyanlaryla ba gsteren ayaklanmalar ile dta Avrupal devletlerin gizli paylam planlaryla kar karya kalmt. Siyasi gelimeler neticesinde girmi olduu Birinci Dnya Sava, Osmanl Devletinin sonunu hazrlam, akabin-de tilaf Devletleri ile yapm olduu Mondros Mtarekesiyle de topraklarnn byk bir blmn tilaf Devletlerine terk etmek zorunda kalyordu. Savaa sonradan dhil olan Yunanistan megali ideasn gerekletirme adna ngiltereden Bat Anadolu, Bat Trakya bata olmak zere Onikiada, Midilli gibi muhtelif adalar zerinde hak iddia ediyordu. Mtareke artlarnda Yunanllarn zmiri igal edeceklerine dair bir ibare mevcut deilken yaplan gizli toplantlar ve Yunanistann Osmanl topraklarnda iddia ettikleri yerleri elde almalar netice vermesiyle, zmir ve evresini igal etmilerdir. Ancak, zmirin igaliyle birlikte Bat Anadoluda ba gsteren direni hareketleri dzenli ordunun temelini atm, dzenli ordunun kurulmasyla birlikte Yunanllar, yaplan mcadeleler neticesinde ard ardna malup olarak igal ettikleri yerleri terke mecbur braktrlmtr. alma, Yunanllara kar elde edilen baarlarn blge halk ve idaresi zerinde meydana getirmi olduu memnuniyetlerin bir ifadesi olarak blge idarecileri ve yabanc devlet adamlarnn bata Bat Cephesi Komutanl olmak zere T.B.M.M.ne gnderdikleri telgraflar ele almaktadr. Anahtar Kelimeler: Mondros Mtarekesi, zmirin gali, Bat Cephesi, Tebrik Telgraflar.
CORRESPONDENCES ARCHIVE RECORDS ACCORDING TO THE SATISFACTION ON MILITARY VICTORIES GAINED AGAINST GREEKS IN WEST ANATOLIA IN Abstract
Foundation of Ottoman State on three continents caused it to be sustained of political , military and economical compressions of European Countries. In addition to States interior and exterior policy, States losing ground in economic and manging area brought it
* Dr.; Taner Aslan, Aksaray niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Tarih Blm.
35
Taner ASLAN
to the point of go off. In latter period, it came face to face with the rebellions running out as a result of existence of nationalism inside and European States secret split plans abroad. The First World War, entered according to the political advancements, prepared the end of Ottoman State ,then with Mondros Ceasefire, that it signed with the Entente, it had to abandon most of its lands to Entente. Greece, who entered into the war subsequently, on account of contriving its Megola idea put in a claim for particularly West Thrace, West Anatolia from England, Onikiada, Midilli and various islands. While there was no phrase among the provisions of The Ceasefire according to the occupation of zmir by Greeks, Greeks occupied zmir and surroundings as a result of secret meetings and leading of claims of Greece on Ottoman Lands. Yet, the nonco-operations occuring in West Anatolia as a result of occupation of zmir laid the foundation of regular army, by the foundation of regular army Greeks were subjected to leave the occupied places as a result surcease lost warfares. The study, as an expression of satisfactions of region society and government caused by the victories taken against Greeks, takes up the telegraphs that foreign statesmen and district managers primarily sent to Commandership of West Front Line and TBMM. Key Words: Mondros Ceasefire, The Occupation of zmir, Commandership of Wes Front Line, Felicitation Telegraph.
Giri Osmanl Devletinin Almanya safnda girmi olduu I.Dnya Harbinin sonlarna doru, savan Osmanllar ve mttefiklerinin aleyhine gelimeye balad bir zamanda, 4 Temmuz 1918de Vahdettin, Osmanl tahtna karak,1 idari anlamda bir takm deiiklikler yapmtr. Savan gidiatnn iyi olmadnn farknda olan Padiah, ordu ve donanmaya ait bir Hatt- Hmayun gndererek, emir ve komutay ele aldn bildirmitir2. Enver Paann Bakumandan vekili unvann, Bakumandanlk Harbiye Reisi ekline evirmitir.3 tilaf gleriyle yaplan mcadelelerde baar elde edilememesinden dolay felaketin yaklat haberi ttihatlar arasnda yaylyordu. Hatta eyhlislam Musa Kazm Efendi durumu hi de i ac grmemi; az bir zararla kurtulabilsek dncesiyle sanki bir muahede yaplmasna yeil k yakmtr. Bu arada Mttefik devletlerin birer birer bar antlamalar yapmalar,4 Osmanllar bsbtn g duruma sokmutur. Gelimeler savan artk sonuna yaklaldnn habercisiydi.5 ttihat ve Terakki Cemiyeti Genel Meclisi, stanbulda gelinen son durum hakknda bir mzakere tertip etmitir. ttihatlar
1 2 3 4 5 smail Hami Danimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, C.4, stanbul, 1955, s.441. Ltf Simavi, Osmanl Saraynn Son Gnleri, Hrriyet Matbaas, stanbul, t.y, s.135. Danimend, a.g.e., C.4, s.442.; Selahattin Tansel, Mondrostan Mudanyaya Kadar, C.1, MEB, stanbul, 1991, s.4. 30 Eyllde Bulgarlar, 5 Ekimde Avusturyallar bar yaptlar: G. Jaeschke, Trk Kurtulu Sava Kronolojisi, C.I, Ankara, 1970, s.1. Perre Renouvn, I. Dnya Sava ve Trkiye, rgn yaynevi, stanbul, 2004, s.717; Tansel, a.g.e., C.1, s.8; Ali Fuat Trkgeldi, Mondros ve Mudanya Mtarekelerinin Tarihi, stanbul, 1948, s.163; Ali Fuat Cebesoy, Milli Mcadele Hatralar, stanbul, 1953, s.14.
36
Ariv Vesikalarna Gre Bat Anadolu...
arasnda savan mzakere edilmesinde bile bir fikri birlii yoktu, kimisi devam edilmesinden yana tavr koymakta, kimisi ise sava devam ettirmenin mantkl bir ynnn kalmad dncesi ierisindeydi6. Mttefiklerin tilaf gleriyle bar antlamas yapmalar ve cephelerde uranlan baarszlklar neticesinde her geen gn yaanan geri ekilmeler, savan devamnn artk lzumsuz olduunu gstermitir. Bunun zerine Osmanl Devleti ngilizlere bavurulmak suretiyle bar istemeye karar vermitir7. ngiliz dostu olan zmir Valisi Rahmi Bey, bar antlamas iin arabuluculuk yapacak dostlar olduunu stanbul Hkmetine bildirmitir8. Osmanl Hkmeti mtareke iin ngilizlere bavurulmas zorunluluuna inanm olacak ki, Vali Galip Bey bu ile grevlendirildi. Vali, 5 Ekim 1918de Talat Paann sulh teklifini ieren bir mektubu Midillideki ngiliz temsilcisine, M. Edmond Giraud ve Vilayet Yabanc ler Mdr Charles Karabiber Bey vastasyla iletti9. Midillideki ngiliz temsilci bu hususun kendisini aan bir mesele olduunu ne srerek Atinada bulunan ngiliz elisiyle grmeleri gerektiini bildirmi, ancak ngilizlerin Atina elisi Lord Granveille, Karabiber Beyle grmeyi reddetmi, Edmonda ise bar iin ge kalndn sylemitir10. Gelimeler zerine Osmanl Kabinesi 8 Ekim 1918de istifa etmi11 yerine zzet Paa Kabinesi getirilmitir. Osmanllarn bar isteinde ge kaldn belirten Lord Granveille, buna ramen Osmanllarn bar isteklerini Londraya iletmitir12. Bu arada bar grmeleri iin yeni bir gelime gerekleir. Kut-l-Amarede esir edilen bir ngiliz generali Townshendin bar grmelerinde ok nemli tesiri olmutur. Sadrazam zzet Beyle grtkten sonra ngilizlerin Akdeniz Filosu Komutan Amiral Calthorpe ile Midillide gren Townshend, Amiral Calthorpeye ngiliz Hkmetinin yetki verdiini stanbula bildirmi, ksa bir sre sonra da Calthorpe, stanbula yollad telgrafla Trk delegelerinin gnderilmesini istemitir13. 27 Ekim sabah balayan mzakereler 30 Ekim gn nihayete ulam, Trk delegasyonu adna Rauf Bey ile tilaf gleri adna Amiral Calthorpe arasnda Limni Adasnn Mondros Limannda mtareke imza etmitir14. 25 maddeden oluan mtarekenin hkmleri ok ard. Ancak Osmanl idarecileri mtarekenin Osmanl Devletinin hkmranlk haklarna dokunmaz gibisinden gaflar yaparak kendilerini teskin etmekteydiler15. Mtarekenin imza edilmesini mteakip yrrle girdii andan itibaren tilaf gleri Osmanl Devleti topraklarn igal ettiler. Antlama imzalanmadan nce kendileri hakknda idam karar16 alndn renen ttihat liderler ise lkeyi terk etmilerdir17.
6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 Celal Bayar, Bende Yazdm, C.I, stanbul, 1968, s.13. Tansel, a.g.e., C.1, s.9. Bayar, a.g.e., C.I, s.41: ngilizlerin dostu olan bu Vali zmirde bulunan ngiliz esirlerine kar yapt iyi muameleden dolay ngiliz hkmetinden teekkr dahi almtr. Tansel, a.g.e., C.1, s.10. Bayar, a.g.e., C.I, s.41; Tansel, a.g.e., C.1, s.10. Tansel, a.g.e., C.1, s.10. A.g.e., C.1, s.12. A.g.e., s.20. Trkgeldi, a.g.e., s.s.33-34. Jaeschke, a.g.e., C.1, s.64. Tansel, a.g.e., C.1, s.7. Trkgeldi, a.g.e., s.623.
37
Taner ASLAN
1. Bat Anadolunun Yunanllar Tarafndan gali ve gale Kar Yaplan Mcadeleler 1.1. Bat Anadolunun Yunanllar Tarafndan gal Edilmesi Rauf Bey ve arkadalarnn Mondrosta en byk endiesi Yunanistandan ileri gelmitir. Bu endielerinde hakldrlar. Daha Mtareke artlar kabul edilmeden nce zmir Valisi Galip Beye M. Edmond adndaki Fransz uyruklu bir tccar, Mondros Mtarekesi ncesinde Yunan Babakan Venizelosun zmir ve hinterlandnn Yunan nfuz blgesi olarak kabul edilmesi iin harekete getiine dair bilgi verir18. Mtareke grmelerinde Amiral Calthorpe tarafndan yazlm ve Rauf Beye verilen ve Trkleri az da olsa teselli eden gizli bir belge vard. Bu belge de konumuzla ilgili olan ksm nemlidir. Bu gizli belgede stanbul ve zmire Yunan askeri gnderilmemesi hakknda Trk isteinin desteklemek suretiyle Calthorpenin ngiliz hkmetine bilgi vermesi ile ilgiliydi19. Calthorpenin Trk delegelerine vermi olduu teminat mektubuyla birlikte Trk tarafnda oluan olumlu havadan rahatszlk duyan ngiltere hkmeti, Trklerin cezalandrlmas gerektii dncesindeydi. Trk delegelerine teminat mektubu vererek rahatlk havas oluturan Calthorpe bu kez, 7 Kasmda stanbul hkmetine Yunan gemilerinin stanbula gelmesini engelleyemeyeceini, Osmanl hkmetinin bir kargaalk kmasna meydan vermeyeceinden emin olduunu bildiren bir nota gndermitir20. 18 Kasmda ise Lord Curzon Avam Kamarasnda Rum, Ermeni, Krt, Arap ve Yahudilerin Trk hkimiyetinden kurtaracaklarna dair bir konuma yapmtr. Curzonun bu konumas Rum ve Ermenileri harekete geirecek, rgtleri araclyla siyasi ve tedhi faaliyetlerine girimelerine yol aacaktr21. Trk dman olan ngiliz Babakan Llyod George22 Yunanistann byk bir Akdeniz devleti olmasn arzu ediyordu. Zira Yunanistan, byk bir Akdeniz devleti olursa Akdenizde hkimiyetini gerekletirmi olacakt. Akdenizde Yunanistandan baka kendisi iin daha iyi bir beki bulunamazd23. ngilterenin Yunanistana kar bu derece scak ilikiler ierisinde olmasnn bir nedeni de ngilterede R. M. Burrows tarafndan kurulmu olan Anglo-Helenik Ligas etrafnda teekkl etmi bir Helen dostu grubun bulunmasyd24. Dier yandan diplomatik giriimlerde de bulunuyorlard. 30 Aralk 1918de Paris Bar Konferansna bir memorandum gndererek Anadolu zerindeki haklarna dair isteklerini sunuyorlard. 3-4 ubat 1919 tarihinde Paris Bar Konferansnda Onlar uras huzurunda Yunan Babakan Venizelos, szde Wilson ilkelerine day18 19 20 21 22 23 24 Cemal Kutay, Trkiye stiklal ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, C.I, s.41. Trk stiklal Harbi, C.1, s.200. Hlya Toker, Mtareke Dneminde stanbul Rumlar, Genelkurmay Bakanl Yay., Ankara, 2006, s.s.26-27. Gotthard Jaeschke, Kurtulu Savayla lgili ngiliz Belgeleri, Ankara, 1986, s.36 vd.; Taner Baytok, ngiliz Kaynaklarnda Trk Kurtulu Sava, Banur Matbaas, Ankara, 1970, s.24. Jaesche, a.g.e., C.4, s.48.; Sina Akin, Milli Kurtulu Tarihi, stanbul Matbaas, stanbul, 1974, s.96. Jaesche, a.g.e., C.4, s.48. Tansel, a.g.e., C1, s.159.
38
anarak, zmiri de kapsayan Bat Anadolunun bir ksm ve Oniki Adalar ile Bat Trakya zerinde haklarnn olduunu iddia ediyordu25. Zira Venizelos ngilterenin I. Dnya Savana girmeleri karlnda Bat Anadolunun bat ksmn kendilerine vermeyi taahht ettiklerini hatrlatm ve burann kendilerine terkini istemitir26. Venizelosun Paris Bar Konferansnda isteklerini belirtmesi zerine zmir ve evresinin Yunanllara verilecei sylentisi ortaya atlm, bu sylentiye kar 12 Martta zmir Osmanl Haklarn Savunma Derneinin temsilcileri, Yksek Komiserliklere gnderdikleri andlarda, zmir ve evresinin Trk olduunu belirterek, zmirin Yunanllara verilmemesi isteminde bulunuyordu27. Trk Derneinin kar hareketi karsnda zmirin Yunanllara ilhakna dair bir takm menfi almalarda yaplyordu. Cami Bey adndaki Fezan eski mebusu yerel datmn yapt bir kitapkta tarih ve istatistiklere dayanarak, mttefik glerden zmirin Yunanistana balanmas gereini ortaya koymaya alyordu28. zmirin Yunanllara verilmesi ile ilgili olarak en nemli gelime, 2 Mays 1919 tarihinde talyadan gizli olarak ngiltere, Fransa ve ABD arasnda gerekletirilen l grme olmutur. Bu gizli grme ile zmirin gelecei tartlyor ve zmirin Yunanllara verilmesi grlyordu29. Paris Bar Konferansnda, Yunan Babakannn yukarda belirtilen isteklerinin incelenip deerlendirilmesine ynelik olarak bir komisyon grevlendirilmi, komisyon yapm olduu almalar Mart sonunda neticelendirmi ve baz deiiklikler yaplmak suretiyle Yunan istekleri kabul edilmitir30. En nemli gelimede Wilsonun, Fiume sorunu ile ilgili tutumu nedeniyle talyan kurulunun 24 Nisanda konferans terk etmesiyle birlikte, ABD, ngiltere ve Fransa, byk gizlilik ierisinde aldklar kararla zmiri Yunanllara vermilerdir31. Ancak talyanlar Yunanllardan nce davranarak, Fethiye, Bodrum, Marmaris ve Kuadasn igal etmilerdir. talyanlarn igali protesto edildiyse de bu bir netice vermemitir32. zmirin Yunanllara verilmesi konusunda aceleci davranan ngiltere, 14 Maysta stanbuldaki ngiliz Yksek Komiseri Richard Webb araclyla, Sadrazam Ferit Paaya zmirin Yunanllar tarafndan igal edileceini bildirmitir. Bylece Calthorpenin iyi niyet mektubu rafa kaldrlmtr. Ayn ekilde Calthorpe, zmirin igaliyle ilgili olarak zmir Valisine ve 17. Kolordu Komutan Ali Nadir Paaya mttefiklerin istihkmlar igal edeceini haber vermitir33. zmirin igal edilecei haberi zmir halknn iine bir kor gibi dmtr. 14-15 Mays tarihlerinde Redd-i lhak Cemiyeti zmirde yaynlad bir bildiride halk igale kar birlik olmaya armtr. Bunun zerine zmir halk, zmirin igalini protesto ederek igale kar kmtr34.
25 Salahi Sonyel, Mondrostan Samsuna Trk Kurtulu Mcadelesinin Douu, Trkler, C.15, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2002, s.608.; Salahi Sonyel, Trk Kurtulu Sava ve D Politika, C.1, Ankara, 1973, s.s.51-52; Sofuolu, a.g.e., s.50. Yunan iddialarna dair geni bilgi iin bkz.; Laurence Evans, Trkiyenin Paylalmas, (ev.: Tevfik Alanay), stanbul, 1972. Cebesoy, a.g.e., s.s.56-57. Asaf Gkbel, Milli Mcadelede Aydn, Aydn, 1964, s.33. Sonyel, a.g.m., s.610. Nurdoan Taalan, Egede Kurtulu Sava Balarken, Aksoy Yaynclk, stanbul, 1998, s.212. Sonyel, a.g.m., s.610. Sofuolu, a.g.e., s.s.54-55; Sonyel, a.g.e., s.52; Jaschke, a.g.e., s.4, 71. Sofuolu, a.g.e., s.55. Sonyel, a.g.m., s.611. Taalan, a.g.e., s.236.
26 27 28 29 30 31 32 33 34
39
Taner ASLAN
Btn bunlara karn Yunanllar isteklerini mttefiklerden koparmlar ve btn hazrlklarn tamamlayarak 15 Mays sabah zmiri igal etmilerdir. Rumlar ellerinde Yunan bayraklaryla zmir Limanna akn ederek igali cokuyla kutlamlardr. Bapiskoposta askerleri kutsamakla megul olmutur. gal gerek zmir halk zerinde gerekse Anadolu halk zerinde byk zntye yol am, Hasan Tahsin dmana ilk kurunu skm, ancak onun gibi birok Trk, Yunan askerleri tarafndan hunharca katledilmitir. Konferansta Yunan istekleri kabul edilerek zmir ve civar Yunanllara verilmesiyle birlikte, Yunanllar vakit geirmeden zmir ve civarn igale balamlardr. Yunanllar, blgede Rum nfusunun hkim olmas iin Ege Blgesine hem Anadolu ilerinden hem de Yunanistandan getirdikleri Rumlar yerletiriyor, hem de eteler oluturarak blgede karklklar kartyorlard. Bundan maksat Trkleri buradan yldrma politikalaryla kartacak bunlarn yerine yerleecek Rum nfusla birlikte burann Rumlatrlmas salanacak bylece mtarekenin 7. maddesi de ileme konulmu olacakt. Ayrca igal ettikleri yerlerde hunharca katliamlar gerekletirmilerdir35. Ayn zamanda galler devam ederken Rum, Ermeni ve dier Osmanl aznlklarnn liderleri, Osmanl Devletinden toprak koparmak iin eyleme gemilerdir. Yunan gleri ehri denetimleri altna almak iin tutuklamalar yapm, kar kanlar ldrm, ehirde denetim mekanizmasn kurmak iin idari binalar igal etmitir. Yunanllar igale kar sansre uymadklar gerekesiyle zmirde yayn yapan Kyl ve Msavat gazetelerini kapatmtr36. Yunanistanla Adalar ve zmir arasnda haftada iki defa ileyen Yunan gemileri askerlere mhimmat tamakla birlikte Adalardan ve muhtelif yerlerden Rumlar zmire getiriyordu37. Bunlar kargaalk karmak maksadyla Kkasya Cemiyeti adnda bir dernek dahi kurmulard.38 Bu arada Yunanllar zmiri igal ettikten sonra 16 Maysta da zmirin evresini igale balamlar, srasyla igallerini Manisa, Bornova, Karyaka ve Sivrihisar, Ayvalk, Akhisar, Alaehir ve Nazillinin batsndan geen ve Milne hatt ad verilen hatta kadar geniletmilerdir39. gale kar yaplan protestolara, mitinglere ramen Yunan gleri mttefiklerden ald gle igalini giderek yaymtr. 17 Maysa gelindiinde Yunanllar emeyi, 18 Maysta da Foay igal etmilerdir40. zmirin igaline bu kadar tepki gsterilmesinin bir nedeni de mtareke artlarnda zmir ile ilgili hi bir hkm yokken Yunanllarca igal edilmesi halkta byk bir tepkiye ve infiale neden olmutur41. zmirde faaliyetlerini artran Rumlar 1922 ylna gelindiinde burada bir onya Devleti kurmak zere faaliyete girimiler, zmirdeki Yunan Bakomiseri liderliinde onya Muhtariyetini dahi ilan etmilerdir42.
35 36 37 38 39 40 41 42 Adnan Sofuolu, Kuva-y Milliye Dneminde Kuzeybat Anadolu, Ankara, 1994, s.50. Sonyel, a.g.m., s.611. Oysa pasaport kontrol heyetinin yazl msaadesi olmadan Trk kylarna kimsenin kmasna izin verilmeyecei bildirilmi olmasna ramen bu uygulanmamtr: Tansel, a.g.e., C.1, s.168. Tansel, a.g.e., C.1, s.168. Nurettin Peker, stiklal Sava, Gn Basmevi, stanbul, 1955, s.39.; Sofuolu, a.g.e., s.s.67-69; Jaeschke, a.g.e., s.s.85-88. Sonyel, a.g.m., s.611. Sina Akin, Osmanl Hkmetleri ve Milli Mcadele, stanbul, 1983, s.275. Adnan Sofuolu, Yunanllarn Bat Anadoluya Yerleme Giriimleri ve yonya Devleti
40
1.2. Bat Anadolunun Yunan galinden Kurtarlmas Mtarekenin imza edilmesiyle birlikte vatann birok yerinin dman tecavzyle karlaaca sezildiinden, vatann muhtelif yerlerinde direni rgtleri kurulmaya balamt. zellikle zmirliler daha zmir igal edilmeden evvel igali sezmiler ve tekilatlanma yoluna gidilmesi gereini hissetmilerdir. Bu maksatla savan sonlarnda Akdenizden gelecek saldrlara kar koymak iin Mtarekeden biraz nce kararghn Aydndan zmire nakleden Nurettin Paa, Mtarekenin imza edilmesinden sonra Anadolunun muhtelif yerlerinin igal edileceini bildiinden dolay, milli bir tekilatn kurulmasn lzumlu grm, 1918 Kasmndan itibaren zmirde Mdafaa-i Milliye, Mdafaa-i Hukuk- Osmaniye Cemiyeti, Trk Oca, Cemiyet-i lmiye stihlas- Vatan Cemiyeti gibi rgtlenmelerde n ayak olmutur43. Bu direni rgtleri Bat Anadoluda milli hislerin gelimesinde ve bu topraklarn dman igalinden kurtarlmas asndan byk gayretler gstermitir. galin kanlmaz olduu bilinen bir gereklikti. Yunanllar teden beri Trkiye zerinde haklar olduunu iddia ediyor ve byk devletlerle yapt grmelerde szde haklarn kendilerine verilmesi durumunda onlara her trl hizmette bulunmay vaat ediyorlard. tilaf Devletleri Paris Bar Konferansnda Yunanllarn isteklerini kabul etmilerdir. Bylece Yunanllar amalarna ulam oldular. Yunanllar Paris Bar Konferansnda lehinde alnan kararlar uyarnca zmir ve civarn igal etmitir. Hatta Anadolu gazetesi 23 Ocak 1919 tarihli nshasnda zmirin Yunanllar tarafndan igal edileceini duyurmutur44. zmirin igali birok yerde protesto edilmi, igale kar duyulan tepki hat safhaya ulamtr45. gal btn yurtta inanlmaz bir fkeyle karlanmtr. lkenin birok yerinde mitingler dzenlenmi, hkmete, mttefik devletlere ve ngiliz Yksek Komiserliine igali knayan binlerce yaz gnderilmitir46. zmirin igaline kar ilk direni hareketi Hasan Tahsin ile balam daha sonra, Kprl Kazm adnda bir Yarbay eli silah tutanlar daa kararak igale kar mcadeleye kalkmtr47. Hatta bir grup, 173. alayn silah deposunu basarak aldklar silahlarla Yarbay Kazmn direni mcadelesine katlmlardr48. zmir ve Aydn havalisini kurtarmak maksadyla kurulan Redd-i lhak Kurulu da halk igale kar direnmeye armtr49. zmirde igale kar duyulan tepki zerine kurulan direni rgtlerinin amalar, Yunan tezine kar olarak bu blgenin varlnn Trk olduunu kantlamakt. zmirin igali karsnda istifa eden hkmetin yerine Ferit Paa Hkmeti getirilmitir. Yeni hkmetin kurulmasyla birlikte Harbiye Nezaretine mukavemet yanls olan evket Turgut Paa getirilmitir50. stanbulda bulunan hkmet
43 44 45 46 47 48 49 50 Maceras, Prof. Dr. Haluk aya Armaan, Ankara, 1987. Tansel, a.g.e., C.1, s.169. Mustafa aatay Uluay, brahim Gken, Manisa Tarihi, Manisa Halkevi, stanbul, 1935, s.60. Sofuolu, a.g.e., s.s.60-67; Kazm zalp, Milli Mcadele, C.1, Ankara, 1985, s.s.20-23. nal Trke, Kurtulu Savanda Mula, stanbul, 1973, s.18. Rahmi Apak, stiklal Savanda Garp Cephesi Nasl Kuruldu, stanbul, 1943, s.16. Peker, a.g.e., s.39. Taalan, a.g.e., s.232. Adnan Sofuolu, Mondros Mtarekesi Sonras Trkiyenin galine Kar Milli Direni: Kuva-y Milliye (1918-1921), Trkler, C.15, s.610.
41
Taner ASLAN
yetkilileri gizli antlamalarla zmirin Yunanllara verileceine dair malumata 1915 yllarndan beri sahipti. Ayrca Yunanllarn zmiri igalleriyle birlikte Megali dealarn gerekletirmek iin her trl yola bavuracaklarn da bilmekteydiler. evket Turgut Paa, zmir bata olmak zere Bat Anadolunun muhtelif yerlerinin igal edilmesiyle birlikte buralarda mukavemet gsterilmesi maksadyla ilk i olarak, datlan 17. Kolordunun 56. Frkasn tekrar derleyip toparlamay dnm, bu maksatla Albay Bekir Sami Beyi Bat Anadoluya gndermitir51. gale kar ne ekilde bir mukavemet gsterileceine dair bir plan hazrl mevcut deildi. Bu srada Burdur Askerlik ubesi Reisi smail Hakk Bey, Denizlide bulunan Albay Sami Beye halkn ounluuna dayanacak ekilde bir tekilat yaplmasn ve bunlarn mmkn mertebe el altndan silahlandrlmasn teklif etmitir52. Yunanllarn igallerini geniletmeleri zerine Bat Anadolunun birok yerinde direni rgtlerinin kurulmas almalarna hz verilmi, bu amala Kazm zalp getii her yerde zmirin igalini anlatm, Yunanllara kar mukavemet iin Redd-i lhak tekilat vcuda getirmelerini istemitir. Ayn ekilde Mdafaa-i Hukuk Cemiyetleri de direni gstermek iin gayret sarf etmilerdir. Rumlara kar ilk hareket Yunanllarn Urlay igal etmeleriyle ba gsterir. Urla ve civarndaki ky ve kasabalar yakp ykan Yunanllara kar 173. Piyade Alay Komutan Yarbay Kazm ilk direni hareketini balatmtr53. Bat Anadolunun igaline kar durmakla grevlendirilen Albay efik, bu blgede yapt grmelerden ve elde ettii bilgilerden hazrlad bir raporu Harbiye Nezaretine yollamtr. Raporda, Yunanllarn igal ettii yerlerdeki Trk halkn hunharca katlettiini, bu feci durumun acilen nlenmesi iin direniin geniletilmesinin elzem olduunu, bu nedenle Kuva-y Milliye Tekilatnn kurulmas gerektiini belirtmitir. Erkan- Harbiye-i Umumiye Reisi Cevat Paa, Albay efikin Kuva-y Milliye Tekilatnn kurulmas nerisini yerinde bulmu, bu isim benimsenmi ve bylelikle Kuva-y Milliye devri balamtr54. Mukavemet yanls Erkan- Harbiye-i Umumiye Reisi Cevat Paann Kuvay Milliye Tekilatnn acilen kurulmas iin yaplan talebi kabul etmesiyle, direni hareketi genilemitir. lk askeri direni ite bu milis kuvvetleriyle 29 Maysta balamtr. demi Kaymakam Bekir Sami Bey, tilaf Devletleri temsilcilerine ektii bir telgrafta artk silahlarn konuma zaman geldiini ifade etmesiyle birlikte Kuva-y Milliye devri tam manasyla balamtr55. Bu milli kuvvetler dzenli ordu kurulana kadar Yunan ilerleyiini durdurmay nemli lde baarmtr56. Kuva-y Milliye Tekilat her ne kadar dmana kar siperane bir mukavemet gsterse de dzenli dman birliklerini bertaraf edecek durumda deildi. Sivas Kongresi srasnda Kuva-y Milliyeyi denetim ve dzen altna almak, ayn zamanda btnlk salamak iin Ali Fuat Paa, Bat Anadolu Umum Kuva-y Milliye
51 52 53 54 55 56 Safuolu, a.g.e., s.116 vd. Sofuolu, a.g.m., s.622. Fahrettin Altay, On Yl Sava ve Sonras, nsel Yaynlar, stanbul, 1970. Safuolu, a.g.m., s.623. Sofuolu, a.g.e., s.115 vd. Mevlt elebi, Milli Mcadele Dneminde Trk talyan likileri, Ankara, 1999, s.43.
42
Komutanlna atanmtr. TBMM aldktan sonra ise dzenli ordunun kurulmas ve Kuva-y Milliye Tekilatnn gelecei meselesi zerinde durulmu, neticede 16 Mays 1920de yaynlanan bir kararname ile Kuva-y Milliye, Mdafaa-i Milliye Vekletine balanmtr. Dman glerine kar Kuva-y Milliye rgtlenmesiyle durulamayacan ve kesin bir netice alnamayacan gren M. Kemal, TBMMnin dzenli bir ordu kurmasnn gereini ifade etmitir. Ancak Kuva-y Milliye hareketi dzenli birlikler oluturulana kadar blgesel direnilerine devam etmitir. gallerin genilemesi karsnda Bat Cephesi Komutanl Yunanllara kar harekete gemi, Gediz Harekat baar salayamamtr. Bu gelimeler dzenli ordunun kurulmasnn gerekli olduu fikrinin herkese kabul grmesine neden olmutur. Bylece Bat Cephesi komutanl, Bat Cephesi ve Gney Cephesi Komutanlklar eklinde ikiye ayrlmtr. Bat Cephesi Komutanlna smet Paa, Gney Cephesi Komutanlna ise Refet Paa getirilmitir. Eskiehire geen smet Paa dzenli ordu kurma iini devralmtr57. Yunanllar igallerini Bursaya kadar ilerletmiler, hatta Kocaeline kadar gelmi ve Sapanca ile birlikte Adapazarn da igal etmilerdir. Gneyde ise Gediz nlerine kadar ilerlemilerdir. Ancak Gedizde Yunanllara kar nemli bir baar elde edilememitir. Bu gelimeler yaanrken Yunanistan Kral Aleksandrn lm zerine yerine Trkiyedeki igali devam ettirmesi artyla eski kral Konstantin yeniden Yunanistan kral olmutur. Yunan Babakan Venizelosta Yunan halkndan gereken destei grememi, artk yeni kral ve yeni hkmet Yunanistann i ve d siyasetini birlikte yrteceklerdi. Yunanistanda bu gelimeler yaanrken, tilaf Devletleri arasnda menfaat atmalar ba gstermi, Fransa ve talya Sevrin tadil edilmesini dahi gndeme getirmiler, ngilterede ise Sava Bakanl da Trkiyeyi Bolevik tehdidinden kurtarmak iin Ankaraya taviz verilmesinden yana tavr koymutur. Bu siyasi gelimeler yaanrken Yunanistan zm askeri bir hareketten yana grmtr. Bu nedenle hem Eskiehire hem de Afyona harekete balamtr. 9 Ocakta ise nn nlerine gelen Yunan kuvvetleri bir gn sonra taarruza gemitir. Ancak Trk mukavemeti karsnda tutunamayarak 11 Ocakta Bursaya doru ekilmek zorunda kalmtr. Dzenli birliklerin ilk mukavemeti tarihe I. nn Muharebesi olarak gemitir58. Yunanllarn nnde malup olmalar tilaf Devletlerinde hayal krklna neden olmutur. Londrada stanbul hkmetinin ve Ankarann da hazr bulunduu bir konferans tertip edilmitir. Konferansta Trk tarafna Sevri kabul etmeleri ynnde bask uygulanmtr. Trk taraf bu dayatmay kesinlikle reddetmi ve igalin acilen sona erdirilmesini istemitir. Londra Konferansndan umduunu elde edemeyen dman gleri zelliklede ngiltere, Yunanistan bir kez daha Trk gleri zerine sevk etmitir. 27 Martta smet Paa komutasndaki Bat Cephesi ordusu Yunanllara kar taarruza geerek Bursaya kadar ekilmelerini salamtr59.
57 58 59 Dzenli ordunun kuruluuyla ilgili geni bilgi iin bkz; Adnan Sofuolu, Kuva-y Milliye Dneminde, Genel Kurmay Bakanl, Ankara, 1994, s.440 vd.; Adnan Sofuolu, Milli Mcadele Dnemi, Atatrk ve Trkiye Cumhuriyeti Tarihi, Siyasal Kitabevi, Ankara, 2004, s.s.185-188. smet Grgl, On Yllk Harbin Kadrosu, Ankara, 1993, s.s.259-263; Sofuolu, Milli Mcadele Dnemi, s.s.192-193. Sofuolu, a.g.e., s.205; II. nn Muharebeleri iin bkz; zalp, a.g.e., C.1, s.175.
43
Taner ASLAN
Bylelikle Yunanllara kar ikinci kez stnlk salanmtr. Tarihe II. nn Zaferi olarak geen bu zafer, hem ierde hem de darda geni yank bulmutur. erde, dmann yurttan temizlenecei inancn giderek glendirdi. Darda ise Trk glerinin baars takdirle karlanmaya baland. Gelimeler zerine igalci gler igal ettikleri blgelerden yava yava geri ekilmeye balamlardr. Dier bir gelime ise ikiye ayrlan Bat Cephesi birletirilerek smet Paa komutasna verilmitir60. Ancak Ktahya - Eskiehir Muharebelerinde byk kayp verilmitir. Gelimeler karsnda M. Kemal Bakomutanl ele almtr. Yunanllar ise elde ettikleri baar karsnda, ynn Ankara istikametine doru evirmitir. Yunanllarn banda Kral olmak zere hareket 23 Austosta balam ve 13 Eylle kadar devam etmitir. Neticede Yunan gleri taarruz ncesindeki mevzilerine geri ekilmek zorunda braktrlmtr. Bu zafer Milli Mcadelenin en nemli zaferlerinden birini tekil eder61. Sakarya Zaferiyle Yunan birliklerinin byk bir ksm imha edilmitir. Yunanllarn taarruz kabiliyeti krlmtr. Bu zaferden sonra Yunan birliklerine son darbeyi vurmak iin seferberlik ilan edildi ve byk bir taarruz hazrlna balanld. Byk bir gizlilik ierisinde hazrlklarn tamamlayan Trk ordusu 26 Austos 1922 sabah btn cephe boyunca taarruza geti, taarruz karsnda cephelerini koruyamayan Yunan kuvvetleri birer birer igal ettii yerlerden geri ekilmeye baladlar. Nihayet 9 Eyllde Trk ordular zmire girdi. Trk ordusunun byk taarruzu neticesinde, 18 Eyllde Anadoluda harp esirlerinin dnda Yunan askeri kalmad. 26 Austosta balayan hareket ile 200000 kiilik Yunan ordusu yok edilmitir. Byk Taarruz Anadolunun tamamen dmandan temizlenmesiyle sonulanmtr62. Bylece, Yunanllar 15 Mays 1919 tarihinde igal ettikleri zmiri 9 Eyll 1922 tarihinde terke mecbur braktrlmtr. 2. Bat Anadolu da Yunanllara Kar Kazanlan Askeri Baarlar Karsnda Duyulan Memnuniyete Dair Yazmalar Bat Cephesinde Yunan kuvvetlerine kar elde edilen zafer, btn Anadoluda olaanst bir hava meydana getirmi, halkn kendine olan gvenini tazelemi, halkta kesin bir ekilde dmann yurttan atlaca inancn pekitirmitir. Dzenli ordu birliklerinin kurulmasyla birlikte Bat Cephesinde Yunanllara kar nnde, Sakarya ve Byk Taarruzda yaplan mcadelelerde byk baar elde edilmitir. Baarlar hem ite hem de dta byk yank uyandrmtr. Trk Ordusunun Yunanllara kar elde ettii stn baarlar karsnda halk ve blge idareleri tebrik telgraflar gndermilerdir. Aada Bat Cephesinde elde edilen baarlar zerine halkn, kaymakamlarn, belediye reislerinin ve hatta d lkelerden tebrik mesajlar63 Bat Cephesi Komutanl ve Genel Kurmaya gnderilmitir. Bat cephesinde Yunanllarla yaplan muharebeler Bat Anadolu blgesinde olduu kadar yurdun drt bir kesinde byk heyecan yaratmtr. Birok yerde se60 61 62 63 Fahri Belen, Byk Trk Zaferi Afyondan zmire stiklal Harbi Hatralar, Tenkitler, Tahliller, Dou Matbaas, Ankara, 1962, s.314; Sofuolu, a.g.e., s.s.205-206. Belen, a.g.e., s.359 vd. Sofuolu, a.g.e., s.s.213-216; zalp, a.g.e., C.1, s.227 vd. Bu yazmalarla ilgili belgeler ayn zamanda Askeri Tarih Belgeleri Dergisinin 116 sayl nshasnda da yaynlanmtr.
44
vin gsterileri dzenlenmitir. Bat cephesinde dmana kar kazanlan baarnn ardndan Afyonkarahisar halk btn ehri bayraklarla donatm halk, asker ve okul rencilerinden oluan byk kalabalk hkmet ve kolordu dairesine gelerek memnuniyetlerini arz etmilerdir (12 Ocak 1921)64. Yunanllara kar I. nn Muharebesinin kazanlmas yurtta byk yank uyandrm, bu baar Anadolu insannn kendine olan gvenini tazelemi, artk dmana kar elde edilen stnln devam edecei inanc hsl olmutur. Ordunun elde etmi olduu zafer karsnda askerin moralini st seviyede tutmak ve halkn ordumuzun arkasnda olduunu gstermek maksadyla tebrik telgraflar gndermitir. Adana Belediye Bakanl, Genelkurmay ve Bat Cephesi Komutanlna I. nn Muharebesinin zaferle neticelenmesinin Adana halknda heyecan yarattna dair bir yaz gndermitir. Yazda bu baarnn elde edilmesinde bata T.B.M.M. ve Genelkurmaya ve ordunun tm subay ve erlerine teekkrleri bildirilmitir (14 Ocak 1921)65. Yunanllara kar gsterilen baarl muharebeler ordu mensuplar arasnda da byk sevin yaanmasna yol amtr. nn Meydan Muharebesiyle Yunanllara kar elde edilen baardan dolay, Dou Cephesi Komutan Korgeneral Kazm Karabekir, Bat Cephesi Komutan smet Paaya duyduu memnuniyeti bir tebrik telgrafyla gstermitir (19 Ocak 1921)66. Kazm Karabekir, gnderdii telgrafn zellikle subaylara ve erlere bildirilmesini istemektedir. Kazm Paann byle bir istekte bulunmas Bat Cephesi ordusunun subaylar ve erlerinin cokusunu ve direncini st seviyede tutmak iindi. smet Paa, Dou Cephesi Komutanlndan gelen tebrikten dolay son derece memnun olur ve bu memnuniyetini bir telgrafla Kazm Paaya iletmitir67. M. Kemal, Byk Millet Bakan sfatyla Bat Cephesi Komutanlna nn muharebelerinde gstermi olduklar kahramanlklar ve kazanlan zaferler-den dolay Bat Cephesi Komutan smet Paaya bir kutlama yazs gndermitir. M. Kemal bu yazsnda bu zaferin btn yurtta byk bir sevin yaattn, bu za-ferle herkeste bir mit belirdiini halkta umut tazeledii iin smet Paa ve tm subay ve erlere gstermi olduklar fedakrlklardan tr vglerini bildirmitir (1 Nisan 1921)68.
64 12 Ocak 1921 tarihinde 12.Kolordu Komutan Orgeneral Fahrettin (Altay)in Bat Cephesi Komutanlna Afyonkarahisar halknn Bat cephesinde Yunan kuvvetleri karsnda elde edilen baarlar neticesinde kendilerini tebriklerine dair bir yaz gndermitir. milletin ruh-u ulvi ve azim-i hdapesendanesine tercman olacak ve beli nutuklar iradyla ordumuza ithaf- selam ve hkmet-i celileye arz- tebrikat ve teekkrat eylemi olduklarn arz ederim.: ATESE, Belge No: 4280, Koleksiyon: SH, Kutu: 661, Gmlek: 19, Belge: 19-3; Belgelerle ilgili yayn iin bkz.: Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Yl 52, S.116, Haziran 2003. 14 Ocak 1921 tarihinde Adana Belediye Reisi Mehmet Fuatn Erkan- Harbiye-i Umumiye reisi ve Garp Cephesi Komutan smet Beyefendi Hazretlerine gnderilen sevgili ordumuzun muzafferiyt ve muvaffakiyt- mteaddiyeye mazhariyeti eltaf- sbhaneden tazarru ederek bu muzafferiyt nmili bulunan Byk Millet Meclisine ve Erkn- Harbiye-i Ummiyemize ve ordunun mer ve zabitn ve efrdna takdim-i teekkr ibrz olunan asr- beslet ve hemsetinden dolay da izhr- takdirt eyleriz yazs ile Yunanllara kar kazanlan zaferin halk arasnda meydana getirdii sevincin bir gstergesi olmas asndan nem arzeder: ATESE, Belge No: 4282, Koleksiyon: SH, Kutu: 695, Gmlek: 99, Belge: 99-1. ATESE, Belge No: 4283, Koleksiyon: SH, Kutu: 989, Gmlek: 114, Belge:114-1. A.g.b. ATESE, Belge No: 4286, Koleksiyon: SH, Kutu: 816, Gmlek: 194, Belge: 194-1.
65
66 67 68
45
Taner ASLAN
Bat Cephesinde dmana kar kazanlan baarlardan dolay Bat Anadolu halk tebrik yazlarnda zaferlerden duyduklar sevinci ifade etmilerdir. Keskin Kazas Belediye Reisi Mahmut Bey ile Mfetti ve Mdafaa-i Hukuk Bakan Sadk Bey, Mdafaa-i Milliye Veklet-i Celilesine (Milli Savunma Bakanl) dman kuvvetlerine verilen ar darbe dolaysyla bir tebrik yazs gndermilerdir. Yazda u ifadelere yer verilmitir. dmann nn Meydan Savan Trk ordusu silahlarna terk ettii ve ar bir darbeye daha uratldn ilan ve mjdeleyen haberi, halkmz sevin gzyalar ve kranlarla karlad. Millet zaten inand komutanlarn bir kere daha alklad. Kirli ayaklar altnda inleyen kardelerimizin kurtuluunda ve dmann mbarek topraklarmzdan bir an evvel kovularak atlmasnda isimleri tarih sayfalarna altn kalemlerle yazlan byk komutanlarmzla kahraman askerlerimize Allahtan daimi baarlar dileriz (10 Nisan 1921)69. nn Meydan Muharebesi ile dmann urad yenilgiden dolay negl Belediye Reisi, Bat Cephesi Komutanlna bir tebrik ve teekkr yazs gndermitir. Yaznn muhtevasnda Yunanllarn malup edilmesiyle negl ve civarnn mezalim ve ktlklerden kurtarld yer almaktadr. Bu nedenle negl halk adna Belediye Reisi bizzat kendilerine ve temsilcileri olan btn komutanlarmza teekkrlerini sunar (22 Nisan 1921)70. Kuadas Belediye Reisi, Kuadas halk adna Ankara Harbiye Vekleti araclyla Bat Cephesi Komutanlnn gstermi olduu kahramanlklar ve elde ettikleri baarlardan dolay bir tebrik telgraf gndermitir71. Nide Mutasarrfl Mdafaa-i Milliye ve Dhiliye Vekletine nn Meydan Muharebesinde malup etmesi zerine bir tebrik telgraf yollamtr. Nide Mutasarrf brahim, elde edilen baardan dolay ehir halknn byk bir sevin yaadn, o gn okullarn tatil edilmi esnaf dkknlarn kapatm le vakti btn ahali Byk Camide toplanarak ehitlerin ruhu iin hatim ve mevlit okutulmutur (14 Nisan 1921)72. Yunanllarn Dumlupnarda byk bir hezimete uratlmas yurdun her kesinde olduu gibi Ankarada da byk bir sevinle karlanmtr. T.B.M.M. bu baardan dolay 12. Kolordu Komutan Fahrettin Beye kranlarn bildiren bir tebrik yazs gndermitir (12 Nisan 1921)73. Osmaniye Kaymakam Arif Bey, Mdafaa-i Milliye Vekleti Celilesine (Milli Savunma Bakanl) Bat Anadoluda Bat Cephesinde dmann malup edilmesi
69 70 71 ATESE, Belge No: 4290, Koleksiyon: SH, Kutu: 567, Gmlek: 126, Belge: 126-7. ATESE, Belge No: 4296, Koleksiyon: SH, Kutu: 726, Gmlek: 22, Belge: 22-1. Trkn en mukaddes bildii ve hi tecavz ettirmedii namus-u vatann mahva yryen din dman nesl-i Osmaniyi douran mbarek yurdumuzun tarihi bir ovasnda hamaset ve kahramanlklaryla ezib ineyen ordumuzu takdis ve resid ve tebrik eder ve her dilaverini hfz- hamdaniyeye ve tevfikan- rabbani ederiz.: ATESE, Belge No: 4292, Koleksiyon: SH, Gmlek: 126, Belge: 126-17. Elde edilen baar karsnda gsterilen sevinci Nide Mutasarrf u cmlelerle tasvir eder. Kahraman ordumuzun alak dman ricat- kahriyeye duar ederek nn Muzafferiyetine muzafferiyeti mear dnk tebli-i resmi zerine btn memleket enva- mzaharetle bir leyl-i srur yaanm ...: ATESE, Belge No: 4293, Koleksiyon: SH, Kutu: 567, Gmlek:126, Belge: 126-3. Tebrik yazsnda Yorulmak bilmeyen bir azim ile tarih ve bize parlak misaller ilave eyleyen uzun ve yorucu yryler ile dman bil-fla takib ederek meydan- muharebeye yetien 12. Kolordu ktaatnn dmann hezimet-i katiyesini intc eden Dumlupnar Meydan Muharebesinde pek byk bir hisse-i erefi olduunu keml-i krn ile yad eder ve zt- alileriyle kumandanz altndaki kahraman ktaat tebrik eylerim efendim. Byk Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal: ATESE, Belge No: 4291, Koleksiyon: SH, Kutu: 855, Gmlek: 130, Belge: 130-1.
72
73
46
karsnda Osmaniye halknn byk sevin duyduunu belirten tebrik telgrafnda u ifadelere yer verilir. Muvaffakiyetinizden dolay zat- devletlerini ve etrafnda toplanan umum ktaat kumandanlar beleri tebrike kahraman asker evladlarmza maa-l-slam teekkrat- mahsusatmzn iblan rica eder... 15 Nisan 1921)74. cra Vekilleri Heyeti (Bakanlar Kurulu), Bat Cephesi Komutan smet Paaya nn Savalarnda ve Sakarya Savanda kazanlan baarlardan tr duyduklar sevince dair bir tebrik yazs gndermitir. Bu zaferlerin Btn bir cihan zulm ve hyanete kar bu kadar mahrumiyet ortasnda ordumuzun kazand yeni ve mutantan muvaffakiyeti mesud ve mftehitr tebrik ederken son kurtulu zaferinin de silahlarmza mevud olduuna dair tadmz sarslmaz iman tekrar ediyoruz olduunu gsterdii belirtilmektedir 13 Eyll 1921)75. Trk Ordusunun Bat Cephesinde Yunanllara kar elde ettii stn baarlar ierde olduu kadar darda da byk yank uyandrm, kazanlan zaferlerden dolay T.B.M.M.ne tebrik telgraflar gelmitir. Bu tebrik yazlarnn gelmesi Ankara Hkmetinin siyasi manada bir stnlk kazandrmtr. Afgan Elisi Sultan Ahmet Han T.B.M.M. Reisi ve Bakomutan M. Kemale Trk ordusunun elde ettii baarlardan dolay tebrik yazs gndermitir. Muhterem Bakomutan diye balayan yazda, bakomutan ve dier komutanlarn iyi idareleri sonucu subay ve slam askerlerinin byk fedakrlklaryla Sakarya Muharebesi slam ordusunun zaferiyle neticelendiini Trkiye ile ilgilenen Mslmanlarn kalplerinin sevin yla aydnland belirtilir. Ayrca Allahtan Trk ordusunun zaferlerinin devam da dilenir76. Rus Sovyet Cumhuriyeti Ankara elisiyle T.B.M.M. Reisi ve Bakomutan M. Kemale elde edilen baarlardan dolay tebrik yazs gndermitir. Yazda Trk ordusunun kahramanlklarndan vgyle sz edildikten sonra Kahramanl asrlardan beri bilinen Trk askerinin bu defa da hrriyet ve bamszl iin mcadele eden Trk Milletinin sarslmaz azmini herkese kabul ettirmeyi baaracana kesinlikle inanyorum. dedikten sonra Trk Milletinin hakl olan gayesinin gereklemesi iin temennilerde de bulunur 16 Eyll 1921)77. Sonu Birinci Dnya Sava Osmanl Devletinin sonunu hazrlayan bir sava olmutur. Savan akabinde bar ortam arayan Osmanl Devleti, neticede artlar ok ar bir antlamaya imza atarak koskoca imparatorluu tasfiye etmitir. Mtarekede yer almamasna karn Yunanistan siyasi arenada zellikle ngilterenin hamiliinde Mtareke sonrasnda tilaf Devletlerinin aralarnda yapm olduklar anlamada isteklerini sunmu, neticede bu isteklerinin elde etmitir. 15 Mays 1919 tarihinde zmir bata olmak zere Bat Anadoluda birok yer Yunanllar tarafndan igale uramtr. gal, Trk Milletinde byk bir infiale sebep olmutur. Yunan igaline kar milli direniler balatlm, Kuva-y Milliye Tekilat oluturularak blgesel direniler gerekletirilmitir. Ancak bu rgtlenmeyle dmana kar byk bir taarruz yaplamayaca dncesiyle dzenli ordu kurulmu, I. ve II. nn, Sakarya Savalar ve Byk Taarruzla birlikte Yunanllar byk bir yenilgiye uratlm akabinde Yunanllar igal ettikleri yerleri terk etmek zorunda braktrlmtr.
74 75 76 77 ATESE, Belge No: 4294, Koleksiyon: SH, Kutu: 567, Gmlek: 126, Belge: 126-18. ATESE, Belge No: 4302, Koleksiyon: SH, Kutu: 1082, Gmlek: 5, Belge: 5-1. ATESE, Belge No: 4306, Koleksiyon: SH, Kutu: 1240, Gmlek: 90, Belge: 90-2. ATESE, Belge No: 4308, Koleksiyon: SH, Kutu: 1240, Gmlek: 90, Belge: 90-3.
47
Taner ASLAN
Bat Cephesinin Yunan kuvvetleri karsnda elde ettii baarlar gerek ieride gerekse darda byk yank bulmu, halk her baardan sonra tebrik yazlar gndermitir. Bu tebrik yazlar ordunun direncini st seviyede tutmasn salamtr. Ordu bu tebrik yazlaryla Trk Milletinin daima yanlarnda olduunu hissetmitir. Tebrik yazlarnn hem ordu merkezine hem de TBMM ve de Genelkurmay Bakanlna gnderilmesi halkta Anadoluda tek yetkili merciin TBMM ve Ankara olduunun kabul edildiini gstermektedir.
48
KAYNAKA I. Ariv Belgeleri ATESE, Belge No: 4280, Koleksiyon: SH, Kutu 661, Gmlek 19, Belge 19-3. ATESE, Belge No: 4282, Koleksiyon: SH, Kutu: 695, Gmlek: 99, Belge: 99-1. ATESE, Belge No: 4283, Koleksiyon: SH, Kutu: 989, Gmlek: 114, Belge: 114-1. ATESE, Belge No: 4286, Koleksiyon: SH, Kutu: 816, Gmlek: 194, Belge: 194-1. ATESE, Belge No: 4290, Koleksiyon: SH, Kutu: 567, Gmlek: 126, Belge: 126-7. ATESE, Belge No: 4291, Koleksiyon: SH, Kutu: 855, Gmlek: 130, Belge: 130-1. ATESE, Belge No: 4292, Koleksiyon: SH, Gmlek: 126, Belge: 126-17. ATESE, Belge No: 4293, Koleksiyon: SH, Kutu: 567, Gmlek:126, Belge: 126-3. ATESE, Belge No: 4294, Koleksiyon: SH, Kutu: 567, Gmlek: 126, Belge: 126-18. ATESE, Belge No: 4296, Koleksiyon: SH, Kutu: 726, Gmlek: 22, Belge: 22-1. ATESE, Belge No: 4302, Koleksiyon: SH, Kutu: 1082, Gmlek: 5, Belge: 5-1. ATESE, Belge No: 4306, Koleksiyon: SH, Kutu: 1240, Gmlek: 90, Belge: 90-2. ATESE, Belge No: 4308, Koleksiyon: SH, Kutu: 1240, Gmlek: 90, Belge: 90-3. II. Dergiler Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Yl 52, S.116, Haziran 2003. III. Kitap ve Makaleler ALTAY, Fahrettin, On Yl Sava ve Sonras, nsel Yaynlar, stanbul, 1970. AKN, Sina, Milli Kurtulu Tarihi, stanbul Matbaas, stanbul, 1974. AKN, Sina, Osmanl Hkmetleri ve Milli Mcadele, stanbul, 1983. APAK, Rahmi, stiklal Savanda Garp Cephesi Nasl Kuruldu, stanbul, 1943. BAYAR, Celal, Bende Yazdm, C.I, stanbul, 1968. BAYTOK, Taner, ngiliz Kaynaklarnda Trk Kurtulu Sava, Banur Matbaas, Ankara, 1970. BELEN, Fahri, Byk Trk Zaferi Afyondan zmire stiklal Harbi Hatralar, Tenkitler, Tahliller, Dou Matbaas, Ankara, 1962.
49
Taner ASLAN
CEBESOY, Ali Fuat, Milli Mcadele Hatralar, stanbul, 1953. ELEB, Mevlt, Milli Mcadele Dneminde Trk talyan likileri, Ankara, 1999. DANMEND, smail Hami, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, C.4, stanbul, 1955. EVANS, Laurence, Trkiyenin Paylalmas, (ev.: Tevfik Alanay), stanbul, 1972. GKBEL, Asaf, Milli Mcadelede Aydn, Aydn, 1964. GRGL, smet, On Yllk Harbin Kadrosu, Ankara, 1993. JAESCHKE, Gotthard, Kurtulu Savayla lgili ngiliz Belgeleri, Ankara, 1986. JAESCHKE, Gotthard, Trk Kurtulu Sava Kronolojisi, C.I, Ankara, 1970. KUTAY, Cemal, Trkiye stiklal ve Hrriyet Mcadeleleri Tarihi, C.I. ZALP, Kazm, Milli Mcadele, C.1, Ankara, 1985. PEKER, Nurettin, stiklal Sava, Gn Basmevi, stanbul, 1955. RENOUVIN, Perre, I. Dnya Sava ve Trkiye, rgn Yaynevi, stanbul, 2004. SMAV, Ltf, Osmanl Saraynn Son Gnleri, Hrriyet Matbaas, stanbul, t.y. SOFUOLU, Adnan, Milli Mcadele Dnemi, Atatrk ve Trkiye Cumhuriyeti Tarihi, Siyasal Kitabevi, Ankara, 2004. SOFUOLU, Adnan, Mondros Mtarekesi Sonras Trkiyenin galine Kar Milli Direni: Kuva-y Milliye (1918-1921), Trkler, C.15. SOFUOLU, Adnan, Yunanllarn Bat Anadoluya Yerleme Giriimleri ve yonya Devleti Maceras, Prof. Dr. Haluk aya Armaan, Ankara, 1987. SOFUOLU, Adnan, Kuva-y Milliye Dneminde Kuzeybat Anadolu, Gnkur, Ankara, 1994. SONYEL, Salahi, Mondrostan Samsuna Trk Kurtulu Mcadelesinin Douu, Trkler, C.15, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2002. SONYEL, Salahi, Trk Kurtulu Sava ve D Politika, C.1, Ankara, 1973. TAALAN, Nurdoan, Egede Kurtulu Sava Balarken, Aksoy Yaynclk, stanbul, 1998. TANSEL, Selahattin, Mondrostan Mudanyaya Kadar, C.1, MEB, stanbul, 1991. TOKER, Hlya, Mtareke Dneminde stanbul Rumlar, Genelkurmay Bakanl Yay., Ankara, 2006. TRKE, nal, Kurtulu Savanda Mula, stanbul, 1973. TRKGELD, Ali Fuat, Mondros ve Mudanya Mtarekelerinin Tarihi, stanbul, 1948. ULUAY, Mustafa aatay, GKEN brahim, Manisa Tarihi, Manisa Halkevi, stanbul, 1935.
50
MODERNZMDEN POST-MODERNZME TARHSEL BLGNN EPSTEMOLOJS (DILTHEY, HEIDEGGER, GADEMER, DERRIDA)

Serdar EN* zet
Tarih bir bilim midir? Tarihsel yntemin temel zellikleri neler olmaldr? Bu sorulara verilen yantlar modern ve post-modern tarih anlaylarn birbirinden ayrmaktadr. Modern tarih anlay, en azndan teoride, tarih alannda nesnel bilgiye ulamann olanakl olduuna inanmaktadr.Buna kar, post-modern tarih anlay ne nesnel bir anlamann ne de nesnel bir bilginin varlna inanmaktadr.Tarih insan doasnn bir rndr. yleyse tarihi anlamak insan anlamaktr. Dolaysyla bu makalede yazarn u soruya yant arad sylenebilir: nsan tam olarak anlamak olanakl mdr? Bu soru tarih bilimini tarih felsefesine balar. Yalnzca felsefe tarihsel yntemi temellendirebilir ve yalnzca felsefe tarihsel bilginin doruluuna ilikin bir lt verebilir. Felsefe, bu anlamda, tarih disiplini iin bir n-koul ya da varlk nedenidir. Bu almann filozoflar ve tarih felsefesi zerine odaklanmasnn nedeni budur. Anahtar Szckler: Tarih, Tarih Felsefesi, Modernizm, Post-modernizm, Tarihsel Yntem, Tarihsel Bilgi.
Abstract
Is history a science? What are fundamental peculiarities of historical method? Answers given these questions differ modern and post-modern understanding of history from each other. Modern understanding of history believes, at least in theory, that it is possible to reach objective knowledge in the field of history. Against this supposition, post-modern understanding of history believes neither in objective understanding nor objective knowledge. History is a production of human nature. So to understand history is to understand human being. Therefore it can be said that in this article writer looks for answer of that question: is it possible to understand human being exactly? The question connects history with philosophy of history. Only philosophy can establish foundations of historical method and only it can give a criterion concerning truth of historical knowledge. Philosophy, in this sense, is pre-condition of history. Thats why this study focuses on philosophers and philosophy of history. Key Words: History, Philosophy of History, Historical Method, Historical Knowledge, Modernism, Post-Modernism.
* Ara. Gr.; Dokuz Eyll niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits.
51
Serdar EN
Giri Tarihsel Yntem ve Epistemoloji Gemiin bilgisine Tarih, bilginin bilgisine epistemoloji diyelim. Bu durumda Tarih felsefesi tarihsel bilginin epistemolojisi olacaktr. Temel sorusu da u olacaktr. Tarihsel bilgi olanakl mdr? Bunun anlam bilgi teriminin kavramnda yatmaktadr. Eer bilgiyi, nesnesine uygun bir nerme olarak tanmlarsak, tarihsel bilgi tarihsel nermelerin yaanm geree uygun dmeleri anlamna gelecektir. Bu durumda tarihsel bilgi olanakl mdr? sorusu u soruya dnecektir: Tarihsel nermeler gemi olay ya da olgular kendilerinde naslsalar, yle temsil edebilirler mi? Son biimiyle soru, tarih felsefesini dil felsefesine balar. Tarihsel nermeleri dilsel bildirimler olarak ele alan dil felsefesi bu nermelerin dilsel anlam snrnn tesine dp dmediklerini inceler. Bir bilgi disiplininin bilim olarak tanmlanabilmesi iin bu bilginin ait olduu alann bir konusu ve bu konuya ynelmi san bir yntemi olmaldr. Ama yntemin zelliklerini belirleyen konunun doasdr. Doaya ynelen doabilimlerinin yntemi doal olgularn niteliklerine uygun olarak tasarlanr. Doal olgularn niteliksel ve niceliksel olarak sergiledikleri deimez birliktelik ya da benzerlikler genel yasalar adn alrlar. Bylece verili tekil bir olayn aklanmas bu tikelliin tmel yasann bir rnei olup olmamasna gre yaplr. Bylece, doabilimsel bir aklama tikelin tmelin altna yerletirilmesidir. Burada tmel tikelin nedenidir. Bu nedensel aklamaya olanak salayan, tmevarmn ve tmdengelimin organik birliidir. Bir nesne snfna ait bireylerin sergiledikleri zelliklerin tekil gzlem ve deneyinden bu nesne snfnn btnne ilikin genel yarglara ulamak tmevarm ynteminin temel niteliidir. Ulalan bu tmevarmsal genellemenin kalk noktas tikel duyusal verilerdir. Bu nedenle doabilimsel yntemlerde doa ilgisi duyu algs yoluyla salanr. Duyu algs doabilimsel yasa ve kuramlar olgusal gereklie balar. Doabilimlerinin zde pozitivist olmalarn nedeni budur. Ama tarih ve genel olarak insan bilimleri bu anlamda pozitivist olabilirler mi? Soruyu bir baka yolda sunalm: Doabilimsel nedensel aklama yntemi konusu insan varl olan bilimlerin yntemi olabilir mi? Sorunsala byle yaklatmzda, bir insan bilimi olarak tarih belirli bir insan doas tasarmna gre kendi ilke ve yntemlerini belirlemelidir. nsann dsal nedenler tarafndan belirlenen nesneler arasnda bir nesne olarak tasarmlamas onu doann bir kipine ya da uzantsna indirgeyecektir. Bu durumda insani fenomenleri iradi seimler deil doal zorunluluklar belirleyecektir. nsan zerk ve zgr deil, doa tarafndan koullanm ve belirlenmi bir varlk olacaktr. Bu insan tasarm doabilimsel yntemin konusu olabilir, ama insann insanlndan (zgrlnden)
52
Modernizmden Postmodernizme Tarihsel...
vazgemesi pahasna. Aslnda insan, bedensel ynyle doann bir parasdr. Bu doal yn, rnein barnma, alk ve cinsellik rneklerinde olduu gibi, dsal belirlenime aktr. Dsal belirlenimde verili bir etkiye karlk mekanik bir tepki vardr. Bu mekanik tepki ruhbilimde igd adn alr. gd gderek gdml bir varla dntrr. Ama insan bundan daha fazlas deil midir? nsan budur ve ayn zamanda daha fazlasdr. Bu, sorunun Kant yantn ve dolaysyla tarihselcilik ve/veya hermeneutiin felsefesi antropolojisini oluturur. Buna gre, insann duyusal deneyim dnyas, fenomenal bir dnya ve insan da duyusal ynyle fenomenal bir varlktr. Bu yn ile insan zgrlkten yoksundur; nk zgrlk, Kanta gre, bir varln kendi kendisini belirlemesidir. Kendi kendisini belirleyen bir varlk dsal belirlenim zincirinin dna kar ve zerkleir. Diyeceim, erkini dardan deil znden alr. zerklikte z grleir ve zerklik zgrle dnr. Ama zerklik ve zgrln olanann koulu nedir? Kantn yant yalndr. nsan ancak kendi (istencinin) iradesinin efendisi olduu zaman zgrdr. Baka ve daha san bir deyile, insani eylemler ancak ussal istencin rn olduklarnda zgr eylemler olarak adlandrlabilir. Doal varlklarda olmayan yeti zgr iradedir. rade insan eylemlerini amal ve dolaysyla anlaml klar. nsan iradesinin ereksellii insan eylemlerinin mekanik deil, ama ereksel nedenler aracl ile anlalmasn zorunlu klar. Bu ereksel nedenler deerler, normlar, yasalar ve anlamlardr. Bylece zgrln anlatm olan erekler dnyas, znde, tinsel bir dnyadr. nsann anlam dnyasn oluturan bu tinsel gereklik doabilimsel anlamda olgusal deildir. Doal olgularla kartlklar iinde, anlam dnyasnn olgular tinseldir. Her insan eylemi (davran deil) bu tinselliin dsallamasdr. nsan eylemleri tarafndan oluturulan tarih de, yleyse, insan tinselliinin gerekleme alandr. Dahas, bu tinselliin kendisidir. nsan tini, kendisini tarihte, ve tarih yoluyla aa karr. Kendisi de tarihseldir, nk tarihin dna kamaz. Tarihi anlamak, yleyse, insan anlamaktr. Tarihsel gereklie ulamann doru yntemi nedir sorusu, burada, insann anlam dnyasn tanmann doru yntemi nedir sorusuna dnecektir. Tarihsel olaylarn nedeni olgusal deil anlamsal olduuna gre bu nedenler empirik deney ve gzlem yoluyla aa karlamaz. Dahas tarihsel olaylar, doal olgularn tersine, bireysel ve tekrarlanamaz nitelikte olduklarndan tmevarm yntemi ile aklanamazlar. yleyse, tarih yasa koyucu bir bilim olamaz. Konusu tmellikler deil tekilliklerdir. Ama tarihsel yntem tmdengelim de olamaz. nk tarihe nsel hibir a priori olay olamaz. Tarihsel bilgi, yaanmlktan sonra olmas anlamnda a posterioridir. Tarihten nce yoktur, tarihten sonra da; yalnzca tarih vardr. Bu, anlamn tarihsel olduu anlamna gelir. Anlamn tarihsel olmas gibi tarih de anlamsaldr. Tarih ve tin ayn eylerdir. Ama eer tin zgr istencin rn ise tarih de zgrln gerekletii alandr. Diltheyda Tarihsel Bilgi ve Tarihsel Yntem Tarihsel verilerin nesnel yorumunu yapmann bir yolu, Diltheye gre, tarihsel verileri ait olduklar tarihsel balama yerletirmek ve bu verileri bu balamn btn ile iliki iinde deerlendirmektir. nk Diltheye gre yaamn btn eleri birbirleri ile iliki ierisindedir. Ama btn kavramak bu btn oluturan eleri
53
Serdar EN
kavramakla olanakldr. Btn anlamak paralar anlamay n-gerektirirken paray anlamakta btn anlamay ngerektirmektedir. Btn, anlamn paradan almakta, ayn ekilde paralar da ancak btne referansla anlalabilmektedir. Buradan Diltheyin vurgulad kavram anlamdr: Anlam, anlamann btn ile paralar arasndaki karlkl temel ilikisinde kavrad eydir1. Diltheyin anlam balamsal btnn fonksiyonu olarak grmesi onun insan doas ve yaam anlayndan kaynaklanmaktadr. Diltheye gre insan tarihsel bir varlktr. nsan doas kendisini bu tarihsellik ierisinde gerekletirir ve nesnelletirir. nsan yaamnn kendisini nesnelletirdii, grnr kld deiik ifade formlar vardr. Bu ifade formlarnn btn bugn kltr adn verdiimiz tinsel gerein kendisini oluturur. Kltr dizgesinin ifadeleri tarihsel bir gemie ve toplumsal bir etkileimin rndrler. Bireysel psikolojik dzeyden, dsallama yoluyla, toplumsal ve kamusal bir dzeye kan kltrel ifadeler, eer Hegelci terminolojiyi kullanrsak, nesnel tin dediimiz fenomeni oluturur. Nesnel tin tekler arasnda bulunan ortaklklarn nesnelleme biimleridir. Bu nesnel dnyada gemi, bizim iin srp giden imdidir. Nesnel tinin alan, yaam biimlerinden ve iliki biimlerinden, toplumun ortaya koyduu amalar btnne , geleneklere, hukuka , devlete, dine, sanata ve felsefeye kadar uzanr.nk bir dahinin yapt bile , idelerdeki, i yaamdaki, belli bir an ve evrenin ideallerindeki ortakl gsterir. Daha ocukluumuzdan balayarak, besinimizi bu nesnel tin dnyasndan alrz ve bu dnya baka kiileri, onlarn yaam ifadelerini anlamay salayan bir aratr. nk tinin nesnellemesi olan her ey benden ve senden ortak bir ey ierir2. Nesnelleme ile o, bir yandan, insann yaratclnn dsallamasn, bu yaratmn zneler-aras ulalabilir olmasn ,ama te yandan, onun insann ortaklk ve evrensellik alannda temsil edilmesini anlatmak ister. Daha sonra o , bunu Hegelden dn ald nesnel tin terimi ile karlayacaktr. Toplumun ortak zihniyeti yaamn nesnellemesinde ifade edilir ve biriktirilir. Yaam ve tin kendilerini hem insan etkinliinin maddi rnlerinde hem de toplumun kurumsal biimlerinde, kltr dizgesinde ve dsal rgtleniinde da vurur. Tm bunlar birlikte, bizi her yerde evreleyen insan tininin byk dsal gerekliini oluturur. Yaamn nesnellemesi, anlamann, yaamn tarihsel boyutuna eriimini ak klar, nk insan ortaklknn daha nceki alarnn miras her zaman nesnelleme formunda sunulur3. Bireysel tin ancak bu nesnel tin iinde ve sayesinde kendini da vurur. yleyse bireysel bir edimi ya da ifadeyi anlamak bu ifadeyi olanakl klan ifadeler dizgesini anlamay, yani kltrn btnn anlamay n-gerektirir. Anlam, yleyse, orada ylece duran ve ele geirilmeyi bekleyen duraan bir ey deildir. Bir tarihsel olayn anlam, ilgili tarihsel belgeleri ifadeler dizgesinin hangi esiyle ilikiye soktuunuza gre deiecektir. Anlam para ile btn arasndaki dngnn bir rn olduundan para ile btn arasnda oluturacanz kompozisyon ya da dzenleme keyfi olacaktr. nk tarihe ynelen anlama ediminin kendisi de
1 2 3 Richard E. Palmer, Hermentik, (ev.: brahim Grener) , Anka yaynlar, stanbul, 2002, s.160. Kurtulu Diner, Bakasn Anlama, Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi, 2003, C.20, S.1, s.s.47-48. Andrus Tool, Wilhelm Dilthey On the Objectivity Of Knowledge In Human Scence, Trames, 2007, 11, (61-56), 1, S.9.
54
tarihseldir. Bu u anlama gelir: Tarihi anlamak isteyen kii tarihe yine kendisinin de iinde bulunduu bir tarihsel balam ierisinden ynelecektir. Btnn anlam, paralarn fonksiyon ve anlamn belirler. Mana tarihsel bir eydir; o bizim belirli bir noktadan, belirli bir zamanda ve paralarn belirli bir birleiminde grdmz para ve btn arasndaki ilikiden ibarettir. Mana, tarih st veya d bir ey olmayp, daima tarihsellikle tanmlanan hermeneutiksel dngnn bir parasdr4. Tarih btn dncelerin ve pratiklerin greceliini (tarihsel grecelii) aa vurur. Tarihsel deneyimin kendisi, bir an, yaama ve tarihe ilikin mutlaklk iddialarna ramen bunlarn tarihsel dnemlere zg bir grelilik tadn bize gsterir. Dilthey, tarihselciliin zorunluluunu kabul etmekle kalmaz, onu ayn zamanda zgrln ve ilhamn bir kayna olarak da grr5. Btn dnya grleri yaayan insann yaama ilikin, alglama, dnme, hissetme, arzulama ve aratrma tarzlarnn nesnelemesinden doar. Kuaklar dizisi iindeki saysz gr asndan pek ok nesneletirme ortaya kar ve her kuak da tinsel yaam kendi nesneletirmesi baznda anlayabilir6. Bu tarihsel balam tarihinin anlama ufkunu oluturur. Anlama ufku, kiinin dnyasnn snrlarn oluturduu lde kii kendi dnyasnn tesine geemez. Anlamann anlama ufku ile snrl olmas, anlamann nesnel deil, ama greli olduu anlamna gelir. Anlamann tarihsellii, tarihsel bilginin greliliini dourur. Bu grelilii rneklendirelim. Anlama ufku, ekonomik etmenlerin baatl tarafndan belirlenmi bir tarihi tikel bir tarihsel olay ekonomik bir tarihsel balama gre anlamlandracaktr (Marxist tarih anlaynn yapmaya alt gibi). te yandan, anlama ufku teolojik ideler tarafndan kuatlm bir tarihi ayn tarihsel olay teolojik terimlere gnderimde bulunarak anlamaya alacaktr. Kltrel dizge iinde kendilerine setikleri eler asndan bakldnda bu iki yorum da tutarl grnebilir. Ama burada nemli olan, iki yorumun da tutarl olmasnn nedeni kendi doruluk ltlerini (balang ncllerini) yine kendilerinin belirlemeleridir. Bu doruluk ltleri ise hem oluumlar hem de oluturucular (tarihileri) bakmndan, tarihsel ve dolaysyla grelidir. Anlam tarihseldir. O tarih ile birlikte deimitir ve o, olaylarn izlendii perspektife daima bal bulunan bir iliki meselesidir. Anlam belirlenmi ve kat deildir7. Her bir para dierini ngrdne gre, anlamann doru bir balang noktas bulunmamaktadr. Buna gre ngrsz anlamak mmkn deildir. Anlama eyleminin hepsi, sunulan bir balam veya dorultuda bulunur, bilimlerde dahi bir kii belirli kaynaklara dayal olarak aklamada bulunur8. Biz her zaman hermeneutiksel dngnn de bir paras olarak kendi ufkumuz ierisinde anladmza gre, herhangi bir eyin balamsz anlalmas sz konusu deildir. Biz daima kendi deneyimimize bavurarak anlamay gerekletiririz9.
4 5 6 7 8 9
Richard E. Palmer, Hermentik, s.161. Doan zlem, Diltheyn Tin Bilimlerini Temellendirme Srecinde Epistemolojide Yapt Devrim, Bilim , Tarih ve Yorum, nklap Yaynevi, stanbul, 1998, s.84; ayrca bkz.: Doan zlem, Kltr Bilimleri ve Kltr Felsefesi, Remzi Kitabevi, stanbul, 1986. Doan zlem, a.g.e., s.85. Richard E. Palmer, Hermentik, s.162. Richard E. Palmer, a.g.e., s.163. Richard E. Palmer, a.g.e., s.164.
55
Serdar EN
Gadamer ve Heideggerde Tarihsel Bilgi ve Tarihsel Yntem te yandan, eer hermeneutiin tarihilerin akademik bir aba ile ulaabilecekleri ve salt uzman tarihilere zg bir etkinlik olabileceini dnrsek, en azndan Gadamere gre, yanlrz. Bu yanlgnn nedeni hermeneutiin insan varoluunun ilineksel ve dsal bir ura deil, ama insan varoluunun temeli olmasdr. Bu yzden, Gadamer, hermeneutii Dilthey gibi salt bir metodoloji(yntembilim) sorunu olarak grmez. Gademer Heideggerin hermeneutik anlayn kalk noktas olarak alr. Heideggere gre hermeneutik dnya-iindevarlk olarak insan varoluunun temel varolma tarzdr. Heideggerin mirasnn merkezi unsuru, onun gze arpacak lde farkl hermeneutik anlayndan gelir. Heideggerin dnya-iin-de varlk olarak Dasein analizi, anlam hakkndaki kavraymz trev bir fenomen olmaktan kararak insani tecrbenin merkezi zellii ve mihenk ta haline getirir. Bununla ilgili olarak Gademer yle syler: Heideggerin zamansal Dasein analitiinin, anlamann farkl mmkn davranlardan biri deil yalnzca, ayn zamanda, Daseinn bizatihi kendisinin varlk modu olduunu ve dolaysyla onun dnya ile ilgili tecrbesinin btnn ierdiini ikna edici bir biimde gsterdiini dnyorum. Anlama felsefe iin merkezi bir fenomene dntnde, hermeneutik artk felsefenin bir mini bran olarak grlemez. Bunun yerine o, felsefenin bizatihi kendisi haline gelir10. Heideggerin byk hamlesi, anlamann ontolojik anlamn ortaya koymak, baka bir syleyile, anlama kavramnn metodolojik bir problem deil, ontolojik bir problem olduunu kefetmek olmutur. Heidegger hermeneutii anlama ve yorumun ontolojisi olarak tanmlar ve Gademer, Heideggerin radikaletirmesinin bir tarihsel hermeneutiin inasna katkda bulunup bulunamayacan kefetmek amacyla bu tanma dner11. Burada Gademerin Kartezyen zne anlay yerine Heideggerci Dasein anlayn benimsedii grlr. Kartezyen zne anlay, znenin zbilincinin dsal dnya ve insan karsnda biricik ve kuku gtrmez gereklik olduunu, giderek d dnyann varlnn bile zbilincin znelliinden kalklarak kantlanabileceini ya da temellendirilebileceini varsaymtr. Bu zne-merkezli anlay, ontolojinin yerini epistemolojinin, varln yerini, bilginin almasna yol aar. Bilincin kurucu ilke olarak alnmas dnya ile zne arasnda ontik bir yarlmay dourur. Bu yarlma, eer modern felsefenin terminolojisini kullanrsak, zne-nesne ayrm dediimiz eydir. Bilin, zneden nesne olarak dnyaya ynelirken dnyann Varln atlar ve varolan olarak Varla ynelir. Bu, Heideggerci anlamda, Varln unutulmuluuna yol aar. Heideggerin Dasein olarak insan zmlemesi felsefenin ynn varolan olarak Varlktan varlk olarak Varln kendisine evirmeyi amalar. Bu, Heidegger tarafndan temel ontoloji olarak adlandrlacaktr. Varla alan tek kap Daseinin varlk olarak Varla akl olduu iin temel ontolojinin konusu da Daseindir. Daseinin Varla akl, edeyile, varolann Varlnn anda ve varnda duruu varolan olarak varolan var klar. Temel ontoloji varolan ile Varlk arasndaki ontolojik ayrm gsterip Varln varolanna deil varolann
10 11 David Couzens Hoy, Heidegger ve Hermeneutie Dn, nsan Bilimlerine Prolegomena, (der. ve ev.: Hsamettin Arslan), Paradigma Yaynlar, stanbul, 2002, s.s.252-253. Susan Hekman, Bilgi Sosyolojisi ve Hermeneutik: Mannheim, Gademer, Foucault ve Derrida, (ev.:Hsamettin Arslan Bekir Balkz), Paradigma Yaynlar, stanbul, 1999, s.135.
56
Varlna erimeye alr. Bu anlamda Heidegger temel varlkbilim ile hermeneutii zdeletirir: temel varlkbilim oradaki-Varln(Daseinn) Varlnn yorumlan olarak hermeneutiktir12. Aslnda Heideggerde felsefe, temel varlkbilim, fenomenoloji ve hermeneutik kavramlar temelde zdetir ve ayn eyi amalarlar: Varln anlam. Fenomenoloji varolan-eylerin Varlnn bilimidir-varlkbilim. Fenomenolojik betimlemenin yntemsel anlam yorumlamadr.13Felsefe evrensel fenomenolojik varlkbilimdir, oradaki-Varln(Dasein) hermeneutiinden yola kar14 Heideggere gre, tarih biliminin yntemi olarak hermeneutik Daseinn varolusal hermeneutiinin bir trevidir ve kaynan ondan alr. Tarih ve tarih bilimi Daseinn Varl tarihsel olduu iin olanakldr. Daseinn tarihsellii ise kkenini Daseinn zamansallnda bulur. nsann varoluu, iinden dna tamamiyle zamansaldr nsan varoluunu oluturan her ey, insann zamansall balamnda anlalmaldr.. yani henz-deil, artk-deil, burada-ve-imdi balamnda15. Oradaki-Varln tarihselliinin zmlemesi bu varolan-eyin Varlnn temelinde zamansal olduu iin tarihsel olarak varolduunu ve varolabileceini gstermeye alr16. Tarihin tarih-bilimsel aa serilii, , kendinde varlkbilimsel yapsna gre oradaki-Varln tarihselliinde kklenir17. Daseinn Varla akl ve kendi Varlnn zamansall Daseinn kendi olanaklarn gerekletirmesine yol aar.Tarihin olaylar, bylece, Daseinn tarihselliinin grnmleri ya da aa klardr. Tarihi, kendi Varl tarihsel olduu iin tarih olaylarn anlayabilir. Tarihinin oradaki Varl kendi zamansallnda Tarihe alan bir kap bulur. Dasein, Heideggere gre tarih biliminin varolusal kkenidir. Gadamer Heideggerin bu Varlk ve Dasein anlayndan kalkarak hermeneutii ontolojik hermeneutik olarak konumlar. Ontolojik hermeneutie gre insan varoluu ve onun dnya deneyimi, temelde hermeneutikseldir. Bu hermeneutikselliin kayna, Gadamere gre, insani deneyimin dilsel oluudur. Dil, Heideggerci anlamda, varln evi olduu iin insann dil ile olan ba onun Varlk ile olan ban oluturur. Gadamere gre dil olmakszn duygu, dnme ve deneyim olanakszdr. nk dil tm anlamlarn taycsdr. Dil her eyi iine alan bir alandr18. nsanln tm tarihsel birikimi ve anlamlar dnyas dilde kapsanmtr. Anlam rntleri dilde sakland iin insan dnyas znde dilseldir. nsan bu dil uzaynda yaar. Ama dil bireysel znenin yaratt ve iinden anlamlar zgrce setii bir alet deildir. Anlam, bireyler onu kullanmadan nce, daha imdiden, ordadr. Dilin tarihsellii anlam da tarihselletirir. Bu demektir ki bir gelenein rn ve bir gelenein taycs olmayan hibir dil yoktur. yleyse, bir dili anlamak bir gelenei anlamaktr ve bir gelenei anlamak bir dnyay anlamaktr. Dil dnyann Varln aa karr. Bu yzden dilsel bir tarih metnini ya da tarihsel bir olay anlamak her zaman iin, Gadamere gre, gelenek dolaymndan geer. Bizler tarihi belirli bir gelenek iinden ve gelenek yoluyla anlarz. Dil varlmzn temeli olduu iin bizim tarihi anlama edimimiz dilin taycs olduu gelenein
12 13 14 15 16 17 18 Martin Heidegger, Varlk ve Zaman, (ev.: Aziz Yardml), dea Yaynevi, stanbul, 2004, s.68. Martin Heidegger, a.g.e., s.67. Martin Heidegger, a.g.e., s.69. William Barrett, rrasyonel nsan, (ev.: Salih zer), Hece Yaynlar, Ankara, 2003, s.230. Martin Heidegger, Varlk ve Zaman, s.531. Martin Heidegger, a.g.e., s.552. Hans- Georg Gademer, nsan ve Dil, nsan Bilimlerine Prolegomena, s.71.
57
Serdar EN
ortamnda gerekleir. Bu yzden, anlama, her zaman varoluumuzu oluturan temel nyarglarla doludur. nyargsz bir anlama, dil varoluumuzun temeli olduu lde olanakszdr. Gademer, insani anlamann iinde gerekletii fiili durumun daima bir gelenek dahilinde dil iinde/ dil vastasyla anlama olmas olgusu zerinde odaklar19. Gademer, btn anlamann, gereklii kendilerinden hareketle anladmz bak as salayan dilin araclk ettii pein hkmler ve nyarglar takmn (Vorurteile) gerektirdiini ne srer20. Dil gemii imdiye balar. imdi ile gemii ayn gelenein ortamna tar. Bu ortam anlamn devamlln salar. Dil aracl ile tarihi gemi metinlerin diline, yani dnyasna girmeye alr. Tarih ile tarihi arasndaki bu ortak ba olmam olsayd tarih bizim iin btnyle yabanc ve ilgisiz bir e olarak kalrd. Tarihinin tarihe ilgili sorular sorabilmesi tarihin de tarihiye ilgili dnyay amas soru ve cevabnda ayn dile ait olmasndan kaynaklanmaktadr. Tarihe ilikin bir soru sormak neyi aradn bilmeyi n-gerektirir. Neyin arandn bilmek ise neyin daha imdiden tarihte olduunu bilmek demektir. Soru ile yant birbiri ile ilikili klan, hem sorudan hem de yanttan paylar tayan dildir. Dil bylece tarihinin anlam ufkunu metnin ya da tarihsel olayn anlam ufkuna balar. Bu, Gadamerin ufuklarn kaynamas dedii eydir. Anlam bylece, ufuklarn kaynamasnda ortaya kan eydir. Gademer, btn bir yorumun, ufuklarn gemi ve gelecek arasnda birbirine karmasn/kaynamasn (Horizontsverschmelzung) gerektirdiini ne srer21. ki ufkun kaynamas/birbiri iinde erimesi, anlama ediminin baaryla gerekletirilmesidir.Gademer, bu bilinlerin kaynamas edimini , etkili-tarihsel bilincin grevi olarak tespit eder. Etkili/fiili tarihsel bilin, tarihsel olaylarn etkisinin, onlar incelememizi etkiledii gereinin kabul edilmesidir22. Anlama, tarihinin kendi anlam ufkundan, tarihe ynelttii sorunun, dil araclyla gemi dnyay aa karmasdr. Bu aklk ierisindendir ki tarihi neyin gerekten olmu olduunu grmeye alr. Bu aba varolusal zorunluluktan tr her zaman gelenein sisleri ierinde gereklemek zorundadr. Gelenein dilsellii ve dilin tarihsellii anlamay greli klar ve onu bir yoruma dntrr. Anlamann tarihsellii, yleyse, Gadamerde tarihsel bilgiyi greli klan eydir. Dnyay hep gemi, bugn ve yarn olarak grmekten dolay anlamann kesinlikle zamana bal olduu dncesi, anlamann tarihsellii eklinde isimlendirilmitir23. Gerekten de bugn, gemie ulaabilme adna terk edilemez. Gemiteki bir eserin anlam, sadece kendi kavramlar erevesinde anlalamaz. Aksine, gemiteki eserin anlam kendisine bugn yneltilen sorular kapsamnda tanmlanr24. Kiinin nyarglar sadece kendisinin yarglar olmayp, kendisinin tarihsel oluunun bir realitesidir. Ksaca, nyarglar kendilerinden vazgeebileceimiz veya vazgememiz gereken eyler deildir. Onlar bizim tarihi anlamamza imkan salayan varlmzn temelidir25. Bilimin ierisinde ya da darsnda nyargsz
19 20 21 22 23 24 25 Theodore Kisiel, Gelenein Vukubulmas: Gademer ve Heideggerin Hermeneutii, nsan Bilimlerine Prolegomena, s.182. Brice R. Wachterhauser, Anlamada Tarih ve Dil, nsan Bilimlerine Prolegomena, s.239. Brice R. Wachterhauser, a.g.e., s.245. Susan Hekman, Bilgi Sosyolojisi ve Hermeneutik: Mannheim, Gademer, Foucault ve Derrida, s.s.140-141. Richard E. Palmer, Hermentik, s.237. Richard E. Palmer, a.g.e., s.238. Richard E. Palmer, a.g.e., s.s.238-239.
58
anlama bulunamaz. nyarglarmz nereden alrz? erisinde bulunduumuz gelenekten. Bu gelenek bizim dncemizin karsnda bir dnce nesnesi olarak bulunmaz, ama o,bizim dncemizi gerekletirdiimiz ufuk, ilikiler rgsdr26. Eer n-fikirsiz yorum olamazsa, o zaman tek doru yorum fikri kendince doru gzkse de dnceden uzak bir idealdir ve imkanszdr. Bugn ile alakas olmayan bir yorum yoktur ve bu da hibir zaman daimi ve belirli deildir27. Burada anlatlan ey, anlamn bugnle balantl olduu, hermeneutiksel durumda ortaya ktdr28. Bu, anlamn bir nesneye ait deimez bir mlk olmayp hep bizim iin var olduunu tanmaktr29. Bilindii zere, Dilthey, Heidegger ve Gademer tarafndan temsil edildii biimiyle tarihselcilik(historismus/historizm), Hegel, Marx ve Comt tarafndan temsil edildii biimiyle tarihsicilie(historisismus/historisizm) bir tepki olarak domutu. Tarihselciliin yntemi anlayc ve bireyselletirici yorum iken, tarihsiciliin yntemi aklayc ve genelletirici yasalara ulamaktr. Tarihselcilik tin bilimlerini doa bilimlerinden ayrmakla insan varoluunu nesneye indirgeyen doal ve yasal belirlenimden kanmaya almtr. Tarihselcilikte insan genel bir yasann ilevi, kanlmaz bir en-son erein arac deildir. Bu ynyle tarihselcilik tarihsicilikten ayrlr ve modern tarih anlaynda yeni bir devimi balatr. Ama yine de, belirli bir bak asndan, tarihselcii de tarihsicilik gibi modern tarih anlay iinde konumlandrabiliriz. Bu bak as postmodern tarih anlaydr. Postmodernizmin yap-skmc tarih anlayna gre, hem tarihselcilik hem de tarihsicilik Bat felsefesine egemen olan bulunu metafizii geleneinin devam ve temsilcileridirler. Yani her iki tarih anlay da dilin dnda bulunan ve dil tarafndan varlna dokunulabilecek bir gereklik ya da bulunu alan olduunu n-varsayar. Dil bu alann varln ya da bulunuunu mutlak ya da greli, ak ya da bulank bir biimde dile getirebilir ya da en azndan dile getirmeye almaldr. Dil tarihselci ve tarihsici tarih anlaynda, henz Postmodern tarih anlaynda olduu gibi gnderimsiz deildir. Modern Tarih anlay ile post-modern tarih anlay arasndaki temel ayrm, belki de, onlarn dil tasarmlarnda yatmaktadr. Modern tarih anlayna gre, dil, dil-d bir anlamn taycs ya da temsilidir. Bu anlam bir yapya da yasa biiminde kendini gsterebilir; ama gene de o, tarihsel fenomenlerle bir karlkdme ilikisi iindedir. Bu ilikide dil gerekliin, deyim yerindeyse, bir aynas olarak tasarmlanr. Tarihsel olaylar genel yasa ya da ilkelerin nda aklayan pozitivist tarih anlay ile, tarihsel olaylar bireysellikleri iinde anlamaya alan yorumbilgisel(hermeneutik) tarih anlay dilin, dil-d bir gereklii temsil ettii n-kabulnden yola kmaktadrlar. Hegel, Marx ve Comteda bu dil-d gereklik, tarihi ve toplumu yneten yasalardr. Bu dnrlere gre, nasl ki doay belirli yasalar biimlendiriyorsa insanlk tarihini de biimlendiren belirli yasalar vardr. Buna gre, tikel bir tarihsel olay bu yasalara gnderimde bulunmadan aklanamaz. Dilthey ve Gademer tarafndan temsil edildii biimiyle Hermeneutik tarih anlay ise, tarihi soyut ve genel yasalar yoluyla aklamak yerine, tekil bireylerin tinsel yaam dnyasnn somutluu ve biriciklii iinde anlalmas gerektiini ileri srmek26 27 28 29 Richard E. Palmer, a.g.e., s.239. Richard E. Palmer, a.g.e., s.240. Richard E. Palmer, a.g.e., s.241. Richard E. Palmer, a.g.e., s.240.
59
Serdar EN
tedirler. Anlama ediminin yneldii ey ise insan tininin nesnelleme ortam olan dildir. Dil burada insan tinselliinin davurum sreci olan tarihe alan ana kapy oluturur. ster pozitivist ister hermeneutik olsun, modern tarih anlaylar, postmodern tarih anlayna gre, Derridann szmerkezcilik (logocentrism) dedii temel bir yanlg ierisindedirler. Post-modern tarih anlayna gre, dil gereklii yanstmaz, tersine onu yaratr. Dilden bamsz bir anlamlar alan yoktur. Tarihsel olaylar olduu gibi tarihe ynelen tarihiyi de kuatan bu anlam alan her trl bireysel belirlenimden kaar ve kendi bamsz gerekliini yaratr. Bu gereklik dilin zgr oyunudur. zgr oyun ierisinde anlam merkezsizleir ve dalr. Bu paralanma ve danklk ierisinde ne tarih ne de tarihi kendini konumlandrabilir. Dil, tm anlamlar olduu gibi, tarih ve tarihiyi de birbirine geirmi ve ayn zamanda birbirinden uzaklatrmtr. Olgunun deere, deerin olguya dnt dilsel gnderim aknda, nesnellik ve znellik kavramlar anlamn yitirmitir. Hakikat grelilik uurumunda gzden kaybolmutur. nsan, salam ve sabit bir kara parasna kys olmayan bir anlam denizinde pusulasz srklenmektedir. nsann Post-modern durumu olarak adlandrlan bu kuramsal cinnet durumu, iinde hem nihilizmin hem de trsel solipsizmin tohumlarn barndrr. Post-modern Tarih Anlay ve Derrida Aslnda postmodernistler, zellikle Derrida tarafndan modern gstergenin geersiz klnmas nesnel bilgiyi olanaksz klar. nk burada bilgi dilin anlam retiminin bir etkisi ya da ilevidir. Ve bunu sylemek tarihin bir biliminin ya da bir bilim olarak tarihin olanaksz olduunu sylemektir. Modern tarihiler ve onlarn kitaplarndaki tarihsel bilgiler, Derridaya gre, szmerkezci bir dil anlaynn rndrler. Szmerkezci dil anlayna gre orada tede dsal bir anlam dilsel gstergeye ngelir ve bu anlam gsterge tarafndan temsil edilebilir. Gsterge mevcut olduu varsaylan bir gsterilenin yaps tarafndan belirlenmektedir. Szmerkezci tarih teorileri dsal ve kendi bana varolduu varsaylan bir gsterilenin gsterenini merkeze alp, konuyla teki tm gstergeleri bu merkez gstergeyle neden-sonu ilikisine sokarak mantksal olarak tutarl tarih yorumlar gelitirmeye alrlar. Derridac yapskmn yapt ey, bu teorilerin varsayd akn gsterilenin mevcudiyetinin metafizik bir varsaym olduu, dil iinde, bu teorilerin bir ilke, temel ya da tz olarak varsaydklar hibir akn gsterilen olamayacan, her gsterilenin ayn zamanda bir gsteren olduunu ve anlamn teki gsterenlerle olan ayrmsal bantdan aldn gstermektir. Ortaa tarih anlaynn merkezi szc olan tanr, Marksist tarih anlaynn merkezi szc olan madde, Hegelci tarih anlaynn merkezi szc olan idea; bu szcklerin hibirisinin anlam mutlak ve belirli deildir. Dahas bu szcklerin anlamnn tzsel olduu varsaym, Derridaya gre, dilin doasz doasnn kavranamamasndan kaynaklanmaktadr Yap-zm (deconsruction), znde, Derridann dili, dil iinde yap zmne uratma giriimini dile getirir. Bu giriim Bat metafiziinin karakteristii olagelmi szmerkezcilii (logocentrism) kar bir ayaklanmay temsil eder. Bat felsefesinin bu zellii dilin, kendi bana var olan olarak, temel olarak, tasarlanan
60
bir anlam dzeni -dnce, hakikat, mantk, dnya vb.- tarafndan ynlendirildii ve bu anlam dzenini yanstt/aktard inannda temel bulur30. Bat felsefesi btn inanlarmzn temelini oluturan bir z ya da doruluk olduuna inanr. Kukusuz burada kendisiyle dorudan doruya birebir ilikide bulunulabilecek, akn gsteren iin akn gsterilen nin (yani bir Us) dengesini koruyacak bir dzen zlemi grlr. Bu trden gstergelere u rnekler verilebilir: dea, Madde, Dnya Tini, Tanr, vb bu kavramlarn her biri dier btn gstergelerin kendi evresinde dnd bir dnce ve formlar dizgesinin temelini oluturur. Derrida bu trden her akn anlamn kurgudan te bir ey olmadn savunur31.Toplumda, kendilerine byk nem verilen Yetke, zgrlk ve Dzen trnden gsterenlerle ilgili belli gsterilenler ya da anlamlar bulunur. Kimileyin bu anlamlar sanki dier btn anlamlarn kaynaklarym gibi dnrz. Ne var ki, bu anlamlarn olanakl olabilmesi iin baka gstergelerin bunlardan daha nce var olmu olmalar gerekir. Ne zaman bir kayna dnsek hemen hep o kaynan daha ncesindeki bir balang noktasna geri gitmeyi isteriz. Oysa bu anlamlar kaynaa baklarak grlemezler; bunlar ancak dier btn anlamlarn ilerlemesine nayak olan belli amalar dorultusunda gzlenebilirler. eyleri treyilerine bakarak bir telos ya da bir son nokta -erekbilgisi (teleology)- dorultusunda kavramaya almann yollarndan biri, anlamlar belli bir anlam sradzenine (hierarchy) oturtarak dzenlemektir. Derrida, metafizik diye adlandrdmz her dnce dizgesinin bir dayanaa, bir temele ya da bir ilk ilkeye dayandn ifade eder. lk ilkeler ounluk bu ilkelerin dladklaryla, dier kavramlara ilikin bir kartlk yoluyla tanmlanrlar. Bu ilkeler ve onlarn bildirdikleri kartlklar her zaman iin yap-skme uratlabilirler32. Anlamn nesnel varlndan edilmesi ya da dilin kendisi tarafndan retilen bir eye indirgenmesi bizi bir deil ama sonraszca hep yeniden yaratlan anlamlar okluuna gtrr. Bir anlamlar okluu ki hibiri tekinden daha gerek ya da stn olduunu ileri srememektedir. nk tm dsal ltler buharlamtr artk. Anlamlama, bylece, yorumlama edimine dnr. te, anlamn yapzmne uratlarak nesnel konumundan edildii bu durum, Taylan Altuun da vurgulad gibi, postmodern dil durumu olarak adlandrlr. Derridann yap-zm ynteminin tm metinlere olduu gibi tarihsel metinlere de uygulanabilir olmas tarihilere tarihi aratrmann ve onun niteliini anlamann yeni yollarn sunmutur. Yap-zm yntemi tarihsel nermelere uygulanabilir, nk tarihsel bir olgunun varl tarihsel verilerden kalkarak kantlanr. Bu veriler ounlukla yazl yaptlardan ya da belgelerden olumaktadr. Her bir yazl kaynak bir gsterge bei ve rntsdr. Yap-skmc tarih anlayna gre bu gstergeler anlamn yalnzca gsteren gsterilen dikey ilikisinden deil, gsteren-gsteren yatay ilikisinden almaktadr. Dahas tarihsel bir olgu tarihi asndan edimsel olarak imdi ve burada varolmaz. Tarihsel belge tarihsel olguyu
30 31 Taylan Altu, Dile Gelen Felsefe, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2001, s.230. Madan Sarup, Postyapsalclk ve Postmodernizm, (ev.: Abdlbaki Gl), Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara, 2004, s.58.; Ayrca bkz.: Rosenau, Pauline Marie, Post-modernizm ve Toplumbilimleri, (ev.: Tuncay Birkan, Bilim ve Sanat yaynlar, Ankara, 2004.; Alun Munslow, Tarihin Yapskm, (ev.: Abdullah Ylmaz), Ayrnt Yaynlar, stanbul, 2000. Madan Sarup, a.g.e., s.s.58-59.
32
61
Serdar EN
onun yokluunda temsil eder. Bylece tarihsel bir nermenin doruluk deerini tekabliyeti doruluk kuramyla kantlamak olanakszlar. nk burada nermenin kendisine karlk den nesnenin edimsel varl eksiktir. Tarihsel anlatlar, kendi nermelerini kantlarken zorunlu olarak nesnel bir gsterilene deil, semiotik bir kendilik olan bir baka gsterene gnderimde bulunur. Dolaymsz olgusal bantdan yoksun tarihsel gstergeler, her bir gsterenin bir baka gsterene gnderdii ve tek bir gsterenin tm teki gsterenlerin izini kendinde tad belirsiz ve oynak bir dil dizgesi iinde deiken bir ileve sahiptirler. Bu dizge ierisinde bir szck her kullanmnda ve teki szcklerle girdii her balamsal ilikide farkl bir anlam kazanacaktr. Anlam, postmodern dil anlaynda, balamsal bir nitelik tar. Bunu sylemek bir szcn balamna gre deiik ve ok sayda yoruma ak olduunu, sabitlenebilir, deimez ve tzsel bir anlamn olmadn sylemektir. Bu nedenledir ki tarihsel bir belgenin ya da bu belgeye ait bir szcn farkl tarihiler tarafndan deiik ve saysz yorumlar yaplmaktadr. Bu dorultu da, rnein, ortaa, aydnlanma, modernizm, sanayi devrimi gibi szckler farkl tarihiler asndan farkl anlamlar tamaktadr. Bunun nedeni, postmodern tarih anlayna gre, her bir tarihinin belgeler arasnda kurduu gnderimsel ilikinin teki tarihilerinkinden farkl olmasdr. Bir tarihi kendi saptad gstergeler dizisini, kendi kafasndaki anlaty oluturmak iin, bu anlatya uygun teki gstergelerle ilikiye sokar ve birini tekinin dayana olarak kullanr; baka bir tarihi ayn gstergeleri bu kez baka bir anlat oluturmak iin baka gstergelerle ilikiye sokar. Her iki anlat da kendi iinde tutarl olabilir. Ama bu anlatlardan hangisinin nesnel olarak doru olduunu belirlemek olanakszdr. nk burada kantlama gsterenden gsterilene gidilerek deil, baka bir gsterenin gsterilen yaplmasyla yaplmtr ve kantlamann temeli olan bu gsterenlerin seimi ise keyfi ve uzlamsaldr. rnein, Irak Sava A.B.D asndan demokrasinin egemenlii terimleriyle yorumlanmaktadr. nk Sorosu tarihiler Irak Sava ile ilgili yalnzca kendi yorumlarn hakl karacak gstergeleri keyfi olarak bir araya getirmektedirler. Buna kar, ayn olay (Irak Sava), namuslu ve drst tarihiler tarafndan bir insanlk dram, bir smr ve yama olarak yorumlanmaktadr. Anlamn bir gstergeden teki gstergeye, bir tarihsel metinden bir baka tarihsel metine gnderimde bulunarak yaratlmas, anlamn metinler-aras olduu sonucuna gtrmektedir. Buna gre, tarih kitaplarnn tarihsel anlatlar metinleraras bir kurgudan, metinler-aras bir anlam yaratma oyunundan baka bir ey deildir. Tarihi olgular bir metine dntrmemekte, tersine keyfi ve uzlamsal bir metni, olgulara okumaktadr. Eer Saussurenin dil ve sz ayrmn kullanrsak, dil tarihinin yaltlm salt tikel bir nerme kurmasna izin vermez. Her nerme daha imdiden dil dizgesini n-gerektirir. Dolaysyla her tarihsel bildirim dilin bamsz ve zgr oyununun n-grlmemi ve belirlenmemi metnini beraberinde srkler ve zaten, ite, onun bir fonksiyonudur. Tarihi bir szck ya da hipotezle aydnland an, bu hipotezi oluturan gstergelerin onu bir metine gtreceini sezer. nk hipotezin temel nermeleri bu metinle birlikte akar tarihinin zihnine. Tarihinin yapt ey daha imdiden orada bulunan metnin kodlarn deifre etmek, ve onu tikel nerme diline aktarmaktr. Bir gsterge teki gstergelerin izini tad ve bu sayede kendisi olduu iin, gsterge dile geldiinde, kendisi olmayan da dile getirir. Sylenenin anlam sylenenlere olduu kadar sylenmeyenlere de baldr.
62
Sylenen varolduunda sylenmeyen daha imdiden buradadr. Tarihinin sezdii ve arkasndan kotuu ey sylenmeyenin sylenende brakm olduu izlerdir. Dolaysyla tarihinin yorumu bir icat deil, bir aa karma ya da bir izini srmedir. Bu izlerin hibir duraanl ve kalcl yoktur. Dahas tarihinin izledii izlerin akn bir yol gstericisi yoktur. Her gsterge farkl bir yoruma giden patikann izlerini tayabilir. Bu gstergenin ilikiye sokulduu teki gstergelere baldr ve bu ilikinin kendisi keyfi ve rastlantsaldr. Aydnlanm bir tarihi konusuyla ilgili metnin btnn dil kodunun ayrmlarnda sezer ve tarihsel belgelere ya da kaynaklara bavurarak, metine ilikin her izi, kantlamaya alr. Ortak gstergeleri kullanmayan tarihiler, ortak izlerin peine dmeyecek ve dolaysyla ortak bir yoruma ulaamayacaklardr. Belgelerin yok edilmesi, deitirilmesi ve yanl evirisi tarihinin gsterge kullanmn etkiler ve onun yorumunu yanlla tutsak eder. Byle bir durumda tarihi gstergelerin gerek izlerini sremez , ve bu anlatsnda boluklar olumasna yol aar. Tarihi hangi gstergenin eksik olduunu varolanlardan saptamaya alacaktr. Ama eer varolan gstergelerde dsal etkiler tarafndan deitirilmise tarihi bir yanlg dngsnn iine decektir. Sonuta, tarihsel gstergelerin tahrip edilmesi de edilmemesi de tarihsel yorumu sonsuz ve sonusuz bir abaya dntrmektedir. Post-modern tarihilerin tarihi nesnel bir bilim olarak deil de, kurgulamac ve yaratc bir edebi tr olarak grmelerinin nedeni budur. Epistemolojiden deolojiye, Kuramdan Yaama Tinsel kendiliklerin zsel nitelii onlarn doada olgusal karlklarnn olmamas ve onlarn (en azndan deerler sz konusu olduunda) mekanik nedensellik tarafndan belirlenmemesidir. Onlar anlamlarn ve ilevlerini insan yaamnda bulurlar. yleyse onlar bir doal nesne gibi aklanmay deil, ama anlamlarnn anlalmasn gerektirirler. Bu anlalmaya allan anlam, e deyile, insann tinsel dnyas bir bolukta domaz; tersine, o her zaman iin bir tarihsel-toplumsal koullar rgsnn rndr. Ya da, yle sylersek, tin ya da kltr, nesneler dzenini ve toplumsal ilikileri koullandran tarihsel srecin belirli bir zaman aralna skm insan doasnn nesnellemesi (nesnelemesi deil) ya da dsallamasdr. Tinin ya da anlamn tarihsellii, bylece, insann tarihselliidir ve insan anlamak (ki tarihselciliin amacdr) onun tinselliini anlamaktr, nk tinin gereklemeleri insann kendisidir. Tin, doal zorunluluk ya da yasallk alannda usun kendiliindenliinin zgr erekselliidir. Ama bu znel zgrlk edimi, ierii ya da uygulanma alan bakmndan snrlanmtr. Bu snr, hibir isten hakk ya da seme zgrl bulunmakszn insan varoluunun tikel bir tarihsel-toplumsal tinsellik ierisine frlatlm olmasdr. Kendi-buradasna frlatlan, kendisi istemeksizin kendisine verilen ve bylece zorunlu olarak kendisi olan insan var oluunun olumsall ve rastlantsall, bizim onun tarihsellii dediimiz eydir. Benlik, bylece, tarihsel bir yapntdr ve kii de yalnzca kendi tarihsel olanadr. Kendi varoluunun ngrlmemi zorunluluunu yaayan insan, kendisinin bir yazg olmadn, tersine, (her tarihsel olayn tekilliini, biricikliini ve tekrar edilemezliini vurgulayan tarihselcilik asndan konuursak) onun tarihsel olaylarn kaotik aknda rastlantnn bir imek akmas olduunu duyumsar. Bylece, onun varoluu anlamszdr, herhangi
63
Serdar EN
bir ereksel tasarmn rn olmamas anlamnda. Ve yleyse bir tarihselcilik eletirisi asndan yaamsal nemde olan u soru doar: nsann anlamsz var oluunu ya da yaamn anlamaya almann anlam nedir? Eer insann tinsel dnyas genel yasalar tarafndan ynetilmiyor ise ve onun edimselletirmeye alt hibir tarih-st (akn) ya da tarih-ii (ikin) bir ama yok ise, bu amaszlk denizinde insann kendisi iin oluturduu rastlantsal, olumsal, znel, greli ve yle ise anlamsz deerleri anlamaya almann hibir nemi/deeri ya da gerei yoktur. Tarihsicilik (historisismus/historisizm) hakl ise tarihsellik ve anlam vardr; tarihselcilik (historismus/historizm) hakl ise ne tarihsicilik ne de anlam vardr. Bylece tarihsicilik tarihte bir anlam ya da erek bulma isteminin anlatmdr ki insan varoluunun arad budur. Tarihselcilik ise tarihsel btnl zme uratarak onu bir anlamszlklar okluuna datr ki nihilizmin, varoluuluun ve post-modernizmin kayna budur. Bir tarihsici insann oluumu asndan tarihsel-toplumsal koullarn nemini tarihselci denli vurgular. Onun ayrt edici zellii, salt tarihselcilik ile kartlk iinde, insann bu tarihsel varoluuna bir erek ya da yasallk bulmaya almasdr. Tarihi ussal bir sre olarak grmek, insan bu srecin bir paras yaparak onun yaamna bir erek ya da anlam verir. Ama bununla birlikte, tarihin ve tarihsel bir varlk olarak insann nesnel bir erek ya da anlam tarafndan belirlenmesi onun bireysel zgrln yadsr. Diyeceim, tarihsicilik kendi-burada ve imdisinde var olan insann dnyaya zgrce anlam vermesine, onu kendi grd gibi yorumlamasna ve kendi yaamn ynetecek ahlaksal deerleri yine kendisinin oluturmasna izin vermez. Tarihsicilik insan yaamna anlam ve erek vermeye alr ama bunu onu zgrln, varolu olanaklarnn (ki onun tm tinsel iyeliidir) bu zorunlu koulunu yadsmakszn yapamaz. Buna kar tarihselcilik tarihten belirlenimcilii dlar ve bizi bireysel zgrlk ve deerlere sayg duymaya ya da onlar kendi zgllkleri iinde anlamaya arr. Tarihsel olaylar, evrensel yasalar lt alarak deerlendirdii ya da yarglad lde tarihsicilik, bu ltlere uymayan kltrlere kar oluturulan totaliter, emperyalist, dlamac ideolojilerin kuramsal dayana olma tehlikesine aktr (Hegel, Marx ve Comte felsefelerinde olduu gibi). nk eer tarihin bir erei varsa bu eree daha yakn ya da ona ulam bir kltr, kendi deerlerini ya da yaama biimini, evrensel geree (hakikate) sayg uruna, teki kltrlere dayatmaya alacaktr. Tarihselcilik, evrensel yasalar ve en-son erekleri yadsd lde, belli bir kltr bu kltrn isel deerlerine ya da hakikatlerine bakarak anlamaya alacak ve zgnln tanyacaktr. Bu, bir hakikat deil, ama hakikatler okluunu var sayar ki bu gr hakikatin tarihsel ve yleyse greli olduunu ne srer ve giderek hibir nesnel hakikatin olmad kukularn dourur. Kiinin varolusal olanaklarn snr, bilgisinin snrlardr ve bu bilginin ufuk izgisini bir kltrn belirli bir adaki tinsel iyeliklerinin tm oluturur. Onun hakikat tasarmnn ierii daha imdiden verilidir. O kendi hakikat anlayn, kimi deha sahibi mstesna insanlar dlarsak, kltrnn sunduu verili almaklar (alternatifler) arasndan seer. Bylece o, greli bir hakikatte, ya da hakikat olmayan bir hakikatte tutsaktr. Yaad ey, znel bir hakikati nesnel olarak grme yanlsamasdr. Bunun bilincinde deildir, nk kendisinin dna kamaz; kendi tinsellii zerine kilitlenmitir. Kapy aralayp bakabilme ansn bulanlar, baka kltrlerdeki tutsaklar grecek ve kendi gerekliinin hi de saltk gerek-
64
lik olmadn anlayacaktr. Bir hakikatte barnamayan birey tm hakikatlerden srlecei iin artk kendi tinselliinde bir yaban olarak yaar. Varoluu hakikatler arasndaki bolukta askya alnmtr. Bir hakikati semek yerine, sememeyi semitir. Herkes yerel yiyecekler ile yetinirken o alktan lmektedir; nk arad ey bengiliin, tzselliin, evrenselliin saltk sofrasdr. Hakikate kar balatlm uurum kenarndaki bu lm orucu, kendi tarihsel varoluu ile tarih iinde tarihd olan arayan bireyin kanlmaz yazgsdr. O, kendi yazgsnn efendisi olmak isterken tarihselliin klesi olmutur. Kendisini sonsuz zamana yaymak, saltk hakikatin barnda uyumak isterken, tarihin sessiz unutulmuluunda kalmtr. nemsiz bir ayrntdr o, hatrlanmayan bir nicelik ya da herhangi biridir. Yaad bile kantlanamaz, nk varoluu kendi lm ile sona ermitir. Tarihselcilik bylece, kiiliimi amn bir ilevi klar. Savurup atar beni dilileri tarihin. Bende konuan tarihtir, tarihtir yazan bende. Olgusallk ile insan arasna giren kiilik dolaymdr o, o kiiliimin kendisidir ve kiiliim de dnyam. Kiiliimi bu tinsellikten arndrp z-kendim olmak isterdim; ama insan tarihsel elbiselerini kardnda bu elbiseleri tayan tzsel bir kendi de kalmaz. Diyeceim, kendi olmak, kii olmaktr; kii olmak ise bir kltrn yesi olmak. Buradan ahlaksal bir ykmllk doar: Kiinin kendisini ve kendisinin bir temsilcisi olduu insanl yetkinletirmek ya da onurunu korumak onun ahlaksal bir devi olduu lde, onun kendi kltrn benimsemesi ve yceltmesi de onun devi olur. nk insan her zaman bir kiidir ve kii her zaman bir kltrn ocuudur. Kltr milliyetilii (ulusalcl), yleyse varolusal bilincin ya da duyarlln anlatmdr. Kltrm yceltmekle varoluumu ve varoluumu yceltmekle de genel olarak insanlk yceltirim, nk ben de insanln bir paras ve temsilcisiyimdir. Tarihsellik bilinci, yleyse, kiiyi varolusal bir bolua (nihilizme) yneltebilecei gibi, ahlaksal bir stlenim yoluyla anlamszla bakaldrmaya ve insanlk onurunu yceltmeye yneltebilir. Tarih tarafndan koullanmasna karn, unutulmamaldr ki, tarihi yapan insandr. Ve bizim tarihsel dnemlerin ardkl dediimiz ey, bir an (tinselliin) baka bir a olumsuzlamas ya da adr. Diyeceim, insan kendini aabilen, deitirebilen, yeni olanaklar yaratabilen bir varlktr. Ama, okuyucu, ite trajik olan atyorum yreine! Burada tarihi deitiren insan(lk)tr, ben deil, sen de deil. Tarih yazamayan kii, yazlm bir tarihin adsz bir figrandr. te yandan, tarihselcilik ve tarihsiciliin yan sra, postmodern tarih anlaynn da varolusal imlemlerini karsamak olanakldr. Postmodern kuramn anlam merkezsizletirmesi, nesnel ve evrensel doruluk ltlerinin ne srlmesini olanaksz klar demitik. Anlam, bylece, kiiden kiiye ve kltrden kltre deiecektir. Bu durum modernitenin bilim kavramna ykledii ierik ya da tanm ile badaamaz. Nesnel gereklerin akl yoluyla saptanmas ve bu gereklere uygun bir yaam biimi oluturulmas modernitenin aydnlanma abasnn ideali idi. Bireysel ve toplumsal yaama biimlerinin evrensel akl yoluyla belirlenmesi, rasyonel ltleri, olanakl tm insanlar kapsayan bir geerlilik dzeyine ykseltmekte idi. Bu ltlere eriemeyen birey ve toplumlar eksik ve az gelimi olarak nitelenmektedir. Bunun tarihsel sonucu az gelimi birey ve toplumlar bilimsel bir aydnlanmaya doru gelimeye zorlamaktr. Bilim, burada, bir tahakkm aygt
65
Serdar EN
haline gelecektir. Bat aydnlanmasnda akln teki olarak konumlandrlan gelenekler, us-d olmakla, daha imdiden yadsnmay ve giderek yok edilmeyi hak etmi saylmaktadrlar. Bir topluma ilikin tarihsel bilgi eer nesnel ve evrensel bir doruluk sav ile ileri srlrse, bu ne-srm dnda kalan tm nermeler zorunlu olarak yanl olacaktr. Bu durumda tarihin bilimsel bir bilgisi kiilerin ve toplumlarn tarihsel olaylar nasl yorumlayacaklarnn biricik lt haline gelir. Tarihsel nermelere yklenen nesnellik rasyonel ya da bilimsel kltrlerin teki kltrlere bir kimlik ya da tarih dayatma aracna dnebilir. Bu Bat-d toplumlarda ou zaman bir kimliksizlik ve zgven eksiklii yaratmaktadr. Bu eksiklik ve yetersizlik duygusu Bat-d toplumlar kendileri deil de, bakas (bat) gibi olmaya itmektedir. Kendisi olamad gibi bakas da olamayan kltrler varolusal bir bolukta salnmaya balar. Deersizletirilen deerleri artk onlara bir yaama ideali sunamaz olur. Bunun sonucunda kendi benliine ait olan her eyi kk grmeye balar. Kendini ne denli kltrse, Batl olan her ey ona daha byk grnmeye balar. Kendini kk grme o denli ileri gidebilir ki, kendi toplumunun Batl bir lkenin mandas altna girmesine bile raz olabilir. Ya da rnein kendi ekonomisini, hukukunu, politikasn, Avrupa Birliinin ynetimine vermek isteyebilir. Bat ussall bylece smrgeciliin ve emperyalizmin demokratik bir rts haline gelir. Smrgeciliin demokratik yntemi silah yerine medyay, kurun yerine de sylemi kullanr. Stratejik amalara gre oluturulan bir syleme, bilimsel kavramlar yoluyla nesnellik ve evrensellik verilmeye allr. Bu kavramlarn ideolojik anlamn ya da sonularn sorgulamayan bir toplum bilinsiz olarak Batl bir sylemin taycs ve yaycs konumuna der. Bu davran bilinsizce buna cehalet, bilinli ise ihanet denebilir. Dolaysyla Bat ussall smrgeci yaylmaclnda insanlarn cehaletinden ya da ihanetinden yararlanr. Bat ussallnda bilgi kendi bana bir ama deil, ama doaya ve topluma egemen olmann bir aracdr. Salt bilmek iin bilmek, yerini, egemen olmak iin bilmeye brakr. Bilginin ar hakikat sevgisi ile ba koparlr ve teorik bilgelik sevgisi nostaljik bir fantezi olarak kalr. Akln gerek bir aydnlanmas, tm insanlar iin istemedii eyi salt kendisi iin isteme bencilliine dmez. Bat ussall zgrlk, eitlik ve ilerleme gibi aydnlanma deerlerini yalnzca kendisi iin istemi ve insanln geri kalann kendi idealleri uruna smrm ve salt bir ara olarak grmtr. teki insanlarn ara olarak grlmesi aslnda akln bir ara olarak grlmesidir. nk tek tek tm insanlar insan ussallnn ve onurunun potansiyel tayclar ve temsilcileridir. Bat smrgecilii, bylece, Bat ussallnn akln kendisine ihanetidir. Batnn yaylmac eilimi, Bat ussallnn kendi kendini bir yadsmasdr. Bat ussallnn kendine ihaneti insanln aydnlanma deerlerine kukuyla yaklamasna yol am ve akln egemenlii sorgulanma balamtr. Bu sorgulama en ileri evresine post-modern dncede ulamtr. Kavramsal dnme Bat ussallnn gereklie ulama yntemini oluturur. Epistemolojik olarak konuursak, doann ve toplumsal fenomenlerin kavramsallatrlmas bu fenomenlerin zlerinin ele geirilmesidir. Kavramda ayn ey grubunun ortak nitelikleri soyutlanr. Bu yapsal ortak nitelikler bir eyin zn oluturur. zsel nitelikler, bu nitelikler olmakszn bir eyin kendisi deil de baka bir ey olduu niteliklerdir. Baka bir deyile z, bir eyi o ey yapan eydir. Bu zn soyut dncede kavramsallatrlmas doal ve toplumsal fenomenleri
66
snflara ayrr. Kavramlar araclyla dnya trlere ve cinslere ayrlr. Kavramsal dnme kendinde ikin ve btnsel olan fenomenleri ayrmlatrr ve birbirinden yaltr. Bu yaltlm kendiliklerin doas Bat Aydnlanmasnn hedefidir. eylerin doas bilimsel kavramlarda ele geirildiinde bu kavramlar her trl maniplasyona ak hale gelirler. Deney ve gzlem, bylece, bilimsel bilgi zerindeki insani denetim yntemine dnr. Bu denetim ve kontrol yoluyla kavramsal bilginin nesneleri herhangi bir ideolojinin ya da yaama tarznn gereklerine gre dzenlenebilir. Bilimsel dnya gr bir kltrn doaya ve topluma egemen olmasnn arac haline gelebilir. Bat aydnlanmasnn rasyonel bir kltr yaratma ideali, bilimsel nesnellii ve evrensellii her trl sylemin meruluunun temeli yapar. Bat ussallnn bu varsaym Baty tm sylem ve yaam biimlerinin yarglaycs konumuna ykseltir. Bat ussall kendisini doann efendisi ve tm toplumlar yneten ya da belirleyen bir otorite olarak grmeye balar. Dolaysyla Bat iin bilim hibir zaman salt bilim deildir. Kavramlardan genel yasalara ulamaya alan pozitivist insan bilimi anlaynn, Bat-d toplumlarca benimsenmesi, eer bu benimseme bilinli deilse, bu toplumlar ister istemez Batnn yrngesine sokar. Bu toplumlar kendi zlerini kavramlatrp bilimsel bilgi formu altnda Batnn stratejik aklnn hizmetine sunabilir. z bir kez kendi kullanmna sunulduunda Bat ussall Bat-d toplumlar diledii gibi biimlendirebilir, onlar snflara, rklara ve mezheplere ayrabilir. Bu bilim anlay insanl birletirici ve ilerletici deil, ayrc ve gerileticidir. Bilim burada aydnlanmann idealleri olan eitlik, zgrlk ve ilerleme adna varolmamaktadr. Ksacas insan iin varolmamaktadr. Batnn bilimsel aydnlanmas bu yzden anti-hmanisttir, insankartdr. Bat Aydnlanmas kendi temellerine ihanet etmitir derken, anlatmak istediim ey budur. Bu ihaneti adlandrmaya cesaret edelim: 2. Dnya Savanda ihanetin ad atom bombasdr; ihanetin ad Irakn igalidir ; ihanetin ad Gneydou Anadoluda yrtlen blclk sylem ve eylemleridir. hanetin ad BOP projesidir. BOP projesinde blclk, katliam ve smrgecilik bilimsel kavramlar arkasna, demokrasi ve insan haklar kavramlar arkasna saklanmtr. te yandan, tarih bilimi de iinde olmak zere, insan bilimlerinin nesnel ve evrensel kavramlara ulaamayaca ynndeki post-modern dnce ilk bakta Bat ussallnn kendisine ynelttii bir z-eletiri olarak yorumlanabilir. Gerekten de nesnellik ve evrensellik kavramlarnn giderek akln kendisinin de bir yapnt ya da kuruntu olduu dncesi post-modern sylemin ana tezini oluturur. Bu teze gre Aydnlanmann akl ve znesi kurucu ilke deil, ama kurulmu bir eydir. Anlam akln belirleniminde deildir, anlam dilin merkezsiz ileyiinin bir fonksiyonudur ve bu ileyi insann tm etkinliklerine n-gelir. Dilin zgr oyunu iinde yaratlan anlam rasyonel bir yntem izlenerek bulgulanamaz. nk her rasyonel yntem daha imdiden dil dizgesi tarafndan kapsanmtr. Bu durumda insan aklamann (pozitivizm) ve anlamann (hermeneutik) hibir nesnel ve evrensel yntemi olamaz. Modernizm insan genel yasalarn belirlenimi altna alrken, postmodernizm insan mutlak bir belirlenimsizlie itmektedir. Nesnel anlamn olmad bir yerde yarglarn doruluunun hibir nesnel lt de yoktur. Bu yzden, Post-modernizm iin insan bilimleri ancak yorumlayc bir etkinlik olabilir. stelik bu yorumlama srecinde hibir yorumun teki yorumlara bir ncelii ya da stnl varsaylamaz. Yorumlarn bilgikuramsal eitlii yaam biimlerinin ya
67
Serdar EN
da dnya grlerinin politik eitlii dncesini dourur. Her yaam biimi kendi kurallarn ve deerlerini kendisi koyar, bu kurallarn ve deerlerin doruluunun ve geerliliinin lt yine kendisidir. Tm deerler eittir, doruluk yereldir, hakikat grelidir. Bat ussallnn hegemonyas karsnda ilk bakta zgrletirici grnen post-modern sylem gerekte Bat tahakkmn pekitirir. Dncem udur: Eer tm deerler greli ise insan yaamnda nesnel ve evrensel olan hibir ey yoksa, hibir deer kendinde deerli deildir. Grelilik ilkesi hibir deerin kendinde deerli, hibir nermenin kendinde doru olmad sonucunu dourur. Tm deerlerin deersizletirilmesi, tm hakikatin greliletirilmesi ise nihilizmden baka bir ey deildir. Post-modernizmin insan zgrletirme sav insann yitimiyle sonulanr. Deerlerin greliletirilmesi birlikte yaama kltrn, kamusal yaama kltrn olanaksz klar. nk nihilist bir deerler alannda hibir deer belirleyici ve balayc olamaz. Ortak deerlerin yaratlamad bir ortamda toplumsal uzla olamaz; deerler karmaas kamusal alann oluturulmasna engel olur. Dolaysyla post-modernizm Bat-d toplumlarda toplumlarn ve devletlerin zlmesine yol amaktadr. Toplumsal zlme ise bir toplumu dsal belirlenime ve giderek smrlmeye itmektedir. Grlyor ki modernizm gibi postmodernizm de Bat emperyalizmine bilgikuramsal temeller salayabilmektedir. Modernizm Bat kltrnn bilincini (ussal ynn) temsil ederken; postmodernizm bilin-altn (us-d) ynn temsil etmektedir. Her iki yn ise lmle beslenen bir yaam temsil etmektedir. Sonu Bilim kendinde olumludur. Olumsuz olan onun ktye kullanmdr. Olumsuz olan kuramlarn epistemolojik ya da mantksal sonularnn ideolojik amalara temel yaplmasdr. Bu olumsuzluktan etkilenmemenin bir yolu tarih bilimi de iinde olmak zere insan bilimleri retiminin ulusallatrlmasdr. Bilginin ulusallatrlmas kendinde hakikatin ulusallatrlmas deildir, bu hakikati arayan insanlarn korunmasdr. Bilginin ulusallatrlmas bilgi olarak bilgiyi deil, bilginin kullanmn kapsar. Bilginin ulusallatrlmas ulus-devleti n-gerektirir. Ulus-devlet, bylece, toplumlarn gereklik araynn garantisi ve nkouludur. Gereklik aray olarak bilim, gerei arama ve ifade etme zgrln varsayar. Ulus-devlet bu zgrln bask altna alnmamasnn ve smrgeletirilmemesinin gvencesidir. Smrmeyen ve smrlmeyen insanlar toplumuna ulus, bu ulusun nesnel ya da kurumsal rgtlenmesine devlet dersek, ulus-devlet hmanizmin gerek barnadr. Gerek hmanizm tekine yaama olana salamakla, tekini salt teki olduu iin smrmemekle, yaylmac olmamakla Bat hmanizminden ayrlr. Gerek hmanizm, bylece, Yurtta sulh, dnyada sulh diyen hmanizmdir, Atatrk hmanizmidir.
68
KAYNAKA ALTU, Taylan , Dile Gelen Felsefe, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2001. BARRETT, William, rrasyonel nsan, (ev.: Salih zer), Hece Yaynlar, Ankara, 2003. DNER, Kurtulu, Bakasn Anlama, Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi, 2003. C.20, S.1. GADEMER, Hans- Georg, nsan ve Dil, nsan Bilimlerine Prolegomena, (der. ve ev.: Hsamettin Arslan), Paradigma Yaynlar, stanbul, 2002. HEDEGGER, Martin, Varlk ve Zaman, (ev.: Aziz Yardml), dea Yaynevi, stanbul, 2004. HEKMAN, Susan, Bilgi Sosyolojisi ve Hermeneutik: Mannheim, Gademer, Foucault ve Derrida, (ev.: Hsamettin Arslan Bekir Balkz), Paradigma Yaynlar, stanbul, 1999. HOY, David Couzens, Heidegger ve Hermeneutie Dn, nsan Bilimlerine Prolegomena, (der. ve ev.: Hsamettin Arslan), Paradigma Yaynlar, stanbul, 2002. KSEL, Theodore, Gelenein Vukubulmas: Gademer ve Heideggerin Hermeneutii, nsan Bilimlerine Prolegomena, (der. ve ev.: Hsamettin Ars-lan), Paradigma Yaynlar, stanbul,2002. MUNSLOW, Alun, Tarihin Yapskm, (ev.: Abdullah Ylmaz), Ayrnt Yaynlar, stanbul, 2000. ZLEM, Doan, Diltheyn Tin Bilimlerini Temellendirme Srecinde Epistemolojide Yapt Devrim, Bilim , Tarih ve Yorum, nklap Yaynevi, stanbul, 1998. ZLEM, Doan, Kltr Bilimleri ve Kltr Felsefesi, Remzi Kitabevi, stanbul, 1986. PALMER, Richard E., Hermentik, (ev.: brahim Grener), Anka Yaynlar, stanbul, 2002. ROSENAU, Pauline Marie, Post-modernizm ve Toplumbilimleri, (ev.: Tuncay Birkan), Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara, 2004. SARUP, Madan, Postyapsalclk ve Postmodernizm, (ev.: Abdlbaki Gl), Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara, 2004. TOOL, Andrus, Wilhelm Dilthey On the Objectivity Of Knowledge In Human Scence, Trames, 2007, 11, (61-56), 1. WACHTERHAUSER, Brice R., Anlamada Tarih ve Dil, nsan Bilimlerine Prolegomena, (der. ve ev.: Hsamettin Arslan), Paradigma Yaynlar, stanbul, 2002.
69
SULTAN II. ABDLHAMT DNEMNDE BR ERKES TARH YAZILMASI GRM

Mustafa ORAL* zet
Kafkaslar, 1774 Kk Kaynarca Antlamasndan itibaren arlk Rusyas ile Osmanl mparatorluu arasnda iddetli bir mcadele alan haline gelmitir. Bu mcadelede erkesler, Osmanl tarafn tutarak, Ruslara kar amansz bir savam iine girmilerdir. Krm Savandan sonra ise Ruslar, Kafkaslar ynnde kararl ekilde ilerlemiler, dier Kafkas kavimleri ile birlikte erkesleri de hkimiyetleri altna almlardr. Bunun zerine yurtlarndan ayrlmak zorunda kalan erkesler, Osmanl mparatorluunun eitli yerlerine yerletirilmiler, buralarda ulusal varlklarn korumaya almlardr. te bu ortamda, 1882 ylnda kaleme aldklar kapsaml bir erkes Tarihi tasars, gerek Osmanl tarih yazm gerekse erkes tarih yazm asndan nemli bir giriimdir. Bu giriim, geleneksel Osmanl tarih yazm izgisinde ve mmeti-milleti nitelikte bir tarih anlaynn rn saylabilir. Anahtar Kelimeler: erkesler, erkes Tarihi, Kafkaslar, Osmanllar, Ruslar.
Abstract
The Caucasian region, since 1774 Ktchk Kainarca Treaty, has become the struggle area between the Tsarist Russian and Ottoman Empire. In this struggle, the Circassians erkes, being in the side of the Ottomans, has been in struggle against the Russians. After the Crimean War, Russians has directed into the Caucasian, and taking under domination the Circassians with the other Caucasian tribes. Because of this, they were departed from their native land, they has been settled into the different region of the Ottoman Empire. They tried to maintain their national existence. In this condition, the draft of Circassioan historical written in 1882, has been important undertaking in the aspect of Ottoman and Circassian history written. This undertaking is the product of traditional Ottoman historical written and the aspect of peoplenational characteristic history. Key Words: Circassians, Circassian History, Caucasians, Ottomans, Russians.
Akdeniz niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm, (mustoral@akdeniz.edu.tr).
71
Mustafa ORAL
Giri Kuzey Kafkasyann Azak ve Karadeniz sahilleri ile bu sahillere yakn step ve dalk blge ahalisine erkes, bu blgeye ise erkesistan ad verilmektedir. Trkler ile erkesler tarihte ilk olarak Hazar Trkleri zamannda karlamlar ve mttefik olmulardr. Hatta Hazar Trklerinin yardmyla erkesler, 756da Bizansa kar istiklllerini kazanmlardr. Osmanl Trkleri ile erkesler arasndaki ilikiler ise Moskof tehdidine kar erkeslerin Osmanl yardmna bavurmas ile balamtr. Zaten, bu srada erkesler Krm Hanlna bal bulunuyordu. erkesler, slamiyetle, VII. yzylda Araplar sayesinde tanm olmakla beraber, slamiyetin erkesler arasnda yaylmas XIV. yzylda Krm Hanl yoluyla olmutur. Osmanl Trkleri ile erkesler arasndaki mttefiklik duygusunu pekitiren bir dier etken ise erkeslerin Osmanl Hilfet makamna balanmas yoluyla olurken, bu nemli mttefik Osmanl mparatorluunun Kafkas siyasetinin de temelini tekil etmitir1. Osmanl Trkleri ve erkesler erkesler hakkndaki ilk elden bilgilerin gezginlerin eserlerinde verildii grlmektedir. Osmanl seyyah Evliya elebi, 1660l yllarda gezip grd Kafkaslar, dolaysyla erkesler hakknda ilgin gzlemlerde bulunmu; erkes lisan hakknda ise kendisine gre u ilgin saptamada bulunmutur2: Bu dnya seyyah, insanlarla sohbet eden yalnz bilmeyen aciz kul, ben Evliya elli bir senede yedi iklimde on sekiz padiahlk yere ayakbastm. Her diyarn lisanyla konumak iin onlarn ak ve gzel szleri, beyitleri ve iirleriyle yz krk yedi lisann hepsini gayet gzel yazdm ama bu erkes lisan gibi saksaan sadal lisan yazamadm. Ama gayretimle o lisan da kaderin verdii imknlarla yazarz Kendilerine mahsus bir leheleri var. Gramerleri yoktur. Onun iin kaleme gelmez vesselam Gerekten de, erkeslerin kendilerine zg bir gramerleri olmad gibi, bir alfabeleri de bulunmuyordu. Bu konudaki ilk almalar 19. yzylda eitli ve dank denemeler eklinde balamt. 20. yzyln balarnda (1925) Latin harfli bir alfabeye sahip olmular, ancak bu fazla uzun srmemi, 1939 ylnda Kiril harfli bir yazya gemilerdir3. Evliya elebi, erkeslerin kendilerine zg bir yazm sistemlerinin olmamasnn nedenini, Araplara kzgn olmalarna, bunun da etkisiyle Tatarlar ve Grcler ile karmalarna balamaktadr. Bunun belki bir dereceye kadar etkisi olabilecei Kafkas bilginlerince de kabul edilmekle birlikte, erkescenin telaffuzunun gerekten zor bir lisan olmasnn yansra pek ok leheye ayrlmas da nemli bir neden olarak grlmektedir. E. elebi, erkes diyarnda hrszlk etmeyenlere,
1 2 3 Mirza Bala, erkesler, slam Ansiklopedisi, C.III, stanbul, Mill Eitim Yaynlar, 1977, s.s.375-385. Evliya elebi Seyahatnmesi, C.VII, (sad.: T. Temelkuran, N. Akta, M. evik), stanbul, dal Neriyat, 1980, s.458. Bala, a.g.m., s.379.
72
Sultan II. Abdlhamit Dneminde...
yiit deildir diye kz verilmediini, bu nedenle, erkesistanda hrszln bir sosyal gereklik olduunu belirterek, bu konudaki maharetlerini ve misafirperverliklerini ise yle anlatmaktadr4: Hl ileri, gleri birbirlerinin kylerini ve konaklarn vurup geinmektir. ylesine hrszdrlar ki gzden srmeyi alarlar, gz yerinde kalr. Ta bu derece haramidirler. Ama misafirlerinin bir hardal tanesi uruna lrler. Herkes konuunu yedirir, iirir, misafirperverlik ederek gidecei kye kadar gtrr. Evliya elebinin yukardaki anlatmndan erkeslerin sirkate dkn bir kavim olarak tannd, bunun da Osmanl dnyasnda genel kabul grd anlalmaktadr. Bu yaklamn yetkin bir tarihi olan vakanvis Ahmet Cevdet Paaya da kaynaklk etmi olduu anlalmaktadr. Tanzimat dneminin brokrat ve tarihisi Ahmet Cevdet Paa, 1880li yllarn ortalarnda yaynlanan Tarihinde, zet olarak Kafkas halknn ou Mslman olup gneyden ve kuzeyden hcum eden ran ve Rusyallarn tesiri altnda kalmlarsa da ok defa Padiahn himayesine mazhar olmular ve Osmanl hilfetini kabul ederek Devlet-i Aliyeye meyletmilerdir5 diye yazyordu. Bir de ksa bir Krm ve Kafkas Tarihesi (1307) yazan Cevdet Paa, ayn eserinde Ruslardan asla korkmazlar dedii erkeslerin, Devlet-i Aliye hizmetine lyk ve acayip mahlklar olduunu belirtiyor, bu acayipliklerinin banda ise hrszlk, klelik, vurgunculuk gibi zelliklerini sayp dkyordu6. Bu yarglarn Batl yazarlarn erkesler hakkndaki dncesiyle paralellik iinde olduu grlmektedir7. Bunun, Batnn oryantalist yaklamn etkisi altnda olutuu sylenebilir. Kendilerine Adge (Hemehr) diyen erkesler, kendilerine atfedilen olumsuz yarglarn doru olmadn tarihen ortaya koymak amacyla, Osmanlerkes ilikilerinin en dostne dnemi saylan II. Abdlhamit devrinde mkemmel bir erkes tarihi kaleme almak iin harekete getiler ve bunun iin bir layiha hazrladlar8. Bu layihada yer alan ifadelerden, layihann 1882 sonlarnda (Muharrem 1300) kaleme alnd, 1883 balarnda ise baslp yaynland anlalmaktadr. Bu layihann esprisi, erkeslerin, Batllarn ileri srdklerinin aksine, meden bir kavim olduu esas tezini ileyerek medeni dnyaya gstermek olduu anlalmaktadr. Gerekten de, 1878 Berlin Antlamasnda, Krm Savandan, zellikle 1864ten itibaren Ruslarn Kafkaslar istils karsnda, Kafkas ellerinden gp youn olarak Osmanl lkesine snan erkeslerin, Krtlerle birlikte, Ermenilere kar taarruzunun durdurulmas kayt altna alnmt9. Bu hkm, erkeslerin, Osmanl Birlii iindeki gayri-mslim aznlklar asndan olumsuz bir ekilde deerlendirildiinin nemli bir gstergesidir. Osmanllar asndan erkesler, deta btn bir Kafkas politikasn temsil ediyordu. Bunun iin Osmanllar, Ruslarn Kafkasya zerinden Anadoluya inmesinin nne gemek iin, 1774 Kk Kaynarca Antlamasndan sonra erkeslerle
4 5 6 7 8 9 Evliya elebi, a.g.e., C.VII, s.459. Cevdet Paa Tarihinden Semeler, C.I, (dz. ve sad.: S. Irmak ve B. K. alar), stanbul, Mill Eitim Basmevi, 1973, s.227. Cevdet Paa, Tarih, C.I, s.s.232-236. rnein ayn tarihli u iki kitaba bkz: J. A. Longworth, A Year among the Cricassians, London, 1840; J. S. Bell, Journal of a Residence in Circassia during the Years 1837, 1838, 1839, London, 1840. erkesistan Tarih-i Ummiyesinin Sret-i Tanzmine Dair Lyihadr, stanbul, Mahmud Bey Matbaas, 1301, 10 s. (Bu layiha Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits kitaplnda bulunmaktadr). Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi (1876-1908), C.VIII, 3. Bask, Ankara, TTK Yaynevi, 1988, s.77.
73
Mustafa ORAL
sk ilikiler kurmutur. 1846da yaymlanan Rusa-erkesce Szlkn nsznde erkesler, Kafkaslarda yaayan btn Dal Kavimlerin sembol gibi takdim ediliyordu10. Burada bahsi geen Dal (Maarulal) szc, aslnda Avarlar iin kullanlan bir deyimdir. Ruslara kar uzun sre direnen mam amilin Avar aslndan bir kahraman olduunu biliyoruz. Bu mcadelesinde amil, hem erkesleri hem de eenleri yannda bulmu bir Kafkas kahramandr. eyh amilin Ruslar karsnda gerilemesi ve baarszla uramasndan sonra, erkesler ile birlikte btn Kafkas kavimleri Ruslarn egemenlii altna girmeye balaynca, Trkiyeye youn ve dramatik bir erkes g yaanmtr11. Osmanl lkesine gen erkesler, Osmanl hkmeti tarafndan stratejik nemi haiz bir ekilde iskn edilmitir. rnein, Ermenilerin youn olarak oturduklar blgelere yakn yerlerde, szgelimi Erzurum, Sivas, orum, ankr, Adapazar, Bursa ve Eskiehirde iskn edilmitir. te erkesler, Rum ve Ermeni halknn youn olarak yaad ve kimi zaman Krtlerin rahatszlk kard yerlere yerletirilmitir12. erkesistan Tarih-i Ummiyesinin Sret-i Tanzmine Dair te, mkemmel bir erkes Tarihi yazmna ilikin 1882 senesi sonlarnda kaleme alnp 1883 yl banda bir nshas Padiaha sunulan bu layiha, byle bir ortamda kaleme alnmtr. Ancak o gnden bugne btn Kafkaslar ve Kafkas halklar hakknda Trkede kapsaml bir inceleme henz kaleme alnm deildir. Ancak yine de Osmanl Kafkaslar hakknda Trkiyede ve Batda ok sayda alma yaplm olduu bilinmektedir. Batl veya Trk bilginler tarafndan yaplan bu almalarn genelinin ise tarihsel olmaktan ok, etno-santrik yaklaml yaptlar olduklar grlmektedir. te, bylesi bir ortam iinde yazmna teebbs edilen mkemmel bir erkes Tarihi, layihann yaymlanmasnn zerinden uzun bir zaman gemesine karn bir trl kaleme alnamad gibi, somut admlar da atlamamt. Yine Padiah II. Abdlhamitin saltanat dneminde kaleme alnd anlalan ve Hdvendigr (Bursa) vilyeti ile Eskiehirde Crk Ahmet ve Abaza Nogay Zok (?) ve sair beyefendilere hitaben kaleme alnan bir belgede bu konuda aynen unlar yazldr:13 imdiye kadar tertb ve nerine muvaffakiyet hsl olamyan erkesistan Tarih-i Ummsinin vcuda getrlmesi gayet ehemm ve bunun husl in ihtiyact- milel ve asra vkf olan mtehayyizn- erakesenin (erkeslerin ileri gelenlerinin) arzusu muhakkaktr. Bu tarihin derece-i lzumu herkese bedih olduundan burada tafsilt itsna hacet grlmedi. te bu kerre ymnehl-kerm bu maksad- mhimme cidden teebbs edilerek tarihin sret-i tanzimine dair sret-i mahssada yaplan ve bir nshs leffen (ekli olarak) gnderilen tarifnme mucebince (gereince) bu tarihin tanzimine mbaeret olunmu (giriilmi) ve melff pusula mantkunca erbb- iktidardan [bir] heyet-i mel10 11 12 13 Adolf Borje, Kafkasyal Dal Kavimlerin Ksa Tasfiri, (ev.: Murad Papu), Ankara, Kafkas Dernei Yaynlar, 1999, s.35 (Bu kitap ilk defa 1858 ylnda baslm olup sonraki yllarda pek ok basks yaplmtr). erkeslerin Kafkasyadan gleri hakknda ayrntl bir toplu alma iin u kitaba bkz: erkeslerin Srgn: 21 Mays 1864 (Tebliler, Belgeler, Makaleler), Ankara, Kafkas Dernei Yaynlar, 2001. Yaln Kk, erkes, Srlar, Yaz-Grnt-Ses (YGS) Yaynlar, 2001, stanbul, s.s.97-98. Ank. ni. Trk nklp Tarihi Enstits (TTE) Arivi, Kutu Nu.10, Gmlek Nu.53, Belge No:53.
74
life tekl ve Babli altnda Ebus-Suud Efendi caddesinde kain 34 numrolu idarehnede itima eylemekte bulunmutur. Artk bu maksadn srat-i huslne lzumu kadar parann tedarik olunamamasndan baka bir mni kalmamtr ki bu da levzm- medeniyeye vkf ve saye-i li-i cenb- tcidrde ianeye mukadder ricl-i erakesenin kesretine binaen bir ey demek deildir. Binaenaleyh haz (bu) hiz olduklar hmiyet-i mselleme-i vatanperverlerine (ulusal eref ve haysiyetleri herkese kabul olunan vatan-severliklerine) nisbetle pek cz olmak zere tensb edilen (uygun bulunan) ve melff bilette muharrer (yazl) bulunan parann srat-i mmkne ile s-y aciznemize yetitirilmesini temenni ve daha ziyade ianeye himmet buyurduklar halde ayruca bilet gnderileceini beyn eder ve bir de orada mevct olan mer-y erakeseye tefhimt ve terift- mukteziye icrasyla ummundan ahz cem olunabilecek (toplanabilecek) parann dahi bileti badehu gnderilmek zere defteriyle beraber irsl buyurulmasn niyz eyleriz. Bu son giriimin de nceki gibi sonusuz kalm olduu anlalmaktadr. Bununla birlikte, belgenin satr aralarnda sz konusu giriime ilikin nemli bilgiler bulunmaktadr. Bir kere, bu tarih eserinin, erkes sekinlerinin giriimiyle yazlmak istendii; ikincisi, bu giriim iin bir yazar kurulu oluturulduu, Bablide Ebussuud caddesinde 34 numaral yerde bir ynetim merkezi kurulduu ve burada dzenli toplantlar yaplmaya baland anlalmaktadr. ncs, bu yolda btn hazrlklar yapld, geriye sadece para sorunu kald; bu sorunun da Padiah ile Padiahn evresinde bulunan varlkl erkeslerin yapacaklar yardmlar sayesinde alaca belirtiliyor. Ancak, bu arada mparatorluun eitli yerlerinde oturan duyarl erkeslerin bu giriime katkda bulunmalar iin harekete geildii, bunun iin de bu giriime maddi destek salamaya ynelik organizasyonlar yapld anlalmaktadr. Bu almalar, Osmanl Padiahnn parasal desteinin yan sra Eskiehir ve Bursa gibi erkes nfusunun youn olduu yerlerden alnan destekle yaplmaya allmtr. Olduka kapsaml olduu grlen bu layihann hemen banda, bu tasarnn zetinin Padiaha dahi sunulduu, bu giriime Padiahn bilgisi dhilinde baland nemle belirtiliyordu. Bu layiha, uzun bir giriten sonra Messisler, Mellifler, Muharrirler ve Mtercimler, Layihann Hulsas ile Htime alt ballarndan olumaktadr. Layihann giri blmnde, byle bir eserin yazlmasna giriilmesinin gerekesi yle aklanyor: [Batllar tarafndan yaplan] Neriyt- kzibe-i gaddrnenin bu derece ilerlemesi aleyhinde sz sylenilen sir milelin mdfaas misull erkesler tarafndan bir mdfaa-i muktedirne-i muhkne ve erkesistann her ahvlini hakkiyle bildirir neriyt- mstakimne ile mukbele ve mdfaaya himmet eden olmamasndan neet etmitir. Binenaleyh haz delil-i katiyye ile u isndt ve mfteriyt- vkann klliyen redd ve ibtline ve erkesistann her mevki ve arzisine ve erkeslerin mene ve dt ve ahlk ve edebiyt ve efl ve mueret ve mumelat- chiliyye ve eriyye ve vukt- harbiyelerine dir mkemmel bir erkesistan tarih-i ummiyesinin tertbi ve nerine nihyet derecede sarf- himmet eylemek bugn alel-umm ricl-i erkiseye farz olmutur. nk bugn erkesler aleyhinde bulunan Avrupa efkr- ummiyesinin erkesler lehinde bi-hakkn tadl ve tahvline (tamamyla dzeltilip deitirilmesine) ve an-be-an mahv ve mnkarz olmakta
75
Mustafa ORAL
(tkenmekte) olan kavmiyet ve asabiyyet-i erkesiyyenin muhfaza ve ihysna bu tarih yardm edecek ve belki bir mukaddeme-i mstakile olabilecektir. Bir nshas Padiaha da sunulan layihann erkesistan Tarih-i Umumiyesinin Sret-i Tanzmine Dair Hulsadr balkl zetinin yer ald ksm (Md. 12-18) aynen yaynlyoruz: Tanzm olunacak tarihin nm (erkesistan Tarih-i Ummiyesi) olub elsine-i ecnebiye zere yazlm olan her tarih tetebb ve tahkk ve erkes ihtiyrlarnn malmt ve ifdt- ifhiyeleri istima edilerek destres olunabilecek malmt- sahhaye nazaran Kfksya ktsnn kffe-i mevki ve hudd ve arzisinden ve erkeslerin mene-i hakksinden bedan ile bin yz sene-i hicriyesi muharremine kadar getrelecektir. (M.12) Bu tarih her biri lzmu kadar fusl env (blm ve konular) mil olmak (kapsamak) zere ksm zerine tertb olunacaktr (dzenlenecektir).(Md. 13) Birinci ksmda Kfkasya ktasnn corafyasyla erkeslerin ibtid erkezistna nereden ve ne vechile gelb ne sretle tavattun eyledikleri (yurt tuttuklar) ve ol vakit kleye mlik olub olmadklar ve mlik idiler ise klelerine ne vechile mumele eyledikleri ve ol vakit insan satub satmadklar ve zemn- chiliyedeki sir idre-i ummiyeleriyle andan sonra slmiyetlerine kadar ne sretle yaadklar ve usl-i harbleri ve itikdlar ve ol vakit oralarda esir sirkat olup olmad (esir satlp satlmad) ve usl-i mnkehe ve izdivac (nian ve evlenme ekilleri) ve edebiyt ve muaeretleri ve sir ahvl-i hussiye ve ummiyeleri lzmu kadar fusl env- mnkasim olarak ire edilecektir. (Md. 14) kincisinde ibtid slmiyetin erkezistna ne vsta ve sretle dahil ve intir eyledii ve bu esnda ne gibi vekyie tesdf olunduu ve slmiyetden sonra erkezistnda ka trl usl-i idre grnd ve kabilin mteaddid nm ve unvna sret ve sebeb-i inksmyla cihet-i idrenin derece-i tefvt ve sret-i ekl rbleri ve usl vukt- harbiyeleri ve usl-i mnkeht ve izdivc ve edebiyt ve mberetleri ve sirkatn derecesiyle srikler (hrszlar) hakknda ne mumele cr olduu ve hukk- ummiye ve hussiyenin ne sretle muhfaza edilmekte id davnin ne vechile fasl ryet olunduu ve o asrlarda klelerine ne vechile mumele eyledikleri ve kan gtmek meselesinin sret-i esbb ve insan satmak hussunun ne sret ve esbba bin-i tevsi eyledii ve hangi tarihte stanbula insan satmaa baladklar ve buna en evvel kimin sebeb olduu ve klelerine vki olan muamelelerinin er-i erfe muvfk olub olmad ve Krm Muhrebesinden erkeslerin siyseten istifde edememelerinin esbb ve ahvl-i hussiye ve ummiye-i sireleri kezlik lzmu kadar fsl ve env- mnkasm olarak gsterilecektir.(Md. 15) ncsnde hicrete sebebiyet veren ahvl ile ne vechile hicret olunduu ve esn-y hicrette tesdf olunan ahvl-i mumelat ve hicretten maksad ne olduu ve hicretten sonra grlen mumelat ve burada erkesler de sirkatin oalmasna sebeb olan ahvl ve erkeslerin tekine berikine serd tannmalarnn esbb ve muhrebe-i hire (93 Harbi) nihyetine kadar erkeslere ecnibin eyledii mftereyt ve istindtla (iftira ve yaktrmalarla) bundan maksadlar ne olduu ve bir daha avdet edememek zere Rmilinden hicret etdirilmelerinin esbb beyn olu-
76
nacak ve her ksm ve fasl ve nevi tevrih-i atkann (eski tarihin) delil-i makbleye mstenid bulunan ibrtna ve yahud kavnn-i tabiiyyeye ve ihbrt- makleye vel-hsl berhn-i muhta-i mukniaya mstenid olacakdr. (Md. 16) Herkesin bu uurda vuka gelen ine messi muhabbet-i milliyesi in gzel mizn mikys (l) olacandan tarihin htimesinde bir cedvel-i mahss tanzm ve tertb edilerek himmt- vka als-sm tahrr ve terh edilecektir (aklanacaktr). (Md. 17) Onuncu madde mcibince Dersadetde mevcd messisn ve mellifn cnibinden ladl-istire (danarak) devletl bhetl Hayreddn Paa hazretlerinin imzs mal-iftihr (iftiharla) kabl olunmu olduundan muvfakat- fehmneleri (anlayl olurlar) ric edilecei gibi mellifn-i silkine (yazarlar arasna) sadetl Ahmed Midhat Efendi Hazretleri dhil olmu ve nc madde mcibince idre-i mdriyete tfeng-i cenb- ehriyr mralay izzetl Ahmed Beyefendinin ve altnc madde mcibince mellifler heyeti riysetine umm muhcirn mfettilii baktibi izzetl Rid Beyin intihb ve drdnc madde mcibince idre mdriyeti vekletiyle mellifn riyseti muvenetine dahi Kosova vilyeti ar nzr- sbk izzetl Hurd Efendinin nasb tensb edilmitir (uygun grlmtr). (Md. 18) Mkemmel Bir erkes Tarihi yle Yazlr ! Yazlmas tasarlanan erkesistan tarihinin Osmanl-slm tarih anlay izgisinde olduu, yukarda zeti verilen layihadan aka anlalmaktadr. Bu almada Osmanl tarih yazm asndan olduka nemli ve orijinal bir belge olduunu dndmz ibu layihay aynen yaynlayarak Osmanl tarih yazm literatrne mtevaz bir katkda bulunmak istedik. Ancak layiha, epeyce uzun ve kapsaml olduu iin yalnzca zetini vermeyi tercih ettik. Bu makalede, Osmanl lkesinde nemli bir etkinlie sahip erkeslerin kapsaml bir tarih yazmak yolunda sz konusu layihann evirisini yaparak Osmanl-slm tarih anlay asndan analiz etmeye ve Osmanl tarih yazmnn tarihindeki yerini belirlemeye altk. Layihann ksaca tahlilini yapacak olursak, ncelikle, yazlmas planlanan erkes Tarihinin slamik bir yaklamla kaleme alnmak istendii, dolaysyla teleolojik nitelikli olduu grlmektedir. Sonra, ahlfa gzel bir muhakeme ve ibret tarikini gstermek amacyla kaleme alnmak istenmitir. Son olarak da, erkeslerin, kendi kavmiyet ve memleketleri hakknda henz mkemmel bir tarihe malik olmamalar, bylesi bir tarihin yazlmasn zorunlu klmtr. Geri, Kafkaslara ve Kafkas kavimlerine ilikin ecneb tarihlerinde mebzul miktarda bahis mevcut ise de, bunlar, baz yanl anlaylarla doludur. Bunlarn banda, Batllarn, erkeslerin vahi ve gaddar ve terbiyeye gayri kabil bulunduklarna dair dnceler gelmektedir. Bu yanl grlerin, erkeslerin karakteristik zelliklerinin her iki tarafa dahi mehul olmasndan kaynaklanm olduu anlalmaktadr. Ksacas, erkesistan Tarih-i Ummiyesinin yazlmas tasarsna tepkisel bir hareketin sonucunda teebbs edildii anlalmaktadr. Bu teebbsten birka yzyl evvel erkeslerin kkenine ilikin Arapa baz eyler kaleme alnm ise de, bunlarn vukufsuzluk hasebiyle, ounlukla pein hkmn mahsul olmaktan teye gidemedii anlalmaktadr. Batl yazarlar ise, btn Kafkas kavimlerini erkes
77
Mustafa ORAL
zannetmiler ve olumsuz pein hkmlerle deerlendirmilerdir. Bu pein hkmn banda, erkeslerin insan alp satmalar, hrszla, vurgunculua, soygunculua mbtela sanlmas, tabiat olarak sert tanlm olmalar gibi konular bulunmaktadr. Bu sonuncu hkm, nceleri esasen bir kaide-i mahsusa-i eriyeye tabi iken, sonralar rndan km ve erkeslerin kt tannmasna neden olmutur. Bu yanl kanaati dzeltmek ve mkemmel bir erkes Tarihi yazmak, erkes byklerine deta farz olmutur. Demek ki bu tarihle, esasen erkeslerin meden bir tarihi yazlm olacak, en azndan erkeslerin barbar (bedev) olmadklar ortaya konulacakt. erkesistan Tarih-i Umumiyesi yazlrken, yabanc dillerde yazlm Kafkaslar ve erkesler hakkndaki btn tarih eserlerin incelenerek ve erkes byklerinin bilgi ve ifadeleri toplanarak, Kafkasya ktasnn kaffe-i mevki ve hudd ve arazisinden ve erkeslerin mene-i hakikisinden balayarak hicri 1300 senesi muharremine, yani 1882 sonuna kadar getirilecekti. ksmdan olumas planlanan bu tarihin birinci ksmnda; erkeslerin bugnk Kafkasyadaki lkelerine gelip yerlemelerinden14 slmiyetle tanmalarna, yani Araplarn Kafkaslar istilsna kadar olan sre; kinci ksmda, slmiyetin erkesler arasnda yaylmaya balamasndan Krm Savana kadar olan dnem; nc ksmda ise, Krm Savandan, zellikle, Kafkasyadan baka yerlere byk erkes gnden Berlin Antlamasna kadar olan devre ele alnmaktadr. Bu ksmlarn her birinde erkeslerin her trl tarihi ele alnp ilenmesi planlanrken, nc ksmda erkeslerin Kaskasyadan baka yerlere gnn ayrntl tarihi zerinde durulmak istendii ve ayrca, zellikle 93 Harbinden sonra Batllarn erkesler hakkndaki pein hkmlerinin nedenleri zerinde durulmak istendii anlalmaktadr. Bu tasarnn son ksm erkes diasporas tarihi gibi bir dnceyi anmsatmaktadr. erkeslerin nereden gelip de bugnk erkesistan denilen blgeye yerletikleri henz tam olarak aydnlatlamamakla beraber, M. . VI. yzylda Karadenizin btn dou sahillerini igal etmekte olduklar sylenmektedir. erkeslerin, kuzeyli ve gneyli (Akdeniz) iki kavmin karmasndan meydana geldii tahmin edilmektedir15. Bu nedenlerle erken dnem erkes tarihi hakkndaki bilgiler olduka snrldr. erkesler hakkndaki ilk almalar ise daha ok etnografik niteliktedir ve 18. yzyl sonlarnda kaleme alnmaya balamtr16. II. Abdlhamit dnemindeki bu almann asl amacnn bunun ortaya konulmas abas olduu ve ulusal bilincin canl tutulmaya alld, bunun iinse tarihe bavurulduu anlalmaktadr. erkes tarih anlaynn ise mmeti-milleti bir izgide olduu grlmektedir. Bu planda, insanlk tarihinin Hazreti dem ile balatlmas ve erkes Tarihinin dnemlere ayrlmasnda izlenen yntem ve yaklam modelinin slm tarih anlay
14 Bkz: Aytek Namitok, erkeslerin Kkeni, 1. Kitap, (ev.: Aysel eviker), Ankara, Yaynlar, 2003 (Bu eser ilk defa 1939 ylnda Pariste Origines des Circassiens adyla baslmtr); Alexandre Grigoriantz, Kafkas Halklar: Tarih ve Etnografik Bir Sentez, (ev.: Doan Yurdakul), stanbul, Yeni Binyl Yaynlar, t.y. Bala, erkesler, s.381. erkeslerin Osmanl lkesinde iskn nemli bir konu olmutur ve bu g, Osmanl lkesinde nemli bir erkes diasporas oluumuna yol amtr. Bu srgn olay ise erkeslerin, Yahudiler ve Filistinliler ile bir arada deerlendirilmesine yol amtr. Bunun iin 11 nolu dipnotta belirtilen eserdeki bildirilere baknz.
15 16
78
izgisinde olmas, buna nemli bir kanttr. Bunlara ilveten, erkesler aleyhindeki btl yarglarn tashih edilmesi gayreti, Hristiyanlk lemini karsna alan bir tarih anlayn mevzu bahis klmaktadr. Bu yaklam, ayn zamanda Avrupa merkezli tarih anlayna kar bir tepkidir. erkeslerin insan ticareti yaptklar hkmne kar slmn hkmlerinin ne srlerek savunulmas, buna bir dier rnektir. erkeslerin bakalar tarafndan olumsuz olarak grlen baz zelliklerinin ise, tarihsel koullar iinde deerlendirilmesi ve gerekleri yanstmadnn vurgulanmas, erkes ulusal tarih yazm ynnde dikkate deer noktalardr. Bu tarih yazm tasars iinde iktidarla ilikilere de ayrca dikkat edildii anlalyor. ncelikle, kurucu ve yazarlar arasnda stanbulda bulunan bbehetl Hayrettin Paann imzasnn kabul edildii, yazarlar kuruluna tarihi yazar olarak saadetl Ahmet Mithat Efendinin dhil edilmesi, mdrlk makamna izzetl Miralay Ahmet Efendinin, yazarlar kurulu bakanlna ise Umm Muhcirn Mfettilii baktibi izzetl Rait Beyin seilmesi ve son olarak, yazarlar kurulu bakan yardmclna Kosova Vilyeti eski Ar Nazr izzetl Hurit Efendinin seilmesi nemlidir. Bylesi kapsaml bir erkes Tarihi yazmnda tarihi-yazar olarak grev verilmesi dnlen veya bu layihann hazrlanmasnda katks bulunan erkes aydnlarn adlarnn belirtilmemesi anlamldr. Layiha sahiplerinin, yukarda belirtilen sekin kiiler yoluyla iktidar katnda kabul grmek istedikleri anlalmaktadr. Ne ki, o srada Osmanl aydn ve tarihileri iinde gerekten sekin bir konumu bulunan Kafkas kkenli Mizanc Mehmet Murat Beyin gzard edilmesi de anlaml grnmektedir. nk bu srada Mizanc Murat, devrimci bir aydn olarak tannyor, bu nedenle iktidar tarafndan pek de tasvip edilmiyordu. Mekteb-i Mlkiyede verdii dersler de Abdlhamitin adamlar tarafndan dikkatle izlenip jurnal ediliyordu17. Ksacas, bylesine kapsam geni tutulan ve iktidar tarafndan da destek verilen nemli bir projeye, Kafkas kkenli aydn bir tarihi yazarn alnmamas nemli bir eksiklik saylabilir. Dolaysyla, bu kapsaml tasarnn Osmanl iktidar ile uyumlu bir almann sonucunda ve Osmanl-slm tarih anlay erevesinde kaleme alnm olduu anlalmaktadr. Yazar kadrosunun da buna gre tanzim edilmesi, yani konunun uzmanndan ok siyasal tutumun belirleyici olduu sylenebilir. Bu nedenle olsa gerek, bu aal tasar II. Abdlhamit iktidarnn tarihe kar olumsuz bir tutum taknmas zerine gndemden dmtr. 1890l yllarn balarnda II. Abdlhamit ynetimi iktidara kart bir tutumun oluumuna zemin hazrlad gerekesiyle, nce tarih derslerini, ardndan da felsefe retimini ilkretimden balayarak btn retim kurumlarndan kaldrmaya balamtr18. Bir sre sonra da tarih yaynlarn sk bir denetim altna almaya almtr. Bu gelimenin de etkisiyle olsa gerek sz konusu tasary gerekletirecek ortam ve koullar ortadan kalkmtr.
17 18
A. . Tokgz, Matbuat Hatralarm, (yay. haz.: A. Kabacal), stanbul, letiim Yaynlar, 1993, s.s.30-31. Mizanc Mehmet Murat hakknda bkz: Birol Emil, Mizanc Murad Bey Hayat ve Eserleri, stanbul, 1979. Taner Timur, Osmanl Kimlii, Ankara, 4. Bask, mge Kitabevi Yaynlar, 2002, s.103 vd.; Fuat Baymur, Tarih retimi, 4. Bask, stanbul, Gn Basmevi, 1954, s.16.
79
Mustafa ORAL
Sonu Sonu olarak, Osmanl mparatorluunun gerileme dneminde Osmanl Birliinin (Pax-Ottomana) nemli bir mttefiki ve uluslararas bir sorun olarak ortaya kan erkeslerin, kendilerini kltr-kimlik ekseninde ifade etmeye ve bunun iin kapsaml bir tarih yazmna bavurduklar grlmektedir. Bu tarih anlaynn ise ulusal-mmeti bir izgide olduu grlmektedir. Bu zelliiyle erkes tarih yazmn Tanzimat Dnemi Osmanl tarih yazm, erkes tarih anlayn da Osmanl-slam tarih anlay erevesinde deerlendirmek isabetli bir yaklam olacaktr. Osmanl erkesleri kendileri hakkndaki nyargl dnce ve yaklamlar tashih ederek, medeni bir gemie sahip olduklarn ortaya koymak istemilerdir. Bu medeni ve mkemmel erkes tarihinin yazmnda ise Osmanl siyasal iktidarnn olanaklarndan ve Osmanl yazarlarnn yardmlarndan yararlanlma yoluna gidilmitir. Dolaysyla, yazlmak istenen tarih yapt, Osmanl resmi ideolojisi ile Osmanl tarih yazm ve tarih anlayyla uyumlu bir nitelikte olacaktr. Bunlarn yannda byle bir tarihin yazlmas erkes elitinin harekete geirilmesi asndan da bir frsat olarak grlmtr. Bu da Trkiyedeki erkes diasporasnn ulusal uyanna zemin ve ortam hazrlamtr. Ancak bu uyann Osmanl iktidar ile uyumlu ve Bat kart bir hareket olduunu tarihten biliyoruz.
80
EK erkesistan Tarih-i Ummiyesinin Sret-i Tanzmine Dair Lyihadr erkesistan tarih-i ummiyesinin tanzmine dir lyihadr ki hulsas zt- hazret-i padiahiye dahi arz olunmu ve binenaleyh malmt seniyye-i cenb- tacdr tahtnda olarak ber-vech-i t program mcebince ibu tarihin tertibine mberet olunmudur. Ebul-beer Hazret-i dem aleyhisselmn r-y arza bidyet-i hbtundan beri ben dem yevmen kayymen tensl ve teksr ve her tarafa intir etmi ve cenb- hlik- mennn hikmet-i baliga-i rabbniyesi muktezsnca her insana ve her arz ve mevkie muhtelif istidd ve kbiliyet ihsn buyurmu olduundan bu istidd ve kbiliyeti mtehlif arzi ve mevkie intir eyleyen hiss idrk ve istidd mtehlif insanlar beyninde nice vukt- azme ve acbe vuka gelmi ve ilel-eln gelmekde bulunmudur. Her kavim ve millet eslfnn vukt- mehresini mmkn mertebe esbb- mcibesiyle zabt ve tahrr ederek ahlfn gzel bir muhkeme ve ibret tarkini gstermidir ki bunun diyneten siyseten ticreten bedh olan menfi-i azmesi byle ufak bir varakada beyn ve tadd olunamaz. Esef olunur ki erkesler byle bir tark-i istifde ve ibretden hla mahrmlardr. Zra kendi kavmiyet ve memleketleri hakknda henz mkemmel bir tarihe mlik deillerdir. Geri Kafksiya ktasna ve orada skin akvmn ahlk ve efl ve maetine dir milel-i ecnebiye tarihlerinde pek ok mbhast mevcd ise de baz arz ve esbb- mahssaya ve alel-huss erkeslerin her hline vkf olmamalarna mebni mbhast- mezkrede erkeslerin vahi ve gaddr ve terbiyeye gayr-i kbil bulunduklarna dir lisn- edd istiml edilmi ve bunlarn bu gibi neriytn cerh ibtl zmnnda yine milel-i ecnebiyenin baz mnsif ricli tarafndan mdfaa yollu risleler yazlm ise de essen erkeslerin ahvl-i hussiye-i ummiyesi her iki tarafca dahi mechl bulunduundan aleyhlerinde yazlan szler mfteriyt- mahzadan ibret bulunduu gibi lehlerinde vki olan neriyt dahi hakkat-i hllerine yaklaamam ve kta-i mezkrede skin olub lisn ve ahlk ve ahvl ve kavmiyetce biri birine mbyin bulunan Abaza Lezgi ean Nogay Dastan vesire gibi akvm ve kabil-i mteaddide kisvelerinin mbeheti cihetiyle ecnib nazarnda ummen erkes zann olunmudur. Bundan birka asr evvel erkeslerin meneine dir Arabca baz eyler kaleme alnm ise de vukfsuzluk hasebiyle bu da ekseren ind bir tertb-i silsileden ibret kalmdr. Meydn mdfaa-i maklneden hl bulan ve erkeslerin yn- tahsn ve istifde olan ahvl ve icrat ve mumelt- ummiyelerini leme kar mestr bulundurmak ve hatt erkeslerden mmeyi tebrd eylemek emelinde bulunan
81
Mustafa ORAL
baz ecnebler u frsat ganmet add ederek hibir hakk ve malmt- sahheye mstenid olmayan neriyt- kazibelerine devm ve ihtimm etmeleriyle erkeslerin aleyhindeki fikr-i husmet ve infili hemen ummiletirmeye ve hatt dvel-i fehme vkelsnn izahtna varncaya kadar birledirmee muvaffak olmu olduklarndan saltanat- seniyyenin himemt- liye-i b-kes-i nevzsi sayesinde otuz seneden beri Rumilinde iskn edilmi olan erkeslerin oradan ihrcyla kta-i mezkreye bir daha erkes idhl ve iskn etdirilmemesi beynd-dvel taht- karara alunub muhrebe-i hire netcesi olan Berlin muahedesine derc olunmu ve bu sretle imdiye kadar hibir kavim hakknda rev grlmeyen bir mcztla erkesler mahkm ve tehr edilmidir. Neriyt- kzibe-i gaddrnenin bu derece ilerlemesi aleyhinde sz sylenilen sir milelin mdfaas misull erkesler tarafndan bir mdfaa-i muktedirne-i muhkne ve erkesistann her ahvlini hakkiyle bildirir neriyt- mstakimne ile mukbele ve mdfaaya himmet eden olmamasndan neet etmidir. Binenaleyh haza delil-i katiyye ile u isndt ve mfteriyt- vkann klliyen redd ve ibtline ve erkesistann her mevki ve arzisine ve erkeslerin mene ve dt ve ahlk ve edebiyt ve efl ve mueret ve mumelat- chiliyye ve eriyye ve vukt- harbiyelerine dir mkemmel bir erkesistan tarih-i ummiyesinin tertbi ve nerine nihyet derecede sarf- himmet eylemek bugn alel-umm ricl-i erkiseye farz olmudur. nk bugn erkesler aleyhinde bulunan Avrupa efkr- ummiyesinin erkesler lehinde bi-hakkn tadl ve tahvline ve an-be-an mahv ve mnkariz olmakda olan kavmiyet ve asabiyyet-i erkesiyyenin muhfaza ve ihysna bu tarih yardm edecek ve belki bir mukaddeme-i mstakile olabilecekdir. Malmdur ki erkesler aleyhinde bulunanlarn balca sermyeleri madde olub birincisi erkeslerin insan alub satmakda olmas ikincisi kendilerinin her kavimden ziyde hrszla mbtela zann edilmesi ncs kavmiyetleri muktezs olan merdlik ve ect ve serbestlik kendlerini tabien serd tantm bulunmasdr. erkeslerin insan satmalar essen bir kide-i mahssa-i eriyeye tbi iken nasl rndan km ve akvm- sireye nisbeten memleketlerinde sirkat yok derecesinde olduu hlde beliyye-i hicret ve zarret baz erkes genlerini sirkata ne yolda mecbr eylemi ve tundh (sert huylu) olmalarna zehb ise o zaman tasvr olunan bir haylat ve evhmdan ibret bulunmu olduu berhn-i makble ile isbt edilmekle beraber adb- mueret ve usl-i harb ve ect ve sadakatleri ve yendiklerine ve ecnibe sret-i hrmet ve riyetleriyle misfirperverlikleri ve ahvl-i hussiye ve ummiye-i sireleri mkemmel bir tarihde bil-tarf beyn ve tarf olunabildii hlde erkeslerin her hsn kubh ahvlinin bi-hakkn muhkemesiyle temyzine her kl- mnsif muktedir ve memnn olabilecekdir. Sr-i marzaya tevfkn erkesistan tarih-i ummiyesinin vcda getirilmesi in messis mellif muharrir ve mtercim olmak zere snfn ittifk ve ictim ve terk-i mesisine ve sniyen tde muharrer mevddn mevki-i icrya vazyle mcebince hareket olunmasna lzm grnmektedir.
82
(Vezif) (Messisler) 1- Messisler tarihin vcda gelebilmesi in iktiz iden paraya taahhd ve it ve erkesistan ve ahlsinden bahis Arab Acem Trk Fransz ngiliz Alman Rus lsanlar zere yazlm tevrihi celb ve melliflerin tarihe id kaleme aldklar msvedt melliflerle birlikte tedkk ve tasdk ve tarihin srat-i itmm hakknda melliflerin vki olacak sir teklif ve ihtrtn derhl kabl ve icr edeceklerdir. 2- Messislerin adedi mahdd olmayub birinci maddede beyn olunan vezifden hissesine isbet edeni kabl ve icr edenler messislik erefini ihrz edebilecek ve messislerin imzs l mertibihim tarihde bulunacakdr ve (ibn aht-i kavm-i mnhim hads-i erfi medll-i mnfince asabiyyet-i erkesiyyeyi kazanm bulunan zevt- kirmn dahi bu bbda edilecek himmetde mterek olmalar levzm- dakke-i insden bulunmudur. 3- Vezif-i marzay icr eylemek ile ihtrt ve metlib-i lzme in melliflere merci olmak zere messisler kendi ilerinden birini idre mdri intihb edecekler ve bu mdr ine in dhil ve hric zevta yazlacak tezkir ve mektibe mellifler reis ile berber vaz- imz eyleyecek ve dim idre banda bulunmak zere melliflerden birini vekl nasb edecekdir. 4- Bu vekl mellifler heyeti resine dahi muvin olmakla berber tarih in vuk bulacak int ve badl-tab tarihin nshlarn fit- mevzas mcibince satub andan hsl olacak paray ve tarihin tanzmine medr olmak zere celb ve cem olunacak tevrih ve evrk ve tertb edilecek msvedt hfz eylemek ve tarihi tab etdirmek ve kffe-i masrift mellifnin bir karar mazbatasna msteniden sarf etmek ve bu vridt ve mesriftn ve evrkn baka baka yevmiye kuydtn muntazaman tutmak ve tarihin mahal-i telfi olmak zere bir hne isticriyle levzmt- krtsiye ve sireyi istihzr etmek vezifiyle mkellef olacak ve kendisi keflete merbt ve mellif heyetince tensb edilecek mikdr- maala muvazzaf bulunacakdr. (Mellifler) 5- Mellifler tarihin telfi in iktiz eden kffe-i masrif ve tedbir ve tertbt ve lzm grnen tevrihi ve mtercim ve ketebeyi ve istihsl- malmt in erkeslerin erbb- malmtdan bulunan ihtiyrlarn messislerden taleb edecek ve elsine-i mtenevvia tarihlerinin erkeslere dir fkrtndan lzm grdklerini mtercimlere tercme etdirecek ve ihtiyrlardan istihsl-i malmt edb o malmt ahvl-i tabiiyye ve mstahbert- sire ile muvzene ve mukyeseden sonra her hussun mukarin-i akl u hikmet ve shhat olduu sbit olan cihetini tarihe derc edilmek zere gayet sde ve sels Trke olarak tesvd edecek ve bu msvedt ayda bir kere messisler ile bil-ictim kraat edb mttefikn veya ekseriyet r ile kabl ve imz olundukdan sonra hasbet-tertb tarihin hangi ksm ve fasl ve nevine id ise oraya derc etdirecek ve badel-hitm tarihin heyet-i mecmas dahi messisn ile berber tekmlen krat ve mttefikn veya ekseriyet-i r ile kabl ve imz olundukdan sonra tabna mberet etdirecekdir.
83
Mustafa ORAL
6- Mellif heyeti kendi ilerinden birini res intihb edecekler ve o resin tayn ve davet edecei gn ve saatde ictim ve vakt-i muayyen zarfnda tarihe id umr ile itigl eyleyeceklerdir. 7- Res mellif heyetince tensb edilecek mikdr- mala muvazzaf olub drdnc madde mcebince muvini bulunan messisn-i mdr vekli ile bilmnvebe her gn riyset odasna devm ve vakt-i muayyene kadar tarihe id umr ile itigl edecek ve tarih msvedtn nazar- mtlaa ve tashhden gerecek ve mtercim ve muharrirlerin vezifini hsn-i f eylemelerine nezret eyleyecek ve umr- mevklelerine tarihin hitmna dein hsn-i devm ve ihtimm ve srat-i itmmna medr olmak zere res ve muvinden baka melliflerden zt daha mnsib ma ile muvazzaf olacakdr. 8- Melliflerin adedi mahdd olmayub beinci maddede muharrir vezifden hissesine isbet edeni kabl ve icr edenler melliflik erefini ihrz edebilecek ve melliflerin imzs l mertibihim tarihde bulunacak ise de messisn ve mellifnden hasbl-cb Dersadetde bulunmayanlara intizren tarihin hibir mumelesi tehr etmeyecekdir. (Muharrirler ve Mtercimler) 9- Res ve muvini tarafndan gsterilecek fkrt- tarihiyeyi tercme ve tarihe id her nevi msvedt tebyz ve sir tarihe id alacaklar evmiri hsn-i f eylemek ve biri veya ikisi lzm gelen elsine-i ecnebiyeye vkf bulunub mtercimlik vazfesini dahi f etmek zere alt muharrir ve mtercim istihdm olunacak ve bunlar heyet-i mellife cnibinden intihb edilecek ve bunlara heyet-i mellife tarafndan tensb edilecek mikdr- ma verilecek ve mtercimler her gn ileri banda bulunaca gibi mbeyyizler dahi vakt-i muayyende dire-ye devm edecekler ve bunlardan baka fahr olmak zere ie yarar mtercim ve mbeyyiz bulunduu hlde istihdm edilecek ve kendlerinden resin intihb ve tensb edecei zevtn imzs tarihde bulunabilecekdir. 10- Ne kadar mesrif ile bu tarihin vcda gelebilecei imdiden tayn olunamaz ise de hemen ie balamak in klliyatluca bir parann lzm- katiyesi tahakkuk eylediinden messisn bir tarafdan kendi beynlerinde vesir mnsib grecekleri zevtdan ine toplamaa devm etmeleriyle berber devm ve temn-i maksada kifyet edecek kadar para imdi topdan emn bir bankaya teslim edecekler ve mellifler derhl ie balayub ehr sarf lzm gelen para hakknda heyet-i mellife cnibinden yaplacak mazbata zerine Dersadetde bulunan messisn ve mellifn tarafndan mttefikn veya ekseriyet-i r ile imzs kabl olunacak zt imz verb mazbatada muharrirl-mikdr para bankadan alnarak mevdd- muharrire mucibince heyet-i mellife tarafndan sarf olunacak ve bu imzya mezn ztn gybnda ann vekli imzsyla bir minvl-i sbk bankadan para alnacak ve para banka yedinde kaldkca fiz yrdlmesi huss iltizm edilecek ve mesrif-i vky ayda bir kere tedkk ve teft eylemek hussunda messisn muhayyer bulunacaklar ise de mnferiden bu ii icr buyurmalar subetli olacandan bu tedkkt ilerinden emn olduklar bir veya iki ve zta f etdireceklerdir.
84
11- Badl-hitm tarihin satlmasndan hsl olacak parann nsf- inenin derecesine nisbetle messislerle ve nsf- dieri iktidar ve mesaiye nisbetle melliflerle muharrirlerden tensb olunacaklara id olduundan nef-i umma id bir cihete sarf edeceklerdir. (erkesistan Tarih-i Ummiyesinin Sret-i Tanzmine Dir Hlsadr) 12- Tanzm olunacak tarihin nm (erkesistan Tarih-i Ummiyesi) olub elsine-i ecnebiye zere yazlm olan her tarih tetebb ve tahkk ve erkes ihtiyrlarnn malmt ve ifdt- ifhiyeleri istima edilerek destres olunabilecek malmt- sahhaye nazaran Kfksya ktsnn kaffe-i mevki ve hudd ve arzisinden ve erkeslerin mene-i hakksinden bedan ile bin yz sene-i hicriyesi muharremine kadar getrelecekdir. 13- Bu tarih her biri lzmu kadar fsl env mil olmak zere ksm zerine tertb olunacakdr. 14- Birinci ksmda Kfkasya ktasnn corafyasyla erkeslerin ibtid erkesistna nereden ve ne vechile gelb ne sretle tavattun eyledikleri ve ol vakit kleye mlik olub olmadklar ve mlik idiler ise klelerine ne vechile mumele eyledikleri ve ol vakit insan satub satmadklar ve zemn- chiliyedeki sir idre-i ummiyeleriyle andan sonra slmiyetlerine kadar ne sretle yaadklar ve usl-i harbleri ve itikdlar ve ol vakit oralarda esir sirkat olup olmad ve usl-i mnkehe ve izdivac ve edebiyt ve muaeretleri ve sir ahvl-i hussiye ve ummiyeleri lzmu kadar fsl env- mnkasim olarak ire edilecekdir. 15- kincisinde ibtid slmiyetin erkesistna ne vsta ve sretle dahil ve intir eyledii ve bu esnda ne gibi vekyie tesdf olunduu ve slmiyetden sonra erkesistnda ka drl usl-i idre grnd ve kabilin mteaddid nm ve unvna sret ve sebeb-i inksmyla cihet-i idrenin derece-i tefvt ve sret-i ekl rbleri ve usl vukt- harbiyeleri ve usl-i mnkeht ve izdivc ve edebiyt ve mberetleri ve sirkatn derecesiyle srikler hakknda ne mumele cr olduu ve hukk- ummiye ve hussiyenin ne sretle muhfaza edilmekde id davnin ne vechile fasl ryet olunduu ve o asrlarda klelerine ne vechile mumele eyledikleri ve kan gtmek meselesinin sret-i esbb ve insan satmak hussunun ne sret ve esbba bin-i tevsi eyledii ve hangi tarihde stanbula insan satmaa baladklar ve buna en evvel kimin sebeb olduu ve klelerine vki olan muamelelerinin er-i erfe muvfk olub olmad ve Krm Muhrebesinden erkeslerin siyseten istifde edememelerinin esbb ve ahvl-i hussiye ve ummiye-i sireleri kezlik lzmu kadar fsl ve env- mnkasm olarak gsterilecekdir. 16- ncsnde hicrete sebebiyet veren ahvl ile ne vechile hicret olunduu ve esn-y hicretde tesdf olunan ahvl-i mumelat ve hicretden maksad ne olduu ve hicretden sonra grlen mumelat ve burada erkeslerde sirkatn oalmasna sebeb olan ahvl ve erkeslerin tekine berikine serd tanlmalarnn esbb ve muhrebe-i hire nihyetine kadar erkeslere ecnibin eyledii mfteriyt ve istindtla bundan maksadlar ne olduu ve bir daha avdet edememek zere Rmilinden hicret etdirilmelerinin esbb beyn olunacak ve her ksm ve fasl ve nevi tevrih-i atkann delil-i makbleye mstenid bulunan ibrtna ve yahud
85
Mustafa ORAL
kavnn-i tabiiyyeye ve ihbrt- makleye vel-hsl berhn-i muhta-i mukniaya mstenid olacakdr. 17- Herkesin bu uurda vuka gelen ine messi muhabbet-i milliyesi in gzel mizn mikys olacandan tarihin htimesinde bir cedvel-i mahss tanzm ve tertb edilerek himmt- vka als-sm tahrr ve terh edilecekdir. 18- Onuncu madde mcibince Dersadetde mevcd messisn ve mellifn cnibinden ladl-istire devletl bhetl Hayreddn Paa hazretlerinin imzs mal-iftihr kabl olunmu olduundan muvfakat- fehmneleri ric edilecei gibi mellifn-i silkine sadetl Ahmed Midhat Efendi Hazretleri dhil olmu ve nc madde mcibince idre-i mdriyete tfeng-i cenb- ehriyr mralay izzetl Ahmed Beyefendinin ve altnc madde mcibince mellifler heyeti riysetine umm muhcirn mfettilii baktibi izzetl Rid Beyin intihb ve drdnc madde mcibince idre mdriyeti vekletiyle mellifn riyseti muvenetine dahi Kosova vilyeti ar nzr- sbk izzetl Hurd Efendinin nasb tensb edilmidir. (Htime) te bu lyiha nsh-i mteaddide olarak ikier nsha tab ve tevz edildiinden ahkm- mndericesi messis ve mellif ve muharrir olacaklar tarafndan mazhar-i hsn-i kabl ve tasvb olur ise her zt nshlardan birinin zrinde mevk-i mahssunu temhr buyurarak ide edecek ve beinci madde mantknca tarihe id msvedt tedkk ve imz eylemek huss messisn-i kirm ve mellifnden Dersadetde bulunub esmsi ayruca bir varakada yazlacak olan zevt cnibinden icr buyurulacakdr. Bir de mevdd- marza mcibince heyet-i mellife resi ve muvini ile mellifn ve muharrirn-i sireye verilmesi tensb edilen mat pusulas merbten takdm olunmu ve bunda hasbl-cb baka memriyetleri olmasa bile bu ie devm etmeleri lzmu mlhaza edilerek mmkn mertebe geinebilmeleri hussu gzedilmi olduundan tertb-i vki tasvb buyurulduu hlde ann zrine dahi vaz- imz buyurulacak ve bunun kabl hakknda Dersadetde bulunan messisn-i kirmn ekseriyet rs muteber olacakdr.
86
KAYNAKA I. Ariv Ank. ni. Trk nklp Tarihi Enstits (TTE) Arivi Kutu No:10, Gmlek N:53, Belge No:53. II. Kitap ve Makaleler BALA, Mirza, erkesler, slam Ansiklopedisi, C.III, stanbul, Mill Eitim Yaynlar, 1977, s.s.375-385. BAYMUR, Fuat, Tarih retimi, 4. Bask, stanbul, Gn Basmevi, 1954. BELL, J. S., Journal of a Residence in Circassia during the Years 1837, 1838, 1839, London, 1840. BORJE, Adolf, Kafkasyal Dal Kavimlerin Ksa Tasfiri, (ev.: Murad Papu), Ankara, Kafkas Dernei Yaynlar, 1999. Cevdet Paa Tarihinden Semeler, C.I, (dz. ve sad.: S. Irmak ve B. K. alar), stanbul, Mill Eitim Basmevi, 1973. erkeslerin Srgn: 21 Mays 1864 (Tebliler, Belgeler, Makaleler), Ankara, Kaskas Dernei Yaynlar, 2001. erkesistan Tarih-i Ummiyesinin Sret-i Tanzmine Dair Lyihadr, stanbul, Mahmud Bey Matbaas, 1301, (Bu layiha Ankara niversitesi Trk nklap Tarihi Enstits kitaplnda bulunmaktadr). EML, Birol, Mizanc Murad Bey Hayat ve Eserleri, stanbul, 1979. Evliya elebi Seyahatnmesi, C.VII, (sad.: T. Temelkuran, N. Akta ve M. evik), stanbul, dal Neriyat, 1980. GRGORANTZ, Alexandre, Kafkas Halklar: Tarih ve Etnografik Bir Sentez, (ev.: Doan Yurdakul), stanbul, Yeni Binyl Yaynlar, t.y. KARAL, Enver Ziya, Osmanl Tarihi (1876-1908), C.VIII, 3. Bask, Ankara, TTK Yaynevi, 1988. KK, Yaln, erkes, Srlar, stanbul, Yaz-Grnt-Ses (YGS) Yaynlar, 2001. LONGWORTH J. A., A Year among the Cricassians, London, 1840. NAMTOK, Aytek, erkeslerin Kkeni, 1. Kitap, (ev.: Aysel eviker), Ankara, Yaynlar, 2003.
87
Mustafa ORAL
TOKGZ, A.., Matbuat Hatralarm, (yay. haz.: A. Kabacal), stanbul, letiim Yaynlar, 1993. TMUR, Taner, Osmanl Kimlii, Ankara, 4. Bask, mge Kitabevi Yaynlar, 2002.
88
TRKENN SADELETRLMES TARTIMALARI ETRAFINDA BRAHM HLM IIRAANIN GRLER VE TASFYE- LSANA MUHTA MIYIZ? ADLI ESERNN EVRYAZISI
Baak OCAK* zet
Trk dilinin sadeletirilmesi fikirleri Tanzimat Dneminde ortaya kmtr. Konu, Merutiyet Dneminde iyice alevlenmitir. Terimler, iml, alfabe, szlk konular gazete ve dergilerde sk sk yer almaya balamtr. Bununla beraber, sadeleme konusundaki fikirler olduka eitlilik gstermitir. brahim Hilmi raan, konu ile ilgili grlerini Tasfiye-i Lisana Muhta myz? adl eserinde toplamtr. Bu alma, raann grlerinin deerlendirilmesine ve kitabnn eviriyazsna ilikindir. Anahtar Kelimeler: brahim Hilmi raan, Trkenin Sadeletirilmesi.
BRAHM HLM IIRAANS IDEAS ABOUT THE DISCUSSION OF THE PURIFICATION OF THE TURKISH AND THE TRANSCRIPTION OF HIS BOOK WHICH NAME IS ARE WE NEEDY FOR THE PURIFICATION OF THE LANGUAGE? Abstract
The ideas of the purification of Turkish language appeared during the period of the Tanzimat. This subject fairly warmed up during the period of the Constitutional Government. The issues of the terms, dictation, alphabet, dictionary very often occured in the newspapers and journals. However, the ideas about the purification displayed a great deal of variety. brahim Hilmi raan, gathered his opinion about this subject in his book which called Are We Needy For The Purification Of The Language?. This essay is about evaluation of raans opinions and transcription of his book. Key Words: brahim Hilmi raan, Purification of the Turkish.
Dr.; DE. Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits (basak.ocak@deu.edu.tr).
89
Baak OCAK
Giri Tccarzde brahim Hilmi raann, II. Merutiyet Dneminde kaleme ald eserlerinin arasndan eviriyazsn sunacak olduumuz 1327 (1911) ylnda baslan Tasfiye-i Lisana Muhta myz?1 adndaki 16 sayfalk bu kitapk, Trk Dili konusunun hararetle tartld ve gazete stunlarnda konunun ska yer ald bir dnemde yaynlanmtr. Dil konusundaki grlerinden anlalaca zere brahim Hilmi, Trkenin halkn anlayaca biimde yaln olarak kullanlmasndan yanadr. Hatta bir editr olarak bunun nemine deinirken okuyucularn sade bir Trke ile yazlm eserlere olan ilgisine atfta bulunmutur. Hseyin Rahmi Grpnarn, Mehmet Emin Yurdakulun eserlerinin ok sevilerek okunmasn, bu yazarlarn Trkeyi halkn anlayabilecei bir sadelikte kullanmasna balamtr. Kitabnda, bir milletin varln srdrebilmesinin dile bal olduu; Trkenin renimindeki glklerin kaldrlmas; Trk Dilinin siyasi bir ara olarak kullanlabilecei; tamamen Arapa ve Farsa kelimelerden vazgeilemeyecei; yabanc kelimelerin Trk Diline uyarlanarak kullanlabilecei; dilin mutlaka sadeletirilerek Arapa ile Farsaya kar bamszln kazanmas gerektii konularn ilemitir. Yine dil konusuna, bu kk eserinden iki yl kadar sonra 1329 (1913) ylnda yaynlad Trkiye Uyan adl eserinin 98-102 sayfalar arasnda Lisanmz ad altnda tekrar deinecek ve dilin sadelemesi gerektiinin altn izecektir. Hatta bu kez gerekirse harflerin deimesi gereini vurgulayarak genlerden beklentisini u szlerle ortaya koyacaktr: Genlerimiz lisanmz bsbtn slaha sarf- gayret etmeli, sadelii esas ittihz eylemeli, lisanmz snf- avama da retmeyi, ansr- saireye de belletmeyi dnmeli, hele teshil-i tahsil ve tahrr iin hurft deitirmeyi bile gze almaldr. Herhalde millet, lisan ve edebiyatta byk bir inklba muhtatr.2 Bu eviriyazda, hibir sadeletirilme yaplmam ve metne tamamen sadk kalnmtr. Gerekli grlen aklamalar hazrlayann notu (h.n.) iareti ile metin iinde deil, dipnotlarda belirtilmitir. brahim Hilmi raan Kimdir? raan, 1879 ylnda Tuna boyunda bir Romanya kenti olan Tulcea (Tula)da domutur. Aslen Kazanl olup Romanya muhacirlerindendir. 1883 ylnda stanbulda Sargzele yerleen fakir bir ailenin ocuudur. Ekonomik skntlar nedeni ile Ticaret okulunun nc snfnda iken okuldan ayrlmak zorunda kalr. Yaynclk hayatna, 1895 ylnda kdam gazetesinde mrettip (dizgici) olarak atlr. Hayalini kurduu kitaplk mesleine, biriktirdii be Osmanl altn ile 21 Ocak 1896da Bablide, Kitaphne-i slam adnda at kitap dkkn ile balar. Ksa bir sre sonra kitabevinin adn Kitaphne-i slam ve Askerye dntrerek on be yl kadar srdrecek olduu asker kitap yaynclna giriir.
1 2 Tccarzde brahim Hilmi, Tasfiye-i Lisana Muhta myz?-Trkenin Sadeletirilmesi-, Matbaa-i Hayriye. stanbul, 1327. Tccarzde brahim Hilmi, Trkiye Uyan, Dersaadet, 1329, Kitaphne-i ntibh, Adet: 13, s.s.101-102.
90
Trkenin Sadeletirilmesi Tartmalar...
Hilmi Bey, Babliyi adeta tekeline alan Ermeni ve ranl yaynclarn arasndaki ilk Trk yaynclarndandr. lkeli bir yayn politikasna sahip olmas ve trl zorluklara ramen mesleini, lm tarihi olan 12 Haziran 1963e dek srdrebilmesi asndan da ayrcalkl bir yere sahiptir. Trk yayn dnyasna asker, ilmi, siyasi, tarihi, edebi, ksmen din eserler kazandrmakla beraber, okul kitaplar yayncl ile de byk katklarda bulunmutur. Yaynlad kitaplarn arasnda, kendisinin yazd ya da derledii pek ok eser vardr. zellikle II. Merutiyet Dneminde yazd Osmanl Devletini asker, idari, siyasi, sosyal ve ekonomik ynlerden eletiren kitaplar dikkat ekicidir. Bu kitaplarnda, Osmanl Devleti ve milletinin iinde bulunduu sorunlar saptamaya ve bu sorunlarn sona erdirilmesi konusunda zm nerileri retmeye almtr3. Dizi yaynclna rnek gsterilebilecek Kitaphne-i ntibh (1328-1330), Millet Kitaphnesi (1325-1330), Balkan Harbi Klliyt (1330-1332) bal altnda yaynlad kitaplar ise yayn dnyasnn zenginlemesine nemli lde hizmet etmilerdir. Hilmi Beyin sreli yayn alannda da almalar vardr. 1908de Millet adl gnlk bir gazete, Boboaz le Gllabi adnda bir mizah dergisi, 1912de Ordu ve Donanma adnda asker bir mecmua yaynlamtr. Yakn dostu Hseyin Rahmi Grpnarn tm kitaplarn yaynlayan ve Ahmet Refik Altnay bir tarihi kimlii ile tantan Hilmi Beydir. Altnay, mehur eseri Byk Tarih-i Umumiyi Hilmi Beyin Avrupadan getirttii kitaplarla ve onun teviki ile yazmtr4. Yayncln yan sra siyasetle de ilgilenmitir. Cumhuriyet Halk Partisinin stanbul-Yeilky Halkevi Bakanln stlenmi ve burada yapt konumalarda Atatrk ve Onun kurduu cumhuriyete balln sk sk dile getirmitir. Mesleinin 50. yldnm, Trk Editrler Dernei tarafndan verilen bir yemekle, grkemli bir ekilde kutlanan bu emektar yaync, ne yazk ki ekonomik skntlar ierisinde hayata veda etmitir. 1920lerden lmne dek stanbulun Yeilky semtinde yaayan Hilmi Bey hi evlenmemi ve ocuk sahibi olmamtr. lmn ardndan kitabevi de ardnda brakt baar dolu gemii ile Babli Caddesinin tarihine gmlmtr5.
3 4 5
Bu konu hakknda; Zavall Millet, Milletin Hatalar, Milletin Kusurlar adlarn tayan eserlerinin transkripti iin bkz: Osmanl Devletinin k Nedenleri Tccarzde brahim Hilmi raann Kaleminden, (yay. haz.: Baak Ocak), stanbul, 2010, Libra Kitaplk ve Yaynclk, Tarih Dizisi: 9. Baak Ocak, Ahmet Refik Altnayn Byk Tarih-i Umumisinin Yayn yks ve brahim Hilmi raann Tarih Anlay, ada Trkiye Tarihi Aratrmalar Dergisi, C. III, S. 9-10, zmir 2000, s.s.187-189. raan hakknda bkz: Baak Ocak, Tccarzde brahim Hilmi raan Bir Yayncnn Portresi, Mteferrika Yaynlar, stanbul, 2003. Bu kitap, 1999 ylnda tamamladm doktora almasdr.
91
Baak OCAK
TASFYE- LSANA MUHTA MIYIZ?

-TRKENN SADELETRLMES-
MUHARRR: TCCARZDE BRAHM HLM
Kitaphne-i slam-Asker 46 -Babli Caddesi- 46 1327
92
93
Baak OCAK
TASFYE- LSANA MUHTA MIYIZ? Birka gndr evrak- havadiste tasfiye-i lisan bahsi sk sk grnmeye balad. Gitgide meselenin pek ziyade alevlenecei anlalyor. mit ederiz ki bu defa mesele ciddileerek u lisan kargaalna bir nihayet verilsin. Yoksa lisanmz, hurftmz bil-tadl ve slah haliyle kalacak olursa terakkimiz pek ar yryecek. Hlbuki biz, imdiye kadar pek ok ite geri kaldmz iin almaya, bir Amerikal gibi yorulmak bilmez bir azim ile almaya muhtacz. Bugn en byk noksanmz maariftir. Uradmz btn felaketler, ektiimiz btn skntlar hep maarifsizlikten, cehaletin ilme galebesindendir. Maarifimizi en cra kylere kadar nere ve bu suretle mevkimizi temine borluyuz. Hlbuki lisan- hazrla maarifi yle birka senede deil birka asrda bile zor tamim edebiliriz. Kim ne derse desin, bugnk Osmanl lisan elsine-i saireye nazaran -bir iki ark lisan mstesna- en gcdr. Kre-i arzda sylenilii baka, yazl yine baka Trkeden gayr bir lisan yoktur. Konuulmas gayet kolay ve latif olan Trkemizin tahrren ifadesi o nispette gtr. Lisan- Osmanyi hakkyla renmek ve okunulan srn mevzuunu tamamyla anlamak iin seneler ister. Elsine-i sairenin hibirinde bu mklt yoktur. Birer sene Franszcaya, Almanca ve ngilizceye alnz. Hgonun6, Mussenin7, Lamartinin8, Gte9 ve illerin10, Bayron11 ve Tenisonun12 btn manzumelerini az ok anlarsnz. Be sene Trkeye alnz. Nefiler, Nedimler geri dursun Hamitlerin, Cenaplarn, Fikretlerin bile iirlerini anlamakta zorluk ekersiniz. * * * Vaktiyle Macaristan Ticaret Mzesinde ilm-i elsineye merakl ve Budapete Darlfnnundan mezun gayet alkan ve fzl bir zat ile arkada olmutum. Bu Macar yedi sene almak suretiyle lisan- Osmaniyeyi epeyce kuvvetli olarak renmiti. Arab ve Farisyi de ayrca tahsil etmiti. Bana sz arasnda ekseriya, talyancay, Rumcay birer senede elde ettim. Fakat lisannz yle bir iki senede deil, on senede bile zor reniliyor diyordu. Ve sr- ahire-i edebiyemizi lisan- mder-zdna nakleylemeye alyordu. Ka defa, sr- edebiyenizin bahusus manzumelerinizin ekserisi bir yn elfzdan, kmeden baka bir ey deil, lisanma nakledecek, manzumeye can verecek bir fikir yok. Koca bir kaside drt satrla tercme olunabiliyor. Anladma gre airleriniz hissiyt ve efkrn tercman deil, ihtiam- elfzn esiridirler diyordu ve ben de kendisine hak veriyordum. Hakikaten btn srmz o fazla terkiplerden, tebihlerden, tezynt- lafziyeden ayklaynz ortada iskelet namna bir ey gremezsiniz. Bu, adeta giyindirilip kuatlm, ii bo suni ocuk bebeklerine benzer.
6 7 8 9 10 11 12 Victor Hugo. h.n. Alfred Musset. h.n. Alphonse de Lamartine. h.n. Johann Wolfgang von Goethe. h.n. Johann Christoph Friedrick Schiller. h.n. George Gordon Byron. h.n. Alfred Tennyson. h.n.
94
* * * stikbal iin yetiecekler acaba lisann renmek iin be on sene almaya vakit bulabilecekler mi? Evvelce temin-i maet nispeten kolayd. Bab- hkmet karnmz doyuruyor, istikbalimizi az ok temin eyliyordu. Bir Osmanl garpllarla pek az temasta bulunuyor, garbn hayat- falne ve medeniyesine pek az karyor, mensup olduu hkmetin beka-y mevcudiyetini dnemiyor, hkmet ise kendine tbi akvm- muhtelifeye bile lisann retmek, kendini tantmak istemiyordu. Byle bir idare-i hkmette insan13 istedii gibi harekete, ister ise lisannn tahsili iin on sene bile uramaya vakti var idi. Maet dar ve basit, hayat olduka ibtid idi. Fakat imdi yle mi? Evvela, hkmet kaplar kapanyor. Derd-i maet artyor, her Osmanl, her Avrupal gibi mcdelt ve mbrezet-i hayatiyeye atlyor. Mukaddema vaktini ldrmek iin mrn avare geirmeye alyor, zevk ve safsn dnyordu. imdi ise vakti nakit tanmaya mecbur. Yzlerce rakip arasnda temin-i maet eyleyecek. Evvelce rendii yalan yanl Trkesi kendisine kfi idi. imdi ise, elsine-i ecnebiyeden bir ikisini renmeye, Avrupa dt ve mueretini bilmeye, ulm ve fnn-i ceddeye vukuf peyda etmeye, unt- yevmiyeyi takip etmeye her hususta atik ve faal bulunmaya muhta. Yarn memlekette azim bir hayat- snaiye ve ticariye de balayacak. Bu kadar tebeddlt ve ihtiycta maruz bir Osmanl lisan- mder-zdn renmek iin yle senelerini heba edebilir mi? Bugn lisanmz yalnz Trk unsuru deil, ansr- saire de renmeye mecbur. Hlbuki lgat- mensesi gayr-i mahdd, elfz- Arabiye ve Farisiye ile yaplan terkib ve cmel-i ucbenms her eserinde mehd bir lisan nasl renecekler?... Bugnk lisan- Trk yalnz Osmanllara ait deildir. Kafkasya hududundan, Krm Yarmadasndan, ta Orenburg, Kazan vilayetlerini dolaarak Sibiryaya kadar uzanyor. Rusyada inklab- ahiri mtekb ahali-yi mslime taharr-i ulm ve fnn iin hemen lisanmza mracaat etti. stanbuldan pek ok kitap getirtti. Yarn ran, Afganistan, Hindistan, Msr, Tunus ve Cezayir hatta Fas ve Cava bile bu kitaplar ekmeye, makam- hilafetle tevsi-i mnasebt eylemeye, sr- Osmaniyeden istifadeler taharr etmeye alacaktr. * * * Senelerce stanbulda oturup da Osmanllarla peyda-y mnasebt ve memleketimizde temin-i maet eyleyen ve fakat bir trl lisanmz renemeyen ecnib de Osmanlcay renmeye mecbur kalacaklardr. Ecnibin ekserisi burada az mddet zarfnda Rumcay reniyorlar, fakat Trkeyi bir trl tahsil edemiyorlar. Ekserisi byk byk mevkiler ihraz eden ecnibden ka kii Trkeyi renmek
13 insann olmal. h.n.
95
Baak OCAK
arzusuna dtler, tahsile de baladlar. Fakat grdkleri o subet, o beyhude mklt pek abuk kesr-i heveslerine bdi oldu. Gzlerini yldran hep o Arab ve Faris kelimelerle terkipler idi. Lisanmzn bu gl deil midir ki nice ten zeklar dndklerini tahrren ifadeye muktedir olamadklarndan snp gitmilerdir. Yine o Arab ve Faris kelimelerin suiistimali deil midir ki lisanmz, lisan- kadm-i Osmanyi bir muammaya dndrm, efkr- bakirne ve ahrrneyi taht- tazyikine alarak ruh-i manyi ezmi ve lisanmz ii bo st altn kaplama evniye benzetmitir. Alt yz senelik bir hkmet iinde sr mergub ve lisan- gayra menkul ne gibi bir dhi-yi edip yetiti? Bu noksan bazlar medeniyet-i garbiyeyi iktisbda pek geri kaldmza hamlediyorlar. Bu doru deildir. te Ruslar! sr- edebiye ve fenniyeleri ecneb lisanlarna tercme edilmi bir deil, birok deb ve erbb- fikr var. Macarlarn bile Petfileri14, Yokaileri15 ilah Yirmi otuz sene evvel elsine-i saireye tercme edilmitir. Devr-i Merutiyetin ikinci senesindeyiz. Acaba imdiye kadar hissiyt- milliyeyi okar, vatan ve milliyet muhabbetlerini uyandrr, mefhir-i tarihiyemizi, kahramanlk ve cengverlik hislerini tasvir eyler ne gibi er vcuda getirildi?... Hangi airimiz milletin hissiytna tercman olabildi? Bin defa sylenilmi ak ve sevda manzumelerini bin birinci defa tekrar etmekten baka ne yapld? Hissiyt- vataniye ve milliyeyi okar manzumeler hem sade yazlmak hem de bu sadelik iinde en li fikirler tasvir olunmak ister. Bu ise kolay deildir. Ak ve sevda manzumeleri gibi Arab ve Faris kelimelerle takfiye edilen ve daima havass nazar- dikkate alarak manas mulk ve mbhem braklan er dururken bittabi bu cihete o kadar yanalmaz. * * * Lisanmza icap ettike kelimt- ecnebiye ithal edilmi olsayd yine bu derece ifrata varlmaz idi. Hlbuki herkes arzusuna gre her istedii kelimeyi bilerek bilmeyerek nakletmi olduundan lisanmz karmakark bir orbaya dnmtr. Macar, Srp, Bulgar hele Ulahada Trkeden alnma ne kadar kelimt vardr. Fakat hepsi bu kelimt az ok deitirmiler, lisanlarnn ive-i aslisine ve kaidesine gre kendilerine mal etmilerdir. Mesela Macarlar, arslan kelimesini almlar; fakat bunu arslan suretinde deil, aheng-i lisana gre oroslan ekline sokarak kabul eylemilerdir. Hariten ald kelimtn asln, kaidesini deitirmeyerek lisann zenginletirmek isteyen yegne bir millet varsa o da biziz. Kitap yazanlarn ekserisi karilerini pekiyi tanyamazlar. Fakat bizim gibi eser ile kari arasnda vasta olanlar bir dereceye kadar eseri ve kariyi tanyabiliyorlar. Karin, ekseriyetle srn ak yazlm bulunmas taraftardr. ok defa kendilerine uzatlan sr, mellifinin mulk yazndan ikyet ederek almazlar. Hele bu fark mektep kitaplarnda, hikyelerde daha ziyade mahsustur.
14 15 Sandor Petfi. h.n. Mor Jokai. h.n.
96
Emin Beyin Trke iirlerini hemen her kari sevmitir. Hseyin Rahmi Beyin romanlarn herkes lezzetle okumutur. Evvelce tabettiim (Muharebeye Dair Nefer Ne Bilmelidir?16, gibi neferta ait) kitaplar orduda byk bir rabete mazhar oldu. Ekser zabitn; nefert bu kitaplar seve seve okuyor yolunda kitaphneme ka tane tebrik-mz mektup yazd. (Hayat- Edebiye ve Askeriye Sahifeleri17) namyla nereylediim eseri taralarda daha ziyade sevdiler. Bundan anlyorum ki ak ve Trke yazlm sra daha ziyade rabet var. Hissiyt- umumiye de bu kitaplarn mill olduuna, mulk yazlan sr ve makaltn ise milletten hsl olmu bir melez mahsul olduuna kail * * * Lisanmz bsbtn Trke yazmak kabil deildir. Tasfiye-i lisan aleyhinde bulunanlarn korktuklar da Trkenin gitgide Buhara ivesine dneceine ve geriye doru ricat edileceine zhib olmalardr. Trklerin medeniyet-i kadmesi olmad iin ne kadar olsa lisanlar fakirdir. Fakat lisann bu fakri, hibir vakit lisandan mrekkep bir lisan- garibe mlik olmaya bizi mecbur klmaz. Lisanmzdan Arab ve Faris kelimeleri tamamen atamayz. u kadar ki bunlar tahdd edebiliriz. Lisanmza gre mal etmeye, Trkemizi sadeletirmeye, bal bana mstakil ve tahsili sheyl bir lisan haline koymaya alrz. * * * Geenlerde yine bir muharririmiz; noksanmz lisanmzn glnde deil; halkmzn, kyllerimizin seviye-i fikriyelerinin pek dn oluundadr. Kyller en basit bir eyi anlamaktan bile cizdir diyor. Fakat bu cahil ve kaba kylnn seviye-i fikriyesini ne ile ykselteceiz? Maarifle, lisanla deil mi? Kylnn bu cehaletine bir de lisann etrefillii, mklt inzimm ederse bunun fikrini nasl aacaz? Yine bu kylnn elyevm istiml ettii lt- ziraiyenin ne kadar ibtid olduunu, usul-i ziraatin dahi ne kadar fena cereyan ettiini hepimiz biliyoruz. Bunun slah kyllerin gzn amakla, usul-i cedde-i ziraata altrmakla mmkn olduunu takdir ediyoruz18. Pekl, kylye usul-i ceddeyi ne vasta ile reteceiz? Maarifle deil mi? Yarn ziraata dair birok kitaplar yazlp baslacak. Eer bunlar imdiye kadar yazlan zira makaleler gibi yalnz iftlik sahibi birka beyin anlamas iin tertip edilecek ise yine maksat hsl olmayacaktr. imdiye kadar birok zira gazeteler kt. Hibiri diki tutturamad. nk bunlarn mnderectn anlamak iin iddden deil, mektib-i liyeden mezun olmaldr. * *
16 17 18
Ahmet Refik Altnayn tercme ettii bu eserin ikinci basksna ulaabildim: Von Der Goltz, Muharebeye Dair Nefer Ne Bilmelidir?, Mtercim: Ahmet Refik, stanbul, 1328 (2.tab), Matbaa-i Artin Asadoryan ve Mahdumlar. h.n. Tccarzde brahim Hilmi, Hayat- Edebiye ve Askeriye Sahifeleri, stanbul, 1324, Mahmud Bey Matbaas. h.n. bunun slahnn, kyllerin gzn amakla, kylleri usul-i olmal. h.n.
97
Baak OCAK
Bir millet mevcudiyetini lisanyla, lisanndaki tekmlyle temin eder. Lisann muhafaza edemeyen bir millet, milel-i sairenin mahkmudur. Zr-i hkimiyetimize geirip de asrlarca idaremiz altnda tuttuumuz ve bilhire tedricen kesb-i istiklaline sebep olarak kardmz akvm dnr isek en byk hatamzn lisan yznden tevelld ettiini anlarz. Kendimiz renip de anlamakta mklt ektiimiz lisan bittabi bakalarna retemezdik. Lisanmz renmeyen bizi de renemez, tanyamaz, hissiyt ve mlimize itirak eyleyemezdi. Onlar lisanmz renmedike kendi lisanlarn daha iyi renirler, bu suretle htrt- kavmiye ve tarihiyelerine kesb-i vukuf ederek milliyetlerini kuvvetletirirler, tedricen nil-i istiklal olarak bizden uzaklarlar. Bunun iindir ki ekilip ktmz memleketlerde hibir iz, hibir eser-i mill brakamadk. Memlik-i mefthamzda sakin akvmn drt yz senelik b ve ecdad makabirinden kp da ahfdyla grse idi hibir eyin deimediini, milliyetlerini tamamen muhafaza ederek kendilerine hkim olan milletin hissiytna bile zerre kadar itirak etmediklerini grerek arp kalrlar idi. Tuhaf, bu kavimlerden bazlarnn dinlerini deitirdiimiz halde lisanmz onlara retemeyiimizdir. Binlerce Mslman, Bonak, Arnavut, Krt, Laz vesaire Trkeyi ne konuurlar ve ne de yazarlar. Acaba Giritteki ahali-yi slamiye Trkeyi hakkyla bilseydiler, Trke okuyup yazmay renseydiler bugnk felaketlere maruz kalrlar myd? Orada asrlarca oturduumuz halde hem de zr-i idaremizde Yunanler Girit tebaa-y Hristiyaniyesine Elenizm19 fikrini neredip dururken biz Hristiyanlara deil acaba ka Mslmana lisanmz retebildik? Makedonyadaki bunca kanl facialarda Trkemizin dahl ve tesiri yok mudur? Eer onlara lisanmz retebilseydik, kendimizi de tantr, byle bir vatan evladn boaz boaza getirmez idik. Bir milletin sair milletlerin amk- ruhuna kadar icra-i nfuz etmesi iin en kuvvetli vastas lisandr. Katolik papazlar gzmz nnde btn Suriyeyi Franszlatracak derecede Franszcay talim edip dururken acaba biz ka Arapa lisanmz tahsil ettirebildik? Koca Msrda Osmanlcay okuyup yazan ka kii vardr? Hlbuki ngilizce kylere kadar intir ediyor. Bosna Hersek birka seneye kadar Alman lisanyla tekellm ve tahrr edecek bir hale gelmek zeredir. Franszlarn bugn arkta haiz olduklar nfuz-i manevi-yi siyas, lisanlarna mstenid deil midir? Zr-i tbiiyetimizde bu kadar Rum, Bulgar var iken idare-i hkmete kartrmak iin Trkeyi okuyup yazar ka kii bulabildik? Fakat Bulgaristanda binlerce Mslman Bulgarcay okuyup yazyor. Yine binlerce Rusyal Mslman Lermontof, Tolstoy ve Gogollarn srn okuyor. Rusa mektuplar, makaleler yazyor. Eer biz, ansr- muhtelifeye lisanmz talim edemez, hissiyt- milliyemizi onlara telkin eyleyemez isek tekil ettiimiz hkmete nasl satvet verebileceiz? Eer lisan haliyle kalr; himmet olunmazsa iktitf etmek istediimiz meyveleri mazide olduu gibi yine bakalarna hemcivar komularmza kaptrmaz myz?
19 Helenizm. h.n.
98
Eer lisann bu kadar ehemmiyeti olmasayd memlikimizde Fransz, Alman, ngiliz, Amerikan, talyan mekteplerinin bunca fedakrlklarla idamesine ne lzum vard? * * * Lisann tasfiyesini zamana brakmal imi. Zaman her eyi tab olarak halledermi... l, o halde almaya, ikyta, bir eyin muhtac- tadl ve slah olduunu iddiaya hacet yok. Mademki zaman deil, her teebbs akimdir. Koca Amerikallar, iyi ki bizim gibi dnmediniz. Bir asr iinde iktisb ettiiniz bu mevki-i blent terakkiyi zamana braksa idiniz tam be asrda ihraz eyleyebilirdiniz. Nefilerden, inasi ve Kemallere asrlar getii gibi Kemallerden de bugne kadar sls asr gemi, lisan- Trknin tasfiyesi iin de bir asr geecek ondan sonra lisanmzda ele alnr, yazd anlalr, okuyan da bir ey renir ve her lisana da tercme edilebilir kitaplar intir edecek Vay halimize Sonu Bilindii gibi, Tanzimat ile beraber balayan dilde sadeleme hareketleri Merutiyet Devrinde hararetlenmitir. Agh Srr Levend, bu dnemin gruplarn, dil erevesinde Edebiyat- Cedide dilini kullananlar, Trkeciler, Yeni Lisanclar ve Trk dilinin gelimesine hizmet edenler olarak drde ayrmaktadr. lk gruptakiler, Arapa ve Farsa kelimeler ile tamlamalar, bileik sfatlar ska kullanrlarken Trkeciler mmkn olduunca yabanc kelimelere yer vermeyerek halkn anlayabilecei bir dil kullanmay yelemilerdir20. Gen Kalemler dergisi etrafnda toplanan Yeni Lisanclar, Trke terimlere yer verirlerken Arapa ve Farsa kklerden terimler retme yoluna da gitmilerdir21. Sz edilen son gruptakileri ise yabanc kelimelere hatta terkiplere ara sra yer veren; fakat Trk dilinin gzellemesine hizmet eden kiiler oluturmaktadr22. Hilmi Beyin dil konusundaki grlerinin, yukardaki gruplarn benimsedii fikirlere bire bir uyduu sylenemez. Trk Dilinin siyasi bir ara olarak kullanlabilecei ve Trkenin renimindeki glklerin kaldrlmas gerei yolundaki dncelerinin, Trk Derneinin 1909 ylnda karmaya balad Trk Dernei dergisinin balarnda yaynlanan bildiri ile arasndaki benzerlik dikkat ekicidir. Fikirleri, Trk Dernei etrafnda toplanan ve Tasfiyeciler olarak bilinen grupla yaknlk gstermektedir; ancak bu grubun iinde yer ald halde tam anlamyla tasfiyeci olmayan; Arapa ve Farsa kelimelerden btnyle vazgemeyen ve konuya siyasi ynden bakanlarn dncelerinin Hilmi Bey tarafndan desteklendii anlalmaktadr. Yine fikirlerinin benzetii dier grup, Trkeciler olduu halde, eserlerinin sadelii ile anlalrln takdir ettii bu grubun ncs
20 21 22 Agh Srr Levend, Trk Dilinde Gelime ve Sadeleme Evreleri, Ankara, 1960 (2.b.), TDK Yay., s.s.348-350. Levend, a.g.e., s.315. Levend, a.g.e., s.352.
99
Baak OCAK
Mehmet Emin Yurdakulun dnceleriyle de tam bir uyum ierisinde deildir; nk Mehmet Emin, Arapa ve Farsa kelimeleri kullanmak istemezken brahim Hilmi, bu kelimeleri tamamen atmayarak snrlamak dncesindedir. Edebiyat- Cedidecilerin Trkenin Osmanlca olduunu dnmelerine ramen, O, lisandan oluan garip bir dile sahip olunamayaca ve Trkenin bamsz bir dil olmas gerektii fikrindedir. Bununla beraber, Hseyin Kazm Kadrinin, dili, Trkleri siyaseten birletirecek bir ara olarak grmesi fikrine katlmakta; ancak Kadrinin tasfiyeyi ho grmeme dncesi, onun fikirleriyle elimektedir. Ziya Gkalple de bir noktada bulumasna karn, yine Gkalpin de ayn tasfiye kartl dncesi nedeniyle ondan ayrlmaktadr. Kesin izgilerle herhangi bir gruba dhil edemeyeceimiz Hilmi Bey, anlald zere her grupta kendince kabul edilebilir kimi noktalar bulmutur. Tasfiye-i Lisana Muhta myz? yazmaktaki amac ise Trkenin iinde bulunduu karmak durumu ortaya koymak ve bir an nce zme gidilmesi gereini vurgulamaktr.
100
KAYNAKA (raan) Tccarzde brahim Hilmi, Hayat- Edebiye ve Askeriye Sahifeleri, stanbul, 1324, Mahmud Bey Matbaas. (raan) Tccarzde brahim Hilmi, Tasfiye-i Lisana Muhta myz?-Trkenin Sadeletirilmesi-, stanbul, 1327, Matbaa-i Hayriye. (raan) Tccarzde brahim Hilmi, Trkiye Uyan, Dersaadet, 1329, Kitaphne-i ntibh, Adet: 13. Goltz Von Der, Muharebeye Dair Nefer Ne Bilmelidir?, Mtercim: Ahmet Refik, stanbul, 1328 (2.tab), Matbaa-i Artin Asadoryan ve Mahdumlar. Levend Agh Srr, Trk Dilinde Gelime ve Sadeleme Evreleri, Ankara, 1960 (2.b.), TDK Yaynlar. Ocak, Baak, Tccarzde brahim Hilmi raan Bir Yayncnn Portresi, stanbul, 2003, Mteferrika Yaynlar. Ocak, Baak, Ahmet Refik Altnayn Byk Tarih-i Umumisinin Yayn yks ve brahim Hilmi raann Tarih Anlay, ada Trkiye Tarihi Aratrmalar Dergisi, C. III, S. 9-10, zmir 2000. Osmanl Devletinin k Nedenleri Tccarzde brahim Hilmi raann Kaleminden, (yay. haz.: Baak Ocak), Libra Kitaplk ve Yaynclk, stanbul, 2010, Tarih Dizisi: 9.
101
HSEYN CAHT YALIN (1875-1957)IN DL LE LGL GRLER

Caner KERMOLU* zet
Hseyin Cahit Yaln, Trk modernleme hareketinin nemli simalarndan biridir. Bu almada Hseyin Cahitin dil ile ilgili grleri zerinde durulmutur. lk olarak alfabe tartmalarndaki tutumu ele alnm, ikinci olarak Trkenin sadeletirilmesi hareketi hakkndaki grleri deerlendirilmitir. Son olarak yazarn dil bilgisi yazm ve retimi ile ilgili katklarna deinilmitir. Anahtar Kelimeler: Hseyin Cahit Yaln, Dil Devrimi, Dil Bilgisi Eitimi.
THE OPINIONS OF HSEYIN CAHIT YALIN (1875-1957) ABOUT LANGUAGE Abstract

Hseyin Cahit Yaln is one of the important personalities of the Turkish modernization movements. In this article, his opinions about language are mentioned. Firstly, his attitude in alphabet discussions is evaluated. Secondly the opinions of Hseyin Cahit about the purification movements in Turkish are studied. Finally, his contributions to grammar writing and grammar teaching are evaluated. Key Words: Hseyin Cahit Yaln, Turkish Language Reform, Grammar Teaching.
Yard. Do. Dr.; DE, Buca Eitim Fakltesi, Trke Eitimi Anabilim Dal, (caner.kerimoglu@deu.edu.tr).
103
Caner KERMOLU
Giri Osmanlnn ykl ve modern Trkiyenin kuruluu aydnlarn tavrlarn gstermesi bakmndan yalnzca Trkiyedeki sosyal bilimciler iin deil, dnyadaki sosyal bilim incelemeleri iin de nemli veriler sunar. Bu srete kimi aydnlar, inandklar dorunun deimezliine kaplmlar ve bu, hayatn kendi dorularyla elitiinde byk skntlar yaamlardr. Bu balamda Hseyin Cahit Yaln, ifade ettikleriyle durduu yer arasndaki mesafe bakmndan ilgin bir rnek sunar. Modern grlere sahip bir deiimci portresi izen de Hseyin Cahittir, hilafetin kaldrlmas gibi nemli Cumhuriyet devrimlerine kar kan da Hseyin Cahittir. Her yeni hareket gibi Trk modernleme hareketi de ilk olarak kendini anlatmak istemitir. Dil bu aamada nemli bir sorun olarak alglanm, modernlemenin anlatlaca halkn dil ile olan ilikisi yazma ve konumadaki skntlar gz nnde bulundurularak giderilmeye allmtr. Bu balamda dilin sadeletirilmesi ve alfabe deiimi n plana kmtr. Dil modernlemesi zorunluluunu yaratan iki ara eitim ve basn olmutur. Basnda dil ile ilgili grleriyle ne kan yazarlardan biri de Hseyin Cahit Yalndr1. Bu almamzda Trkiyenin modernleme abalarnda ve Trk basnnda dikkate deer bir yere sahip olan Hseyin Cahit Yalnn Trkenin yazm ve eitimi ile ilgili grlerini Alfabe, Trkenin sadeletirilmesi almalar, dil bilgisi yazm ve retimi biiminde balk altnda deerlendireceiz. 1. Alfabeyle lgili Grleri Harf Devrimi, 31 Kasm 1928de TBMMnde yeni alfabe yasasnn kabulyle kltr hayatna girdi. Ancak Trkiyede yaz tartmalarnn balangc, Tanzimat dnemine kadar uzanmaktadr. Bu srete yaanan alfabe tartmalarnn iki temel gr zerinde ilerledii grlmektedir. lk grtekiler Arap alfabesi zerinde yaplacak yeniliklerle Trkenin daha salkl yazlp okunmasnn mmkn olacan dnrken, kar grtekiler Arap alfabesinin tamamen braklp Latin alfabesinin kabul grndedirler. Hseyin Cahit, alfabe deiiminin savunucularndan biri olarak II. Merutiyet dneminden itibaren gerek konumalarnda gerek yazlarnda bir an nce bu deiimin gerekletirilmesi gerektiini ve Trkenin bu yolla kendi kimliini bulacan dile getirmitir. Hseyin Cahite gre Trkenin renimini kolaylatrmak iin yaplmas gereken, huruflarmz deitirmeksizin huruf-i munfaslay kabul etmek, hemen kabil-i icra ufak baz tadilat icra eylemektir. Saniyen, huruf-i imly kabul etmektir2. Grld zere yazar ilk olarak Arap alfabesinin Trkeye uygun biime getirilmesi taraftardr. Ancak daha sonraki yllarda bu gr deimi, yazar Arap alfabesinin braklarak yerine Latin alfabesinin alnmasn savunan bir izgiye gelmitir.
1 2 Niyazi Berkes, Trkiyede adalama, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1973, s.230. Hseyin Cahit Yaln, Tedrisat Meselesi, Tanin, 26 Temmuz 1909, s.1.
104
Hseyin Cahit Yalnn Dil le lgili Grleri
Arnavutlarn Latin alfabesini semeleri II. Merutiyet dneminde yaz tartmalarn alevlendirmi, aydnlarn bir blm Arnavutlar gvur, blc, hayn ilan etmitir3. ktidarda bulunan ttihat ve Terakkinin de Arnavutlarn bu giriimini onaylamad bilinmektedir4. Arnavutlar 1860l yllarda Latin yazsna geme almalarna balam, ilk olarak da Osmanl Maarif Nezaretine bu isteklerini kabul ettirmilerdir. Arnavut aydnlar, Arap yazsnn braklmas durumunda imparatorluun dalaca, eski eserlerin yok olaca ve slamdan uzaklalaca gibi korkular tayan Osmanl aydnlarna5 gre daha rahat hareket etmiler ve sonunda amalarna ulamlardr6. Hseyin Cahit Yaln Tanin gazetesinde 20 Ocak 1910 tarihinde Arnavud Hurufat balyla kan yazsnda Arap harflerinin Trklk ve Mslmanlkla ilgisi olmadn, Trklerin kendi yazlarn brakp Arap harflerini kabul ettiini, zaten peygamber zamannda da bu harflerin kullanlmadn belirttikten sonra Arnavutlarn kendi gereksinimlerini karlayacak alfabeyi seme konusunda zgr braklmalar gerektiini, Latin alfabesini bizim de kabul etmemizin yararl olacan, nk okuma yazmay kolaylatracan savunmutur7. Bu yazdan bir hafta sonra ayn gazetede ayn balkla bir yaz daha yazm, dncelerini yinelemi ve baz okuyucu telgraflarna deinmitir8. Ancak Latin harflerini savunan Hrriyet-i Fikriye dergisi ttihat ve Terakki ynetimince sresiz olarak kapatldktan ve Latin yazs savunucular eitli basklara maruz kalmaya baladktan sonra Hseyin Cahit bu konuda ekingen bir tutum sergilemitir9. Hseyin Cahit, Cumhuriyet dneminde de Latin alfabesine geilmesi konusunda yazlar yazm, mmiliin azaltlmasnda en byk engelin Arap harfleri olduunu ileri srm, memleketi kurtaran Cumhuriyetin Latin harflerini kabul ederek lkenin ilerlemesi yolunda ok byk bir adm atm olacan ifade etmitir10. Yazar, 1924te zmirde gazetecilerle yaplan bir toplant srasnda Atatrke Latin yazsna ne zaman geileceini sormu, ancak Atatrk, Hseyin Cahitin sorusunu iyi karlamamtr11. Atatrkn bu istee Henz bu hususta kimseye kesin bir
3 4 5 Bill N. imir, Trk Yaz Devrimi, Trk Tarih Kurumu Yay., Ankara, 1992, s.44. II. Merutiyet dneminde Arnavut alfabesiyle ilgili tartmalar iin bkz: Bilgin elik, ttihatlar ve Arnavutlar, Bke Yaynlar, stanbul, 2004, s.s.273-303. Deiimci kiiliiyle tannan Namk Keml de Latin yazsna geilmesi konusunda tereddt yaam, slam kltrnden uzaklalaca endiesiyle deiime scak bakmamtr: Hseyin Sadolu, Trkiyede Ulusuluk ve Dil Politikalar, Bilgi niversitesi Yay., stanbul, 2003, s.219; Enver Ziya Karal, Tanzimatan Sonra Trk Dili Sorunu, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, C.II, letiim Yay., stanbul, 1985, s.319. Nurettin Glmez, Tanzimattan Cumhuriyete Harfler zerine Tartmalar, Alfa Aktel Yay., stanbul, 2006, s.138. Yaln, Arnavud Hurft, Tanin, 20 Kanun-i sani 1910, s.1. Yaln, Arnavud Hurfu, Tanin, 31 Kanun-i sani 1910, s.1. imir, Arnavutlarca benimsenen Latin alfabesinin eyhlislmlka bir eit aforoza uradktan sonra Hseyin Cahitin dncelerini ifade etmekte ekindiini, Latin harflerine kar kan ttihat ve Terakki ynetiminin szcln yapan Hseyin Cahitin rejimin adam olmas nedeniyle dncelerini aka savunmak yrekliliini gsteremediini ileri srer: imir, a.g.e., s.47. A. Srr Levend, Trkenin Gelime ve Sadeleme Evreleri, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara, 1972, s.s.394-395. Falih Rfk Atay, ankaya (Atatrkn Doumundan lmne Kadar), stanbul, 1980, s.439; Hilmi Bengi, Gazeteci, Siyaseti ve Fikir Adam Olarak Hseyin Cahit Yaln, Atatrk Aratrma Merkezi Yay., Ankara, 2000, s.34.
6 7 8 9
10 11
105
Caner KERMOLU
sz veremem. Daha beklemeye mecburum karln vermesi, kafasnda konuyla ilgili bir sralama olduu ve yaz deiimi iin acele etmek istemedii izlenimini vermektedir. Atatrkn hilafet kalkmadan ve milletin bu konudaki gereksinimini iyice deerlendirmeden giriimde bulunma taraftar olmad anlalmaktadr12. Hseyin Cahitin Cumhuriyet dneminde muhalif bir tavr taknd ve bu nedenle Atatrk ve evresi tarafndan ho karlanmad bilinmektedir. Bu tavr sonucunda kendisi, kez stikll Mahkemesinde yarglanmtr. Cumhuriyet ilnnn ve dier devrimlerin (rn. Hilafetin kaldrlmas vb.) milli egemenlik prensibine aykr olarak yapld dncesi nedeniyle itirazlarn ykseltmitir. Fakat alfabe devrimi kendisinin belki de en ok destekledii devrimdir13. 2. Trkenin Sadelemesiyle lgili Grleri Hseyin Cahit sadeleme hareketlerinde dengeli bir yol izlenmesi gerektiini savunur. Trk edebiyatnda Trkeyi belki de sadelikten en uzak ve en anlalmaz bir biimde kullanan yazarlarn oluturduu Servet-i Funn (1896-1901) topluluunda yer alan Hseyin Cahit, Trkesiyle farkl bir yer edinir. Trkeyi yabanc elerle ssleyerek kullanan ve yaadklar yabanclamay dile de yanstan bu akmn temsilcileri, Trkede o gne dein kullanlmayan yeni tamlama biimleri ve sz dizimi yaplarna eserlerinde yer vermilerdir. Hseyin Cahit topluluktaki yazarlara gre daha sade yazsa da, yer ald topluluun temsilcilerinin eserlerindeki saat-i semen-fm gibi tartma yaratan tamlamalar savunmu; bunlarn yerinde kullanldn, edebi bir deer tadklarn dile getirmitir14. Hseyin Cahit, topluluun dalmasndan sonra dil konularna arlk vermi, hep halkn anlayaca bir dil kurma yolunda aba sarf etmitir. Trkenin kaderini Trk devletinin kaderiyle birlikte gren yazar, Trkenin varln ortaya koymak iin bamszln kazanmas gerektiini dnyordu: Siyasal alandaki kapitlasyonlar dilimizde de vard. Trk devleti siyasal bamszlna sahip olmad gibi Trk dili de ulusal bamszlndan yoksun bulunuyordu. nk Trkenin iinde yabanc dillerin yasalar yryordu. Trkemiz adn bile yitirmiti. Okullarda bize Kavaid-i Osmaniye (Osmanlca Kurallar) okutuyorlard. Ortada Trke yoktu, Osmanlca vard ve buna Arapa, Farsa ve Trkeden oluan bir dil deniyordu. te bu akma kar iimde gl bir tepki uyanmt. Bamsz bir Trkenin varln ortaya koymak ve Trke renmek yolunda ayrca Arapa ve Farsay renme zorunluluuna son vermek gerekiyordu15. Yazar anlarnda dile getirdii dil ve lke bamszlnn birlii ile ilgili grlerini Birinci Trk Dili Kurultaynda aforizma biiminde daha vurucu bir s12 13 Hilmi Bengi, a.g.e., s.208. . Faruk Huyugzel, Hseyin Cahitin bu durumunu u ekilde dile getirir: Daha 1917 yllarnda Latin harflerinin kabuln isteyen, henz cumhuriyet ilan edilmeden nce yazlarnda bu temay ileyen bu hrriyet ve demokrasi havarisinin cesur ve ilerici hamlelerine ramen o devrin artlar iinde Atatrk ve evresinin karsnda yer alm olmas ok garip bir tecellidir.: . Faruk Huyugzel, Hseyin Cahit Yalnn Hayat ve Edeb Eserleri zerine Bir Aratrma, Ege niversitesi Matbaas, zmir, 1984, s.38. A. Srr Levend, a.g.e., s.230. Hseyin Cahit Yaln, Edebiyat Anlar, (haz.: R. Mutluay), Bankas Yaynlar, stanbul, 2002, s.182.
14 15
106
lupla ifade eder: Ecneb dillerin Trke zerindeki tesiri iki sahada vukua gelmitir; kaideler ve kelimeler. Bence, asl temizleme ameliyesi dilimizi ecnebi kaidelerine tebaiyetten kurtarmak gayesine sarf olunacak gayrettir. Mstakil bir vatanda ecnebi kanunlar ne kadar haysiyete dokunucu bir esaret ise mstakil bir lisanda da ecnebi kaideler ayni derecede tahamml edilemez bir lekedir16. Hseyin Cahit halkn anlayaca bir dil peindeydi. Bunun iin eitli zm nerileri sunuyordu. Yazarn bu yoldaki abalarnn en dikkat ekenlerinden birisi, kelime nerileridir. Fikir Hareketleri dergisinde yazlarnn sonunda kelime listelerine yer veriyor ve okurlardan bu listelerde geen Trke kelimeleri kullanmalarn istiyordu. Yazarn nerdii baz kelimeler bugn de sklkla kullanlan kelimelerdir. Hseyin Cahitin listeleri u ekildedir: Birinci liste 1-Hkim (Souveraine) = Egemen; Hkimiyet = Egemenlik Misl: Hkimiyet milletindir = Egemenlik ulusundur. 2- Mstakil = Erkin, Bansz; stikll = Erkinlik, banszlk Misl: 1 Biz mstakil bir milletin ocuklaryz. = Biz erkin bir ulusun ocuklaryz. stikll mcadelesi = Erkinlik sava. 2 Mstakil mebuslar = Bansz saylavlar; Trkiyede mahkemeler mstakildir=Trkiyede hakyerleri banszdr. 3 - Sanayi = Endstri; Snai = Endstriel 4 - Hr (T. K.) = zgen; Hrriyet (T. K.) = zgenlik 5 - Serbest = zgr Misl: Serbest mntka = zgr blge. Not: Mecmuamza gnderilecek yazlarda bu kelimelerin Osmanlcalar kullanlmamasn rica ederiz17. kinci liste 1-Mamur = Bayndr a. Mamuriyet = Bayndrlk b. Nafa mar etmek = Bayndrmak Misaller: Ankara bayndr bir ehir olmutur. Memleket bayndrlk yolundadr Btn devlet yap ileri Bayndrlk Bakanlna balanmtr Biz yurdumuzu bayndrmaktan ve gelitirmekten baka bir ey dnmyoruz
16 17 Birinci Trk Dili Kurultay: Tezler Mzakere Zabtlar, stanbul, 1933, s.274. Yaln, Birinci Liste, Fikir Hareketleri, S.84, 30 Mays 1935, s.92.
107
Caner KERMOLU
2 nkiaf etmek = Gelimek nkiaf ettirmek = Gelitirmek nkiaf = Geliim, Gelime Misal: Trkiyenin ekonomik geliimi gnden gne artyor. 3 Milki = Sivil 4 Askeri = Sel (Militaire) Not; <Asker> kelimesi <Soldat> anlamnda Trkedir. 5 Cemiyet, irket = Sosyete Misal: Trk Cemiyeti = Trk sosyetesi eker irketi = eker sosyetesi timai = sosyal Not: 1- Trk kknden gelen <cemiyet>u anlamda kullanlacaktr: Hilaliahmer Cemiyeti = Kzlay Cemiyeti. Dil Cemiyeti, Gazeteciler Cemiyeti.18 nc liste 1- timat Gven timat etmek Gvenmek Asayi ve emniyet Gvenlik 2- Huzur ve skun - Baysallk Yurtta gvenlik ve baysallk , lkmzdr. Not: Gven ve gven kelimelerinde u ayrma dikkat edilmelidir. 1 Orduya gvenimiz vardr. 2 Ordu bizim gvencemizdir. ( O medar emniyet ve itimadmzdr.) 3 Temin etmek ; 1 nanlamak, nan vermek, 2 Salamak, 3 Elde etmek Misaller: 1 Bu iin byle olduuna sizi inanlarm, bu iin byle olmad hakknda kendisine inan vermee ( kendisini temin etmee ) altm.
18 Yaln, kinci Liste, Fikir Hareketleri, S.85, 6 Haziran 1935, s.108.
108
2 imi, ancak banka yolu ile salayabildim. 3 Temin ettiimiz neticeler Elde ettiimiz sonular. 4 Sonu Netice 5 Teminat nanca 19 Drdnc liste 1 Abide = Ant rnekler: stanbul bir antlar ehridir. stanbul, Atatrk iin; heykelli bir ant yaptrmaya karar verdi. 2 Mstacel = Evgin rnekler: Yurdu bayndrmak, evgin ilerimiz banda gelir. Dn Ankaradan bir evgin telgraf aldm. 3 Terbiye etmek = Eitmek Terbiye (ducation ) Eitim Mrebbi: Eitmen 4 Mektep = Okul ( Okula ) 5 Muallim = retmen rnekler: Cumhuriyet kullarnn gen kafal retmenlere ihtiyac vardr. Her retmen, eitim usullerini bilmez. Biz oktanberi genlii yeni zamanlar iin eitmek istiyoruz.20 Beinci liste 1 Seciye = Ira rnek: Biz stiklal muharebesinde Trk seciyesinin kuvvetine dayandk = Bir erkinlik savanda, Trk rasnn kuvvetine Dayandk. 2 ciz = eksin Acz = Eksinlik Acz duymak, aciz kalmak A Eskinmek. rnekler: nklap, cizlerin ii deildir = Devrim, eksinlerin ii deildir.
19 20
Yaln nc Liste, Fikir Hareketleri, S.86, 13 Haziran 1935, s.116. Yaln Drdnc Liste, Fikir Hareketleri, S.87, 22 Haziran 1935, s.139.
109
Caner KERMOLU
Devrimciler byk zorluklar karsnda, eskinmek deil, evklerini arttrmaldrlar. 3 Ehemmiyet = nem Ehemmiyet vermek = nemek Mhim = nemli rnekler: Dn yeni bir resim sergisinin resmi kadnda bulunduk. Reisicumhura askeri merasim yaplmak usuldendir = Cumur Bakanna sel tren yaplma usuldendir. 5 Msavi = Eit Msavat = Eitlik rnekler: Trk kanunlar karsnda, btn yurttalar eittir. Trkiyede kadn, erkek eitlii cumhuriyetin eseridir.21 Altnc liste 1 Tadil etmek = 1. Deimek, 2. Azaltmak Tadil = Deike rnekler: Knunlar ancak Kamutay deitirebilir. Son parti programnda pek nemli deikeler vardr. 2 Takdir etmek = Deerlemek rnekler: Hlk, kendisi iin alanlar erge deerler. Bu i iin ektiiniz sknty deerlendiremiyor deilim. 3 Merhale = Yrm 4 Safha = Evre 5 Tekaml = Evrim Tekaml etmek = Evrinmek rnekler: Dil ii byk hareketin yeni bir yrmdr. imdi biz inkiaf iktisadinin en nazik safhasnda bulunuyoruz = imdi biz ekonomi geliimin en nazik evresinde bulunuyoruz. Biz inklapyz, tekamlc deiliz = Biz devrimciyiz, evrimci deiliz. Maarif messeselerimiz, her gn yeni hatvelerle, tekaml etmektedir = kltr kurumlarmz, hergn yeni admlarla evrinmektedir22.
21 22
Yaln Beinci Liste, Fikir Hareketleri, S.88, 6 Temmuz 1935, s.164. Yaln Altnc Liste, Fikir Hareketleri, S.89, 13 Temmuz 1935, s.188.
110
Listelerde geen egemen, zgr, bayndr gibi kelimeler bugn de yazarn nerdii biimde kullanlmaktadr. nerilen kelimelerle ilgili olarak dikkat eken dier bir nokta, Trke kkenli olmayan baz kelimelerin de listelerde yer almasdr. Sosyete, endstri gibi Bat dillerinden alnm kelimeler de Hseyin Cahit tarafndan nerilmektedir. Bir eliki gibi grnse de yazarn sadeleme anlay dikkate alndnda bu, anlalabilir bir durumdur. Yazar Bir lisann ahsiyeti sarfnda ve nahvindedir grndedir, bu grn dil kurultaynda da dile getirmi yabanc etkilerin biim bilgisi ve sz diziminde deiiklie yol amayp yalnzca kelime alverii ile snrl kaldnda lisann ahsiyetini bozamayacan savunmutur23. Hseyin Cahit dildeki sadelemenin doal bir srele ilerlemesi gerektii, zorla yenilik yaplamayaca grndedir: Kimsenin zevkini birden bire deitiremeyiz. Yaz yazarken yaptmz yenilikler ancak bir teklif mahiyetini arzeder O teklifi istediimiz kadar mantk mdafaalarla kuvvetlendirelim. Ona can verecek ey karmzdakilerin gsterecekleri tasvipten ibarettir24. Nitekim yazar, yukardaki listelerde nerdii baz kelimelerin tutmadn grnce kendisi de eski biimleri kullanmaya devam etmi, srarc bir tutum sergilememitir. 1932 ylnda gerekletirilen Birinci Trk Dili Kurultay, Hseyin Cahit Yalnn Trkenin sadeletirilmesi almalar konusundaki grlerini yanstmas bakmndan byk nem tar. Yazar kendisi de bir sadeletirmeci olmasna ramen sadeletirme almalarnn arya katn dile getirdii iin kendisinin kurultayda konuturulup konuturulmayacandan emin deildir. Bu nedenle kurultaydan nce dzenleme komitesine gnderdii bildiri metnine Eer Atatrk bu kurultayda belli bir maksat elde etmek istiyor da benim yazdklarm glk karma mahiyetinde ise yrtnz, atnz notunu eklemitir25. Ancak Atatrk, Fikirlerinden bir ksm doru. Fakat hepsi bir arada Kurultaya gelecek olanlar tarafndan iyi karlanacaktr. Hseyin Cahide neden bir zafer hazrlamal? diyen ve Hseyin Cahitin tezini hi okutmamak nerisinde bulunan Falih Rfknn teklifini kabul etmemi, farkl dnceleri de olsa tezin okunmasn istemitir26. Kurultayda Hseyin Cahit dilin yapma bir ara olmad, itima bir messese, tabi bir uzviyet olduu, zaten Trkenin artk bamsz bir dil hline geldii, biim bilgisi ve sz dizimi yapsnn kelime alveriiyle bozulamayacak kadar oturduu biimindeki grn zgrce dile getirmi ve dinleyiciler tarafndan da konumas yer yer alklarla kesilmitir. Yazar Btn bunlarla beraber, hibir ey yapmayalm, ellerimizi kavuturarak, kaza ve kederin hkmn bekliyerek dil ilerine alkadar olmayalm demek istemiyorum diyerek edilgen bir tutum taknlmasn da benimsemediini belirtmitir27. Hseyin Cahit sadelik anlayn yle ifade eder: Sade yazalm, mmkn olduu kadar z Trke kelimeler kullanalm. Fakat bu kelimeler kalemimizden kendi kendiliinden aksn. Yaz yazarken sade kelimeler bulmak kaygusu fikirlerimizi ifadedeki tabi cereyan sekteye uratmasn. Yaptmz sadelik mcadelesi gayr uur bir hle gesin. te ancak o zaman kendimizin tabi sahada kalm olduumuza inanabiliriz.28.
23 24 25 26 27 28 Birinci Trk Dili Kurultay: Tezler Mzakere Zabtlar, stanbul, 1933, s.s.274-275. Yaln, Lisan Meselesine Dair, Yedign, S.151, 29 kincikanun 1936, s.4. Atay, a.g.e., s.474. A.g.e., s.474. Birinci Trk Dili Kurultay: Tezler Mzakere Zabtlar, stanbul, 1933, s.275. A.g.e., s.275.
111
Caner KERMOLU
Hseyin Cahitin sorunlar ve zm nerilerini sralarken zerinde durduu eksikliklerden birisi de terim sorunudur. Yazar her yazarn kendine gre kavramlara ad verdiini, zellikle tercme yaparken bunun skntsn ektiini, Franszca kelimelere karlk ararken farkl terimlerle karlatn, bunun zmnn zamana brakmadan salahiyet sahibi bir heyet eliyle salanmas gerektiini dile getirir29. Terimler iin Trke karlklar varsa onlarn kullanlmasn, eer yoksa Arapadan deil, Latin ve Yunan kklerinden Trkenin ahengine uyan kelimelerin tercih edilmesini nerir30. Karlk bulurken de ilk anda Trke bir kelimenin tercih edilmesi gerektiini savunan yazar, uak icat edildiinde Arapa tayr kknden retilen tayyare yerine uku, uukan gibi Trke kelimelerle karlansayd daha iyi olacan, ancak yerletikten sonra tayyarenin de artk Trkeletiini, Trkn ocuu olduunu ifade eder. Hseyin Cahit yabanc kkenli olsa da yzyllardr kullanlan kelimelerin geldikleri dilden ok farkl biimlerde kullanldn, Trkenin dnyasn yansttn, dolaysyla bu tr kelimelerin yabanc saylamayacan dile getirir31. Yazar terim sorunu yannda mefhum ve kelime eksiklii dedii ikinci bir eksiklik zerinde de durur. Trkede be on renk bildiimizi, Franszcadan evirirken kk farklar bildiren renk isimlerini Trkede karlamakta zorlandn belirten yazarn zm nerisi u ekildedir: Bunun da aresi Avrupa lisanlarndan herhangi birinin kamusunu alarak her kelimeye Trkede bir karlk tespit etmekle bulunabilir. Her ne bahasna olursa olsun bize ilim ve fen sahasn, her trl mefhumlar sahasn amaldr 32. Hseyin Cahit, Birinci Trk Dili Kurultayndaki konumasnn sonunda nerilerini 5 maddede zetler: 1- Lisanmz hakknda ilmi tetkikler lazmdr. Burada devletilik sistemini kabul etmek zaruridir. Trkenin eski, yeni btn lehelerini ve yazlarn bilmee, en az Sanskirit, Latin, Yunan dillerini renmee ihtiya gsteren almalara bizde ancak Hkmet imkan temin edebilir. 2- Trkenin meneleri hakknda tetkiklerde bulunacak mtehassslar heyetinden baka, bugnk mkllerimize are bulacak bir ilim heyetine de ihtiya vardr. 3- Bu heyet bizde stlahlar kararlatrmal, Avrupa lisanlarna nazaran bizdeki eksik kelimeleri tamamlamal, Trke Lgat sarf ve nahvi yazmaldr.
29 30 A.g.e., s.276. Yazarn bu grn Cahit Klebi bir tutarszlk olarak kabul etmez: Hseyin Cahitin bu szleriyle daha nce syledikleri arasnda bir tutarszlk yoktur. Dncesini belirleyen etmen dilin btn bir halkn anlamak iin kullanaca bir nesne olduu olgusudur. Bilim dili iin gerekli kelimelerin ncelikle Trkeden tretilmesi imkanlarnn aratrlmasn istiyor Hseyin Cahit. Bu olmad zaman Yunanca ve Latince kklerin alnmas gr de doru. rnein Franszca bilen bir Trk yazar trajedi, ngilizce bilen bir baka aydn da tracdi mi demeli? Bunlarn yerine tragedya demek herhalde daha doru.: Cahit Klebi, Trk Dili-Trk Dilinde Gelimeler, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, C.X, letiim Yay., stanbul, 1985, s.2598. A.g.e., s.276. Birinci Trk Dili Kurultay: Tezler Mzakere Zabtlar, stanbul, 1933, s.279.
31 32
112
4- Trkemizin nahvinde, bnyesinde bir kabiliyetsizlik yoktur. Kusur kelimelerdedir. O da usul dairesinde bir alma ile izale edilebilir. 5- Yaz dili ile konuma dili arasndaki farktan rkmeye mahal yoktur. Lisan sadelie doru en fazla bir verimle kendiliinden gitmektedir 33. Kurultayn ilk gn yapt konumayla tm dikkatleri zerine eken ve dinleyicilerin desteini kazanan Hseyin Cahite kar Hasan li Ycel, Ali Canip Yntem, Fuat Kprl gibi isimler sz alp itirazlarda bulundular. Ancak bu itirazlardan tatmin olmayan Atatrk, Hseyin Cahite gerekli yant vermek zere hasta yatandan Samih Rifat kaldrmtr. Hseyin Cahit, Samih Rifatn konumasndan sonra da yenilmemi, ancak kar dnceyi savunanlar Atatrkn etrafn sararak te Hseyin Cahit bugn ld! propagandas yapmlardr. Atatrk bunlar glerek dinlemi ve Falih Rfky artarak ocuk senin hakkn varm! demitir34. Falih Rfk daha sonra Atatrkn o gnle ilgili unlar ifade ettiini belirtir: Bir kara tahta vardr, bilir misiniz, hoca tebeirle stne yazar, sonra siler, yine yazar. Hseyin Cahit hepinizi bugn ite byle sildi35. 3. Dil Bilgisinin Yazm ve Eitimiyle lgili Grleri Hseyin Cahit, II. Merutiyet dneminden itibaren Trke ve yabanc dil retimini merkeze alan ve bu konuda eitli nerilerde bulunan pek ok yaz kaleme almtr. zellikle imparatorluu oluturan Osmanl unsurlarn bir arada tutma konusunda Trke eitiminin byk nemi olduunu yazlarnda vurguluyor ve bu yolda eitli nerilerde bulunuyordu. Lisanmz bilmeyen bir Osmanl bize nasl snabilir! Birbirimize nasl ifham- meram ederiz? diyen Hseyin Cahit, ilkokullarda Trke retilmesinin zorunlu klnmas gerektiini de dile getiriyordu36. Hseyin Cahit, ttihat ve Terakkinin 1908de kabul edilen siyas programnda yer alan Tahsil-i iptidaide lisan- trk mecburittalimdir37 hkmn destekler nitelikte yazlar yazar. Ona gre bu, Osmanllk dncesinin yerlemesi iin nemli bir admdr. Yazar okullardan beklentisini yle aklar: Muhtelif mekteplerden biz mttehid bir hidmet bekleyeceiz. O da Osmanllk, msavat ve uhuvvet-i anasr hissini telkin etmekten, bu fikirle almay genlerin zihinlerine koymaktan ibarettir38. Hseyin Cahit, Trke retiminin bu eitimdeki roln bildii iin, ilk olarak bu dersin yrtlmesi srasnda nasl bir yol izlenecei konusunda nemli giriimlerde bulunmutur. Bunlardan biri ve belki de en nemlisi yazd Trke dil bilgisi kitaplardr. Dil bilgisi yazma giriiminin altnda da Trkeyi bamsz klmak, Arapa ve Farsay renme zorunluluunu kaldrmak dncesinin yattn belirten yazar anlarnda bu durumu u ekilde aklar: Bunun iin nce
33 34 35 36 37 38 A.g.e., s.279. Atay, a.g.e., s.475. Bengi, a.g.e., s.39. Yaln, Osmanl Terakki ve ttihat Cemiyetinin Siyas Program, Tanin, 12 Eyll 1324 (25 Eyll 1908), s.1. Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, letiim Yaynlar, stanbul, 1998, s.99. Yaln, Mektepler Meselesi, Tanin, 10 Haziran 1909, s.1.
113
Caner KERMOLU
bir dilbilgisi (gramer) yazmaya karar verdim. Okullarda okutulan Cevdet Paa nn Osmanlca Kurallar Arapann etkisi altndayd. Trkede ka trden szck bulunduu, Trke szcklere baklarak, aratrlarak belirlenmi ve saptanm deildi; Arap dilbilgisinden alnmt. Bu szc Trk ocuklar iin sm-i iaret idi; bir ise ismi adet idi. nce yazdm dilbilgisinin adn Trke Sarf ve Nahiv diye kararlatrdm. Bana Hovelacquen eserinden alarak diller zerine ksa genel bilgi ekledim ve Trkenin Arap ve ran asll szckleri ve kurallar almakla karma bir dil olamayacan, dilimizin ancak Trke olduunu akladm. Sonra bir Avrupa dilbilgisi yntemiyle bizim Trke dilbilgisini yazdm. Trkede ka tr szck bulunduunu bizim dilimizin yapsndan kararak saptadm. Benden sonra bu blmleme deitirilemedi. Bugn bile her dilbilgisi kitabnda ayn blmleme srp gidiyor. Ama doallkla benim adm anlmamak kouluyla!39. Hseyin Cahitin Trke Sarf ve Nahiv adl eseri Trke dil bilgisi yazmnda yeni bir adm kabul edilir. Yeni balayanlar ile rtiyelerin birinci, ikinci ve nc snflar iin olmak zere drt farkl derecede hazrlanm olan bu eserler Fransz dil bilgisi yazma yntemiyle yazlmtr40. Bu drt eserin ismi de Trke Sarf ve Nahivdir, ancak hacimleri farkldr. Rtiyelerin birinci snf iin yazlan eser 85 sayfa, ikinci snf iin yazlan eser 128 sayfa, yeni balayanlar iin yazlan eser 88 sayfadr. Bu almalar ierisinde en hacimli eser nc snf iin yazlmtr ve 334 sayfadr41. Yazar, eserinde ezberden kanarak altrmalarla ocuklarn kelimelerin ailesini ve kelimeler arasndaki ilikileri anlamasn salamaya altn, hatta bu uurda edebi eserlerden alnm rnek cmlelerle kelime retimini esas alan bir szlk hazrladn, ancak bu szl bastramadn kaydeder42. Fakat Hseyin Cahit, yllarca Trke okuttuktan sonra vard sonucu Yedignde yaymlad Gramersiz Trke balkl yazsnda Gramerin ne faydasna aklm erdi, ne lzumuna! diyerek aklar43. Yazar bu noktaya getiren, dilin kitaptan yola klarak renilemeyecei dncesidir. Franszca renirken dil bilgisinin Franszcay gzel konuma ve yazmada yardmc olacann sylendiini, kendisinin de uzun yllar buna inandn, hatta kendi yazd dil bilgisi kitaplarnda bu papaanl yaptn44 ifade ederek zeletiride bulunan H. Cahit, Bugn birok kii zannederler ki gramer olmazsa Trke renilemez. Ama, biz gramer bilmeyiz, yine syleriz ve yazarz. Bunlar bazen kitaba uymaz belki. Fakat l kitap m hakldr, yayan dil mi? diyerek dilin nceliini vurgular45. Dil bilgisi dersleri ile Trkenin renilemeyeceini, dil bilgisinin yabanc bir dilin renilmesi srasnda daha yararl olaca dncesindeki Hseyin Cahit retmenlere u ekilde seslenir: gramersizlikten rkmesinler, ve bundan sevinsinler, ocuklara Trke retmek hususunda, frsattan istifadeye kalksnlar. Lzumsuz gramer derslerine hasredilen saatler ocuklara Trke retmek imkanndan
39 40 41 42 43 44 45 Yaln, Edebiyat Anlar, s.183. Levend, a.g.e., s.364. Yaln, Trke Sarf ve Nahiv, (haz.: L. Karahan-D. Ergnen), Trk Dil Kurumu Yay., Ankara, 2000, s.XVI. Yaln, Edebiyat Anlar, s.s.183-184. Yaln, Gramersiz Trke, Yedign, S.134, 2 lkterin, 1935, s.5. Gerekten de yazarn dil bilgisi kitabnn ilk cmlesi udur: Bir lisan doru syleyip yazma sarf ve nahiv fenleri retir.: Yaln, Trke Sarf ve Nahiv, s.3. Yaln, Gramersiz Trke, Yedign, S.134, 2 lkterin, 1935, s.5.
114
israf ve ziyan edilmi zamanlardr. Talebesine Trke retmek istiyen bir muallim onlarn eline okuyacak bir edebi eser versin; talebelerine bol bol bunu okutsun, ve onlara bol bol yazdrsn46. Hseyin Cahit Trke dil bilgisi yannda yabanc dil retimindeki durumla ilgili de gr bildirmi, yabanc dil retimindeki baarszln temel nedeni olarak da amacn belirlenmemesini gstermitir. Buna gre liselerde ama, ocuun niversiteye hazr gelmesini salayacak ve temel konularda sknt ekmeyecek bir yabanc dil bilgisine sahip olmasn salamaktr. Ona gre, rencilerin birden ar metinleri okuyacak olgunlua gelmesini beklemek doru deildir. Liselerdeki dil retiminde ama talebenin ancak okuduklar kitaplar anlamalarn temin olduunda baarszlk ortaya kmayacaktr. Eer aksi bir durum olursa bunun nedeni hocalar ve metottur47. Hseyin Cahit Yalnn dil retimi konusunda uygulama merkezli bir yntemi benimsedii, zellikle dil kullanmn zendirecek almalar dilin zelliklerini ezberletmek biimindeki klasik retim yntemine tercih ettii grlmektedir. Sonu Hseyin Cahit Yalnn dil ile ilgili grlerini birka maddede zetlemek mmkndr: 1. Yazar alfabe konusunda balangta Arap yazsnn Trkeye uygun biimde yeniden dzenlenmesi taraftaryken, daha sonra Latin alfabesi taraftar olmu, Trkenin bamszl ve retiminde bunun vazgeilmez bir neme sahip olduunu dile getirmitir. 2. Hseyin Cahit, Trkenin sadeletirilmesi almalarnda yabanc dillerin yap zelliklerinin nemsenmesi gerektiini belirtir ve kendisi de kelime listeleri sunarak yabanc kelimeler yerine Trke kelimeler nermesine ramen, kelime al verilerinin dilin genel yapsn bozamayacan savunmu, Cumhuriyet dnemindeki sadeletirme almalarnn dile mdahale boyutuna ulamamas gerektiini, bu konuda fazla ileri gidildiini ileri srmtr. 3. Trke eitiminin imparatorluu oluturan her unsur iin zorunlu ders olmas gerektii dncesindeki yazar, bunun birlik olma yolunda nemli olduunu savunur. Dil bilgisinin Trke eitiminde ok yararl olduu eklindeki grnn, kendisi de bir dil bilgisi yazdktan ve okullarda yllarca Trke rettikten sonra deitiini, Trkeyi retmenin en iyi yolunun rencilere daha ok Trke metin okutmak ve daha ok Trke yazdrmak olduunu dile getirmitir.
46 47
Yaln, a.g.m., s.5. Yaln, Liselerde Yabanc Dil, Yedign, S.138, 30 lkterin 1935.
115
Caner KERMOLU
KAYNAKA ATAY, Falih Rfk, ankaya (Atatrkn Doumundan lmne Kadar), stanbul, 1980. BENG, Hilmi, Gazeteci, Siyaseti ve Fikir Adam Olarak Hseyin Cahit Yaln, Atatrk Aratrma Merkezi Yay., Ankara, 2000. BERKES, Niyazi, Trkiyede adalama, Bilgi Yaynevi, Ankara, 1973. Birinci Trk Dili Kurultay: Tezler, Mzakere Zabtlar, stanbul, 1933. GLMEZ, Nurettin, Tanzimattan Cumhuriyete Harfler zerine Tartmalar, Alfa Aktel Yay., stanbul, 2006. HUYUGZEL, . Faruk, Hseyin Cahit Yalnn Hayat ve Edeb Eserleri zerine Bir Aratrma, Ege niversitesi Matbaas, zmir, 1984. KARAL, Enver Ziya, Tanzimattan Sonra Trk Dili Sorunu, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, letiim Yay., II,1985, s.s.314-332. KLEB, Cahit, Trk Dili-Trk Dilinde Gelimeler, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, IX-X, letiim Yay., stanbul,1985, s.s.2576-2606. LEVEND, Agh Srr, Trk Dilinde Gelime ve Sadeleme Evreleri, Trk Dil Kurumu Yay., Ankara, 1972. SADOLU, Hseyin, Trkiyede Ulusuluk ve Dil Politikalar, Bilgi niversitesi Yay., stanbul, 2003. MR, Bill N., Trk Yaz Devrimi, Trk Tarih Kurumu Yay., Ankara, 1992. TUNAYA, Tark Zafer, Trkiyede Siyasal Partiler, letiim Yaynlar, stanbul, 1998. YALIN, Hseyin Cahit, Edebiyat Anlar, (haz.: R. Mutluay), Bankas Yaynlar, stanbul, 2002. __________,Trke Sarf ve Nahiv, (haz.: L. Karahan-D. Ergnen), Trk Dil Kurumu Yay., Ankara, 2000. __________,Tedrisat Meselesi, Tanin, 26 Temmuz 1909, s.1. __________, Mektepler Meselesi, Tanin, 10 Haziran 1909, s.1. __________, Osmanl Terakki ve ttihat Cemiyetinin Siyas Program, Tanin, 12 Eyll 1906, s.1. __________, Arnavud Hurft, Tanin, 20 Kanun-i sani 1910, s.1. __________, Arnavud Hurfu, Tanin, 31 Kanun-i sani 1910, s.1. __________, Gramersiz Trke, Yedign, S.134, 2 lkterin, 1935, s.5.
116
__________, Lisan Meselesine Dair, Yedign, S.151, 29 kincikanun 1936, s.4. __________, Liselerde Yabanc Dil, Yedign, S.138, 30 lkterin 1935. __________, Birinci Liste, Fikir Hareketleri, S.84, 30 Mays 1935, s.92. __________, kinci Liste, Fikir Hareketleri, S.85, 6 Haziran 1935, s.108. __________, nc Liste, Fikir Hareketleri, S.86, 13 Haziran 1935, s.116. __________, Drdnc Liste, Fikir Hareketleri, S.87, 22 Haziran 1935, s.139. __________, Beinci Liste, Fikir Hareketleri, S.88, 6 Temmuz 1935, s.164. __________, Altnc Liste, Fikir Hareketleri, S.89, 13 Temmuz 1935, s.188.
117
BR KTSAD SYASA PROJES: MLL KTSAT VE BURSA

Turgay AKKU* zet
XIX. yzyl, Osmanl mparatorluunun tedricen dnya ekonomisine eklemlendii bir zamansall oluturmutu. Tanzimat Ferman ile balayan periyotta sz konusu eklemlenmeyi salayan hukuki ve iktisadi dnmn temelleri oluturulmu, Birinci Merutiyet srecinde, mparatorluun Batnn merkezinde bulunduu sisteme entegrasyonunda yeni aamalara ulalmt. Balangc XIX. yzyln balarna uzanan eklemlenme srecinin sonunda, Osmanl Devleti Avrupa lkeleri iin hammadde kayna ve pazar haline gelirken, yar smrge bir nitelik kazanmt. XX. yzyln balarnda iktidar ele geiren ttihat ve Terakki, devleti iinde bulunduu her trl bamllk ilikilerinden kurtararak gl bir iktisadi yap oluturmak ve imparatorluun ekonomik yaamnda komprador zellikler gsteren gayrimslim unsurun etkinliini krmak iin, milli iktisat siyasasn yaama geirdi. Milli iktisat kavram erevesinde rgtlenen politikalar, bata bakent stanbul olmak zere Anadolunun gayrimslim unsurlarnn ikamet ettii ehirlerin sosyo-ekonomik yapsnda uzun erimli deiikliklere yol at. aret edilen deiim srecinin Bursa leindeki sonularn irdelemek bu makalenin ereini oluturmaktadr. Anahtar Kelimeler: Bursa, Milli ktisat, Gayrimslimler.
Abstract
The 19 century was the period when the Ottoman Empire was gradually articulated for the world economy. During the period beginning with the Tanzimat Edict, fundamentals of the legal and economic transformation achieving the mentioned articulation were established, and during the First Constitutional Era, new stages were reached in the process when the Empire spent effort to integrate with the system in which the West was in the center. In the end of the articulation process whose beginning dates back to the 19th century, the Ottoman State became both a raw materials market for European countries and semi-colonized. The Ottoman Committee of Union and Progress grabbing the power at the beginning of the 20th century actualized the national economic policy in order to constitute a strong economic structure by saving the state from every kind of dependent relationships and reduce the effects of non-Muslim subjects showing comprador characteristics in the Empires economic life. The policies organized around the concept of national economy led to long term changes in the socio-economic structures of the cities of Anatolia where non-Muslims were inhabiting, notably that of Istanbul, the capital of the Empire. The examination of the results of the mentioned changing process observed in Bursa scale makes up the aim of the present study. Key Words: Bursa, National economics, Non-Muslims.
th
Dr.; Uluda niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Blm, (takkus@uludag.edu.tr).
119
Turgay AKKU
Giri Balkan Savalar ttihat ve Terakkinin ittihad- anasr siyasasnn sonunu getirirken, milliyeti eksenli yeni siyasalarn kapsn ardna kadar amtr. Bu ereve iinde lkenin ekonomik yaplanmasnda greli bir arla sahip olan, sadakatsiz gayrimslim unsurlarn yerine Mslman-Trk enin ikame edilmesine dayal iktisadi milliyetilik politikas, milli iktisat ad altnda uygulamaya konulmutur. Arlkl olarak dnya savann yaratt zemin zerinde hayata geirilen milli iktisat politikalar, bata stanbul olmak zere Anadolu corafyasndaki pek ok kentteki toplumsal yaplanmay etkilemi ve sz konusu yaplar savan sonunda yeniden ekillenmitir. mparatorluun eski bakenti ve nemli retim merkezlerinden olan Bursa, milli iktisat politikalarnn belirleyici olduu bir ereve iinde yeniden ekillenmi, kentin gayrimslim unsurlar zellikle iktisadi yaamdaki hkim konumlarn yitirmilerdir. Bu makalenin erei milli iktisat politikalarnn yerel dzlemdeki yansmalarn Bursa leinde irdelemek ile snrldr. Milli iktisat konusu zerinde lkemizde yaplan en nemli alma Zafer Toprakn Milli ktisat Milli Burjuvazi adl yaptdr. Toprak ad geen eserde milli iktisat kavramnn dnsel ve politik arka plann byk bir yetkinlikle ortaya koyduktan sonra sz konusu olgunun arasallatrd uygulama ve dzenlemeleri, bunlarn ekonominin eitli boyutlarnda yaratt sonular irdelemektedir. Literatrde milli iktisat kavramn zne olarak deil de bir balk ya da dnem iinde inceleyen almalar da bulunmaktadr. Bunlar arasnda Korkut Boratavn Trkiye ktisat Tarihi 19082002, evket Pamukun Osmanldan Cumhuriyete Kreselleme, ktisat Politikalar ve Byme adl yaptlar belirtilebilir. Milli iktisat politikalar ve bunlarn arasallatrd uygulamalarn Bursadaki yansmalarn irdeleyen bu alma esnasnda dnemin sreli yaynlarndan, ariv kaynaklar gibi birincil kaynaklarn yannda ikinci derecedeki eserlerden de yararlanlmtr. Makalenin ilk aamasnda milli iktisat kavramnn geliimi ve bu dorultuda ortaya kan uygulamalar genel bir yaklamla verilmitir. almann ilerleyen blmlerinde milli iktisat siyasas erevesinde ilevselleen uygulama ve dzenlemelerin Bursa leindeki yansmalar balklar altnda irdelenmi ve dnya savann sonunda kentteki retim aralarnn mlkiyeti ile retim ilikilerin yaplanmasndaki etnik ve dinsel kompozisyonun, gdml politikalarn merkezinde olduu etkenler sonucunda deitii saptanmtr. 1. Milli ktisat (19081918) Milli iktisat kavram; ttihat ve Terakkinin Trk milliyetiliine dayanan politik yaklamnn iktisadi dzlemdeki yansmas olarak ortaya kmtr. Kavram Birinci Dnya Savayla birlikte fiili bir durum halini almsa da imparatorluktaki tarihsellii kinci Merutiyet gnlerine dein uzanmaktadr. 1908i izleyen srete yaanan politik ve sosyo-ekonomik deiim ve dnm, istibdatserbesti kartl zerinde biimlenmiti. Siyasal dzlemde serbesti; kiisel ve toplumsal hak ve zgrlklerin geniletilmesini karlayan bir ierik kazanrken, iktisadi dzlemde ise bireysel giriimin esas tutulduu liberal bir ekonomik yaklam ngrmekteydi.
120
Bir ktisadi Siyasa Projesi: Milli ktisat ve Bursa
kinci Merutiyetin ilk yllarnda iktisadi alanda bireycilii esas alan liberal dnn en nemli savunucular arasnda; Prens Sabahaddin ve Teebbs-i ahsi ve dem-i Merkeziyeti oluum ile ttihatlarn nemli isimlerinden Cavid Bey ve dergisi Ulm-i ktisdiyye ve ctimiyye Mecmas ne karken, sz konusu dergi, merutiyet liberalizminin kuramsal yayn organ haline gelmiti1. Dergi; Osmanl toplumunun kapal bir ekonomik anlaytan kurtarlmas2, serbest mbdelenin desteklenmesi, uluslararas ticaretin her trl engelden arndrlmas ve menfaat-i ahsiyenin gzetilmesi ile ancak toplumsal refaha ulalabilineceini3 savunan bir izgiye sahipti. Dnemin ilk yllarna tarihlenen liberal karakterli gl politik ve ekonomik sylem, imparatorluktaki siyasi ve sosyo-ekonomik gelimelerin yaratt sorunlar karsnda ttihat ve Terakkinin beklentilerini karlamaktan uzak kalmt4. Bu beklentiler politik ve ekonomik iki ayr dzlemde analiz edilebilir. Birincisi; ittihd- ansr hedefine ynelik Osmanl liberalizminin nemli lde baarszla uramas ve bunun sonucunda ayrlk akmlarn g kazanmasyd. Bu noktada Balkan Savalar bir krlma noktasn oluturmutu. Savalarn sonunda, milliyetiliin taban genilerken, ite gayrimslim-Mslim eksenindeki kopu, ittihd- ansr siyasasn nemli lde geersiz hale getirmiti. Bu olgunun ttihatlarn; Mslman gzeten, Anadoluya ynelen, Trk n plana kartan bir iktisat politikas izlemelerinde nemli bir etken olduu sylenebilir5. kincisi ise; liberal iktisadi yaklamn ve kapitlasyonlarn etkisiyle lke ekonomisinde yabanclardan ve gayrimslimlerden oluan bir ticaret ve sanayi burjuvazisinin etkinliinin artmasyd. kinci Merutiyet liberalizminin etkisiyle lonca rgtlenmesinin kaldrlmas (1913), serbest ticaret ve giriim zgrln gelitirirken, bu durumdan en ok yararlananlar yabanc giriimcilerle komprador nitelii gsteren gayrimslimler olmutu. ttihat ve Terakkinin Avrupadan bamszlaabilmek ereine dayal, milli bir ekonomi ve burjuvazi yaratma siyasas6 dikkate alndnda, ekonomik dzlemdeki bu gelimelerin desteklenmesi ya da onanmas mmkn deildi. kinci Merutiyet dneminin ilk yllarndaki liberal eksenli politik ve ekonomik yaklam veya dncelerin, ttihat kadrolarn beklentilerini karlamaktan uzak, hatta bazen ters dmesi, gdml bir siyasi ve iktisadi dnemin zeminini hazrlamtr. Bu noktada, milli iktisat, ttihat ve Terakkinin rgtledii gdml bir ekonomik modelin ina edildii yegne zemini oluturmutur. XIX. yzyln sonlarnda; devletin gdm ve tevikiyle oluturulacak milli bir sanayi burjuvazisi aracl sayesinde sanayilemeyi hedefleyen milli iktisat yaklam, Ahmet Mithat ve Musa Akyiitzade tarafndan dile getirilmiti7. Daha sonra Ziya Gkalp, Yusuf Akura ve Tekin Alp gibi dnemin nemli dnrleri de, milli iktisat yaklamn yaymaya ve devlet mekanizmalarn bu ynde etkilemeye almlard. ktisdiyat Mecmas, slm Mecmas, Trk Yurdu, Mdafaa-i
1 2 3 4 5 6 7 Zafer Toprak, Milli ktisat-Milli Burjuvazi, stanbul, 1995, s.11. erif Mardin, Tanzimattan Cumhuriyete ktisadi Dncenin Gelimesi, TCTA, C.III, stanbul, 1985, s.630. Toprak, a.g.e., s.12. Zafer Toprak, Milli ktisat, TCTA, C.III, stanbul, 1985, s.740. Toprak, a.g.e., s.4. Feroz Ahmad, ttihatlktan Kemalizme, (ev.: Fatmagl Berktay Baltal), 3. Basm, stanbul, 1996, s.30. Korkut Boratav, Trkiye ktisat Tarihi 19082002, 7. Bask, Ankara, 2003, s.26.
121
Turgay AKKU
Maliye ve ktisdiyye gibi sreli yaynlar, milli iktisat dncesinin savunulup, toplumsallatrlmaya alld yayn organlarydlar. ktisdiyat Mecmas, ksa sre iinde ttihatlarn da desteiyle milli iktisat dsturunun kuramsal yayn organ haline gelmiti8. ktisdiyat Mecmasnn ilk saysnda Mecmamzn meslei: Milli ktisda Doru balkl yazda, yarm yz yllk bir sre iinde sanayileerek bamsz bir ekonomik yapya kavuan Almanya modelinden ve bu modelin yaratcs Friedrich List9ten vg ile bahsedilmekteydi10. Almanyann iktisadi milliyetilik yaklam; korumac gmrk duvarlar ve gmrk birlii, ulusal demiryollar araclyla ulusal pazarnn snrlarn pekitirip, homojenletirmesi ve ulusal sanayisini kurmas, ttihat ve Terakkinin kapitlasyonlarn yaratt bamllklardan kurtulma ve Osmanl corafyasn eksen alan btnlemi bir pazar yaratmay amalayan siyasasna esin kayna olmutu. ttihat ve Terakkinin dnsel alandaki nemli isimlerinden Ziya Gkalp, d mdahalelere olabildiince kapal, iteki kaynaklara dayal, btnsel (tarm ve sanayi) bir kalknma rnei olan Almanyadan olduka etkilenmiti. Ona gre, bir lke kendi yapsna uygun bir iktisadi model benimseyerek kalknmaya almalyd. Tanzimattan beri sre gelen liberal iktisadi yaklam, geri bir tarm lkesi nitelii gsteren Osmanl Devletinin ekonomik yapsna uygun deildi. Osmanl Devleti serbest ticaret ilkelerini kabullenerek, kendisini sanayilemi Batl devletlerin klesi olmaya mahkm etmiti. Eer lke iktisadi yaamn acllatrmak ve zellikle sanayisini gelitirmek istiyorsa, Listin ve Raenin nerdii ulusal nitelikli bir ekonomik yaklam benimsemek zorundayd11. ttihatlarn iktisadi konulardaki ideologu ve Alman rneinden etkilenen bir baka isim olan Tekin Alp; ulusuluun Alman toplumunun her alanna nfuz ettii gibi iktisadi yaamnda da her eyin milli bir bak asyla deerlendirildiini belirtiyordu. Alp, Osmanl Trklnn de ykselmesi iin milliyetten baka bir ilke dnlemeyeceini vurgulayarak, milli iktisad esas alan bir siyasa sayesinde, tarmda, ticarette ve sanayide dnyann ilk sralarna yerleen Almanyaya dikkat ekmekteydi12. ktisadi milliyetiliin etnik boyutuna vurgu yapan Gkalpa gre, Trklere bir millet karakteri kazandracak ve bir Trk kltrnn olumasna katkda bulunacak etkenlerden biri, milli ekonomi idi.13. Milli iktisat ancak etnik trdeliin var olduu bir zeminde gerekleebilirdi. Deiik etnik unsurlardan oluan bir devlet, ada devletin gerektirdii ortak duygulara sahip etnik unsurun, kendi iinde gerekletirecei iblmn salayamayacandan, bir milleti deil ancak cemaatler birliini oluturabilirdi. Oysa imparatorlukta Trklerle gayrimslimler arasnda ortak bir vicdann olmamasndan dolay organik bir iblmnn
8 9 10 11 12 13 Toprak, a.g.e., s.13. F. List (17891846), iktisadi milliyetilik yaklamnn nemli dnrlerinden birisidir. Bir lkenin ancak sanayileerek azgelimilikten kurtulabileceini ileri srerken, uluslarn sosyo-ekonomik yaplarn dikkate alan ulusalc bir iktisat anlayn savunmutur. Toprak, a.g.e., s.14. Uriel Heyd, Trk Ulusuluunun Temelleri, (ev.: Kadir Gnay), Ankara, 2002, s.s.150151. Tekin Alp, ktisadiyat: Berlin-stanbul Yolu, Trk Yurdu, Yl: 5, C.9, S.10 (14 Knunusani 1331), s.12.den ileten Toprak, a.g.e., s.14. Ziya Gkalp, Millet Nedir, Milli ktisad Neden barettir?, ktisadiyat Mecmuas, C.I, ubat 1916, s.3den ileten, Ahmad, a.g.e., s.46.
122
gereklemesi mmkn grnmyordu, bu durumda millet hali yapay bir nitelik tadndan milli iktisada ulalamazd14. Toplumda Trklerin byle bir iblmn gerekletirebilmeleri, kamu sektr dndaki alanlarda varlklarn kantlamalarna balyd. Milli iktisat lks ancak bu ekilde hayata geebilirdi. Dnemin nemli dnrlerinden olan Yusuf Akurada Mslman-Trk unsurun, gayrimslimlerin ve yabanclarn egemen olduu iktisadi alanlarda onlarn yerini almas gerektiini ileri srmekteydi15. Akura, (Eer) Trkler, Avrupa kapitalizminden yararlanarak, kendi aralarndan bir burjuva snf kartamazlarsa, yalnzca kyllerden ve memurlardan oluan bir Trk toplumunun yaama ansnn zayf olacana iaret etmekteydi16. Birinci Dnya Sava ttihat ynetime iktisadi bamllklardan kurtulma, milli bir burjuvazi ve sanayi yaratma gibi amalar ieren, milli iktisat politikalarn hayata geirme frsatn vermiti. Bu balamda 10.Eyll.1914te kapitlasyonlar tek yanl olarak kaldrld gibi Dyn-u Ummiyyenin de faaliyetleri askya alnmt. lkede bulunan ve nemli ayrcalklara sahip bulunan yabanc sermayeli irketler de denetim altna alnmt. 1915 Aralk aynda Meclise sunulan yeni gmrk tarifeleri, 23.Mart.1916da kabul edildi ve 14.Eyll.1916da uygulamaya konuldu17. 1916 ubatnda ticari ilemlerde Trkenin kullanlmasn zorunlu klan bir yasa meclisten geirildi. Bu gelimeler daha ok da dnk olarak gerekletirilmi uygulamalard. Sz konusu uygulamalara, milli iktisat ve intibh- iktisdi kavramlar erevesinde rgtlenmi ve daha ok ie ynelen, devleti iktisat politikalar elik etmekteydi. ttihat ve Terakkinin sava iinde izledii iktisadi milliyetilik ve bunun trevi olarak gelien politikalar, Osmanl ticaret burjuvazisi iindeki gayrimslim unsurun etkinliinin nemli lde krlmasna yol at. 1915 ylnda (Mslman) yerel tccarlar, esnaflar ve kk iletmecileri desteklemek zere Esnaf Cemiyetleri kuruldu18. mparatorluk iindeki Rumlar pek ok kez yldrld ve Ermeni tehciri ile doan boluklar Trk-slam eraf tarafndan dolduruldu19. te yandan karaborsaclkla mcadele iin kurulan Men-i htikr Heyetinin zellikle gayrimslimlere ynelmesi, Trk-Mslman tccarlarn gayrimslim meslektalarn tasfiye etmesini kolaylatrd20. Bylece i ve d ticaret nemli lde Trk-Mslman unsurun hkimiyeti altna girmeye balad. Bunda devletin bizzat gerekletirdii yasal dzenlemeler ve tevikler nemli rol oynamt. Ekonomik yaplanmann etnik ve dinsel boyutunda gzlemlenen bu deiime en arpc rnek, sava ncesi ve srasnda kurulan irketlerin kompozisyonuydu.
14 15 16 17 18 19 20
Toprak, a.g.e., s.19. Yusuf Akura, ktisat, Trk Yurdu, Yl: 6, C.12, S.12 (2 Austos 1917), s.179-181den ileten, Toprak, a.g.e., s.20. Yusuf Akura, 1329 Senesinde Trk Dnyas, Trk Yurdu, Yl: 3, C.VI, S.3 (3.Nisan.1914), s.2102-2103den ileten Toprak, a.g.e., s.20., ayrca bkz. Ahmad, a.g.e., s.57. Tanin, 4.Mart.1916, s.1. Bu cemiyetler, ksa bir sre sonra karaborsacln pekimesine neden oldu. Ancak savan sonunda Trk-Mslman unsurdan oluan zengin bir zmrenin domasnda nemli bir ilev grd. ttihat ve Terakki bu olguyu, milli bir burjuvazi yaratma srecinin doal bir paras olarak alglad. Toprak, a.g.e., s.113. Sina Akin, Jn Trkler ve ttihat ve Terakki, 3. Bask, Ankara, 2001, s.422.
123
Turgay AKKU
Liberal bir sre olarak deerlendirilen kinci Merutiyetin ilk yllarnda (19081913) kurulan anonim irketlerin pek ou yabanc-gayrimslim ortaklna dayanmaktayd. Oysa milli iktisat dnemi olarak nitelendirilen 19141918 yllarnda, lkede kurulan 123 tane anonim irketin ounun sermayesi Trk-slam giriimciler tarafndan salanmt21. Bu irketler arasnda Anadolu Milli Mahslt Osmanl A.. (1915), Konya Ticaret-i Ummiyye T.A.. (1916), Milli thalat Kantariye A.. (1916), Kayseri Milli ktisat A..(1916), Eskiehir Milli Ticaret ve Sanayi A.. (1916), zmir hracat ve thalat A.. (1917) gibi ticari, Konya Mensct ve Emtia Yurdu Osmanl A.. (1915), Milli Mensct A.. (1916), Ankara Mensct A.. (1916), Ayyldz imento Osmanl A.. (1917), zmir mart ve naat- Ummiye Osmanl A.. (1918)22 gibi irketler bulunmaktayd. Bunlarn yan sra sigorta, ziraat, madencilik vb. alanlarda faaliyet gsteren pek ok Trk-slam sermayeli irkette bu dnemde kaytlara gemiti. Birinci Dnya Sava srasnda gelien bu irketleme olgusu, Anadoludaki Trk-slam giriimcilere kredi olanaklar salayacak bankalarn kurulmasyla desteklenmekteydi. Bu bankalar arasnda; Osmanl tibar- Milli Bankas (1917), Milli Aydn Bankas(1914), Milli Karaman Bankas(1914), Akehir Osmanl ktisat A.. (1916), Konya Ahali Bankas (1917), Manisa Baclar Bankas (1917), Eskiehir iftiler Bankas (1918), Adapazar slm Ticaret Bankas Osmanl A.. (1914) bulunmaktayd. ttihatlar bu bankalar araclyla milli iktisat siyasas erevesinde nemli admlar attlar. lk olarak; stanbulun dnda, Anadoluda iktisadi anlamda bir kalknmay salayacak iletmelerin kurulmas ve iletilmesi iin gerekli finansmann oluturulmasnda nemli bir rol stlendiler. kincil olarak; yarattklar kredi olanaklar sayesinde Anadoluda Trk-slam unsura dayal bir burjuvazi tipinin gelimesine katk saladlar. Son olarak; aldklar blgelerde bir tasarruf alkanlnn gelimesine ve geleneksel ekonomik zihniyetlerin deimesinde olumlu bir ilevsellik stlendiler. Ancak Dnya Savann ardndan yaanan srete bu bankalarn ou, yabanc sermayeli bankalar karsnda rekabet edemeyerek kapandlar23. Birinci Dnya Sava, kinci Merutiyet ile ivme kazanan Trk milliyetilii ekseninde biimlenen gdml politik ve ekonomik siyasalarn, toplumsal yaplanmada gerekletirdii deiiklik ve dnmleri kapsayan bir sreci iermekteydi. 1908de balayp 1918de savan bitii ile noktalanan dnem, imparatorluun dalmasn engelleyemedi. Ancak Anadoluda 1920lerde geliecek olan ulusal bamszlk savann kadrolar bu srecin sonunda belirdi. Trk Kurtulu Savan izleyen dnemde de milli iktisat politikalar sreklilik gsterdi. Misak- Millinin belirledii snrlar erevesinde ulusal bir pazar ve piyasalar oluturuldu. 2. Milli ktisatn Bursadaki Yansmalar kinci Merutiyet dnemiyle ivmelenen Trk milliyetilii, toplumsal yaamn tm alanlarnda olduu zere iktisadi yaamda da nemli deiim ve
21 22 23 Ahmad, a.g.e., s.50. Vedat Eldem, Harp ve Mtareke Yllarnda Osmanl mparatorluunun Ekonomisi, Ankara, 1994, s.s.128129. Eldem, a.g.e., s.211.
124
dnmlere yol amt. 1908den itibaren erevesi Bat tarafndan oluturulmu bulunan kresel iktisadi yaplanmann etkisiyle gelien iktisadi toplum dncesi dorultusunda, devlet eliyle giriimciliin zendirildii ve yeni irketlerin kurulduu gzlenmekteydi. Etnik ya da dinsel ayrm gzetilmeksizin, ittihd- ansr siyasas ekseninde Osmanl tebaasna ynelik olarak devlet tarafndan rgtlenen tevik uygulamalar, tarada da etkisini gstermiti. Trklerin eline geiinden itibaren imparatorluun daima nde gelen retim ve ticaret merkezlerinden birisi olan Bursa, kinci Merutiyet ile gelien irketleme olgusundan nemli lde etkilenmiti. Nitekim 1908 ylnda kentte birbiri ardna irketler kurulmutu. Bunlar arasnda; Bursa Tasarruft- Mtekabile irketi (Yz elli ortakl) Bursa Ermeni irketi Tasarrufiyesi (Yz ortakl) Bursa Ermeni Numne-i Terakk irketi (Kraathane iletmek vesaire ticaretiyle uramak zere oluturulmu elli ortakl bir irkettir.) Hdavendigr Osmanl Tahvilt Kolektif irketi (Tccardan Kasap Hac Ahmet Aa ile tccardan Aktar Necip Efendinin ortakl ile kurulan bir irket.) Osman Fevzi ve Hac Mustafa ve reks Kolektif irketi (Ummun menfaatine hizmet etmek zere Bursa dikici esnafnn kurmu olduu bir irket.) Bursa Genleri Ticaret ve Kolektif irketi. (Yirmi be ortakl) gibi irketler bulunmaktayd. irketlerin kurulma aamasnda, vilayet makam Dhiliye Nezretinden ald talimata uyarak, 2.Austos.1325 / 15.Austos.1909 tarih ve 171 sayl bir yazyla Bursa Ticaret Odasndan; ahalinin refah dzeyinin ykseltilmesi iin ticari ve iktisadi irketlerin kurulmasna dnk tevikler salanmasn ngren kararlar erevesinde gerekli destei vermesini, istemiti24. Ancak merkezi otoritenin tevik politikas ve onun toplumda yaratt ticari isteklendirme ile var olan ticari hukuksal dzenlemeler arasnda nemli uyumsuzluklar bulunmaktayd. Bu yzden ad geen irketlerin kurucularnn, Bursa Ticaret Odasndan irketlerinin anonim irket olarak tescil edilme istekleri, var olan yasal dzenlemelere gre irketlerin kurulabilmesi iin irde-i seniyye gerektiinden gerekletirilememiti. Bursa Ticaret Odas vilayete gnderdii bir yazda, Osmanl Ticaret Kanunundaki irketlerin kuruluunu dzenleyen maddelerin ...merutiyet idaresinin bahetmekte olduu msadaat (izinler) ve teshilt (kolaylatrmalar) dorultusunda deitirilmesi iin hkmeti bu yolda etkilemesini istemiti25. kinci Merutiyetin ruhuna uygun bir iklimde Bursada kurulan irketler, yasal alt yaps oluturulmam bir iktisat toplumu projesinin taradaki erken rnekleriydiler. irketlerin etnik ve dinsel adan eitlilik gstermesi, Merutiyet dneminin ilk yllarna egemen olan Osmanlclk dn ile uyumluydu. Burada en nemli gelime, Mslman-Trk unsurun, zihniyet ve kurumsallama balamnda esnafln tesine gemeye balam olmasyd. Bu olgu; lkesel ve yerel dzlemde Trklk dncesinin kristalize olmasyla milli iktisat siyasalarnn hem amacn hem de hareket noktasn oluturmutu.
24 25 Faruk skdari, Eski Bursadan Notlar, Ankara, 1972, s.23. A.g.e., s.24.
125
Turgay AKKU
Bursadaki irketleme eilimi ve dokuma endstrisindeki geliim sreci, hkmetin izledii tevik politikalaryla ivme kazanarak devam etmiti. 1909 ylnda Ticaret ve Nafia Nezretinin lke leinde sanayi-i milliye-i dhiliyemizin temini terakksine vesile olmak ereiyle dzenledii yarma, sz konusu siyasann bir parasyd. Bursada gerekletirilen bu etkinlik erevesinde; Ticaret Mahkemesi Bakannn liderliinde, Ticaret Odasndan Hac Paazade Rza Bey, Drahanyan Agop, Kavaf Hac Reat, Karodakyan Karabet, tuhafiye tccarlarndan Abdurrahman Talat, sanayicilerden Hac Tevfik, sipahi pazar esnafndan Hafz Halil Efendiden oluan bir kurul oluturulmutu. 1909 Temmuz aynda gerekletirilen yarma, kentte dokumaclk sektrne katk salamay amalamaktayd26. Merkezi ynetimin zendirici ve ynlendirici mdahaleleri sayesinde, 19081918 dnemi irketleme ve sanayileme balamnda, gemie gre nemli baarlarn elde edildii bir zamansall oluturmutu27. 1908den sonra kurulmu olan Osmanl anonim irketlerinin listesi incelendiinde Bursada bu dnemde anonim irketin kurulduu grlmekteydi. Bunlar; 10.000 Osmanl Liras sermayesiyle28 Bursa Mensct- Osmaniye Anonim irketi (1910), 20.000 Osmanl Liras sermayesiyle Hdavendigr Seyr-i Sefin Anonim irketi (1911) ve 50.000 Osmanl Liras sermayesiyle Bursa ehri Tramvay ve Tenvir-i Elektrik ve Kuvve-i Elektrikiye Osmanl Anonim irketi (1915) idi. Sz konusu irketlerden ilk ikisi daha nce Deutsche Orient Bank Bursa ube Mdrl ve Banque mperiale Ottomann mfettilii grevlerinde bulunmu olan negllzade Hac Saffet Beyin giriimiyle kurulmulard29. Hdavendigr Seyr-i Sefin Anonim irketi, Balang adl bir vapurla iktisadi yaama atldysa da verimli bir iletme haline gelemediinden tr tasfiye olunmu ve gemilerinin bir ksm evkizade Tevfik Beye satlmt30. Kurucular ve hissedarlar hemen hemen ayn olan ilk iki irket, Bursa Mensct Osmaniye Anonim irketi adyla dokumaclk sektrnde yoluna devam etmiti31. kinci Merutiyetin ilk yllarndan itibaren devletin sanayi ve ticareti gelitirmeye ynelik mdahaleleri, Bursadaki ipekli dokumaclk sektrn olumlu etkilemiti. Kentteki giriimciler, dokuma makineleri ithal etmeye balamlard. lk dokuma makinesi 1910 ylnda Derviolu Kokas adnda bir Ermeni tarafndan kente getirilmiti32. Morukyan Dikran (1908), Derviyan Kogas (1909), Kuyucuyan Mihran (1910), Bursa Mensct- Osmaniye Anonim irketi (1910), Hac Sabri (1913) yeni gelimeye nclk eden irketlerdi33. Bursa Mensct- Osmaniye Anonim irketi (1910), Hac Sabri, Hac kr, Hac Paa Rza Bey, Hac Abdullah, kardei Feyzullah, Boyac Emin, Avukat Osman Nuri, Muhallebici zade Sabri Bey, Ha26 27 28 29 30 31 32 33 A.g.e., s.s.3738. kinci Merutiyet devri ile nceki dnemde kurulan irketlerin saysal karlatrmas iin bkz.; Zafer Toprak, Mili ktisat-Milli Burjuvazi, stanbul, 1995, s.s.184195. 8.1.1911de genel kurul kararyla irketin sermayesi 15.000 Osmanl Lirasna karlmtr. skdari, a.g.e., s.s.2425. A.g.e., s.s.2627. Sz konusu irket 1925 ylnda Dokumaclk ve Trikotaj Anonim irketi adn alm 1930da yaad mali sarsnt nedeniyle Bankasnn bir itiraki haline gelmitir. Gnmzde ise peki ad altnda yaamna devam etmektedir. Fahri Dalsar, Trk Sanayi ve Ticaret Tarihinde Bursada pekilik, stanbul, 1960, s.432. Gndz kn, Osmanl Sanayi 19131915 statistikleri, 3. Bask, stanbul, 1984, s.146.
126
ikyan ve Kaprilin ortaklyla kurulmutu. irket 1914e dein nemli bir geliim gsterdiyse de Birinci Dnya Savann balamas ve izleyen dnemde ipekilik sektrnde nemli bir yere sahip Ermenilerin, sevk ve iskna tabi tutulmalarndan tr sorunlar yaamt34. Morukyan Dikrana ait iletme ise, 1917de makinelerinin Konyada Mustafa Remzi Efendiye satlmasyla kapanmt35. Bunlarn dnda Bursada 1909 ylnda nstasyadis Odesif, 1911de Tevfik, Simkeyan Eznif, Fabrika-i Hmyn ve Vasilyadi Zevcesi adna olmak zere toplam be adet ham ipek imalat yapan fabrika da iletmeye almt36. ktisadi kurumsallama balamnda, ciddi bir gelime gsteren kentteki irketler ounlukla gayrimslim ya da yabanclarn sermayesiyle kurulmutu. Kendi karlarn Batl devletlerin karlaryla birletirerek, bunlarn kapitlasyonlar araclyla elde ettikleri ayrcalklardan yararlanan, komprador bir burjuvazi37 nitelii gsteren ve Bat ile Osmanl mparatorluu arasnda ekonomik araclar haline gelen gayrimslimler38, Merutiyetin ilk evresindeki liberal ortamdan en ok yararlanan topluluklar olmulard. te yanda sermaye birikiminden ve zihniyetinden, greli olarak, yoksun Mslmanlar, irketleme srecinde geride kalmlard39. Bu durum ttihat ve Terakki sekinlerinin gznden kamamt. 19081918 periyodunda yaanacak politik gelimeler, bir yandan iktisadi dzlemde devlet ile ekonomi arasndaki ilikilerin yeniden ekillenmesine neden olurken dier yandan iktisadi yaamdaki etnik ve dinsel kompozisyonun devlet eliyle dei(tiril)mesine zemin hazrlayacakt. kinci Merutiyet evresinin balangcndan itibaren sivil ierikli bir toplumsal hareket olarak gelien boykot hareketleri, etnik ve dinsel eksende ayrtrc ve tekiletirici bir ilevle iktisadi balamda; Mslman-Trk ekseninde biimlenen trde bir snfn yaratlmasna katk salayacakt. 3. Milli ktisat Siyasasnn Arac Olarak Bursada Boykot 1908 Ekiminde Avusturyann Bosna-Herseki ilhak etmesi ve Giritin Yunanistana katlmasna ynelik giriimlerin yaratt Yunan kartl, daha nce mparatorlukta grlmeyen lekte, iktisadi alana dnk yaptrmlar ieren sivil bir reaksiyonun, boykot olgusunun ortaya kna neden oldu. Merutiyetin ilk yllarna denk den 1908 boykotu arlkl olarak Avusturyay hedeflemi ve baarl olmutu. Girit Sorununun sre ierisinde Osmanl Devletinin aleyhine bir seyir izlemesi, Avusturya rneine dayal bir yaklamn Yunanistana kar da geliimini salamt. Ad geen lkelerin rettikleri mal ve hizmetlerin satn alnmamasn ngren boykot, yerli mal retiminin ve kullanmnn desteklenmesi ve iktisadi alanda yabanclara olan bamlln kaldrlmas ya da en azndan azaltlmasna ynelik bir toplumsal ve politik iklimin gelimesine nemli katklar salamt. Bunlarn yannda boykot olgusunun, gayrimslim topluluklarn iktisadi dzlemden tasfiye edilmelerinde de nemli bir ara haline geldii grlmekteydi. Nitekim boykotlarn taradaki yansmalarna bir rnek olmak zere Bursadaki boykotaj, daha ok gayrimslimlere dnk olarak rgtlenmiti.
34 35 36 37 38 39 Dalsar, a.g.e., s.433. kn, a.g.e., s.146. A.g.e., s.s.140141. Nesim eker, Trk-Yunan Nfus Mbadelesi ve Bir Kent: Bursa, Bursa Defteri, S.1 (Bahar 1999), s.117. Ahmad, a.g.e., s.26. Toprak, a.g.e., s.107.
127
Turgay AKKU
Girit Sorununun patlak vermesi ve ardndan yaanan gelimelerin etkisiyle 1910 Hazirannda Bursada Yunanistana ynelik bir boykot sreci gelimiti. Kentte yaymlanan ttihat Erturul Gazetesinde Bursa Boykot Heyeti imzasyla kan bir ilanda; Yunan Hkmetinin ecz-y memlik-i Osmaniyeden olan ve ecdadmzdan birok ehit kanlar mukabilinde alnan Girit Adasndaki vahi zulme gizlice yardm etmek ve adann Yunanistana ilhakna teebbs eylemek gibi hareketler Osmanl ahalisini galeyana getirmekte olduundan, Mays aynn otuz birinci gn Bursada Yunan vapurlaryla eya ve emtiasna kar boykotaj ilan olunmutur. Muhterem Osmanllarn keml-i sknla izhr- hamiyet etmelerini temenni ederiz. cmleleriyle bu boykotun gerekesi ve yntemi belirtilmekteydi40. landan anlald kadaryla boykot tamamyla Yunanistann iktisadi varln hedeflemekteydi. Ayn gazete nshasnn ilk sayfasnda; stanbul-Mudanya arasndaki deniz yolu hattnda alan vapurlarn yetersizlii ve yavalndan dolay merkezi hkmet nezdinde yaplan giriimlerin sonu vermemesi zerine Bursa Ticaret ve Sanayi Odasnn gayretleriyle Destoni adl Yunan orijinli bir irketle yaplan antlamadan bahsedilmiti. smail Hakk imzasn tayan yazda; Girit Meselesinin patlak vermesi zerine gerekletirilen boykot uygulamas nedeniyle Mudanyada hamallar ve sandalclarn sz konusu irkete hizmet vermedikleri belirtilmekteydi. Bu arada Bursa Ticaret ve Sanayi Odas Bakan Saffet Beye ynelik, hakarete varan eletiriler yapld anlatlarak, yaanan gelimeler zerine Bursa milletvekillerinin abasyla (zellikle Tahir Beyin gayretleriyle) Hususi ve Milli irket-i Bahriye-i Osmaniye adnda bir irket kurularak, almaya balad aklanmaktayd41. Yazda; yeni kurulan irketin yaatlabilmesi ve benzeri milli irketlerin alabilmesi iin Bursallarn bu irketleri tercih etmelerinin, milli bir vazife olduu vurgulanmaktayd42. Bu noktada boykotun iktisadi dzlemde milli kurulularn oluumu ve bunlarn retecekleri mal ve hizmetlerin tketilmesine dnk kitlesel bir milli bilincin gelimesine katk saladn sylemek yanl olmayacaktr. Ancak burada kullanlan milli kavramnn suni bir Osmanl milletine denk dtn de belirtmek gerekmektedir. ttihat ve Terakkinin, en azndan Merutiyetin ilk yllarnda, izlemi olduu Osmanlclk siyasasnn doas, bu kavrayn iindeki herhangi bir etnik ya da dinsel kimliin deil ittihd- ansrn n planda tutulmas ve desteklenmesini ngrmekteydi. Bununla birlikte imparatorluu oluturan etnik unsurlarn birbirlerine olan yabanclamas, baka bir deyile tekileme sreci ivmelenerek devam etmekteydi. Nitekim Bursadaki boykot esnasnda kentte gazete ve mecmua satan Vatan Ktphanesi sahibi Mehmed Salih Bey, Erturula verdii ilanda baz meslektalar tarafndan kartlan, satt gazetelerin Kahyaolu Dimitri adnda bir Ruma ait olduu yolundaki sylentileri yalanlayarak, mlkiyetindeki iletmede Yunan sermayesi bulunmadn, bunun uydurma ve dzmece bir yalan olduunu, belirtmek zorunda kalmt43.
40 41 42 43 Erturul, 8.C.1328 / 17.Haziran.1910, S.13, s.3. irketin ilk seferi, on be mebusun ve irket kurucularndan Mehmet Fuat ve Mani zade Hseyin ve Aziz Beylerin katlm ile gerekletirilmitir. Erturul, 8.C.1328 / 17.Haziran.1910, S.13, s.1. Erturul, 8.C.1328 / 17.Haziran.1910, S.13, s.3.
128
Bir baka rnekte; kentte bir gazoz fabrikas iletmekte olan Dimistokli ve Doblidi adl Rumlar, Erturul Gazetesinde yaymlanan ilanlarnda; Yunan emtiasna boykotaj mnasebetiyle vatandalar tarafndan haklarnda yanl bir fikir olutuunu hissederek, tebaa-i Osmaniyeden bulunmakla mftehir (vnen, iftihar eden) olduklarn tm vatandalara arz ve ilana mecbur kaldklarn belirtmilerdi44. Bu rnekler, toplumda Rum kimliine kartlk biiminde gelien bir ayrmaya ya da kimliklenmeye ama her halkarda bir tekileme srecine iaret etmekteydi. Boykotun yaratt olumsuzluklardan yerel dzlemde kurtulabilmenin yegne yolu; ttihat kimlii ile bilinen Erturul Gazetesine ilanlar verilmesinden gemekteydi. Bu ilanlarn, ttihat ve Terakkinin yerel rgtlerine dolaysyla topluluu etkileme gc bulunan ttihat kimliine sahip kiilere ynelik bir ileti olduu akt. Sz konusu durum dikkate alndnda boykotun olas olumsuz etkilerinden saknmak, var olan iktidarn ve yerel uzantlarnn gznde meru bir kimlie sahip olmakla salanabilmekteydi. Burada gz ard edilmemesi gereken bir nokta da boykotun sylemde Yunanistann iktisadi varlna ynelik olarak rgtlenmesine karn, eylemsel dzlemde sadece Yunanistan deil kentteki Osmanl tebaasna mensup Rumlar da hedeflemi olmasyd. ttihat ve Terakki, boykot olgusunu ulus-st bir Osmanl kimlii erevesinde alglamakta ve deerlendirmekteydi. Bu balamda yukardakilere benzer rneklerin oalmasnn yarataca blnmenin ittihd- ansr siyasasn zedeleyecei aikrd. Etnik ve dinsel kimlie dayal bir paralanma olaslnn bertaraf edilmesi, Osmanllk kavraynn toplumsallatrlmasyla mmkn grndnden, ttihat ve Terakkinin politikalarndan bamsz olmayan boykot heyetlerinin ilanlarnda bu ulus-st kavraya yaplan vurgulama dikkat ekiciydi. Nitekim Bursa Boykot Heyetinin yerel basnda zaman zaman yer alan ilanlarnda; boykottan zarar gren eitli gayrimslimlerin adlar ve ikamet ettikleri yerler belirtildikten sonra bu kiilerin tebaa-i devlet-i Osmaniyeden olduklarnn aratrlarak anlaldnn alt izilerek, durumun dzeltilmesi istenmekteydi45. Bylece boykotun merkezi hkmetin politikalarnn belirledii erevenin dna kmas nlenebilmekteydi. Balkan Savalar ile birlikte, etnik ve dinsel kimliklerin zerinde onlar hemerilik dzeyine indirgeyecek bir Osmanllk kavray ve buna dayal bir toplum modeli nemli lde geersiz hale gelmiti. Yitirilen topraklar ve bu topraklardan Anadoluya ynelik sancl gler, cephelerde ulus-devlet ve ulusu bir ideoloji erevesinde rgtlenmi dmanlara kar verilen mcadele, ieride milliyetilik duygusunun taban kazanmasna ve Mslmanlarla gayrimslimler arasnda ciddi bir blnmeye yol amt. Sava iinde Osmanl Devletinin Rum vatandalarnn Yunanistana verdikleri maddi destek bu blnmeyi keskinletirirken, 1910daki boykot dalgasnn genileyerek fakat daha nemlisi milliyeti bir sylemle geri gelmesine neden oldu. 19131914 slm Boykotaj olarak adlandrlan bu sre46, lkedeki Mslmanlarn iktisadi yaamdaki zayflklarndan dolay ticareti ellerinde tu44 45 46 Erturul, 8.C.1328 / 17.Haziran.1910, S.13, s.3. Erturul, 15.C.1328 / 24.Haziran.1910, S.9, s.4. Toprak, a.g.e., s.109.
129
Turgay AKKU
tan Rumlarn pasifize edilmesini, lkenin Mslman unsurlarndan giriimci bir topluluun yaratlarak desteklenmesini ve bunlarn rettikleri mal ve hizmetlerin kullanmnn salanmasyla i piyasay Trk-slm kkenli giriimcilerin eline brakmay hedefleyen bir yaklam retmiti. Bu balamda 19131914 boykotaj; Trk-slm unsurdan oluan bir burjuvazi tabakasnn geliimini ve bununla balantl olarak milli irketlerin saysnn hzla artmasn da kapsayan milli iktisat uygulamalarnn bir paras olmutu. 4. Bursada ktisadi Bilinlenme Ve Milli Himaye Balkan Savalar ve Birinci Dnya Savann yaratt konjonktr sayesinde, ttihat ve Terakkinin milli iktisat kavram dorultusunda rgtlenen ekonomipolitii, iktisadi yaamda Trk unsuru n plana karmay ngrmekteydi. Milli iktisat hareketi iinde yer alan ve bu dnceye nemli katklar salayan Muhittin (Birgen) Bey, Halka Doru Dergisinde kan yazlarnda lkenin en byk eksikliini; kazanan bir orta snfn bulunmamas yani ticaret ve sanatla uraan bir snfn olmamasnda grmekteydi47. Birgene gre byle bir snfn oluabilmesi milli himaye ile mmknd. Milli himaye; her eyden nce toplumun, kendi milletini, kendi esnafn, kendi reticisini korumasyd48. Milli iktisat bu erevede geni kitlelerin bilinlenmesi ya da bilinlendirilmesini de gndeme getirmekteydi. ttihat ve Terakkinin Balkan Savalarn izleyen dnemdeki iktisat politikalar Birgenin iaret ettii bir izgide gelimekteydi. Parti, milli iktisat politikasnn toplumsallatrlmasnda yerel rgtlerini kullanarak etkili olmaya, iktisadi dzlemde milli bir bilin yaratmaya almaktayd. Bursadaki gelimeler bu konuda ttihat ve Terakkinin baarl olduunu gstermekteydi. Nitekim yerel basnda yer alan Osmanl Sigara Kd Fabrikas balkl bir ilanda; Avrupa kaynakl mallarn alm satmna dayal bir ticaret etkinliinin gaflet olduu belirtilerek, milli sanayinin kurulabilmesi iin tevik ve himayenin nemi vurgulanm ve Avrupann iktisadi gc karsnda rekabet edebilecek mallar retmenin gerei zerinde durulmutu49. Milli irketler meydana getirilmesi yolundaki teviklerin sonucunda kentte kurulmu bulunan Bursa Numne-i Terkki ve Komandit plik irketinin bir gazetedeki ilannda yer alan; Bursamz gibi her trl mensct retme yeteneine sahip olduu bilinen bir beldenin piyasasnda Osmanl ipliklerinin azl ve baz trlerinin hi bulunmamas phesiz her Osmanlnn kalbini kanatyordu ve bu eksiin giderilmemesi her ferdi zmekteydi. te Bursa Numne-i Terkki ve Komandit plik irketi bu nemli ihtiyacn giderek telafisi ve bu milli gereksinimin ihyas vatanperverlik dncesini oluturmu bu amaca dnk olarak da Bursada bir fabrika almasyla retime balam ve her trl gelimeyi temin yolunda bir cz-i nfa sfatyla bezl-i mes ve ibrz- fedkr etmekte bulunmu bir messese-i milliye, bir unsur-u mfid-i millidir. Hamiyet-i milliyenin cbt- gzdesinden mit ve intizr olunan mukabelede bu unsur-u milliyenin beka ve devam- hayatn temin
47 48 49 Muhittin (Birgen), ktisadi I, En Byk Eksiimiz, Halka Doru, Yl: 1, S.6 (16.Mays.1329)., s.s.46-47den ileten Zeki Arkan, Tarihimiz ve Cumhuriyet Muhittin Birgen (18851951), stanbul, 1997., s.13. Muhittin (Birgen), ktisadi II, Milli Himaye, Halka Doru, Yl: 1, S.7 (23.Mays.1329), s.59dan ileten Arkan, a.g.e., s.13. Erturul, 15.B.1328 / 23.Temmuz.1910, S.18, s.4.
130
ve yabanclarn rk mallarna bedel salam, dayankl Osmanl iplii itirasyla ispat etmektir.50 cmleleri, ile Birgenin zerinde durduu milli himaye kavram n plana kartlarak, milli irketlerin desteklenmesi iin, tm Osmanllar yerli mal kullanmaya arlmaktayd. Kentteki yerel basn da milli iktisat politikalarna destek vermekteydi. Erturul Gazetesinde Hdavendigr Vilayetinin Trk Ahalisine balkl Mehmed erif imzasyla yaymlanan bir yazda; Bursann Osmanl tarihi iindeki rolne iaret edilerek, lkeyi ve milleti kurtarmak iin uyank olmak gerei zerinde durulmu ve Bursann Batya olan yaknlna dikkat ekilmiti. Yazya gre; Bursa ahalisinin ilk admda birinci vazifesi, memleketin btn menba servet ve iktisadn ele almakt. Kprdayc, atlmc bir genlik ortaya kartmak ve memleketin her yanna yaylm yabanc unsurlar ticareten ezmek arelerini aramak nemliydi. Yirminci yzyl milliyetilik ayd ve bu gerek gz ard edilmemeliydi. Mehmed erif daha sonra; Daha dn hemen hayvanlar kadar cahil ve bihaber yaayan Bulgarlar bu milliyet hissini, Bulgarlk duygusunu aralarna sokarak, kalpten kalbe nakletmek sayesinde bugnk mevkie eritiler. ...te de bir Yunanistan var. Btn emeli stanbula, Bursaya Konyaya, Trabzona girmektir. Vilayetinizin iine dalnz...btn Mslman kylerde birer bakkal grrsnz... Tarlay srmeyiz, mahsulmz mutlaka bakkal Nikolakiye tarz ve sonra bu Trklerin elinden bu surette alnan paralar ile bir Averof alnyor ve biz Selaniki, Sirozu, Kosovay, Giriti kaybediyoruz. ...Seksen bin kilometre karelik bir araziye sahip olan Hdavendigr Vilayetinde Mslmanlar % 82 nfusa sahipken ticareti dnnce % 95i Mslmanlarn elinde deildir. Otuz senedir yan yana komuluk eden bakkal Mehmed Aa ile abac Yanninin haline baknz. lest abac Yanni karn acknca ran ekmek almaya gnderir ve katiyen yanndaki Mslman bakkaldan almaz. Yz adm tedeki bakkal Nikolakiden tedarik eder. te bu milliyet duygusudur ve bu duyguyu tamayan bir millet bu asrda yaayamaz. ...Koca Trk! Kalk, yr ve bir zaman klcna ba edirdiin dnyaya yayl. imdi seni atik silahn kadar bir ticarethanenin kaps bekliyor. Bu ilerde Hdavendigr ahalisi nayak olmaldr ve byk bir ciddiyetle Trk illerini uyandrmaldr...51 szleriyle iktisadi milliyetiliin millet iin tad yaamsal anlama vurgu yaparak, Bursann da iinde yer ald Hdavendigr Vilayetinin iktisadi kompozisyonundaki gayrimslim arla dikkat ekerek, Trkleri giriimcilie, retkenlie, dayanmaya en nemlisi de Rumlara kar bir iktisadi seferberlie davet etmekteydi. erife gre Trkn eski gnlerine dnmesi, iktisadi bir toplum olmasna, milli iktisat siyasasnn toplumsallamasna balyd. Hdavendigr Gazetesinde kan bir yazda ise, lkenin ve milletin geliebilmesi iin yerli mallarna ilgi gsterilerek, bu mallarn srmnn desteklenmesi ve reticilerinin de tevik edilmesi gerei zerinde durulmutu. Yaznn ilerleyen blmlerinde milli sermayesi olmayan toplumlarn mahkm saylaca belirtilerek, bu durumdan kurtulmak iin yerli mallarna rabet etme ve kullanm konusunda ahaliyi tevik etmenin vatani bir grev olduunun alt izilmiti. Yaznn sonunda Bursada bavul retimi yapan slimyeli smail Efendi adnda bir Trk zanaatkrndan bahsedilerek, onun nezdinde Trk reticilerinin desteklenmesi istenmiti.52
50 51 52 Erturul, 10.C.1329 / 8.Haziran.1911, S.61, s.4. Erturul, 4.S.1332 / 1.Ocak.1914, S.203, s.1. Hdavendigr, 24.B.1330 / 9.Temmuz.1912, S.2517, s.1.
131
Turgay AKKU
Yerel basnn yan sra ttihat ve Terakkinin kentteki ubesi de merkezin rgtledii iktisat politikalarnn amalar dorultusunda topluma ynelik almalar yapmaktayd. Milli iktisat politikalarnn hedefleri erevesinde yaplan almalarda eitli aralardan yararlanlmaktayd. Geni kitleleri ynlendirmede nemli bir yere sahip olan din, bu aralardan birisiydi. Merutiyetin, Mslmanlar tembellie, isizlie, yoksullua sevk eden, dnyann geicilii zerine kurgulanm klasik yaklam reddeden, reformist slmc gr53 Bursaya da yansmt. Bursa ttihat ve Terakki Cemiyeti bu dorultuda kentteki kulplerinde halka ak konferanslar dzenlemekteydi. Bunlardan birisinde Hoca Celaleddin Efendi, tevik-i sanayi ve terk-i atalet konular zerinde durmutu54. Cemiyetin kulpleri, iktisadi anlamda sadece konferanslara ev sahiplii yapmyordu. Kentteki Trk irketlerinin de bu kulpleri kullandklar grlmekteydi. Nitekim Osmanl ktisad irketinin hissedarlar toplants Ulucami civarnda bulunan ttihat ve Terakki birinci kulbnde yaplmt55. Eitim ve retim kurumlar da iktisadi milliyetilik balamnda ilevsellik stlenen aralar arasndaydlar. ttihat ve Terakkinin benimsemi olduu milli iktisat yaklamnn en nemli boyutlarndan birisi; Trk-slm unsura dayanan bir giriimci topluluunu, gayrimslimlerin yerine ikame edebilmekti. Devletin Mslman tebaas arasnda iktisadi dzlemde bir zihniyet deiimi, sz konusu amaca ynelik temel admlardan birisini oluturacakt. Bu ereve iinde Bursadaki ttihat ve Terakki Mektebinde bir Ticaret Snf- Mahssu almt. Haberi veren gazetede ...Her tarafta ticari messeseler, mektepler alyor pek durgun ve pek snk kalm fakat tarih-i milliyemizde eski iftihar nianeleri brakm olan TrkOsmanl ilm-i ticari yeniden canlanyor... szleriyle iktisat biliminin yeniden nem kazandna dikkat ekilmekteydi. Bu zel snfn ders programnda; tatbikat- ticariye, usl defteri, hesab- ticari, ilm-i iktisad, corafya-i ticari, malmat ve mektibat- ticariye ve Franszca dersleri bulunmaktayd. Snfta sabahtan lene dein teorik renim yaplrken leden sonra rencilerin kentteki eitli ticarethanelerde uygulamalarda bulunmas ngrlmt56. Bu adm, klasik esnaf zihniyetinden, iktisat teorilerini pratikle btnlemi modern giriimci tipinin yetitirilmesi balamnda dikkat ekiciydi. Kentteki gayrimslim ocuklarn devlet memuriyeti peinde komaktansa Bat Avrupa lkelerine ekonomi eitimi ve retimi iin giderek ticaret yaamna egemen olmalar, baz Trklerin de ayn yolu izlemelerine neden olmutu. Yerel gazetelerin birinde Bursa tccarlarndan Remzi Efendinin kk olu Ferid Beyin kendi istei ile kendi hesabna Avrupaya giderek, svirenin Neuchatel Ticaret Mektebinde drt yllk eitiminin yln baaryla tamamlamasndan vgyle bahsedilirken, bu tip rneklerin azlndan yaknlm, Mslmanlarn bu olguyu dikkate almalar tavsiye edilmiti57. Bylece ttihat ve Terakkinin ynlendiricilii ve fiili mdahaleleri ile yerel basnn destei sayesinde Bursada milli iktisat siyasasnn hedefleri dorultusunda fark edilebilir lde mesafe alnmt. Ancak kentin nde
53 54 55 56 57 Toprak, a.g.e., s.104. Erturul, 16.R.1330 / 4.Nisan.1912, S.102, s.3. Erturul, 16.R.1330 / 4.Nisan.1912, S.102, s.3. Erturul, 23.L.1331 / 25.Eyll.1913, S.190, s.2. Erturul, 12.Z.1331 / 12.Kasm.1913, S.195, s.2.
132
gelen Mslman simalarnn dnda giriimcilik tabana yeteri kadar yaylamamt. Bu durumun en nemli nedeni ise sermaye birikiminin kentte ticarete hkim olan gayrimslimler karsnda clz kalm olmasyd. kinci Merutiyetin ilk yllarna egemen olan liberal dnem, ticari dzlemde pek ok irketin kurulmasna yol amsa da bunlar ounlukla imparatorluktaki gayrimslim topluluklarla yabanclarn ortakl biiminde gelimiti58. Vilayet salnamelerine dayanlarak hazrlanm bir cetvele gre; 1912 ylnda imparatorluktaki 18.063 ticari iletmenin % 15i Trklere, % 43 Rumlara, % 23 Ermenilere ve % 19u da yabanclar, dier gayrimslim ve Mslman topluluklara aitti. Endstri ve el sanatlarn kapsayan 6.507 retim meknnn % 12si Trklere, % 49u Rumlara, % 30u Ermenilere ve % 10u da dier topluluklarnd59. Bir karlatrma olarak, 1913 ylnda Bursada ham ipek imalat yapan fabrikalarn sadece % 12,5i Trklere aitken % 87,5i gayrimslim ya da yabanclar tarafndan iletilmekteydi60. Sz konusu rakamlarn destekledii yukardaki olgunun da etkisiyle Balkan Savalarn izleyen evrede, devletin milli iktisat siyasasnn bir paras olarak, ekonomik yaplanmadaki etnik kompozisyonu Mslman-Trk unsurun lehine deitirmeye ynelik giriimleri hz kazanmt. Savalarn neden olduu tasarruf yetersizlii, Mslmanlar arasnda iktisadi dzlemde giriimcilie olan eilimi snrlamaktayd. Milli iktisat yaklamnn nde gelen simalarndan Muhittin (Birgen) Beyde byk sermayeli (Trk) irketlerin ve bankalarn kurulmasndaki zorluklara dikkat ekerek, ayn meslek kolunda bulunan esnaf ve sanatkrlarn, iftilerin, kk iletmelerin bir araya gelerek, imece irketleri kurmalarnn doru bir karar olacan, savunmutu61. Muhittin (Birgen) Bey, sorunun etnik boyutlarna da iaret ederek, Osmanl Mslmannn ticarete kaytszl sonucunda bakkal, kasap vb. mesleklerin imparatorluktaki gayrimslim topluluklarn hkimiyetinde olduunu vurgulamt. Birgen, bu durumun mahalle ve kylere dein her yerdeki Mslmanlarn bir araya gelerek oluturacaklar istihlk imece irketleri araclyla deieceini dnmekteydi62. Bylece ellerindeki snrl birikimi bir araya getirecek Trk-Mslman unsur, hem ticarette etkin bir duruma geecek hem de iktisadi kompozisyonun etnik erevesi deiecekti. Muhittin (Birgen) Bey ile benzeri dnceleri savunan Ahmed Cevad Bey63de lkenin iktisadi yaplanmasndaki yabanc ve gayrimslim topluluklarn egemenliine dikkat ekerek, teavn irketlerinin kurulmas erevesinde geliecek milli ticaret, milli zanaat ve milli iktisat olgusuna vurgu yapmaktayd. Bu dnceler bata stanbul olmak zere pek ok yerde eyleme dklmeye balanmt. Bursada iaret edilen olgunun ilk yansmalar tarm alannda kendini gstermiti. Bu erevede ziraatn gelimesi iin her ky ve kasabada ufak bir finans kuruluu olan Zir Teavn irketleri kurulmaya balanmt. irketlerin amac; her kyden
58 59 60 61 62 63 Toprak, a.g.e., s.107. O.G. Indzhikyan, Burzhuaziya Osmanskoi mperii, Erivan, 1977, s.s.211-214ten ileten Charles Issaw, The Economic History of Turkey 18001914, Chicago, 1980, s.14. kn, a.g.e., s.142. Muhittin (Birgen), ktisadi III, mece irketleri, Halka Doru, S.9 (6.Haziran.1329)., s.s.69-70den ileten, Arkan, a.g.e., s.14. Toprak, a.g.e., s.129. Trkiyede kooperatifiliin nclerinden.
133
Turgay AKKU
belli bir miktar para ya da rnn toplanmasyla64 oluacak sermaye birikimiyle kylerin yetitirdii rnlerin zelliine gre zir alet ve edavat satn alnmas, bunlarn kyllere datlmas ve kullanmnn retilmesi ve zir sahada retimin dolaysyla refah dzeyinin ykseltilmesi idi. Ayrca Romanya ve Macaristan vs. lkelerden yeni zir aletler getirtilerek, bunlar Bursada retmek zere demirhaneler kurulmas da planlanmt65. te yandan Bursa Sancanda ziraat ve hayvanclk alannda faaliyet gsteren yabanc sermayeli irketlerin varl da eletiri konusu olmaya balamt. Gda sektrnde nemli bir yere sahip olan svire sermayeli Nestle irketinin Bursa yaknlarnda bulunan retim tesislerinde ilenen stlerin yaplan analizinde karlalan olumsuz sonularn, yabanc sermaye kart bir syleme dntrlmesi, yukardaki olgunun ak rneklerinden birisini oluturmaktayd. Olay haberletiren Erturul Gazetesindeki yorumda; lkenin servet kaynaklarn kendi karlar iin gaddarca kullanmakla sulanan Avrupann, sonunda lkedeki hayvancl da ortadan kaldrmaya alt savlanmaktayd. Haber yoruma gre; lkenin vatanperver, gen evlatlar savalarda hayatlarn yitirirken, arkada braktklar ocuklarnn geimlerini salayacak olan milli zanaatmz, ziraatmz, stlmz Avrupallar tarafndan yamalanmaktayd. Bu yzden herkes sz konusu gelimeye kar tepki gstermeye arlmt66. Bu ar kukusuz yabanc sermayeye kar alm bir kampanyann yerel dzlemdeki yansmalarndan yalnzca birisiydi. Ziraatn yan sra kentteki ticari yaamda da Trklerin hareketlendii gzlenmekteydi. Bursadaki giriimci genlerin oluturduu Osmanl Terzihanesi, Bursann meyve ve sebze retimindeki yerine dayanlarak, bir konserve fabrikas iin yaplan giriimin baaryla sonulanmas, valinin giriimleri ve Trklerden oluan yeni ynetim kuruluyla tekrar retime geen Bursa Mensct Anonim irketi67 gibi kurulular ve Mslman esnafn bir araya gelmesiyle kurulmas dnlen Hdavendigr Bakkaliye irketi ile Hdavendigr Bezzaziye irketi68, Trk sermayesine dayal irketlemenin baka bir syleyile giriimciliinin yerel rnekleriydiler. te yandan Bursann dokumaclk sektrndeki yeri dikkate alnarak, hazr giyim alannda Mslman giriimcilerin saysn arttrabilmek iin slm Hanmlar Terzi Mektebi Heyet-i daresi tarafndan Bursadaki Mslmanlara (ailelere) biki, diki, tclk, kolaclk ve rclk sanatlarnn retilmesi amacyla bir terzi okulu almt. Gnn modasna uygun tarzda elbiseler hazrlayan okulun, kadnlara meslek edindirmenin yan sra toplumda kadnlarn ilerlemesini de amalayan bir program olduu grlmekteydi. slm Hanmlar Terzi Mektebi Heyet-i daresine gre okulun amalar arasnda; yerli dokuma ve kumalarn srmnn arttrlmasyla tercih edilir bir duruma gelmesine allarak, iplik ve nesciye (dokuma) fabrikalaryla bunlara bal esnaf ve alanlarnn durumlarnn gelitirilmesi ve geleceklerinin salanmas, bulunmaktayd. Kurulun bir baka nemli amac da her surette salam ve dayankl olduklarndan phe olunmayan yerli kumalarn,
64 65 66 67 68 Erturul, 16.L.1331 / 18.Eyll.1913, S.189, s.3. Hdavendigr Vilayeti Meclis-i Umumi 1329 Senesi Mzakerat, Bursa, 1330, s.65. Erturul, 16.L.1331 / 18.Eyll.1913, S. 189, s.s.23. Raif Kaplanolu, Merutiyetten Cumhuriyete Bursa 18761926, stanbul, 2006, s.182. Hdavendigr, 25.Ca.1332 / 21.Nisan.1914, S. 2609, s.1.
134
ok ucuz ve zevkli bir diki ile elbiselere, giysilere dntrlerek, Avrupann bir takm rk kumalarndan yaplm ve insanlar zerinde hite ho durmayan kalitesiz elbiselerinin kullanlmasn nlemeye almakt69. Kentin ekonomik yaamnda Mslman-Trk kimliin, retim ilikilerinde gayrimslim ve yabanc sermaye kartlnda beliren bir millileme srecine zemin oluturduu gzlenmekteydi. Nitekim Aydnda bulunan bir sabun fabrikasnn, rnlerinin Bursada sat nedeniyle yerel basna vermi olduu bir reklm metninde yer alan; ttihd ve ittifak zaman geldi. szlerinde iktisadi yaam milliletirmeye dnk bir ileti aka grlmekteydi70. Reklm metninin sonunda sz konusu rnn yalnzca slm bakkallarndan alnabilineceine ynelik vurgu, ekonominin yalnzca retim deil ayn zamanda tketim boyutunun da milliletirilmesine dnk yerel bir rnek oluturmas bakmndan nemliydi. Tketici tercihlerinde grlen yerli mallara ynelik greli eilim, Mslman olmayan giriimcileri olumsuz etkilemekteydi. Bu noktada yabanc sermayeli irketlere eklemlenmi gayrimslim giriimciler ve yabanclar, rettikleri ya da pazarlamasn yaptklar mallar yerli mal gibi gstermeye alarak bir k yolu bulmaya almaktaydlar. Bursann nemli Trk tccarlarndan negllzade kuma Raif Hac Sabri Bey yerel basna verdii bir ilanda, stanbul ve Bursadaki baz maazalarn vicdanszca Avrupa emtiasn yerli mal gibi gstermeye altklarndan ikyet etmekteydi. Sabri Bey, bu olumsuzlukla mcadele edebilmek iin Bursadaki fabrikasnda rettii kumalar, stanbulda da satmak ereiyle Mahmut Paada bir ube amt. lann ilerleyen blmlerinde fabrikann Bursadaki sat yerleri de adresleriyle belirtilerek, yine Trk sermayeli Bursa Mensct- Osmaniye Anonim irketinin btn mamllerinin de ayn dkknlarda bulunabilinecei vurgulanmaktayd. lann sonunda ise vatana hizmet etme bilincine sahip tketicilere seslenilerek, milli gurur ve onur hisleriyle retilen vnlecek mamltn satn alnmasnn milli harcama olarak dnlmesi gerei zerinde durulmutu71. Bu rnek de iktisadi milliyetiliin ngrd iblmnn, millilik kavram erevesinde gereklemekte olduunu gstermekteydi. Kentte yeni alan pulluk imalathanesinin aln duyurmak zere verilmi bir gazete ilannda yer alan, Trk Sanatkrna Hizmet Herkese Bortur bal da milli himaye kavray araclyla ticari sahada Trkleri egemen klmaya dnk seferberliin bir kantyd. Yeni alan bu iletme, ziraatn nemli bir gelir kayna olduu Bursada tarm alet ve makineleri konusunda piyasada tekel haline gelmi bulunan Yunan kaynakl rnlerin lke iinde ikame edilmesi erevesinde anlam kazanmaktayd. Gazeteye verilen ilanda bu nokta ne kartlarak, tketicilerden paralarnn Avrupa ya da Yunanistana gitmemesi iin yeni alm bulunan bu slm fabrikasna tevecch gstermeleri istenmekteydi72. Manifatura Ticareti Osmanl Anonim irketinin73 kentte bir ubesini amas ve Osmanllardan kendisi gibi irketlere destek olmasn istemesi74 de yukarda betimlenen ereve ile ilgili idi.
69 70 71 72 73 74 Hdavendigr, 25.Ca.1332 / 21.Nisan.1914, S.2609, s.1. Erturul, 27.Ca.1332 / 23.Nisan.1914, S.219, s.4. Erturul, 25.C.1332 / 21.Mays.1914, S.223, s.4. Erturul, 8..1332 / 2.Temmuz.1914, S.229, s.5. stanbulda 1913 ylnda 25.000 Osmanl Liras sermaye ile kurulmutur. Erturul, 25.C.1332 / 21.Mays.1914, S.223, s.5.
135
Turgay AKKU
letmenin al kentteki Trk sermayeli ticarethanelere yeni bir halkann eklenmesi ve iktisadi yaamn etnik kompozisyonunun dei(tiril)mesi srecinin yeni bir rnei idi. Birinci Dnya Sava sz konusu srecin derinlemesi ve hzlanmas balamnda belirleyici olacakt. Milli iktisat siyasas erevesinde rgtlenen uygulamalar, kararlar, dzenlemeler ve basnn greli destei sayesinde Bursada milli iktisat kavraynn toplumsallamasnda ciddi mesafe alnd gzlenmekteydi. Bu olgunun doal sonucu olarak kentteki iktisadi yaplanmada, retim ilikileri ve retim aralarnn mlkiyetindeki etnik-dinsel kompozisyonda, tketici eilimlerinde ve tketiciye ynelik sylemlerde nemli deiiklikler yaanmaktayd. Bir krlma noktas olarak, Balkan Savalarnn ardndan kentteki esnaflarn etnik ve dinsel kimlikleri, irketlerin sermayesinin yerli olup olmamas, ticari ilikilerde daha belirleyici bir hale gelmiti. Yerel basn, bu iktisadi temelli deiimi destekleyecek gelimeleri milliyeti bir gzle yorumlayarak, milli iktisat siyasasnn Bursa leinde yaratt dnm hzlandrc bir ilevsellik stlenmiti. Yabanc sermayeli irketler ve rettikleri mallara ynelik kart bir kampanya, milli bir kavray zerinden gerekletirildi. Bylece Bursada Trk-slam kimlikli ifti, esnaf, tccar, irket ve giriimcilerin gerek kent halk gerekse merkezi ve yerel hkmet tarafndan desteklenmesi ya da ayrt edilmesi ile billurlaan milli himaye anlay yaama geirilebildi. Milli iktisat yaklamnn aralar olarak ilevselleen, iktisadi milliyetilik bilinci ve milli himaye oluturma siyasalarnn, lkedeki iktisadi yaamda nemli bir yere sahip gayrimslim ve yabanclarn yerine Trk-slam unsuru ikame etmek gibi nemli sonular dourduu da burada hatrlanmaldr. 5. Sava Srecinde Bursann Etnik Kompozisyonundaki Deiim Ve Kent Ekonomisindeki Yansmalar Birinci Dnya Sava, Osmanl ekonomisi zerinde nemli etkiler yaratmt. Savan balamasyla birlikte Batdan gerekletirilen ithalatn byk lde kesintiye uramas ve bu balamda i talebin karlanmasnda yerli retimin n plana kmas, serbest piyasa anlaynn altst olmas, devletin ekonomi zerindeki belirleyiciliinin giderek artmas hatta dzenleyici bir role soyunmas, kapitlasyonlarn kaldrlarak Dyn-u Ummiye daresinin almalarnn askya alnmas, gibi gelimeler, da baml olmayan bir ekonomik yaplanma ve Trklerden oluan bir burjuvazi yaratma gibi amalarla kristalize olan milli iktisat siyasasnn uygulanmasn kolaylatrmt. Milli iktisat siyasasnn en nemli amalarndan birisi, devlet eliyle Mslman-Trk unsurun iktisadi yaamda egemen hale getirilmesiydi. Sava ierisinde gerekletirilen Ermeni ve Rum sevk ve iskn uygulamalar sayesinde Yahudilerin dnda kalan gayrimslim topluluklar, imparatorluk iinde ticari yaamdaki hkimiyetlerini yitirdiler. te yandan Men-i htikr Heyetlerinin vurgunculukla mcadele srasnda zellikle gayrimslimlere ynelmesi, Mslman-Trk tccara rakiplerini tasfiyede byk kolaylklar salamt75. ngiliz ve Fransz sermayeli yabanc irketlere eklemlenmi durumda bulunan pek ok Ermeni ve Rum, sava nedeniyle
75 Toprak, a.g.e., s.113.
136
nemli kayplara uramlard. imdi ise arlkl olarak Ermenileri kapsayan sevk ve iskn uygulamasyla gayrimslim topluluklar ticari yaamdaki konumlarn neredeyse tamamen yitirmekteydiler. Devletin iveren olduu alanlarda da durum pek farkl deildi. Posta nakil ve teatisinde bulunan gayrimslim mteahhitlerin mukavelenamelerinin feshedilmesi ve bunlarn yerini emin ve Mslman mteahhitlerin alnmasnn salanmas76, son uygulamaya dnk rneklerden yalnzca birisiydi. Anadolu kentlerindeki iktisadi yaam da savan yaratt politik ve ekonomik gelimelerden etkilenmekte ve deimekteydi. Bursa da Balkan Savalar ile gelimeye balayan etnik ve dinsel kimliklere dayal blnme, Dnya Sava ile birlikte yeni bir evreye girmiti. 1914te Bursa Sancanda Rum muhaceretiyle balayan demografik hareketlenme, 1915 ylnda Ermeni ve Rumlarn baka yerlerde sevk ve iskn edilmesini ngren kararlarla devam etmekteydi. Kentten ayrlan ya da ayrlmak zorunda kalan gayrimslim topluluklar ve yabanclar nedeni ile ticari yaamn dinamiklerinde de ciddi deiiklikler grlmekteydi. ncelikle Bursadaki esnaf, tccar, kk ve byk lekli ticari iletmelerle dokumaclk endstrisi iinde yer alan fabrikalarn sermaye yapsnda Mslman-Trk unsurun lehine bir deiim yaand. skn- Aair ve Muhacirin Mdriyeti tarafndan, eitli vilayetlerde bulunan tasfiye komisyonlarndan sevk ve iskn uygulamas nedeniyle baka yerlere gnderilen Ermenilere ait fabrika, maaza ve imalathane gibi messeselerin bo kalmamas iin, ucuz fiyatlarla Mslman irketlere kiraya verilmesinin istenmesi77, sz konusu deiimin merkezi ynetimce rgtlendiini gstermekteydi. Resmi kaytlara yansyan verilere gre Bursa da dokumaclk sektrnde faaliyet gsteren, Simkeyan Eznif e ait iletmelerden biri Mslman gmenlerin, Balaban Agopa ait iletme Evkafa, Balabanyan Manuka ait bir, Balaban stefana ait bir, Boduryan Akpos ve Karnike ait iki, Boduryan Karnik ve Madam Gumaa ait bir, Simkeyan Eznife ait bir, Kurdikyan Hac Onnike ait bir, Glmezyan Serviin ve Niana ait bir ve Kleyan Mihrana ait bir iletme Emlk- Emiriyenin eline gemiti78. Bu fiili durumun skn- Aair ve Muhacirin Mdrlnn, slm messeselerinin oalmas iin kurulacak irketlere Ermenilerden kalan menkul mallarn devredilmesi, esnaf ve iftinin alabilecei hisse senetleri karlmas ve bu hususta gereken dier tedbirlerin alnarak Mslimler arasndaki ticaret hayatnn terakkisinin salanmasn ieren resmi bildirimleri79 ile desteklenmesi, kentin iktisadi yaamnda gayrimslimlerin yerine Mslmanlar ikame etmeyi amalayan siyasalarn, istenilen sonucuydu. ttihat ynetim yalnzca gerekletirdii dzenlemeler ve uygulamalarla deil ayn zamanda oluturduu kurumlarla da bu srece destek vermekteydi. Bursa da ttihat ve Terakki tarafndan kurulan Fukaraperver Cemiyeti, emvl-i metrkeden birok fabrikalar ve yzlerce destghlarn (tezgh, atlye) yeniden retken hale gelebilmesi iin sahip olduu sermayeyi kullanmaktayd. zellikle ordunun ihtiya duyduu dokuma rnlerinin salanmasnda, bu retim aralarnn
76 77 78 79
BOA DH. FR. D. 64 / 39. 13.B.1334 / 16.Mays.1916. kn, a.g.e., s.142. BOA DH. FR. D. 59 / 239. 29.S.1334 / 6.Ocak.1916.
BOA DH. FR. D. 50 / 204. 18.B.1333 / 1.Haziran.1915.
137
Turgay AKKU
ilevsel hale getirilmesine allmaktayd80. Bu noktada Ermeni sevkinin kentin iktisadi yaamnda yaratt sorunlar n plana kmaktayd. Ermenilerin Bursadan gnderilmeleriyle ortaya kan ekonomik boluun olumsuz etkilerini azaltabilmek erei ile Mslman esirlerin Osmanl ehirlerine datlmas kararlatrlmt. Ancak bunlarn asli vatan olarak Trkl ve Osmanl tabiiyetini kabul etmelerinin rzalaryla salanarak, aile kurmaya eilimli olanlarna, hkmetin izledii iskn siyasetinin amalar dorultusunda dkkn ve sermaye salanmas gerekli olduundan, emvl-i metrke arasnda bulunan dkkn, alet ve edavat- sanayinin iyi korunmas ve gnderilecek esirlerin Mslman muhacirler arasnda bulunan dul ve kimsesiz kadnlarla evlendirilmesi dnlmt. Bu erevede vilayete gereksinim duyulan alanlarda kalifiye Mslman esirler gnderilmiti81. Bylece hem gayrimslimlerin gitmesiyle ortaya kan ekonomik olumsuzluklarn nne geilmeye allm, hem de demografik yapnn daha trde bir hale gelmesi salanm olunuyordu. Nitekim bu anlay dorultusunda Suriyeden ihra olunup Anadoluda isknlar kararlatrlan ailelerin, Ermenilerden kalma arazi ve iftliklere yerletirilmesi ngrlmt82. Dnya Savann sonunda kentteki retim aralar ve retim ilikilerinin etnik-dinsel kompozisyonunda, milli iktisat ve sevk ve iskn uygulamalar sayesinde ciddi bir dnm yaanmt. Osmanl Devletinin yenilgisiyle sonulanan savan ardndan, deiik blgelere sevk edilmi bulunan Rumlar ve Ermeniler eski yerlerine geri dnmeye balamt. Ancak sz konusu dn olgusu Bursa iin snrl kalm ve kentin demografik kompozisyonundaki Mslman-Trk enin arl daha da artmt. Bylece ttihat ynetimin bata demografi olmak zere toplumsal yaamn eitli alanlarn trdeletirme abalar greli olarak baarya ulat. Kentin ekonomik yaamndaki hkim unsurlar olan Ermeni ve Rumlar konumlarn nemli lde yitirmilerdi. Milli Mcadele ve izleyen dnemde uluslama srecinin ivmelenmesi, bu balamda ulusal pazarn yaratlmasna ynelik iktisat politikalar, Bursay ulusal ekonominin baat aktrlerinden birisi haline getirdi.
Sonu kinci Merutiyetin ilk yllarnda iktisadi toplum kavram erevesinde merkezin rgtledii ekonomi-politik, Balkan Savalarnn ardndan kristalize olan, ittihad- anasrn zlme sreci sonunda iktisadi milliyetilii eksen alan siyasalara yerini brakmt. Birinci Dnya Savann yaratt politik iklim, ttihat ve Terakkinin idealize ettii toplumsal formasyonu paylamamakla birlikte lke ekonomisinde arlkl bir yere sahip, komprador zellikler gsteren Rum ve Ermeni topluluklar pasifize etmeye ynelik siyasalara hem olanak hem de meruluk salamt. Bu balamda sevk ve iskn uygulamalar ile milli iktisat kavray erevesinde rgt80 81 82 Erturul, 15.B.1334 / 18.Mays.1916, No: 325, s.1. BOA DH. FR. D. 57 / 261. 24.Z.1333 / 2.Kasm.1915. BOA DH. FR. D. 59 / 107. 19.S.1334 / 27.Aralk.1915.
138
lenen dzenleme, kurumsallama ve eylemler araclyla sz konusu topluluklar, toplumsal yaplanma iinde bulunduklar konumlarn yitirmilerdi. pee bal retim ve ticaret etkinliklerinin iktisadi yaplanmann arln oluturduu Bursa, yukarda betimlenen deiim-dnm sreci iinde yeniden biimlenmiti. Kentin ok etnikli ve dinli toplumsal yaps, kinci Merutiyetin zgrlk, eitlik ve kardelik sloganlar ekseninde, istibdat kartlndan beslenen, en azndan politik dzlemde, btncl bir kompozisyon sergilemekteydi. Dnemin balarnda iktisadi toplum kavray evresinde rgtlenen politika ve uygulamalarn yansmalar Bursada da grlm, kentin Mslim ve gayrimslim sakinleri, din ve etnik kimlik gzetilmeksizin merkezi ynetim tarafndan giriimcilik konusunda tevik edilmilerdi. ehrin iktisadi yaplanmasnda arl oluturan, ipein znesi olduu retim ve ticaret etkinlikleri, komprador nitelikler gsteren Ermeni ve Rum giriimcilerin kontrolnde idi. Ayn olgu retimin emek boyutunda da gzlenmekteydi. Balkan Savalar ve sonular, ittihad- anasr kavramna dayal Osmanlclk yaklamnn meruluk dayanaklarn ortadan kaldrrken, milliyetilii eksen alan siyasalarn deirmenine su tamt. Bu balamda demografinin Mslman-Trk esini toplumsal yaam alanlarnda hkim klmay amalayan yeni bir dnemin kaplar almt. Bursann sosyo-ekonomik yaplanmas, Balkan Savalar ile balayp Birinci Dnya Sava ile gelien etnik ve dinsel kimlik eksenli politikalarn oluturduu bir erevede yeniden retildi. ktisadi dzlemde milli iktisat kavray iinde yaama geirilen dzenleme ve uygulamalarla kentin Mslman-Trk unsurlarna dayal bir burjuvazi tipi yaratlmaya allrken, ekonominin tketim boyutunda milli bilin ve milli himaye kavramlar evresinde toplumsal bir seferberlik rgtlenmeye alld. Sevk ve iskn uygulamalar ve buna bal olarak gerekletirilen hukuki ve mali dzenlemelerle ehrin Yahudiler dnda kalan, gayrimslim topluluklarna mensup giriimciler, tccarlar ve reticiler, kentin iktisadi yaamndaki arlklarn yitirdiler. retim aralarnn mlkiyetine ilikin etnik ve dinsel kompozisyon yukarda betimlenen uygulamalar araclyla deitirildi. Kentteki sermaye yapsnn etnik ve dinsel kimliinde de ciddi bir deiim gerekleti. Mslman-Trk unsur retim ve ticaretin her alannda giriimcilie zendirildi, yeni irketlerin ve iletmelerin kurulmas tevik edildi. Sevk ve iskn uygulamalar sonrasnda gayrimslimlerden kalan pek ok fabrika, dkkn, tezgh, tarla, ba, bahe, ara ve gere ya el deitirme ya da kiralama yoluyla Mslmanlarn kullanmna tahsis edildi. Sermayenin yetersiz olduu durumlarda kk tasarruflarn birletirilmesi ile kolektif sermaye yapsna sahip kooperatifler rgtlendi. Bylece milli iktisat yaklamnn ereklerinden birisi olan, sermayenin Trkletirilmesi yolunda belli bir mesafe kat edilebildi. Dnya sava sona erdiinde Bursa, milli iktisat politikalar ve trevi olarak gerekletirilen uygulamalar sayesinde iktisadi milliyetiliin greli olarak toplumsallat bir kent grnmne kavumutu. Ekonominin sermaye, retim, ticaret ve tketim boyutlarnda etnik-dinsel balamda bir trdelik ortaya kmt. Bu noktada, ttihat ve Terakkinin Balkan Savalarnn ardndan ivmelenmeye balayan milliyeti iktisat siyasalarnn, erekleri gz nnde tutulduunda, Bursa leinde baarya ulatn sylemek mmkn grnmektedir.
139
Turgay AKKU
KAYNAKA Ariv BOA DH. FR. D. 50 / 204. 18.B.1333 / 1.Haziran.1915. BOA DH. FR. D. 57 / 261. 24.Z.1333 / 2.Kasm.1915. BOA DH. FR. D. 59 / 107. 19.S.1334 / 27.Aralk.1915. BOA DH. FR. D. 64 / 39. 13.B.1334 / 16.Mays.1916. BOA DH. FR. D. 59 / 239. 29.S.1334 / 6.Ocak.1916. Gazeteler Erturul Hdavendigr Tanin Kitaplar AHMAD, Feroz, ttihatlktan Kemalizme, (ev.: Fatmagl Berktay Baltal), 3. Basm, stanbul, 1996. AKN, Sina, Jn Trkler ve ttihat ve Terakki, 3. Bask, Ankara, 2001. ARIKAN, Zeki, Tarihimiz ve Cumhuriyet Muhittin Birgen (18851951), stanbul, 1997. BORATAV, Korkut, Trkiye ktisat Tarihi 19082002, 7. Bask, Ankara, 2003. DALSAR, Fahri, Trk Sanayi ve Ticaret Tarihinde Bursada pekilik, stanbul, 1960. ELDEM, Vedat, Harp ve Mtareke Yllarnda Osmanl mparatorluunun Ekonomisi, Ankara, 1994. HEYD, Uriel, Trk Ulusuluunun Temelleri, (ev.: Kadir Gnay), Ankara, 2002. Hdavendigr Vilayeti Meclis-i Umumi 1329 Senesi Mzakerat, Bursa, 1330. ISSAWI, Charles, The Economic History of Turkey 18001914, Chicago, 1980. KAPLANOLU, Raif, Merutiyetten Cumhuriyete Bursa 18761926, stanbul, 2006. KN, Gndz, Osmanl Sanayi 19131915 statistikleri, 3. Bask, stanbul, 1984. SKDAR, Faruk, Eski Bursadan Notlar, Ankara, 1972.
140
Makaleler MARDN, erif, Tanzimattan Cumhuriyete ktisadi Dncenin Gelimesi, TCTA, C: III, stanbul, 1985. EKER, Nesim, Trk-Yunan Nfus Mbadelesi ve Bir Kent: Bursa, Bursa Defteri, S.1 (Bahar 1999). TOPRAK, Zafer, Milli ktisat, TCTA, C: III, stanbul, 1985. TOPRAK, Zafer, Milli ktisat-Milli Burjuvazi, stanbul, 1995.
141
ERMEN TEHCR VE TEHCRDEN DNEN ERMENLERN SKN SORUNU

Hacer ELK* zet
Bu almada 1915 ylnda uygulanan Ermeni tehciri ile 1918 ylnda tehcirden geri dnen Ermenilerin durumu incelenmektedir. Bilindii gibi 1915 ylnda Ermeni tehciri OsmanlRus Sava, Balkan Savalar ve Birinci Dnya Savann glgesinde gereklemitir. Bu karar neticesinde Ermenilerin birounun mallar; hatta eleri ve ocuklar geride kalanlara teslim edilmitir. Esasen bu dnemde Anadoluda byk bir kargaa hkimdir. Balkanlardan ve Orta Doudan birok Mslman Anadolu topraklarna g etmektedirler. Ermenilerin boalttklar yerlere yerletirilenlerin byk blmn bu grup oluturmutur. Osmanl hkmeti 1918 ylnda Mondros Mtarekesi yaplmadan hemen nce Ermenilerin geri dnmesi ynnde bir karar almtr. Geri dn karar var olan kargaay arttrm; stelik lke topraklarnda farkl g odaklarnn da iktidar sebebiyle gerektii gibi ynetilememitir. Mal ve mlklerin, hatta kadn ve ocuklarn iadesi meseleleri byk sorunlar yaratm; gayrimslimlerle Mslman halk arasnda atmalar balamtr. Tehcirden geri dnenlerin yeniden iskn ve Ermenilerin hayatlarnn normalletirilmesi yolunda Hilal-i Ahmer gibi sivil toplum kurulular, yerel halk ve Amerika Birleik Devletleri de nemli rol oynamlardr. Yiyecek, iecek ve ila balca yardmlar olmu; bunlara Ermenilerin i tutabilmesi iin verilen destekler de eklenmitir. Anadoluda zaten var olan kargaay arttran bu kararlar dnemin anlalabilmesi iin nemli ipular sunmaktadr. Bunlarn incelenmesi meseleyi soykrm m; deil mi tartmalarndan uzaklatrarak daha geni bir perspektiften bakma olana sunacaktr. Anahtar Kelimeler: Ermeni Tehciri, skn Sorunu, Ermeniler.
Abstract
This paper is about the situation of the Armenians who returned to their lands in 1918 after 1915 deportation. The Armenian deportation in 1915 realized under the shadows of Ottoman-Russian War, Balkan Wars and World War I. The decision to deport Armenians from Anatolia led to many Armenians to lose their properties and relatives in return. There is a big mess in Anatolia along 1910s, when many Muslim migrate to Anatolia from the Middle East and Balkans and fill the places evaucated by the Armenians. The Ottoman Government made a decision to let Armenians return their homes before the signing of 1918 Mondros Treaty. The decision for the return of the deported added to
* Okutman; Dokuz Eyll niversitesi, Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits.
143
Hacer ELK
the existing chaos in Anatolia, moreover the return process was not administered efficiently thanks to the different power foci in the government. The return of the properties, as well as the children and women led to big problems followed by clashes between the Muslim and non-Muslims. Associations such as Red Crescent, local people and the U.S. also had crucial role for the relocation of those returning after deportation. Food, water and drugs have been the fundamental aid items, employment efforts for the Armenians followed. The deportation and return processes provide some clues to have a better understanding of the period. Analysis of these might help to see the problems from a wider angle, compared to the vicious argument cycle of whether deportation was a genocide or not. Key Words: The Armenian Deportation, Settlement Problem, Armenians.
Giri Osmanl mparatorluunda yaayan Ermeniler 1915 ylnda dnemin atmosferinden kaynaklanan eitli nedenlerden dolay1 tehcire tabii tutulmulardr. Osmanl topraklarnn igal altnda olmas tehcirin organizasyonunda sorunlar yaratm ve hem Mslmanlar hem de Hristiyanlar arasndan byk kayplar verilmitir. Ancak yllk bir srecin ardndan 18 Aralk 1918 tarihinde alnan bir kararla Ermenilerin memleketlerine geri dnmelerine izin verilmitir. Bu kararla birlikte yaklak 300,000 Ermeni, Suriye ve Iraktan geri dnmler ve 19181920 yllar arasnda eili yerlere yeniden yerletirilmilerdir. Yeniden yerlemilerdir. Yklmak zere olan Osmanl Devletinin bu srada eitli masraflar yapt ve geri dnen muhacirlerin kaybettikleri mal ve mlklerin iadesine alt bilinmektedir. Tehcir edilen Ermenilerin yeniden iskn konusunda yazlm ok fazla kaynak bulunmamaktadr. Ariv belgelerine dayanarak bu konuda imdiye kadar yazlm en yetkin kaynak olarak brahim Erhem Atnurun Erzurum Atatrk niversitesi iin hazrlam olduu Tehcirden Dnen Rum ve Ermenilerin skn balkl yksek lisans tezi gsterilebilir. te yandan 1915 ve 1918 yllar arasndaki zaman dilimi zerine yazlm eitli kaynaklar mevcuttur. Daha sonras zerinde durulmamas muhtemelen konunun hem Ermenistan hem de Trkiye iin bir siyasi problem haline gelmi olmasdr. Her iki taraf da belli noktalardan hareketle olan bitenin soykrmla ilgili olup olmadn tartmaktadr. Tartmalarn bu soru zerine; dolaysyla tehcir dnemine younlamas tehcirden sonraki dnemin ihmal edilmesine yol amtr. ki taraf da kendi iddialarn destekleyebilmek iin tehcirden geri dnenler zerinde fazla durmamay semi gibidir. Fakat Birinci Dnya Savann ardndan yerlerinden edilen Ermeni ve Rumlarn geri dnleri iin birtakm abalar gsterilmitir. Ancak bu abalarn kime ve neye gre baarl olduu deiebilir.
1 Justin McCarthy, Tehcir Kanununa giden sreci yle deerlendirmektedir: I.Dnya Sava ncesi hkmetin askere alma ilemleri dolaysyla balayan ilk Ermeni ayaklanmalar, asker kaaklarnn Ermeni asilere katlma karar almasyla daha da iddetlenecektir. Vann igali ve zellikle sava srasnda Ermeni etecilerinin askeri adan stratejik noktalarda tehditler oluturmas, karakollarn baslmas, mahalli devlet memurlarnn ldrlmesi gibi olaylar ve zellikle de Rus birliklerinin nc hcum birlikleri olarak grev yapmalar, cephe gerisinde tacizler de bulunmalar, iletiim hatlarn kesmeleri tehciri hazrlayan artlar olmutur. bkz. Justin McCarthy, Osmanlya Veda, mparatorluk kerken Osmanl Halklar, (ev.: Mehmet Tuncel), stanbul, Etkileim Yaynlar, 2006, s.s.199-202.
144
Ermeni Tehciri ve Tehcirden Dnen Ermeniler...
nk tehcir edilenlerin mal ve mlklerinin ouna tehcirin hemen ardndan Mslmanlar tarafndan el konmutur. Geri dnlerinde mallarn iadesi gerekmi ve Ermenilere ngiliz desteinin de iin iine girmesiyle Anadoluda byk bir kargaa hkim olmutur. Bu almada Ermeni Tehcirinden dnen Ermeniler zerinde durulmas hedeflenmektedir. Ancak bu konunun aydnlatlabilmesi iin ncelikle birincil kaynaklara ihtiya vardr. Dolaysyla imdiki alma ikincil kaynaklardan iz srecektir. Elbette bu durumda yukarda sz edilen kaynaklarn konu zerinde ok durmamas skntsyla karlalmtr. Konuyu daha geni bir perspektiften sunabilmek amacyla ilk blmde Tehcir Kanunundan ve Tehcir yntemlerinden sz edilecektir. kinci blmde ise Tehcirden dnen Ermenilerin izlerinin srlmesine allacaktr. Tehcir Birinci Dnya Sava srasnda Osmanl Hkmeti 24 Nisan 1915 tarihinde bir karar alarak Ermeni komite merkezlerini kapatm, evrakna el koymu ve ileri Bakanl tarafndan 14 valilik ve mutasarrfla gnderilen emirname ile stanbulda 2345 komitaci tutuklamtr2. ddialara gre Ermenilerin karttklar olaylar byle bir karar alnmasnn balca nedeni olmutur. rnein, Kars Kale Komutannn, Kafkas Ordusu Karargah Komutanna gnderdii 23 Ocak (5 ubat) 1915 tarih ve 141 sayl gizli bir yazsnda Ermeni birliklerinin disiplinsiz hareketlerinden bahsedilmi, Karsa gelen Ermeni birlik komutanlarnn emirlere ramen, Karsa gelerek kayt yaptrmadklar, birliklerin arasnda her trl soygun, cinayet, tecavz, saldr olaylarnn grld bildirilmitir. Hkmet ncesinde isyanlarla ilgili tedbirler almaya alm ancak baarl olamamtr3. ddialara gre alnan ilk kararla tutuklananlar rgt mensubu Ermenilerdir. Bu durum ngiliz istihbarat tarafndan da dorulanmtr. Msrdaki ngiliz Askeri Ofisine Dedeaa zerinden ulaan bilgide 24 Nisan 1915 gecesi Ermeni din grevlisi, Ermeni gazetesi Puzantionun sahibi de aralarnda olmak zere toplam 1800 Ermeni yakalanarak Ankaraya gnderileceklerdi. Tutuklananlarn 500 Tanak, 500 Hnak ve kalanlar da Ramgavar partizanlardr. denmektedir4. 2 Mays 1915te Enver Paa, Van Gl ve evresinde toplanp isyan kartan Ermenilerin Rus snr tesine gnderilmelerini Talat Paadan talep etmitir. Sevk kararnn ilk iareti saylan bu yaz ile Talat Paa, Meclis-i Vkeladan karar almadan ve geici bir kanun karmadan sevk ilemini balatmtr. Ancak, Erzurum, Van, Bitlis, Halep, Mara ve Adana gibi vilayet ve sancaklarn boaltlmas ve buradaki Ermenilerin can ve mallarnn korunmas hususunda alnan tedbirler yeterli olmamtr. Rusya ngiltere ve Fransann da iin iine dahil olmasyla durum uluslararas bir hal almtr. Ardndan Talat Paa 26 Mays 1915 tarihli bir tezkireyi Sadarete
2 3 4 A. Ssl, F. Krzolu, R. Yinan, Y. Halaolu, Trk Tarihinde Ermeniler, Ankara, Kars Kafkas niversitesi Rektrl Yaynlar, 1995, s.229. Abdurrahman ayc, Trk-Ermeni likilerinde Gerekler, Ankara, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, 2000, s.63. Hikmet zdemir, Ermeniler, Srgn ve G, Ankara, 2005, s.62.
145
Hacer ELK
gndermitir5. 29 Maysta hazrlanan bir tezkire ile durum Meclis-i Vkelaya iletilmi ve sevk kanununun uygulanmas iin gerekli resmi belge hazrlanmtr6. Bylece isyanlarn olduu yerlerdeki Ermenilerin baka blgelere tanmas imknn veren bir kanun yrle girmitir7. Bu kanun 3 maddeden olumutur: Madde 1: Sefer zamanndaordu, kolordu ve tmen komutanlar ve bunlarn vekilleri ve bamsz blge komutanlar, halk tarafndan herhangi bir ekilde hkmet emirlerine, yurt savunmasna, mevcut dzene ve gvenik ilerine kar durum alan ve silahla saldran ve direnenleri grrlerse hemen askeri kuvvetlere kar koyacaklardr. Saldr ve direnmeyi kknden yok etmekle yetkili ve ykmldrler. Madde 2: Ordu ve bamsz kolordu ve tmen komutanlar, askei nedenlere dayanan casusluk ve hainliklerini hissettikleri blge halkn tek tek veya toplu olarak, memleketin dier blgelerine gnderebilirler ve oralarda oturtabilirler. Madde 3: Bu kanun yaymland tarihten geerlidir. (27 Mays 1915)8 Bu kanunla birlikte tehcir karar alndktan sonra birtakm tedbirler uygulanmaya konmutur. Hazrlanan talimatnamede u hkmler yer almaktadr: -Tahliye edilen blgelere hibir pheli ahs girmeyecektir. -G ettirilen Ermeniler, istedikleri eyalar gtrebileceklerdir. -Yanlarnda gtemeyecekleri eyalarn bozulacak olanlar satlacak, bozulmayacaklar ise sahipleri adna korunacaktr. -G ettirilen Ermeniler mallarn yabanclar hari istedikleri kiiye satabileceklerdir.9. Tehcirin ngrld blgeler ise yle sralanmtr: -Erzurum, Van, Bitlis vilayetleri, -Halep vilayetinin merkez kazas hari Belen, Cisr-i uur ve Antakya dahilindeki ky ve kasabalar, -Mara ehir merkezi hari Mara sanca, -Adana, Sis (Kozan) ve Mersin ehir merkezleri hari Adana, Mersin, Kozan ve Cebel-i Bereket Sancaklar.10.
5 6 7 8 9 10 Osmanl Belgelerinde Ermeniler (1915-1920), Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi Daire Bakanl Yaynlar, Yayn No: 14, Ankara, 1994, s.6. Yusuf Halaolu, Ermeni Tehciri ve Gerekler, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 2001, s.68. erafettin Turan, Trk Devrim Tarihi, Ankara, 1991, s.97. Yavuz Ercan, Tarihi Belgelerin Inda Ermeni ddialar, Tarih Boyunca Trklerin Ermeni Toplumu ile likileri Sempozyumu, Ankara, 1985, s.220. Halaolu, a.g.e., 2001, s.69. A.g.e., s.s.48-49.
146
Sevk edilen Ermeniler Musul ve Zor Mutasarrflklarnn, Van vilayetiyle bitiik kuzey ksmlarna, Halep Vilayetinin dou ve gneydousuna, Suriye Vilayetinin dousuna nakledileceklerdi11. Kanunun ve daha sonrasndaki talimatnamelerin uygulanmasyla ilgili olarak Osmanl Hkmeti Dhiliye, Hariciye, Harbiye, Maliye ve Adalet Bakanlklar grevlendirmitir. Muhacirin Komisyonu, skn- Aair ve Muhacirin Mdiriyeti, Emval-i Metruke Komisyonlar ile baz mahalli komisyonlar oluturulmutur12. 10 Haziran 1915te otuz drt maddelik ikinci bir talimatname kartlmtr13. Bu talimatname ile g eden Ermenilerin geride braktklar eyalarn deeri hkmete sahiplerine deneceinden terk edilmi mallar korunmu ve sahipleri adna satlmasna karar verilmitir. Yoksul kadnlarla askeri imalathanede alanlarn sevklerinin ertelenmesi de belirtilmitir14. Ayrca, bu talimatname ile tehcire tabii tutulanlara ait iinde eya bulunan binalar mhrlenip koruma altna alnm, satlmas gerekli eya ve hayvanlar satlarak bedeli hak sahibine denmi, g edenlere ait emlak ve arazinin cinsi, miktar ve kymeti belirlenerek kayt altna alnmtr15. Yrtlen tm nakil olaylarnda devlet 115 milyon kuru harcam ayrca iae bedeli olarak da yz elli milyon kuru harcanmas ngrlmtr. Bu srada tm Ermenilerin sevk edilmedii grlmektedir. 4 Austos 1915 tarihinde eitli mutasarrflklara gnderilen karar ile geride kalan Katolik nfus sevk edilmemi nfuslarnn tespit edilmesi istenmitir16. syan karan Ermenilerin ou Gregoryen mezhebinden olduundan Osmanl Devleti isyan karmayanlara bu uygulamay gerekli grmemi gzkmektedir. Yaklak 10 gn sonra da ayn ilemi Protestan Ermeniler iin uygulam ve onlar da sevke tabi tutmamtr17. 15 Eyll 1915de hasta ve kr olan Ermenilerin de sevk edilmemesi eklinde Dhiliye Nezaretinden karar kmtr18. Tehcirden Geri Dn Geri Dnn Nedenleri 1918 sonlarnda tehcir edilen Ermenilerin geri dnleri ynnde karar alnmtr. Bundaki ilk neden Osmanlnn imaj dzeltme abalardr. Osmanlnn imajnn bu dnemlerde gittike ktletii bilinmektedir19. Nitekim Ermeni Tehciri Osmanlnn Amerikada ve Avrupada negatif bir imaj edinmesine yol amtr20. zellikle Avrupada Osmanlnn Ermenilerden c alacaklar gr otaya kmtr. Bu sebeple Ermenilerin affedilmesi blgeyi kontrol altna almak isteyen Avrupa
11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 A. Akgndz, S. ztrk, R. Kara, Sorularla Ermeni Meselesi, stanbul, OSAV Yaynlar, 2008, s.319. Yldrm, a.g.e., s.21; Documents sur les Armniens-Ottomans, vol.II. s.s.91-92. 2133. Ssl, a.g.e., s.241. Osmanl Belgelerinde Ermeniler (1915-1920), s.40. ayc, a.g.e., s.66. Osmanl Belgelerinde Ermeniler (1915-1920), s.72. A.g.e., s.77. A.g.e., s.91. Guenter Lewy, The Armenian Massacres in Ottoman Turkey, Salt Lake City, The University of Utah Press, 2005, s.7. Sina Aksin, stanbul Hkmetleri ve Milli Mcadele, C.1, stanbul, Trkiye Bankas Yaynlar, 2004, s.32.
147
Hacer ELK
iin olduka nemli olmu21, hatta bu durumu propaganda olarak kullanmlar ve amalarnn Osmanllarn adaletsizlii altnda yaayan milletlerin zgrl olarak ne srmlerdir22. Tm bu olumsuz imaj silecek olan ey Ermenilerin geri dnnn salanmas olmutur. Esasen geri dnn salanmasnn ardnda yatan en nemli neden 1915 ylnda var olan artlarn 1918de deimesidir. Bilindii gibi Rusya 1917 ylnda Bolevik Devrimi sebebiyle Birinci Dnya Savandan ekilmek zorunda kalmtr. Bu durum Osmanl mparatorluunun srekli tetikte bulunduu bir RusErmeni ittifaknn oluma olasln ortadan kaldrmtr. Rusyann yokluunda Ermenilerin artk bir tehdit oluturmayaca kansna varlmtr. Hemen ardndan Brest-Litovsk Antlamasnda delegelik yapan Ahmed Nesimi Beyin Troki ile Ermenilerin geri dn zerinde konutuu bilinmektedir23. Esasen 1918 ortalarnda Osmanl-Ermeni ilikilerinin hafif bir dzelme yoluna girdii sylenebilir. Rusyann savatan ekilmesi ve rejimin deimesi sebebiyle Rusyann Ermenilere kar olan geleneksel politikasnn da deimesine neden olmutur. Daha ncesinde Ermeni isyanlar Rusya tarafndan srekli desteklenmiken; Osmanlnn Dou Anadolu ve Kafkaslardaki ilerleyii Rusyann ekilmesi ile Ermenileri endieye srklemitir. Ermenilerin Osmanlya ynelik politikalarnda, byk devletlerin de daha yumuak ve uzlamac bir tutum izlemeleri etkili olmutur. Bu gelimeler, Ermenistann ilk babakan Hovhannes Kachaznuniyi Osmanl mparatorluu ile dostluk kurmann gerektii yolundaki inanca itmitir24. Bu amalarla yola kan Avetis Aharonian bakanlndaki Ermeni delegasyonu Haziran 1918de stanbulu ziyaret etmitir25. Ziyaret sresince delegelerle Osmanl arasnda 4 Haziran 1918 tarihinde bir bar antlamas imzalanmtr. Bu antlama ile Kafkaslardaki savan sonlandrlmas ve iki devlet arasndaki ilikilerin iyiletirilmesi ynnde kararlar alnmtr26. Mzakereler srasnda Ermeni komitesinin en ok nem verdii nokta tehcir edilen Ermenilerin memleketlerine dn olmutur. Sadrazam Talat Paa onlara ncelikle kolera ve baka hastalklarla bouan nfusun dnebileceine ve tm bu sorunlarn 1 ay iinde hallolabileceine dair bir sz vermitir.27 Bu tartmalarn akabinde Osmanl Hkmeti konu zerinde almaya balamtr. 18 Nisan 1918de Meclis-i Vkela yerinden edilmi Ermeni, Rum ve Araplarn geri dn ynnde bir karar almtr. Bu kararn uygulanabilmesi iin Hkmet seferberlik btesinden 60 milyon kuru harcamtr. Austos 1918de geri dn masraflar iin 2 milyon lira daha verilmitir28.
21 22 23 24 25 26 27 28 . Ethem Atnur, Trkiyede Ermeni Kadnlar ve ocuklar Meselesi (19151923), Ankara, Babil Yaynclk, 2005, s.113. Taner Akam, A Shameful Act: the Armenian Genocide and the Question of Turkish Responsibility, New York, Metropolitan Books, 2006, s.s.214-215. Atnur, Osmanl Hkmetleri ve Tehcir Edilen Rum ve Ermenilerin skan Meselesi, Atatrk Yolu, Kasm1994. s.121. Mim Kemal ke, Ermeni Sorunu 1914-1923, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1991, s.135. Richard Hovannisian, Armenia on the Road to Independence, LA, University of California Press, 1967, s.230. Recep Karacakaya, Trk Kamuoyu ve Ermeni Meselesi, stanbul, Toplumsal Dnsm Yaynlar, 2005, s.279. A.g.e., s.281. Hikmet zdemir, Yusuf Sarnay, Turkish Armenian Conflict Documents, Ankara, TBMM Kltr,
148
Geri Dn Tarih itibariyle Osmanl mparatorluu Birinci Dnya Savann yaratm olduu kt artlarla uramaktadr. Osmanl topraklar igal altnda olup tilaf Devletleri tarafndan kontrol edilmektedir. Dolaysyla Ermenilerin yeniden yerletirilmeleri tehcir edilmelerinden 3-4 yl sonra olduka problemli bir atmosferde gereklemektedir. Osmanlda gmenlerle ilgili Muhacirun Komisyonu bulunmaktadr. Krm Savan takiben gelitirilmi bu komisyon sonrasnda daha kapsaml bir hale getirilmitir. Mart 1916da Asayir ve Muhacirin Mdiriyyeti Umumiyesi oluturulmutur29. Ardndan 22 Ekim 1918 tarihinde Dahiliye Nezaretinden eitli vilayet ve mutasarrflklara ekilen telgrafta ise, sava sebebiyle baka yerlere nakledilen Rum ve Ermenilerin iae ve iskanlarnn temin edilerek emniyet ierisinde geri dnmelerine msaade edildii bildirilmitir. Buna gre; 1)Ahval-i harbiye dolaysyla karar- askeri ile bir mahalden karlarak dier mahalle sevk edilmi olan bil-umum ahalinin karldklar mahallere avdetlerine msaade edilmesi Meclis-i Vkelaca takarrur etmi olduundan avdete talib olanlara msaade edilecektir. 2)Erzurum, Trabzon, Van, Bitlis, Diyarbakr, Mamretl-aziz vilayetleriyle Erzincan mutasarrfl dhilinde vesait-i iaenin adem-i kifayesine binaen ibu mahaller ahalisinden avdet etmek isteyenler in evvel-i emrde mahalleriyle bilmuhabere selamet-i seyr ve seyahatleri ve iae ve iskanlar esbab- temin edildike peyderpey azimetlerine msaade edilmesi muktezidir. 3)Bu karar menafi-i aliye-i memleket nazar- itibara alnarak ittihaz edilmi olduundan emr tatbikatnda katiyyen taalll ve teahhura meydan verilmeyecektir.30. Geri dn kararnn 18 Ekim 1918de resmiletirilmesinden sonra kurumun almalar hzlanmtr. Ana ama geri dnen tebaaya gvenli bir ekilde yerleecek yer bulmak, su ve yiyecek ihtiyalarn karlamak olmutur. Fakat zellikle savan yenilgiyle sonuland ve Mondros Mtarekesinin imzaland zamanda muhacirlerin yerine dnmesi olduka zor olmutur. Bu mtareke ile Osmanlnn birok iletiim ve ulam aracna el konmutur. Halihazrda elde olan tatlar askerleri bile tamaya yetmemektedir31. rnein; demiryollar artk tilaf
29 30 Sanat ve Yayn Kurulu Yaynlar, 2007, s.491. Fuat Dndar, ttihat ve Terakkinin Mslmanlar skan Politikas, stanbul, letiim Yaynlar, 2002, s.s.57-61. B.O.A. HR. M, 43/34. Alntlayan: Abdurrahman lhan, Ariv Belgelerine Gre 1915 Ylndaki Tehcir Olaynn Sivasta Uygulanmas, Dokuz Eyll niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, slam Tarihi ve Sanatlar Ana Bilim Dal, slam Tarihi ve Sanatlar Program, Baslmam Yksek Lisans Tezi, 2008, s.138. Ati, 28 Tesrin-i sani 1918 [28 Kasm 1918], Alntlayan: Atnur, Tehcirden Dnen Rum ve Ermenilerin skan Meselesi, Atatrk niversitesi, Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits, Erzurum,
31
149
Hacer ELK
devletleri tarafndan kontrol edilmektedir. Bu durum Osmanlnn o blgedeki kontroln de azaltmtr. Bunlarn hepsi ulam ve transferi zorlatrmtr32. tilaf devletlerinin tahliye edilmi Osmanl askerlerinin tanmasna izin verdii bilinmektedir33, ancak bunun tamamlanmasndan sonra demiryollarndaki kontrol ellerine almlardr34. Zaman zaman seferleri engellemiler hatta iptal bile ettikleri seferler olmutur. rnein, Eskiehir-Ankara arasndaki tren hibir sebep gstermeden igalciler tarafndan kaldrlmtr35. Hatta baz yerlerde tren yollar tamamen tahrip edilmitir36. Atnura gre bunu yapanlar yalnzca igalci gler deildir. Kuva-yi Milliye kuvvetleri de igalciler tarafndan kullanmn engellemek amacyla baz demiryollarn tahrip etmitir. Baz demiryolu kprleri havaya uurulmu, haberlemeyi engelleyebilmek iin telgraf kablolarna zarar verilmitir37. Tm bunlara bir de ekonomik zorluklar eklenmitir. Sava sonrasnda yaanan ekonomik kriz vagon saysn zaten azaltmtr. Yakt sknts bagstermitir. Gei vergileri de artmtr. Bylelikle zor artlar ve kstl olanaklar vardr38. Tehcirden geri dnenlerin tanmas iin buharl gemiler de kullanlmtr. Bu tanma iinin 1919un k aylarna kadar devam ettii biliniyor39. Geri dn yollar konusunda 1 Kasm 1918 tarihli Dahiliye Nezaretinden Hariciye Nezaretine gnderilen bir yaz olduka aydnlatcdr. Bu yazya gre, Hkmet imdiye kadar Sivasa 3160 nfus Ermeni ve 136 Rum ve Mamretlaziz vilayetine 2721 Ermeni, Canike 456 Rum ve 271 Ermeni ve dier mahallere de Rum ve Ermeni Muhacirini sevk ve iade edildii gibi Mentee ve Antalya Rumlar tamamen mahallerine gnderilmi ve teekkrleri hkmet-i mahalliye tarafndan tebli edilmidir. Bunlardan baka Tekfurda ve Edirne ahalisinden dahi bir hayli Ermeni yerlerine sevk edildii gibi zmitin Baecik Ermenileri kamilen iade edilmitir ve Ermie Drl-eytam alakadarlarna teslim olunmudur. Keza Bursa ahalisinden olup vrud etmekte olan Ermenilerle Yeniky, ile, Ayvalk Rum ahalisi peyderpey iade olunduu ve zmitdeki Ermeni Eytamyla dier darl-eytamlarda mevcud yetimler ve ahali nezdinde bulunan bi-kes Ermeni ocuklarndan biroklar da Patrikhanelere iade klnmtr. Tefsilat- anifeden anlalaca zere ahval ve erait-i hazra-i edidinden baka vesait-i nakliyenin fikdanna ramen toplam olarak 7163 Ermeni 2455 Rum yerlerine iade ve iskn edilmi ve elyevm stanbulda mevcud olup bu gnlerde sevk edilmekte olan 1083 Ermeni ve Rum nfus ilave edildii takdirde mecmuu 10601 nfusa ulam olur.40. te yandan, ne kadar Ermeninin eski yerlerine dndg hakknda kesin rakamlar bilinmemektedir. Baz yerlere ncesinden daha fazla Ermeninin yerletii
32 33 34 35 36 37 38 39 40 Baslmam Yksek Lisans Tezi, 1991, s.89. Mehmet zdemir, Mtareke ve Kurtulus Savas Baslang Dnemlerinde Trk Demir Yollar, Yapsal Ekonomik Sorunlar, 1918-1920, Ankara, Kltr Bakanlg Yaynlar, Ankara, 2001, s.s.27-28. A.g.e., s.34. A.g.e., s.43. A.g.e., s.44. A.g.e., s.122. A.g.e., s.90. A.g.e., s.88. A.g.e. O.B.E. s.s.179-180den naklen B.O.A. HR. M, nr. 43/34, Alntlayan: lhan, a.g.t., s.s.140-141.
150
durumu sz konusu olmutur. rnein Ermenilerin bir blm Bitlis ve Erzuruma dnmeyerek Adana blgesinde kalmlardr41. 1921 ylnda Ermeni Patrikhanesi tarafndan hazrlanan ve Ermenilerin yasadg yerleri ve saylarn gsteren bir tabloya gre, Anadolu ve Ortadogudaki Osmanl topraklarnda yasayan veya eski yerlerine dnen Ermeniler 644.900 olarak belirtilmistir42. Aadaki tabloda Osmanllar ve ngilizler tarafndan tehcir ncesi ve sonras rakamlar verilmitir. Osmanlnn istatistikleri 1914e ait iken; ngiltereninkiler 1918 yl sonrasna aittir43. ngilizlerin verdikleri rakamlarn abartl olduu sylenebilir. Bunun sebebi muhtemelen o blgelerde etkinlik kazanmak isteyen emperyalist devletlerin gayrimslim nfusu fazla gsterme abasdr. Esasen genel olarak grld gibi 1918-1919 yllar iin srekli bir trafikten sz edilebilir. Buna Osmanl topraklarnn igal altnda oluu da eklenince durum olduka vahimlemitir. Toplamda 300.000-500.000 gmenden sz edilmektedir44. Karkla komisyonlarn karma oluu sonucu doan kargaa da eklenmitir. ngiltere etkisi ve elbette Ermeni Patrikliinin etkisi bu komisyonlarda ok fazladr45. Dolaysyla komisyonlar Adalet ve leri Bakanlk grevlilierine ek olarak46 ngiliz ve Patriklik temsilcilerinden de olumaktadr47. stelik 60n zerinde komisyon bulunmaktadr48. Bu da demek oluyor ki, ok fazla otorite geri dnlerden sorumludur. Bu durum beklendii gibi kargaay arttrmtr. stelik tehcirden dnen Ermenilere yerletirilmeyi bekleyen 1.000.000 Mslman muhacir de eklenmitir49. Dolaysyla geri dn karar aslnda uzun ve zorlu bir srecin balangcdr. Devamnda mal ve mlklerin iadesi, dul kadnlar ve yetimler sorunu, tahrip edilen evlerin ve kiliselerin yeniden ina edilmesi, tehcirden dnenlerin yerletirildikleri yerdeki halkla uyumlarnn salanmas sorunlar ortaya kmtr. Ayrca, tm bunlarn salanmas farkl devletleri kar karya getiren sorunlar olmutur. Mal ve Mlklerin adesi Meselesi Tehcirden geri dnen Ermenilerle ilgili yaplmas gereken en nemli ey mal ve mlklerinin iadesi olmutur. Zira Asayir ve Muhacirin Mdiriyyeti Umumiyesinin Ermenilerin yerletirilmesi konusunda yararland en nemli kaynak Ermenilerin terk ettikleri mlkleri gsteren istatistikler olmutur. Bu istatistiklerde mlkleri kimlerin kullanmaya balad da detayl bir ekilde gzler nne serilmitir50. Ancak yine de tm bunlarn uygulamaya geirilmesi olduka zor olmutur.
41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 Hikmet zdemir, Kemal iek, mer Turan, Ramazan alk, Yusuf Halaoglu, Ermeniler, Srgn ve G, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 2004, s.120. A.g.e., s.121. A.g.e., s.s.26-27. Zeki Sarhan, Kurtulus Sava Gnl, C.I, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1993, s.313. Akam, a.g.e., s.275. Selahattin Tansel, Mondrostan Mudanyaya Kadar, C.I, Ankara, Babakanlk Kltr Mstearl Cumhuriyetin 50. Yldnm Yaynlar, 1973, s.107. Akam, a.g.e., s.275. Kamuran Grn, Ermeni Dosyas, C.1, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1991, s.241. Dndar, a.g.e., s.s.237-239. Dndar, a.g.e., s.88.
151
Hacer ELK
Ermenilerin tehcir sebebiyle terk ettikleri mlklerinin ou onlarn gidiiyle Mslman muhacirlere; zellikle Balkanlardan, Kafkasyadan ve Suriyeden Anadoluya g edenlere datlmtr. Kayda deer bir blm de ordu personeline ve memurlara datlmtr. Bir ksmn da ihtiyac olanlar tarafndan ele geirildii bilinmektedir. Her ne kadar bir miktar sahipsiz kalan olsa da bunun tehcir kararnn geici olduu ynnde bir kant oluturup oluturamayaca tartlr. Tehcirden geri dnle birlikte hkmet eer mlk yoksa geri dnenlerin akrabalaryla ya da iki aile birarada olacak ekilde yaamalarn belirtmitir. Ardndan Aralk 1918de Rum ve Ermenilerin Tanmaz Mallarnn adesi hakknda bir kararname kartlmtr51. Para, mcevher, ev eyas gibi tanabilir mallar ise Komisyon tarafndan kayt edildikleri ve saklandklar bankalardan alnp yerel otoritelere iletilmi ve bylelikle tek seferde yerlerine teslim edilmilerdir. Giderken mlklerini satm olanlarn da bir ou geri satn almlardr52. Tm bu nlemler ve kararlara ramen, durumun iyi ynetilemedii grlmektedir. zellikle merkezden uzak yerlerde yerel otoritelerle Osmanl Hkmeti srekli bir atma halindedir. Bu, mal ve mlklerin gerei gibi iade edilmesini zorlatrmtr53. Hatta baz yerlerde Ermeniler mlklerinin iadesi yaplmadndan mahkemelere bavurmulardr. rnein, Boazlyanda bu sebepten 178 bavuru yapld bilinmektedir54. Atiye gre ubat 1919a kadar geen sre ierisinde mal ve mlklerin %95i iade edilmitir55. Tehcirden dnenlerin ounun ubat 1919dan sonra geldikleri dnlrse bu rakam biraz yksek gzkmektedir. Bunda ngiliz Yksek Komisyonunun ve Patrikhanenin basklarnn etkisi olabilir. Zira ikisi de mal ve mlklerin iadesi grevini yapan komisyonlarda barol oynamaktadrlar. kisi de yaptklar basklarla ou zaman Osmanl Hkmetinin haberi olmadan mal ve mlk iadesi yapmlardr56. Dolaysyla Osmanl Hkmetine ar bir bask yaptklar ve belki de ona gvenmedikleri sylenebilir. Fakat hkmetin daha nce Ermenilere ait olan evlere yerlemi olan birok Mslman evden kartt ve o evleri eski sahiplerine teslim ettii bir gerektir. yle ki, bu sralarda evsiz kalan Mslman says da 100.000in stndedir57. Aslnda esas olan Osmanlnn bu krizi iyi bir ekilde ynetememi olmasdr. Fakat sonuta tehcire tabi tutulan kiilerin mallarnn ou iade edilmitir. te yandan Teslim edilen mallarn hukuki dzenlemesiyle devlet uhdesinde kalan veya satlan mlklerin nasl iade edilecei konusunda kanunlar kartlmtr. 1918 Kasm ayndan bu konuda hukuki almalara balanm ve bu almalar 8 Ocak 1923 tarihinde sonulanmtr. Burada tehcir esnasnda tasfiyeye tabi tutulan mallar hakknda Bakanlar Kurulu tarafndan bir kararname kartlmtr58.
51 52 53 54 55 56 57 58 Blent Bakar, Mallarn adesi, TrkErmeni htilaf Makaleler, (haz.: Hikmet zdemir), Ankara, TBMM Kltr, Sanat ve Yayn Kurulu Yaynlar, 2007, s.328. Atnur, Tehcirden Dnen , s.177. Lewy, a.g.e., s.208. Taha Niyazi Karaca, Ermeni Sorununun Gelisim Srecinde Yozgatta Trk-Ermeni likileri, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 2005, s.227. Atnur, Tehcirden Dnen , s.177. Tansel, a.g.e., s.63. Bilal imsir, British Documents on Atatrk, C.I, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1973, s.57. Atnur, Osmanl Hkmetleri..., s.136.
152
Bu esnada olan biteni takip edebilmek iin yerel tetkik heyetleri oluturulmutur. zellikle stanbuldan uzak tehcirin gerektii yerlere gnderilen birok heyet ngilizlerin de etkisiyle yeniden iskan dhilinde ortaya kan problemleri zmeye almlardr59. Fakat Anadoluya hkim olan kargaa ortam ve nfusun deyim yerindeyse alt st edilmi bir halde olmas sorunlarn zlmesini zorlatrmtr. Mslman Muhacirler Meselesi 1877-1878 Osmanl-Rus Sava, Balkan Savalar ve Birinci Dnya Sava sebebiyle Anadolu topraklarna g edenlerin says olduka artmtr. yle ki Birinci Dnya Sava sonrasnda Anadolunun nfusunun bete birini Balkan kkenlilerin oluturduu bilinmektedir60. Bunlarn yerletirilebilmeleri iin ou zaman yeni yerleim birimleri, kyler oluturulmutur. te yandan Biirnci Dnya Sava srasnda Arnavutlar, Bonaklar, erkezler ve Araplar Rum ve Ermenilerin boalttklar yerlere yerletirilmilerdir61. Sonu itibariyle gayrmslim nfusun boalttklar yerlere mslmanlarn yerletirildikleri ortadadr. Mslman nfus da g ederek geldiinden mlszdr. Dolaysyla bunlarn yerlerinden kartlp tekrar Rum ve Ermenilerin konmas byk bir sorun tekil etmektedir62. Esasen Dou Anadoludan g edip sonra topraklarna geri dnen gmenlerin durumu Ermenilere ait mlklerin boaltlmasn hzlandrmtr. Zaten snrlar 3 Mart 1918 tarihinde Brest-Litovsk Antlamasnn imzalanmasyla geri dnen yeni gmenler iin almtr. Antlama ile birlikte Osmanlnn Doudaki vilayetleri olan 1877-1878 Osmanl-Rus Sava srasnda kaybedilmi Kars, Ardahan ve Batum yeniden ele geirilmitir63. Ermenilerden nce bunlarn geri dnlerinin tamamlanmas Mslman-Gayrmslim atmas olmamas asndan byk nem tamtr64. Ayn zamanda bu, olas bir plebisit durumunda Dou Anadolu blgesinde Mslman nfusun azalmamas iin de gerekli grlmtr65. Bu nedenle Ermenilerin boalttklar yerlere Mslmanlar yerletirilmitir. Ancak Ermeni nfusun geri dn ynnde alnan kararlar neticesinde Mslmanlarn yerletirildikleri baz blgelerden kartlmas amalanmtr. Bundan dolay yukarda da denildii gibi byk bir kargaa olumu ve birok kimse evsiz kalmtr66. Kadnlar ve ocuklar Geri dn srecine kadar eleri tehcire uram ya da orduya alnm birok kadna Osmanl Hkmeti destek vermitir. Ayn ey ocuklar iin de geer59 60 61 62 63 64 65 66 A.g.e., s.s.136-138. Justin McCarthy, Death and Exile, the Ethnic Cleansing of Ottoman Muslims 1821-1922, Princeton, New Jersey, The Darwin Press, 1995, s.s.335-336. Dndar, a.g.e., s.s.213-214 A.g.e., s.s.88-90. Grn, a.g.e., s.234. Dndar, a.g.e., s.89. Akin, a.g.e., s.32. Akam, a.g.e., s.276.
153
Hacer ELK
lidir. Babalar tehcir edilmi, orduya alnm ya da tm aileleri tehcir edilmi ocuklar hkmetin himayesine alnmlardr. Kadn ve ocuklarn ounlukla tehcirin dnda tutulduklar bilinmektedir. Fakat ayn zamanda bunlarn Mslmanlar tarafndan kendi iradeleriyle ya da zorla alnd da bilinmektedir. Geri dn srecinde yaynlanan kararnameler hassasiyeti sebebiyle srekli bu durumdan sz etmilerdir. 30 Nisan 1916da Dhiliye Nezareti tarafndan alnan karara gre, erkekleri tehcire uram ya da orduya alnm; dolaysyla kendilerine bakacak kimsesi kalmam kadn ve ocuklar Ermenilerin ya da yabanclarn yaamad kylere ve blgelere rastgele datlacaklardr. Bunlarn yiyecek ihtiyalar hkmet tarafndan karlanacak ve geleneklere uymalar salanacaktr. Gen kadnlar ve dullar yeniden evlendirilecektir67. 12 yan altndaki ocuklar yetimhanelere yerletirilecektir. Yetimhanelerin yetmedii durumlarda bu ocuklar geleneklere gre eitilebilmeleri iin durumu iyi Mslman ailelere verileceklerdir. Zengin Mslman ailelerin olmamas durumunda ise ocuklar kyllere datlacak ve bu kyllere de aylk bir mebla denerek ocuklara bakmalar salanacaktr68. Tehcir srasnda alnan tm bu kararlarn ardndan geri dn srecinin yaanmas olduka skntl olmutur. Emniyet-i Umumiye Mdiriyeti ve Asayir ve Muhacirin Mdiriyyeti Umumiyesi kadn ve ocuklarn iadesi meselesi ile ilgilenmilerdir. Kollar yerel dzeyde bununla uram ve yetimhanelere alnm, zorla ya da kendi isteiyle evlenmi, evlatlk verilmi, Mslman olmu ya da yaplm birok Ermeni kadn ve ocuun esas kimliklerinin tespitine allmtr69. Bu srete ilk adm Mslman evlerinde tutulan ocuklarn alnmas ve ailelerine iadesi olmutur. Bu arada zaten Mondos Mtarekesinden bir yl nce kurulmu olan yetimhaneler iktisadi zorluklardan dolay kapatlmaya balatlmtr. Buradaki yetimlerin ailelei ya da cemaatleri tarafndan alnmalar konusunda duyurular yaplmtr70. Mara, Urfa, Diyarbakr, Konya, Kayseri ve Samsundaki yetimhanelerde tutulan Ermeni ocuklar ise uluslararas yardm komisyonlarna verilmeye balanmtr71. Buradan hareketle Birinci Dnya Sava bitmeden ocuklarn birounun ailelerine ya da cemaatlerine iade edildii sylenebilir. Dolaysyla sra Mslman evlerinde yaayanlara gelmitir. Srecin hzlandrlmas iin merkez ile yerel otoriteler ibirlii iine girmilerdir. Yaplan duyurularla ellerinde Ermeni ocuklar olanlarn en yakn karakola bavurmalar istenmitir72. te yandan, iade srasnda birok Trk ocuunun da ngiliz ve Fransz destei alan Patrikhane tarafndan Ermeni zannedilerek alkonduu bilinmektedir73. Celal Bayar anlarnda bu konuda o sralarda
67 68 69 70 71 72 73 Atnur, Kadnlar ve ocuklar, s.s.322-323. Akam, a.g.e., s.278. Atnur, Tehcirden Dnen ..., s.190. Ali Gler, Cemiyet-i Akvam ve Trkiyede Ermeniler ve Rumlar, Ankara, Trk Metal Sendikas Yaynlar, 2001, s.36. Kemal iek, Ermenilerin Zorunlu G, 1915-1917, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 2005, s.287. Sarhan, a.g.e., s.96. Zekeriya Trkmen, gal Yllarnda stanbuldaki Uygulamalar: Mtareke Dneminde Ermeniler tarafndan Trk ocuklarnn Karlmas ve Hristiyanlastrlmas, Kk Arastrmalar Dergisi, C.II, No.2, Ankara, Gz-2000, s.271.
154
siyah gzl Trk ocuklarnn darda bulunmasnn tehlikeli olduunu belirtir74. Dolaysyla Ermeni aileleri dald kadar Trk aileleri de tedirginlik ierisindedir75. Bu durum karsnda tedbir almak isteyen Osmanl Hkmetinin abalarna ramen Lozandaki Fransz temsilcinin de belirttii zere baz hatalar yaplmtr76. Kadnlarn durumu ocuklarn durumundan daha zordur. Hkmet ve Patrikhane Mslman erkeklerle evlenerek Mslman olan Ermenilerin kkenlerine dikkat etmeye almtr. Bu duruma ngiliz Yksek Komisyonu da dhil olmutur. Kadnlara, nceki cemaatlerine geri dndrlmeden nce emin olup olmadklar sorulmutur. steyenler iade edilmi, istemeyenlerse yeni hayatlarna devam etmilerdir77. Fakat tm bunlar ok kolay olmamtr. Kendilerine dnmek isteyip istemedikleri sorulan kadnlar ekingen cevap vermilerdir. Bazlar dnmek istem ancak bazlar akrabalarnn yaadklarndan emin olamadklarndan 3-4 yldr birlikte yaadklar kimselerle kalmay tercih etmilerdir78. Bu sre iinde ocuk sahibi olanlarn da bulunmas ngiliz Yksek Komisyonundan Amiral Calthorpeun da belirttii gibi, durumu iyice zorlatrmtr79. Sre boyunca ka tane Ermeni kadnnn cemaatine geri dnd bilinmemektedir. Ancak u var ki; birou Patrikhane tarafndan alnm ve yeniden eski dinlerini benimsemilerdir. Fakat bunlara ramen Paris Bar Konferansnda Ermeni temsilcileri Mslman evlerinde tutulan kadn ve ocuklardan sz etmilerdir80. Geri Dnten Sonra Hayat Ermenilerin hayatnn normallemesine giden srete aldklar yardmlar ok nemli olmutur. Bu srete Osmanl Hkmetinden, yerel halktan, baz sivil toplum kurulularndan, Patrikhaneden, tilaf Devletlerinden ve Amerika Birleik Devletlerinden yardm almlardr. Osmanl Hkmetinin Yardmlar Osmanl mparatorluunun kt mali durumu dnldnde tehcirden dnen Ermenilerin hayatlarnn normalletirilmesi sreci her iki taraf iin de zor olmutur. Osmanl Hkmetinin yapt ilk ve aslnda o zaman iin en nemli ey tehcirden geri dnenlerden muhta olanlarn muhacirlerin sevk, iae ve iskan masraflarnn stlenilmesi olmutur. Meclis-i Vkela bu amala yapt toplantda, masraflarn seferberlik tahsisatndan karlanmasn kararlatrmtr81. Hkmet kararlarn vilayetlere bildiren ve ii organize eden ise, Muhacirin Mdriyetidir82. Bu Mdriyet muhacirlerin tm masraflarn karlam, deniz yoluyla gideceklere
74 75 76 77 78 79 80 81 82 Akam, a.g.e., s.279. Blent Bakar, An Important Question Occured after Mudros Armistice: The Question of Turkish and Armenian Orphans, Atatrk Arastrma Merkezi Dergisi, V.XXI, No:62, Temmuz-2005, s.575. Akam, a.g.e., s.279. Gler, a.g.e., s.12. Akam, a.g.e., s.278. imir, a.g.e., s.57. Gler, a.g.e., s.Vi. BOA, MVM, 9 Kanun- evvel 1334/9 Aralk 1918, Alntlayan: Atnur, Osmanl Hkmetleri..., s.132. BOA, DH-RF, 97-245, Alntlayan: Atnur, Osmanl Hkmetleri..., s.132.
155
Hacer ELK
vapur kiralam, kara yoluyla sevkedileceklere ise tren bileti almtr. Ayrca zarar grenlerin evlerin onarlmasna83, evi olmayanlara en inaasna balanmtr. stanbula gelenlere sevk tarihlerine kadar misafirhaneler tahsis edilmitir84. Ardndan Ermenilere yardm faaliyetlerini daha organize bir ekilde yrtebilmek iin bir de komisyon kurulmutur. Komisyonda Osmanl Hkmetini hkmetini Meclis-i Ayan ikinci reis vekili Azaryan Efendi temsil etmitir. Rum, Ermeni ve Yahudi temsilcilerinin yansra komisyonda Amerika temsilcisi de bulunmutur. Yaplan ilk toplant sonucu reislie Amerikan konsolosu seilmi ve bu heyet muhacirlere yardm hususunda almalara balamtr85. O gnn koullarnda Hkmetin Ermenilere srekli deme yapmas kolay deildi. Dolaysyla tehcirden dnen Ermenilere kendi hayatlarn srdrebilecekleri retim aralar salanmtr. zellikle kylere yerletirilmi olanlar iin bunlar ok gerekli olmutur86. Onlara tohumluk ve ziraat aletleri verilmitir87. ncesinde tccar olanlardan bazlar nceki mallarn geri edindiklerinden kendi kendilerini geindirebilecek hale gelmilerdir. Yapacak bir ii olmayanlar iin ise hkmet i bulmaya abalamtr88. Hkmet ayrca geri dnenlere tbbi yardmlarda da bulunmutur. Bu, ekonomik artlar ve insanlarn srekli yer deitirmesi sebebiyle yaylm tifs gibi hastalklardan milyonlarca kiinin ld bir zamanda zellikle gerekli olmutur. Geri dnenlerin Emraz- Sariyye Mcadele Heyeti nderliinde gerekli kontrolleri yaplm ve bunlara alar yaplmtr89. Heyet, 1920 ylnn Nisan aynda geri dnenlerin yaadklar her yeri ilalam ve hepsinin giysilerini mikroplardan arndmak amacyla tlemitir90. Hastalklarn daha fazla yaylmas ile alnan nlemler artm ve Muhacir Komisyonu buralara fazladan grevliler gndermitir91. Ayrca Komisyonun, hem Mslman hem de gayrimslim muhacirlerin ihtiyalarn karlayabilmesi iin Sava Nezareti 3.000 ocuk giysisi, 2.000 byk hrka, 2.500 ift ayakkab ve 1.000 yatak balamtr92. Ayrca Kadkye yerletirilenlerden elli tanesi her gn o civarda tahsis olunan bir hamama gnderilerek banyo yaptrlmtr93. Bu esnada Bakanlar Kurulu yapt bir toplantda, Dahiliye Nezaretinin Ermeni muhacir ve yetimleri iin dzenlenen konserden elde edilecek gelirden Darlacezeye kesilen %10 oranndaki verginin alnmamasna karar vermitir. Hatta daha nceki konserlerden alnan vergilerin de iade edilmesi ynnde karar alnmtr94. Bunlardan baka, muhacirlerin 1918 senesine ait Zeytin r vergisi affedilmitir. Ayrca, tehcir srasnda kapatlan tm dini ve hayr odakl kurumlarn
83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 fham, 22 Kanun- evvel 1335/22Aralk 1919, Numro: 702, Alntlayan: Atnur, Osmanl Hkmetleri..., s.132. leri, 5 Nisan 1336/1920, Numro: 800, Alntlayan: Atnur, Osmanl Hkmetleri..., s.132. Alemdar, 14 Nisan 1335/1919, Aded: 113-1423, Alntlayan: Atnur, Osmanl Hkmetleri..., s.133. Karaca, s.227. kdam, 3 Austos 1335/1919, Numro: 8075. Alntlayan: Atnur, Osmanl Hkmetleri..., s.133. Atnur, Tehcirden Dnen , s.103. A.g.e. A.g.e., s.109. A.g.e., s.110. Bakar, Ermeni Tehciri..., s.183. Ati, 3 Kanun- evvel 1334/5 Aralk 1918, Numro: 327. Alntlayan: Atnur, Osmanl Hkmetleri..., s.134. BOA, MVM, 2 Nisan 1335/ 1919, 215/6; A.g.e.
156
tehcire denk gelen senelere ait vergi borlar affedilmitir. Muhacirler ve onlara ait tm kurumlar, 1918-1920 yllarna ait emlak, arazi ve kazan vergilerinden de muaf tutulmulardr95. Bunlara ek olarak, tehcirden geri dnenler temizlik ileri ve belediye vergisinden de muaf tutulmulardr96. Sivil Toplum Kurulularnn Yardmlar Osmanl Hkmetinin yardmlarna ek olarak eitli sivil toplum kurulularnn yardmlar da Ermenilerin hayatnn normallemesine giden srete nemli olmutur. Hilal-i Ahmer bu rgtlerden bir tanesidir. Tm imkanlarn bu ama iin seferber etmitir. Bylece gmenler ila, yiyecek, giysi ve temizlik malzemesi salanmtr. Hatta yeni alan Ermeni yetimhanesine de Hilal-i Ahmer byk yardmlarda bulunmutur97. Bu sralarda Sabah gazetesinde kan bir habere gre, Cemiyet, Adapazarna gelip, Kirazl kyne gitmek isteyen Ermeni muhacirlerin nakli iin, elli araba tahsis etmi; bununla birlikte bu kimselere giyecek ve yiyecek yardmnda bulunmutur. Ayn haberin devamnda Ermeni vatandalarmza tevzi edilmek zere Hill-i Ahmer tarafndan Kumkap Patrikhanesine 500 don, 500 gmlek, ay, eker, sabun ve daha sair erzak verilmi olduu gibi, Galatada Ermeni kulisesi komisyonuna da 300 don, 300 gmlek 100 kilo sabun, 500 kilo nohut, ay, eker ve hastalar iin bir takm mualecat verilmitir denmektedir98. Hilal-i Ahmer Cemiyetine ek olarak stanbul tabanl Sulh ve Selamet Cemiyetinin yardmlarndan sz edilebilir. Cemiyet tehcirden geri dnen Ermeniler iin Adapazarnda bir hastane yaptrma faaliyetinde bulunmutur99. Cemiyet bunun iin Sz gazetesinde bir ilan vermi ve Hilal-i Ahmerden de destek beklediini ifade etmitir100. Sonrasnda hkmete de bavuran Cemiyet, stanbuldaki muhacirlerin ihtiyalarnn karlanmasn talep etmitir. Ayrca, Bykdereden tehcir edilen Rumlarn geri dnleri ve evleri tahrip olan kiilere k dolaysyla mali yardm yaplmasn da talep etmitir101. Halkn Yardmlar Tehcirden dnen Ermenilere yerletirildikleri yerlerdeki yerel halkn da yardm ettii bilinmektedir. Ancak bu konuda elimizde detayl bilgiler bulunmamaktadr. Bir rnek Boazlyanda gerekleen yardmlardr. Burada yerli kimseler yerletirilen Ermenilere yardm edebilmek amacyla aralanda 5.500 lira toplamlar, hatta baz gmenleri de evlerinde misafir etmilerdir102. Patrikhanenin Yardmlar Tm srecin bandan sonuna kadar Ermeni Patrikhanesi aktif rol oynamtr. ncelikle yetimlere ve evsizlere maddi ve tbbi yardm salamtr.
Dstur, Tertip: 2, C. XI, s. 196, 250 Atnur; A.g.e. fham, 23 Terin-i sani 1335/23 Kasm 1919, Numro: 133; A.g.e. Seil K. Akgn, Hilal-i Ahmerden Kzlaya, C.I, Ankara, Beyda Basmevi, 2000, s.230. Sabah, 30 Terin-i sani 1334/30 Kasm 1918, Numro: 10430. Cited in 133 Atnur, a.g.m. Sarhan, a.g.e., s.55. A.g.e., s.65. Sabah, 10 Kanun- evvel 1334/10 Aralk 1918, Numro: 10440. Alntlayan: Atnur, Osmanl Hkmetleri..., s.133. 102 Karaca, a.g.e., s.227. 95 96 97 98 99 100 101
157
Hacer ELK
Ayrca tilaf Devletleri ile zaman zaman tehcirden dnenler iin ibirlii yapmtr. Patrikhane farkl birok komisyon oluturmutur. Ancak Patrikhanenin almalar yaknl dolaysyla zellikle stanbula dnen Ermeniler iin olmutur. 1918 ylnn Aralk aynda Patrikhane stanbuldaki din adamlarnn, Ermeni vekillerin ve baz zengin Ermeni tccarlarn katlmyla bir toplant dzenlemitir. Toplantnn sonunda Osmanl Hkmeti ile ibirlii iinde allmasna karar verilmitir103. lk Ermeni grubun gelmesiyle birlikte baka toplantlar da yaplmtr. Bunlarda zellikle Ermenilerin iskn, yetimlere kalacak yer ve din deitirmi olanlarn iadesi zerinde durulmutur. Ayrca Beyolu, Samatya, Kumkap ve Galata Ermeni Kiliselerinde stanbula dnen Ermeniler iin bir komisyon oluturulmas kararlatrlmtr104. Bu komisyonlarn yardmyla binlerce Ermeni gmen ve yetim Ermeni kiliseleri, okullar, yetimhaneleri ve yeni ina edilmi snaklarna yerletirilmilerdir. Fakat Patrikhanenin bu gmenlerin tm masraflarn karlayacak ekonomik kayna yoktur. Bu sebeple hem stanbuldaki dier Ermenilerden hem de diaspora Ermenilerinden yardmlar kabul edilmitir. rnein stanbuldaki zengin bir Ermeni 50.000 lira yardmda bulunmutur. Bulgaristanda yaayan Ermeniler Aralk 1918de bir komisyon oluturmu ve Osmanl topraklarndaki Ermenilere yardm gndermilerdir. Ayrca 1919 ylnn Temmuz aynda Patrikhaneye 28.000 lira gndermilerdir. ngilterede zellikle Londra ve Manchesterda yaayan Ermeniler ise Patrikhaneye 400.000 poundluk bir yardmda bulunmulardr. Ayn ekilde, Paristeki Ermeniler de aralarnda yardm toplayarak Patrikhaneye iletmilerdir. Tm bu yardmlar stanbula gelen Ermeni gmenler ve zellikle yetimler iin kullanlmtr105. tilaf Devletleri ve Amerika Birleik Devletlerinin Yardmlar tilaf Devletlerinden Yunanistan geri dnen Ermeni ve zellikle Rumlara ok fazla yardmda bulunmutur. Bunda elbette kendisinin de baz topraklar igal etmi bulunmasnn katks vardr. Ayrca, Ermenilerin geri dn ve yeniden iskan edilmesi ngiliz Yksek Komisyonunun gzetimi altnda gerekletirilmitir. Dolaysyla tm organizasyonda ngilizlerin byk rol olmutur. Mlkerin boaltlmas, Ermeni kadn ve ocuklarn durumu gibi konularda ngilterenin rol muhakkaktr. Ancak Ermenilere ngilterenin resmi otoritelerinden maddi yardmn gelip gelmedii bilinmemektedir106. Geri dn srecinin daha ilk balarnda Enver, Talat ve Sait Halim Paa, Amerikan yardmn olumsuz karlamlardr. Onlara gre; Ermeniler Amerikann yardmlarn kendi amalarna destek olarak grebilirlerdi. Bu sebepten bu devlet adam ilk balarda Amerikan yardmn engellemeye almlardr107. Fakat devlet kaynaklarnn yetersiz olmas bu durumu geersiz klm108; bylelikle 500.000 Ermeni Amerikadan yardm almaya balamtr. Osmanl Hkmeti de gmrk vergilerinden muaf tutarak Amerikan yardmnn geliini kolaylatrmtr109.
103 104 105 106 107 108 109 Sabah, 25 Tesrin-i evvel 1334 [25 Ekim 1919], Alntlayan: Atnur, Tehcirden Dnen..., s.s.115-116. A.g.e., s.s.117-118. A.g.e., s.s.118-123. Tansel, a.g.e., s.72. iek, a.g.e., s.s.258-259. A.g.e., s.260. A.g.e., s.250.
158
Ocak 1919da Yakn Dou Amerikan Yardm Heyeti stanbulda bir ofis amtr. Bu yardm heyeti ardndan, operasyonlarn stanbul ve Anadolu, Suriye ve Akdeniz, Kafkaslar olmak zere 3 temel kolda organize etmitir110. Bu organizasyon dorultusunda New Yorkta hem Ermeniler hem de Sryaniler iin 30.000.000$ hedefleyen byk bir yardm kampanyas balatlmtr. Heyetin bildirisine gre; toplanan para toplamda 4.000.000 kiinin gda ve giysi ihtiyacn karlayacaktr. Bunlardan 2.900.000 kiinin ok kt durumda olduu belirtilmitir. Tm bunlar 6 ay boyunca ayda toplanacak 5$ ile salanacaktr. Ayrca, geici olarak kullanlmak zere 50.000 ev ina edilecektir. Bu, toplamda 2.500.000$a mal olacaktr. Ek olarak, 400.000 yetim iin yetimhaneler ina edilecektir. Geriye dnenlerden ifti olanlar ya da kylere yerletirilenlerin kendi kendilerini geindirebilmeleri iin gerekli olan zirai aralarn ve tohumlarn temini yaplacaktr. Bu da ayn ekilde 2.500.000$a mal olacaktr111. Amalanan parann ksa bir srede toplanmasndan hemen sonra 1919 ylnn ubat ay ortasnda Yardm Heyeti bakan James L. Barton Amerikan Kzl Ha ile birlikte stanbula gelmitir. Geldikleri gemi ile yiyecek, giyecek ve ila getirmilerdir112. Yalnzca 1922 ylnda Yakn Dou Amerikan Yardm Heyetinin 40.000 kiiye eitli ekillerde yardmda bulunduu bilinmektedir113. Yakn Dou Amerikan Yardm Heyetinin yapt yardmlar genelde Ermeni ve Sryaniler iin olmutur. Petersona gre Heyetin asl amac zaten budur. Dolaysyla Mslmanlar ve Rumlar Amerikan yardmndan hari tutulmutur114. Atav de buna deinerek Mslmanlar aken Ermeniler Osmanl aleyhine propaganda yaparak toplanan Amerikan yardmlaryla karnlarn doyurmulardr115. Fakat Yardm Heyetinin ilk bataki arsndan da anlalabilecei zere 4.000.000 kiiye yardm edimesinden sz edilmektedir. Dolaysyla yardmlarn yalnzca Ermeniler ve Sryanilerle snrl kalmasnn amalanmad ortadadr. Nitekim Ermenilerin hayatlarnn normallemesine giden yolda Amerikan yardmlarnn da nemi ok byk olmutur.
110 111 112 113 114 115
Merrill D. Peterson, Starving Armenians, Charlottesville, London: University of Virginia Press, 2004, s.108. Near East Report for Syria, The New York Times Current History Magazine, April-May-June 1919. Gotthard Jaeschke, Trk Kurtulu Sava Kronolojisi, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1989, s.12. zdemir, a.g.e., s.157. Peterson, a.g.e., s.s.108-109. Lewy, a.g.e., s.57.
159
Hacer ELK
Sonu 1915 ylndaki Ermeni tehciri Osmanl-Rus Sava, Balkan Savalar ve Birinci Dnya Sava artlarnda gereklemitir. eitli blgelerde ayaklanmalar kararak zellikle Rusya ile ibirlii yapan Ermeniler alnan bir karar ile g ettirilmilerdir. Esasen Anadoluda bu sralarda byk bir kargaa hkimdir. Balkanlardan gelen Bonak, erkez ve Arnavut gibi Mslman gmenlere, Suriyeden gelen Araplar de eklenmitir. stelik sava artlar dhilinde hibirinin yaayacak yeri yoktur. Dolaysyla Ermenilerin ve Rumlarn boalttklar yerlere bunlar yerletirilmilerdir. Bu da ileride yaanacak olan sorunlarn bymesine neden olmutur. 1918 ylnn k aylarnda, Mondros Mtarekesi imzalanmadan hemen nce i ilerine fazlasyla karlacan anlayan Osmanl Hkmeti Ermenilerin geri dn ynnde bir karar almtr. Osmanlnn byle bir karar almasnda savatan baarsz ayrlmas, igal devletlerinin basklar, imajn ktlemesi, Rusyann savatan ekilmesiyle Rus-Ermeni ittifak tehlikesinin kalmamas gibi nedenler mevcuttur. Nitekim sonuta tarihin belki de en plansz; hatta planlanmas zor, nfus hareketi balamtr. Tehcirden geri dn sreciyle zellikle ngilizler yakndan ilgilenmiler; Partikhane ile i birlii yapmlardr. Farkl unsurlarn geri dn srecinde otorite sahibi olmas durumu daha da zorlatrm; bylelikle Ermenilere ynelik kaotik bir politika izlenmitir. Mal ve mlklerin, hatta kadn ve ocuklarn iadesi meseleleri byk sorunlar yaratm; gayrimslim ve mslman halk arasnda da atmalara neden olmulardr. stelik Ermenilerin birounun nceden yaadklar yerlere yerleemedikleri bilinmektedir. Sonuta ortada sava nedeniyle evsiz ve yurtsuz kalm gmenlere verilen Ermeni mlkleri vardr ki Ermeniler de ayn ekilde sava sebebiyle evsiz ve yurtsuz kalmlardr. Dolaysyla her iki taraf da byk zarar grmtr. Justin McCarthynin ifadesiyle, Emperyalizm ve Milliyetilik her iki tarafa da byk aclar yaatmtr116. Tehcirden geri dnenlerin yeniden iskn ve Ermenilerin hayatlarnn normalletirilmesi yolunda Osmanl hkmeti, Hilal-i Ahmer gibi eitli sivil toplum kurulular, yerel halk, Patrikhane, tilaf Devletleri ve Amerika Birleik Devletleri byk rol oynamlardr. Yiyecek, iecek ve ila balca yardmlar olmulardr. Bunlara Ermenilerin i tutabilmesi iin verilen destekler de eklenmelidir.
116 McCarthy, Osmanlya Veda, s.206.
160
KAYNAKA AKAM, Taner. A Shameful Act: the Armenian Genocide and the Question of Turkish Responsibility. New York: Metropolitan Books, 2006. AKGN, Seil K., Hilal-i Ahmerden Kzlaya, C.I., Ankara, Beyda Basmevi, 2000. AKGNDZ A., S. ztrk, R. Kara, Sorularla Ermeni Meselesi, stanbul, OSAV Yaynlar, 2008. AKIN, Sina. stanbul Hkmetleri ve Milli Mcadele., C.1., stanbul, Trkiye Bankas Yaynlar, 2004. ATNUR, . Ethem. Trkiyede Ermeni Kadnlar ve ocuklar Meselesi (19151923), Ankara, Babil Yaynclk, 2005. ---------------------. Osmanl Hkmetleri ve Tehcir Edilen Rum ve Ermenilerin skan Meselesi. Atatrk Yolu, Kasm, 1994. ---------------------. Tehcirden Dnen Rum ve Ermenilerin skan Meselesi, Atatrk niversitesi, Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits, Erzurum, Baslmam Yksek Lisans Tezi, 1991. Bakar, Blent, Mallarn adesi TrkErmeni htilaf Makaleler, Hikmet zdemir (haz.), Ankara, TBMM Kltr, Sanat ve Yayn Kurulu Yaynlar, 2007. --------------------.An Important Question Occured after Mudros Armistice: The Question of Turkish and Armenian Orphans, Atatrk Arastrma Merkezi Dergisi, C,XXI, No: 62, Temmuz, 2005. AYCI, Abdurrahman, Trk-Ermeni likilerinde Gerekler, Ankara, 2000. IEK, Kemal, Ermenilerin Zorunlu G, 1915-1917, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 2005. DNDAR, Fuat, ttihat ve Terakkinin Mslmanlar skan Politikas, stanbul, letiim Yaynlar, 2002. ERCAN, Yavuz Tarihi Belgelerin Inda Ermeni ddialar Tarih Boyunca Trklerin Ermeni Toplumu ile likileri Sempozyumu, Ankara, 1985. GLER, Ali (haz.), Cemiyet-i Akvam ve Trkiyede Ermeniler ve Rumlar, Ankara: Trk Metal Sendikas Yaynlar, 2001. GRN, Kamuran, Ermeni Dosyas, C.1., Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1991. HALAOLU, Yusuf. Ermeni Tehciri ve Gerekler, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 2001.
161
Hacer ELK
HOVANNISIAN, Richard, Armenia on the Road to Independence, LA, University of California Press, 1967. LHAN, Abdurrahman, Ariv Belgelerine Gre 1915 Ylndaki Tehcir Olaynn Sivasta Uygulanmas, Dokuz Eyll niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, slam Tarihi ve Sanatlar Ana Bilim Dal, slam Traihi ve Sanatlar Program, Baslmam Yksek Lisans Tezi, 2008. JAESCHKE, Gotthard, Trk Kurtulu Sava Kronolojisi, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1989. KARACA, Taha Ziya, Ermeni Sorununun Gelisim Srecinde Yozgatta Trk- Ermeni likileri, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 2005. KARACAKAYA, Recep, Trk Kamuoyu ve Ermeni Meselesi, stanbul, Toplumsal Dnm Yaynlar, 2005. LEWY, Guenter, The Armenian Massacres in Ottoman Turkey, Salt Lake City, The University of Utah Press, 2005. MCCARTHY, Justin, Death and Exile, the Ethnic Cleansing of Ottoman Muslims 18211922. Princeton, New Jersey, The Darwin Press, 1995. MCCARTHY, Justin, Osmanlya Veda, mparatorluk kerken Osmanl Halklar, (ev.: Mehmet Tuncel), stanbul, Etkileim Yaynlar,2006. Near East Report for Syria, The New York Times Current History Magazine, AprilMay-June 1919. SSL, Azmi, F. Krzolu, R. Yinan, Y. Halaolu, Trk Tarihinde Ermeniler, Ankara, Kars Kafkas niversitesi Rektrl Yaynlar, Ankara, 1995. Osmanl Belgelerinde Ermeniler (1915-1920), Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi Daire Bakanl Yaynlar, Yayn No: 14, Ankara, 1994. KE, Mim Kemal, Ermeni Sorunu 1914-1923, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1991. ZDEMR, Hikmet, Kemal iek, mer Turan, Ramazan alk, ve Yusuf Halaolu. Ermeniler, Srgn ve G. Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 2004. ZDEMR, Hikmet, Yusuf Sarnay (haz.), Turkish-Armenian Conflict Documents, Ankara, TBMM Kltr, Sanat ve Yayn Kurulu Yaynlar, 2007. ZDEMR, Mehmet, Mtareke ve Kurtulus Savas Baslang Dnemlerinde Trk Demir Yollar, Yapsal Ekonomik Sorunlar, 1918-1920. Ankara, Kltr Bakanlg Yaynlar, Ankara, 2001. PETERSON, Merrill D., Starving Armenians, Charlottesville, London, University of Virginia Press, 2004. SARIHAN, Zeki, Kurtulus Sava Gnl, C.I., Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1993. MR, Bilal, British Documents on Atatrk, C.I., Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 1973.
162
TANSEL, Selahattin, Mondrostan Mudanyaya Kadar, C.I., Ankara, Babakanlk Kltr Mstearl Cumhuriyetin 50. Yldnm Yaynlar, 1973. TURAN, erafettin, Trk Devrim Tarihi, Ankara, 1991. TRKMEN, Zekeriya, gal Yllarnda stanbuldaki Uygulamalar: Mtareke Dneminde Ermeniler Tarafndan Trk ocuklarnn Karlmas ve Hristiyanlatrlmas, Kk Arastrmalar Dergisi, C.II, No. 2, Ankara, Gz-2000.
163
OSMANLI TARASINDA BELEDYE DARES: ALANYA BELEDYES (1914-1915)

Nuren GRBOA* zet
Bu almada Tanzimat dneminden itibaren eitli kentsel hizmetleri stlenen belediye idaresinin kk tara ehir ve kasabalarndaki varl ve yrtt grevlerin devlet, yerel brokrasi, taradaki nfuz gruplar ve eitli halk kesimleri iin ne anlama geldiini, Alanya belediyesinin teekkl ve 1914-1915 yllarndaki faaliyetlerine bavurarak zmlemeye alacaz. almamzda, belediye tekilatnn merkezi devletin taradaki toplumsal, siyasal ve iktisadi yaama nfuz etme ve yerel eraf denetim altna alma abalarnn yansra ehir ahalisinin yaam standartlarn iyiletirerek devletin temel gc saylan nfusu retken, uzun mrl ve devlete sadk klmak gayesinin bir paras olarak kurulduunu iddia edeceiz. Alanya belediyesinin teekkl ve imparatorluun son yllarndaki faaliyetlerine ilikin bu incelememiz, devletle ounluu kk ehir ve kasabalarda yaayan tara ahalisinin eitli kesimleri arasndaki ilikilere yerel bir mercekten bakmak amacndadr. Anahtar Kelimeler: Osmanl Devleti, Tara daresi, Belediye Tekilat, Yerel Nfuz Gruplar, Ahali, Kentsel Hizmetler, Birinci Dnya Sava.
MUNICIPAL GOVERNMENT IN THE OTTOMAN COUNTRYSIDE: ALANYA MUNICIPALITY (1914-1915) Abstract

This study aims to explore the meaning of the municipal government, which performed various municipal services since the Tanzimat era, for the state, local bureaucracy, local power groups, and ordinary people in the small cities and towns, through a study of establishment of Alanya municipality and its public services during 1914 and 1915. This study will argue that municipal government was the part of the states efforts to penetrate political, economic and social life in the provinces and to take the local power groups under the control of the central state, in addition to this, it was part of the states goal to render population loyal to the state, increase its productivity and longevity through improving living standards of the city dwellers. This study on the establishment of Alanya municipality and its services during the last years of the Empire aims to scrutinize relations between the state and the provincial people most of whom lived in the small cities and towns from a local lens. Key Words: Ottoman State, Municipal Government, Local Power Groups, People, Urban Services, World Word I.
* Dr.; Marmara niversitesi, ..B.F., Siyaset Bilimi ve Uluslararas likiler Blm, (ngurboga@marmara.edu.tr).
165
Nuren GRBOA
Giri Osmanl mparatorluunda modern belediye tekilat, iktisadi, siyasi ve idari dnmlerin younlat 19. yzyln ikinci yarsnda dodu ve kurumsallat. II. Mahmud dneminden itibaren ehir idaresinde gittike etkinliklerini yitiren kad, yenieri oca mensuplar, vakflar ve lonca tekilatnn rollerini zamanla ihtisab nezareti, polis ve zaptiye tekilat gibi yeni kurulan kurumlar ve son olarak 1850lerden itibaren modern belediye tekilat devrald1. Tanzimat dneminden itibaren kentsel hizmetleri stlenmeye balayan belediyeler, bata stanbul olmak zere nce Avrupa ile iktisadi ilikilerin younlat dou Akdeniz liman ehirlerinde ve dier nemli ticaret merkezlerinde, ardndan da kentsel hizmet talepleri olmayan kk tara ehir ve kasabalarnda kuruldu2. Osmanl mparatorluunun son dnemlerinde toplumun arlkl olarak krsal tarmsal bir dokuya sahip olduu ve kk tara ehir ve kasabalarnda yaad gz nne alndnda, belediyelerin, kentleme hz dk tara yerleimlerinde faaliyetlerinin devlet ve tara halk iin ne anlama geldii sorusu nem kazanmaktadr. Biz bu makalede; Akdeniz kysnda yer alan Alanya gibi bir tara kasabasnda faaliyet gsteren belediye tekilatnn idari yaps, faaliyetleri ve Birinci Dnya Savann ilk yllarnda savan yol at iktisadi ve sosyal sorunlara kar ald nlemleri tartarak, belediye tekilatnn kk tara ehirlerindeki ileyiine dair bir resim izmeye alacaz. almamzn ana kaynaklarn Alanya Belediyesi meclisinin 1914 ve 1915 yllarnda kaydedilen meclis karar zabtlar, Konya vilayet salnameleri, Babakanlk Osmanl Arivinden eitli belgeler ve Alanya halkndan kiilerin yazd hatrat oluturmaktadr. Bu kaynaklardan yla karak Alanya belediye meclisinin ehrin sorunlar ve ihtiyalarna ilikin tespitlerini, bu ihtiyalar gidermek iin aldklar kararlar, faaliyetlerinin younlat alanlar ve tccar, esnaf ve halkn dier kesimleri arasndaki ilikileri zmleyeceiz. Osmanl mparatorluunda Modern Belediye Tekilatnn Geliimi Osmanl mparatorluunda modern belediye tekilatnn kuruluundan nce eitli mahalli nfuz gruplarnn, loncalarn, vakflarn, mahalle biriminin ve ahalinin grevler stlendii bir mahalli idare ekirdei vard. ehir idaresini stlenen kad ve yenieri ocandan eitli grevliler ehrin altyap hizmetleri, ticari yaamn denetimi ve asayiin salanmas vb. ura alanlar iin ahaliden, tccardan ve esnaftan geni lde yararlanyordu3.
1 2 Geleneksel ehir idaresindeki dnm ve modern belediye tekilatnn douu iin bkz.: lber Ortayl, Tanzimat Devrinde Osmanl Mahalli dareleri (1840-1880), TTK Basmevi, Ankara, 2000, s.s.124-130. Osmanl mparatorluunda beledi rgtlenmelerin kuruluu iin bkz.: Ortayl, a.g.e., s.s.171-186; Sddk Tmerkan, Trkiyede Belediyeler (Tarihsel Geliimi ve Bugnk Durumu), R. Zelli Basmevi, stanbul, 1946, s.54; Tarkan Oktay, Osmanl Dneminde Modern Belediye Kurumunun Douu ve Geliimi, Selukludan Cumhuriyete ehir Ynetimi, (ed.: Erol zvar ve Arif Bilgin), Trk Dnyas Belediyeler Birlii, stanbul, 2008 iinde, s.s.393-396. Ortayl, a.g.e., s.s.127-128.
166
Osmanl Tarasnda Belediye daresi: Alanya...
Buna karn II. Mahmut dneminde Yenieriliin 1826da kaldrlmasyla beraber kadlk ehir idaresindeki yaptrm gcn kaybetti. Ayn yl kurulan ihtisab nezareti esnaf teftii, vergi ve resimlerin toplanmas, narhn uygulanmas, ahalinin dzene uymasnn salanmas grevlerini stlendi. 1845te stanbulda bir polis rgt, 1846da zaptiye mirlii kurulunca ihtisab nazrlnn grevi yalnz narh ileri ve esnaf kontrolyle snrl kald4; ayrca modern beledi idarelerin kurulmasyla ihtisap nazrlnn ehir idaresindeki grevleri belediyelere devroldu. Yine de ihtisab aal tarada belediye kuruluunun gecikmesi nedeniyle 19.yy boyunca ilevini srd5. Osmanl mparatorluunda belediyelerin geliiminde 1855-1876 dnemi belediyelerin kurulu dnemi olarak adlandrlabilir6. lk belediye rgtlenmeleri bu dnemde Avrupa ile iktisadi ilikilerin younlat Dou Akdeniz liman ehirlerinde kuruldu. Kurulu dneminin model belediyesi olarak adlandrlabilecek ilk beledi rgtlenme stanbulda ortaya kt. stanbulun Krm Savanda nemli bir lojistik merkez olmasnn yan sra, Avrupadan gelen ok sayda asker, gazeteci, diplomat, tccar, salk grevlisi gibi eitli gruplarn yol at nfus art kentsel hizmet sorunlarn arttrd gibi Avrupa kamuoyunun ilgisini de ekti7. Artan sorunlara bir yant olarak, 1854te yaymlanan resmi bir teblile stanbulda ehremaneti ve 1856da da Altnc Daire-i Belediye kuruldu. ehremaneti, ehirde zaruri ihtiya maddelerinin teminini salama, narh koyma ve uygulama, yol ve kaldrm yaptrp onartma, temizlik ilerini yrtme ve esnafn kontrol, maliyeye ait vergi ve resimlerin toplanp hazineye teslimi gibi bir dizi grev stlendi8. Belediye idareleri stanbulun ardndan zmir, Selanik, skenderiye, Tunus, Trabzon, Rusuk, Varna gibi nemli liman kentlerinde ve kasabalarnda kuruldu. Limanlara yanaan tccar gemileri iin karantina ve konaklama tesisleri, artan iktisadi faaliyetler ve kent nfusu iin dzenli ehir ii ulam ve uygun salk artlar yaratmak gerekiyordu. Tanzimat brokratlar, liman ehirlerinde modern ehir hizmetlerini talep eden yerli ve yabanc ticaret kesimlerinin ihtiya ve taleplerini karlamak ve bu dorultuda kentlerin altyap ve konut sorununu zmekle kar karya kaldlar9. Sonu olarak belediyeler, 19. yzylda mparatorluun d dnya ile artan iktisadi ilikilerin yaratt ticari canllk, nfus art ve kentsel byme sonucunda, byk kentlerde eitli altyap hizmetleri, kamu salna ynelik hizmetler, ar pazar denetimi, i ve mesken alanlarnn yeniden dzenlenmesi taleplerini karlamak zere kuruldular. Beledi idareler, liman ehirlerinin ardndan benzer ihtiyalarn ortaya kt Tuna blgesi, Mezopotamya ve Suriyenin nemli ticaret ve ulam merkezlerinde kuruldu. Bu ehirleri Anadoluda Aydn, Kayseri, Konya, Gaziantep gibi baz byke merkezler izledi10. Belediyelerin ticari merkezlerde kuruluunda, ticari faaliyetlerin glendirdii yerli ve yabanc giriimci ve tccar snflarn ehir hizmetlerine yne4 5 6 7 8 9 10 A.g.e., s.s.129-130. A.g.e., s.172. Oktay, a.g.e., s.377. A.g.e., s.381. Ortayl, a.g.e., s.s.124-131. A.g.e., s.130. Osmanl mparatorluunda beledi rgtlenmelerin tara vilayetlerinde kuruluu iin bkz.: Ortayl, a.g.e., s.s. 171-186; Tmerkan, a.g.e., s.54 ve Oktay, a.g.e., s.s.393-396.
167
Nuren GRBOA
lik talepleri belirleyici oldu. rnein 19. yzyln ikinci yarsnda uluslararas ticarette imparatorluun en byk ihracat liman olan zmirde ehrin ileri gelenleri, kamu hizmeti veren imtiyazl irketlerin sermayedarlar ve ehirde faaliyet gsteren yabanc tccarn beledi rgt kurulmas talebini onaylayan Babli 1868de ehirde bir belediye tekilat kurulmasnn nn at11. Benzer ekilde, Selanikte liman tesisleri ve demiryolunun geliimi, depolama tesisleri, finans ve ticaret kurumlarnn artmas ve ehrin genilemesi ile iadam ve tccar kesiminin ticaret altyapsnn ve yerel hizmetlerin iyiletirilmesine ynelik talepleri sonucu ehirde 1868 ylnda belediye kuruldu12 . 1870lerden itibaren beledi hizmetler, iktisadi dinamizmin fazla nfuz etmedii, yeni kentsel hizmet talepleri olmayan kk tara ehir ve kasabalarna da girdi13. Tarada beledi idareler, Osmanl devletinin taray merkezi devletin denetimine almak iin yrtt kapsaml idari reformlarn bir paras olarak geliti. Osmanl merkezi brokrasisinin devlet iktidarn tarann en cra kelerine tamak arzusu beledi idareleri dem-i merkeziyeti bir idari dnmden ok modern, merkezi devletin tara zerindeki kontroln artrmaya ynelik merkeziyeti idari dnmn bir paras kld. Bu nedenle, belediye tekilatnn tarada geliimi tara idaresini merkeziletiren bir dizi idari, mali ve hukuki dzenlemeden ayr deerlendirilmemelidir. Nitekim tarada belediye tekilatn dzenleyen mevzuat imparatorluk genelinde vilayet idaresini dzenleyen 1864 Vilayet Nizamnamesinin bir paras olarak ortaya kmtr. 1867 ylnda yaymlanan iki talimatname ile 1864 dzenlemesi yenilenirken, 1871 yl Vilayet Nizamnamesi belediyelere ilikin mevzuat geniletmitir. Belediye tekilatn vilayet nizamnamelerinden ayr olarak dzenleyen ilk kanun ise 1877 yl Vilayet Belediye Kanunudur. 1877 tarihli Vilayet Belediye Kanunu, eitli deiikliklerle beraber 1930 ylna kadar yrrlkte kalmtr. Kanun, merkezi iktidara taray beledi idareler araclyla kontrol etme imkn salad iin, tarada merkeziyeti politikalar srdren kinci Merutiyet dnemi ve Cumhuriyet dnemi kurulu yllarnda hkmetler tarafndan da kullanlmtr14. Merkezi devlet, tara idaresini yeniden dzenlerken, ayn zamanda taradaki mahalli nfuz gruplarn denetim altna almak gayesi de gtmtr. Gerekten de merkezi brokrasi idari reformlar yrtrken, imparatorluun Tanzimat ncesi idari yap iinde yer alan yerel eraf, halk zerinde etki gc olmas nedeniyle saf d brakmak yerine bu gruplara resmi pozisyonlar vererek onlar taradaki idari reformun bir paras klmt. Nitekim vilayet idaresinin yeniden dzenlenmesi sonucu idari, mali ve adli ilevlerle donatlan yerel meclislerle taradaki nfuz gruplar reform srecine dhil edildi15. Devlet yeni idari reformlarla eski ayrcalklarn yitiren gruplara tara meclislerinde yer vererek bir yandan bu gruplarn sadakatleri11 12 13 14 15 Erkan Sere, Tanzimattan Cumhuriyete zmirde Belediye (1868-1945), Dokuz Eyll Yaynlar, zmir, 1998, s.54. Oktay, a.g.e., s.395. Ortayl, a.g.e., s.172. Belediye tekilatn dzenleyen talimatname ve nizamnameler iin bkz.: Tmerkan, a.g.e., s.54,154. Osmanl mparatorluunda Tanzimat sresince gelitirilen yerel meclislerin bir deerlendirmesi iin bkz.: Musa adrc, Tanzimat Srecinde Trkiye lke Ynetimi, mge Kitabevi, Ankara, 2007, s.s.287-301.
168
ni kazanmay, dier yandan da bilgi ve deneyimlerinden faydalanmay umuyordu. Yerel meclisler devlete ayn zamanda taray ynetecek kadro eksikliini ve bte sorunlarn da yerel imknlarla giderme imkn sunuyordu16. Belediye meclisleri de merkezi brokrasinin tara sekinlerini idareye dhil ettii yeni kanallardan biriydi. Tara ileri gelenlerinin belediye idaresine katlm yalnzca meclis yelii yoluyla gereklemiyordu. Belediye meclisi ayn zamanda tara sekinlerine danarak bu gruplar karar alma srelerine katyordu17; ayrca eitli esnaf, zanaatkr ve tccar gruplar belediyenin eitli mal ve hizmetlere ilikin fiyat ve tarife politikalarn kimi zaman kendi karlarna gre ekillendirebiliyor, ticari faaliyetleri kolaylatracak eitli kentsel altyap taleplerinde bulunabiliyorlard. Kukusuz belediyelerin kuruluundan nce de ehrin altyap hizmetleri, ticari yaamn denetimi ve rgtlenmesi, narh tespiti, vergilerin datm ve toplanmas ile asayiin salanmas iin yerel sekinlerden geni lde yararlanlyordu. Devletin bir takm hizmetleri grecek mali ve teknik yetersizlikleri, kadro yokluu, ulam ve haberleme imknlarnn snrll merkezi devletin mahalli gruplardan yararlanmasn zorunlu klyordu. Tarada grlen tm bu olumsuzluklara karn, Tanzimat yneticileri, eitli idari reformlarla iktidarlarn taraya yayarak bu gruplar zerindeki egemenliini pekitirmede nemli gelimeler salad18. Tara belediyelerinin kadrolar, grev ve yetkileri ve bte kaynaklar en kapsaml haliyle 1877 Vilayet Belediye Kanunuyla tanmland. Kanuna gre belediye meclisi, seimle gelen belediye reisi ve azalarn yan sra devlet tarafndan atanan tabip, baytar, mhendis gibi mavir yelerle ktip, sandk emini ve zabta-i belediye grevi gren belediye avuundan oluacakt. Belediye reisinin bakanlnda haftada iki defa toplanacak belediye meclisi ehrin sorunlarn tartacak ve ehrin ileri gelenlerine eitli konularda danacakt19. 1877ye kadar belediye reisi tara brokrasisi iinden hkmete tayin ediliyordu. 1877 dzenlemesiyle beraber, belediye reisinin belediye meclisine seilen yeler arasndan atanmas ve belediye gelirlerinden maa almas hkme baland. Meclis azalar, emlak sahibi Mslim ve gayri-Mslim erkek yurttalar arasndan seimle belirlenecekti. Yllk belirli bir miktar emlak vergisi verme, bakasnn hizmetkrlnda bulunmama koullar ehir belediye idaresini ehir erafyla snrlandrm oluyordu20. Kukusuz beledi idarelerin varl yalnzca merkezi devletin tara idaresini ve yerel nfuz gruplarn denetim altna alma araylaryla aklanamaz. Belediyeler sunduklar bir dizi kamu hizmeti ile ehir ahalisinin gnlk hayatn devlet mdahalesine am oluyordu. 1877 tarihli Vilayet Belediye Kanunu tara belediyelerinin grev ve sorumluluk alanlarn hayli geni bir ekilde tanmlamtr. Modern belediyelerin hizmet alan, ehir ahalisinin yaam standartlarn etkileyen iktisadi, sosyal ve fiziki koullar dzenlemeye ve iyiletirmeye ynelik birbirinden farkl bir dizi faaliyetten oluuyordu. Kanuna gre belediyeler lokanta, tiyatro gibi halka
16 17 18 19 20 Yonca Kksal, Imperial Center and Local Groups: Tanzimat Reforms in the Provinces of Edirne and Ankara, NewPerspectives on Turkey, 27, Fall, 2002, s.s.108-109. lhan Tekeli, lber Ortayl, Trkiyede Belediyeciliin Evrimi, Trk dareciler Dernei, Ankara, 1978, s.21. Geleneksel ehir idaresi rgt ve 19. yzyln ilk yarsndaki deiimler iin bkz.: lber Ortayl, Tanzimat Devrinde..., s.s.124-130. lber Ortayl, Tanzimattan Cumhuriyete Yerel Ynetim Gelenei, Hil Yay., stanbul, 1985, s.s.173-174. Tmerkan, a.g.e., s.57.
169
Nuren GRBOA
ak yerlerin temizlik ve dzenini denetlemek, esnafn teftii, sala aykr maddelerin satn yasaklamak, lleri ayarlamak, ekmee narh koymak ve lsz fiyatlandrmalar nlemek, pazar yerleri tesis etmek, mezbaha ina etmek, nakil vastalarnn cret tarifelerini belirlemek ve vastalarn ilerliini denetlemek gibi bir dizi etkinlikle ehrin iktisadi yaamnda dzenleyici roller stlenmiti. Ayrca, yap ilerini dzen altna almak, devlet binalarnn ina ve tamir ilerinin kefini yapmak, yol, kaldrm, lam ina etmek, suyollarnn ina ve tamirine nezaret etmek, istimlk ileri, ehir ve kasabalar sslemek ve aydnlatmak, temizlik ilerini yrtmek, umumi hellar yapmak, itfaiye tesisat ve tekilat kurmak, belediyeye ait emlak ve akar idare etmek gibi, ehrin altyap ve imar ilerinden sorumluydu. ehirdeki emlak ve akarn kymetlerini sahiplerinin isimleriyle kayt etmek ve haritalarn tanzim etmek, ehrin nfusunun saymn kaydetmek ve lm doum vukuatn yrtmek gibi istatistik, harita ve kayt ileri de belediyenin grevleri arasndayd. Belediyeler, son olarak, dilsiz ve kr ocuklarn terbiyesi, muhta ve fakirlerin tedavisi ile ilgilenmek, dilencilii nlemek ve alabileceklere i bulmak, hastane, slahhane ve sanat okullar amak gibi sosyal yardm hizmetleri de stlenmiti21. 19. yzyl Osmanl imparatorluunda kamu hizmetlerinin ekillendii ve eitlendii bir dnemdir. Beledi faaliyetlerin de iinde yer ald kamu hizmetleri alannn genilemesi, nfusun devletin siyasi, askeri ve ekonomik gcnn en temel unsuru olarak tanmlanmaya balamasyla paralellik gsterir. Nfusun devletin asli gc olarak grlmesiyle beraber, ahalinin refahn, saln ve bireylerin uzun mrln etkileyen fiziki, iktisadi, sosyal ve ahlaki koullar iyiletirmek, nfusu doal, iktisadi ve sosyal risklerden korumak devletin ana gndemini oluturmaya balad22. Bu dorultuda II. Mahmut dneminden itibaren ekillenen yeni brokratik mekanizmalar, salk, eitim, sosyal yardm, gvenlik hizmetleri, bayndrlk, imar ve ulam hizmetleri, iae alannn denetimi, doum-lm oranlarnn takibi ve iyiletirilmesi gibi, bir dizi hizmeti stlendi23. Belediyeler de kamu sal, sosyal yardm, eitim, kentsel ulam ve altyap hizmetleri, iktisadi yaamn dzenlenmesi ve denetimi, imar ve bayndrlk alannda stlendikleri kamu hizmetleriyle ehir nfusunun saln ve refahn salama iini yklendiler. ehir nfusunu etkileyen fiziki, sosyal ve iktisadi koullarn dzenlenmesine ilikin bilgi, beceri ve deneyim ise siyasi temsilcilerden ok, uzmanlarn, bilim insanlarnn ve teknisyenlerin alanna giriyordu. Bundan dolay, belediye meclislerinde ehrin imar ve planlamas, halk sal, evre temizlii ve dzenlemesi gibi meselelerin idaresi iin mhendis, belediye tabibi ve baytardan oluan mavir yeler ve zabta istihdam edilmiti. Buna karn belediyelere yklenen geni sorumluluklara ramen, uygulamada belediyelerin etkinliini snrlayan bir dizi faktr vard. Bunlardan en
21 22 A.g.e., s.s.55-56. Modern devletin oluumuyla nfus arasndaki iliki iin bkz.: Michel Foucault, Security, Territory, Population, (eds.: Michel Senellart, Palgrave Macmillian), 2007, s.s. 42-75,104. Osmanl mparatorluu balamnda modern devletin ortaya k ve nfusla ilikisi iin bkz.: Nadir zbek, Osmanl mparatorluunda Sosyal Devlet, Siyaset, ktidar ve Meruiyet (1876-1914), letiim Yaynlar, stanbul, 2002, s.67. Nadir zbek, Cumhuriyet Trkiyesinde Sosyal Gvenlik ve Sosyal Politikalar, Emeklilik Gzetim Merkezi, Tarih Vakf, stanbul, 2006, s.52.
23
170
nemlisi belediyelerin yeterli bteye ve merkezden zerklie sahip olmamalaryd. Kk ehirlerde belediyeler kadrosuz, gelirsiz, btesiz, muhasebesiz alyorlard. Snrl gelir kaynaklar devletin tahsis ettii eitli yerel vergiler, resimler ve beledi cezalardan oluuyordu. ou tara ehirlerinde vergi gelirleri dk olduu gibi, vergilerin ve beledi cezalarn tahsilinde halk pek de istekli gzkmyordu. Kt mali kaynaklarn idaresinde ise belediyeler merkezin sk denetimindeydi. Belediye gelirlerinin yeni vergi ve resimlerle artrlmas 1877 meclisinde mebuslarn direniiyle karlamt24. ngrlen beledi cezalar, cezalarn iddetine ramen beledi kolluk gcnn zayf olmas nedeniyle takip ve tahsis edilemiyordu. Genellikle vilayet ve kasabalardaki zaptiye tekilat beledi tefti ve kolluk grevini yerine getirir, bu ise beledi tefti ve cezalarn tahsisini snrl klard. Belediyenin yaptrm gcnn snrl olmas, denetim ve cezalarda belediye avuunun yeterli olmamas, zabtann beledi kolluk greviyle yeterince ilgilenmemesi belediyelerin etkin denetim yapma ve cezai gelirlerini artrma ansn da snrlyordu 25. Belediyelerin bir dier gszlk nedeni ise hem yetimi eleman yokluu hem de bte darlndan dolay kadro eksikliiydi. Belediye meclisi hem personel tayini hem de maa demelerinde yetkisizlik ve imknszlk iindeydi. Mhendis, tabip, baytar, itfaiyeci kadrolar kanun ve nizamnamelerde olmalarna karn, ou belediye bu kadrolar temin etmekte sknt yayordu26. Osmanl mparatorluunun Son Yzylnda Alanyada ktisadi Hayat Anadolunun dou Akdeniz kysnda kk bir sahil kasabas olan Alanya, hem Konyaya kervan yolu balants nedeniyle hem de dou Akdeniz ticaret yolu zerinde nemli bir iskele ve gemi yapm merkezi olmasyla Seluklu ve Osmanl mparatorluu dnemlerinde iktisadi, siyasi ve askeri adan nemli merkezlerden biri olmutur. ehrin dou Akdenizdeki iskele konumu onu Anadolu yarmadasnn ticaret ularndan biri haline getirmi, deniz ticareti ehrin geliiminde nemli bir rol oynamtr. Antik alardan itibaren ticari potansiyelinin nemli bir blmn korsanlk ve kle ticaretinin oluturduu Alanya, Seluklu ve Osmanl idaresi dnemlerinde gemi yapm merkezi ve deniz ss olarak ayr bir nem kazanmt. Kereste kaynaklar ve kazalarndan toplanan kalyoncu neferleri ile tersaneye ve Osmanl donanmasna katkda bulunan ehir27, 19. yzyln sonlarnda imparatorluun asker toplama ve sevk merkezlerinden biri haline gelmitir28. Alanyann tccar ve eraf, ticari ilikilerini Anadolunun i ehirlerinden ok Akdeniz ticaret yolu zerinde bulunan Msr, Suriye ve Kbrsn yan sra Anadolunun liman ehirleriyle srdrmtr. Alanya ayn zamanda Akdenizden Karadenize yol alan Msrl ve Suriyeli tccarlarn da nemli bir iskelesi olmutur29 .
24 25 26 27 28 29 Ortayl, Tanzimattan Cumhuriyete..., s.s.167-176. A.g.e., s.s.283-285. A.g.e., s.s.159-162. Cahit Bilim, Ariv Belgelerinde ve Salnamelerde Alanya, Alanya Tarih ve Kltr Seminerleri III, ALSAV, Alanya, 2004, s.s.198-199. Babakanlk Osmanl Arivleri (BOA) DH.MKT, nr.2596/124, 28/Za/1319(1901) ve Y..PRK.ASK, nr. 218/55, 02/Ca/1322; Ayrca bkz.: Ali Rza Gnll, Merutiyetten Cumhuriyete Alanya (19081938), Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara, 2008, s.s.26-27. Gnll, a.g.e., s.9.
171
Nuren GRBOA
19. yzylda Alanya, Antalya, Finike, Kbrs, skenderiye, Dimyat ve Rodos arasnda ileyen kkl bykl ticari gemilerin yan sra Amerikan ve Yunan kumpanyalarnn da urak noktasyd30. 1910lu yllarda Alanyal tccar, zmir, Antalya ve Akdeniz adalarna narenciye, karpuz, susam, balmumu, Trablusam, Beyrut, Kbrs, skenderiye ve Dimyata ise kereste ve kmr ihra ediyor, Antalya, Rodos, zmir, Kbrs, Dimyat, skenderiyeden ise gda maddeleri, dokumalar, mamul eya, yerli ve Avrupa rn ticari ve sanayi mallar alyordu31. Bu olumlu gelimelerin yan sra deniz ticareti Alanyay bir kaaklk merkezi haline de getirmiti. ehir, 19. yzylda youn bir ttn, barut, silah ve tarihi eser kaaklna yataklk yapyordu32. Alanyann iskele konumundan faydalanarak rnlerini Akdeniz liman ehirlerine ihra eden Alanyal tccar, ifti ve zanaatkr, zellikle 20. yzyln balarnda servet ve zenginlie kavumutu33. Dou Akdenizin eitli limanlarna mal gnderen tccar aileleri arasnda erfaliler, Hac Hseyin ve Azakolu Tevfik Efendiler saylabilir34. Yzyllar boyunca Alanyann en nemli ihracat kalemlerinden olan kereste ve odun 20. yzyl banda tccar ailelerinin servet kayna olmaya devam etmitir. Bu ailelerin banda erfaliler ve Azakzadelerin yan sra Halimaalar ve Hacikadirler slalesi geliyordu. Kereste tccar arasnda Hayate Hanm gibi kadnlara da rastlanyordu. Orman kyllerine kestirilen keresteler aylara braklarak denizle aylarn birletii yerde toplanr, buradan byk gemilere yklenerek Msra, Suriyeye sevk edilirdi35. Deniz ticareti ile zenginleen bu aileler Alanyann yerel erafn oluturuyordu. Alanyann iktisadi zenginliinin bir dier kaynan da kk apl tarm, hayvanclk oluturuyordu. Kazann dalk corafyas tarma uygun dar bir alan brakm olsa da, mevcut topraklar verimliydi. iftilerin rettii eitli rnlerin bir ksm yerli halk tarafndan tketilirken narenciye, susam ve susam ya ise deniz yoluyla eitli liman ehirlerine ihra ediliyordu. ehre dier liman ehirlerinden de eitli hububat ve gda ithal ediliyordu36. Hayvanclk ise Alanyadaki Yrklerin temel geim kaynayd. retilen tereya, yn, peynir, kei kl, bal ve balmumu daha ok i pazarda tketilirdi. Yrkler k mevsiminde sahilde odun ve odun kmr imal ederek geimini temin ederken yazlar iskelelere zahire tamakla ve yaylaclkla geinirlerdi. Yaylaclk gelenei olan Alanyal yerleik nfus Haziran bandan Eyll sonuna kadar yaylalarda kalrd37.
30 31 32 33 A.g.e., s.s.46,79. Konya Vilayet Salnamesi, stanbul, 1332, s.509 vd.; Gnll, a.g.e., s. 82. zinsiz ttn ekimiyle ilgili olarak bkz.: BOA, DH:MKT., nr.1952/114 27/L/1309 (1891); Kaaklkla ilgili bkz.: Sleyman Beyolu, XX. Yzyl Balarnda Alanyada Baz Olaylar, Alanya Tarih ve Kltr Seminerleri III, ALSAV, Alanya, 2004, s.520. rnein 1868 ylnda Alanya kazasnn vergi gelirlerinin toplam 344. 292 kuru 60 parayken, bu gelirler 1906 ylnda 2.089.728 kuru, 5 paraya, 1910 ylnda ise 3.534.266 kuru 10 paraya ykselmitir. Bkz.: Konya Vilayet Salnamesi, Konya, 1286, s.190; Konya Vilayet Salnamesi, Konya, 1322, s.168; Konya Vilayet Salnamesi, stanbul, 1332, s.375. Deniz ticareti ile uraan tccar aileleri iin bkz.: Ouz Korum, Olaylar, nsanlar, 75 Ylda Alanya, Alanya Gazeteciler Cemiyeti, Alanya, 1994, s.6. Alanyann kereste tccarlar iin bkz.: zzet Azakolu, Alanya, Reklam-Ekonomi Matbaas, stanbul, 1939, s.s.17-18; Haim Yetkin, Alanya, Dnden Bugne Alanyada Yaam, ali Grafik Matbaclk A., stanbul, Tarihsiz, s.104,145; Korum, a.g.e., s.74. hra edilen tarm rnleri iin bkz.: Konya Vilayet Salnamesi, 1332, s.s.229-230, 510; Vasos Voyacolu, Alanya, Dou Akdeniz Kltr ve Tarih Aratrmalar Vakf, Alanya, 2002, s.43. Gnll, a.g.e., s.31, 65.
34 35 36 37
172
Alanyada canl bir zanaat hayat da vard. Pamuk ekimi ve ipekbcei ehirde ipekli ve pamuklu dokumacl gelitirmiti38. 1910lara gelindiinde pamuk ve ipek dokumacl ounluu evlerde kurulu el tezghlarnda srdrlyor, retilen mendil, orap, elbiselik kumalar daha ok yerel ihtiyalar karlamak zere tketiliyordu. Evlerde ayn zamanda hal ve kilim, yatak takmlar, elbise ve alaca basma da dokunuyordu. Dokumalarn bir ksm da Anadoluya ihra ediliyordu39. Alanyadaki ticaret ve zanaat hayat canl bir ar hayat yaratmt. Birinci Dnya Savana kadar ehrin arlarnda zanaatkr tccar ve Yrklerin ilettii 483 dkkn, 95 dkkn, 7 frn,1 otel, 1 lokanta,1 hamam, 2 imalathane,9 kahvehane, 9 meyhane vard40. ar sakini ekmekilik, berberlik, bakkallk, algclk, ayakkabclk, terzilik, demircilik, kalayclk, marangozluk, dokumaclk, ta iilii, nakliyecilik, nalbantlk, semercilik gibi eitli zanaatla geiniyorlard. arnn Yrk sakinleri ise dalardan getirdikleri peynir, yourt ve tereyan arda satyordu41. Alanya, Birinci Dnya Sava ncesinde Osmanl mparatorluunun birok ehrinde olduu gibi, etnik ve dinsel bakmdan karma bir nfusa sahipti. Arlkl olarak Mslman Trk nfusun yaad kazann nemli bir Ortodoks Rum nfusu da vard. 19. yzyln sonlarnda ehirde artan ticari canlla nfus art elik etmiti. Kazann nahiye ve kyleri ile birlikte 1899 ylnda 21.986 olan toplam nfusu, 1914e gelindiinde 51.248e ulamt42. Alanyada nemli bir Yrk nfusu da vard. Osmanl idarecileri 1910larda Yrk airetlerin yerletirilmesi ile urasa da baar kaydedememiti43. Nfus artyla beraber ehrin servet sahipleri sur iini yava yava terk ederek sur dna yerlemi, 1914de gelindiinde sur dnda ba ve baheler arasnda yeni mahalleler olumutu44. Ancak Birinci Dnya Sava bu gelimeyi durdurmu, 1917 ylnda kasaba merkezinin nfusu 7.285e gerilemiti45. 19. yzyl sonundan itibaren savalar ve gler Alanyann nfus dengelerini ve topluluklar arasndaki ilikileri de deitirmeye balamt. rnein 1899 ylnda Giritten gelen Mslmanlarn bir ksm Alanyaya yerletirilmi, ancak gmenlerin yerletirilmesi bir dizi soruna yol amt46. 1912 ylnda ise Giritten gelen muhacirler gn yaratt fkeyi Rum nfusa yneltmiti47. Milli mcadele yllarnda ve sonrasnda ise Rum nfusun Alanyay terk etmesiyle kaza nfusunun tm Mslman Trk unsurun egemenliine girdi.
38 39 40 41 42 43
44 45 46 47
Voyacolu, a.g.e., s.38; Azakolu, a.g.e., s.s.7-9. Voyacolu, a.g.e., s.48; Gnll, a.g.e., s.77. Konya Vilayet Salnamesi, 1332, s.656. Voyacolu, a.g.e., s.53. Konya Vilayet Salnamesi, Konya, 1317, s.210; Konya Vilayet Salnamesi, stanbul, 1332, s.359. Alanyann gebe Yrk airetlerinin devletle ba genellikle ho olmamtr. Yrklerin rettii ham deri ve ynn eskisi kadar alc bulamamas Yrklerin geim koullarn bozmu, XVII. Ve XVIII. Yzyllarda Yrk airetlerin isyanlar patlak vermitir blgede. Devletin Yrkleri yerletirme abalarnn da bu isyanlarda pay vardr. Alanyadaki Yrk airetlerle devlet arasndaki ilikiler iin bkz.: Gnll, a.g.e., s.65. Konya Vilayet Salnamesi, 1332, s.656; Ayhan Yksel, Alaiye Kazasnn Sosyal ve Ekonomik Durumu, Alanya Tarih ve Kltr Seminerleri III, ALSAV, Alanya, 2004, s.528. Gnll, a.g.e., s.35. BOA, DH.MKT. nr. 2337/21, 26/z/1317(1899); BOA, Y..PRK.KOM, nr. 10/47 10/B.1317; BOA,Y. PRK.KOM. nr. 10/46, 26 /C/ 1317; BOA, A}MKT.MHM, nr 508/5, 02/C/1317. Voyacolu, a.g.e., s.40.
173
Nuren GRBOA
Alanya Belediyesinin Geliimi ve Yerel Eraf Alanya belediyesinin kuruluu Alanyann idari statsnn de deitii bir dneme denk gelir. 1846 ve 1847 tarihli devlet salnamelerinde Konyaya bal bir sancak olarak grnen Alanya, 1868de Konya vilayetine bal Antalya-Teke sancann bir kazas olur48. Alanya belediyesinin kuruluu ise bu idari dzenlemeyi takip eder. Belediye kadrosunun kayd Konya vilayet salnamesinde ilk kez 1874 ylnda grnr. Alanyann idari statsndeki deiimin ve belediyenin kuruluunun ayn dnemlere denk gelmesi tesadf deildir. Osmanl tarasnda belediye tekilatnn kuruluu, Osmanl tarasnn idari olarak yeniden yaplandrld bir evreye denk gelir. Birok tara ehrinde olduu gibi Alanyada da belediye meclisi yeleri ehrin eitimli kesimleri ve varlkl ailelerin yer ald eraftan oluuyordu49. Alanya belediyesi meclis yelerinin kaytlar Konya vilayet salnamelerinde ilk defa 1874 ylnda grlr50. 1877ye kadar mal mdr bakanlnda, 2si Rum 5i Mslman olmak zere toplam yedi kiiden oluan bir meclis almalar srdrmekteydi51. 1877den sonra belediye reisi olarak salnamelerde yer alan kiiler hakknda ise yeterli bilgimiz olmamakla beraber 1905 ylndan itibaren belediye reislii yapan kiilerin ticaret ve zanaatla uraan Alanya erafndan geldiini syleyebiliriz. rnein 1905-1927 yllar arasnda Alanya belediye reisi olan Hac Nuri Efendizade Ahmet Talat (Grgn) Bey, Alanyann nfuzlu kiilerinden, byk iftlii ve geni arazileri ile tannan biriydi52. Ahmet Talat Beyden sonra 1927-1930 yllar arasnda belediye reisi olan Hsn (ifa) Bey ise Alanyann nde gelen ailelerinden, kuyumculuk, kereste ve narenciye ileri ile uraan ifa ailesinin mensubuydu53. Sonraki dnemlerde Alanyada belediye reislii yapm kiiler ehrin ulema, tccar ve eraf ailelerinden gelmeye devam etti54. Kukusuz belediye reisleri, stlendikleri yeni grevlerle hlihazrdaki mahalli nfuzlarn pekitirmi oluyorlard. Belediye reisliinin salad g, yerel eraf ve brokrasi arasnda da yeni saflamalarn oluumuna ve mcadelelere yol ayordu. rnein, belediye reisi Ahmet Talat Beyin kart iddia edilen yolsuzluk ve rvet olaylar yerel eraf ve brokrasi arasndaki g ilikilerini yanstmaktadr. Talat Beyin intihab muamelatna fesad kartrd ve frunclardan ve sair esnaftan rvet ald55 91 imzal bir ikyet telgrafyla Sadarete ihbar edilmi, ikyetiler adna Tevfik isimli ikyeti Talat Bey hakknda tahkikat yaplmasn yerel otoritelerden istemise de reis-i merkumun buraca olan nfuz- fevkaladesi ve eraf- belde denilen
48 Alanyann Osmanl mparatorluu ve Cumhuriyetin ilk yllarndaki idari statsndeki deiiklikler iin eitli kaynaklar farkl olmakla beraber birbirine yakn tarihler vermitir. Bkz.: brahim Hakk Konyal, Alanya, Ayaydn Basmevi, stanbul, 1946, s.s.254-264; Yurt Ansiklopedisi, Trkiye, l l: Dn Bugn, Yarn, C.2, Anadolu Yaynclk, stanbul, 1981, s.751; Gnll, a.g.e., s.s.14-15, 35. Eraf kkenli belediye reisleri ve meclis yelerinden rnekler iin bkz.: Necmettin alkan, Kuruluundan Gnmze Kayseri Belediyesi, Kayseri Bykehir Belediyesi, Kayseri,1995, s.s.38-87; Murat Kkuurlu, Erzurum Belediyesi Tarihi, Erzurum Kitapl, Erzurum, 2008, s.s. 40-60. Konya Vilayet Salnamesi, 1291, Konya, s.61. Konya Vilayet Salnamesi, Konya, 1292, s.61; Konya Vilayet Salnamesi, Konya, 1294, s.78. Korum, a.g.e., s.s.28-29. Yetkin, a.g.e., s.s.144-159. Korum, a.g.e., s.8 ve s.s.128-129. BOA, DH.MKT. nr. 2675/98, 12/Za/1326 (Hicri).
49 50 51 52 53 54 55
174
kimselerle karabet ve irtibat56 bu otoriteleri korkutmu, Talat Beyin cebabireden, hamisi Doanzade Cemal Beyin yardmyla mesele vilayet merkezine nemsiz bir hadise olarak bildirilip kapatlmt57. ikyetilerin, Alanyann hangi toplumsal katmanlarna dhil olduklarn bilemiyoruz; ancak imzaclarn beledi faaliyetlerin daha ok ehrin iktisadi yaamna younlamas nedeniyle belediye tekilatyla en sk ilikiye giren esnaf, zanaatkr ve tccar arasndaki honutsuz gruplardan olma ihtimali yksek grnyor. Alanya erafn oluturan bu honutsuz gruplarn yine eraftan olan Talat Beye kar aldklar muhalif tutum eraf arasndaki blnme ve rekabeti gsteriyor. te yandan Talat Beyin yerel brokrasinin bir yesi olmas, toplumsal nfuzu ve brokrasi ile yakn ilikileri olan bir ksm eraftan ald destek, hakkndaki tahkikatn yerel brokratik mekanizmalarca iletilmemesine yol am grnyor. Bu nedenle, ikyetiler, tara brokrasisini aarak merkezi brokrasi ile ittifak arayna girmi, telgraflarn dorudan Sadarete gndermilerdi. Talat Bey vakasnn genel olarak tara eraf, yerel brokrasi ve merkezi brokrasi arasnda cereyan eden mcadeleleri gsterdiini syleyebiliriz. Kukusuz belediye meclis yelii ve reislii Talat Beye sosyal ve siyasal iktidarn yerel dzeyde pekitirmesine olanak tand gibi, dier belediye meclisi azalarna da benzer imknlar sunuyordu. Alanya belediyesi meclisinde yer alan seilmi azalara ilikin bilgilerimiz, Konya Vilayet Salnamelerinde ve meclis karar defterlerinde yer alan ye isimleri ve imzalaryla snrldr. Belediye meclislerine seilme koullar gz nne alndnda, en azndan 1920 ylna kadar, azalarn mlk sahibi Mslman ve Gayrimslim eraftan geldiini syleyebiliriz. Alanya Belediyesinin ktisadi Alandaki Faaliyetleri Alanyada belediyenin ana faaliyet alan, iktisadi ve sosyal yaamn canl merkezleri olan ar ve iskeleydi. ar ve iskele, esnaf, tccar, zanaatkr, ahali, belediye meclis azalar, mavir yeler ve dier yerel ynetim birimlerinin birbirleriyle eitli biimlerde irtibata getikleri alanlard. eitli mal ve hizmetlerin retimi, dolam ve tketiminin tanzimi ve iktisadi yaamn srmesi iin gereken altyap hizmetleri belediye idaresini yerel esnaf, tccar ve ahaliyle srekli temas haline sokuyordu. Bunun bir sonucu olarak, belediye meclisinin ald kararlarn odan da ar ve iskele oluturuyordu. 1914 ve 1915 yllarnda belediyenin ardaki en nemli uygulamalarndan biri temel tketim maddelerine narh koymakt. Kukusuz modern belediyelerin kuruluundan nce de narh tespiti ve fiyat denetimi ehir idaresinin ana faaliyetlerinden biriydi. Bununla birlikte iaeci bir iktisadi zihniyetten liberal iktisada gei piyasa ilikilerinin dzenledii serbest bir fiyat rejimine de gerektirmiti. Bunun yansmalarndan biri ise narh kapsamndaki kalemlerin daraltlmasyd Nitekim 1865 ylnda narh usul imparatorluk genelinde ekmekten baka tm ihtiya maddeleri zerinden tmyle kaldrld58.
56 57 58 A.g.b. A.g.b. Ortayl, Tanzimattan Cumhuriyete..., s.s.186-189.
175
Nuren GRBOA
Alanyada 1914 ve 1915 yllarnda ekmein yan sra ette de narh uygulanyordu. Bu iki temel tketim maddesine narh uygulanrken frnc ve kasap esnaf kontrol altnda tutulduu gibi, iki temel tketim maddesinin arz kr mekanizmasnn ksmen dnda tutularak ahalinin zaruri ihtiyalar gvence altna alnm oluyordu; ayrca ette narh uygulamas, et narhnn 1865 ylnda kaldrlmasna ramen tara ehirlerinde uzunca bir sre devam ettiini gsteriyor olabilir. Anadolunun tara ehirlerinde kesime uygun hayvanlarn tarmsal retimde ve tamaclktaki nemi, eti kt bir gda maddesi haline getirmi olabilir. Bu yllarda Alanyada iki gdann da fiyat tespitinde arzdaki mevsimsel dalgalanmalar ve ulam maliyetleri etkili oluyordu. rnein yerel ihtiyac karlayacak miktarda ekmeklik buday retemeyen Alanya un tedarikinde denizle ulaabilecei en yakn merkez olan Antalyaya bamlyd. Bundan dolay belediye Alanyada satlan somun ekmein narhn Antalyadan getirilen unun sat fiyatna hamaliye ve navlun creti ekleyerek tespit ediyordu59. Frtnal havalarda Antalyayla deniz ulam kesildii zaman frnclarn eldeki ikinci kalite undan belediyenin kararyla ekmek yapmalarna ve tespit edilen fiyattan satmalarna izin veriliyordu60. Fiyatlarn belirlenmesinde frnc esnaf belediye meclisine sunduu dilekeler ile etkili olabiliyor, zellikle deniz ulamnda maliyetin artt k aylarnda belediye frnclarn fiyat art taleplerini dikkate alyordu61. Benzer fiyat dalgalanmalar ette de grlyordu. Alanyada hayvanclk yaplmasna karn et kt bir tketim maddesiydi. 1910larda Alanyada henz dzenli et kesimi yapan kasaplar yoktu. Et, ancak bahar ve yaz aylarnda dikici esnaf deri elde etmek ya da kyllerden alacaklarn kurtarmak iin kei ve koyun alp kestiklerinde bollayordu. Et narhn etkileyen en nemli faktr kesim hayvanlarnn mevsimlik arzyd. Etin fiyat kesimlik sr ve koyun saysnn bollat bahar aylarnda belediye tarafndan drlrken, ktlat k aylarnda tekrar ykseltiliyordu. Kukusuz tpk frnclar gibi, kasaplar da et narhnn tespitinde rol oynuyor, fiyat art talepleri belediye tarafndan dikkate alnyordu 62. zellikle Birinci Dnya sava yllarnda sava ekonomisinin yaratt, darlk, karaborsa ve ihtikr, mal ve hizmetlerin denetimi ve temel tketim maddelerinin adil datm meselesini nemli hle getirmiti. Zaruri gda maddelerinde narh tespiti ve fiyat denetimi sava ve ktlk gibi olaanst dnemlerde daha byk nem kazand. Mal ktlnn yaratt hzl fiyat art esnaf ve tccara yksek kr frsat yaratrken ahalinin iaesini de tehlikeye dryordu. Birinci Dnya Savann ardndan Osmanl topraklarnda seferberlik ilan ile birlikte fiyat hareketlilii ve mal darl Antalya arsna da hemen yansmt. Alanya kaza ahalisi iaesini byk lde Antalya, Kbrs ve Suriyeden deniz ulamyla salyordu. Ancak savala beraber deniz yolunun ablukaya alnmas Alanyada nemli bir iae sknts yaratmt63. Nakliye aralarna el konulduu iin iaenin komu kazalardan karayoluyla karlanmas imkn da kalmamt. stelik yakn kazalarn iaesi
59 60 61 62 63 1915 Alanya Belediyesi Encmen Kararlar Defteri, DAKTAV, Alanya, 2003, sra no.120. 1915 bel. def., sra no.16. 1915 bel. def., sra no.132. 1915 bel. def., sra no.38, 45 ve 55. BOA,DH.E.U.M.3.b. nr.6/57, 15//1333(1915).
176
ancak kendi ihtiyalarn karlayacak dzeydeydi64. Asker sevkiyatyla kazada ylan askerin iaesi de mal darln artrmt. Resmi kaytlara yansyan bilgilere gre, sava dier temel tketim maddelerinin de arzn tehlikeye drd. Seferberlik baladnda belediye meclisi ilk nlem olarak narha tabi maddeleri genileterek gazya, eker, tereya, karpuz, taze zm gibi eitli tketim maddelerine de narh koyarak, karaborsaclarn cezalandrlmas iin kaymakamlk ve polis komiserliine bavurdu65. lerleyen aylarda narh uygulamas genileyerek makarnadan, kahve, karpuz ve pirince, kibritten kna ve sabuna uzanan eitli temel tketim maddelerini de kapsad gzlendi66. Mal ktl temel tketim maddelerinin kalitesini de etkiledi. nce ekmekler bozuldu, arkasndan belediye frnc esnafndan eitli kiileri ekmekleri eksik, hamur ve siyah olduu iin para cezasna arptrd67. Benzer ekilde kahveye arpa kartrarak piirip satan kahvecinin hem kahvesini denize dkm, hem de para cezas verdi68. Belediyenin bu yllarda urat dier bir sorun ise ihtikrd; ancak belediyenin ne fiyat tespiti ne de para cezalar etkili oluyordu. zellikle gazya ve ekerde ihtikrn nne geilemiyordu. Tccar ve esnaf para cezalarna arptrlmalarna karn,69 belediye para cezalarnn tahsilinde glk ekiyor, yaptrm gc olmad iin, kaymakam ve polisten yardm istiyordu70. Savan balad aylarda zaruri ihtiya maddelerinin sat ve datm belediye, tketiciler ve esnaf-tccar arasnda nemli bir mcadele konusu oldu. Narh tespitinde esnaf da tketici de kendi ihtiya ve beklentileri dorultusunda belediye meclis kararlarn etkilemeye alyordu. rnein sat fiyat maliyetleri karlamad iin gaz satnda sknt yaadklarn beyan eden gaz tccarnn ikyeti dikkate alnarak gazn fiyat ykseltildi71. Fakat eker satan esnaf, gaz tccar kadar ansl deildi. eker darl eken kahveciler ve halk belediyeye bavurarak skntlarnn giderilmesini istemi, fahi fiyatla satlmak zere bir maazada bekletilen ekere el koyan belediye bedelini sahibine demek zere ekeri halka satmt72. Belediye meclis yelerinin, taleplerini yerine getirdii ya da cezalandrd esnaf ve tccarla kiisel ya da ticari ilikileri olup olmadna dair bilgiler elimizde yok; ama esnaf ve tccarn bir ksm belediye meclisinde yer alan aza tarafndan bu tip ilikiler sonucunda kayrlrken, bazlar da cezalandrlm olabilirler. Alanya gibi kk bir kazada muhtekirlerin yakalanmasnda ahali kadar rekabet hlindeki esnafn da birbirlerini ihbar etmesi etkili olmu olabilir. Belediyenin ihtikra kar ald bir dier nlem de ehre toplu miktarda giren mallarn datmna mdahale etmekti. rnein Antalyadan gelen be kayk maln sahipleri belediyeye arlarak mallarn narh zerinden vesikayla satlmas
64 65 66 67 68 69 70 71 72 Birinci Dnya Savanda Alanyadaki iae sknts iin bkz.: Sleyman Beyolu, Sava Yllarnda Alanya (1914-1918), Alanya Tarih ve Kltr Seminerleri III, ALSAV, Alanya, 2004, s.s.293-295. 1915 bel. def., sra no.109, 110, 111. 1915 bel. def., sra no.115. 1915 bel. def., sra no.112. 1915 bel. def., sra no.152. 1915 bel. def., sra no.113, 115, 125, 125. 1915 bel. def., sra no.138. 1915 bel. def., sra no.155. 1915 bel. def., sra no.145.
177
Nuren GRBOA
salanm, bylece karaborsacln n alnmaya allmt73. Benzer ekilde Duyun- Umumiye idaresinden satn aldklar tuzu tketicilere satan esnaf, artan enflasyona kar krlarn korumak iin tuza zam yapyorlard. Gelimeler karsnda belediye tuza narh koymakla kalmam, fahi fiyattan satlar engellemek iin tketicinin tuz sat yapan Duyun- Umumiyeden perakende alm yapabileceine karar vermiti74. ar ve iskele Alanya belediyesinin hem en nemli gelir kayna hem de gider kalemiydi. Esnaf ve tccardan alnan eitli vergiler, kiraya verilen belediye mlkleri ve beledi kurallarn ihlali durumunda kesilen para cezalar belediye gelirlerinin nemli bir ksmn oluturuyordu. Bylece merkezi devlet belediye idaresinin giderlerini yerel kaynaklarla karlamaya alarak merkezi bte zerindeki yk hafifletmeyi hedefledii anlalmaktadr. Belediye iin gelir olan vergi ve cezalar, kukusuz esnaf ve tccar iin giderdi. Dolaysyla vergi ve cezalar belediye ile ticari kesimler arasnda nemli bir ihtilaf alanyd. Beledi kurallarn ihlali nedeniyle kesilen para cezalarnn yan sra devletin belediyelere brakt eitli vergi ve resimler belediye btesinin en nemli kalemleriydi. Belediye vergi ve cezalarla ar zerinde denetim kurduu gibi, gelir de elde ediyordu. rnein esnaf dkkn nnde mal tehir etmek iin at sergi iin belediyeye sergi resmi deyerek ruhsat alyor, ruhsatz esnaf cezalandrlyordu75. Bunun dnda aar dellaliye vergisi, kefalet vergisi, odun vergisi, kesim ve hayvan vergisi, kantar vergisi adlar altnda tccar ve esnaftan vergi toplanyor ve bu vergiler belediye sandna gidiyordu. Belediyenin esnafa kiraya verdii emlak de dier bir nemli gelir kaynayd. Esnaf ve tccara gelince, hem beledi cezalar hem de vergileri ve kira borlarn demekte ayak diretiyordu. Belediye ise ceza ve vergileri toplamak iin yeterli yaptrm gcne sahip olmad iin sklkla kaymakamlktan yardm istemek zorunda kalyordu76. Kanun ve nizamnamelerle belediyelere yklenen geni bir sorumluluk alan olmasna karn uygulamada belediyeler yeterli bteye ve bte zerinde zerklie sahip olmadklar iin, sunduklar hizmetlerden en ok yararlanan ticari kesimlerin direnii ile karlayordu. Alanya rneinde grdmz gibi aslnda tarada ou belediye vergi ve gelirlerini toplayamyordu.77 stelik belediye ve dier devlet kurumlar arasnda tahsis edilen eitli yerel vergiler, zaman zaman el deitirerek birinden dierine kaydrlyor, rnein, maarife kaydrlan bir gelir kalemi ile retmenin maa denirken, belediye tabibi ve salk memuru tahsisatsz kalyordu78. 1914 ylnda belediye gelirlerine ilikin karlan kanunlarla belediye btelerinde baz iyiletirmeler yaplsa da sava, belediyelere az da olsa tahsis edebildikleri gelirlerden de mahrum kalmalarna yol at79.
73 74 75 76 77 78 79
1915 bel. def., sra no.151. 1915 bel. def., sra no.147. 1915 bel. def., sra no.29. eitli rnekler iin bkz.: 1915 bel. def., sra no.96, 134, 135, 136, 137, 139, 140, 149. Ortayl, Tanzimattan Cumhuriyete..., s.s.167-176. Gnll, a.g.e., s.s.58-59. Kkuurlu, a.g.e., s.s.125-126.
178
Alanya Belediyesi ve Altyap Hizmetleri Alanyadaki en nemli ihtiya kukusuz kara ulamyd. Deniz ulam ak olmasna karn k aylarnda ve frtnal havalarda gvenliini yitirmesi, can ve mal kaybna yol ayordu80. stelik Birinci Dnya Sava yllarnda olduu gibi kazann denizden ablukaya alnmas denizden ulamn tmyle kesintiye uratabiliyordu. ehre karadan ulam imknlar ise ok snrlyd. Alanya gibi karadan dalarla evrelenmi bir ky kasabasnda mal, hizmet ve insan hareketliliini salayacak bir yol ann olmay zellikle tccar tarafndan ikyet konusu oluyordu. Kaza, 1910lu yllarda civar kasabalar da dhil hibir yere ose yollarla bal deildi. Akseki, Bozkr, Karaman ve Anamur arasnda bir kervan yolu varsa da tccar bu yoldan maln ancak deve srtnda tayabiliyordu. Yolun gelitirilmesi talepleri ise bte darlndan karlanamyordu. rnein 1919 ylnda Alanya-Bozkr yolunun masraflarnn karlanarak umumi bir yol haline getirilmesi talebi ret edilmiti81. AntalyaAlanya arasnda patika yol bile yoktu. nsan ve hayvan nakli dalardan ve tarlalardan geilerek yaplrd. Ancak zellikle k aylarnda kprlerin yetersizliinden dolay dere ve aylardan gemek byk sorun oluyor, yolcular yaamlarn yollarda kaybediyor,82 posta arabalar sel nedeniyle nehre uuyordu83. II. Merutiyet yllarnda Alanya kaza merkezinde de ne cadde ne de yol ve kaldrm vard. Sokaklar dar ve kullanszd84. Belediyenin yol, kaldrm ve kpr yapmnda kullanabilecei yeterli btesi ve insan gc yoktu. rnein belediye meclisi 1914 ylnda, Dim nehri zerine yaplacak kprnn masraflarn azaltmak iin kerestenin civar ormanlardan parasz olarak kestirilip tedarik edilmesine karar verilmiti. Kpr yapmnda ise belediye, sava nedeniyle Burdurdan sevk edilmi Hristiyan ahali arasndan Alanyada alkonulmu bir grubun emeini kullanacakt85. Alanya belediyesi, altyap hizmetlerine ayrd kstl imknlar daha ok ehrin iktisadi faaliyetlerinin younlat iskele, rhtm ve ar iin kullanyordu. Sradan halkn bu hizmetlerden ne lde yararlandn bilememekle beraber, hizmetlerin daha ok tccar ve esnaf tabakasnn ihtiyalarna ynelik olduunu syleyebiliriz. Bu altyap hizmetlerinden biri de aydnlatmayd. ar ve iskelenin aydnlatlmas belediyenin grevlerindendi. 1910larda ehirde henz elektrik yoktu. Gece ktnde gazclar limandaki ve arlardaki yol kelerinde bulunan fenerleri yakarlard86. Belediyenin sorumluluunda olan bir dier kentsel hizmet ise itfaiye tekilatyd. Ancak bte ve personel yetersizlii belediyenin itfaiye personeline ve ekipmanna denek ayrmasn da zorlatryordu. Belediye meclisi 1914 ylndaki bir karar kaydnda maalarnn azlndan yaknan itfaiyecinin ve ekibinin hizmeti aksatmalarndan dolay itfaiye ekibini ucuz yoldan oluturmann yollarn aryordu.
80 81 82 83 84 85 86 Beyolu, XX.yy Banda Alanyada..., s.521. BOA, DH,UMVM, nr.163/23, 10/B/1338. Voyacolu, a.g.e., s.s.80-81, 133. BOA, DH, DH.MKT, nr.1162/60, 07/ Ra/1325. Voyacolu, a.g.e., s.37. 1915 bel. def., sra no.131. Voyacolu, a.g.e., s.35.
179
Nuren GRBOA
zmlerden biri klasik ehir ynetiminde olduu gibi sorumluluu esnafa yklemekti. Meclis bu ii hamal esnafna yklemeyi dnse de, dank mahallerde yaayan hamallarn zellikle ar ve mahallelerde gece kacak yangnlara etkin mdahale edemeyeceine karar vermiti. Bir dier zm ise ar yaknnda oturan ahali arasndan itfaiyeci semek ve btedeki ihtiyat akasndan masraflar karlamakt87. Belediye bte darlklarndan kaynakl hizmet aksamalarn, klasik ehir ynetiminin bavurduu zmlerle gidermeye karar vermiti. Kamu Sal ve Sosyal Yardm Asndan Alanya Belediyesi Alanyada belediyenin dier bir nemli faaliyet alan ise kamu saln korumaya ynelik tedbirler almak ve denetimler yapmakt. Kukusuz gda denetimi bu faaliyetlerin en nde geleniydi. zellikle et ve ekmek gibi iki temel tketim maddesinin sala uygunluunun denetimi Alanya belediyesi meclis kararlarnda nemli bir yer igal ediyordu. rnein, bozuk mayadan yaplm ekmekler doktor raporuyla tespit edildikten sonra ekmeklere el konuluyor ve frnclar para cezasna arptrlyorlard. Benzer ekilde eksik lyle yaplm ekmekler de toplatlp mahpuslara datlyordu88. Belediye ayn zamanda et kesimini ihaleye vererek et kesimini nizam altna almak ve sala uygunluunu denetlemeye karar vermiti89. Belediyenin halk sal alannda verdii bir dier hizmet ise ahaliye cretsiz tedavi ve ila salamakt. Ancak, doktor yokluu, salk personeli azl, ila darl, halkn yetersiz hijyen alkanlklar hastalklar gndelik yaamn olaan bir paras klmt. rnein 1910larda verem, hkm sren hastalklarn banda geliyordu90. iek, Zatrree, zatlcenp, tifo ve tenya hastalklar da halk saln tehdit eden dier hastalklard; ancak Anadolunun ou yerinde olduu gibi, en yaygn hastalk stmayd. Alanya halk devletin sunduu iek as ve sulfatayla en can alc iki hastalktan korunmaya alyordu91. Bunun dnda belediye tabibi halka Pazartesi ve Cuma gnleri cretsiz hizmet vermekle ykmlyd; ancak doktor yokluu ve bte yetersizlii bu ykmlln ounlukla kt stnde kalmasna yol ayordu. Belediye tabibinin maan belediyeler kendi kaynaklaryla demek zorunda olduklar iin ounlukla bu maa demekte yetersiz kalyordu. rnein Alanyada kaza dna gnderilen odunun kantarndan alnan vergi tabibin maana ayrlmasna karn odun ticareti snrl olduu zamanlarda gelir yetersiz kalyordu92. Kaza tabibi iin istenen maa tahsisat Shhiye Nezareti tarafndan ret edilince belediye tabibin iine son vermiti. 1914te kazann eczacs vekleten belediye tabipliini srdryordu93. Belediye meclisinin btesini zorlayarak verecei maaa ramen, tabip talebi karlksz kalmt94.
87 88 89 90 91 92 93 94 1915 bel. def., sra no.51. 1915 bel. def., sra no.52, 86. 1915 bel. def., sra no.19. Gnll, a.g.e., s.57. A.g.e., s.s.57-58. A.g.e., s.s.58-59. 1915 bel. def., sra no.15. 1915 bel. def., sra no.54.
180
Kamu salna ynelik olarak Alanya belediyesinin mcadele ettii en byk sorunlardan biri de ar ve mezarlk gibi alanlarda akta kalan insan ve hayvan pisliiydi. Belediye, kabristanda ve arda insanlarn ve babo hayvanlarn brakt pislii nlemek iin para cezalarna bavuruyordu95. ehrin temizliini salamak iin en nemli engel ahalinin tuvalet alkanlklar ve temizliin salanmas iin gerekli btenin kstl oluuydu. Sonuta belediye meclisi temizlik sorununu zmek iin bir beki tayin etmeye ve bekinin maann yarsn ise, temizlik kurallarna uymayanlardan alnacak para cezas ile karlad96; ayrca arnn temizliini yapmak iin ie alnacak sprgecilerin parasn da esnaf demekle ykml tutulmutu97. ar dnda kamu saln en ok ilgilendiren mesele ime suyu meselesiydi. ou ehirde olduu gibi Alanyada da ehir halk ime suyunu derelerden ve kuyulardan gideriyordu. Her evin atlardaki oluklardan akan suyu biriktirdikleri sarnlar vard98. ar esnaf ise su ihtiyacn emelerden karlyordu. Belediye ehre su tayan kanallar ve emeleri temiz tutmak ve suyun ahsi ihtiyalar iin kullanlmasn engellemek iin cezai tedbirlere bavuruyordu. rnein belediye meclisi emede mallarn ykayan bir esnaf suyu kirlettii iin, iki ehir sakini de ar emesine akan suyu bahesine aktarak sebze sulad iin cezalandrlmt99. Belediyenin ehir nfusunun saln ve refahn gzettii bir dier alan da sosyal yardm alanyd. 1877 yl Vilayet Belediye Kanunu belde dhilindeki yoksullarn korunmas grevini belediyelere vermiti. Buna gre kr ve dilsiz, yetim ve mahrum ocuklarn terbiyesi, fukara ve muhtacin hastanelerinin tertibi, alamaz durumda olan ihtiya sahiplerinin iaeleri iin hastane, gurebahane ve sanayi mektepleri tekili ve bu nedenle dilenmek zorunda olanlarn kurtarlmas grevleri belediyenin grevleri arasnda saylyordu100. Merkezi ynetim belde yoksullarnn bakmn belediyelere ykleyerek yoksullarn korunmasnn maliye hazinesine getirecei ykn bir ksmn taraya havale etmi oluyordu. Yoksullarn bakm ve iae sorunlarnn yerel dzeyde halledilmesi, byk kentlere yoksulluk kaynakl g eilimini hafifletme amacn da tayordu. Belediyelerin bu dorultudaki yardmlar belediye meclislerinde yer alan tara elitinin ve merkezden atanan yneticilerin ahali nezdinde politik itibarlarn glendirme potansiyeli tad aktr101. Ancak kt kaynaklara sahip belediyeler btelerinin bir ksmn sosyal yardma ayracak gte deillerdi. 1914-15 yllar arasnda Alanya belediyesi meclis karar defterlerinde sava koullarnn yaratt darlk, ktlk ve yoksullua ramen yoksullara yardm konusunda belediye meclis kararlar arasnda ya bte kaynaklarnn yetersizliinden, ya da yoksulluun olaan ve genel bir hal olmasndan dolay sosyal yardma ilikin yalnzca bir karara rastlanmaktadr. Bir Mekteb-i Sultani talebesinin yardm talebi maarif mfettiliinden kaymakamla yollanarak rencinin durumunun soruturulmas istenmi, belediye ise yapt soruturma sonucunda rencinin muhta ve aresiz olduuna kanaat getirmiti102.
95 1915 bel. def., sra no.8, 11. 96 1915 bel. def., sra no.8. 97 1915 bel. def., sra no.6. 98 Voyacolu, a.g.e., s.37. 99 1915 bel. def., sra no.50,71,123. 100 zbek, Osmanl mparatorluunda..., s.60. 101 A.g.e., s.63. 102 1915 bel. def., sra no.127.
181
Nuren GRBOA
Sonu Bu almada Alanya belediyesinin teekkl, faaliyet alanlar, tccar ve sradan ahaliyle kurduu ilikiler ve mali kaynaklarna odaklanarak Osmanl mparatorluunun son dneminde tarada beledi idarelerin ileyiine dair bir resim izmeye altk. Genel bir deerlendirme yapacak olursak, tara belediyeleri, devlet iktidarn tarann en cra kelerine tamak ve taradaki toplumsal, siyasal ve iktisadi yaam merkezi iktidarn denetimine almak abalaryla aklanabilir. 19. yzyln ikinci yarsnda ekillenmeye balayan belediyeler, siyasal sekinlerinin taray denetim altnda tutmaya ynelik merkeziyeti politikalarnn bir paras olarak gelimitir. Merkezi devlet belediyeler araclyla mahalli nfuz gruplarn yerel idareye dhil ederek bu gruplarn bir yandan sadakatini kazanrken, dier yandan da bu gruplarn taradaki sosyal ve siyasal nfuzundan faydalanmtr. Taradaki nfuz gruplar da belediye idaresine eitli biimlerde katlarak yerel siyaseti kendi ihtiyalarna gre etkileme ve taradaki sosyal ve siyasal iktidarlarn srdrme imknna kavumutur. Bu anlamda merkez brokrasi ile tara sekinlerini ahali zerinde siyasal ve sosyal iktidara sahip bir iktidar blou olarak grmek mmkndr. Alanya belediyesinin teekkl ve ynetiminde erafn rol oynamasndan yola karak Osmanl tarasnda belediye idarelerinin varlnn esasnda tara idaresini merkezin denetimi altna almak ve nfuz gruplarna belediye idarelerinde rol vererek sadakatlerini kazanmak ve yerel tecrbelerinden yararlanmak abasna bir rnek tekil ettiini syleyebiliriz. Osmanl devleti, toplumsal yaamn her alanna nfuz etme araylar dahilinde belediye tekilatna da bir dizi kamu hizmeti yklemi, bylece kamu hizmetleri alan Osmanl devletine idare ettii nfusu uzun mrl, salkl ve verimli klmak ve merkezi devlete siyasal meruiyet salama imkn tanmtr. Modern bir devletin temel nitelikleri arasnda grlen kamu sal, sosyal yardm, eitim, kentsel ulam ve altyap hizmetleri, iktisadi yaamn dzenlenmesi ve denetimi, imar ve bayndrlk hizmetleri ayn zamanda brokrasi, yerel nfuz gruplar ve kamu hizmetleri alann dzenleyen teknik kadrolara halk nazarnda nemli bir itibar ve iktidar kazandrma ilevi grmtr. Alanyada da belediye idaresi sunduu bir dizi kamu hizmetiyle kaza ahalisinin gnlk hayatn devlet mdahalesine am oldu. Belediyenin altyap hizmetlerinden kamu salna, gda denetiminden narh tespitine uzanan bir dizi faaliyetiyle kaza ahalisinin yaam standartlarn etkileyen iktisadi, sosyal ve fiziki koullar dzenlemeye ve denetlemeye dnk bir aba iinde olduunu syleyebiliriz. zellikle ar ve iskele gibi iktisadi hayatn en canl olduu kaza merkezleri belediyenin de en nemli faaliyet alanyd. Sava yllarnda ise bu alann iae sorunlarnn zm iin sk denetimi daha da nem kazand gzlenmitir. Buna karn, Alanya belediyesinin geni sorumluluk alanna ramen etkin olduunu syleyemeyiz. Belediyenin etkinliini snrlayan en nemli faktr kukusuz bte yetersizliiydi. Merkezin tahsis ettii eitli yerel vergiler, ticari kesimlerden toplanan vergi ve resimler, belediye kurallarnn ihlalinde verilen cezalar
182
belediyenin en nemli gelir kaynaklarn oluturuyordu. Bu kaynaklar belediyenin eitli ykmllklerini yerine getirecek miktarda olmad gibi, belediyenin kolluk gcnn yetersiz olmas ve ticari kesimlerin en ok hizmet alanlar olmasna karn borlarn demede gsterdikleri isteksizlik bu kt kaynaklar da tehlikeye dryordu. Kt mali kaynaklar belediyenin kadro tahsisini de engelliyordu. zellikle salk alannda yaanan skntlarn en nemli nedeni hekim maann denememesiydi. Belediyenin mali sorunlara kar bulduu zm ise geleneksel ehir ynetiminde olduu gibi, eitli maliyetleri dorudan ticari kesimlere yklemek ya da itfaiye tekilatnda olduu gibi esnaf ve mahalle halkndan yardm almak oluyordu. Sonu olarak, Alanya belediyesi rneinden hareketle, Osmanl tarasnda belediyelerin ileyiine dair daha kapsaml almalar, belediye tekilatn Osmanl tarasnda merkezi devlet, tara eraf, sradan halk ve yerel brokrasi iin ne anlama geldii, ne tip mcadelelerin konusu olduu konusunda bilgilerimizi artrabilecei gibi, kk ehir ve kasabalarda siyasetin yerel dzeyde ileyii hakknda da nemli bir fikir verecektir. Hem Osmanl toplumunun hem de Cumhuriyetin kuruluundan sonra Trkiye toplumunun uzunca bir sre kk ehir ve kasabalarda yaayan krsal bir toplum olduu gz nne alnacak olursa, byk ehirlerden ok kk yerleim birimlerinde beledi idarelere odaklanmak, daha byk bir nfus kitlesinin gndelik yaamnda siyasetin ve belediye hizmetlerinin ne anlama geldii hakkndaki bilgilerimizi zenginletirecektir.
183
Nuren GRBOA
KAYNAKA I- Ariv Kaynaklar Babakanlk Osmanl Arivleri Dahiliye Mektubi Kalemi,Nr. 2596/124, 1162/60, 1952/114, 2337/21, 2675/98. Dahiliye nc ube, Nr.6/57. Dahiliye, Umur- Mahalliyye ve Vilayat Mdrl, Nr. 163/23. Yldz Askeri Maruzat, Nr.218/55. Yldz Komisyonlar Maruzat, Nr.10/47, 10/46. Sadaret, Mhimme Kalemi Evrak, Nr.508/5. Alanya Belediyesi, 1915 Alanya Belediyesi Encmen Kararlar Defteri, DAKTAV, Alanya, 2003. II- Salnameler Konya Vilayet Salnamesi, Konya, 1286. Konya Vilayet Salnamesi, Konya, 1291. Konya Vilayet Salnamesi, Konya, 1292. Konya Vilayet Salnamesi, Konya, 1294. Konya Vilayet Salnamesi, Konya, 1322. Konya Vilayet Salnamesi, stanbul,1332. III- Kitap ve Makaleler AZAKOLU, zzet, Alanya, Reklam-Ekonomi Matbaas, stanbul, 1939. BEYOLU, Sleyman XX. Yzyl Balarnda Alanyada Baz Olaylar, Alanya Tarih ve Kltr Seminerleri III, ALSAV, Alanya, 2004. BEYOLU, Sleyman, Sava Yllarnda Alanya (1914-1918), Alanya Tarih ve Kltr Seminerleri III, ALSAV, Alanya, 2004. BLM, Cahit, Ariv Belgelerinde ve Salnamelerde Alanya, Alanya Tarih ve Kltr Seminerleri III, ALSAV, Alanya, 2004.
184
ADIRCI, Musa, Tanzimat Srecinde Trkiye lke Ynetimi, mge Kitabevi, Ankara, 2007. ALIKAN, Necmettin, Kuruluundan Gnmze Kayseri Belediyesi, Kayseri Bykehir Belediyesi , Kayseri, 1995. FOUCAULT, Michel, Security, Territory, Population, (eds.: Michel Senellart), Basingstoke, New York, Palgrave Macmillian, 2007. GNLL, Ali Rza, Merutiyetten Cumhuriyete Alanya (1908-1938), Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara, 2008. KONYALI, brahim Hakk, Alanya, Ayaydn Basmevi, stanbul, 1946. KORUM, Ouz, Olaylar, nsanlar, 75 Ylda Alanya, Alanya Gazeteciler Cemiyeti, Alanya, 1994. KKSAL, Yonca Imperial Center and Local Groups: Tanzimat Reforms in the Provinces of Edirne and Ankara, NewPerspectives on Turkey, 27, Fall, 2002. KKUURLU, Murat, Erzurum Belediyesi Tarihi, Erzurum Kitapl, Erzurum, 2008. OKTAY, Tarkan, Osmanl Dneminde Modern Belediye Kurumunun Douu ve Geliimi, (ed.: Erol zvar ve Arif Bilgin), Selukludan Cumhuriyete ehir Ynetimi, Trk Dnyas Belediyeler Birlii, stanbul, 2008. ORTAYLI, lber, Tanzimattan Cumhuriyete Yerel Ynetim Gelenei, Hil Yaynlar, stanbul, 1985. _________Tanzimat Devrinde Osmanl Mahalli dareleri( 1840-1880), TTK Basmevi, Ankara, 2000. ZBEK, Nadir, Osmanl mparatorluunda Sosyal Devlet: Siyaset, ktidar ve Meruiyet (1876-1914), letiim Yaynlar, stanbul, 2002. _________Cumhuriyet Trkiyesinde Sosyal Gvenlik ve Sosyal Politikalar, Emeklilik Gzetim Merkezi, Tarih Vakf, stanbul, 2006. SERE, Erkan, Tanzimattan Cumhuriyete zmirde Belediye (1868-1945), zmir, Dokuz Eyll Yaynlar, 1998. TEKEL, lhan - ORTAYLI, lber, Trkiyede Belediyeciliin Evrimi,Trk dareciler Dernei, Ankara, 1978. TMERKAN, Sddk, Trkiyede Belediyeler (Tarihsel Geliimi ve Bugnk Durumu), R. Zelli Basmevi, stanbul, 1946. VOYACIOLU, Vasos, Alanya, Dou Akdeniz Kltr ve Tarih Aratrmalar Vakf, Alanya, 2002. YETKN, Haim, Alanya, Dnden Bugne Alanyada Yaam, ali Grafik Matbaclk A.., stanbul, Tarihsiz. YKSEL, Ayhan, Alaiye Kazasnn Sosyal ve Ekonomik Durumu, Alanya Tarih ve Kltr Seminerleri III, ALSAV, Alanya, 2004. Yurt Ansiklopedisi, Trkiye, l l: Dn Bugn, Yarn, C.2, Anadolu Yaynclk, stanbul, 1981.
185
CUMHURYET NCES TRKYEDE HAPSHANE SORUNU

Saadet TEKN* Sevilay ZKES**
zet
19. yzyldan itibaren Osmanl hapishanelerinde insan salna uygun olmayan koullarn dzeltilmesi iin nemli admlar atlmtr. Bedene ynelik cezadan, zindandan hapishaneye gei bu dnemde gndeme gelmi olup, dnemin siyasal olaylar, toplumum reformlara bak gibi sorunlar hapishaneler konusundaki iyiletirme abalarnn istenilen dzeyde gereklemesini engellemitir. Hapishaneler konusunda en nemli sorunlardan biri de dnemin belgelerinden anladmza gre mevcut binalardr. Bu binalarn onarlmas veya yeni modern binalarn yaplmas gereklidir. Binalarn onarm iin gerekli tahsisat miktar hayli yksektir. Yaynlanan nizamnamelerde her vilayet, kaza ve livada mahalli hapishanelerin almas, bunlara ek olarak da belirlenecek yerlerde umumi hapishanelerin alarak, mahkumlarn cezalarna gre ayrlmas kararlatrlm, fakat tam olarak hayata geirilememitir. Yine bu balamda rnek hapishane planlar izdirilmi ve bu planlar dorultusunda yeni hapishanelerin yaplmas kararlatrlmtr. Osmanl hapishanelerinde bu tarihlerde yaklak olarak 28000 mahkum ve mevkufun bulunduu tespit edilmitir. Yetersiz binalarda kalabalk bir halde yaama zorunluluu, izdiham, salk koullarndaki yetersizlik, gvenlik gibi sorunlar da beraberinde getirmitir. Devlet bu sorunlar zmeye alsa da son dnemdeki siyasal, sosyal ve ekonomik skntlar buna engel olmutur. almamzda da grlecei gibi bu sorun Trkiye Cumhuriyetine kalmtr. Gen Cumhuriyet Osmanldan devrald bu sorunu hukuk devrimi balamnda zmeye almtr. Anahtar kelimeler: Osmanl, Hapishane, Tevkifhane, Mahkm.
PRSON PROBLEM FROM OTTOMAN TO REPUBLC Abstract

There were very important steps to improve unsuitable conditions for people health during 19th century in Ottoman prisons. In this period to come in to question from to body punishment to dungeon and transition the prison, however the problems of the political events of this period and the community viewpoints of reforms embarrass to efforts of desired level improve unsuitable conditions. One of the most important problems about the prisons we understand in the documents that the present buildings. To repair these buildings
* ** Yrd. Do. Dr.; Ege niversitesi Eitim Fakltesi, (saadet.tekin@ege.edu.tr), (Kaynak taramas, ariv belgeleri ve belgelerin okunmas, tablolarn oluturulmas ve metnin dzenlenmesi). retim Grevlisi; Celal Bayar niversitesi Eitim Fakltesi, (sevilay.ozkes@bayar.edu.tr), (Metnin dzenlenmesi).
187
Saadet TEKN
or construct modern buildings was necessary. It was too much appropriation for repairing these buildings. In the published statute book, they assignment to open each province, township and region local prisons in addition to open public prisons in certain area and separate to each convict for their penalty but it couldnt able to perform exactly. Again in this context sample prisons plans drawn and assignment that to build new prisons to this dimensions. It was determined that in this date approximately 28.000 convict and imprisoned lived in these prisons. Obligations of the live crowded and poorly constructions bring about to problems like crowd, inadequate health conditions and safety. The last period of politic, social and economic distress put a stay on to tried to solve these problems for the government. You can see that in our study, this problem remain to the Turkey Republic. Young republic tried to solve this problem with legal revolutionary when they take over it to Ottoman. Key words: Ottoman, Prison, Detention House, Convict.
Giri Okul, hapishane, hastane gibi kurumlar devletin varlnn ve gcnn ifadesidir. Bu kurumlardaki sorunlar karsnda gsterilen zm denemeleri, ilgili devletin sosyal, siyasal ve ekonomik durumunu ortaya koyan veriler olarak karmza kar. Bu balamda konumuz olan Osmanl hapishanelerindeki koullarn dzeltilmesi yolunda 19. Yzyldan itibaren nemli admlarn atldn biliyoruz. Temelde bedene ynelik cezadan ve zindandan hapishaneye gei, bu dnemde gndeme geldi. Ancak bu sre dnemin siyasi olaylar da gz nne alndnda olduka sancl olmutur. 19. Yzyln alkantlarna, toplumun reformlara bak asn da eklersek, hapishaneler konusundaki sonularn istenilen dzeyde alnamadn da grebiliriz. Bu konuda karlalan en byk zorluklarndan biri de var olan binalar iyiletirmek ve gerekli olduunda da modern binalar ina etmekti. Bina yapmak bal bana bir sorun olarak grnrken baka bir sorun da ortaya kyordu. Bu da saylar olduka az olan, yeterli bir sayya ulaamayan modern hapishane binalarnda sistemi iletebilmekti. rnein 1870 ylnda Sultanahmette ilk model hapishane alm son derece temiz ve dzenli muntazam koular ve atlyeleri olduu ifade edilen hapishanenin ksa bir sre iinde bozulmu olduu, mahkumlarn kendi dzenlerini kurduklar, atlyelerde alanlarn olmad grlmtr. Devletin merkezindeki hapishane binasnda bile bu sorunlarn grlmesi konunun boyutlarn ve olumsuzluklarn net bir ekilde ortaya koymutur.
188
Cumhuriyet ncesi Trkiyede Hapishane Sorunu
1.Osmanl Hapishanelerindeki Balca Sorunlar ve Modernleme abalar 1880lerden sonra siyasi sularn artmas mahkm saysna da yansmtr. Ayrca Anadolu da Ermenilerin, Trakyada Makedonyallarn faaliyetleri ve bu faaliyetler sonucunda verilen hapis cezalar bunda ok etkili olmutur. Artan say yaanlan sorunlarn boyutlarn da bytmtr1. Hapishanelerdeki iyiletirmeleri istenilen dzeye getiremeyen devlet sk sk aflar kartarak adeta zaman kazanma yoluna gitmitir. Gayrimslimler yolu ile Osmanl iilerine karmay gelenek haline getiren Avrupa devletleri ise bu konudaki gelimeleri elilikleri aracl ile yakndan takip etmilerdir. Ancak bunu yaparken atlan admlar ikinci plana itip, hapishanelerdeki yanl uygulamalarn ve sorunlarn zerinde durduklar kuku gtrmez bir gerektir. Bu olumsuz tutumlarn 20. Yzyln balarnda da srdrmeye devam etmilerdir. rnein; Avrupallar, 1919un Osmanl iin karanlk ortamnda dahi mahkmlarn yaam koullar ile olan ilgilerini srdrmlerdir. Hatta Osmanl Devleti ngiliz temsilcilerinden ekinerek gerekli yazmalar yapm ve mahkmlarn iaesinin temin ve slahna dair telgraf, Aydn vilayetine gndermek zorunda kalmtr2. Gerek Avrupa devletlerinin srarl politikalar gerekse i politikalarn getirdii zorluklar kanayan bir yara haline gelen hapishaneler konusunda devletin daha fazla aba sarf etmesine neden olmutur. Bu balamda hapishanelerin yaplandrlmas iin harekete geilmitir. Hazrlanan nizamname ile hapishanelerin fiziki ve idari yapsndaki deiiklikler belirlendi3. Yeni dzenlemelerle hapishane personelinin grevleri, mahkmlarn yiyecek iecek ve dier tedavi giderlerinin karlanmas ile mahkmlarn altrlmas konusunda deiiklikler yaplaca belirtildi. Ayrca hapishane ve tevkifhanelerin yaygnlatrlmas her vilayet, kaza ve livada mahalli hapishanelerin almas bunlara ek olarak da belirlenecek yerlerde umumi hapishanelerin yaplmas ile mahkmlarn cezalarna gre ayrlarak belirli yerlerde tutulmalar kararlatrlmt. Nizamname uyarnca eyalet ve ehir merkezleri ile birok kazada yeni binalar yaplmtr. Tanzimat dneminden balayp sonraki yllarda da devam eden hapishane inaatlar da istenilen sonucu vermemi hatta mahkmlarn cezalarna gre ayrlmas pek mmkn olmamtr. Yine 1898de ilk defa hcre tipi kaloriferli ve tam donanml bir hapishane projesi II. Abdlhamit dneminde hazrlatlm ve yer olarak da Yedikule belirlenmitir. Ancak proje o dnemde gereklememi hatta 1902de yeniden gndeme getirilmitir. Drt yz hcreyi kapsayan bu pahal proje devletin iinde
1 2 3 Gltekin Yldz, Osmanl Devletinde Hapishane Islahat (18391908), Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Marmara niversitesi, 2002. BOA. DH FR, No: 97, Belge No:163. Yldz, a.g.t., s.s.193200; (der.: LEVY Noemi, TOUMARKINE Alexandre), Osmanlda Asayi Su ve Ceza 18.-20. Yzyllar, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 2007, s.186.
189
Saadet TEKN
bulunduu ekonomik imkanszlklar nedeniyle hayata geirilememitir. Bylece bu adm 2000li yllarn banda F tipi cezaevlerinin beklide ilk rnei olarak Trk tarihi iindeki yerini ald. II. Merutiyet ve devam eden srete hapishane reformu gndemde kalm fakat ard ardna yaanan sorunlar ekonomik yetersizliklerle bir trl tamamlanamamtr. Ancak bu konudaki almalar srdrlmtr. Yetersiz de olsa bu abalarn bir rnei olarak Aydn merkez ve mlhakatnda yaplacak hapishane inaatlarnda Ske hapishanesinde uygulanan plann dikkate alnmas4; gene 1327 tarihli umum vilayet ve elviyeyi mstakile hapishanelerinin ihtiya ve mevcutlarn gsterir cetvellerin dzenlenmesi ve gerekli tahsisatn maliye nezaretinden istenmesine dair yazmalar5 1334 tarihli hapishanelere ait keif ve sarfiyat cetvellerinde tamir eidi ve tutarlarnn belirtilmesine ilikin yazmalarda6 ve 1337 tarihli tabloda bunlar izlemek olasdr (Tablo 1).
Vilayeti Ktahya Hapishanenin Ad (?) Kazas Hapishanesi Biga Kazas Hapishanesi Muta Kazas Hapishanesi Masarfat 3,890 362 3,730 8,000 25,850 3,600 670 39,935 7,880 450 30,090 6,650 800 4,176 5,000 3,300 2,300 3,550 3,865 5,307 86,000 9180 4,040 3,560 15,890 6,977 cmal
7,982 33,820
Karahisar- Sahip Garbiniye Kazas Hapisha. Garbiniye Kazas Hapisha. Bolu Borca Hapishanesi Borca Haspishanesi Merkez Hapishanesi Yozgad Hapishanesi Hocana Hapishane Yozgad Hapishanesi Ayas Hapishanesi MecidzHapishanesi orum Hapishanesi Merkez Vilayeti Hapishanesi Ladik Kazas Hapishanesi Tokad Kazas Hapishanesi Tokad Kazas Hapishanesi Merkez Bolayr Hapishanesi Tokad Kazas Hapishanesi Amasya Hapishanesi Amasya Hapishanesi Karahisar Ahpishanesi Amasya Hapishanesi Merkez Hapishanesi Merkez Hapishanesi
43,805
Ankara
50,046
Sivas
126,103 22,867
Kayseri
4 5 6
BOA, DH MB HPS, Dosya No:1, Gmlek No: 15. BOA, DH MB HPS, Dosya No:64, Gmlek No: 26. BOA, DH MB HPS, Dosya No:157, Gmlek No: 17.
190
Teke Sanca
Antalya Hapishanesi Alaiye Hapishanesi Alaiye Hapishanesi
29,394 800 11,250
31,319
Mamratl Aziz Merkez Vilayeti HApishanesi 108,154 emigezek Hapishanesi 6,000 Harput Hapishanesi 6,500 Edirne Vilayeti Merkez Vilayeti Hapishanesi Krkkilise Hapishanesi orlu Hapishanesi Babaeski Hapishanesi Tekfurda Hapishanesi Krkkilise Hapishanesi Tosya Kazas Hapishanesi Merkez Vilayeti Hapishanesi (?) Kazas Hapishanesi Safranbolu Hapishanesi zmir Kazas Hapishanesi Akhisar Kazas Hapishanesi demi Kazas Hapishanesi Soma Kazas Hapishanesi Akhisar Kazas Hapishanesi Denizli Hapishanesi Denizli Hapishanesi Manisa Hapishanesi Alaehir Kazas Hapishanesi Tire Kazas Hapishanesi Manisa Hapishanesi Saruhan Kazas Hapishanesi Saruhan Kazas Hapishanesi 2,090 3,215 400 2,250 3,690 10,000 2,867 163,605 3,106 2,080 4,042 28,770 4,680 1,500 7,000 2,435 3,275 49,500 3,870 14,370 23,870 10,142 4,000
116,654
12,645
Kastamonu
192,758
Aydn
157,454 5,000
Trabzon Karesi
Gmhane :Kazas Hapisha. 5,000 Merkez Kazas Hapishanesi Sndrg Kazas Hapishanesi Gnen KAzas Hapishanesi Derik Kazas Hapishanesi Diyarbakr Hapishanesi skdar Hapishanesi skdar Hapishanesi 12,372 20,000 2,400 2,220 2,391 1,658 2,823
34,775
Diyarbakr stanbul Konya
4,481 14,490 12,000 769,807
Karaman Kazas Hapishanesi 12,460 Ilgn Kazas Hapishanesi 2,030 Tarsus Kazas Hapishanesi 12,000
Yekn Kaynak: BOA DH MB HPS Dosya no: 55 Gmlek No: 44. Tablo 1. 1337 tarihli hapishanelerin tamiri iin istenilen tahsisat miktarlar
191
Saadet TEKN
Birinci Dnya Savana doru giden srete siyasette Trk Alman yaknlamasnn sonucunu hapishaneler konusunda da grebiliriz. Bu konuya el atan Alman uzmanlardan biri de Dr. Poli Bey (Dr. Paul Pollitz) dir. Osmanl Hapishaneler Tevkifhaneler Mfettii Umumisi Dr. Poli Beyin kapsaml raporu hapishaneler konusundaki almalar yeniden canlandrsa da bu canllk uzun srmemitir. Osmanl hapishanelerinde bu tarihlerde yaklak olarak 28.000 mahkumun ve mevkufun bulunduu, bunlardan bir ounun cinayet mahkumu ve 7700 kusurunun mevkuf, 6000 kadarnn cnha ve kabahat erbab olduu raporda belirtilmitir7. Bu rapor ve 1338 tarihli mahkum ve mevkuf saylarn gsterir tablo hapishaneler konusundaki maddi koullarn yetersizliinin yannda Anadolunun sosyal, ekonomik yapsndaki bozulmay da ortaya koymas bakmndan nemlidir (Tablo 2).
Esami-i Vilayet stanbul Vilayeti Edirne Vilayeti Adana Vilayeti Ankara Vilayeti Aydn Vilayeti Erzurum Vilayeti Bitlis Vilayeti Hdavendigar Vilayeti Diyarbakr Vilayeti Sivas Vilayeti Trabzon Vilayeti Kastamonu Vilayeti Konya Vilayeti Mamuratl-Aziz Vilayeti Van Vilayeti Erzincan Sanca Urfa Sanca zmit Sanca el Sanca Eskiehir Sanca Bursa Sanca Teke Sanca Canik Sanca atalca Sanca Karesi Sanca Kala-i Sultani Sanca Kayseri Sanca Karahisar- Sahip Sanca Ktahya Sanca Mentee Sanca Bergama Sanca Nide Sanca Yekn Aded-i Mahkumiye 550 600 750 930 1,850 350 450 1,050 750 880 300 1,250 950 550 300 50 200 255 90 220 650 220 50 60 650 130 230 210 300 350 210 240 15,625 Aded-i Mevkufiye 350 420 755 820 1,430 280 480 630 725 1,055 400 630 650 300 350 150 150 155 100 165 260 230 160 55 220 220 140 150 350 120 220 350 12,230 Yekn Umumi 900 1,020 1,505 1,705 3,280 630 930 1,680 1,475 1,935 700 1880 1,600 850 550 200 350 310 190 345 910 450 210 115 870 350 370 360 650 470 430 590 27,855
Kaynak: BOA. DH. MB. HPS. Dosya No.69 Gmlek No.26 Tablo 2. Osmanl Devletinde 1338 tarihinde bulunan mahkum ve mevkuf says. 7 BOA, DH MB HPS, Dosya No: 145,Gmlek No: 31.
192
Bu dnemde devlet doal olarak mevcut hapishanelerin yetersiz kalmas, hapishanelerin yenileme taleplerini karlayacak meblan olmas nedeniyle, hapishanelerin tamiri ve geniletilerek kullanlmasna arlk verilmitir8. Saylardaki art iletme zorluklarn da beraberinde getirmitir. Yetersiz binalarda kalabalk bir halde yaamak zorunda kalan mahkmlarn kartt huzursuzluklar ve bu konuda gereken tedbirlerin alnmasna ilikin yazmalara olduka sk rastlanmas tesadf deildir. Trabzon vilayetinden, Canik ve zmit mutasarrflklarndan gelen ikayetler bu duruma adeta tanklk eder. zmit hapishanesinde koullarn olduka kt olduu 70 kiilik hapishanede mahkm saysnn 250 olduu ve buna ramen gerek merkezden gerekse kazalardan yaplan mahkm sevkiyatnn srd, mahkmlarn yatacak yer bir tarafa, ayakta durmak iin yerinin olmad, salk sorunlarnn ortaya kt ve etrafta kiralanacak uygun bir bina olmamasndan dolay, hapishanenin yeniden inasna kadar, mahkmlarn be haneye nakli istenmitir9. Trabzonda ise 200 kiilik kapasiteye ramen mahkm ve mevkuf saysnn 600u gemesi ile tifo ve veba gibi bulac hastalklarn baladn bildiren vali, sorunun zmn acilen merkezden istemektedir10. Ayn ierikli yazmalardan anlaldna gre izdihamn nlenmesi konusunda hafif sulularn mlhakat hapishanelerinde gnderilmeleri en acil zm yolu olarak grlmtr11. Aydn ve mlhakatnda da durum farkl deildir. Baz kazalardaki hapishanelerin eski rk hatta ahrdan bozma gvenli olmad da belirtilmitir12. zellikle Manisa hapishanesi konusunda skntlarn had safha da olduunu gryoruz. Hapishanenin tamirat iin para ve keif varaklarnn gnderilmesi13, hapishanenin suyollarnn tamir edilmesi14 yine hapishanenin ok kalabalk olmasndan dolay uygun bir yerin kiralanmas ve buraya nakledilmesi gibi talepler de ska dile getirilmitir15. Yukarda belirttiimiz Dr. Poli Aydn vilayetindeki hapishanelerden Bandrma, Balkesir, Soma, Bergama, Akhisar, Krkaa, Manisa, Menemen, zmir, Aydn olmak zere 10 adet nisa ve zikur hapishanelerinde inceleme yaplm ve kapsaml bir rapor hazrlamt. Bu raporda kanun d durumlar belirtilerek, koularda izdiham ve pislik zerinde durmutur16. Alanya hapishanesinin de son derece rutubetli ve salk artlarna uygun olmad, hapishanenin hkmet dairesinin alt katnda bir adam boyunda bir yer olduu, hibir taraftan gne grmedii, ayrca tevkifhane olmadndan mahkm ve mevkufun bir arada bulunduu, kadnlara ayrlan ksmn ise penceresiz ve zindan
8 9 10 11 12 13 14 15 16 BOA, DH MB HPS, Dosya No: 153, Gmlek No: 36. BOA, DH MB HPS, Dosya No: 150, Gmlek No: 38. BOA, DH MB HPS, Dosya No: 150, Gmlek No: 38. BOA, DH MB HPS, Dosya No: 149, Gmlek No: 10. Saadet Tekin, 20. Yzyln Balarnda Aydn Vilayeti ve Mlhakatndaki Hapishanelerin Genel Durumu, CB Sosyal Bilimler Dergisi, 2006/2 Gz says, C.4, S.2, Manisa, 2006, s.s.6577. BOA, DH MB HPS, Dosya No: 44, Gmlek No: 5. BOA, DH MB HPS, Dosya No: 44, Gmlek No: 5. BOA, DH MB HPS, Dosya No: 1, Gmlek No: 28. BOA, DH MB HPS, Dosya No: 161, Vesika No: 46.
193
Saadet TEKN
tarznda olduu bildirilerek, salk koullarna uygun bir hapishane yaplmas talep edilmitir. Hatta buradan gelen yoklama cetvellerinde baz mahkm ve mevkufun bulac hastalk tad ve bu hastalarn tedavisi iin de gerekli alet ve ilacn bulunamad Dahiliye Nezaretine bildirilerek gereinin yaplmas istenmitir17. Bu tr ikayetler lkenin geneli iin sz konusudur. 25.000 nfuslu Lleburgaz kazasnn hapishanesi de iki odadan olumakta olup, adliye nezaretince dzenli olarak her ay yaplan yoklamalarda mahpuslarn durumunun hi de iyi olmad belirtilmitir. Ayrca Tanin gazetesi yazar Ahmet erifin Anadolu gezilerinde hapishanelerin ne kadar salk koullarndan uzak olduu anlalmaktadr18. Tm bu hususlar Osmanl da mahkum olmann olduka zor koullar iinde yaamak anlamna geldiini de ifade eder. Hkmetin suluyu yakalamasnn yannda dier bir grevi de elbette hapishane koularn iyiletirmesidir. Dolaysyla birok mahpusun hayatna mal olan bu hapishanelerin bir an evvel slah ve ikmalinin yaplmasnn gerekli olduu da bizzat devletin kendi belgelerinde vurgulanan bir durumdur19. Bu ihtiya ve talepler dikkate alnarak Lleburgaz hapishanesi iin harekete geilmi, keif defterleri hazrlanarak yeni bir binann yaplmas karalatrlmt (ekil 1).
ekil 1. 1329 Tarihli Lleburgaz kazasnda yaplacak olan hapishanenin rnek plan. (Kaynak: BOA, DH MB HPS, Dosya No: 1, Gmlek No: 28) 17 18 19 Emine Grsoy- Naskali Hilal - Oytun Altun, Zindanlar ve Mahkumlar, Babil Yaynlar, stanbul, 2006, s.58. Ahmet erif, Anadoluda Tanin, stanbul, 1910. BOA, DH MB HPS, 1, Tarih 1327 R 20.
194
Bir baka konuda mahkmlarn atl durumda olmasdr. Bu durum sk sk gndeme getirilmi ve hapishanenin retim yeri haline getirilmesi hedeflenmitir. Devletin bu konuyu dile getirirken hem hapishanelerin devlet zerindeki maddi ykn hafifletmek, hem mahkmlar arasndaki kabilecek huzursuzluklar engellemek hem de mahkmlar hayata hazrlamay dnm olmas muhtemeldir. Devlet hapishanelerde kunduraclk, terzilik, marangozluk, doramaclk, makine ile orap ve fanila retimi gibi sanayi faaliyetlerinin balatlmasn n grmtr. rnek tekil etmesi bakmndan stanbul, Edirne ve Aydndaki hapishanelerde krek mahkumlarna okuma yazma, hesap, corafya, tarih ve ulum-u diniye den ibaret derslerin verilmesine ve ders bitiminden sonra da be saat kadar bu mahkumlarn imalathanelerde almalar kararlatrlmtr20. Ayrca zanaat sahibi mahkumlarn mlki ilerde altrlmas, kazanlarnn 1/3nn hapishane gelirlerine dahil edilmesi dnlmtr21. Bir baka yazmada ise hapishane ve tevkifhanelerdeki memur ve mstahdemlerin durumlarnn incelenmesi ziraat ilerinde altrlabilecek kiilerin belirlenip, bildirilmesi istenmi ve bu yazya dayanlarak Saruhanl, Kula, Krkaa, Soma, Salihli, Alaehir ve Kasabadan bu dorultudan hazrlanan cetveller merkeze gnderilmitir22. Bu almalar devletin bir yandan mahkmlar asalaklktan kurtarp retken hale getirmeye dier taraftan da uygun koullara sahip olmayan hapishaneleri dzeltme abalar olarak karmza kar. Ekonomik sorunlarla bouan Osmanl Devleti bu amalarn gerekletirmek iin farkl zm yollar bulmaya almtr. Bu zm yollarnn temelinde inaat ve tamir masraflarnn karlanmas yatmaktadr. Akla gelen ilk ve basit yol da grevli jandarma saysnn ihtiyaca gre azaltlarak tasarrufa gidilmesidir. rnein Aydn vilayetinde hapishanelerin muhafazasna 500 jandarma ayrlmtr. Bunlara 2000 lira maa verilmektedir. Ylda 12000 lirann sadece maa iin harcanmakta olduu belirtilmi ve bu tutarn iki misline mkemmel hapishanelerin yaplabilecei belirtilmitir23. 2. Hapishane naatlarnda Yeni Yaklamlar, Standartlamaya Gidi Yeni yaplacak hapishanelerin salk koullarna uygun modern bir ekilde ina edilmesi zerinde durulmutur. Bu balamda yeni yaplacak hapishanelerde gndz imalathanelerde alan mahkmlarn, gece hcrelerinde yatmalar yerine maddi manevi yorgunluklarn azaltlmas iin dzenlenmi olan bahe ve gezinti yerlerinde belli bir sre hava almalarna izin verilmesi gndeme getirilmitir. Salk ve ahlak mahkumlar iin nemli saylm ve bu nedenle hapishanelerin memleketin havadar bir yerinde bahe ve gezinti yerlerin dzenlenebilecei uygun arazilerde yaplmas
20 21 22 23 BOA, DH MB HPS, Dosya No: 144, Gmlek No: 103. BOA, DH MB HPS, Dosya No: 161, Vesika No: 46. BOA, DH MB HPS, Dosya No: 28, Gmlek No: 75. BOA, DH MB HPS, Dosya No: 148, Gmlek No: 40.
195
Saadet TEKN
belirtilmitir. Ayrca mevkuf ve mahkmlarn ayr bina ve bahelerde olmas ve etrafna 4 m. Duvar yaplmas hatta duvarn dnda da bahe yaplmas iin uygun byklkte arsa bulunmas konusu da dikkate alnmtr. Gnderilecek resim ve evrak kefiyle birlikte arsa haritasnn yollanlmasna dikkat ekilmitir24. Bunu takip eden srete de vilayet, liva ve kaza hapishanelerinin slah hakknda plan, rapor ve keifnamelerin hazrlanp adliye nezaretine gnderilmesi istenmitir25. Buna uygun olarak da hazrlanan taslak aadaki gibi dzenlenmitir (ekil 2).
ekil 2. 1329 tarihli vilayet, liva ve kazalarda yaplmas dnlen hapishane binalarna ait rnek plan. (Kaynak: BOA, DH MB HPS, Dosya No:143, Gmlek No: 3).
24 25
BOA, DH MB HPS, Dosya No: 144, Gmlek No: 17. BOA, DH MB HPS, Dosya No: 143, Gmlek No: 3.
196
Ayn zamanda konunun takipisi olan devlet; ihtiya ve artlar gz nne alnarak vilayetlerden hapishane projelerinin usul ve ihtiyaca gre hazrlanp gnderilmelerini istemitir. Daha sonra vilayetlerden gelen bilgiler dorultusunda konunun uzmanlarna takm proje hazrlattrlmtr. Artk inaata gerek duyulan hapishaneler iin bu projeler temel alnmaya balanmtr26. na olunacak hapishaneler iin proje ve aklamalarn rnek tekil etmesi amacyla gnderildii ve bunlara gre vilayete oluturulacak heyet-i fenniye tarafndan deerlendirilip oalttrlarak mlhakata gnderilmesi kararlatrlmtr27. Bir takm kararlar alnmtr. Ancak bu kararlarn uygulanmas hi de kolay olmayacaktr. Bu zorluk devlet iin aresizlik derecesine varmtr. Bu konuda ayrlan btenin tkendii ve bu yzden de bundan sonra da bu tarzdaki isteklerin karlanamayaca biimindeki yazmalar bu aresizliin en byk gstergesidir28. Zorluun baka bir gstergesi de hasta mahkumlarn basit ama temel bir takm ihtiyalarnn salanmas konusunda bile devletin dt durumdur. rnein Aydn vilayeti hapishanesi hastanesinde yatak, yorgan, yastk, su kovas, ibrik, oturak gibi ihtiyalarn karlanmas iin gerekli olan parann 3372 kuruu bulduu ve bunlarn karlanmasnda skntlar yaand dile getirilmitir29. aresizlii ortaya koyan baka bir belge ise Mlkiye mfettii Naci Beyin raporudur. Naci Bey hastaneler, hapishaneler ve hkmet konaklarn Aydn vilayeti dahilinde incelemitir. Hazrlad rapora gre vilayet dahilindeki tm hkmet konaklar tamire muhtatr. Buldan ile Bozdoann hali daha dikkat ekicidir. Hatta Marmariste hkmet memurlar arda dkknlarda grevlerini yapmaya alyorlar diyerek devletin durumunu gzler nne sermitir. Hapishanelerde de durum farkl deildir. Hemen hepsi harap durumda olup muhafazas iin pek ok jandarmaya ihtiya vardr. Bu arada Naci Beyin raporuna dayanarak tespit ettiimiz bir ikilemi belirtmenin yararl olduunu dnyoruz. Devletin, koruma ve gvenlik iin daha fazla kolluk kuvvetine ihtiyac varken, daha ncede belirttiimiz zere jandarma saysn azaltarak, maalarndan tasarruf etmek istemesi olduka dikkat ekici bir durumdur. Naci Beyin raporunda hastanelerin durumu da iler acsdr. 60 Yatakl frengi hastanesinde 120 hastann bulunduunu hizmetin tek yatakta iki hasta yatrlarak verilmeye alldn belirtmitir30. Elbette durumun farknda olan devlet gene giriimlerde bulunmu ina ve tamir iin heyet oluturma karar almsa da bu kararlar sava koullar iinde gereklemeyen abalar olarak tarihteki yerini ald. I. Dnya Savan teslimiyetle
26 27 28 29 30 BOA, DH MB HPS, Dosya No: 143, Gmlek No: 46. BOA, DH MB HPS, Dosya No: 34, Gmlek No: 20. BOA, DH MB HPS, Dosya No: 16, Gmlek No: 69. BOA, DH MB HPS, Dosya No: 150, Gmlek No: 30. BOA, DH MB HPS, Dosya No: 148, Gmlek No: 41.
197
Saadet TEKN
bitiren Osmanl Devleti Anadoluda Kurtulu Sava srerken bile bu konuda kt zerindeki yazmalarn srdryor grnmektedir. 1337 tarihi hapishanelerin modern statye kavumalar iin yaplmas istenilen mzekkire buna bir rnek olarak verilebilir31. Kanmzca bu yazmalarn temelinde igal olgusunun pay byktr. I. Dnya Sava sonular itibariyle Anadoluda byk bir ykm ve felaket getirdi. gal dnemlerinde aznlk mahkmlarna yaplan kayrmalar ve igalcilerin bu konudaki basklar Osmanl Devletinin teslimiyeti politikalarnn ifadesi olarak karmza kar. 3.Kurtulu Sava ve Sonraki Yllara Genel Bak Kurtulu Sava yllarnda TBMMnin denetiminde kalan blgelerdeki hapishaneler stiklal Mahkemelerinin denetimine brakld. Mahkmlardan sava koullar iinde yararlanlmas iin Bursa stinaf savclnn teklifine dayanlarak kartlan geici kanuna gre mahkumlarn vatani grevlerini yapmalar istenmise de Mustafa Kemalin asayiin salanmas ve asker yaplan mahkumlar denetlemek zere daha fazla adam gerektii konusundaki hakl endieleri ile bu kanun iptal edildi. Milli Mcadeleyi tehlikeye atan en nemli sorunlardan birisi de firar olaydr. rnein 1920 ylnda Burdur hapishanesinden kaan 180 mahkumun takibini ki bunlarn ou cinayet mahkumudur- inzibat stemeni Tahir Aann jandarma mfrezesi stlenmitir. Byk Taarruz ve Genel Seferberlik dneminde erkek nfusun silah altna alnmasyla tarm alannda doan igc a hafif sulardan hapis yatan mahkmlar ile giderilmeye allmtr. Bu uygulama 1922ye kadar geniletilerek devam ettirilmi hatta yararllk gsteren mahkmlar affedilmitir. Bu konuda 26 Nisan 1922de kartlan kararname ile dzenleme getirilmeye allmtr. Bu kararnameyi Haziranda ikinci bir kararname izler. Cezaevlerinin atlye ve ahlak okulu haline getirilmeye allmas ile slah ele alnr. Bu konu 1 Mart 1923te yeniden gndeme gelecektir. Mustafa Kemalin hapishanelerin slah ve retim yeri haline getirilmesi konusundaki konumas nemlidir. Be liva ve on sekiz kaza hapishanesinin inaat kararlatrlp bir sonraki senenin yani 1923n btesine eklenmitir32.
31 32
BOA, DH MB HPS, Dosya No: 47, Gmlek No: 10. Ulusal Kurtulu Sava ve Cumhuriyetin lk Yllarndan Hapishaneler, <http://www.tarihogretmeni.net/ > (Eriim tarihi 01102007)
198
Sonu Gen Cumhuriyetin Osmanldan devrald sorunlardan biri de maalesef ki hapishaneler konusudur. Her konuda olduu gibi yarm braklan, gerekleemeyen konular zmek, Kurtulu Savandan yeni km, ulusal egemenlik modeline dayal Cumhuriyet hkmetlerine dmtr. 1926ya kadar uygulanan Osmanl ceza sistemi ve infaz rejimi 1926da yrrle giren Trk Ceza Kanunu ile son bulacak sular crm -cezas ar hapistir- ve kabahat cezas hafif hapistir- olmak zere iki ye ayrlacaktr. Bir taraftan hukuk sistemi yenilenmi dier taraftan da ceza infaz kurumlar daha salkl hale getirilmeye allmtr. Bu durum hak ve zgrlklerin, insanca yaama artlarnn temel alnd modern ve ada bir devletin abalar olarak karmza kar.
199
Saadet TEKN
KAYNAKA I- Ariv Belgeleri BOA. DH FR, No: 97, Belge No: 163. BOA, DH MB HPS, Dosya No: 1,Gmlek No: 15. BOA, DH MB HPS, Dosya No: 64, Gmlek No: 26. BOA, DH MB HPS, Dosya No: 157,Gmlek No: 17. BOA, DH MB HPS, Dosya No: 145,Gmlek No: 31. BOA, DH MB HPS, Dosya No: 153, Gmlek No: 36. BOA, DH MB HPS, Dosya No: 150, Gmlek No: 38. BOA, DH MB HPS, Dosya No: 149, Gmlek No: 10. BOA, DH MB HPS, Dosya No: 44, Gmlek No: 5. BOA, DH MB HPS, Dosya No: 1, Gmlek No: 28. BOA, DH MB HPS, Dosya No: 161, Vesika No: 46. BOA, DH MB HPS, 1, Tarih 1327 R 20. BOA, DH MB HPS, Dosya No: 144, Gmlek No: 103. BOA, DH MB HPS, Dosya No: 28, Gmlek No: 75. BOA, DH MB HPS, Dosya No: 148, Gmlek No: 40. BOA, DH MB HPS, Dosya No: 44, Gmlek No: 17. BOA, DH MB HPS, Dosya No: 143, Gmlek No: 3. BOA, DH MB HPS, Dosya No: 143, Gmlek No: 46. BOA, DH MB HPS, Dosya No: 34, Gmlek No: 20. BOA, DH MB HPS, Dosya No: 16, Gmlek No: 69. BOA, DH MB HPS, Dosya No: 150, Gmlek No: 30. BOA, DH MB HPS, Dosya No: 148, Gmlek No: 41. BOA, DH MB HPS, Dosya No: 47, Gmlek No: 10. BOA, DH MB HPS, Dosya no: 55 Gmlek No: 44. BOA, DH MB HPS, Dosya No: 69 Gmlek No: 26.
200
II- Kitap ve Makaleler ERF, Ahmet, Anadoluda Tanin, stanbul, 1910. GRSOY, Emine, Naskali Hilal, Oytun Altun, Zindanlar ve Mahkumlar, stanbul, 2006. LEVY, Noemi, Alexandre Toumarkne, Osmanlda Asayi Su ve Ceza 18.-20. Yzyllar, Tarih Vakf Yurt Yaynlar stanbul 2007, sf. 186. TEKN, Saadet, 20. Yzyln Balarnda Aydn Vilayeti ve Mlhakatndaki Hapishanelerin Genel Durumu, CB Sosyal Bilimler Dergisi, 2006/2 Gz says, C.4, S.2, Manisa, 2006. YILDIZ, Gltekin, Osmanl Devletinde Hapishane Islahat (18391908), Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Marmara niversitesi, 2002. Ulusal Kurtulu Sava ve Cumhuriyetin lk Yllarndan Hapishaneler, <http:// www.tarihogretmeni.net/ > (Eriim tarihi: 01102007).
201
MTAREKE DNEMNDEK SYASAL AKIMLARIN TRK BASININA YANSIMALARI

Mustafa ZDEMR* zet
Mondros Atekes Antlamas, I. Dnya Savana hazrlksz giren Osmanl mparatorluu iin savan sonu anlamn tayordu. Atekes; sadece sava bitirmekle kalmam, btn bir imparatorluun yok olmasna neden olmutur. Atekesin imzalanmas ile birlikte, Trkiyenin bamszl iin eitli yol araylar balamtr. Trk siyasi hayatnda nemli yol araylarnn yaand bu dnemde basn yayn organlar da siyasi atmosferin deiiminde nemli roller oynamtr. zellikle savan getirdii ykm nedeniyle basnda Trkiyenin savaa giriinde nemli etkileri bulunan ttihat kadroya kar byk bir fke bulunmaktayd. Bu fke zellikle Hrriyet ve tilaf Partisi tarafndan desteklenen basn organlarnda gze arpmakta ve tilaf Devletleri ile sava srasnda kopan ilikilerin yeniden kurulabilmesi yolunda bu basn organlarnn eitli giriimlerde bulunduklar grlmekteydi. Savan bitimi ve mtarekenin imzalanmas genellikle Trk basn tarafndan olumlu karland. Ancak sre ierisinde ngiliz, Fransz, talyan ve Yunan glerinin yaptklar haksz uygulamalar ve gerek d nedenlere dayal oluan igaller toplumun ynlendirici gc olan Trk basnn farkl kurtulu areleri atamaya itmitir. Baz gazetelerin kurtulu aresini ngilterenin himayesine girmekte bulduklar, bir ksmnn ise ABD mandasnn oluturulmas sonucunda Trk topraklarnn btnlnn korunacan savunduklar anlalmaktadr. Ancak bu retilen bu zm yntemleri ngilterenin Osmanl egemenlik alanlarn paralama siyaseti izlemesi, ABDnin ise Trkiyede oluturulmas istenilen manda ynetimi fikrine scak bakmamas nedeniyle baarsz oldular ve giderek bu dncelerin yerini tam bamszlk anlaynn egemen olduu grld. Anahtar Kelimeler: Trk Basn, ttihat ve Terakki, ngiliz Himayesi, ABD Mandas, Tam Bamszlk.
Abstract
Mondros Armistice stood for the end of the World War I for the Ottoman Empire, who attended the war without sufficient preparations. The Armistice not only put an end to the war, but also lead to the destruction of the whole empire. As soon as the armistice was signed, quests for different remedies for the independence of Turkey emerged. In this period, when significant quests took place, media organs played a key role in the change of the political atmosphere. Particularly, due to the devasta* Dr. Okutman; Dokuz Eyll niversitesi, Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits.
203
Mustafa ZDEMR
tion of the war, there was a huge rage against the staff on the favor of the Union and Progress Party, who had an important influence on the participation of Turkey to the war. This rage could notably be observed in media, supported by the Liberty and Entente Party, and it was clearly seen that those media organs were making efforts to reconstruct the relations with the Allied states, which tore off during the war. The end of the war and signing the armistice were mainly welcomed warmly by the Turkish pres. However; the unfair practices of the British, French, Italian and Greek powers during the process and the occupations based on unjustified reasons drove the Turkish press, who had a routing force on the society, to seek for different remedies for freedom. Some newspapers found the remedy as to refuge under the British protection, while some argued that the unity of the Turkish territories could be maintained after formation of the American mandate. Yet, those remedies were proven to be a failure since Britain followed a policy to split the Ottoman sovereignty area and the USA abstained from a mandate administration in Turkey, and therefore progressively, the understanding of full independence replaced these ideas. Key Words: Turkish Pres, ttihat ve Terakki, British Protection, American Mandate, Full ndependence.
Giri 30 Ekim 1918 tarihinde yaplan Mondros Silah Brakmas Osmanl Devleti adna I. Dnya Savan sonulandrd. Savan sonulanmas ile birlikte Osmanl kamuoyunda iki temel dnce belirdi. Bunlardan ilki ttihat ve Terakki dmanl, dieri de ngiltere ve Fransa ile bozulan ilikilerin yeniden dzenlenmesiydi. ttihat ve Terakki dmanln politika haline getiren Hrriyet ve tilaf Partisi yanllar bu srete ngiliz yanls bir siyaset takip etmilerdir. Bu grleri zellikle Paris Bar Konferansnda ortaya atlan manda ve himaye fikirlerinin etkisi ile Osmanl Devletinin ngilterenin himayesi altna girmesi ekline dnmtr. te yandan baz eski ttihatlar da 5 Ocak 1918 tarihinde ABD bakan Wilsonun belirledii ilkelerden etkilenerek Trkiyenin tamamna ynelik bir Amerikan mandas oluturulmas fikrini desteklemiler ve bu konuda almalarda bulunmulardr. Makalemizin konusu Mtareke Dnemi boyunca Trk siyasal hayatnda batl devletler tarafndan ortaya konulmu olan ilkelerin etkileri ve Osmanl Devletinin kurtuluuna ynelik basn yayn organlarnda retilen zm yollardr. ncelenen dnem 30 Ekim 1918 tarihinde Osmanl Devletinin Mondros Atekesini imzalamas ile balamakta, Paris Bar Konferans ve bu konferansn Osmanl lkesindeki ilk uygulamas olan zmirin Yunanistan tarafndan igaline kadar srmektedir. Kitle iletiim aralar ierisinde yer alan gazeteler halk kendi grleri dorultusunda fikir retmeye ynlendirmektedir1. Basn organlar ynetilenler ile ynetenler arasnda daima bir iletiim ve denetleme organ olagelmitir. Devletlerin ynetim ekillerine bal olarak basnn ilevi ve rol de deikenlik gstermitir. Mutlakiyetle ynetilen devletlerde basnn hkmdar veya hkmeti eletirisi yasaklanm, yasa ineyen yazl unsurlarda kapatmaya varan cezalara arptrlmlardr. Totaliter ynetimlerde ise basn organlar iktidarn hizmetinde
1 Duygu Sezer, Kamuoyu ve D Politika, Ankara, 1972, s.31.
204
Trk Basnnda Mtareke Dnemi...
bir ara olarak kabul edilmi, kamuoyunu iktidarn siyaset izgisi erevesinde ynlendirmitir2. Osmanl Devletinde basn zgrlnn ilk kez savunulmas Tanzimat dnemine denk gelmektedir. Geri o dnemde Osmanl basn olarak nitelendirilebilecek tek yaynn Takvim-i Vekai olmasna ramen devam eden srete basn yayn faaliyetlerinin giderek gelimesinin n alm oldu. Basn ile ilgili ilk Osmanl dzenlemesi Fransz basn yasas rnek alnarak hazrlanm olan 1864 tarihli Matbuat Nizamnamesidir. Bu nizamname ile birlikte Osmanl snrlar ierisinde gazete ve dergi kartmak ruhsat alma kouluna baland. Basn yayn organlar iinde devletin i gvenliini bozan bir suun ilenmesini kkrtanlar, padiah ve hanedan yeleri hakknda uygunsuz szler kullananlar, vekiller, mttefik devletlerin hkmdarlar, yabanc devletlerin temsilcileri aleyhinde yazlar yazanlar hakknda bir aydan tamamen kapatmaya varan cezalarn getirilecei belirtildi. Ayrca Nizamnameye gre yurt dnda baslm olup Osmanl Devleti aleyhine yazlar ieren yaynlarn da lke snrlar ierisine sokulmas yasaklanmt3. 1867 ylnda Sadrazam Ali Paa tarafndan sreli yaynlarn su tekil olarak nitelendirilecek bir durumda idari makamca cezalandrlmasn ngren li Kararname ilan edildi. Bu kararnamenin yayn ile basn ve yayn organlarna byk bir snrlama getirildi, pek ok gazete kapatld yada tatil edildi. Bunun yannda devlet grevlisi durumunda olan pek ok gazeteci de stanbuldan uzak blgelere tayin edilerek gazetecilik yapmalar engellenmeye alld4. Kitle iletiim aralarn kendi kontrolleri altna alan iktidar ve g sahibi unsurlar, kendi dnce ve uygulamalarna kar gelen yazl ve grsel basna kar da etkili bir silah olarak sansr gelitirmilerdi. Osmanl basn da dnem dnem sansrn basksn youn bir ekilde zerinde hissetmitir. Basna ynelik etkili ilk sansr uygulamas stibdat dneminde yaanmtr. 1878 ylnda gazete ve dergileri denetlemek ve gerektiinde sansr uygulamak amacyla Dahiliye Nezaretine bal olarak Matbuat- Dahiliye Mdrl iinde bir kurul oluturuldu. Kurul tarafndan balangta siyasi ierikli olmayan yaynlarn sansrden geirilmesi sz konusu deilken 1882 sonrasnda bu tip yaynlar da sansr kapsamna alnd ve lkede yayn yapan her trl gazete ve dergilerde hrriyet, bamszlk, eitlik benzeri fikirlerin yer almas engellendi. 1901den sonra da lkede yeni gazete ve dergilerin karlmasna izin verilmedi5. Bu basknn Merutiyetin ikinci kez ilan edildii tarih olan 1908 de ksa sreliine sona ermesine ramen 31 Mart Olay ve sonraki dnemde ttihat ve Terakkinin iktidarn salamlatrmasyla basna ynelik bask artt. Bu srete basn iktidar-muhalefet ekimesinde nemli bir silah vazifesi grd. ttihat ve Terakki kartlarn destekleyen bir ok gazete ve dergi ttihat iktidarlar tarafndan kapatld6.
2 3 4 5 6 Kayhan el, Kitle Haberleme Hukuku, stanbul, 1998, s.23. Orhan Kololu, Osmanllarda Basn ve Kamuoyu, Osmanl Ansiklopedisi, C.6, stanbul, 1994, s.185. A.D. Jeltyakov, Trkiyenin Sosyo-Politik ve Kltrel Hayatnda Basn: 1729-1908 Yllar, stanbul, 1979, s.63. Aykut Kabacal, Tanzimat ve Merutiyet Dnemlerinde Sansr, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, C.3, s.612, stanbul, 1985. Nevin nal zkorkut, Basn zgrl ve Osmanl Devletindeki Grnm, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi, C.51, S.3, Ankara, 2002.
205
Mustafa ZDEMR
Osmanl Devletinin I. Dnya Savana girmesi ve savan sonulanmas sresi boyunca da basna ynelik sansr uygulamas devam etmitir. Bu dnemde uranlan baz askeri baarszlklarn basnda yer almas engellenmi ve bylece kamuoyunun askeri gelimeler hakknda bilgilendirilmesinin nne geilmitir. Mondros Atekesi srasnda ksa sreliine kaldrlan sansr, ksa bir sre sonra gerekleen igaller zerine yeniden balamtr. nceleri stanbuldaki gal Kuvvetleri Komiserliine bal bir idare Altnc Daire tarafndan gerekletirilen sansr, sonradan deien stanbul hkmetleri tarafndan da uygulanmtr7. kinci Tevfik Paa Hkmeti dneminde (13 Ocak 3 Mart 1919) karlan 5.2.1335 tarihli ve 3467 numaral kararname ile idare-i rfiyye8 uygulanan blgelerde her trl gazete, kitap ve yazl neriyatn baslmadan nce sansr heyetlerinin incelemelerine tabi tutulmas zorunlu hale getirilmitir9. Bu durumdan Trk basn olduka nemli lde etkilenmi, bamszlk yanls ve balayan Milli Mcadeleye sempati ile yaklatklar halde birok gazete ve dergi 19191921 yllar arasnda Mustafa Kemal Paa, Kuvay- Milliye, Milli Mcadele ve Trkiye Byk Millet Meclisi konularnda yazlar ve makaleler yaynlayamamlardr10. Bu durum karsnda sansre urayan bamszlk yanls gazeteler, sansr kurulu tarafndan karlan satr yda stunlarn yerine bir yaz koymayp bo brakarak zerlerindeki baskya tepki gstermiler ve tepkilerine de grsel olarak halkn dikkatini ekmeye almlardr. Hkmet tarafndan kapatlan gazeteler, ya baka bir isim altnda km, ya da bir dier gazete ile birlemilerdir11. Trk basnnn haber alma kaynaklarna bakldnda dardan haber alma konusunda stanbul gazetelerinin Anadolu gazetelerine gre daha ansl olduklar grlmektedir. nk bu gazetelerin haber ajanslar ile balantlar kurabilme, yetimi elemanlara sahip bulunma, d lkelere muhabir gnderebilme gibi olanaklar bulunmaktayd. zellikle II. Merutiyetin ilan ile birlikte stanbulda brolar oluturup faaliyetlerde bulunan Avrupa merkezli haber ajanslarnn bu haber alma konusunda nemli rolleri bulunmaktayd. Ayrca stanbula mtarekeden sonra sklkla gelmekte olan yabanc gazete ve dergilerin de stanbul basn iin nemli bir kaynak tekil ettii dnlmelidir. Anadolu basnnn haber alma kaynaklar ise u ekilde sralanabilir; 1 - Matbuat ve stihbarat Mdriyet-i Umumiyesi tarafndan stanbul, Zonguldak, nebolu, Antalya, zmit, Adana, Kars, Trabzon ve Aydnda (Kuadas ve Ske) kurulan istihbarat ubeleri ile bu blgelerdeki ajanlardan alnan haberler. 2 - Avrupa telsiz istasyonlarndan, askeri telsiz istasyonu aracl ile elde edilen d haberler. 3 - Yabanc gazete ve dergilerde kan haberler.
7 8 9 10 11 Cevdet Kudret, Birka rnek ile Mtareke Dnemi Sansr,Tarih ve Toplum, C.IX, S.53, 1988, s.42. Skynetim. Zeki Arkan, Mtareke ve gal Dnemi zmir Basn (30 Ekim 1918 8 Eyll 1922), Ankara, 1989, s.11. Ycel zkaya, Milli Mcadele Balangcnda Basn ve Mustafa Kemal Paann Basnla likileri, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, C.I, S.3, 1985, s.873. rnein: Vakit gazetesi kapatldktan sonra Muvakkat adyla km, Peyam ile Sabah gazeteleri birleerek Peyam- Sabah ismiyle yaynlanmaya balamtr.
206
4 - Trkiyede kmakta olan Franszca, ngilizce, Rumca, Ermenice gazeteler ve dergilerden yaplan evirilerle elde edilen haberler. Mtareke Dnemindeki gazetelerden pek az haftalk olarak kmakta, ounluu haftada bir ka kez veya gnlk olarak yaynlanmaktayd12. Mtareke Dnemi basn gerek yaynlandklar ehirlere gerek Anadolu hareketine ve batya ynelik dncelerine gre u ekilde gruplandrlabilir; A - stanbul Basn: stanbul basn iinde yer alan Akam, Dergh, Hadisat, kdam, leri, stiklal, Memleket, Minber, Selamet, Sz, Tasvir-i Efkr, Trk Dnyas, Yenign ve Vakit gazeteleri ile Byk Mecmua, Gleryz, Sebilrreat, Servet-i Fnun dergileri Milli Mcadele yanls bir tutum izlemitir. Buna karlk Alemdar, Hukuk-u Beer, fham, Matin, Sabah, Serbesti, Tarik, Tan, Yeni Gazete, Yeni stanbul gazeteleri ile Aydede, mit dergileri Milli mcadele kart bir siyaset izleyip ngiliz, Fransz ve ABD korumacln savunmulardr13. B - zmir Basn: zmir basn iinde yer alan Ahenk, Anadolu, Duygu, Hukuk-u Beer, Kyl gazeteleri Milli Mcadele yanls bir siyaset takip ederek zmirin Trkln savunmulardr. Buna karlk Islahat, Msavat gazeteleri ise zellikle blgeye ynelik Yunan igalinden sonra igalin haklln savunur bir siyaset takip etmilerdir14. C - Anadolu Basn: Adana, Ik, stikbal, Ky Hocas, Mentee, Ses, Zafer gazeteleri Mondros Mtarekesi sonrasnda gerekleen igalleri reddeder bir siyaset takip ederek sre iersinde balayan Milli Mcadeleye kardklar eitli yazlarla destek vermilerdir15. 1. Mondros Mtarekesinin mzalanmas 1.1. Mtarekenin mzalanmasna Basnn Yaklam Osmanl Devleti iin 1 Kasm 1914de balayan I. Dnya Sava, 1918 ylna gelindiinde kt sonular dourmaya balamt. 19 Eyll 1918de Filistinde balayan ngiliz taarruzu ksa srede Suriyeye yayld ve Halepin ngiliz egemenliine gemesi ile sonuland. ngiliz taarruzu ancak Halepin kuzeyinde Mustafa Kemalin komutasndaki Yldrm ordular Grubu tarafndan durdurulabilmitir. Dier yandan Irakta gerekleen ngiliz taarruzu sonucunda Badat kaybedilmi, Musul da ngiliz tehdidi altna girmitir. Bu arada Eyll ortalarnda balayan tilaf taarruzu sonucunda Bulgarlarn tuttuu Makedonya cephesinin kmesi zerine 29 Eyll 1918 tarihinde yaplan Selanik Atekesi ile Bulgaristan savatan ekildi. Bylece hem Osmanl Devletinin mttefikleriyle kara yolu
12 13 14 15 zzet ztoprak, Trk ve Bat Kamuoyunda Milli Mcadele, T.T.K. yay., Ankara, 1989, s.XVI. Fuat Sreyya Oral, Trk Basn Tarihi, Ankara, 1968, s.225; Fethi Tevetolu, Atatrkle Okyarn kardklar Gazete: Minber, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, C.V, S.13, 1988, s.184; zzet ztoprak, a.g.e., s.XV. Nail Moral, Mtarekede zmir Olaylar, Ankara, 1973, s.85; Zeki Arkan, a.g.e., s.9. Server R. skit, Milli Mcadelede Anadolu Gazeteleri, Tarih Konuuyor, C.V, S.26, 1966, s.2116; mer Sami Coar, Milli Mcadele Basn, stanbul, 1964, s.228; Bayram Bayraktar, Mtarekede Ses Gazetesi, Tarih ve Toplum, C.XVI, S.93 1991, s.52; Ali Birinci, Hrriyet ve tilaf Frkasn Destekleyen Matbuat, Tarih ve Toplum, C.VIII, S.42, 1987, s.9.
207
Mustafa ZDEMR
balants kopmu, hem de Osmanl bakenti batdan gelebilecek bir istila tehlikesine alm oluyordu16. tilaf askeri gleri bu gelimenin sonucunda Trakyada 7 tmenlik bir kuvvet oluturarak stanbul ve Boazlara ynelik bir saldr hazrlna giritiler. stanbulda ise bu srada 1918 ubat aynda sadrazamla gelen Talat Paa kabinesi istifa etmi, yerine 14 Ekim 1918 tarihinde Ahmet zzet Paa Kabinesi kurulmutu17. zzet Paa Kabinesi ilk olarak spanya aracl ile ABD bakan Wilsona mtareke talebinde bulundu18. Bu talep sonucunda ABDnin Ortadou siyasetinde daha aktif hale gelmesinden ekinen ngiltere derhal harekete geerek Dou Akdeniz Kraliyet Donanma komutan olan Amiral Galthropeyi mtareke konusunda tam yetkili olarak grevlendirdi19. Grmelerde Osmanl Devletini ise Bahriye Nazr Rauf (Orbay) Beyin temsil etmesi kararlatrld. Mtareke grmelerine katlacak Rauf Beye Sadrazam zzet Paa 17 Ekim 1918de Trkiyenin ngiltere ile dost olmak ve protection20 kazanmak istediini bildirmi ve bu istein grmelerde Amiral Galthropea iletilmesini istemiti21. 27 Ekim 1918de Limni Adasnn Mondros limanndaki Agamemnon zrhlsnda balayan atekes grmeleri 30 Ekim 1918 tarihinde mtarekenin imzalanmasyla sonulanmtr22. Mtarekename 30 Ekim 1918de Osmanl Mebusan ve yan Meclislerince onaylanmtr23. Mondrostan stanbula gelen Hseyin Rauf Bey basna verdii demete imzalanan mtarekeyle devletin bamszlnn, saltanatn hukukunun korunduu, mtarekenin galip ile malup arasnda yaplmadn, sava haline son vermek isteyen iki denk kuvvet arasnda sava haline son verme nitelii tadn belirtmitir24. Padiah VI. Mehmet Vahidettinde mtarekeyi olumlu karlam ve tilaf Devletlerine ho grnebilmek iin sava Osmanl Devleti adna idare edenleri cezalandrmak ve sava srasnda yaplanlar onaylamadn ispat etmek gibi amalar kendinde tamtr. Ona gre ngilizlere boyun eilmeli, ne verseler ona akir, ne klsalar ona ad etmeliydik25. Osmanl basnnn mtarekeye yaklam farkllklar gstermitir. Zaman gazetesinde 30 Terinievvel 1334 tarihli olarak kan Dman Dostluu adl makalede baz askeri mevkilerin igalinin ve tilaf Devletlerinin denetimi altna girmemizin milli izzet-i nefsimize dokunaca ancak bu durumun geici olduu, kalc barn yaplmasyla egemenlik ve bamszlmza kavuacamz belirtilmitir26. Yenign gazetesinde bir gn sonra kan Mtareke Muvacehesinde isimli makaleye gre yapacamz barn Wilson lkelerine dayanacan, bizim de bu ilkelerin lke16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 Sina Akin, stanbul Hkmetleri ve Milli Mcadele, C.I, Ankara, 1998, s.17. A.g.e., s.142. Enver Ziya Karal, Byk Osmanl Tarihi, C.9, Ankara, 1996, s.557. Cemal Kutay, Birinci Dnya Savandan kmzn Hatralar, Tarih Konuuyor, C.VI, S.45, 1967, s.34. Himaye. Gotthard Jaeschke, Mondrosa Giden Yol, Belleten, C.XXVIII, S.109, 1964, s.146. Karal, a.g.e., s.559. Ylmaz Altu, Trk Devrim Tarihi Dersleri (19191938), stanbul, 1975, s.48. erafettin Turan, Trk Devrim Tarihi, C.I, Ankara, 1991, s.69. Falih Rfk Atay, ankaya, stanbul, 1980, s.146. Dman Dostluu, Zaman, 30 Ekim 1334.
208
mizde tam olarak uygulanmasn salamak iin mtareke ile kalc bar arasndaki sreyi iyi deerlendirmemiz gerektii belirtilmitir27. Anadolu gazetesi ise 1 Terinisani tarihinde kan saysnda yer alan erait-i Mtareke Karsnda isimli makalede mtareke artlarnn ar olduunu ancak Bulgarlarn raz olduklar derecede kt olmadn ortaya koymu, bunun nedeni olarak da ordunun ve milletin drt senedir harikalar yaratmasna balamtr. Ayn makalede u anda gerekli olann sakince bara hazrlanmak olduu belirtilerek millete u gvenceyi vermitir : Bu gn kuvvetten den bir hkmet felaketlerden ders alabilen efrad- milletin azmiyle yeniden iktisab- kuvvet, ihraz- an etmeye namzettir28. Hadisat gazetesinin ayn gnk saysnda yer alan Avrupallara Kar Vaziyetimiz balkl makalede Avrupallarca Trklerin sevilmedii, Trkler sevilmeye layk deildir n yargsyla yaklald, bizim de bara hazrlanrken bu noktay gz nnde tutmamz gerektii uyarsnda bulunuluyor. Yaptmz her trl almay bu kany yok etmek amacyla yapmamz gerektiini belirterek dmann artlarnn hafifletilecei midinde olmamz gerektii ileri srlmtr29. Sabah gazetesinde ayn gn kan Ali Kemalin Trklerin Gnah Nedir? balkl makalesinde ise mtareke artlarnn devletimizi bir emirlik derecesine indirdiinden sz edilerek Avrupann bize yardm etmesi gerektii nk Trk milletinin asrlardr bask altnda ezilmi olmasndan dolay dnya milletlerinin en madurlarndan biri olduu vurgulanmtr. Ayrca birka kiinin Almanya ile ilikiye girerek memleketi satmalarnn cezasn padiahndan en kk ferdine kadar ektii belirtilmi, bu duruma neden olan sulularn cezalandrlmas ancak Trklere de insaf edilmesi batl devletlerden istenmitir30. Bu gr destekleyen Kyl gazetesi de ertesi gn kan Harp Bitti balkl makalesinde Bulgaristana gre daha hafif artl bir atekes imzalanmasna yardmc olduu iin ngiltereye teekkr edilmekte ve bundan sonra yaplmas gerekenler yle belirtilmekteydi : Bundan sonra i ve gcmz yalnz hkmetimizi bilim gerei ve adalete gre oluturulmakla beraber onun temsil edecei kesin huzur ve emniyet altnda ancak ziraat, sanayi, ticaret, kltr ve fen ile uramak olacak, olmaldr. Buna aba gsterildii takdirde eyrek yzylda kalknmamz mmkn grlmektedir31. Genel olarak Osmanl basnnn farkl kesimlerinin mtarekeye ynelik tutumu iyimserdir ve mtarekenamenin hkmleri tam olarak alglanamamaktadr. Mtareke artlar hafif olarak kabul grmekte ve Wilson lkelerine gre istikll ve egemenliimizin tilaf Devletlerince salanaca mit edilmektedir. 1.2. Mtarekenin Uygulanmas ve Basnn Yaklam Mondros Brakmas sonrasnda grlen igallere kar basn genelde igallerin yaplma nedenleri ve ierii hakknda yeterli bilgiye sahip deildir. Anadolu gazetesinde 16 Terinisani tarihinde kan Amiral Galthropenin Teminat isimli makalede Osmanl Devletinin necip bir milletin temsilcisi olan Amiral Galthropenin verdii
27 28 29 30 31 Mtareke Muvacehesinde, Yenign, 31 Ekim 1334. erait-i Mtareke Karsnda, Anadolu, 1 Kasm 1334. Avrupallara Kar Vaziyetimiz, Hadisat, 1 Kasm 1334. Trklerin Gnah Nedir, Sabah, 1 Kasm 1334. Harp Bitti, Kyl, 2 Kasm 1334.
209
Mustafa ZDEMR
sze gvenerek atekesi kabul ettii belirtiliyor ve stanbula asker karlmas ile ilgili u soruyu soruyordu: Mademki stanbulun igal edilmemesi mtarekenin artlarndandr ve mademki her gn ngiliz askeri ve siyasi temsilcileri tarafndan her hususta gvence veriliyor ve Franszlar tarafndan onaylanyor, o halde bu yaananlarn sebebi nedir?32. Ayn gazetenin 21 Terinisani tarihli galler Etrafnda isimli makale gereklerin yava yava anlalmaya balanldna iaret etmektedir. Makale Musulun mtareke hkmleri aksine igal edildiini belirtirken sorularna devam eder: Alnan haberler doru ise Boazlarn igalinin mtareke dorultusunda yapld sylenerek tahliye edilmemesi verilen szlerin ciddiyetinin ihlal edildiine, mtarekename artlarnn uygulanmasnda keyfi hareket edildiine delil olmaz m?. Ayn makale ayrca u soruyu da sormaktadr : Mtarekename artlarn stanbulda uygulamak iin kuvvet karlmayaca ve yalnz zabitlerden ibaret heyetler bulundurulaca sylenip dururken taraf taraf klalarn igal edilmesi bu keyfi hareketlerin en ak delili deil midir?. Bu gelimeler karsnda gazete hkmetin iddetle protesto etmesini istemekle beraber bu keyfi davranlara ngiliz ve Fransz heyetlerinin meydan vermesinin de znt verici olduunu belirtmektedir33. Sz gazetesinin 24 Terinisani tarihli saysnda yer alan Asaf Saminin Dvel-i Mutelife stanbul Mmessillerine balkl makalesinde de tilaf glerinin igallerine ynelik bir tepki yer almakta ve Trkiyede kendilerine duyulan gveni boa kardklar belirtilmekteydi. Ayrca tilaf Devletlerinin stanbulu igal etmeyecekleri zannedildii halde bunun tam tersi bir durumun ortaya kt makalede yer almtr34. Burada dikkat eken nokta stanbulun tilaf glerinin igali altnda bulunduunun kabul grmesidir. Oluan igallerin baka blgelere sramas endiesi de Trk basnn megul eden konular arasnda yer almtr. Selamet gazetesinde yer alan bir makale bu tehlike zerinde durmaktayd : Adana bugn her trl hukuka ramen bouluyor. tilaf Devletleri nfus ounluu ilkesiyle terk olan bu blgede hkmetimizi tehdit ede ede bizi pek gln bir mevkide braktlar. Mtareke artlar ihmal edildi. Hibir askeri mecburiyet fiziki tehdit olmad halde igal askeri neden ad altnda gerekletiriliyor. Acaba yarn ayn akbet zmirin bana gelmeyecek mi?35. 1.3. Trk Basnnda Mtareke Sonrasnda retilen zm Yollar Mtareke sonras stanbulunda youn bir cemiyetleme ve partileme faaliyetleri grlmtr. zellikle en ok sorulan soru bundan sonra ne olacayd. Bu balamda stanbulda ortaya kan dnce kmelemesini be grupta toplayabiliriz: 1. Ulusal duygular harekete geirerek bamszln devamna alanlar. 2. Felaketin sorumluluunu ttihatlara ykleyerek ve bunlar mttefik glere teslim edilmesini salayp onlarn sempatisini kazanmak isteyenler. 3. Rusyada gerekleen Bolevik htilalinden etkilenip ortaya kan sosyalist ve komnist oluumlar.
32 33 34 35 Musul ve skenderunun gali, Anadolu, 17 Kasm 1334. galler Etrafnda, Anadolu, 21 Kasm 1334. Dvel-i Mutelife stanbul Mmessillerine, Sz, 24 Kasm 1334. zmir Valilii, Selamet, 16 Kasm 1334.
210
4. Devletten ayrlma isteini savunan aznlk gruplar. 5. Milli Mcadeleyi fiilen desteklemek amacyla kurulmu, Anadoluya Sinop yoluyla silah, cephane ve insan karan gruplar36. Trk basnnda ise devletin iinde bulunduu zor durumdan kurtuluu iin farkl zm yollar retildii grlmekteydi. Kyl gazetesinin 13 Terinisani tarihinde saysnda yer alan Hakk- Hayat adl makalesinde gerekletirilecek kalc barta Wilson lkelerine dayanarak mparatorluun Trk blmne kendilerini ynetme hakknn verileceine inanld yer almtr37. Ayn tarihte yaynlanan Anadolu gazetesinin Zavall Trk balkl makalesinde Wilson lkelerinden Trklerin yararlanamayaca, nk Avrupada Trkler aleyhine, haksz olarak bir kamuoyunun olutuu belirtiliyor ve yle deniliyordu: Hibir savunucusu olmayan Trk, gayrimslim vatandalarnn felaketine asrlarca alamken, bu gn onlardan iftiralar, hakaretler gryor; birka ahsn kabahati btn ona ykletiliyor, bundan yalnz Trkn vicdan szlar. Zavall Trk38. Yenign gazetesi ise artk gerekleri anlam ve mtareke artlarnn uygulanmadn grmtr. Gazetenin 17 Terinisani tarihli saysnda yer alan Bu Nasl Mtareke? balkl Yunus Nadinin makalesinde yle denilmekteydi : mzaladmz mtareke ve buna bal olarak bize verilmi olan teminat nerede kalyor? Gerek mtarekenin malum olan ieriinden ve gerek teminattan sonra imdi uygulamada bu garipliklerin meydana gelmesi iin acaba yeni ne oldu?39. Sre ierisinde Wilson lkelerinin Trk devletinin kurtuluunu salayaca fikri Trk basnna egemen olmaya balamtr. Yenign gazetesinin 4 Knunuevvel tarihindeki saysnda yer alan bir yazda genel savatan karken en byk tesellinin Wilson lkelerinde hayat haklarnn genel bir ilke olarak kabul edilmesi olduu belirtilmekteydi40. Ayn konuda Sabah gazetesinde kan 6 Knunuevvel tarihli lmek yda Yaamak da Elimizdedir balkl makale bu gr dorulamakta ve u gr ilave etmektedir : Darda (Wilson) lkelerini ileri srerek tilaf Devletlerinin byle genel birlik konularnda en bykleriyle bir nevi ittifak gerekletirebilirsek yle umuyoruz ki lmeyiz, yaarz41. Yeni Gazete ise Wilson lkelerinden yararlanabilmemiz iin yaplmas gerekenleri 7 Knunusani tarihinde yaynlanan Mahmut Sadkn Sulha Hazrlanrken isimli makalesinde u ekilde sralamaktadr: Cemiyet-i Akvama katlmak ve bara hazrlanmak iin yapmamz gereken modern ve yeni bir tekilat oluturarak zellikle stanbulda bulunan tilaf donanmas ve askerleri karsnda insanln bundan sonra yryecei yolda bizim de yrmeye kabiliyetli olduumuzu ispat etmek olmaldr42. Bat yanls bu yaynlarn yannda baz gazeteler srarla Trk halknn kendi geleceini kendisinin saptayacan belirtmekteydi. Vakit gazetesinin 26 Knunuevvel tarihli saysnda yer alan Ahmet Eminin Milli Mukadderatmz balkl makalesi buna rnek olarak gsterilebilir. Makalede bar konferans ne
36 37 38 39 40 41 42 Sadi Irmak, Atatrk Devrimleri Tarihi, stanbul, 1973, s.64. Hakk- Hayat, Kyl, 13 Kasm 1334. Zavall Trk, Anadolu, 13 Kasm 1334. Bu Nasl Mtareke, Yenign, 17 Kasm 1334. Trkler ve Sulh, Yenign, 4 Aralk 1334. lmek ya da Yaamak da elimizdedir, Sabah, 6 Aralk 1334. Sulha Hazrlanrken, Yeni Gazete, 7 Aralk 1334.
211
Mustafa ZDEMR
karar verirse versin geleceimiz kendi hal ve hareketimize gre ekillenecektir denilmekte ve yle bir gr ileri srlmektedir: eitli dnrlerin almalarn milli bir program etrafnda birletiremeyecek olursak bar konferans bizi gsterili bir ekilde Cemiyet-i Akvam bakanlna geirse bile biz gerekte ulusal varlmzdan mahrum nemsiz bir devletten baka bir ey olmayacaz43. Ayn gazetenin 5 Knunusani tarihli saysnda yer alan Ruen Erefin stanbul in balkl makalesi stanbulun bir Trk topra olarak kalmas gerektiini belirterek oluan tilaf igallerini protesto etmi ve u gr savunmutur : stiklale ve hrriyete son derece taraftar olduklarn ziyafetlerde, parlamento salonlarnda, saray dehlizlerinde, gazete sayfalarnda en gr sesleriyle ilan eden byk kuvvetler insafla greceklerdir ki stanbulda btn karlamalara ramen iin iin bir uyank, bir sabr, bir Trk milleti yayor Ve o millet, hibir vakit kalemini; altnlarn derinliklerine banp da parltl hatalarla masum ve yabanc zihinleri zehirleyen birka propagandacnn vicdann uyutarak syledii gibi kabiliyetsiz, vahi, geri deildir. Ayn makalede Yahudi, Ermeni, Polonyal milletlerin haklarn tanyanlarn hrriyet ve istiklali hak eden Trklerden bu haklarn alamayacaklarn ileri srmekte ve makale yle bitirilmektedir: Trkleri stanbuldan karmakla yeryzne rahat ve adalet sorduk diye bbrlenenler btn bir milletin, btn bir dinin her ferdine en snmez birer intikam atei sam olacaklardr44. Grld zere Trk basn ilk balarda mtarekenin imzas srecinde ortaya kan tm olumsuzluklar balamaktayd. Ancak daha sonrasnda Yenign ve Vakit gibi bir takm gazeteler mtareke artlarna tilaf Devletlerinin uymadklarn anlamlar ve bu durum karsnda adaletin salanmas ve Wilson lkelerinin lkemizde uygulanabilmesi grne ynelik eitli yazlar yaynlamlardr. Dier yandan Sabah gazetesi benzeri bir takm Hrriyet ve tilaf basn ise ttihatlarn yarglanmas ve cezalandrlmasn savunmakta, bylece tilaf Devletlerinin gveninin kazanlacana ve mtareke sonras ortaya kan olumsuzluklarn ortadan kalkacana inanmaktaydlar. 2. Paris Bar Konferans 2.1. Konferansn Toplanmas ve Alnan Kararlar Birinci Dnya Savan bitiren atekeslerin yaplmasndan sonra sava kesin anlamda sonulandracak bar antlamalarn oluturmak ve sava srecinde ortaya kan sorunlar grp bir zme kavuturmak iin 1918 yl Aralk ayndan itibaren galip devletlerin temsilcileri Pariste toplanmaya baladlar. Toplam 122 devlet temsilcisinin katld konferansta u konular grlmtr: 1. ttifak Devletleri ile yaplacak bar antlamalarnn oluturulmas, 2. Birinci Dnya Sava ile bozulan Avrupa snrlarnn yeniden belirlenmesi, 3. Smrgelerin durumu ve manda-himaye sistemlerinin oluturulmas, 4. Uluslararas silahszlanma, 5. ttifak Devletlerinin demeye ykml tutulduklar tamirat borlar,
43 44 Milli Mukadderatmz, Vakit, 26 Aralk 1334. stanbul in, Vakit, 5 Ocak 1335.
212
6. Ermeni Sorunu, 7. Bat Anadolunun Yunanistann egemenliine braklmas, Konferansta grlen bu konular iinde arlkl olarak tartma yaratan konular iinde zellikle Bat Anadolunun durumu dikkat ekicidir. Sava srasnda oluturulan paylam planlarna gre talyan pay olarak saptanan Bat Anadolunun Paris Konferans srasnda Yunan temsilcisi Venizelosun srarc tavrlar, konferansa sunduu ve blgede Rum ounluu olduunu ierir bir takm sahte belgeler, ngilterenin de Yunanistan bu konuda desteklemesi sonucunda talya ve Yunanistan arasnda paylatrlmas sz konusu olmutur. Bu durum uzun vadede talyann tepkisine ve dier tilaf Devletleri ile arasnn almasna yol amtr. 2.2. Konferansn Trk Basnnda Yaratt Etkiler Trk basnnn Paris Bar Konferans toplandktan sonra konferansa ynelik dnceleri genellikle u noktalarda toplanmaktayd: 1. Konferansn kk milletlerin haklarn koruyaca, 2. ngiltere ve Fransa ile var olan dostluk ilikilerinin srdrlecei, 3. Wilson Prensiplerinden dolay ABDnin Trk toplumunun haklarn savunaca, 4. Manda sisteminin nitelii ve Trkiyede oluturulabilecek sistemde mandater devletin kim olaca. Trk basnn megul eden nemli konulardan ilki stanbul ve Boazlarn durumunun ne olaca tartmasyd. Paristen bu srada Trkiyeye ulaan baz telgraflarda stanbul ve Boazlarn uluslararas hale getirilecei, Trklere de Anadolunun ortasnda bir hkmet verilecei ynnde haberler yer almasna karlk bu gibi Yunan isteklerine konferans yelerinin aldrmayaca kans Trkiyede olduka yaygnd45. zellikle Wilson programnn Osmanl ynetimi Anadolu ovalarndan birine atma yetkisine sahip olmad savunulmakta, stanbul ve evresinde yaayan nfusun byk bir ounluunu Trk ve Mslmanlarn oluturmasndan dolay bu blgenin Wilson lkelerine gre de Trkiye snrlar iinde kalmasnn uygun olacana inanlmaktayd46. Aslsz Yunan iddialar karsnda Avrupal devletlerde grlen tutum deiiklii ve bu devletlerin hedeflerinin ne olduuna dair kukular basnda u ekilde yer almtr: Avrupal devletler Trkn hakkn kendilerine hazr etmek imkn olmadndan hi olmazsa o hakk sahibinde brakmamak ve bir orta mal yapmak sevdasna dtler. Mademki stanbul bir Yunan ehri olmayacak o halde uluslar aras olmalym! Bu gayri meru istek iin szde bir meru ara vard: tilaf Devletleri ile imzaladmz mtarekenin bir maddesi gvenlii bozulmu blgelerin igaline ait olduktan sonra, galipler iin Yunan bamszlnn yl dnmnden istifade etmek ve bu sayede ortal kartrp bir mdahaleye neden olmak iten bile deildir! Fakat hakkndan ve kendinden emin olan Trk kendi imzalad mtarekeye alet olmayacaktr47.
45 46 47 Memleketimizin Mukadderat, Tasvir-i Efkr, 6 Mart 1335. Trkler in, Vakit, 29 Mart 1335. Bugn, Memleket, 7 Nisan 1335.
213
Mustafa ZDEMR
Hrriyet ve tilaf baz basn organlar ise bu durumda yaplmas gerekenin ngiltere ile bir dostluk oluturabilmek ve ngilterenin yardmn salamak olduunu savunmakta, bylece hem hilafet merkezinin kurtulaca48 hem de ngilterenin stanbul ve Anadoluya gnderecei komisyonlar tarafndan Trk davasnn hakllnn kantlanaca fikri yer almaktayd49. Konferans devam ederken Trk basnnda sklkla yer alan bir tartmada zmir ve Bat Anadolunun geleceinin ne olaca idi. Paris Bar Konferansnda ortaya atlan zmir ve civarnn Yunanistann egemenliine braklmas fikrinin Trkiyede duyulmas zerine Trk basn durumu iddetle protesto ederek youn oranda bu durumun kabullenilemeyeceini ierir yazlar yaynlamaya balamtr. zmirin etkili basn organlarndan olan Hukuk-u Beer Aydn vilayetinin Wilsonun hangi ilkesine dayanarak igal edileceini sormakta ve hibir devlete zmirin peke ekilemeyeceini sert bir slupla savunmaktayd50. Bu dnceye katlan Msavat zmirin Yunanllara braklmas durumunda ortaya kacak durumu u ekilde aklamaktayd: Yunanllarn Anadoluya ayak bastrlmas Trklerin bu duruma hakl olarak titizlenmelerine neden olacaktr ki her halde Trk ve Rum topluluklarnn birbirleriyle atmasna neden olaca gibi Avrupann u savata takip ettii ama da uygulanm olmayacak ve fakat sonu itibariyle Avrupa yeni yeni sorunlarla uramak zorunda kalacak ve her ne kadar genel sava resmen bitmi olsa bile bu ekilde devam etmesi salanm olacaktr51. Bu dncelerin yannda baz basn organlar da Trklerin nce kendilerinin bamszlk dncesini benimsemesini ondan sonra dardan yardm istemesini, ancak bu suretle gl bir devlet haline gelebileceimizi savunmaktayd: Kendisini idareden aciz olanlarn, hayatn devam ettirebilme kabiliyetini gsteremeyenlere kuvvetlilerden gelecek yardm daima baarsz olur. Kuvvetli fakat idareten zor bir duruma dm olan millete, yine kuvvetli bir devlet yardm edebilir ve bu yardm hibir zaman zorluklara maruz kalan milletin varln ve hukukunu ihlal edecek surette olmaz. Hlbuki kendi kendinden bile emin olamayacak surette aciz bir duruma dm olan ve en basit ilerinde bile kabiliyetsizlik gstermekte bulunan bir milletin bakalarndan talep edecei yardm ya bsbtn yararsz olur yahut himaye gibi ar artlar erevesine girer52. leri gazetesi duruma bir netlik koymu ve yaldzl hayaller peinde koacak deiliz, fakat varlmzdan da vazgeecek deiliz eklinde ifade etmekle Paris Konferansndan bamsz bir Trkiye kararnn kmas gerektiini belirtmitir53. Sz gazetesi de bu dncelere katlmakta, baka bir devletin koruyuculuunun kesinlikle kabul edilmeyeceini belirtmekte ve Trklerin yzyllardr kendilerini idare ettiklerini iaret ederek yle demekteydi: Bizim millet hukukumuzda bamszlk ve btnlmze sahip olma hakknn tilaf siyasetileri tarafndan salanmasn beklemek elbette hakkmzdr. Trkiyenin bar masasndan erefiyle yaayabilecek btn organlara sahip bamsz bir devlet olarak karlmasn bekliyoruz54.
48 49 50 51 52 53 54 ngiltere ve lem-i slam, Yeni stanbul, 10 Mart 1335. Sulh Konferansnda ark leri, Yeni stanbul, 9 Nisan 1335. Suikasta Kar, Hukuk-u Beer, 16 ubat 1335. Avrupann Onuru Vardr, Msavat, 15 ubat 1335. Kendi Kendimizi Kurtarmaa alalm, Tasvir-i Efkr, 28 ubat 1335. Sulh ve Biz, leri, 13 Mays 1335. Trkiyenin Hukukuna htiram, Sz, 4 Nisan 1335.
214
3. zmirin gali ve Basnda Yaratt Etkiler Paris Bar Konferans srasnda ortaya kan Trkiyeyi ilgilendiren nemli bir gelime de zmir blgesine ynelik bir Yunan igaline talyann muhalefetine ramen ngiliz ve Fransz hkmetlerinin istei dorultusunda onay verilmesi olmutur. Bu erevede uzun sre Trk kamuoyundan saklanan igal tasars 14 Mays 1919 tarihinde uygulamaya konuldu. O gn blgede grev yapan Amiral Galthrope tarafndan blgedeki Trk kolordu komutan Ali Nadir Paaya, Mondros Mtarekesinin yedinci maddesine gre zmir istihkmlarnn ve evresinin igal edilecei duyuruldu. Ayn gece igale tepki gsteren bir grup zmir aydn nderliinde Maatlkda bir protesto mitingi dzenlendi. Mitinge katlan binlerce vatansever zmirli blgenin Yunan egemenliine braklmasnn kabul edilemeyecei konusunda gr birliine vard. Mitingin bitimi srasnda Yunan igali de balad. Pasaport ve Alsancak skelelerinden karaya kmaya balayan ilk Yunan birlikleri yerli Rumlarn cokun tezahratlar eliinde Kordondan Kokaryal istikametine doru yrye balad. lerleyen bu Yunan birliine Sarkla yaknlarnda zmirde yaynlanan Hukuk-u Beer gazetesi bayazar Hasan Tahsin (Osman Nevres) tarafndan ate ald ancak kendisi derhal ldrld. Bu gelime zerine Yunan birlikleri ile birleen yerli Rumlar tarafndan zmir Trk halkna ynelik olarak yama, talan, tecavz ve ldrmeler gerekletirildi ve igali izleyen iki gnlk srete yaklak be bin zmir Trk ldrld55. galin gereklemesiyle birlikte stanbulda zmir katliamlarnn duyulmamas iin tilaf Devletleri temsilcileri ve stanbul hkmeti basna ynelik iddetli bir sansr uygulad. Bunun sonucunda Hadisat ve Sabah gazeteleri ba makalelerini sildi. gal gn kan Kyl gazetesi ise gerekleri gz ard ederek baz fena niyetli kiilerin, zmirin Yunanllarca igal edilecei sylentisini kardklarn ileri srd56. galin ertesi gn yani 16 Mays 1919 tarihinde stanbul gazeteleri Matbuat Umum Mdrl u resmi teblii yaymlad: Dn sabah saat 11de Niantanda Sadrazam Damat Ferit Paaya konaklarnda Amiral Veb tarafndan verilen notada Paris Konferans kararlarna gre zmir kalelerinin tilaf kuvvetleri tarafndan igal edilecei bildirildii gibi ngiliz Deniz Kuvvetleri kumandan Amiral Galthrope tarafndan da Aydn vilayetine dn sabah tebli olunan notada Paris Konferans kararlarna ve mtarekenin yedinci maddesine dayanarak zmir istihkmlarnn igal edilecei ve leden sonra verilen ikinci bir notada yine Mtarekename hkmlerine dayanarak zmir ehrinin Yunan askeri tarafndan igaline tilaf Devletleri tarafndan karar verilmi olduu bildirilmitir. Hkmet bu meseleyi devlet ve millet haklarnn korunmas iin kendisine den vazifeyi tespit etmi ve sknetin muhafazas lzumunu ahaliye tavsiye eylemesini Dhiliye Nezaretine tebli eylemitir57. zmirin igaline stanbul basn farkl tepkiler gstermitir. Alemdar gazetesi blgede bulunan tilaf Devletlerine mensup kumandanlarla valinin hem resmi
55 56 57 Ergn Aybars, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi, C.I, zmir, 1997, s.141. Kyl, 15 Mays 1335. M. Tayyib Gkbilgin, Milli Mcadele Balarken, I. Kitap, Ankara, 1959, s.86.
215
Mustafa ZDEMR
hem de gayri resmi temasta bulunmasn fevkalade nemli bulmakta ve zmirde yaplanlar Ekyadan bazlar yakaland, biroklar etkisiz hale getirilmektedir eklinde yorumlamaktayd58. kdamda kan bir habere gre de Dhiliye Nazr Mehmet Alinin verdii beyanatta zmirde baz olaylarn gerekletiinden hkmetin resmen haberli olmad ve bu konudaki sylentilere nem verilmemesi gerektii belirtilerek gelimeler Trk toplumundan saklanmtr59. Ancak bu arada baz gazeteler gerei grm ve gerekleen igale iddetle kar kmtr. Ik gazetesi Elinde adalet mealesi, dilinde milletlerin hrriyeti Cihana haykranlar nerede? diye tilaf Devletlerine atmakta, slamiyet ve Trklk iin zmirin bir yaam kayna olduunu belirtmekteydi60. Vakit de bu dnceye katlm ve zmirin her zaman bir Trk ehri olacan savunmutur61. Byk Mecmuada yazan Falih Rfk eitli gazetelerde zmir halknn nfus oranlarn gsteren istatistiklere kar karak zmir Trklnn bir istatistik Trkl olmadn, zira istatistiklerin l ve bozulmu olan milletler iin olduunu, hlbuki zmir Trklnn henz yaadn, zmirin yiit ve mert Trklerinin kendilerini rakamla mdafaa etmeyeceklerini nk bu topraklarn ilelebet Trk kalacan savunmaktayd62. Memleket gazetesi ise Milletler Cemiyetini oluturan Wilsonun, Almanlarn yol at Alsas-Loren sorununu zen Clemenseaunun, Fiyome sorunu ile ilgilenen Orlandonun zellikle de asrlardr zgrl savunan bir devletin temsilcisi olan Lloyd Georgeun Trklerin urad bu hakszla mdahalede tereddt etmeyeceklerine inanmaktayd63. kdamn haberine gre zmir bunalm karsnda 18 Mays 1919da Hrriyet ve tilaf, Sulh ve Selamet, Milli Ahrar, Demokrat, Sosyalist, Osmanl Demokrat Frkalaryla Adana ve havalisi, Trabzon Mdafaa-i Milliye, zmir Redd-i lhak Cemiyetleri ve Trakya temsilcileri tilaf temsilcilerine bir muhtra sunmulardr. Muhtra, zmirin igalini mtarekeye ve Wilson lkelerine aykr buluyor, Yunanistan ile Osmanl Devleti arasnda sava durumunun bulunmamasndan dolay bu lkenin Osmanl topraklarn igal edemeyecei bildiriliyor ve bundan doabilecek her trl sorumluluun tilaf Devletlerine ait olaca ileri srlyordu64. Yeni stanbul gazetesi yaanan bu olaylar karsnda yaplmas gerekenleri yle belirtmektedir: Belirsiz bir gelecek iin bamszlmza son verilmek zeredir. Eer bu gerei takdir etmeyerek hala kendi bamza hareket edersek on gn evvel Antalya ve evresinde ve iki gn evvel zmir ve evresinde yaplan emrivakiler karsnda kalrz ki imdi ikyet edebilen basnn bu hakk da elinden alnacaktr65. Ayrca Alemdar gazetesi de stanbul Hkmetinin grn desteklemekte ve geici olduuna inand igal karsnda hkmetin tilaf Devletlerine bavurduunu bildirmekte ve bu durumda halkn arballn korumas gerektiini
58 59 60 61 62 63 64 65 Alemdar, 15 Mays 1335. kdam, 17 Mays 1335. ren Dram, Ik, 16 Mays 1335. zmirin gali, Vakit, 16 Mays 1335. Sevgili zmir, Byk Mecmua, 28 Mays 1335. Hakk- Hayat En Byk Haktr, Memleket, 17 Mays 1335. kdam, 18 Mays 1335. Yeni stanbul, 18 Mays 1335.
216
belirtmekle beraber ngiliz dostluunu kazanmaya alrsak ngilterenin zmirin igali benzeri olaylara izin vermeyeceine inanmaktadr66. 4.Mandaclk Dncesine Trk Basnn Yaklam Mtareke dnemindeki siyasi oluumlarn batl devletlere yaklam genelde onlara kaytsz artsz bir teslimiyet eklindeydi. zellikle Hrriyet ve tilaf Frkasna gre ngiliz ve Franszlar medeniyette olduka ileri gitmi beeriyete efendilik eden milletler olduklar iin Trklerin onlara kar savaa girii affedilmez bir hatayd. imdi yaplmas gereken onlarn isteklerine boyun eerek yaplanlar affettirmektir67. Basn genelde ngiltere ve Fransann dostluunun srmesini istemekte ve zellikle gerekletirilecek Osmanl Devletinin bar antlamasnda bu devletlerin desteinin salanmasn arzu etmektedir. Sabah gazetesinde yer alan makalelerde Trkler iin gerek ilkenin ngiliz dostluunu rehber kabul etmek olduunu savunurken mtareke dnemi propagandalarnn etkisinde kalarak sava srasnda yaplan Ermeni Katliamlarnn ngiltere ile aramz atn savunmaktadr68. Alemdar gazetesi ise Osmanl Devletinin ngilterenin bulunduu tarafa kaydnda mutlaka kazandn ileri srmekte ve asrlarn ngiliz siyasetinde hata aramann, eski hkmete, yani ttihatlara ait bir zihniyet olduunu belirtmekteydi69. Yeni stanbul ise Yunanistan ile aramzdaki anlamazlklar sonulandrabilmemiz iin ngiliz siyasetini savunmaya mecbur olduumuzu ileri srmektedir70. Yenign gazetesi ABD ve Fransadan salanacak yardma ngilterenin adalet severliini ekleyerek Trk barnn hafif artlar iereceini ileri srmekte ve Fransay eski dost dman olmaz eklinde niteleyebilmekteydi. Hatta Zaman gazetesi bar hazrlklarmzn dostlarmzn isteine gre yaplmas fikrini savunmakta ve Trk hkmetinin vakit geirmeksizin yarnki dostlarmzn bize yardm etmeleri iin ne gibi istekleri olduunu renmesi gerektiini ileri srmektedir71. Bu grlerin yannda baz gazeteler ise igallerin hakszln fark ederek duruma iddetle kar kmlar ve ABDnin Wilson lkelerinin lkemizde uygulanmas konusunda destek vermesini talep etmilerdir. kdam gazetesi bu dnceye uygun olarak Trkiyede Wilson lkelerinin bir an evvel uygulanmasn istemekte, bylece bulunduumuz kt durumdan az bir zayiat ile kurtulabileceimizi belirtmekteydi72. Vakit gazetesi net bir tavr sergileyerek tm dnyann Trklerin hayat hakkn elinden alamayacan belirtmekte ve Wilson lkelerine uygun olarak bamsz bir Trk devletinin kurulmas gerektiini savunmaktayd. Gazete Trkiyenin geliebilmesi iin yabanc uzmanlarn gelmesini istemekte ve bu yaplrken de yardm eden devletlerin dost sfatyla gelmesini istemekte, aksi takdirde bir esaret halinin ortaya kabileceini savunmaktayd. Vakit ayrca Pariste toplanan bar konferansnda geri kalm milletleri ekonomik esaret altna almak,
66 67 68 69 70 71 72 ngilizleri stiyoruz, Alemdar, 21 Mays 1335. Vasf nay, Mtarekede stanbul, Hayat Tarih Mecmuas, C.I, S.5, Haziran - 1968, s.16. ngiliz Dostluu, Sabah, 9 Kasm 1334. Siyasette Hangi Yol, Alemdar, 6 Ocak 1335. ngiltere, Yeni stanbul, 11 Aralk 1334. Harile Mnasebetimiz, Zaman, 22 Kasm 1334. bret, kdam, 14 Ocak 1335.
217
Mustafa ZDEMR
onlar kendi menfaatleri dorultusunda yetitirmek iin galip devletlerce himaye ad altnda smrgeciliin farkl bir eidinin hazrlanmakta olduunu ileri srmekte ve buna sadece Amerikann Wilson lkelerine dayanarak kar koyduunu belirtmekteydi73. Vakitte yazan Halide Edip ise daha ak bir ifade kullanarak sadece birka ayrcalkl millet mi istiklaline sahip olacak diye sormakta ve eklemektedir : Trkler yahut kendini Trk kabul eden Mslman ksm on milyon nfuslu, ok canl bir millet kitlesidir. Onlar egemenlik altna almaktan sz etmek manasz ve budalaca bir sylemdir74. Paris Bar Konferansna kadar basnda var olan bu sylemler sre ierisinde deiime uram ve Trkiyenin bir btn olarak kalamayaca dnce basna egemen olmaya balamtr. leri gazetesinde Osmanl lkesinin btnlne bir zarar gelmesi durumunda oluabilecek durumu u ekilde sralamtr: 1. stanbul ve Boazlarn uluslar aras bir duruma getirilmesi 2. Bu yerlerin uluslar aras bir duruma getirilmesi ile beraber egemenliin Yunanistana braklmas 3. Bat Anadolunun Yunanistana terk edilmesi 4. Trabzon civarnda bir (Pontus) hkmetinin oluturulmas 5. Yumurtalktan Trabzona kadar izilen bir hattn dousunda byk bir Ermeni devletinin oluturulmas 6. Arap illerinde, ngilterenin korumasnda bir Irak hkmeti, bir Hicaz Krall, bir Filistin Yahudi Cumhuriyetinin meydana getirilmesi 7. Fransann korumas altnda Suriyede bir veya birden fazla hkmetini ortaya karlmas 8. Anadolu yaylalarndan birinde hatta Bursamzdan uzak, Konyada, Celali krall lsnde bir Trk veya Trkmen, Yrk Anadolu hkmetinin oluturulmas75. Bu gerekler nda yurdun blneceinin anlalmas zerine konferansta ortaya kan bir baka gr Trkiyede yanda kazanmaya balad ki bu da Trkiyenin btnn yda bir blmn bir Amerikan, ngiliz ya da her hangi bir byk devletin mandaterliine braklmas dncesiydi76. Baz gazetelerin lkede eitli devletlerin manda sistemlerinin bir arada bulunmasn savunmasna karlk Memleket gazetesi Trkiyenin eitli mandalara blnmesi yerine tek bir devletin mandaterliine verilmesini istemekte ve bu mandann olumas iin gerekli artlar yle sralamaktayd: 1. Bir memleketin eitli mandalara bltrlmesi her halde ulusal varlmz bir daha tamir edilemeyecek surette zarara uratacaktr. nk ayn millet baka baka esas-ta, baka baka zihniyetlere gre idare edilmek suretiyle eitli medeniyetlerle iliki kurmu olacak ve mesela bir ksm halk Anglosakson medeniyetiyle yetiecei halde dier bir ksm rnein bir Latin medeniyetiyle ykselecektir. O halde tek bir mandater devletin bulunmas arttr.
73 74 75 76 rat ve Himaye, Vakit, 27 Aralk 1334. Mslmanlar Kendilerine Efendi Deil Dost stiyor, Vakit, 8 Ocak 1335. Cemiyet-i Akvam ve Bizler, leri, 10 Mart 1335. Lord Kinross, Atatrk: Bir Milletin Yeniden Douu, stanbul, 1994, s.208.
218
2. Osmanl mandasn kabul eden devlet sadece saptanacak bir saha iindeki Trklere kar deil, savan bitimindeki snrmz iindeki Trk nfusunun tamamna kar sorumlu olmaldr. 3. Trk mandasnn hangi devlete ait olaca meselesi Trk milletinin oyuna mracaatla tayin edilmelidir. 4. Kabul edilecek mandann hibir siyasi ve askeri ierii olmamal ve ksacas askeri ve siyasi bamszlmz tamamyla muhafaza olmaldr77. 4.1. Amerikan Mandas Fikrinin Olumas ve Basnn Yaklam Wilson lkelerinin yaynlanmasndan sonra Osmanl aznlklar kendilerine vaat edilen otonomiyi gerekletirmek amacyla ngiliz ve Amerikan himayesini savununca Trklerde de btn btn mahvolmaktansa daha az zararls saylabilecek, bir devletin himayesiyle vaziyeti kurtaramaz myz? zihniyeti belirdi78. Bu erevede Wilsonun desteini salayarak Trkiyenin kalknmas amacyla 14 Ocak 1919 tarihinde stanbulda Wilson Prensipleri Cemiyeti kuruldu. yeleri arasnda Halide Edip (Advar), Ali Kemal( Sabah gazetesi yazar), Refik Halid, Celal Nuri (kdam gazetesi bayazar), Necmeddin Sadk (Akam gazetesi bayazar), Mahmud Sadk Bey (Yenigazete bayazar), Ahmet Emi Bey (Vatan gazetesi bayazar), Yunus Nadi Bey (Yenign gazetesi bayazar) gibi tannm kiilerin yer ald cemiyete gre Amerikadan gnderilen uzman kiilerin bir danman erevesinde oluturduklar geni bir kurulun 15 ila 25 yl sresince Trkleri eitmesi bekleniyordu79. Trkiyeye ynelik bir Amerikan mandasnn oluturulmasn savunan cemiyetin kuruluu Trk basnnda farkl yansmalar gsterdi. ngiliz himayesi taraftar olan basn cemiyetin varln sert bir dille eletirdi. Sabah gazetesi cemiyetin tznde yer alan maddelerin ekonomik bamszl salamada kskan bir tutum sergilediini belirtmekte ve bunun pek mmkn olmayacan eklemektedir80. Minber gazetesi ise cemiyeti temelsiz bir binaya benzetmekteydi81. Serbesti gazetesi cemiyetin Trk ve Osmanl kkenli olmayan yelerinin tm Trk basn adna sz syleme hakkn nerede bulduunu sormakta ve cemiyetin Trk halknn tamamnn dncesini yanstmadn savunmaktayd82. Yeni stanbul gazetesi ise bu gn bir ngiliz Mzaherat Talebi Cemiyeti oluturulursa prensler de, ulema da, siyasi parti bakanlar da dhil olduu halde btn Trklerin bu cemiyetin ateli yandalar olacan ileri srmektedir. Milletin genelinin Amerikann konumundan ve tarihinden haberdar olmadn, Trkiyeye yaplacak kk bir ngiliz yardmnn devletin geliimine yeterli olacan savunmakta ve Trkiyede var olan hkmdarlk kurumuyla Amerikann siyasi durumunun bir eliki yarataca, bylece bu durumun sorunlar zmekten ziyade daha da artracan belirtmektedir83.
77 78 79 80 81 82 83
Memleket, 31 Temmuz 1335. Ziya Somar, Manda ve Mehur Mandaclar, Tarih Konuuyor, C.III, S.14, Mart - 1965, s.1146. Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasi Partiler, C.II, stanbul, 1999, s.245. Sabah, 6 Aralk 1334. Minber, 7 Aralk 1334. Wilson Prensipleri Cemiyeti, Serbesti, 9 Aralk 1334. Wilson Prensipleri Cemiyeti, Yeni stanbul, 16 Aralk 1334.
219
Mustafa ZDEMR
Trk basnnn bir kesimi ise oluturulacak bir ABD mandasnn Trkiyenin geliimine katk salayaca dncesindeydiler. Vakit gazetesi bu konudaki dnceleri yleydi: Dnya zerinde sermayenin son derece snrl olduu ve devletlerden bir ksmnn harp borlarnn ykn kendi milletlerinden kaldrarak zayf bulduklarna, trl trl ekillerde ykletmeye alaca bir srada d harcamalarmz ve ekonomimizin gelimesi iin muhta olduumuz paray, istiklalimiz korunmu bulunmak artyla nereden salayacaz? Para da bulsak nfustan, retim aralarndan, tekilattan yoksun bir lkeyi, gl devletlerle olan ilikilerde tamamyla eit bir ye halinde bulundurmak ve her cins saldr fikrinin nne gemek iin gerekli maddi ve manevi kudreti nereden alacaz? Bu yzden Amerikann seiminden maksat tarafszl, bizden uzak olmas, ekonomik karlar salamadan uzak duran bir davran iinde bulunmas, ortaya koyduu prensiplerle kendini btn medeniyet lemine kar balam olmas ve pek ok darya gnderilebilir sermayeye sahip olmasdr84. Cemiyetin kuruluunu destekleyen dier bir gazete ise Yenigndr. Gazete cemiyete ynelik olarak yaplan memlekete mdahale talep etmesi gibi bir sulamann dayanaksz olduunu ileri srmekte ve cemiyetin hrriyet ve istiklalimizi salama maksadnn zellikle kamuoyumuzdan grecei iyi niyet ve yardm ile baarl olacan savunmaktayd85. Amerikan mandas fikri zellikle zmirin Yunanllarca igali sonrasnda kuvvetlenmeye balad. lkenin ancak Amerikan destei sayesinde paralanmayaca, bir btn olarak kalaca savunuldu. Ancak Sivas Kongresi ile birlikte giderek etkinliini kaybetti ve Amerikan mandasnn uygulanamayacann anlalmas zerine bu dnceyi savunanlarn giderek ulusal bamszla destek verir hale geldikleri grld. 4.2. ngiliz Himayesi Fikri ve Basndaki Yansmalar Mtareke dneminde Hrriyet ve tilaf Partisinin destekleyen stanbul basn ngiltere ile sava nedeniyle bozulan dostluk ilikilerinin yeniden kurulmasnn savunmaktayd. ngiliz yanls basn gelecein Anglo-Sakson rkta olduunu ve gelecein siyasal, ekonomik ve medeni haritasnn ngiltere tarafndan oluturulacan beyan etmekteydi. Ayrca Osmanl lkesindeki Trklerin ngiltereye ihanet ettii86 ve bundan sonra Trkiyenin Krm Muharebesinde ayn safta silah arkadal ettii dostlaryla birlikte hareket edileceine inanlmaktayd87. Eer Trkiyede bir ngiliz himayesi oluturulursa Trkiyenin bundan zarar grmeyecei stanbuldaki ngiliz yanls basn tarafndan yle belirtilmekteydi : ngilizler ar gibidir. iein stne konar baln alr. Fakat ne iein konusuna, ne ekline zarar gelir88. Basnda grlen bu ngiliz himayesi istei Osmanl devlet adamlar tarafndan da kabul grd. Bu erevede 30 Mart 1919da Padiah Vahdettin ve Sadrazam Damat Ferit stanbuldaki Amiral Galthropea aadaki artlar ieren bir himaye nerisinde bulunmutur:
84 85 86 87 88 Hakikati Grmek Cesareti, Vakit, 2 Aralk 1334. Yeni Trkiye, Yenign, 8 Aralk 1334. ngiltere Muvacehesinde Vaziyetimiz, Sz, 11 Nisan 1335. Eski Dostluk, Alemdar, 30 Nisan 1335. Alt evval Mnasebetiyle, Alemdar, 17 Mart 1335.
220
1. ngiltere, Sultann egemenliindeki Asya ve Avrupa topraklarmzdan gerekli grd yerleri, Trkiyenin yabanclara kar bamszln korumak ve ierde huzuru salamak amacyla, on be yl sreyle igal edecektir. 2. Ermenistan, ngilterenin isteine gre, bamsz ya da zerk cumhuriyet olarak kurulacaktr. 3. Karadeniz ve anakkale Boazlarndaki btn tahkimat yklacak ve bu blgeler ngiltere tarafndan igal edilecektir. 4. ngiltere, bir dostluk belirtisi olmak zere, Osmanl bakanlklarna Sultann ngiliz mstearlar atamasna rza gsterecektir. 5. Her ilde bir ngiliz bakonsolosu bulunacaktr. Bu bakonsoloslar valilere on be yl sreyle danmanlk yapacaklardr. 6. Parlamento seimleri ve yresel seimler, ngiliz konsoloslarnn gzetimi altnda gerekletirilecektir. 7. ngiltere gerek merkezde gerek illerde maliyeyi kontrol hakkna sahiptir89. Osmanl ynetiminin bu talepleri basnda duyulunca ngiliz yanls stanbul basn tarafndan hararetle desteklendii grld. Bu gazeteler tarafndan eer ngilterenin dostluu salanabilirse Osmanl Devletinin hem kendini kurtaraca hem de slamiyete dini bir hizmette bulunaca, bu iki nemli frsatn da elden karlmamas gerektii ileri srlmekteydi90. Ayrca ngilterenin desteiyle bir slam birliinin dahi salanabileceine inanlmaktayd91. Basnda himaye kelimesi de farkl alglanmakta ve himayenin bir milletin lmesi demek deil tam tersi hayata hazrlanmas olarak belirtilmekle beraber ngiliz himayesinin faydalarna da rnek olarak Kanada verilmekte ve Trkiyede de byle bir himaye kurulursa Trklerin de ksa srede Kanadallar gibi ilerleyecekleri savunulmaktayd92. Bu istein gereklemesine ynelik olarak Alemdar gazetesi bir muhtra hazrlayarak genel merkezinde imzaya at. Gazeteye gre bu muhtraya binlerce stanbullu onay vermiti. Muhtraya gre muhterem tilaf Hkmetleri Osmanl Devletinin btnln bozucu, siyaseten kabul edilemez kararlar almlarsa, Osmanl Devleti, siyasi erginliini kantlayncaya dein, ngilterenin mzahereti salanarak ulus birlii ve hkmet varlnn yaatlmas arz ediliyor ve tilaf Devletlerinden merhamet dileniyordu93. ngiliz yanls basn o sralarda Trkiyeye gelen King Crane Komisyonunun almalarna ve belirli bir kesim tarafndan savunulan Amerikan mandas dncesine de iddet kar kmaktayd. Amerikann Trkiye ve stanbulu kendi mandasna kabul etmesi halinde ttihatlar tarafndan takip edilecek olan siyasetle slam lkelerinde ate, nifak ve ihtilalin her frsattan istifade edilerek gerekletirilecei, bu yzden Amerikann da mttefikleriyle pek fazla dost kalamayarak birok yeni sorun oluacak, bylece Dou Sorunu halledilememi olacakt94. Ayrca
89 90 91 92 93 94 Doan Avcolu, Milli Kurtulu Tarihi, I.Kitap, stanbul, 1975, s.205. ngiltere, Biz ve lem-i slam, Alemdar, 14 Temmuz 1335. Sina Akin, a.g.e., s.522. ngiltere Himayesi, Yeni stanbul, 20 Mays 1335. Alemdar, 29 Mays 1335. Amerikan Mandasn Red Ederiz, Yeni stanbul, 3 Austos 1335.
221
Mustafa ZDEMR
Amerika, daha yeni karm bir devlet olduundan bizi tanmayaca, bununla beraber Amerikann kabul ettii hkmet tarznn Trkiye ile badamayaca95, bizi tanynca da hayallerinde yarattklar Trkiye olmad iin hayal krklna urayaca savunulmaktayd96. Tm bunlarn yannda Trklerle birlikte hareket eden bir kuvvet dururken okyanus tesinden medet ummann da doru bir davran olmad97, ileri srlerek halkn ounluunun Trkiyenin istiklalini salamada ngiliz himayesinin gerekli olduuna inandklar belirtilmekteydi98. Hele yz milyona ulaan bir Mslman nfusu sahip ngilterenin bu duruma iyi ynetim ve adaletli uygulama ile ulat ifade edilerek99 bundan sonra Trkiyenin kanlmaz olarak ngiltere ile birlikte yryecei100 ve ngilterenin Trkiyede asla unutulmayaca ileri srlmekteydi101. ngiliz himayesini destekleyenler bir sre sonra daha rgtl bir yap iine girdiler ve 20 Mays 1919 tarihinde ngiliz Muhipleri Cemiyetini oluturdular. Cemiyet, Osmanl halknda bulunan sonsuz ngiliz sevgisiyle Osmanl Devleti ve ngiltere arasnda bir dostluk meydana getirmeyi102, bylece de Osmanl memleketlerinin btnln salamay ama edindiini ileri srmekteydi103. Cemiyete katmn fazla olduuna dair haberler sklkla ngiliz yanls basnda yer ald. Yeni stanbul gazetesinin haberine gre cemiyetin ksa srede ok fazla ye kaydettiine iaret edilmi, bunun da ngiliz himayesi fikrinin Trkiyede ne kadar byk bir topluluk tarafndan desteklendiinin kant olduu ileri srlmekteydi104. ngiliz himayesi anlay giderek stanbulda yer alan ve birka ibirliki gazete tarafndan savunulur olmu ve Milli Mcadele hareketinin giderek baarl olmasyla birlikte etkinliini kaybetmitir. Sonu Mtareke dnemindeki gerek stanbul gerek Anadolu gazetelerinin ounluu mtarekenin imzalanmasyla birlikte sava srasnda ortaya kan sorunlarn bir anda sona ereceine, Wilsonun yaynlad ilkelerden zellikle Trkleri ilgilendiren on ikinci ilkenin, Osmanl lkesinde Trklerin ounlukta olduu blgelerin ynetiminin Trklere braklmas ilkesi, Trkiyenin kurtuluunu salayacana inanmaktaydlar. Bunun yannda ttihat ve Terakki kart basn (ki o srada yaynlanan gazetelerin nemli bir ksm bu dncedeydi) Batl byk devletlerle bozulan ilikilerin yeniden dzelebilmesi iin almakta, bunu gerekletirmek ve Avrupal devletlerin sempatisini kazanabilmek adna Trkiyeyi savaa sokan ttihat ve Terakki kadrosuna kar youn bir karalama kampanyas yrtmekteydi.
95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 Amerika m? ngiltere mi?, Alemdar, 1 Austos 1335. Amerika Deil ngiltere, Alemdar, 22 Austos 1335. ngilterenin Yeni Vaziyet-i Siyasiyesi, Alemdar, 4 Eyll 1335. Alemdar, 1 Eyll 1335. ngiltere ve lem-i slam, Ahenk, 10 Austos 1335. Biraz Nur Biraz Hayat, Alemdar, 22 Mays 1335. ngiltere Seni Unutmadk, Alemdar, 7 Temmuz 1335. Alemdar, 21 Mays 1335. ngiliz Muhipleri Cemiyetinin Beyanname ve Program, Alemdar, 28 Mays 1335. ngiltere Himayesi, Yeni stanbul, 21 Mays 1335.
222
Ancak mtareke sonrasnda tilaf Devletlerinin yaptklar keyfi uygulamalar, haksz gerekelere dayal igaller basnn bir kesiminin gznden kamad. Milliyeti basn yaplan uygulamalara kar kp Wilson lkelerinin Trkiyede uygulanmas gerektiini ileri srerek Trk bamszln savunmulardr. Dier yandan ibirliki basn ise meydana gelen gelimelerin suunu ttihatlara ykmakta ve Trklerin bu durumda zerlerine denin sessizce bu durumu kabullenmek olduunu ileri srmekteydiler. Her iki taraf gazetelerinin birletikleri nokta ise Trkiyenin zor bir srete bulunduu ve bu sreci amann tek yolunun da batl bir devletin yardmn almak olduuydu. Ancak bu devletin kim olaca ve yaplmas istenilen yardmn kapsamna gelindiinde farkl dnceler ileri srlmekteydi. Baz gazeteler Trkiyeye uzak olduu ve emperyalist istekleri olmadn ileri srerek Amerikan yardmn savunmaktayd. Bir ksm gazeteler ise Amerikann lkemizi tanmadn, dolaysyla Trklerin sorunlarn anlamayaca ve bir zm yolu getiremeyeceini belirterek Trkleri tanyan bir Avrupa devletinden yardm almann daha yararl bir davran olacana inanmaktadr ki bu devletin de ngiltere olmas sz edilen gazetelerce hararetle desteklenmektedir. Paris Bar Konferansnda ortaya atlan manda fikrinin Trkiyede duyulmasyla birlikte nemli bir basn kesimi bu dnceyi benimsedi ve byk bir devletin mandaterlii altnda Trkiyenin varolan ekonomik, sosyal ve siyasi skntlarndan kurtulaca savunulmaya baland. Genelde bu srada basnda ngiliz mi yoksa Amerikan mandasnn m? Tercih edilecei sorular gndemi olduka megul etmitir. Bu tartmalar 1919 ylnn sonuna kadar srmtr. zellikle zmirin igaliyle Trklerin ounlukta olduu blgelerin de Trkiyeden koparlacann anlalmas zerine baz gazeteler igallere tepki gstermiler ve byk bir devletin mandaterliini kabul etmenin Trkiyenin paralanmasn engelleyebilecek tek zm yolu olduunu savunmulardr. Ancak 1919 Austos ve Eyll aylarndan itibaren Amerikan mandasn savunan basnn Trkiyede oluturulabilecek Amerikann manda ynetiminin sadece Ermenistan ad altnda Dou Anadoluyu ve Boazlar kapsayacan ve yine bir paralanmann yaanabileceini anlamalar zerine byk bir ounluu ulusal direnii ve Trk bamszln desteklemeye balamlardr. Dier yandan ulusal direni kart basn ise bu direnilerini Milli Mcadele dnemi boyunca srdrmeye devam ettiler ve Kurtulu Savann kazanlmasyla ounun kapatlmas sz konusu oldu.
223
Mustafa ZDEMR
KAYNAKA I-Gazeteler Ahenk Alemdar Anadolu Hadisat Hukuk-u Beer Ik kdam leri Kyl Memleket Minber Msavat Sabah Selamet Serbesti Sz Tasvir- Evkr Vakit Yeni Gazete Yenign Yeni stanbul Zaman
224
II-Dergiler Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi Belleten Byk Mecmua Hayat Tarih Mecmuas Tarih Konuuyor Tarih ve Toplum III-Kitaplar AKN, Sina, stanbul Hkmetleri ve Milli Mcadele, Ankara, 1998. ALTU, Ylmaz, Trk Devrim Tarihi Dersleri (19191938), stanbul, 1973. ARIKAN, Zeki, Mtareke ve gal Dnemi zmir Basn (30 Ekim 1918-8 Eyll 1922), Ankara, 1989. ATAY, Falih Rfk, ankaya, stanbul, 1980. AVCIOLU, Doan, Milli Kurtulu Tarihi, I.Kitap, stanbul, 1975. AYBARS, Ergn, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi, C.I, zmir, 1997. COAR, mer Sami, Milli Mcadele Basn, stanbul, 1964. GKBLGN, M. Tayyib, Milli Mcadele Balarken, I.Kitap, Ankara, 1959. IRMAK, Sadi, Atatrk Devrimleri Tarihi, stanbul, 1973. EL, Kayhan, Kitle Haberleme Hukuku, stanbul, 1998. JELTYAKOV, A.D., Trkiyenin Sosyo-Politik ve Kltrel Hayatnda Basn: 1729-1908 Yllar, stanbul, 1979. KARAL, Enver Ziya, Byk Osmanl Tarihi, C.IX, Ankara, 1996. LORD Kinross, Atatrk, Bir Milletin Yeniden Douu, stanbul, 1994. MORALI, Nail, Mtarekede zmir Olaylar, Ankara, 1973. ORAL, Fuat Sreyya, Trk Basn Tarihi (1728-1922, 1831-1922), I.Kitap, Ankara, 1968. ZTOPRAK, zzet, Trk ve Bat Kamuoyunda Milli Mcadele, Ankara, 1989. SEZER, Duygu, Kamuoyu ve D Politika, Ankara, 1972. TUNAYA, Tark Zafer, Trkiyede Siyasal Partiler, C.II, stanbul, 1999. TURAN, erafettin, Trk Devrim Tarihi, C.I, Ankara, 1991.
225
Mustafa ZDEMR
IV-Makaleler BAYRAKTAR, Bayram, Mtarekede Ses Gazetesi, Tarih ve Toplum, C.XVI, S.93 (Eyll 1993). BRNC, Ali, Hrriyet ve tilaf Frkasn Destekleyen Matbuat, Tarih ve Toplum, C.IV, S.42 (Haziran 1987). INAY, Vasf, Mtarekede stanbul, Hayat Tarih Mecmuas, C.I, S.5 (Haziran 1968). SKT, Server R., Milli Mcadelede Anadolu Gazeteleri, Tarih Konuuyor, C.V, S.26 (Mart 1966). JAESCHKE, Gotthard, Mondrosa Giden Yol, Belleten, C.XXVIII, S.109 (1964) KABACALI, Aykut, Tanzimat ve Merutiyet Dnemlerinde Sansr, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, C.3, stanbul, 1985. KOLOLU, Orhan, Osmanllarda Basn ve Kamuoyu, Osmanl Ansiklopedisi, C.6, stanbul, 1994. KUDRET, Cevdet, Birka rnek ile Mtareke Dnemi Sansr, Tarih ve Toplum, C.IX, S.53 (Mays 1988). KUTAY, Cemal, Birinci Dnya Savandan kmzn Hatralar, Tarih Konuuyor, C.VII, S.45 (Ekim 1967). ZKAYA, Ycel, Milli Mcadele Balangcnda Basn ve Mustafa Kemal Paann Basnla likileri, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, C.I, S.3 (Temmuz 1985). ZKORKUT, Nevin nal, Basn zgrl ve Osmanl Devletindeki Grnm, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi, C.51, S.3, Ankara, 2002. SOMAR, Ziya, Manda ve Mehur Mandaclar, Tarih Konuuyor, C.III, S.14 (Mart 1965) TEVETOLU, Fethi, Atatrkle Okyarn kardklar Gazete: Minber, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, C.V, S.13 (Kasm 1988).
226
MBADELE NCES YUNANSTANDAK MSLMAN-TRK AZINLIA LKN OK NEML BR KAYNAK: MECMA-YI KAVNN- YUNNYE
Nuri ADIYEKE zet
1921 ylnda, Selanikte Yunanistan vatanda olan Mslmanlar iin ok nemli bir eser yaynland. Yeni asr matbaasnda baslan bu eserde, Yunanistanda yaayan MslmanTrk aznl ilgilendiren kanunlar bir araya getirilmitir. Mecma-y Kavnn-i Yunniye adl bu eserde, Yunanistan hkmetinin kard bu kanunlar Trkeye evrilmi bazen da erh edilmitir. Yunanistan Anayasasnn yan sra Mslman-Trk cemaatini ilgilendiren farkl yasalar ve cemaat hukuku ile ilikili, slam Cemaatleri kanunu, Mftlk ve Evkafa ait kanunlar irketler hukuku ve son olarak miras ve intikale ait yasalar kitaba alnmtr. Bu kitap, mbadele ncesi Yunanistandaki Mslman-Trk aznla ait ok nemli ve yeni bir kaynaktr. Anahtar Kelimeler: Mslman-Trk Aznl, Yunanistan, Mbadele, Kanun.
A SOURCE CONCERNNG THE TURCO-MUSLM MNORTY BEFORE THE POPULATON EXCHANGE IN GREECE MECMA-YI KAVNIN-I YUNNIYE Abstract
A very important work for the Muslims with Greek citizenship of Thesalonika has been published in 1921. Laws which interested the Turkish Muslim minority living in Greece have been compiled in this work, which was published by the Yeni Asir Press. These laws which were promulgated by the Grek government have been translated into Turkish with occassional annotated commentaries. The work contains the constitution of Greece, and various laws related to the Muslim Turkish community and minority institutions, such as the law of the Muslim societies, the law of foundations, the law of Muftuluk, Law of companies and lastly, laws related to the heritage. This work is a very valuable source fort he Turkish muslim minority of Greece before the Population Exchange. Key Words: The Turco-Muslim Minority, Greece, Population Exchange, Law.
227
Nuri ADIYEKE
Kurtulu savann en ateli gnlerinde, 1921 ylnda, Selanikte Yunanistan vatanda olan Mslmanlar iin sessiz sedasz bir eser yaynland. Bu eserde, Yunanistanda yaayan Mslman-Trk aznl ilgilendiren kanunlar bir araya getirilmitir. Haftalk fasikller halinde yaynlanan bu eserin kapanda aynen unlar yazldr.
(1) Mecma-y Kavnn-i Yunniye
Her hafta Penenbih gnleri ner olunur lmi risale-yi mevkutedir.
Sahib ve mdr: Selanik vkela-y davasndan Hristaki Karagz
darehanesi: Muvakkaten Yeni Asr Gazetesi idarehanesinde
[2 Eyll 1921 (12. Fasikl)den itibaren] darehanesi: Frenk Mahallesinde Alatini Handa 39 numaral dairedir
Senelik abone bedeli: Peinen tediye edilmek zere otuz drahmidir Tarihi: 22 Nisan 1921-1338, 27 aban 1339 Yeni Asr Matbaas
228
Mbadele ncesi Yunanistandaki Mslman...
nceleri, her hafta karlmas planlanan fasikller, baz haftalar aksam ama gecikerek de olsa 14 sayfa (kapak dahil 16) olmak zere 18 say kmtr. Kapak ve arka varaa sayfa numaras verilmemitir. Sayfa numaralar metin bir btn oluturacak ekilde (1den 252ye kadar) dzenlenmitir. Eser, yukardan da anlalaca zere, daha sonralar zmire tanacak olan ve hala yaynlanan, Selanikin en nemli Trke gazetelerinden Yeni Asrn matbaasnda baslmtr. unu da belirtmeliyiz ki, bizim seneler nce zmirde edindiimiz ciltli nshada 18 fasikl bulunmaktadr. Eserin daha sonraki tarihlere ait baslan fasikllerinin olup olmad malumumuz deildir. Bu 18 fasikln basm tarihleri ise yledir.
Fasikl No 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Basm Tarihi 22 Nisan 1921/1337, 27 aban 1339 29 Nisan 1921/1337, 4 Ramazan 1339 6 Mays 1921/1337, 11 Ramazan 1339 13 Mays 1921/1337, 18 Ramazan 1339 20 Mays 1921/1337, 25 Ramazan 1339 27 Mays 1921/1337, 2 evval 1339 3 Haziran 1921/1337, evval 1339 24 Haziran 1921/1337, 30 evval 1339 8 Temmuz 1921/1337, 14 Zilkade 1339 Fasikl No 10 11 12 13 14 15 16 17 18 Basm Tarihi 15 Temmuz 1921/1337, 21 Zilkade 1339 29 Temmuz 1921/1337 6 Zilhicce 1339 2 Eyll 1921/1337, 12 Muharrem 1340 23 Eyll 1921/1337, 3 Safer 1339 7 Terini Evvel 1921/1337 1 Rebil Evvel 1340 21 Terini Evvel 1921/1337 1 Rebil Evvel 1340 11 Terini Sani 1921/1337, 23 Rebil evvel 1340 9 Kanunu evvel 1921/1337, 22 Rebil Ahir 1340 16 Kanunu Evvel 1921/1337, 29 Rebil Ahir 1340
Eseri hazrlayan Hristaki Karagz aslen Sirozludur. stanbul Hukuk Mektebini bitirdikten sonra, otuz yl Sirozda Osmanl ve Yunan mahkemelerinde dava vekillii, avukatlk yapm, 1920 ylnda da 136 numaral Yunanistan Resmi Gazetesinde yaynlanan Kral iradesi ile Selanik Bidayet ve stinaf Mahkemesine grevlendirilmitir. Karagz, esere yazd nszde bu bilgileri verdikten baka, kendisini tantrken teden beri menafi-yi slamiyeye hizmetle tannm birisi olduunu sylemektedir. Daha da nemlisi yazar, her iki hkmetin kanunlarna ve uygulamalarna ayrca resmi dillerine vakf bulunmasnn kendisini bu ii yapmaya cesaretlendirdiini belirtmektedir. Hristaki Karagz, bu ie balarken eitli yardmlar ve destekler almtr. Yazar nszde, Selanik Belediye Reisi Osman Seyid Bey ve meclis yelerine teekkrlerini belirtmitir. Daha nemlisi bu giriim Selanik mfts ve Cemaat-i slamiye Reisi Hafz Ahmed Efendi tarafndan 547 numaral yaz ile Yunanistandaki
229
Nuri ADIYEKE
btn mftlklere duyurulmu ve bu eserden edinmeleri tavsiye olunmutur. Keza, 26 Kanunu Sani 1336 (1920) tarihli Yeni Asr gazetesinde bu konuda Cemaat-i slamiye bakanlndan bir ilan yaynlanmtr. Bu ilan aynen yledir: Cemaat-i slamiye Riyasetinden. Hukuk ve menafi-i islamiyeye hizmet maksad- hayriyesiyle ahali-yi slamiyeye mteallik Yunan Meclis-i Messesan tarafndan mceddeten tanzim ve ner edilecek Kavanin-i Yunaniyeyi harfiyen Trkeye tercme ve icabna gre terih ve on ikier sayfa zerine haftada bir Mecmua-y Yunaniye nam altnda ner olunmak ve senevi abone bedeli otuz drahmi zerinden verilmek zere Selanik dava vekillerinden Sirozlu Hristaki Karagz Efendi bir risale-yi muvakkatenin telif ve nerini deruhte eylemi ve teebbsat- vaka cemaat- muvafk grlm olduundan bu hususda teekkl eden heyetin mracaatnda alakadar olanlarn abone kayd edilmesi tavsiye olunur. Bu ilann, anlalmaktadr. ayn tarihlerde Selmet gazetesinde de yaymland
Hristaki Karagz esere yazd nszde kitab yazma amacn yle anlatmaktadr. Mslman vatandalar, Yunan hkmetinin resmi dili olan Yunancay yeterince bilmemelerinden dolay Yunanistan yasalarndan ve dier yasal mevzuattan haberdar olamamaktadrlar. Bundan dolay, hkmet ile en kk ilerinde bile bir sonu alamayarak fevkalade zorluklarla karlamakta ve bu yzden en temel yasal haklarn dahi kullanamamaktadrlar. Bunun sonucu olarak da hkmet ve memurlara kar bir krgnlk, bir memnuniyetsizlik olumaktadr. Bu durumun hem vatanda hem de devlet asndan bir zr de yoktur. Hristaki Karagz Efendi, kitab yazmaktaki amacnn bu problemi ortadan kaldrmak olduunu sylemektedir. Karagz Efendiye gre bu kitabn yaym sadece Mslman cemaate bir hizmet deil Yunanistan devletine kar da bir vazifedir. Ona gre, bu konuda olduka ge kalnmtr. Bunca Mslman ahaliye sahip olan Yunanistan devleti, kanunlarnn en nemlilerini olsun Mslmanlarn bilgisine sunmal idi. Bu erevede bu kitap, hem Mslman vatandaa hem de devlete bir hizmet idi. Yazara gre, Mslman vatandalarn bunu deerlendirip neredilen mecmualardan birer nsha edinip okuyarak, kendilerini ilgilendiren mevcut kanunlar hakknda bilgi edinmeleri vatana kar [Yunanistana] bir vazife olmakla beraber kendi menfaatleri asndan da olduka nemli idi. Yazar, kitab yazma yntemini yle aklamaktadr. Mslman halk iin, Yunan Meclis-i Messesat tarafndan yeniden dzenlenecek olan Yunan kanunlarn harfiyen Trkeye tercme etmek ve duruma gre aklamak. Ne var ki, Meclis-i Messesan tarafndan bir komisyon oluturularak Kanun-u Esasinin deitirilmesi pek muhtemel grnmedii iin mevcut Kanun-u Esasinin 3. maddesinden 87. maddesine kadar olan ksmn aynen tercme ve her maddenin altna o maddenin aklamas ve lazm olan ilikili baka kanunlarn belirtilmesi kararlatrlmtr. Ayrca Yunanistan mlkiye, adliye, zabta tekilatlarna ilikin yasalarn yan sra hakim ve savclarn, mahkemelerin grev, yetki ve sorumluluklarna ilikin yasalar da bu kitaba dahil edilecektir. Bunlara ek olarak, ceza kanunu ve muhakeme usulle-
230
rinden halk ilgilendiren nemli konular da kitaba konulacaktr. Mslman cemaati zellikle ilgilendiren, Cemaatler yasas, mebus seimleri, belediye, asker alma, polis, jandarma, gibi dzenlemelerin yan sra mlkiyetle ilgili arazi, emlak vergisi, rehn-i emlak, kiracnn tahliyesi, ziraat, ziraat rgtleri, istimlak, nfus ileri, veraset gibi sosyal hayata dair yasalarn da neredilmesi planlanmtr. Hristaki Karagz Efendi nsznde, mft ve cemaat nderlerinin Mslman ahaliyi bu mecmuay almalar iin yreklendirmelerini istemekte, Yunan kanunlarnn renilmesi maksad- hayrnn takdire ayan bir i olduunu vurgulamaktadr. nszn son cmlesi ise ilgintir. Tevfik Allahdandr! Kitap, fasikller halinde 1921 yl boyunca ufak tefek aksamalarla da olsa 18 fasikl olarak yaynlanmtr. Kitabn sayfa numaralar fasikl esas ile deil, yazarn da nsznde belirttii gibi bir kitap oluturmak amacyla 1den balayp biri birini takip ederek 252ye kadar devam ettirilmitir. Her fasikln kapak arkas sayfasnda ihtar ksm vardr. Bu sayfann stnde Hristaki Karagzn ilan/reklam blm vardr. Avukat Karagz Efendi, idarehanesinde her trl avukatlk ve danmanlk hizmeti verdiini ve taradan mektup ile yaplacak mracaatlarn, 25 drahmi hizmet creti gnderildii takdirde ileme konulacan nemle bildirmitir. htar ksmnn ikinci zellii ise, eer var ise bir nceki fasikldeki hatalarn tashihi yaplmaktadr. Baka bir deyile, bir nceki fasikln hata/savab [doru/yanl] cetveli buraya yazlmaktadr. Ne var ki, kitapta listelenen bu doru yanl cetvelinin ok tesinde yazm hatalar bulunmaktadr. Bu hatalarn banda baz harflerin yazlmamas gelmektedir. rnein; olub kelimesi yazlrken birok yerde kelime elif ile deil dorudan vav harfiyle balamaktadr ki, bu pek yaygn bir yazm biimi deildir. Kimi zaman farkl yerlerde harf dmeleri grlebilmektedir. Yazm konusundaki nemli problemlerden bir tanesi de noktal harflerde yaanmaktadr. Metinde harflerin noktalar bazen konulmam, bazen da bir yerine iki veya farkl sayda nokta konulmutur. Bu tr hatalar birok kez tekrarlanmtr. Osmanl yazmnda noktal harflerin ne kadar ok olduu gz nnde tutulursa, bu noktalarn yanl dizilmesinin kitabn okunmasnda ne denli sorunlar yaratabilecei de anlalr. htar sayfasnda kimi zaman mecmuann farkl ilanlar da bulunmaktadr. rnein 8 nolu fasiklde, u ilan vardr. Beyan- itizar. Keyfiyet 18 Haziran 1337 tarih ve 4884 numaral Yeni Asr gazetesinde dahi ilan edildii vechle mecmuann iki hafta intiar edilemediinden abonmanlarn hukukuna katiyen bir gune halel gelmeyeceini temin ile beyan itizar olunur (s.98) denilerek yaym geciken fasikller hakknda bilgi verilmekte, creti yatranlarn hibir ekilde zarar grmeyecekleri ilan olunmaktadr. Keza, 2 Eyll 1921 tarih ve 12 numaral fasiklde ise bir baka aksama aklanmaktadr. Buradan edinilen bilgiye gre birka haftadr, mft ve cemaat reisi efendiler yardm konusunda sz vermi olduklar halde kendilerine gnderilen formalar datmayp, ellerinde tutmulardr. Bu kiilerin ellerinde kalan formalar gerektii gibi dattklar takdirde haftalk yaynn devam edebilecei hatta piyasada bulunmayan eski nshalarn dahi farkl gnlerde datlabilecei ilan edilmitir. (s.154)
231
Nuri ADIYEKE
Kitabn, planland ekliyle basma balad grlmektedir. Kitapta, uluslar aras bir hukuk metni olarak, Yunanistan hukukuna giren Atina Muahedenamesi ve 3 adet ek protokolnden baka (s.s.33-44) iki tr yasa maddeleri bulunmaktadr. Birinci tr maddelerde kamu hukukuna ve genel sisteme ait dzenlemeler mevcuttur. Bu erevede kitabn ilk metni, Yunanistan Kanun-u Esasisi baln tamaktadr. (s.4) Kanun-u esasi 3. maddeden 28. maddeye kadar sral olarak (s.s.4-15) verilmekte daha sonraki maddeler, ilgili olduu alana atf yaplarak verilmektedir. Bu erevede adli kuvvetlere ait dzenlemelerin (s.16 vd.) tamamlaycs mahkemelerin tekilatna dair dzenlemelerdir. (s.21 vd.) Savclara ait dzenlemeleri (s.89 vd.) hemen ceza kanunu (s.93 vd.), cinayet mahkemeleri dzenlemeleri (s.96 vd.), ceza mahkemeleri usul kanunu (s.112 vd.) ve ceza kanunu ekleri (s.233 vd.) takip etmektedir. Bir hukuk metni olarak Tekilat- Mlkiye de bu ksmda (s.20-21) kabul edilebilir. kinci tr yasalar ise Mslman vatandalar yakndan ilgilendiren, oluturduklar tzel kiilikli kurumlara ve kii hukukuna dair dzenlemelerdir. Bu konudaki en nemli yasal dzenleme, slam Cemaatleri Kanunu dur. Alt balnda, Mftler ve Bamft ntihabyla slam Cemaatlerine Aid Varidat ve Evkafn Suret-i daresine Mteallik Kanun yazan metnin (s.s.52-66) ardndan uzunca bir izahat ksm gelmektedir. (s.s.66-82) Bu ksmda 1915 tarihli irketler hakknda kanun (s.209 vd.), irketlerin feshi ve tahliyesi (s.228vd.), iflas (s.233), ziraat mahsulleri vergisi (s.184), beyannameler ve bonolar (s.199), ortaklk suretiyle ziraat edilen arazilere dair dzenlemeler (s.246) bulunmaktadr. Mstecirlerin tahliyesine dair dzenlemelerden (s.s.29-32) gayr menkullerin igaline dair 20 Haziran 1911 tarihli yasa (s.s.45-52) ve arazi-yi metrukeye dair dzenlemeler (s.s.82-88) bulunmaktadr. Son olarak kii hukuku ile ilgili, verasete ait dzenlemeler nemli bir yer tutmaktadr. Bu dzenlemelerin giriinde, Yunanistanda verasete sair kanun-u mahsus olmayb Roma hukukuyla amel olunmaktadr. Nitekim Trkiyede ahkam- feraiz ile amel eyledii gibi denilmektedir. (s.115) Bu giriten sonra verasetle ilgili dzenlemeler aklanmakta (s.s.115-126) ve ardndan bila varis vefat edenlerin terekeleri zerinde hkmetin hakk- veraset ilemleri (s.s.126-144), veraset vergisinin tahakkuku (s.144 vd.) ve tahsili (s.149 vd.) aklanmaktadr. Daha sonra bu konudaki cezai meyyideler (s.155 vd.) ve verasete dair farkl dzenlemeler de okuyucuya sunulmaktadr. (s.172 vd) Yazarn nsznde belirttii, yukarda da andmz, mebus ve belediye seimlerine, polis, jandarma ve asker alma yasalarna, nfus ve istimlak gibi yasal dzenlemelere yer verilmemi veya eer basld ise bizim ulaamadmz 18. fasiklden sonrasnda yer verilebilmitir ki bu konuda her hangi bir bilgiye sahip deiliz. Eser, iindekiler incelendii zaman grlmektedir ki olduka nemlidir. Byk mbadeleden nce Yunanistanda yaayan Mslman aznl ilgilendiren bata Cemaatler yasas olmak zere birok kanun bir araya getirilmitir. Bu haliyle kitap o dnemde yaayan Yunanistan vatanda Mslmanlar iin ne kadar hayati ise imdi onlarn tarihini yazan tarihiler iin de en az o kadar nemlidir. Ne var ki bu eser bilinmemesinden ve bulunamamasndan dolay hemen hemen hibir aratrmada maalesef kullanlamamtr.
232
Eser, biim olarak kitap yazmak iin hazrlanm bir metin deildir. Grld gibi haftalk fasikller halinde sonradan bir araya getirilip toplanmak iin oluturulmu bir klliyattr. Bu sebeple kitapta, iindekiler ksm yoktur. Basm tarihi de 1921 yl iine yaylmtr. Paralel olarak, bir btn halinde kitap baslp yaynlanmad iin, kitabn gerek Trkiyede, gerek Yunanistanda, gerekse de dier lkelerin ktphanelerinde bir baka nshasna rastlayamadk. Belki bizim gibi zel ahs ktphanelerinde bulunma olasl vardr. Fakat bu da tespiti mmkn olmayan bir durumdur. imdilik durum o ki bu eser, basl nik/tek nsha bir kitaptr ve mutlaka yeni harflere aktarlarak yaygn kullanma kazandrlmaldr.
233
Nuri ADIYEKE
Ek 1 Mecma-y Kavnn-i Yunaniye nin ilk sayfas
234
Ek 2
235
Nuri ADIYEKE
Ek 3
236
TRKYENN MLLETLER CEMYETNE (CEMYET- AKVAM) GR -ncesi ve Sonrasayan ULUSAN* zet

Milletler Cemiyeti (Cemiyet-i Akvam), Birinci Dnya Savann sonunda galip devletler tarafndan kurulmutur. Cemiyetin amac, sava esnasnda bozulan dnya dzeninin yeniden oluturulmasna ve devamna yardmc olmak idi. Yani uluslararas barn korunmas hedeflenmiti. Ancak savata yenilen devletler ye olarak kabul edilmemilerdir. Daha sonra malup olan devletlerde cemiyete teker teker ye olmulardr. Trkiyenin ise yelii gecikmitir. Bunda en ok Milletler Cemiyetinin Musul Meselesindeki tarafl tutumu ve Sovyet Rusyann tavr etkili olmutur. Sovyet Rusya, Trkiye Milletler Cemiyetine ye olduktan iki yl gibi ksa bir sre zarfnda cemiyete ye olmutur. Trkiye Milletler Cemiyetine ye olmad dnemlerde de cemiyetteki toplantlar, kararlar yakndan takip etmitir. Trkiye gerek ye olmad dnemde gerekse ye olduktan sonra uluslararas meselelerini Milletler Cemiyeti araclyla zmlemeye gayret gstermitir. Trkiyenin bu tutumu cemiyete ye olmas yolundaki gelimeleri hzlandrmtr. Meselesi. Anahtar Kelimeler: Milletler Cemiyeti, Trkiyenin D Politikas, Musul Meselesi, Hatay
TURKEYS ENTRY LEAGUE OF NATIONS -before and afterAbstract

League of Nations, at the end of the First World War was established by the victorious powers. The purpose of the society, damaged during the war re-creation of the world order and was to help to continue. That was targeting the protection of international peace. However, renewed fighting in the states members were not considered. Later defeated in the state became a member of the society one by one. The membership of Turkey has been delayed. In this most biased attitude of the League of Nations in Mosul Question and Soviet Russias attitude has been effective. Soviet Russia, Turkey is a member of the League of Nations within a short period of two years after has been a member of society. Turkey is not a member of the League of Nations in the period in community meet* Yrd. Do. Dr.; Celal Bayar niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm, (sayanulusan@gmail.com).
237
ayan ULUSAN
ings, decision was followed closely. After Turkey does not require members of its members in the period to resolve international issues through the efforts of the League of Nations was. This attitude of Turkey developments on the way to become a member of society has accelerated. Key Words: League of Nations, Turkeys Foreign Policy, Mosul Question, Hatay Question.
Giri Birinci Dnya Savann sonunda galip devletler tarafndan kurulan ve amac sava esnasnda bozulan dnya dzeninin yeniden oluturulmas ve devamn salamak olan Milletler Cemiyeti (Cemiyet-i Akvam) hakknda ele alnan bu alma daha ok Babakanlk Cumhuriyet Arivi belgelerine arlk verilerek hazrlanmtr. Bu adan Milletler Cemiyetinin kuruluu, gelimesi, Trkiyenin cemiyete girii ve sonraki dnemler, kinci Dnya Savann sonunda Birlemi Milletlerin kurulmasna kadar olan sreteki faaliyetleri, Trkiye ile olan ilikileri gibi konular gerek Trk gerekse yabanc bak as bakmndan bu belgelerden ayrntl olarak yakndan takip edilebilmitir. Bu dorultuda Milletler Cemiyetinin dnya siyasetinde oynad rol incelenen dnemde etkin olarak grlmektedir. Bu etkinlik galip devletler tarafndan gerekletirilmektedir. Dolaysyla, her iki dnya savann sonunda deien uluslararas durumu dzeltmek iin baz gler oluturulmutur. 1918de biten I.Dnya Savann sonunda Milletler Cemiyeti dier adyla Cemiyet-i Akvam, II. Dnya Savann sonland yl olan 1945de de Birlemi Milletler kurulmutur. Her ikisi de dnya barn korumak amacyla ortaya ksalar da daha ok kurucu yelerinin ve nde gelen byk devletlerin karlar dorultusunda hareket eden kurulular halini almlardr. Nitekim 24 Ocak 1919 tarihinde Pariste toplanan konferansta ngiltere savala ele geirilmi smrgelerin kendi topraklarna katlmas gerektiini ne srmtr. Wilson ise, bu gibi topraklarn Milletler Cemiyeti adna manda sistemiyle ynetilmesinin uygun olaca grn ortaya koymutur. Wilsona gre eer toprak alma ilkesi stn tutulursa daha balangta Milletler Cemiyeti dnyaya gven verme yeteneinden yoksun kalacaktr. Yeni domu olan Milletler Cemiyetinin bu konularda daha hassas olmas gerekmektedir. Wilson bu konu hakknda, yani manda sistemine karlk topraa el koyma biiminin ortaya konulmasna karlk, Milletler Cemiyeti lksnn temeline ters demektedir. Ancak ngiltere kendi karlar dorultusunda Wilsonun bu aklamalarndan etkilenmemitir. nk ngiltere, Paris Milletler Cemiyeti kurmak iin deil, hemen hemen kaybolmu bir savan kazanlmas ve kendi lkelerinin gelecekteki gvenliine ilikin areleri bulmak iin toplanmtr. ngilterenin istedii kendilerinin tam kontrol altnda manda dzeninin btn yararlarn elde etmektir1. Milletler Cemiyeti, I. Dnya Sava sonrasnda uluslararas barn korunmas, ibirliinin salanmas ve Versailles Antlamas ile oluturulan durumun devamn salamak amacyla galip devletler tarafndan kurulmutur. Trkiye I. Dnya
1 Laurance Evans, Trkiyenin Paralanmas ve ABD Politikas (1914-1924), rgn Yay., stanbul, 2004, s.s.95-97.
238
Trkiyenin Milletler Cemiyetine Girii...
Savanda yenilgiye urad iin cemiyetin asli yeleri arasna alnmamtr. Ancak ksa bir zaman sonra I. Dnya Savanda malup olan devletler de teker teker cemiyete alnmaya balamtr. Hatta 1925 ylna kadar Milletler Cemiyetine giren devletlerin says 55e ulamtr. Trkiye, Milletler Cemiyetinin gerek Musul Meselesindeki tarafl tutumu gerekse Sovyet Rusyann cemiyete olumsuz bakndan dolay cemiyete giri iin mracaat etmemitir2. Trkiye 1930dan sonra artk daha etkin bir d politika uygulamtr. 1931 ylnda Trkiye Milletler Cemiyetine girmeyi prensip olarak kabul etse de daimi yelik gibi bir teklifte bulunmutur. Daimi yeliin sadece byk devletlere verildii dnlrse Trkiyenin bu teklifinin dikkate alnmayaca ortadadr. Trkiyenin ise byle bir teklifte bulunmas imdilik cemiyete girmek istemediini gstermektedir. Trkiye, Sovyet Rusyadan dolay byle bir politika izlemitir. Trkiye Atatrkn direktifleri zerine Milletler Cemiyetine kendisinin mracaat ile deil, cemiyetin daveti zerine katlmak istemitir3. Trkiyenin yelii ncesi Milletler Cemiyetinin Trklere Kar Tutumu 1921 ylnda Romanyal Mile Vacaresco adnda bir kadnn, stanbulda haremlerde saklanm yz binlerce Ermeni, Rum kadn ve ocuunun bulunduuna dair Milletler Cemiyetine bavurusu gndeme gelmitir. Milletler Cemiyeti bu bavuru zerine stanbula bir mfetti gndermitir. Milletler Cemiyetinin bu konuya dair ald kararlar Trk tarafndan kabul edilmemitir. Milletler Cemiyetinin mfetti gndermesi zerine Trk tarafndan byle bir durumun olmadna dair aklamalar rnekleriyle verilmitir. Bunlardan birinci sebep olarak, 14. yzyldan itibaren Trkler, Ermeniler, Rumlar birlikte yaamaktadrlar. Bu konu dikkate alnmamtr. kinci sebep, Ermeni ve Rumlar Avrupallarn kkrttklar, bahsedilen olaylarn getii yerlerde konunun Trk, Ermeni ve Rumlar arasnda tetkik edilmemesidir. nc sebep olarak da Mtarekeden sonra Osmanl Devleti ile tilaf Devletlerinin zellikle de ngiltere elileriyle ortak elde edilen bilgilerden hi yararlanmam olmas gsterilmektedir. Trk tarafndan aklanan bu sebepler dorultusunda Milletler Cemiyeti tarafndan stanbula gnderilen mfettiin gerekli ayrntl aratrmay yapmad, tarafl bir sonuca vard ifade edilmektedir4. Milletler Cemiyetinin yaptrtt ve vard sonu zerine Trkler tarafndan bu olaylarn byle olmadna dair gsterilen ve maddede ele alnan itirazlar detaylaryla aklanmaktadr. Buna gre, Trkler, Ermeniler ve Rumlar uzun yllardr birlikte yaamakta ve Trkler, Ermeni ve Rumlar vatandalar olarak grmektedirler. Bunun sonucunda Ermeni ve Rumlar Trklerin sahip olduu her trl hakka sahip olmulardr. Devletin her kademesinde bulunmulardr. Hatta taralardaki meclislerde mutlaka Hristiyan ye bulundurulmas gerei kanunlarda mevcuttur. Ermeni ve Rumlara buralarda daha ok hak tannmtr. stelik Trkler askerlikte, savalarda krlrken Ermeni ve Rumlar askerlik yapmamlar, ticaret-le uramlardr. Trklerden daha fazla haklara sahip olan Ermeni ve Rumlarn Trklere kar olum2 3 4 Semih Yaln, Atatrkn Milli D Siyaseti, Ankara, 2000, s.s.216-217; kr Esmer, Siyasi Tarih, stanbul, 1944, s.525. Semih Yaln, a.g.e., s.217. Cemiyet-i Akvam ve Trkiyede Ermeni ve Rumlar, Matbaa-y Ahmet hsan ve reks, stanbul, 1337, s.3.
239
ayan ULUSAN
suz hareketlerinin arkasnda ne gibi sebepler olduunun esas incelenmesi gereken konu olduu vurgulanmaktadr. Hatta Ermenilerin I. Dnya Savanda Osmanl Devletinin dmanlar ile ibirlii yapmalar zerine yer deitirilmelerinin hakl bir hareket olduuna dair deerlendirmeler sadece Trk kitaplarnda deil, ngiliz Dou konsoloslarndan Williams, Fransz Cambon, Rus General Mayeswski ve Rus kumandan Twerdo Khlebofun hatralarnda da yer almtr5. Yine Avrupallar Trkiye ve Trkler hakkndaki bilgileri sadece Ermeni ve Rumlardan aldklar iin Trkler hakknda yargsz infaz yapmaktadrlar. Tam tersine Trklerin bu milletler tarafndan hakszlklara ve zulmlere uradklar Mayewski, Williams, Cambon, Khlebofun yazdklarnda ayrntl olarak grlmektedir. Ayrca Ermenilerin kartt isyanlar ayrntl olarak verilerek Milletler Cemiyetinin bunlar dikkate almas gerektii ifade edilmektedir6. Ayrca iddia edildii gibi stanbulda haremlerde, yetimhanelerde Ermeni, Rum kadn ve ocuk kalmamtr. Oluturulan Osmanl ve ngiliz ortak heyetleri bunlarn hepsini tespit ederek memleketlerine gndermitir. Hatta Mslman erkeklerle evli Hristiyan kadnlara bile ne yapmak istedikleri sorulmu ve durum kendi arzularna braklmtr. Ermeni ve Rum ocuklar memleketlerine gnderildikten sonra boalan yetimhanelere yetim Trk ocuklar Ermeni diye yerletirilmitir. Bu sebeple Cemiyet-i Akvamn bu konular detayl bir ekilde aratrmadan bir sonuca varmas dnlemez bir durum olarak deerlendirilmektedir. Netice olarak Trkler tarafndan hazrlanan almada stanbulda zorla alkonulan tek bir Ermeni, Rum kadn ve ocuun olmad nemle vurgulanm ve stelik Cemiyet-i Akvamn bu konuda aratrma yaptrrken niye Yunan askerlerinin, yerli Rumlarn ve Ermenilerin yakp ykt Trk ky ve kasabalar, ldrdkleri Trkler iin bir mfetti grevlendirmediine de dikkat ekilmitir. Trklerin Ermeni ve Rumlardan ektiklerine dair alt yl Erzurumda bulunan Rus general Mayewski, Fransann stanbul sefiri Cambon, Vann ngiliz konsolosu Williams ve Erzurumun igalinden kurtuluuna kadar Erzurumda Rus II.Topu Alay Kumandan olan Twerdo Khlebofun yazdklar hatralardaki nemli kaytlar rnek olarak gsterilmektedir7. Ayrca Mtareke ncesi ve sonrasnda yetimhanelerde olan Ermeni ocuklarnn ailelerine, akrabalarna ve mensup olduklar cemaatlere teslim edildikleri, buna karlk yetim kalan Trk ocuklarnn boalan bu yetimhanelere getirilerek zorla Ermeniletirilerek asimile olduklar ifade edilmektedir. Buna dair pek ok rnek saylarla verilerek, Milletler Cemiyetinin bu konuyla hi ilgilenmediine, bu olaylar karsnda tarafl davrandna inanldna dikkat ekilmektedir8. Yine 1930 tarihinde Ermeni papazlarnn Trk Hkmetini Cemiyet-i Akvama ikyet ettikleri grlmektedir. Cemiyet bunun zerine konuyu incelemesi iin yelerinden kiilik bir heyet oluturmutur. Heyet yapt inceleme sonucunda Ermeni papazlarnn ikyetlerini gerektirecek bir durum olmad sonucuna varmtr9.
5 6 7 8 9
Cemiyet-i Akvam, s.s.4-6. A.g.e., s.s.6-13. A.g.e., s.s.14-28. A.g.e., s.s.40-41. BCA, HVSM., d.4011, f.k.30.10.0.0, y.n.222.497.14.
240
1932 Yl ncesi Durum ve Musul Meselesi Bu dnemde Milletler Cemiyetindeki faaliyetler Trkiye tarafndan yakndan takip edilmitir. Ancak dier taraftan da Milletler Cemiyeti de yaplan toplantlara Trkiyeyi davet etmekten geri durmamtr. Bu dorultuda, 9 Ocak 1924 tarihinde Trkiye Dileri Bakanlndan Babakanla gnderilen yazda, Cemiyet-i Akvamn mltecilere yardm edilmesi iin Yunanistana bor verecei, ngiltere Bakannn yardm gnderecei ve Yunan Milli Bankasnn da Yunan Hkmetine yardm edeceine dair haberler bildirilmitir10. Trkiye iin Lozan Antlamasnn imzalanmasndan sonraki srecin en nemli dnemini Musul Meselesi oluturmutur.1924 tarihli stanbul Konferansnda ngilizler Musul Meselesini tamamen zora sokmutur. nk Lozan Antlamasna gre, antlama imzalandktan sonra Musul Meselesi Trkiye ve ngiltere arasnda grlecek, taraflar 9 aylk sre zarfnda anlaamazlarsa konu Milletler Cemiyetine havale edilecekti. Bu sebeple ngilizler Musul blgesini Trkiyeye vermek yle dursun Hakkri zerinde bile hak iddia etmilerdir. Bu sebeple stanbul Konferans sonusuz kalm ve mesele artk Milletler Cemiyetinde grlmeye balanmtr. Bu dnemden sonra Musul Meselesinin Milletler Cemiyetindeki mzakerelerine dair belgeler karmza kmaktadr. Irak snrnn belirlenmesi iin Cemiyet-i Akvam Meclisinde yaplacak olan mzakerelere ba delege olarak TBMM Bakan Fethi Beyin katlmas 1.9.1924 tarih ve 849 numaral kararname ile uygun grlmtr. Fethi Beyin yanna mavir ve ktipler de verilmitir11. Yine 27 Ekim 1924 tarihli Brkseldeki Cemiyet-i Akvam Olaanst toplantsna Trkiyeden TBMM Bakan Ali Fethi Beyin katlmas uygun grlmtr. nk Ali Fethi Bey, Trkiyeyi daha nce stanbul Konferansnda ve Cenevrede de temsil etmitir12. Cemiyet-i Akvamda ele alnan statko meselesinde Trkiyenin bu konudaki grleri ve Trk diplomasisi takdirle karlanmtr. Tevfik Rt Bey bu konuda talya basnna aklamalarda bulunmutur. nk Trkiye bu meselenin Cemiyet-i Akvama havalesini teklif etmitir. ngilterenin Trk teklifini kabul etmesi basnda Trk diplomasisinin baars olarak nitelendirilmitir13. Musul Meselesinin grld bu dnemde Trkiyenin zaten bundan baka aresi kalmamtr. nk stanbul Konferansnda ngilizler konuyu kmaz bir hale sokmutur. Bunun neticesinde Trkiye Lozan Antlamasnn gereine uymak zorunda kalmtr. Yani konunun Milletler Cemiyetine havalesi istenmitir. Zaten Lozan Antlamasnda ngrlen 9 aylk sre ngilizlerin abalaryla sonu elde edilemeden bitmitir. Trkiye bundan sonra haklarn cemiyetin yesi olmadan Milletler Cemiyetinde aramak zorunda kalmtr. Yine Milletler Cemiyetindeki 1924 tarihli dier bir toplantya Tevfik Rt Bey katlmtr14. Ayrca Dyun-u Umumiye borlarnn taksimi iin Milletler Cemiyeti
10 11 12 13 14 BCA, HV., d.102114, f.k.30.10.0.0, y.n.123.876.17. BCA, BKMM., s.853, f.k.30.18.1.1, y.n.10.42.9. BCA, BKMM., d.4012, f.k.30.10.0.0, y.n.222.497.2.; s.987, f.k.30.18.1.1, y.n.11.48.18. BCA, HVUSMU., d.400-182, f.k.30.10.0.0, y.n.219.475.2. BCA, BKMM., s.1059, d.401-2, f.k.30.18.1.1, y.n.11.52.11.
241
ayan ULUSAN
tarafndan 1924de bir hakem kurulu tayin edilmesi zerine Trkiyeden de bu konuya dair bir heyet gnderilmitir15. 1925 ylnda Cemiyet-i Akvam Mzahereti Kongresine Trkiyeden Cemil ve Ahmet hsan Beyler katlmtr16. 9 Mart 1925 tarihinde aznlklar meselesini grmek zere Cenevrede toplanacak olan Milletler Cemiyeti Meclisine Trkiyeden Dr. Tevfik Rt ve Bern Elisi Mnir Beyler katlmtr17. Bu arada mzakereleri devam eden Musul Meselesine dair Milletler Cemiyetinde Trk-Irak snr konusunda yaplan 1925deki toplantya Trkiye adna Dileri Bakan ve zmir Milletvekili Tevfik Rt Beyin bakanlnda bir Trk heyeti katlmtr18. Yunanllarn bu arada Milletler Cemiyetindeki Musul Meselesine dair yaplan mzakerelerde zorluk kardklar kr Kayadan Ankaraya 15 Mart 1926 tarihinde bir telgrafla bildirmitir19. Artk bu tarihten sonra Milletler Cemiyeti 16 Aralk 1925 tarihindeki kararyla Musul blgesini Irak snrlar iinde brakmtr ve Trkiye ile ngiltere arasnda Musul Meselesine dair tam karara varlan antlama 5 Haziran 1926 tarihinde Ankarada imzalanmtr20. Musul Meselesinin Trkiyenin aleyhine sonulanmas Trkiyenin Milletler Cemiyetindeki toplantlara katlmasn engellememitir. stelik Milletler Cemiyeti de bu toplantlara Trkiyeyi davet etmitir. Nitekim Saraolu kr Bey, Muhtelit Mbadele Komisyonu Trk Heyeti delegesi olarak Cenevreye gitmitir21. Yine Yunanistann talebi zerine toplanan 8 Mart 1926 tarihli Milletler Cemiyeti toplantsna Trkiye cemiyet tarafndan davet edilmitir22. ay Ada ya da dier ad Gvur Ada meselesinin grlmesi iin Milletler Cemiyetindeki toplantya Hariciye Vekili kr Kaya bakanlnda bir heyet katlmtr23. Bu arada 1926 yl ierisinde Trkiyenin Roma, Belgrat, Londra, Tahran ve Atina elilikleri Milletler Cemiyetinde meydana gelen hadiseleri Ankaraya bildirmeyi de ihmal etmemilerdir. Mesela bunlardan rann ve Almanyann Milletler Cemiyetine yelii ile ilgili olarak Tahran ve Londra Bykeliliklerinden gelen telgraflar nem arz etmektedir. Yine kr Kayann gnderdii telgraftan da Trk-Yunan ilikileri ve stanbuldan giden Rumlar ile Balkan Antlamas hakknda da bilgiler Ankaraya ulamtr. Buna gre Balkan Antlamas iin Yugoslavyann daha makul hareket ettii, Bulgaristann bu ittifaka girmeyi istedii, talyann ise Balkan devletleri arasnda byle bir ittifakn olumasndan memnuniyet duyaca yolundaki haberler Ankaraya bildirilmitir24. Oysaki 1934 ylnda imzalanan Balkan Antantnda tablo byle deildir. Bulgaristan yaylmac bir siyaset izledii iin antanta katlmam,
15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 BCA, BKMM., s.1265, f.k.30.18.1.1, y.n.12.62.15. BCA, s.2621, d.401-5, f.k.30.18.1.1, y.n.16.64.17.; BCA, BKMM., s.2080, d.401-4, f.k.30.18.1.1,y.n.14.37.12. BCA, BKMM., s.1697, f.k.30.18.1.1, y.n.13.18.8. BCA, BKMM., s.2762, d.402-1, f.k.30.18.1.1, y.n.16.71.17. BCA, BKMM., d.1140, f.k.30.10.0.0, y.n.12.71.39. smail Soysal, Trk D Politikas ncelemeleri in Klavuz (1919-1993), Eren Yay., stanbul, 1993, s.s.44-45. BCA, BKMM., s.3187, d.100-5, f.k.30.18.1.1, y.n.17.93.2. BCA, BKMM., d.1122, f.k.30.10.0.0, y.n.12.71.21.; d.1124, f.k.30.10.0.0, y.n.12.71.23. BCA, BKMM., s.3279, d.238-41, f.k.30.18.1.1, y.n.18.16.17. BCA, BKMM., d.1142, f.k.30.10.0.0, y.n.12.71.41.; d.1143, f.k.30.10.0.0, y.n.12.71.42.; d.1147, f.k.30.10.0.0, y.n.12.71.45.; d.1152, f.k.30.10.0.0, y.n.12.71.50.; d.1160, f.k.30.10.0.0, y.n.12.71.58.
242
talya ise imzalanan bu ittifaktan memnun kalmamtr. nk Trkiyenin nclnde imzalanan 1934 tarihli Balkan Antant, tamamen Alman-talyan ittifakna kar hazrlanmt. Daha sonra ise, Milletler Cemiyeti Meclisinin geniletilmesine dair Trkiyenin Stockholm Maslahatgzar Ali Haydar Bey tarafndan bir rapor Ankaraya gnderilmitir. Trkiye Milletler Cemiyetinde 1926 ylnda yaplan toplantda bu konuyu onayladn bildirmitir25. Yine Moskova Bykeliliinden 1927de alnan bir telgrafta Sovyetlerin Milletler Cemiyetine girecei yolundaki sylentilerden bahsedilmektedir. Trkiyenin Moskova Bykelisi ierin ile bir grme yaptn ve bu konuyu kendisine sorduunu ifade etmektedir. Buna gre ierin, bu gibi kararlarn tek tarafl alnamayacan, Sovyetlerin byle bir istekleri olsa bile bunu Milletler Cemiyetinin de kabul etmesi gerektiinin altn izmektedir. Buna rnek olarak da Almanyann cemiyete girmek istemesine karlk ngiltere ve Fransann bunu istememesini gstermektedir. Bu aklamalar dorultusunda Trkiyenin Moskova Elisi sylentilerin doru olmad kanaatinde olduunu da eklemektedir26. Milletler Cemiyetinde 1927 ylndaki devletleraras ilikiler ve gelimeler de Trkiyenin Bkre, Atina elilikleri tarafndan yakndan takip edilmitir27. 24 Temmuz 1923 tarihli Lozan Antlamas gereince stanbulda uluslararas bir Boazlar Komisyonu kurulmutu. Ancak komisyon yetkilerini sadece Boazlarn sular zerinde kullanacakt. Dolaysyla Lozan Antlamasndaki Boazlar Szlemesi Trkiyeyi iki ynden kstlamtr. Birincisi askerden arndrlm blgeler, dieri de Boazlar Komisyonu. Trkiye bu her iki kstlamadan da 1936 tarihli Montreux ile kurtulmutur28. Dolaysyla Boazlar Komisyonu her yl Milletler Cemiyetine rapor sunmakla mkellef tutulmutur. Buna istinaden Komisyonun 1928 ylna ait raporu Cemiyete sunulmutur. Komisyonda Trkiyeyi temsil eden Amiral Vasf Paadr. Komisyonun raporu ve Vasf Paann buna dair yazs Babakanla Dileri Bakanl tarafndan sunulmutur29. Milletler Cemiyetinin daveti zerine toplanan konferansta 11 Temmuz 1928 tarihinde imzalanan kemik ve deri ihracatna dair szlemelerin cemiyete ye olan olmayan btn devletlerin 31 Aralk 1928 tarihine kadar katlabilecekleri bildirilmitir. Cemiyetin Genel Sekreterlii bu konuyu Trkiyenin Bern Elilii vastasyla Trkiyeye de bildirmitir. Trkiye de bu konuda imza yetkisini Bern Elisi Mnir Beyin rahatsz olmas sebebiyle, elilik mstear Mfik Selami Beye vermitir30. Cemiyet-i Akvam, 13 Mart 1930 tarihinde Laheyde tabiiyet, karasular ve devletlerin kendi lkelerinde yaayan yabanclarn kendileri ve mallar hakknda incelemeler yaplmas ile ilgili konu hakknda mzakereler yaplacak olmasndan
25 26 27 28 29 30 BCA, HVSM., d.4016, f.k.30.10.0.0, y.n.222.497.6. BCA, BKMM., d.400-347, f.k.30.10.0.0, y.n.219.480.17. BCA, BMM., d.43012, f.k.30.10.0.0, y.n.246.666.12.; d.4017M, f.k.30.10.0.0, y.n.222.497.; HVUMU., d.4018, f.k.30.10.0.0, y.n.222.497.10. Baskn Oran, (ed.), Trk D Politikas, Kurtulu Savandan Bugne Olgular, Belgeler, Yorumlar, C.1, letiim Yay., stanbul, 2001, s.235. BCA, HVSM., d.686, f.k.30.10.0.0, y.n.63.424.10. BCA, BMM., s.7428, d.19-5504, f.k.30.18.1.2, y.n.1.8.18.
243
ayan ULUSAN
dolay bu toplantya Trkiyeyi de davet etmektedir. Cumhurbakan sfatyla Mustafa Kemal Paa bu mzakerelere gidecek olan heyetin ve gerekli bilgi ve belgelerin hazrlanmasn istemitir31. Sulularn iadesi hakknda anlama imzalamak iin Berlinde bulunan Hariciye Mstear Numan Bey ile Alman Dileri Bakan M.Curtiusun yapm olduu grme Trkiyenin Milletler Cemiyetine ye olma arifesinde nem tamaktadr. Numan Beyin 22 Haziran ve 8 Temmuz 1930 tarihlerinde Ankaraya gnderdii telgraflarda bu konu hakknda bilgi verilmektedir. Numan Bey, M.Curtiusun kendisine Trkiyenin Milletler Cemiyetine katlmasn istediklerini, Trk tarafnda byle bir istein olup olmad hakknda bilgi almak istediini ifade etmektedir. Bu konuda Numan Bey, Cemiyet-i Akvamn Trkiyenin corafi, siyasi gcne ve bar yanls politikasna ihtiyac olduuna dikkat ekerek Trkiyenin Cemiyete dhil olmak arzusunda olduunu beyan etmitir32. 1931 yl Cemiyet-i Akvam toplantlarna Trkler davet edilmeye balanmaktadr. Hem Cemiyet hem de Trkiye bir anlamda yeliin n almalarn yapmaktadr. Mesela, 5 ubat 1931 ylnda Cenevrede Cemiyet-i Akvam Bte Eksperleri toplants yaplacak olmas sebebiyle bu toplantya Trkiyeden Maliye Mfettii Halit Nazmi Beyin katlmas ve yine Cemiyet-i Akvam himayesinde yaplmakta olan konferanslara Bern elisi Cemal Hsn Beyin katlmas Gazi Mustafa Kemal imzal kararname ile uygun grlmtr33. Yine San Remodan Musso Guiseppe isminde birisi Temmuz 1931 tarihinde smet Paaya bir mektup gndermitir. Bu mektupta Avrupa milletlerinin geirmekte olduu siyasi buhrandan, mevcut olan sava tehlikelerinden ve bu tehlikenin nne ancak Milletler Cemiyeti emrinde bir filo bulundurulmas ile geilebileceinden, bu filonun gereinden bahsedilmektedir34. Bylece Trkiyenin Cemiyete ye olma srecinin balad deerlendirilmesi yaplabilir. nk Trkiyenin Cemiyet iin nemi gittike artmaktadr. Hatta buna istinaden Cemiyet-i Akvam 29 Eyll 1931 tarihindeki toplantsnda silahlanmaya ara verilmesi konusunda karar almtr ve bu karara Trkiyenin uyup uymayaca konusu Trkiyeye sorulmutur35. Silahszlanmayla ilgili olarak Polonya Dileri Bakan M.Zaleski tarafndan silahlarn snrlandrlmas ve bu konudaki souk savan durdurulmas hakknda Cemiyet-i Akvama verdii muhtralar Trkiye tarafndan nemli grlm ve bu muhtralarn zetleri verilmitir. Buna gre Polonyann bu konulara dair yapt aklamalar Trkiye asndan da onay grmtr36. Gerek Milletler Cemiyeti gerekse Trkiyenin birbirleri hakkndaki hadiseleri yakndan takip ettikleri ve ayrca birbirlerini haberdar ettikleri de grlmektedir. Pariste yaynlanan Volonte gazetesinin 27.2.1932 tarihli nshasnda kan bir haber Trkiyede ilgi grmtr. Bu yazda Milletler Cemiyeti genel sekreterlik grevinden ayrlacak olan Eric Drummondun yerine Romanyann Londra
31 32 33 34 35 36 BCA, BMM., s. 8578, f.k.30.18.1.2 , y.n.6.57.2. BCA, HVSM., d. 42028, f.k., 30.10.0.0, y.n.230.552.24. BCA, BMM., s.10521, d.401-7, f.k.30.18.1.2, y.n.17.4.6.; s.10947, f.k.30.18.1.2, y.n.19.25.12. BCA, HVMUM.,d. 40112, f.k.30.10.0.0, y.n.222.497.15. BCA, BMM., s.11950, d.404-6, f.k.30.18.1.2, y.n.24.75.12. BCA, HVDUM., d.42915, f.k.30.10.0.0, y.n.245.657.22.; d.42914, f.k.30.10.0.0, y.n.245.657.21.
244
elisi Titulesconun seileceinden bahsedilmektedir37. Yine Milletler Cemiyeti bu yllarda ekonomisi bozulan Bulgaristann durumunu incelemek zere bir heyet gndermi ve bu heyetin hazrlad rapor hakknda Trkiyenin Sofya Eliliinden bilgi gnderilmitir38. Trkiyenin Milletler Cemiyetine Katl Daha Lozan Konferans devam ederken Trkiyenin Milletler Cemiyetine girmesi iin davet edilecei haberleri alnmaktayd. Konferans iin Lozanda bulunan smet Paa Ankaraya gnderdii 26 Ocak 1923 tarihli telgrafta, ngilterenin Cemiyet-i Akvama mracaat ederek Trkiyeyi davet etmeleri ihtimaline kar Trkiyenin hazrlkl olmas gerektiini bildirmitir39. Ancak Trkiyenin cemiyete girii dokuz yl sonra olacaktr. nk Lozan Konferansnn Milletler Cemiyeti yesi olmayan bir Trkiye ile yaplmas amalanmtr. nk Milletler Cemiyeti yesi olan bir Trkiyeden tavizler alnmas gleebilirdi. Oysa cemiyetin yesi olan devletlerle yesi olmayan Trkiye Lozan Konferansnda kar karya kalmtr. Trkiyenin Milletler Cemiyetine girmesi ile ilgili olarak Trkiyenin Cenevre Eliliinden Cemal Hsn Beyin gnderdii 30 Nisan 1932 tarihli rapor dikkati ekmektedir. Cemiyetin Genel Sekreterliinden ald davet zerine Cemal Hsn Bey cemiyetin siyasi brosu ile grmtr. Kendisine cemiyet temsilcileri tarafndan Trkiyenin cemiyete dhil olmas hakknda davet yazs gnderilecei tebli edilmitir. Bunun zerine Cemal Hsn Bey, cemiyete gnderecekleri cevabi yazda, Akvam Cemiyetine kabulnden evvel akdetmi olduu hibir muahede Trkiyeyi Akvam Cemiyeti azal mecburiyetlerini sadkane ifa etmekten kendisini menetmeyecektir ifadesini kullanacaklarn, bunun sebebinin de Rusya ile Trkiye arasndaki tarafszlk antlamas ile Milletler Cemiyeti antlamasnn uyumu iin olduunu ifade etmektedir. Ayrca, cemiyet temsilcilerinin Tevfik Rt Beyin Trkiyenin cemiyete girmek arzusunda olduuna dair aklamas zerine bu davetin yaplacann kayda alnaca eklindeki ifadeleri zerine Cemal Hsn Bey, bu durumun cemiyet ile Trkiye arasndaki ilikilere fayda getirmeyeceini raporunda belirtmitir. Bunun zerine cemiyet temsilcileri Trkiyeyi cemiyet iinde mutlaka grmek istediklerini ve hatta Trkiyenin ne zaman katlmak istediini bildirmesini rica etmitir40. Trkiyenin Milletler Cemiyetine girmesinde nndeki engellerden birisi de Rusya olmutur. nk Rusya Trkiyenin Milletler Cemiyetine girmesiyle tamamen Bat ile ilikiler iinde olacan dnmtr. Oysa Trkiye 1932de cemiyete girdikten ksa bir zaman sonra 1934de Rusya da cemiyete ye olmutur. Sovyet Rusya 1932 tarihine kadar Batl devletlerle iyi ilikiler kuramad iin Trkiyede bu tarihe kadar cemiyete girmek iin mracaatta bulunmamtr41. Bununla beraber Milletler Cemiyeti ile ilgili bilgiler de Trk makamlarnca yakndan takip edilmeye devam etmektedir. Mesela, cemiyetin 15 Nisan 1932 tarihindeki toplantsnda Avusturya ve Macaristann ekonomik durumuna, Yunanistan
37 38 39 40 41 BCA, HVDUM., d.40115, f.k.30.10.0.0, y.n.222.497.18. BCA, HVDUM., d.426159, f.k.30.10.0.0, y.n.240.621.1.. BCA, TBMM-KMM., d.400-129, f.k.30.10.0.0, y.n.218.472.29. BCA, HVM., d.40117, f.k.30.10.0.0, y.n. 222.497.20. Mehmet Gnlbol vd., Olaylarla Trk D Politikas (1919-1965), 2. bask, A..Siyasal Bilgiler Fakltesi Yay., Ankara, 1969, s.103.
245
ayan ULUSAN
ve Bulgaristann d borlarna dair alnan kararn bahsedildii Financial Times gazetesinin 17 Nisan tarihli nshasnn Franszca bir sureti ile birlikte yer verildii bir telgraf Trkiyenin Londra Bykeliliinden Ankaraya gnderilmitir42. Neticede, Milletler Cemiyeti Genel Kurulu 6 Temmuz 1932 tarihindeki inJapon ihtilafn grmek zere yapt olaanst toplantsnda spanya temsilcisinin teklifi, Yunan temsilcisinin destei ile Trkiyenin Milletler Cemiyetine davetini ngren bir karar kabul etmitir. Bu kararn Trkiyeye bildirilmesi zerine de TBMM. 9 Temmuz 1932 tarihinde bu karar kabul etmitir43 ve 18 Temmuz 1932 tarihinde Trkiye Milletler Cemiyetine girmitir44. Trkiyenin Milletler Cemiyetine daveti ve ardndan kabul edilmesi dnya basnnda geni yer almtr. Bu konuya dair Atina basnnda ve yine Atina muhalif basnndan Proiada kan haberler Trk makamlarnca takip edilmitir45. Fransz meclisinde de Trkiyenin Milletler Cemiyetine girmesi ile ilgili olumlu tartmalar yaplmtr. Milletvekillerinden Henry Torrs, Gaston Bergery ve Jean Ibarngaray isimli ahslar Trkiyenin cemiyete kabuln en scak dostane duygular iinde kutladklarn, Trkiye gibi bir lkenin her konuda cemiyete faydas olacana inandklarn Fransz Meclisinde dile getirmiler ve bu grler Fransz Meclisinde kabul grd iin bir anlamda Fransann da resmi gr olarak deerlendirilmitir46. Yine Fransz Parlamentosu, Trkiyenin Milletler Cemiyetine girmesi zerine Trkiye Byk Millet Meclisini tebrik ettiine dair bir yazy gndermitir47. Milletler Cemiyetinin Genel Sekreterliinin 6 Temmuz tarihli toplantsnda Avustralya temsilcisi Granvilleinin Trkiyenin cemiyete girii lehinde bir konuma yapmas zerine Granvillein Trkiyeye davet edilmitir. Ancak kendisi Kanada yoluyla lkesine dnmesi gerektiini ve Trk hkmetine davet iin Trkiyenin Bern Elilii araclyla teekkrlerini bildirmitir48. Pariste yaynlanan La Rpublique adl gazetenin 3 Austos 1932 tarihindeki nshasnda Trkiyenin Milletler Cemiyetine girmesi zerine Balkan Birlii giriiminin ne derece baarl olup olmayaca konusu ele alnmtr49. Yugoslavyada kan Politika gazetesinin 24 Austos 1932 tarihli nshasnda ise Trkiyenin Haric Tesirattan Azde Kalmaya Matuf Mesaisi balkl makalesi yaynlanmtr ve bu makale Trkiyenin Belgrat Elilii tarafndan gnderilmitir. Makalede Akam gazetesinden alntlar yaplmaktadr. Buna gre, Akam, Trkiyenin Akvam Cemiyetine giriinin Trkiye iin bir muvaffakiyet ve eref tarihi olduunu yazmaktan meni nefs edememitir. Bu gazete Mustafa Kemal Paann Trkiyesi akvam cemiyetine girmee davet edildi ve layk olduu bilcmle merasimle girdi. Bu hal Trkiye Cumhuriyetinin ksa bir zaman zarfnda beynelmilel sahada, Trkiyenin kuvvet ve ehemmiyetini btn dnyaya gsterecek bir hadisedir ve Trkiye harici siyasetini idare edenlere kar dier memleketlerin takdirini ifade eder demektedir.
42 43 44 45 46 47 48 49 BCA, HVDUM., d.40118, f.k.30.10.0.0, y.n.222.497.21. Semih Yaln, a.g.e., s.218. smail Soysal, a.g.e., s.47.; Semih Yaln, a.g.e., s. 218. BCA, HVDUM., d.4012, f.k.30.10.0.0, y.n222.498.2. ; d.40122, f.k.30.10.0.0, y.n.222.498.3. BCA, HVDUM., d.40123, f.k.30.10.0.0, y.n.222.498.4. BCA, BMM.,d.401-28 , f.k.30.10.0.0, y.n.222.498.9. BCA, HVDUM., d.40125, f.k.30.10.0.0, y.n.222.498.6. BCA, HVDUM., d.40129, f.k.30.10.0.0, y.n.222.498.10.
246
Politika gazetesi konuya ilikin grlerinde Trk-Rus ilikilerine de deinmeden geememitir; Trkiyenin akvam cemiyetine resmen duhuln mteakip Hariciye Vekili Rt Bey Sovyetler maslahatgzarna bir mektup gndererek Trkiyenin akvam cemiyetine duhulnn Trkiye ile Sovyet Rusyas arasnda samimi dostluk mnasebatnn inkiafna hibir suretle hail tekil edemeyeceini katiyetle beyan eylemitir50 demektedir. Trkiyenin Lozan ve sonrasnda zellikle de 1930lu yllardan sonraki baarl, dengeli politikas Milletler Cemiyetine daveti ve ye olarak kabul edilmesine sebep olmutur. yelik Sonras Gelimeler Trkiye, Milletler Cemiyetine katlmasndan sonraki dnemde artk bir ye devlet olarak yaplan btn toplantlara katlmtr. Milletler Cemiyetinin kadn-erkek eitlii konusunda yaplan toplantsnda ise Trk Heyetinin yardmndan dolay Inter American Commission of Women bakan Alice Paul tarafndan Trkiyeye teekkr edilmitir51. Milletler Cemiyetine Trkiyenin verecei yllk aidat olarak ise, 337.048.46 Altn Frank olduu ve bunun toplamnn ise 135 bin Trk liras olmas kararlatrlmtr52. Ancak Trkiye Milletler Cemiyeti tarafndan kendisi iin uygun grlen bu demenin fazla olduuna itiraz etmitir. Hatta Yunanistann dedii aidatn daha az olduuna dikkat ekilmitir ve Trkiyenin de Yunanistann durumuyla hemen hemen ayn olduu vurgulanmtr. Ancak cemiyetten Trkiye lehine bir karar kmamtr. Hatta 1933 iin yl ngrlen aidatn 1934 yl iin de geerli olmas kararna varlmtr53. Milletler Cemiyeti Hfzshha Komitesinin Pariste at stma kursuna Trkiyeden Stma Mcadele Reisi Dr. Cevat Beyin katlmas ve ardndan Cevat Beyin konu hakknda aratrmalar yapmas iin Roma ve Madride gitmesi kararlatrlmtr54. Yine 26 Eyll 1932 tarihinde Cenevrede toplanacak olan Milletler Cemiyeti toplantsna Trkiyeyi temsil etmek zere Dileri Bakan Dr. Tevfik Rt Beyin bakanlnda ileri Bakan kr Kaya, Bern Elisi Cemal Hsn, Sivas Milletvekili Necmettin Sadk Beylerin temsilci, Cenevre Bakonsolosu Celal Hazm Beyin temsilci muavini, Dileri Bakanl zel Kalem Mdr Kemal Beyin temsilci heyetinin refakat memuru ve Bern Elilii Baktibi Nurettin Beyin Temsilci Heyeti Ktibi olarak atanmalar ve gnderilmeleri karlatrlmtr. Ayrca bu Trk heyetinin gvenliini salamak iin de polis memuru Sadk Efendi grevlendirilmitir55. 1932 ylndan sonra, Bern Elisi Cemal Hsn, Sivas Milletvekili Necmettin Sadk, Dileri zel Kalem Mdr Refik Amir ve polis memuru Sadk Efendiden oluan Trk Heyeti Dileri Bakan Tevfik Rt Beyin bakanlnda 25 Eyll 1933 tarihinde yaplan Milletler Cemiyeti toplantsna katlmlardr56. Trkiye Bern Elisi Cemal Hsn Beyi ayrca Trkiyenin Milletler Cemiyeti daimi yeliine de atamtr57.
50 51 52 53 54 55 56 57 BCA, HVDUM., d.43298, f.k.30.10.0.0, y.n.251.694.22. BCA, HVDUM., d.40131, f.k.30.10.0.0, y.n.222.498.12. BCA, BMM., d.40135, f.k.30.10.0.0, y.n.222.498.16. BCA, HVDUM., d.40137, f.k.30.10.0.0, y.n.222.498.18. BCA, BMM., s.13452, f.k.30.18.1.2, y.n.31.69.8. BCA, BMM., 13305/401-9, 30.18.1.2, 18.9.1932. BCA, BMM., s.15015, f.k.030.18.1.2, 39.67.14; s.15015, f.k.30.18.1.2, y.n.39.67.14. BCA, BKM., s.15328, f.k.30.18.1.2, y.n.41.83.6.
247
ayan ULUSAN
Yine 1933 ylnda Lehistanda salk konularnda incelemelerde bulunacak olan heyete Trkiyeden Mstear Dr. Hsamettin Beyin katlmas kararlatrlmtr. Lehistandaki bu organizasyona Trkiye Milletler Cemiyeti tarafndan davet edilmitir58. Dr. Hsamettin Bey, Milletler Cemiyetinin Cenevrede yapacak olduu 27 Ekim 1933 tarihinde ki ve ayrca 23 Ekim 1933 tarihindeki Pariste Fransz Cumhurbakannn reisliinde yaplacak olan toplantlara katlmtr. Ayrca Trkiyenin Cenevre Bakonsolosu Hazm Beyde 27 Ekim 1933 tarihli toplantya katlmak iin grevlendirilmitir59. 1934 ylnda Milletler Cemiyeti Umumi Ktiplii ube yeliine Kerim Tevfik Bey seilmitir60. Yine Milletler Cemiyetinin 2 Mays 1934 tarihinde yapaca toplantya katlmak zere Dr. Hsamettin Beyin, 4 Haziran 1934 tarihinde de toplanacak olan Milletler Cemiyeti Mesai Konferansna Bern Elisi Cemal Hsn Beyin katlmalar iin Cenevreye gnderilmeleri kararlatrlmtr61. Milletler Cemiyetinin 1934 yl Eyll ay iinde yapaca toplantya katlmak zere Dileri Bakan Dr. Tevfik Rt Beyin bakanlnda Bern Elisi Cemal Hsn, Sivas Milletvekili Necmettin Sadk, Bakonsolos Refik Amir Bey ve Emniyet memuru Sadk Beyin katlmas kararlatrlmtr. Hatta Necmettin Sadk Bey ad geen heyetten daha nce yola karak Lokarnoda yaplacak olan Congrs International de la paixe Trkiye adna katlacaktr62. Ayrca, Marsilyada Kral Aleksanderin ldrlmesi zerine Yugoslavyann Milletler Cemiyetine Macaristan ikyeti63, verecei nota ve bu tarihte Belgratta bulunan Tevfik Rt Arasn Trkiyenin Cemiyette Yugoslavyann notasn destekleyecei ve Trkiyenin bu desteinin Novosti de kan bir makalede yaynland grlmektedir64. Yugoslavyann bu notas zerine talyan gazetelerinde epeyce makale yaynlanmtr. Bunlarn arasnda Giornale dtalia gazetesinin tannm yazarlarndan Virginio Gaydann bir makalesi, Messaggero gazetesi ve Roma Fascista gazetesi gelmektedir. zellikle Messaggeroda kan yaz Balkan Pakt yelerinden Trkiye ve Yunanistann Yugoslavyaya destek vermedikleri ynndeki yorumuyla dikkat ekmektedir65. Ancak durum talyan gazetelerinde kan haberler gibi deildir. Tevfik Rt Aras araclyla Trkiyenin cemiyette Yugoslavyann notasn destekleyecei aklanmtr. 1934 yl Sovyet Rusyann Milletler Cemiyetine dhil olduu yldr. Sovyet Rusya daha nceleri Trkiyenin Cemiyete ye olmasn istememi olmakla beraber, iki yl gibi ksa bir sre zarfnda kendisi de 18 Eyll 1934 tarihinde cemiyete ye olmutur. Hatta Trkiye yl iin Milletler Cemiyeti Konseyine ye olarak seildii tarih olan 17 Eyll 1934den hemen sonra 18 Eyll 1934de Cemiyete ye olmutur66. Nitekim 1934 ylnda Sovyet Rusyann cemiyete katlmak ve konseyde daimi bir yelik istediine dair Belgratta yaynlanan Pravda gazetesinde M.Benein aklamasna istinaden kan bir makale Trkiyenin Belgrat Eliliinden Ankaraya bildirilmektedir67.
58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 BCA, BMM., s.14313, d.238-126, f.k.30.18.1.2, y.n.36.32.16. BCA, BKM., s.15045, f.k.30.18.1.2, y.n.39.69.4.; s.15148, d.401-13, f.k. 30.18.1.2, y.n.40.74.7. BCA, BKM., s.2672, d.112-129, f.k.30.18.1.2, y.n.43.13.11. BCA, BKM., s.438, d.401-14, f.k. 30.18.1.2, y.n.44.22.2.; s.5502, d.401-15, f.k.30.18.1.2, y.n.44.27.10. BCA, BKM., s.11902. d.401-19, f.k.30.18.1.2, y.n.47.59.10. BCA, HVDUM., d.400-3285, f.k.30.10.0.0, y.n.221.491.17. BCA, HVDUM, d.432213, f.k.30.10.0.0, y.n.252.698.16. BCA, HVDUM., d.432215, f.k.30.10.0.0, y.n.252.698.18. smail Soysal, a.g.e., s.48. BCA, HVDUM., d.432179, f.k.30.10.0.0, y.n.252.697.11.
248
Cemiyet-i Akvam ile ilgili btn gelimeler, alnan kararlar Trk makamlar tarafndan bu dnemde de yakndan takip edilmektedir. Mesela, ekonomisi bozuk olan Bulgaristann Milletler Cemiyetine bu durumu dzelteceine dair verdii sz hakknda Pariste yaynlanan Le Journal du Commerce kan yaz Trkiyenin Paris Eliliinden Ankaraya gnderilmitir68. Msr Emniyet Genel Mdr ve Uyuturucu Maddeler Kaakl stihbarat Mdr olan Russel Paann uyuturucu madde imalat ve kaakl konusunda hazrlayp Milletler Cemiyetine sunacak olduu rapor hakknda Daily Herald gazetesinin 20.2.1933 tarihli nshasnda bir makale yaynlanmtr. Bu makalenin Franszca tercmesi Ankaraya gnderilmitir69. Nitekim 15 Mays 1933 tarihinde toplanacak olan Milletler Cemiyeti Afyon stiar Komisyonu tarafndan dier lkeler gibi Trkiyenin durumu hakknda da inceleme yaplacak olmasnn bildirilmesi zerine ad geen toplantya Trkiyenin Bern Elisi Cemal Hsn Beyin katlmas uygun grlmtr70. Bu arada cemiyet yetkililerinin Trkiyedeki gelimeleri de yakndan takip ettikleri grlmektedir. 1933 ylnda randa bulunan C.M.H. Weaver ile Mahmut Ali Khan Djamalzadehnin Nisan aynda Trkiyeye gelerek Dileri Bakanl ile temaslarda bulunacaklar Trk makamlarna bildirilmitir. zellikle bu heyet Trk Dilerinin nasl altn yakndan incelemek istemektedir71. 1935-1936 Yllar Milletler Cemiyetine bal Koruma Cemiyetleri Uluslararas Birliinin 1 Martta Cenevrede toplanacak komisyonlarna Trkiyeden stanbul niversitesi Rektr Cemil Bilge Bey katlmtr. stanbul niversitesi Rektr Cemil Bilge Bey daha sonrada 6 Haziran 1935 tarihinde Brkselde toplanan Milletler Cemiyeti Muzaheret Cemiyetleri Kongresine de katlmtr. Ayrca yannda General hsan Bey ile Ankara Hukuk Fakltesi Dekan Baha Bey bulunmaktadr72. Mays 1935 tarihinde Bkrete toplanacak olan Balkan Misak Konseyine Dileri Bakan Tevfik Rt Arasn bakanlnda Hasan Saka, Cevat Akaln, Refik Amir Kocamaz ve yine ayrca Mays aynn sonlarna doru Milletler Cemiyetinin yapacak olduu Konsey toplantsna yine Dileri Bakan Tevfik Rt Arasn bakanlnda Bern Elisi Cemal Hsn ve Refik Amir Kocamaz katlmtr. Ayrca her iki heyetin yaz ileri iinde Rfk Rd Zorlu, Emniyet grevlisi olarak da Sadk Bey ad geen heyetlere dahil olmulardr73. Milletler Cemiyeti Hfzshha Komitesi Brosunda yaplacak olan toplantya katlmak zere Dr. Hsamettin Kural, Roma ve Parise gnderilmitir74. Cemiyetin stiari Afyon Komisyonunun Kasm aynda yapacak olduu toplantya da Trkiye adna Bern Elisi Cemal Hsn Bey katlmtr75. Yine, Milletler Cemiyetinin ald kararlarn uygulanmas sebebiyle meydana gelebilecek baz meseleleri grmek ve karar vermek zere bu i ile ilgile68 69 70 71 72 73 74 75 BCA, HVDUM., d.426262, f.k.30.10.0.0, y.n.241.626.2. BCA, HVM., d.43944, f.k.30.10.0.0, y.n.266.796.16. BCA, BMM., s.14412, f.k.30.18.1.2, y.n.36.37.14. BCA, HVDUM., d.40133, f.k.30.10.0.0, y.n.222.498.14. BCA, BMM., s.20012, d.401-9, 30.18.1.2, y.n.51.10.18.; s.26462, d.112-67, f.k.30.18.1.2, y.n.55.43.2. BCA, BKM., s.25472, f.f.30.18.1.2, y.n.54.38.3. BCA, BKM., s.23282, d.409-26, f.k.30.18.1.2, y.n.53.27.4. BCA, BMM., s.33512, f.k.30.18.1.2, y.n.58.78.7.
249
ayan ULUSAN
nen Dileri Bakanl daire efleri, maliye, ekonomi, gmrk bakanlklarndan ve Cumhuriyet Merkez Bankasndan bir komisyon oluturulmu, bakanlna da Hariciye Umumi Ktibi Numan Menemenciolu getirilmitir76. talyann 3 Ekim 1935 tarihinde Habeistana saldrmas zerine Milletler Cemiyeti rtibat Komitesi tarafndan Cenevrede 5 maddelik tedbirler kabul edilmitir ve dier cemiyet yelerinde olduu gibi Trkiyenin de bu tedbirleri uygulamas istenmitir. Alnan bu kararlarda talyaya bir yaptrm sz konusudur. talyaya silah satnn yasaklanmas, kredi almamas, baz mallarn ithalat ve ihracatnn yasaklanmas gibi tedbirler alnmtr. Trkiyeden de cemiyete ye olmas hasebiyle bu kararlara uymas istenmitir. Trkiyede Milletler Cemiyetinde alnan bu tedbirleri uygulamtr77. Bu kararlar ngilterenin Dileri Eski Bakan Samuel Hoare ile Fransa Babakan Laval tarafndan Pariste belirlenmitir. Hatta bu konu Journal des Nations isimli gazetede aklanmtr78. Trkiye, talyaya kar alnacak tedbirlerin iki ana balk altnda toplanmasn nermektedir. Birincisi askeri, ikincisi ise ekonomiktir. Ayrca Trkiye, Milletler Cemiyetinin bu konuda alaca her trl tedbire itirak edeceini bildirmitir79. Bu konuya dair Hicaz Hariciye Mstear Fuad Hazma, Trkiyenin Cidde Maslahatgzar ile yapt grmede, Milletler Cemiyetinin talya-Habe Savanda hibir etkisinin grlmediini, cemiyetin bir-iki byk devletin elinde bulunduunu, dier devletlerin iine yaramadn, bu sebeple Suudi Arabistann cemiyete hibir zaman girmeyeceini ifade etmitir80. 1935 yl Trkiye iin her anlamda gelimeler gsterirken, belgelerde de artk daha nceleri sadece isimleri geen ahslarn soyadlarnn da kullanlmaya baland grlmektedir. Daha nceleri Cumhurbakan sfatyla yazmalara Gazi Mustafa Kemal imzasn kullanan Mustafa Kemal Atatrk, soyad kanunundan sonra artk Kemal Atatrk imzasn kullanmaya balamtr. 1936 yl itibariyle Milletler Cemiyetinin Trkiye Daimi Temsilcisi olan Bern Elisi Cemal Hsn Beyin istifasyla boalan Trkiye Cumhuriyeti Daimi Murahhaslna Milletler Cemiyeti toplantlarna katlan Trk heyetlerinde bulunan Sivas Milletvekili Necmettin Sadk Bey atanmtr81. Yine Londrada yaplacak olan toplantya Ahmet hsan Tokgz, Necip Ali Kk, S. M. Arsal, kr Yan, Profesr Cemil Bisel ve Reat Erbeyli katlmtr. Yine 18 Mays 1936 tarihinde Cenevrede yaplan toplantda Trkiyeyi Cenevre Bakonsolosu Numan Tahir Seymen temsil etmitir. Milletler Cemiyetinin 13ler Komitesinin 8 Nisan 1936 tarihindeki toplantsna Paris Bykelisi Suat Davaz katlmtr82. Cemiyetin Mays 1936da Belgrat da toplanan Balkan Misak Konseyine Tevfik Rt Aras, Cevad Akaln, Faik Zihni ve ardndan Cenevrede cemiyetin genel toplantsna da yine Tevfik Rt Aras, Cevad Akaln, ayrca Refik Amir Kocamaz ve elilik ktibi olarak Fatin Rt Zorlu katlmtr83.
76 77 78 79 80 81 82 83 BCA, BKM., s.37992, d.11-41, f.k.30.18.1.2, y.n.60.100.4. BCA, BKM., s.35032, f.k.30.18.1.2, y.n.59.85.19.; Soysal, 1993: 49. BCA, HVDUM., d.424439, f.k.30.10.0.0, y.n.238.607.4. BCA, HVUKK., d.422110, f.k.30.10.0.0, y.n.234.580.13. BCA, HVDUM., d.436A31, f.k.30.10.0.0, y.n.260.749.6. BCA, BKM., s.44602, d.401-28, f.k.30.18.1.2, y.n.64.33.5. BCA, BKM., s.45312, d.401-29, f.k.30.18.1.2, y.n.64.36.16.; s.45242, f.k.30.18.1.2, y.n.64.36.9.; s.45412, f.k.30.18.1.2, y.n.64.37.6. BCA, HVDUM., s.45402, 401-30, f.k.30.18.1.2, y.n.64.37.5.
250
9 Eyll 1936da Fransa, Suriyeye bamszlk tanmak amacyla Suriye temsilcileriyle bir anlama yapmtr ve bylece Sancak (Hatay)n gelecei meselesi ortaya kmtr. Bunun sonucunda 14 Aralk 1936 tarihinde Sancak (Hatay) Sorunu Milletler Cemiyeti Konseyinde grlmeye balanmtr84. Nitekim cemiyetin bu meseleye dair yapaca toplantya Dileri Bakan Dr. Tevfik Rt Arasn bakanlnda Hasan Rza Soyak, Numan Menemenciolu, Refik Amir Kocamaz, Fatin Rt Zorlu, Yzba Talat, Ali Haydar Grk, emsettin Arif Mardin, Abdullah Zeki, Komiser Salim ile Sadk Bey katlmtr85. 1937-1939 Yllar ve Hatay Meselesi 1937- 1939 yllar aras dnem Sancak (Hatay) Meselesinin grld ve zme kavuturulduu yllar olmutur. 1936 ylnda Fransann Suriye zerindeki manda ynetimini kaldrmas ve Trkiyenin bu konunun grlmesi iin Milletler Cemiyetine bavurmas zerine 1939a kadar devam edecek olan sre balamtr. Bunun dorultusunda 27 Ocak 1937 tarihinde Hatayn Ayr Varlk olarak kurulmas ynnde Trkiye ile Fransa arasnda ilke anlamas imzalanmtr86. Milletler Cemiyetinin Sancak Meselesine dair yapaca toplantda yine Dileri Bakan Tevfik Rt Arasn bakanlnda bir heyet Trkiyeyi temsil etmitir87. Hatayn gelecei hakknda Milletler Cemiyetinde meydana gelen olumlu gelimeler zerine Cumhurbakan Mustafa Kemal Atatrk, Babakan smet nnye bir tebrik telgraf gndererek, Trkiye Cumhuriyeti hakl olduuna kani bulunduu davasn, byk ve adil hakem heyeti olmasn daima arzu ettii ve bu sfat ve salahiyetinin daha ok etin meseleler halinde en yksek kudret ve kuvveti haiz olmasn temenni eyledii Cemiyeti Akvama brakmakla insanlk namna isabetli bir harekette bulunmutur demektedir88. 29 Mays 1937 tarihinde Milletler Cemiyeti Konseyince Sancak statsnn, anayasasnn, snr haritasnn kabul gn Sancakn snrlarn ve toprak btnln gvence altna alan Trk-Fransz Antlamas Cenevrede imzalanmtr89. Bu dnemlerde de yine Milletler Cemiyeti nezdinde birok toplantlar yaplm ve Trkiyeden bu toplantlara heyetler katlmtr. Mesela, ubat 1937de Cenevrede yaplan toplantya Dr. Hsamettin Kural; 26 Mays 1937 tarihli toplantya Tevfik Rt Aras, Hasan Rza Soyak, Numan Menemenciolu, Necmeddin Sadk; 13 Eyll 1937 tarihli toplantya Tevfik Rt Aras, Cemal Hsn Taray, Necmettin Sadk katlmtr90. Milletler Cemiyetindeki toplantlarn byk ounluunda Trkiyeyi Dileri Bakan olarak Tevfik Rt Aras ve Onun bakanlndaki Trk heyetleri temsil etmitir.
84 85 86 87 88 89 90 smail Soysal, a.g.e., s.s.49-50. BCA, BKM., s.57952, d.401-32, f.k.30.18.1.2, y.n.71.1.2. smail Soysal, a.g.e., s.50. BCA, BKM., s.58682, d.401-33, 30.18.1.2, y.n.71.4.15. BCA, BNM., d.40225, f.k.30.10.0.0, y.n.222.501.5. smail Soysal, a.g.e., s.50. BCA, BKM., s.60262, f.k.30.18.1.2, y.n.72.12.12.; s.67042, d.401-35, f.k.30.18.1.2, y.n.75.45.16.; s.72782, d.401-37, f.k.30.18.1.2, y.n78.74.8.; s.73512, d.401-39, f.k.30.18.1.2, y.n.78.78.1.
251
ayan ULUSAN
Milletler Cemiyeti, Sancak Meselesi iin buraya gnderilen aratrma komisyonuna 1 ubat 1937-15 Mart 1937 tarihleri arasnda 18.727.10 svire frang Trkiye tarafndan denmitir91. Ocak 1938 tarihinde Cenevrede Milletler Cemiyeti Hatay meselesinin grlmesi iin bir toplant dzenlemitir. Bu toplantya Trkiyeden temsilci olarak Necmettin Sadk katlmtr. Necmettin Sadkn yanna da mavir olarak Dileri Bakanl memurlarndan Fatin Rt Zorlu ile Abdullah Zeki Polar gnderilmitir92. Bu arada yine cemiyetin ubat 1938 tarihli toplants iin Dr. Hsamettin Kural Cenevreye gnderilmitir. Hsamettin Kural cemiyetin Ekim 1938 tarihli toplantsna da katlmtr. 12 Eyll 1938 tarihli Milletler Cemiyeti 19. Asamble toplantsna Dileri Bakan Tevfik Rt Aras bakanlnda Necmettin Sadk ve Esma Nayman katlmtr. Yine 30 Kasm 1938 tarihinde Pariste yaplan konferansa Trkiyenin Paris Bykelilii mstearln yapan Orta Eli Celal Arar Trkiyeyi temsil etmitir. Yine Trkiyenin ktisat Vekleti Dairesi Reislii, Milletler Cemiyeti Uluslararas Brosu ile dorudan bilgi alveriinde bulunmak istemitir. Bunun Trkiyenin ekonomisine olduka katk salayaca dnlmtr. Ayrca Milletler Cemiyetinin hazrlad yeknesak bir deniz balisaji sistemine dair 13.5.1936 tarihli anlamaya Trkiyenin de katlmas iin bir kanun tasars hazrlanmtr93. Ancak ulalan belgelerde bu kanun tasarsnn kabul edilip edilmediine dair herhangi bir bilgi elde edilememitir. 1939 yl artk Mustafa Kemal Atatrkn olmad dnemlerin balangc olarak karmza kmaktadr. Hatta Mustafa Kemal Atatrk yukarda bahsedilen Milletler Cemiyetinin Ekim 1938 tarihli toplants iin Cenevreye giden Hsamettin Kuraln 28. 9. 1938 tarihli kararnamesinin94 altna att imza incelenen bu dnem ve konuya dair elde edilen belgelerdeki son imzas olarak karmza kmaktadr. Bundan sonra artk belgelerde cumhurbakan olarak smet nn imzal kararname-ler karmza kmaktadr. Babakan Dr. Refik Saydam, Dileri Bakan ise kr Saraoludur. Milletler Cemiyetinin mutad her yl dzenledii toplantlardan biride stiar Afyon Komisyonunun 15 Mays 1939 tarihinde Cenevrede yapt toplantdr. Bu toplantya dair Salk Bakanl Trkiyedeki haha, afyon ekimi, ihrac, datm ve haha, afyon ekimi-nin daraltlmas ile ilgili grn Babakanla gndermitir95. Milletler Cemiyetinin 4 Mays 1939 tarihli Cenevre ve 1-2 Mays 1939 tarihli Paris salk toplantlarna Ar milletvekili Dr. Hsamettin Kural katlmtr96. Bu arada Milletler Cemiyetinin Malatya ubesinden Afyon, el, Denizli, Sinop Halkevi Bakanlklarna dergilerinde yaynlanmak zere baz hikyeler gndermek istediklerini ifade eden Arapa yazlm birer mektup gnderilmitir. Ancak bu talebe hibir ekilde olumlu cevap veril-memesi kararnn alnd Halkevi Bakanlklarna bildirilmitir97.
91 92 93 94 95 96 97 BCA, BKDM., s.80462, d.402-8, f.k.30.18.1.2, y.n.82.5.7. BCA, BKDM., s.80442, d.238-394, f.k.30.18.1.2, y.n.82.5.5. BCA, BKDM., s.80622, d.401-42, f.k.30.18.1.2, y.n.82.6.3.; s.95282, d.401-44, f.k.30.18.1.2, y.n.84.79.7.; s.96642, d.401-45, f.k.30.18.1.2, y.n.84.86.3.; s.96802, d.401-46, f.k.30.18.1.2, y.n.84.86.19.; s.98882, f.k.30.18.1.2, y.n.85.97.2.; HVDR, d.17453, f.k.30.10.0.0, y.n.166.156.6. BCA, BKDM., s.96802, d.401-46, f.k.30.18.1.2, y.n.84.86.19. BCA, BYDM., d.20214, f.k.30.10.0.0, y.n.178.231.3.; BCA, SMV., d.20215, f.k.30.10.0.0, y.n.178.231.4. BCA, BKDM., s.107792, d.409-65, f.k.30.18.1.2, y.n.86.32.8. BCA, f.k.490.1.0.0, y.n.4.20.13.
252
Sancaka gnderilen Milletler Cemiyeti seim Komisyonunun masraflar iin Trkiyenin hesabna den 268.676.35 svire frang Trkiye tarafndan denmitir98. Suriyenin 1936 ylnda Fransa mandasndan kurtulmasndan sonra Sancak meselesinin Trkiyenin gereki politikas neticesinde Milletler Cemiyetinde grlmeye balanmtr. Bu tarihten sonra Sancaka dair yaplan almalarda masraflara ait demeler Trkiyeden istenmitir. Trkiyede payna den mebla demitir. Haha ziraat ve afyon retiminin snrlandrlmasna dair Milletler Cemiyetinin 1939 ylndaki toplantsna Trkiye adna cemiyetin Trkiye daimi yesi Necmettin Sadak bakanlnda Servet Berkin, Hamza Erkan ve Selman Aba katlmtr99. Mnakalat ve Transit Komisyonunun 6 Haziran 1939 tarihli toplantsna Ali Rza Akat100, salk konusundaki toplantya da Hsamettin Kural101 katlmtr. Paracodine adl tedavi amal ortaya karlan uyuturucu niteliindeki ilacn Cenevre Afyon szlemesi hkmlerine tabi tutulabilmesi iin dzenlenen protokoln Trkiye adna da imzalanmas iin Milletler Cemiyeti Trkiye daimi delegesine yetki verilmitir102. 2 Aralk 1939 tarihindeki Milletler Cemiyeti toplantsna Trkiye adna Sivas milletvekili Necmettin Sadak katlmtr. Bu toplantnn amac Sovyet- Finlandiya ihtilaf zerine Finlandiyann cemiyete bavurusunun deerlendirilmesi olmutur103. nk 30 Kasm 1939 tarihinde Sovyetler Birlii, Finlandiyaya saldrmtr. Bunun zerine de Sovyetler Birlii Milletler Cemiyetinden kartlmtr104. Yine 11.12.1939 tarihinde yaplan toplantya Sivas milletvekili Necmettin Sadak ile birlikte mavir olarak Nedim Veysel lkin katlmtr105. Haziran 1939 tarihinde Milletler Cemiyeti Mandalar Komisyonu topland ve Filistin mandas hakkndaki ngiliz raporunun incelendiine dair bilgiler Trkiye ileri Bakanlndan Babakanla bildirilmitir. Bu bilgide ayrca ngilterenin manda konusundaki tutumunun da Fransa tarafndan pek ho karlanmad yer almaktadr106. Bunun etkisi Milletler Cemiyetinin manda komisyonunda Fransay temsil eden Bessonun komisyon almalarna devam ederken bahsettii Fransann genel siyaseti olarak yle karmza kmaktadr; Eski bavekil Laval hala talyanlarla uzlamann mmkn olduu kanaatindedir. Laval, kendisi Romaya eli gnderildii takdirde iki ay zarfnda Mussoliniyi elde etmee muvaffak olacan sylemektedir demi ve Lavaln fikrinin bir gn tecrbe edilmesi ihtimalinin mevcut olduunu ilave etmitir107. Bu bilgiler Trkiyenin ileri Bakanlndan Babakanla bildirilmitir.
98 99 100 101 102 103 104 105 106 107
BCA, BYDM., d.402621, f.k.30.10.0.0, y.n.225.515.16. BCA, BKDM., s.109822, d.202-67, 30.18.1.2, y.n.87.42.10. BCA, BKDM., s.11154, d.401-48, f.k.30.18.1.2, y.n.87.51.2. BCA, BKDM., s.123192, d.409-68, f.k.30.18.1.2, y.n.89.108.20. BCA, BKDM., s.112222, d.202-68, f.k.30.18.1.2, y.n.87.54.10. BCA, BKDM., s.125052, f.k.30.18.1.2, y.n.89.118.5. smail Soysal, a.g.e., s.54. BCA, BKDM., s.120282, d.401-51, f.k.30.18.1.2, y.n.90.23.9. BCA, DVEUM., d.40145, f.k.30.10.0.0, y.n.222.499.6. BCA, DVEUM., d.428160, f.k.30.10.0.0, y.n.245.655.14.
253
ayan ULUSAN
Nitekim yine Cenevrede grlen Filistin mandas konusunda alnan her trl bilgiler Babakanla iletilmitir. Buna gre, komisyonda bulunan Arap heyetinin ngiliz Mstemleke Bakann birka kez ziyaret ettii, Araplarn bakan kendi lehlerine kazanmada baarl olamadklar ancak ngilterenin teden beri takip ettii siyaseti biraz yumuatmaa muvaffak olduklar, Arap heyetinin bakan Cemal El-Hseyninin Filistin meselesinde ngilterenin dostu olmas hasebiyle Trkiyeden hakem olmasn istedii bildirilmektedir108. Bu bilgilerden II. Dnya Savann balang yllar olmas hasebiyle lkeler arasndaki gerginlik olduka hissedilmektedir. ngiltere ile Fransann ayn safta olmalarna karn manda uygulamas yznden aralarnda gerginlik yaand grlmektedir. zellikle Fransa, ngiltereye Filistin mandas sebebiyle tavr alm gzkmektedir. Bu durum da Trkiye tarafndan yakndan takip edilmitir. 23 Haziran 1939 tarihinde Hatay Meselesini kesinlikle zmleyen TrkFransz Antlamas Ankarada imzalam ve ayn tarihte Trk-Fransz Ortak Demeci Pariste yaynlanmtr ve bylece Hatay Anavatana katlmtr109. Temmuz 1939 tarihinde Milletler Cemiyeti Ky Hayatna Ait Avrupa Konferans dzenlemek istemi, ancak lkelerin bu tarihte hazrlayacaklar monografilerin tamamlayamayacak olmalar ve sonbaharn bu gibi toplantlar iin daha uygun olduu sonucuna varlmtr. Konferans bu dorultuda 16 Ekim 1939a ertelenmitir. Konferansa katlacak lkelerin monografileri New York Sergisinde sergilenecektir. Trkiyenin bu konuda ok byk atlmlar yapt ifade edilerek konferansa katlm istenmitir. Hatta rnek olarak Belika Monografisi Trk yetkililerine gnderilmitir. 1939 ylndaki bu konferans 1931 ylnda Ky Hfzshhas Avrupa Konferans adyla toplanan konferansn devamdr. Trkiye 1939da Cenevredeki konferansa katlmay uygun grmemitir110. Bu karar muhtemelen hazrlklarn tam anlamyla hazrlanamam olmasndan olabilir. nk ileri Bakanlnn yazmalarndan ve Babakanla gnderdii bilgilerden bu sonuca varlabilinir. Babakanlktan gelen bilgiler dorultusunda ad geen konferansa Trkiyenin katlmas bu artlarda uygun grlmemitir. II. Dnya Sava Yllar 1940 yl itibaryla da yaplan toplantlara Trkiye katlmtr. Milletler Cemiyeti Uyuturucu Maddeler stiar Komisyonunun 13 Mays 1940 tarihindeki afyon ekimi ve kontrol hakkndaki toplantsna Ticaret Bakanl D Ticaret Daire Bakan Servet Berk gnderilmitir111. 27 Eyll 1940/1941 tarihlerinde Suriyedeki zgr Fransz Kuvvetleri Komutan mandann sona erdiini aklamtr. Ayn yllarn 27 Kasmnda da Lbnanda manda ynetimine son verilmitir112. zgr Franszlarn Bakan General de Gaulle tarafndan Suriye ve Lbnan mandas hakknda Miletler Cemiyeti Genel Sekreterliine bilgi verilmitir. Ayrca
108 109 110 111 112 BCA, DVEUM., d.438A39, f.k.30.10.0.0, y.n.266.793.40. smail Soysal, a.g.e., s.53. BCA, BYDM., d.4089, f.k.30.10.0.0, y.n.229.539.10. BCA, HVDR., d.20221, f.f.30.10.0.0, y.n. 178.231.10. smail Soysal, a.g.e., s.s.55-57.
254
Trkiyenin Londra Bykeliliine de bu mektubun bir nshas gnderilmitir113. Milletler Cemiyetinin 1940 ylnda Cenevrede yaynlad Monnaies et Banques 1939/40, Volume 1 (Aperu de la Situation Montaire) yani Para ve Bankaclk 1939/40, cilt.1 ( Parasal Duruma Genel Bak) adl eseri Trkiyenin Dileri Bakanl, Babakanla sunmutur114. Bu eserde lkelerin banka sektrndeki ve ekonomik durumlar ele alnmtr. 1940dan sonraki dnemler II. Dnya Savann hz kazand yllar olduu iin bu ve bundan sonraki yllarda artk Milletler Cemiyeti (Cemiyet-i Akvam)ne dair kaytlar azalmaktadr. nk artk devreye Birlemi Milletler girmektedir. Nitekim, 1 Ocak 1942 tarihinde Birlemi Milletlerin kurulmas iin 1941 Atlantik Demecinden sonra ikinci adm olarak kabul edilen Birlemi Milletler Demeci ngiltere, A.B.D., Sovyetler Birlii, in ve dier 22 Mttefik tarafndan Washingtonda imzalanmtr. Ardndan 4-11 ubat 1945 tarihinde Churchill, Roosevelt ve Stalin Yalta Toplantsnda, Birlemi Milletler iin San Francisco toplants konularnda kararlar almlardr. Yine Yalta Konferans karar gereince 1 Marttan nce Almanyaya sava aan lkelerin San Francisco Konferansna katlabilecei ngiltere tarafndan Trkiyeye bildirilmitir ve Trkiyede bunun zerine Birlemi Milletlere ye olabilmek iin Almanyaya sava am ve 1942 Birlemi Milletler Demecini 23 ubat 1945 tarihinde imzalamtr. Bylece 25 Nisan-26 Haziran 1945 tarihinde Birlemi Milletler Konferans San Franciscoda yaplm, yasas imzalanm ve 24 Ekimde yrrle girmitir115. Trkiyede bylece II. Dnya Sava sonunda kurulan Birlemi Milletlere ye olmutur ve artk Milletler Cemiyeti (Cemiyet-i Akvam)nin yerini Birlemi Milletler almtr. Sonu I. Dnya Savann sonunda galip devletler tarafndan kurulan Milletler Cemiyeti tarafl bir politika izlemi olmasndan dolay dnyada pek olumlu bir etki oluturamamtr. Ancak dnyada byle bir kuruluun oluturulmas ve Birlemi Milletlere de rnek tekil etmesi asndan nem arz etmektedir. Milletler Cemiyetine (Cemiyet-i Akvam) Trkiyenin katld tarih olan 1932 dikkate deer bir tarihtir. 1919 ylnda kurulmu olan tekilata Trkiye iinde bulunduu ar artlar sebebiyle ancak 1932de katlabilmitir. Hatta Sovyet Rusyann basks bunda etkili de olmutur. Mustafa Kemal Atatrk bu dnemde hem Batdan hem de Rusyadan gelen basklarn ok iyi bir denge politikas dorultusunda stesinden gelmitir. Trkiye cemiyete ye olduktan ksa bir sre sonra 1934de Rusyada cemiyete ye olmutur. Milletler Cemiyetine ye olmadmz, Bat ile kar karya kaldmz Musul Meselesinde bu dnem bizim aleyhimize sonulanmtr. nk cemiyetin kurucusu olan ngiltere ile yesi bile olmayan Trkiye bu meseleyi zmlemeye almtr. Bu dnemdeki bu meselenin ngilterenin lehine zmlenmesi kanlmazd. Belki bu sebepledir ki Trkiye, II. Dnya Savann sonunda kurulmu
113 114 115 BCA, HVBDUM., d.428175, f.k.30.10.0.0, y.n.245.656.7. BCA, HVDR., d.40147, f.k.30.10.0.0, y.n.222.499.8. smail Soysal, a.g.e., s.s.57- 61.
255
ayan ULUSAN
olan Birlemi Milletlere katlabilmek iin savan sonunda Almanya ve Japonyaya sava ilan etmek zorunda kalmtr. II. Dnya Sava sonras dnemde oluan yenidnya dzeninde uluslararas ortamda darda etkisiz kalmak istememitir. nk Trkiye bunun skntsn I.Dnya Sava sonunda oluturulan Milletler Cemiyetine ge ye olmakla ekmitir. Geri bunun sebebi Trkiye deildir. Trkiyeyi keye sktrmak isteyen Batl devletlerdir. Bu yzden II. Dnya Sava sonunda Birlemi Milletlere ye olmak iin savaa girmesi yolundaki basklara Trkiye yerinde kararlar ile ye olmay baarmtr. talyann 3 Ekim 1935 tarihinde Habeistana saldrmas zerine Trkiye cemiyetin yesi olmas dolaysyla alnan yaptrm kararlarna katlmtr. nk yaklamakta olan II. Dnya Savanda sava d kalmak ve statko yanls bir politika izlemek istemitir. Bu sebeple talyann ve yine Almanyann yaylmac siyasetlerine Milletler Cemiyeti araclyla kar kmtr. Hatta Boazlar, Hatay meselelerinde Trkiye bu tavrnn karln almtr. Balkan Antant ve Sadabad Paktn bu gelimeler dorultusunda hazrlamtr. Hatay meselesinde de Trkiye Milletler Cemiyetine ye olmasn bu kez kullanabilmitir. nk Musul meselesi mzakereleri srasnda cemiyete ye olmamasnn skntsn ekmitir. Trkiye, Hatay meselesi dneminde ise hem cemiyete ye olmak avantajn hem de yaklamakta olan ikinci bir dnya savann ortaya kard ortam ok iyi kullanmtr. Milletler Cemiyeti (Cemiyet- i Akvam) ve Birlemi Milletler her iki dnya savann sonunda kurulmutur. Trkiye Milletler Cemiyetinin uluslararas etki ve yaptrmlarndan 1932 ylna kadar yararlanamamtr. Trkiye bu sre zarfnda da Milletler Cemiyetine ye olmak iin herhangi bir talepte bulunmam, bu talebin Milletler Cemiyetinden gelmesini tutarl bir d politikayla hissettirmitir. 1932ye kadar da Milletler Cemiyetinde olan gelimeleri, toplantlar yakndan takip etmitir. Bunda cemiyetin toplantlara Trkiyeyi davet etmesi de etkendir. Her ne kadar Trkiyenin Milletler Cemiyetine girmesi Batllarn etkisiyle gecikmise de Trkiye tutarl ve onurlu bir d politikayla cemiyete ye olmutur.
256
KAYNAKA I. Babakanlk Cumhuriyet Arivi Belgeleri (BCA) Baveklet, Kalem-i Mahsusu Mdriyeti (BKMM). Baveklet Kararlar Mdrl (BKM). Baveklet Kararlar Dairesi Mdrl (BKDM). Baveklet Muamelat Mdrl (BMM). Baveklet Neriyat Mdrl (BNM). Baveklet, Yaz leri Dairesi Mdrl (BYDM). Hariciye Vekleti, Siyasi Mavirlii (HVSM). Hariciye Vekleti, Umur-u Siyasiye Mdriyet-i Umumiyesi (HVUSMU). Hariciye Vekleti, Umur-u dare Mdriyet-i Umumiyesi (HVUMU). Hariciye Vekleti, Matbuat Umum Mdrl (HVMUM). Hariciye Vekleti, Daire Umum Mdrl (HVDUM). Hariciye Vekleti, ifre Mdrl (HVM). Hariciye Vekleti, ktisat leri Mdrl (HVM). Hariciye Vekleti, nc Daire Reislii (HVDR). Hariciye Vekleti, Birinci Daire Umum Mdrl (HVBDUM). Hariciye Vekleti, kinci Daire Umum Mdrl (HVDUM). Hariciye Vekleti, Umumi Ktiplik Kalemi (HVUKK). Shhat ve tima Muavenet Vekleti (SMV). Dhiliye Vekleti, Emniyet Umum Mdrl (DVEUM). Trkiye Byk Milet Meclisi, Kalem-i Mahsusu Mdriyeti (TBMM-KMM). II. Kitaplar Cemiyet-i Akvam ve Trkiyede Ermeni ve Rumlar, Matbaa-y Ahmet hsan ve reks. stanbul, 1337. ESMER, kr, Siyasi Tarih, Maarif Matbaas, stanbul, 1944. GNLBOL, Mehmet vd., Olaylarla Trk D Politikas (1919-1965), 2. bask, A..Siyasal Bilgiler Fakltesi Yay., Ankara, 1969.
257
ayan ULUSAN
EVANS, Laurance, Trkiyenin Paralanmas ve ABD Politikas (1914-1924), rgn Yay., stanbul, 2004. SOYSAL, smail, Trk D Politikas ncelemeleri in Klavuz (1919-1993), Eren Yay., stanbul, 1993. ORAN, Baskn, (ed.), Trk D Politikas, Kurtulu Savandan Bugne Olgular, Belgeler, Yorumlar, C.1, letiim Yay., stanbul, 2001. YALIN, Semih, Atatrkn Milli D Siyaseti, Berikan Yay., Ankara, 2000.
258
CUMHURYETN YAPILANMA SRECNDE MZK ETM*

Mustafa AHN** zet
Bu almada Cumhuriyetin yaplanma srecinde (19201940) mzik eitimi aratrlmtr. Aratrmay gelitirecek ve destekleyecek kaynaklara ulalm ve betimsel bir alma gerekletirilmitir. almada ncelikle dnemin zellikleri, eitimle badatrlarak ifade edilmitir. Bu nedenle mzik eitimi genel eitim kurumlarnda, mzik eitimcisi yetitiren kurumlarda ve sanat yetitiren kurumlarda olmak zere grupta incelenmitir. Cumhuriyetin kurulmasyla birlikte adalk, ulusallk ve evrensellik temeline dayal deiimler, mzik eitiminin amalar ierisine yerletirilerek verilmeye allmtr. Bu erevede ekillenen alma, Cumhuriyetin ilk evresinin mzik eitiminin betimlenmesiyle srdrlmtr. Belirlenen balklar altnda, mzik eiminde yaananlar, gelien olaylar, kurumlar ve kurumlarn oluumunda yer alan kiiler ifade edilmitir. Anahtar Kelimeler: Cumhuriyet Dnemi, Mzik Eitimi, Trk Eitim Tarihi.
Ruen DUMAN***
MUSIC EDUCATION IN THE STRUCTURAL PERIOD OF REPUBLIC Abstract

In this research, the music education in the structural period of Republic (19201940) has been researched. The sources to develop and support the research have been examined and definitional research has been carried out. In this research, at first, the feature of that era has been stated by harmonizing education. Music education has been examined in three groups referred to as the music education in general educational institutions, the music education in institutions training music teacher and the music education in institutions training musician. After proclamation of republic, the changes based on nationality, modernity and universality has been explained by harmonizing musical education aims. This research has been sustained describing the musical education in early republic era. Under the subtitles determined, it has been stated what was experienced in music education, what was experienced in developing process of musical education, institutions and persons taking place in setting those institutions. Key Words: Republican Era, Music Education, History of Turkish Education.
* ** ***
Bu alma 13 Ekim 2009da Ege niversitesi tarafndan dzenlenmi olan 18. Eitim Bilimleri Kurultayna bildiri olarak sunulmutur. Yrd. Do. Dr.; Dokuz Eyll niversitesi, Buca Eitim Fakltesi, (mustafa.sahin@deu.edu.tr). Dokuz Eyll niversitesi, Eitim Bilimleri Enstits, (rusenduman@hotmail.com).
259
Mustafa AHN - Ruen DUMAN
Giri Trkiyede en nemli deiim sreci Cumhuriyetin kuruluuyla balam ve bu deiimle beraber hzl bir geliim srecine girilmitir. Cumhuriyetin kazanmlar toplumun her alannda olduu gibi, toplumun geleceini belirleyen eitim alannda da nemli lde grlmtr. Cumhuriyet Dneminde Trkiyede toplumsal ve kltrel alanda yaanan deiimlerin en nemlilerinden biri de mzik eitimi konusunda yaanmtr; nk mzik, sosyal yaplara dayal bir sosyal davrann sonucunda yaratlmaktadr. Bu nedenle yalnz bir ses sistemi deil, etnolojik bir yapnn oluturduu belli bir davran sonucunu iinde tamaktadr. Belli bir kltr iinde yer alan sosyal bir olaydr1. Yaln ve zl anlamyla mzik eitimi, bireye kendi yaants yoluyla amal olarak belirli mziksel davranlar kazandrma, bireyin mziksel davrann kendi yaants yoluyla amal olarak (belirli biimde) gelitirme srecidir2. Mzik eitimi, ierisinde gelitii toplumu, toplum da mzik eitimini etkilemektedir. Mzik kltr ile kltrn yaratcs olan bireyler srekli bir karlkl iliki iindedir. Yaanan her olay ve duruma neden olan gemi bir durum bulunmaktadr. Belli eksiklikler ya da yanllar, izleyen dnemleri ekillendiren deiimlere neden olmaktadr. Trkiyede ada anlamda mzik eitimine ilikin yaplanmalarn Osmanlda baladn, ancak daha ok Cumhuriyet dnemi ile ekillenmi olduu grlmektedir. Bunun, dnemin yeniliki ve yeniden yaplanmac zelliinden kaynakland da phesizdir. Cumhuriyet Dnemiyle birlikte devlete ve topluma yerlemeye balayan deer ve dnceler, mzik eitiminin ekillenmesinde byk rol oynamtr. 1. Aratrmann Amac ve nemi Trkiyede eitim sisteminin tarihsel geliimiyle ilgili almalar son yllarda derinlik kazanmaya balamsa da, alan eitimlerinin tarihsel geliimine ilikin yeterli alma yapld pek sylenemez. Bu aratrma bu konuda Trkiyede mzik eitiminin tarihsel geliimine katk salanmaya allmas asndan nem arz etmektedir. Bu almada Cumhuriyet Dneminde Trkiyede mzik eitiminde nasl bir sre yaand, bu dnemde yaanlanlarn nceki dnemlerden alnan kltrel miras ile ilikisi, bu srete mzik eitiminin hangi kurumlar tarafndan verildii, bu kurumlarn mzik eitimi tarihi bakmndan nemi ve mzik eitiminin gelimesinde dnemin sanatlarnn etkisi ele alnmtr. 2. Aratrmann Yntemi
1 2 A. Kaplan, Kltrel Mzikoloji, Balam Yaynclk, stanbul, 2005. R. Davis, Music Education and Cultural Identity, Educational Philosophy and Theory, volume 37, number 1, 2005. 47-63; A. Uan, Mzik Eitimi, 2. Bask, Mzik Ansiklopedisi Yaynlar, Ankara-1997.
260
Cumhuriyetin Yaplanma Srecinde Mzik...
Aratrmada tarama modeli kullanlmtr. Bilindii zere tarama modelinde yaplan aratrmalar gemite ya da halen var olan bir durumu mevcut ekliyle betimlemeye alan aratrma yaklamlardr3. 3. Cumhuriyetin Devrald Mzik Eitimi Mzik eitimine ilikin nceki dnemlerde yaananlar ve bunlardan edinilen deneyimler, Cumhuriyet Dneminde gerekleecek deiimlerin de habercisi olmutur. Osmanl Devletinde mzik eitimi, Cumhuriyetin ilanyla birlikte farkl ve yeni bir ierik kazanmtr. Cumhuriyet Dnemi ncesinde varln srdren ve eitli unsurlardan oluan Osmanl Devleti bu unsurlarn sentezinden meydana gelen bir kltr bnyesinde barndrmtr. Bu anlamda mzik eitimi erevesinde yaananlara bakldnda bu srete eitli kltrlerin etkisi altna girilmi olduu grlmektedir; ancak 18.yzyln balarndan itibaren yzyllardan beri srmekte olan bu kltrel yapda, saray evresinden balayarak bir takm zlmeler ba gstermitir. Avrupa ile kurulan ilikilerin younlamasyla birlikte, Batnn pek ok alanda stnl ile yz yze gelinmi ve bu durum yeni dnce sistemleri gelitirmitir. Bunun zerine dnemin aydnlar, teden beri toplumun egemen ideolojisi olan Osmanlclk akmnn sorunlara zm getirmedii kansnda birleerek, ona tepki niteliindeki Batclk tezini gelitirmilerdir4. Bu anlayla birlikte Tanzimatla balayan bu yenileme hareketleri, Cumhuriyet dneminde ulusallk, adalk ve evrensellik ilkeleri erevesinde byyerek ve hzlanarak devam etmitir5. Cumhuriyetin devrald, Osmanlya oranla grece daha homojenlemi olan nfus, ulus devletin kurtulu srecinde ulusal kimlik hedefine doru ynlendirilmekte ve ulusun tarihsel kltrel yaps yeniden ele alnp tanmlanmaktayd. Cumhuriyetin ilk 10-15 yl, bu hedefin tesisi ve Bat uygarl dzeyine ulamak lks amacyla gsterilen youn abalarla dikkat ekmektedir. Bu durum mzik eitimine de yansm ve verilen eitimde ulusal eler n planda tutulmutur6. 4. Cumhuriyet Dneminde Mzik Eitimine likin Alnan lk Kararlar Bu dnem iinde eitli eitim sorunlarn tartmak ve gerekli kararlar almak iin 15 Temmuz-15 Austos 1923 ylnda Ankarada toplanan Birinci Heyet-i lmiyenin gndeminde milli hars, milli mzik, ilkokul programlarndaki deiiklikler, kz ve erkek retmen okullar tzk ve programlar gibi mzik eitimiyle dorudan veya dolayl ilgili konulara da yer verilmitir. Kurulun ald kararlarn byk bir blm uygulamaya dntrlmtr7. Cumhuriyetle birlikte kltr ve sanata daha fazla nem verilmi, sanata
3 4 5 6 7 N. Karasar, Bilimsel Aratrma Yntemi, 11. Bask, Nobel Yayn Datm, Ankara-2002, s.77. N, Gngr, Sosyo-Kltrel Adan Arabesk Mzik, Bilgi Yaynevi, Ankara-1990; A. Uan, Music Education in Turkey in the Republican Period, Turkish Review, volume 2, number 8, 1987, 75-98. D.A. Bar, A.S. Ece, Cumhuriyetten Gnmze Toplumsal Kltrel Deime Srecinde Mzik ve Mzik Eitimi, 2007, http://ef.ibu.tr./bolumler/music/yayinlar/Ece/Cumhuriyetten%20gunumuze.pdf G. Paac, Cumhuriyetin Sesli Serveni, Cumhuriyetin Sesleri, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul-1999, s.s.10-29; K. Signell, The Modernization Process in Two Oriental Music Cultures: Turkish and Japanese, Asian Music, volume 7, number 2, 1976, p.p.72-102. R. zalp, ve A. Atanal, Trk Milli Eitim Sisteminde Dzenleme Tekilat, Milli Eitim Basmevi, stanbul-1977, t. sf.
261
ilgi devlet politikas haline getirilmitir. Sanatn temel kltr sorunlarndan biri olduu vurgulanm, sanat eitiminin sorunlar, milli eitimin sorunlar arasnda ele alnmtr8. Cumhuriyet Trkiyesinde kltr-sanat politikasyla hedeflenen ey, Batl kltr deerleriyle biimlenmi bir yaam tarz tesis etmek ve bu ideal dorultusunda oluturulmu/kurgulanm bir kltrel kimlik oluturmaktr. Btnyle bakldnda Cumhuriyet, kendi yurttan yaratmak, bu yeni birey bilincini oluturmak iin tasarlanm bir projedir9. Toplumsal, sosyal, siyasal alanda pek ok nemli giriimlerin gerekletii bu dnemde sanat asndan yaamsal nitelikli pek ok nemli atlmlar yaplmtr. Tevhid-i Tedrisat Yasas sonrasnda planlanan yurtd eitimi uygulamas, 29 Ekim 1924te, yani cumhuriyetin birinci kurulu yldnmnde alan Maarif Vekleti Avrupa Snavyla hayata geirilmitir. Bylece yeni Trkiye Cumhuriyeti iin ekonomistler, hukukular, felsefeciler ve sanatlar yetitirilmesi hedeflenmitir. Darlfnun Emini smail Hakknn (Baltacolu) bakanlnda kurulan jri tarafndan dzenlenen ve Austos aynda uygulanan yarma sonucunda, 22 kii Almanya ve Fransada renim grme baars elde etmitir10. Bu dnemde eitim amal yurtdna renci gnderilmesi, mzik eitimi asndan da nemli bir noktadr. Yurtdnda mzik eitimi almak, sanat ve mzik retmeni olarak yetitirilmek zere seilen yetenekli rencilerden, 1924 ylnn sonbaharnda Ekrem Zeki n ve 1925 ylnda Ulvi Cemal Erkin ve Cezmi Erin Parise, 1926 ylnda Necil Kzm Akses ve 1927 ylnda Hasan Ferit Alnar Viyanaya, 1928 ylnda Cevad Memduh Altar Leipzige, Ahmet Adnan Saygun Parise, Halil Bedii Ynetken Praga gnderilmitir. Bu yllarda Nurullah evket Takran ve Bayan Afife de Avrupaya an eitimi iin gnderilmitir. Bu genler 1930lardan sonra yurda dnerek lkenin mzik eitim kurumlarnda yer alm ve dnemin mzik eitim anlaynda byk bir neme sahip olmulardr. zellikle Musiki Muallim Mektebinde greve balayarak, gen Cumhuriyetin yeni mzik yapsna katkda bulunmulardr. O dnemde yurtdna gnderilecek rencilere sylenen sizler birer kvlcm olarak gnderiliyorsunuz, volkan olup dnmelisiniz sz onlarn lkeleri adna tadklar nem ve sorumluluu gstermektedir11. Cumhuriyetin kurulmasyla mzik sanat alannda yaanan youn alma ve bunun sonucunda ortaya kan kurumlama olduka dikkat ekicidir. zellikle yeni kurulmakta olan yoksul bir lkede, mzik alanna da ncelik verilmesi ve mzik alannda yaplan yenilikler yani mzik konularna bilimsel metodolojik yaklama gereksinimi mzik sanatna verilen nemin de bir gstergesidir12. Cumhuriyet ilan edildiinde Trkiyede yalnzca iki nemli mzik kurumu
8 9 10 11 12 B. Tarlakazan, Atatrk ve Sanat Kavram zerine Dnceler, Bilge Dergisi, C.10, S.38, 2003, s.s.30-35. Ayrntl bilgi iin baknz: Paac, a.g.m.; Signell, a.g.m. K. arman, Trk Prometheler, Bankas Yaynlar, stanbul-2005. Ayrntl bilgi iin baknz: Paac, a.g.m.; arman, a.g.e.; Uan, a.g.m. T. Saer, Cumhuriyet Dnemi Mzik Politikalar, Ata Dergisi, 2003, S.11; A. Say, Trkiyenin Mzik Atlas, Borusan Kltr ve Sanat Yaynlar stanbul-1998.
262
bulunmaktayd. Bunlar Mzka-i Hmayun ve Darlelhan idi. Mzka-i Hmayun, 1826da Yenieri Ocann kaldrlmasndan sonra, Avrupadaki askeri bandolara benzer trde kurulmu bir bando grnmndeydi. Darlelhan ise 1917 ylnda kurulmu, Trk ve Bat mziinin birlikte yrtld lkemizdeki tek mzik eitimi kurumuydu13. Cumhuriyetin kuruluuyla stanbuldaki Mzka-i Hmayun Orkestras Ankaraya arlm ve Riyaset-i Cumhur Musiki Heyeti adyla dzenli konserlere balamtr. Orkestra, sonradan Riyaset-i Cumhur Filarmoni Orkestras ve Cumhurbakanl Senfoni Orkestras adn almtr. Bylece, Cumhurbakanl Senfoni Orkestrasnn Mzka-i Hmayun bandosundan balayan yks, Trkiyede Bat mziinin geliimine kout bir izgi izlemitir14. 5. Cumhuriyet Dnemi Mzik Eitimi Cumhuriyet Dnemi mzik eitimini grupta incelemek mmkndr. Bunlar; 1- lk ve orta retim kurumlarnda mzik eitimi, 2- Mzik retmeni yetitiren kurumlarda mzik eitimi, 3- Sanat yetitiren kurumlarda mzik eitimi. 5.1. lk ve Orta retim Kurumlarnda Mzik Eitimi Dnem iinde mzik eitiminin temellendii ana dayanak ses, alg ve mzik eitimidir. Mzik dersi, rencilerin anlama, anlatma ve yaratma gcn gelitirme amac tamtr. Dnem iinde mzik eitimiyle rencilerin, mziin nitelik ve kalitesini ayrt edebilecek yeterlie kavuturulmas hedeflenmi ve bu amalara ne kadar ulald sanat-eitim bilimi erevesinde srekli olarak tartlmtr. rgn eitim kurumlarnda mzik eitimi 1924ten 1930 ylna kadar Musiki, 1930 ylndan sonra Mzik dersleri eklinde verilmitir. 1948 ylna kadar sadece kent ilkokul ve ortaokul programlarnda yer alan mzik dersi, 1948 programyla ky ilkokullarnda da verilmeye balanm, bu ekilde kent ile ky programlar arasndaki farkllk giderilmitir. Dier yandan temel eitimin ikinci kademesini oluturan ortaokullarda, mzik dersi Cumhuriyetin ilk yllarndan itibaren zorunlu bir ders olarak yer almtr. Ortaokullarda mzik eitimi mzik retmenlerince verilmesi ngrlmtr. Cumhuriyet dnemi lise programlarnda mzik dersine yer verilmemitir. Liselerde mzik dersi ilk kez 1952 ylnda okutulmaya balanm, 19741978 yllar arasnda semeli, 1978 ylndan itibaren de yeniden zorunlu semeli ders durumuna getirilmitir15.
13 14 15
Bkz.: Bar ve Ece, a.g.m., t. sf.; . Mimarolu, Mzik Tarihi, Varlk Yaynlar, stanbul-1999. E. lyasolu, Yirminci yzylda Evrensel Trk Mzii, Cumhuriyetin Sesleri, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul-1999, s.s.70-87. Uan, a.g.e., t. sf.
263
Grld zere Cumhuriyet Dneminde mzik eitimi temel eitim erevesinde ok ileri dzeylerde deildir, ancak dzenlemeler ve derse ilikin tartmalar, mzik eitimine verilen nemi gstermektedir. 5.2. Mzik retmeni Yetitiren Kurumlarda Mzik Eitimi Cumhuriyet dneminde, alan retmeni yetitirme amal mzik eitimi veren ilk kurum Musiki Muallim Mektebidir. Eitimde, bilimsel yntemlerle ada dzeyde bir dzenleme ve uygulama sz konusu olunca, okullarda Bat mzii retiminin yer almas kanlmaz bir durum halini almt. Bu konu, 16 Temmuz 1921de Ankarada toplanan Maarif Kongresinde tartlm ve Bat tekniini bilen ok sayda retmeni yetitirme gereksinimi belirlenmiti. Bu amala da ulusal mzik eitimini, yurt dzeyinde uygulayabilecek retmen kadrosunu yetitirmek iin Musiki Muallim Mektebi kurulmutur. Cumhuriyetin kuruluuyla mzik eitimi anlamnda kkl deiimler meydana gelmi ve bu durum zellikle 1 Kasm 1924de, Ankarada mzik eitimi asndan neme sahip olan Musiki Muallim Mektebinin almasyla somutlamtr16. Musiki Muallim Mektebi besteci ve yorumcusuyla gen mzikileri Ankaraya ekmeye balam ve 1936da kurulacak olan Ankara Devlet Konservatuarnn ilk tohumlarn atmtr17. Okulun 1925 tarihli ynetmeliinde amac btn ortaokul ve liselere retmen okullarna Musiki retmeni yetitirmek eklinde belirtilmitir18. Ancak uygulamada daha ok orkestraya eleman yetitirdii grlmtr. Okul mdrlne Riyaseti Filrmoni Orkestras efi Osman Zeki Bey getirilmi, orkestra yelerinden bazlar da retmen olarak atanmtr. Bu okul, zellikle 1925ten sonra giderek gelimi, program ve eitim-retim kadrosu bakmndan glenmitir. Avrupada eitim grerek yurda dnen Ekrem Zeki n, Necil Kazm Akses, Ahmet Adnan Saygun gibi gen mzisyenler buraya hoca olmu ve Batda rendikleri yenilikleri burada uygulamaya koyulmulardr. stanbulda Darlelhann mzik yaamnn ekirdeini oluturmas gibi Musiki Muallim Mektebinin de Ankarada bu ilevi stlendii sylenebilir19. Musiki Muallim Mektebi, mill Musikiyi ilemek, ykseltmek, yaymak, sahne sanatlarnn her kolunda gerekli elemanlar yetitirmek, Musiki retmeni yetitirmek yolunda almalar yapmtr. 1936da bu okulun iinde Ankara Devlet Konservatuar kurulmutur. Milli Eitim Bakanlna bal bir mzik ve sahne sanatlar okulu olarak almalara balayan Ankara Devlet Konservatuarnn temel amac, mzik ve sahne sanatlar alannda Batl anlayla eitim-retim yapmakt. Genel itibariyle bu dnemde yaplan almalarn temel amac adalama ve Trkiyeyi ileri lkelerin dzeyine getirmeye dayanmaktayd20. Mzik eitimcisi yetitiren kurumlarn temel amalarna bakldnda; Musiki Muallim Mektebinin 1925 ylnda yaynlanan talimatnamesinin birinci mad16 17 18 19 20 Mimarolu, a.g.e., t. sf. lyasolu, a.g.m. C. Kavcar, Gzel Sanatlar Eitimi, Cumhuriyet Dneminde Eitim, Milli Eitim Basmevi, stanbul-1983, s.s.505-533. lyasolu, a.g.m. lyasolu, a.g.m.; Kavcar, a.g.m.
264
desinde, Musiki Muallim Mektebi, lise ve orta mektepler ile muallim mektepleri iin Musiki muallimi yetitirmek maksad ile tesis edilmitir ifadesi yer almaktadr. 1931 ylnda yaynlanan ikinci talimatnamede de Musiki Muallim Mektebi lise ve orta derecedeki mektepler iin Musiki muallimi yetitirmek maksad ile alm bir messesedir hkmnn yer ald grlr21. 1934 ylnda karlan Milli Musiki ve Temsil Akademisi tekilat kanunu ile Mill Musiki ve Temsil Akademisi kurulmas ve Musiki Muallim Mektebinin, akademinin ana kuruluundan biri olmas dnlmtr. 1934 ylnda karlan bu yasa ile kurulan Temsil Akademisinin amalar, memlekette ilmi esaslar dhilinde milli Musikiyi ilemek, ykseltmek ve yaymak; sahne temsilinin her ubesinde ehliyetli unsurlar yetitirmek, Musiki muallimi yetitirmek olarak maddede toplanmtr. Bununla birlikte, 1936ya kadar temsil kolu kurulamamtr. Musiki Muallim Mektebi retmen yetitirmeye ynelik bir kurum olarak kurulmu olmasna karn orkestra yeleri de yetitirmitir22. Musiki Muallim Mektebinde eitim sresi drt yld ve son snf uygulamaya ayrlmt. Okula kabul edilmede, ya snr 13-17dir. renilebilecek alglar; keman, piyano, flt ve viyolonseldir. Ders program ise olduka ardr. 1931de, renim sresi alt yla karlmtr23. Musiki Muallim Mektebinin ilk renci kadrosu Erkek Muallim Mektebinden seilmi olan alt kiiden oluuyordu. Ayn retim ylnn sonuna doru stanbul Balmumcudaki ksz Yurdundan alt renci daha getirilerek renci says 12ye karlmtr. 1925-1926 ylnda okulun tesisat az ok tamamland iin ksz Yurdundan getirilen yeni rencilerle okuldaki renci kadrosu 40 kiiye karld gzlenmitir. 1927-1928 ylndan itibaren Musiki Muallim Mektebine yatl renci de kabul edilmeye balanm; bylece ayn retim ylnda okuldaki renci says 24 kz olmak zere 71i bulmutur. Sonraki yllarda bu say daima artm ve 1935-1936 yllarnda 67si kz olmak zere 149a ulamtr. 1937 ylnda Gazi Orta Muallim Mektebi Mzik ubesi alm ve Musiki Muallim Mektebinin retmen olarak yetitirilecek olan rencilerin bu kuruma aktarlmasyla Musiki Muallim Mektebi, Gazi Orta Muallim Mektebinin bir ubesi durumuna gelmitir. 19351937 yllar arasnda, Trkiyede Konservatuarn kurulmas ve mzik sorunlaryla ilgilenmek zere arlan Prof. Paul Hindemthin nerisiyle blmn bana, Hitler Almanyasn terk eden Prof. Eduard Zuckmayer getirilmitir24. Gazi Orta Muallim Mektebi Mzik ubesi, yksek retim dzeyinde yl eitim veren bir okuldu. Daha sonra Gazi Eitim Enstits Mzik Blm adn alan kurumda renciler, genel kltr, sanat dersleri ve eitim derslerini kapsayan bir programla yetitirilmitir. Mzik blm kllar, ortaokul, lise ve dengi okullarda mzik retmeni olarak grevlendirilmitir. Gazi Eitim Enstits Mzik Blmn, 1969 ylnda stanbulda, 1973te zmirde alan dier mzik blmleri izlemitir.
21 22 23 24 F. Yayla,. niversiter Yap inde Mzik retmeni Yetitirme Sistemi, Ulusal Mzik Eitimi Sempozyumu Bildirisi (26-28 Nisan), Denizli-2006, Pamukkale niversitesi, http://muzikegitimcilerinet/bilimsel/bildiri/pamukkale/F-Yayla.pdf (Eriim tarihi: 08.06.2010). A.g.m. A.g.m. www.guzelsanatlar.gazi.edu.tr/muzik/rtarih.html
265
5.3. Sanat Yetitiren Kurumlarda Mzik Eitimi Cumhuriyet Dnemi iinde ulusal mziin yaratlmas, retilmesi ve yaygnlatrlmas amacyla ilgilendii alana gre eitim kurumlar dikkatle ele alnm ve bu amala gerekletirilecek olan almalara balanmtr. Sanat yetitirmede mzik eitimi bakmndan gzlenen nemli gelime, konservatuar niteliinde Darlelhann kurulmasdr. Darlelhan, 1914 ylnda balanan hazrlklar belirli bir aamaya gelindikten sonra Maarif Nezaretine bal olarak ve geleneksel Trk sanat mzii eitimi yaplmak amacyla 1917 ylnda kurulmutur25. II. Merutiyette saray tekilatnn kltlmesine kout olarak Mzka-i Hmayun da merkezi askeri bandosu ve saray orkestras durumuna dmtr. Ortaya kan bu boluu doldurmak iin dorudan doruya Bat konservatuarlar tarznda bir kuruma ihtiya duyulduundan26, 1913te hem tiyatro hem de mzik eitimi veren Darlbedayi kurulmusa da Darlbedayi I. Dnya Savann getirdii olumsuz koullardan etkilendii iin uzun mrl olmam ve 1916da kapanmtr. Ancak bu kuruluun kapanmasyla birlikte 1917 ylnda mzikle ilgili yeni bir okul kurulmutur ki, bu okul Darlelhan/Name Evi/ ark Evidir27. Mzik eitimi yapmak zere 1917de kurulan ve nemli bir mzik eitim kurumu olan Darlelhan, Cumhuriyet dnemi sresince ve ilerleyen dnemlerde mzik eitimi asndan byk nem tad anlalmaktadr. nceden yalnz geleneksel Trk mzii retilirken, zamanla ok sesli mzik de eitim program iine alnmtr. Daha sonra stanbul Konservatuar ve stanbul Belediye Konservatuar adn alan bu kurumun, uzmanlarn yaklamna gre mzik eitim tarihinde belirleyici bir nemi bulunmaktadr28. Darlelhanda Musiki eitimi, Dou ve Bat Musikileri olarak ikiye ayrlm olarak gerekletirilmitir. Dou Musikisi blm, iki yl sreliydi ve keman, kemene, ney, tanbur, santur, ud, kanun ve teganni (an) snflar bulunmaktayd. Ve bu programda daha ok teorik ve pratik dersler retilmekteydi. Bat Musikisinin banda Musa Sreyya Bey bulunmaktayd. Bat musikisi blmnde kompozisyon, an, piyano, alto, viyolonsel, flt ve dier orkestra sazlar ile ilgili snflar yer almaktayd29. Dnemin deerli hocalar, Trk Musikisi ksm ierisinde grev yapmlardr. Eitim verdii srete Darlelhann eitim kadrosunda Ali Rfat aatay, Tanburi Cemil Bey, Hseyin Saadettin Arel, Suphi Ezgi gibi statlar bulunmutur. Darlelhan ayrca verdii Musiki eitiminin yan sra, mzik alannda yayn ve aratrma almalarna da arlk vermitir. Bu anlamda 1924den itibaren balayarak eski Musiki eserlerinin derlendii Darlelhan Mecmuas adnda bir de dergi yayna balamtr. Bunun yannda, Rauf Yekta, H. Saadettin Arel, Dr. Suphi Ezgi kiisel abalaryla Trk mzikolojisi zerine aratrmalarn ve almalarn srdrmlerdir. Bat Musikisi blm ise, eitim-retimden daha ok konser almalarna arlk vermitir 30.
25 26 27 28 29 30 Uan, a.g.e. Ak, A. ., Trk Musikisi Tarihi, Aka Yaynlar, Ankara-2004 . Durgun, Trkiyede Devleti Gelenek ve Mzik. Ankara-2005, Alter Yaynlar; Paac, a.g.m. lyasolu, a.g.m.; Paac, a.g.m. Ak, a.g.e.; Nazmi. zalp, Trk Musikisi Tarihi, stanbul-2000. Ak, a.g.e.; Bar ve Ece, a.g.m.
266
Bu iyi niyetli ve baarl almalarn yapld Darlelhan, stanbulun igalinin ardndan karlalan glkler nedeniyle, kuruluundan drt yl sonra eitim verememi ve bunu takiben 1921de kapanmtr; ancak ilerleyen srete Cumhuriyetin ilanndan sonra yeniden canlandrlmaya allan kurum, zellikle 1927 ylnda Belediye bnyesindeki etkinliklerinde gelime salamtr. rnek olarak sz konusu kurumda 1923 ylnda Garp Musikisi ubesi alm ve 1927de ark Musikisi ubesi kapatlmtr. retimde yeni dzenlemeler yaplarak kurumun ad stanbul Belediye Konservatuarna evrilmitir. Bu ekilde Trk Musikisi blm kaldrlan Darlelhan, dorudan doruya Bat Musikisi konservatuar haline getirilmitir31. ehir orkestras, ehir korosu, Trk sanat mzii ve folklor topluluu da oluturan bu kurum, ok sayda sanat yetitirmitir. Zamanla kurum iine mzik almalarnn yan sra, tiyatro ve bale blmleri de eklenmitir. Belediye Konservatuarnn ismi daha sonra 1986 ylnda stanbul niversitesi Devlet Konservatuarna dntrlm ve Yksek retim Kurumuna balanarak varln srdrmtr. Konservatuar, uygulamal ve kuramsal eitim yapan orta dereceli bir meslek okulu olarak yaplandrlmtr. retim kadrosunu, yerli ve yabanc mzik uzmanlar ve kuramclar oluturmutur. Konservatuarda Bat mziine ynelinmesi; eitim sisteminin btnyle modernletirilmesi, alaturka Musikinin hayat merkezleri olan tekkelerin kapatlmas, her alandaki yenileme hareketleriyle ve dorudan doruya ulusal kltr politikasyla ilgilidir32. 1932 ylnda stanbul Belediye Konservatuarnda eitimi iyiletirmek iin Prof. Joseph Marx arlm, ancak yabanc danmann hazrlad rapor, hkmet politikalaryla uyumlu olmad iin uygulamaya konmamtr. Grne bavurulan bir dier uzman, Macar asll keman virtz Lico Amardr. Amarn 1934 tarihli raporunda, eitim kurumlar ve dinleyicisiyle youn bir mzik kltr ortam oluturulmas zerinde durulmutur. 1935 ve 1936 yllarnda bakanlk danman olarak Trkiyeye gelen Prof. Paul Hindemithin hazrlad rapora gre, asl hazinemiz halk mziidir. Halk mzii pek az lkede grlebilecek lde zengindir ve bestecilerin bu kaynaktan yararlanmas gerekmektedir. Bu sebeple stanbul Belediye Konservatuarnda Trk mzii almalar folklor alanna kaydrlm, Trkiyede ilk kez mzik alannda folklor derlemeleri yaplmtr33. Bu anlayla beraber Trkiye Cumhuriyetinin kurulmasndan sonra benimsenen mzik politikas; halk ezgilerini, yaratlacak yeni Trk mziinin ana kaynaklarndan biri olarak kabul ediyor ve bunlarn notalarnn saptayp arivlendikten sonra mzikologlarn, halk bilimcilerinin ve bestecilerin incelemesine ve sunulmasna ncelik tanyordu. Bu amala nce mzik retmenlerinden, bulunduklar yrenin melodilerini notaya alp o dnemin tek konservatuar olan stanbul Belediye Konservatuarna gndermeleri istenmekteydi34.
31 32 33 34
lyasolu, a.g.m.; Uan, a.g.e. lyasolu, a.g.m. . Ycel, Atatrk Dneminde Sanat Yaam, ada Dncenin Inda Atatrk, Dr. Nejat F. Eczacba Vakf Yaynlar, stanbul-1986, 2. Bask, s.s.417-478. Bar ve Ece, a.g.m.
267
Trkiyede sanat yetitirmede nemli en gl kurumlardan biri de, Ankara Devlet Konservatuardr. Ulusal mzii gelitirme, yayma ve sahne sanatlarnn farkl trlerine ynelik eleman yetitirme amacyla, 1936 ylnda Musiki Muallim Mektebine bal olarak Ankara Devlet Konservatuar kurulmutur. 1940 ylnda karlan Devlet Konservatuar yasasyla, mzik ve temsil kollar ayrtrlmtr. Mzik kolu, kompozisyon ve orkestra ynetmenlii; piyano, org, arp; yayl alglar; flemeli ve vurma alglar; an dallarndan olumutur. Bylece Ankara Devlet Konservatuar, ada bir anlayla mzik sanats eitiminin balangcn oluturmutur. Sz konusu dnem iinde Ankara Devlet Konservatuarnda, orta ve yksekrenim verilmitir. Her yl, Devlet Operas ile Cumhurbakanl Senfoni Orkestrasnn gereksinim duyduu elemanlarn yetitirilmesi iin yeter sayda parasz yatl renci alnmas plnlanmtr. 1941 ylnda karlan ynetmelie gre okulun sresi, ilkokuldan sonra biri hazrlk olmak zere yl ortaretim ve alt yl yksekretim dnemleri eklinde dzenlenmitir. Ankara Devlet Konservatuarnda asl almalarn yannda, ilk gnden itibaren Folklor Derleme almalar ve Folklor Arivi dzenlenmitir. Halk mzii derlemeleri 1937 ylnda balatlm, 1952de Anadoluya bir derleme grubu gnderilerek atlm yaplmsa da daha sonraki yllarda arivleme almalarnn ihmal edildii belirti-lir. Cumhuriyet dneminde, daha nce de ifade edildii gibi mzik eitimin salam bir mzik temeline oturtulmas iin ncelikle bilimsel anlamda yeterlilie nem verilmitir. Bu adan yurtdna giden renciler mzik eitiminde nemli yere sahip olmakla birlikte sanat olmak iin eitim alanlar, gnmz konservatuarlarn temelini atan kurumlarda etkin olarak yer almlardr. Yurtdna eitim amal renci gndermeye ilikin giriimlerde, Atatrkn konuya bilinli yaklamnn nemi tartlmaz. zel yetenekli ocuklarn yetitirilmesi ve ada anlamda uluslararas dzeyde baarlar kazandrlmas iin Atatrkn isteiyle, 1925 ylnda yurtdnda eitim olana oluturulmutur. Bu uygulama, 1929 ylnda yrrle giren 1416 sayl yasayla belirginlik kazanm, 1943 ylnda yrrle giren 4489 sayl yasayla biraz daha geniletilmitir. 1948 ylnda kabul edilen 5245 sayl yasayla zel yetenekli ocuklarn yurtdnda eitimi salanmtr. 1956 ylnda 6660 sayl yasayla ilemin kapsam geniletilmitir. dil Biret ve Suna Kan Pariste eitim almlardr35. Grld gibi Cumhuriyet Dnemi mzik eitimi incelendiinde, daha ok gelime yksekretim dzeyinde gereklemitir. Bu aamada mzik eitimi hem mzik eitimcisi yetitirme, hem de sanat yetitirme eklinde iki ayr alanda gelime yaanmtr. Bu durumun, her hangi bir retim kademesinde ders verecek nitelikte eitimcilerin yetitirilmesine ihtiya duyulmasndan ve bu ihtiyacn giderilmesine nem verilmesinden kaynakland dnlmektedir. Bunun dnda mzik eitimiyle ilgili kurumlardan biri de, 1939 ylnda Musiki Gedikli Erba Hazrlama Ortaokulu adyla eitime balayan Askeri Mzka Okuludur. Amac, askeri bandolarn eleman gereksinimini karlamak olan kurumda, Gler Onan, Muammer Sun, nal Uursal, Recep Knay gibi mzik sanat ve kuramclar yetimitir. Sz konusu dnemde mzik eitiminin gerekletii kurumlardan bir dieri de 1932de alan halkevleridir. Buralarda Musiki Muallimden yetien retmenler ders vermi ve yaptklar almalarla amatr mzikiler yetitirmilerdir. Bu kurumun halkn okseslilie altrlmas asndan da nemi byktr36.
35 36 arman, 2005, www.konser.hacettepe.edu.tr/adk.php?action=huadk&go=full&aid=2#; Ycel, a.g.e., 1986. lyasolu, a.g.m.
268
Halkevleri, Atatrk reformlarnn, laiklik ve cumhuriyetilik fikirlerinin lke geneline yaylmasnda kurulan zincirin en nemli halkas durumundadr. Trkiyenin byk ehirlerinde halkevi, kylerinde ise halk odas ad altnda faaliyet gsteren bu merkezlerde, gzel sanatlar, spor, mzik, edebiyat, tarih, kyclk ve folklor alanlarn da iine alan geni kapsaml halk eitici almalar yaplmtr. Halkevlerinin dikkati eken en nemli zellii, oluturulmaya allan ada mzik ekolnn Trkiye apnda yaygnlatrlmasnda etken durumda olmalardr37. Trk mzik kltr, Cumhuriyet dneminden balayarak yeni bir sre ierisine girmitir. Sz konusu srece bakldnda, bu dnemde yaplanlarn znde ulusallk, ynteminde adalk, niteliinde evrensellik ilkesi gze arpmaktadr. Bu ilkelere gre ekillenen alanlardan biri olan mzik eitiminde birok olumlu gelime yaanmtr. Sz konusu gelime ve ilerlemelerle birlikte, kurulan Trkiye Cumhuriyetinin her alannda arpc yaplanmalar ve deiimler yaanmtr. Bu deiimler mzik eitimi anlamnda deerlendirildiinde ise Cumhuriyet dnemi iinde ciddi bir mzik deiimi gerekletiini sylemek yanl olmayacaktr. Sonu Cumhuriyet dnemi tamamen Cumhuriyet dnemi eklinde incelenemeyecei gibi, tamamen Osmanl kltr ve anlayndan uzak bir ekilde de deerlendirilemez. Her ne kadar Cumhuriyet, Osmanldan ciddi farkllklar gsterse de toplumsal ve kltrel anlamda Cumhuriyet sresince yaananlar, nceki deneyim ve birikimleri de iinde barndrarak sreklilik gstermitir. Cumhuriyet ncesi ve hemen sonrasnda yaanan gelimelere bakldnda, mzik eitimine ilikin gelimeler olduka hzl ve etkili biimde gereklemitir. Bu gelimelerin bu kadar kkten ve hzl olmas, dnemin toplumsal, kltrel ve zellikle siyasal adan tad niteliklerden ileri gelmektedir; nk bu dnemde Atatrk nderliinde planl bir ekilde atlan her adm devleti, toplumu, kltr derinden etkileyecek ve yeniden ekillendirecek zellikteydi. lkede meydana gelen toplumsal ve kltrel deiim srecindeki en gzel rneklerden biri, mzik ve mzik eitimi srecinde yaanan yansmalardr. Trkiyede gerekleen toplumsal ve kltrel deiimler, lkenin sanat anlayn ve bunun iindeki mzik ve mzik eitimini de dorudan etkilemitir. zellikle Cumhuriyet dnemi Trkiye iin toplumsal kltrel deiim srecinin en hzl yaand dnem olarak gze arpmaktadr. Cumhuriyetle birlikte balayan kltr ve eitim reformlarna egemen olan ulusalclk, mzik eitimine de yansmtr. Mzik eitimine ilikin nemli atlmlarn zelikle Cumhuriyetin ilann izleyen srete gerekletii grlmektedir. Cumhuriyet dnemi iinde gnmz mzik eitim anlaynn temelleri atlm ve bu dnemi izleyen srete de atlan temellerin zerinde ykselinmitir. Bu temellerin atlmasnda yaanan ok ynl gelimeler devrimlerin hzl ve etkili bir ekilde topluma yerlemesini salamtr.
37 E. Arc, Ahmet Adnan Saygun, Dou-Bat Aras Mzik Kprs, Yap Kredi Yaynlar, stanbul-2001; M. A. Karamerolu, The Peoples Houses and the Cult of the Peasant in Turkey, Middle Eastern Studies, volume 34, number 4, October-1998, p.p.67-91; K. Karpat, The Peoples Houses in Turkey: Establishment and Growth, The Middle East Journal, volume 17, numbers 1-2, Winter & Spring-1963, p.p.55-67.
269
Mzik eitimine ilikin giriimler, bu alanda bilimsel eksiklikler giderildikten sonra gerekletirilmeye allmtr. Bu amala ncelikle mzik eitimi verecek kiilerin eitimine nem verilmi, birok renci yurtdna gnderilmi ve bu kiilerin Cumhuriyetle birlikte yaplanan kurumlarda grev almalar salanmtr. Bu ekilde yetitirilecek olan nesillerin amal bir mzik eitiminden gemesine zen gsterilmitir. Bu kurumlarda verilen mzik eitimi Bat mzii nda gerekletirilmekle beraber, zaman zaman mzik eitimi ok sesli Bat mzii ile geleneksel mziimiz arasnda gidip gelmitir. Bu gidi geliler belli srelerde bu iki mzik trnn kullanlmas ile varln hissettirmitir. Aslnda Cumhuriyet dnemi iinde, devletin benimsedii niteliklerin zellikle mzik eitimi iinde younlaarak verilmesinin nedeni; mziin, devrimlerin amalarn gelitirmede uygun bir ara olmas ve Batl toplum olma abas iinde uygun bir alt yap oluturma imkn vermesinden ileri gelmektedir; nk yeni oluan bir devlet vard ve bu devletin yeni niteliklerine uygun bir toplum ina etmek gerekmekteydi. zellikle o dnem iinde eitim dzeyiyle beraber, okuma-yazma orannn dkl de gz nne alndnda, mzik, yeni toplum inasnda insanlara ulamak iin seilebilecek en nemli aralardan biriydi. Buradan hareketle yaplanlarn, kltrel hedeflerinden te, siyasal anlamda nemli amalara hizmet ettiini sylemek mmkndr. Dnem iinde mzik eitiminde istenen modernleme, daha ok millilik vurgusuyla gerekletirilmeye allmtr. Cumhuriyet dneminde gerekletirilmeye allan ve byk lde baarlan ulus devlet yaplanmas projesinde mzik eitimine ilikin yaplan atlm ve almalarn gz ard edilemeyecek bir nem ve deere ulat gzlenmitir. Metodolojik bakmdan Batl, bilgi deeri bakmndan ulusal bir nitelik kazanmtr. lk zamanlarda Bat temelli gelien mzik eitimi zamanla, kltrel temellere dayal olarak gelitirilmitir. Bununla birlikte baarlanlara bakldnda almalarn giderek yaygnlamasna karn yine de geni kitlelere seslenemedii ve snrl bir erevede kald grlmektedir.
270
KAYNAKA AK, A. ., Trk Musikisi Tarihi, Aka Yaynlar, Ankara-2004. ARICI, E., Ahmet Adnan Saygun, Dou-Bat Aras Mzik Kprs, Yap Kredi Yaynlar, stanbul-2001. BARI, D.A., Ece, A.S. Cumhuriyetten Gnmze Toplumsal Kltrel Deime Srecinde Mzik ve Mzik Eitimi, 2007, http://ef.ibu.edu.te/bolumler/music/ yayinlar/Ece/Cumhuriyetten%20gunumuze.pdf DAVIS, R., Music Education and Cultural Identity, Educational Philosophy and Theory, volume 37, number 1, 2005, p.p.47-63. DURGUN, ., Trkiyede Devleti Gelenek ve Mzik, Alter Yaynlar, Ankara-2005. GNGR, N., Sosyo-Kltrel Adan Arabesk Mzik, Bilgi Yaynevi, Ankara-1990. LYASOLU, E., Yirminci yzylda Evrensel Trk Mzii, Cumhuriyetin Sesleri, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul-1999, s.s.70-87. KAPLAN, A., Kltrel Mzikoloji, Balam Yaynclk, stanbul-2005. KARAMEROLU, M. A., The Peoples Houses and the Cult of the Peasant in Turkey, Middle Eastern Studies, volume 34, number 4, October-1998, p.p.67-91. KARASAR, N., Bilimsel Aratrma Yntemi, 11. Bask, Nobel Yayn Datm, Ankara-2002. KARPAT, K., The Peoples Houses in Turkey: Establishment and Growth, The Middle East Journal, volume 17, numbers 1-2, Winter & Spring-1963, p.p.55-67. KAVCAR, C., Gzel Sanatlar Eitimi, Cumhuriyet Dneminde Eitim, Milli Eitim Basmevi, stanbul-1983, s.s.505-533. MIMAROLU, ., Mzik Tarihi, Varlk Yaynlar, stanbul-1999. ZALP, Nazmi, Trk Musikisi Tarihi, stanbul-2000. ZALP, R., Atanal, A., Trk Milli Eitim Sisteminde Dzenleme Tekilat, Milli Eitim Basmevi, stanbul-1977. PAACI, G., Cumhuriyetin Sesli Serveni, Cumhuriyetin Sesleri, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul-1999, s.s.10-29. SAER, T., Cumhuriyet Dnemi Mzik Politikalar, Ata Dergisi, 2003, S.11. SAY, A., Trkiyenin Mzik Atlas, Borusan Kltr ve Sanat Yaynlar, stanbul-1998.
271
SELANK, C., Mzik Sanatnn Tarihsel Serveni: Mziin Grkemli Yolculuu, Doruk Yaynclk, Ankara-1996. SIGNELL, K., The Modernization Process in Two Oriental Music Cultures: Turkish and Japanese, Asian Music, volume 7, number 2, 1976, p.p.72-102. ARMAN, K., Trk Prometheler, Bankas Yaynlar, stanbul-2005. TARLAKAZAN, B., Atatrk ve Sanat Kavram zerine Dnceler, Bilge Dergisi, C.10, S.38, 2003, s.s.30-35. UAN, A., Music Education in Turkey in the Republican Period, Turkish Review, volume 2, number 8, 1987, p.p.75-98. UAN, A., Mzik Eitimi, 2. Bask, Mzik Ansiklopedisi Yaynlar, Ankara-1997. www.guzelsanatlar.gazi.edu.tr/muzik/rtarih.html (Eriim tarihi: 08.06.2010). www.konser.hacettepe.edu.tr/adk.php?action=huadk&go=full&aid=2# (Eriim tarihi: 09.06.2010). YAYLA, F., niversiter Yap inde Mzik retmeni Yetitirme Sistemi, Ulusal Mzik Eitimi Sempozyumu Bildirisi (26-28 Nisan), Denizli-2006, Pamukkale niversitesi, http://muzikegitimcileri.net/bilimsel/bildiri/pamukkale/F-Yayla.pdf (Eriim tarihi: 08.06.2010). YCEL, ., Atatrk Dneminde Sanat Yaam, ada Dncenin Inda Atatrk, Dr. Nejat F. Eczacba Vakf Yaynlar, 2. Bask, stanbul-1986, s.s.417-478.
272
1929 EKONOMK BUNALIMI SONRASINDA DNYADA YEN TRKYE ALGISI VE TRKYENN EKONOMK ARAYILARINA LKN SAPTAMALAR
Alev GZC* zet
Osmanl Devleti I.Dnya Sava sonrasnda yklm; Anadoluda Mustafa Kemal Paa nderliinde verilen byk bir savala Trkler, smrgeci lkelere kar bamszlklarn elde etmilerdi. mparatorluun ardnda brakt sorunlarn zmnn yan sra bir de Yeni Trkiyenin yeni bir sistem belirleme sorunu vard. te Trkiyedeki bu yap yurt dndaki gazetelerce ilgiyle takip ediliyor ve Yeni Trkiyenin iktisadi politikalarnn nasl ekillenecei merak konusu oluyordu. Anahtar Kelimeler: Yeni Trkiye, ktisat, Ticaret, Maliye, Dnya Ekonomik Bunalm, Newyork Times, Vossische Zetiung, Manchester Guardian, Kathimerini, El- Irak.
THE NEW PERCEPTION OF TURKEY IN THE WORLD AND CHARACTERICATIONS RELATED TO ITS QUEST FOR ECONOMIC MODEL FOLLOWING THE CRISES OF 1929 Abstract
Following The World War I, The Ottoman Empire was destroyed and a great indepence was gained altogether with a public fight against the emperyalism under the leadership of Mustafa Kemal Pasha in Anatolia. Besides all of the problems awaiting to be solved left over from the empire, The new Turkey also was in need of determining a new system. These events were being followed with great interest by journalists in abroad and the new economic policies of Turkey were being wondered. Key Words: New Turkey, Economy, Trade, Finance, World Economic Crises, Newyork Times, Vossische Etiung, Manchester Guardian, Kathimerini, El -Irak.
Dokuz Eyll niversitesi, Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits, (alev.gozcu@deu.edu.tr).
273
Alev GZC
1.Giri Yeni Trkiye deyimi, Trkiye Cumhuriyetinin kuruluu sonrasnda Bat kamuoyunun pek nem verdii bir niteleme oldu. Yeni Trkiyenin corafi, tarihi, beeri sahas halefi olan Osmanl mparatorluundan farklyd. Yeni Trkiyenin bu farkllklarna pek ok Avrupal da vurgu yapt1. Gemi yzyln hasta adam Osmanl Devletinden artakalan Trklerin, umulmadk biimde bir bamszlk sava vermeleri dnyada nce aknlkla izlenmi, giderek pek ok kesim tarafndan hayranlk duyulmasna neden olmu ve vgyle karlanmt. Yabanclarda aknlk ve hayranlk gibi duygular uyandran bu olgu, Trklerce Milli Mcadele olarak ifade edilmitir. Trklerin gznde Milli Mcadele, emperyalist saldrya kar yrtlen silahl bir kar koyma iken2; Bat kamuoyunda bu byk olgu, Dounun hasta adamnn yeniden dirili iin verdii abayd. Bylece onlar, hasta adamdan, ulusal bamszlk sonrasnda oluan devleti; Yeni Trkiye olarak adlandryorlard. Bu niteleme, yalnz o yllarla snrl kalmad. Trkiyede nce toplumsal ve siyasal, ardndan da kltrel ve ekonomik dnmler baladnda, Yeni Trkiyenin iini dolduran deiimler yaandka, daha sk kullanlmaya baland. Trkiyeye gelen devlet adamlar, gazeteciler, bilim adamlar ve bir ekilde onunla temasa gemi olan kesimler, eskiden yeniyi ayrabilmek iin Yeni Trkiye deyimini kullanyorlard. 1929 Dnya Ekonomik Bunalm sonrasnda Trkiyenin devletilik temelinde ekonomik dnm savam ortaya ktnda, Yeni Trkiyenin bu yolda verdii mcadele ok merak edilir olmutu. Yeni Trkiyenin nasl bir ekonomik model benimseyecei, bunda baarl olup olamayaca derin bir ilgi uyandryordu. Trkiyenin yakn komusu Sovyetler Birliinde uygulanan ve Bat dnyas iin rknt yaratan ekonomik model, kendine zg ilkeler zerinde var olmaya alrken, bir deiimi Trkiye de yayordu. Bu deiim, Sovyetler Birliindeki deiime benzemiyordu; kendine zg ynleri olduu gibi, kimi ynlerden rnein, skandinav lkelerine benzer almlar da yaplyordu. Ancak, yine de bu durum bir ilgi ve merak konusu olmaya devam ediyordu. Trkiye demokrasi deneyimleri verirken, kendi gerekleri ile de yzlemi; ekonomik zorluklarn ne denli derin olduu grlmt. imdi yeni bunalmla btnleen bu zorluklar, almas gereken engeller olarak Trkiyenin nnde dururken; Trkiye zerine notlar kaleme alan ya da Trkiyeye gelip durumu gzlemleyen kiilerin satrlarnda, bu dnme ilikin saptamalar yer alyordu. 2.1. Yeni Trkiyedeki Deiim ve Dnm Ankarada Amerikann ilk Bykelisi sfatyla grev yapan Joseph C. Grew de hkmetine yazdklarnda Trkiye hakknda bilgi verirken, bu deyimi kullanyordu. Ta Lozan grmelerindeki tanklndan bu yana O, Trkiyedeki
1 2 Jean Deny, Yeni Trkiye, (ev.: Sencer Kodolba),Cumhuriyet yay., 2000, s.15. Korkut Boratav, Trkiyede Devletilik, mge kitapevi, Ankara, 2006, s.31.
274
1929 Dnya Bunalm Sonrasnda...
deimeleri yakndan gzlemlemekteydi. Trkiye zerine yazd anlarda, Trkiyedeki bu deimelerden, deime dinamikleri ve aktrlerinden vgyle sz eden Grew, Trkiyenin adalama atlmlarnn mimar olarak grd Mustafa Kemal Paa iin; Avrupann hasta adamn tedavi etmeye ve onu her zaman iin salam ve gl klmaya girimi lkenin kurucusu tanmlamas yapyordu3. Trkiye alglamalarnda, Trkiye iin ngrlen eylerin, Mustafa Kemal Paann kiiliine gnderme yaplarak aklanmas o dnem iin yaygn bir yntemdi. Trkiyenin yaad dnm onlar iin, bir laboratuarda gzlemledikleri ilgin eylerdi. Hemen Avrupann dou kysnda yaanan bu deiimlerin, yakn doudaki etkilerinin neler olabilecei zerine dnceler dillendiriliyordu. O dnemde Trkiyede toplumsal yapdan, siyasal rgtlenme biimine dek byk bir deiim yaanyor; bu deiim, Trkiyenin yalnz Batdaki deil, Doudaki yakn komular tarafndan da ilgiyle izleniyor; ran lideri ah Rza Pehlevi ve Afganistan Kral Amanullah Han gibi Atatrke hayranlk duyan Doulu liderler, kendi lkelerinde de kimi deiiklikler yapmak istiyorlard. Ancak onlarn istekleri toplumsal yapdaki snrl deiim arzusundan oluuyordu. ok daha fazla ve derinlii olan deiimleri hem gze alamyorlar, hem de toplumsal yaplarnn, bu deiimi kaldrma yetenei ortaya koyamayacan dnyorlard. Atatrk ise, kendi lkesinde kkl bir krl ve srayla, yepyeni bir toplum, siyaset, kltr ve ekonomi modeli yaratmaya alyor; yalnz devlet kurumlarn yenilemekle snrl bir deiimi deil, sistemlerin yan sra insan modeli ve alglamasn da biimlendirme ura veriyordu. 1930lu yllarda bu geni kapsaml dnmn, ekonomik modeli n plana kmt. Batllarsa, dne kadar kafes arkasnda ve peeler iinde grdkleri Trk kadnlaryla artk, toplumsal yapnn iinde, modernlemenin nemli bir aktr olarak karlayorlard4. rnein Raymond Cartier tarafndan Le Nouvelliste gazetesinde kan bir yaz da eski Trkiye ile Yeni Trkiye pek ok farkl adan karlatrlyor ve ortaya yabanclarn gznde eski Trkiyeyi anlatan dikkat ekici u satlar kyordu: Mazideki ihtiyar Trkiye! Hkmet bir bela, polis bir zorba Fakat bahi ve rvet ile her eyi yoluna koyan bir uzlama arac Avrupallar ise onlar yasa stne karan kapitlasyonlara sahip Bablinin d salonunda rakip yabanc devletler delegeleri itiip kakyorlar. Kimisi sanayide bir ayrcalk,, kimisi yeni bir izin dileniyor. Koca Dyunu Umumiye binas btn stanbulu eziyor. Fakat kla gibi grkemli ve heybetli Alman bykelilik binas Boaziinin aznda hkm sryor. Limanda ise ngiliz, Fransz, Rus ve Alman zrhllarnn bayraklar kuru ve tehditkr sesler kararak dalgalanyorlar. Bir zamanlar Orta Avrupay titreten Viyanay kuatan bu ihtiyar saltanat Trkiyesi bu aralk konsoloslarca Boaziinin hasta adam diye anlyordu5. Osmanl Devletinin ykl srecinde sorunlarnn neler olduu Bat dnyasnda biliniyordu. Btenin yetersizlii, maliyenin sonu gelmez sorunlar; sanayinin ktl; yatrm yetersizlii; altyap yokluu gibi konularda grlen byk eksiklik Trkiye tarafndan asla zlememi sorunlardand. Hatta buna ilikin gzlemler kanksanm bir hale bile gelmiti. Ancak Trkiye, sava sonrasnda
3 4 5 Joseph C. Grew, Yeni Trkiye, (ev.: Kadri Mustafa Oral), stanbul,1999, s.1. Leyla Krkpnar, Trkiyede Toplumsal Deiim ve Kadn, T.C Kltr Bakanl yay. Ankara, 2001, s.160. Yabanc Gzyle Cumhuriyet Trkiyesi (1923-1938), (ed.: . Anda Uurlu), rgn yay., stanbul, 2003, s.94.
275
Alev GZC
umulann zerinde bir gelime stratejisi izlemiti. Kalknma hz belli bir dzeyin altna inmemi, denk bteye yle ya da byle dikkat edilmiti. Bu Trkler iin gemi dnemde, pek ngrlen eyler deildi. Trklerin, para konularndaki zayf ve ksr gr ve uygulaylar, kapitalist Avrupallar iin hep istismar konusu olmu; Osmanl lkesi istismarn, karn ve frsatlarn yurdu olarak alglanmt. Ancak, imdi Yeni Trkiyedeki Trkler, eski Trkiyedeki Trklere hi benzemiyorlard. Trkiyede pek ok konuda grlen deiim yannda, ekonomi, para, ticaret, sanayileme ve retim gibi konularda grlen artc olumlu gelimeler Trkiye alglamas zerinde gemiten kalan s ve bir lde de Trkler iin rahatsz edici nitelemelerden uzaklam; olumlu bir bak ve niteleme dzeyine ulamt. Trkler ise, eski hastalklarn tekrar nksetmesini istemiyorlard. Gelimek iin toplumsal devrimlerin, siyasal almlarn yan sra salam bir ekonomik kalknmann gerekli olduunu anlamlard. Fetihlerin ve fetih lklerinin yerini kalknma ve bayndr bir yurt yaratma arzusu almt. Saban klca stn klma lksne sarlmlard. Ancak bunun yine de ok uzun soluklu bir mcadeleyi gerektirdii biliniyordu. Bat dnyas ise bu dnm aknlkla izliyorlard: Acaba Trkler baarl olacaklar myd? Bat dnyasnda, nemli bakentlerdeki siyasal evrelerde, dnce kulplerinde ve dnemin nl kalem sahiplerinin basn organlarndaki kelerinde sk sk bu sorular soruluyordu. Trkler hevesliydiler. Ancak, 1929 ylnda balayan ve btn dnyay saran ekonomik bunalm, olumsuz etkileriyle, onlarn bu yeni mcadele sahalarnda nlerine engeller koymutu. Aslnda bu zorluklar, ekonomik bunalmn penesine dp kvranmakta olan her lke iin geerliydi; ancak Batllarn ekonomik deneyimleri glyd; Trkler ise yeni snavlarnda kendileri iin zm zor yeni problemlerle kar karyaydlar. Bu dnemde merak edilen ey, onca ekonomik krizin iinden syrlp gelen Trklerin, yeni kurduklar devletlerinde ekonomik ynden baarl olup olamayacayd. Osmanl mparatorluu tarihten silinmi; onun yerini Yeni Trkiye almt. Sava sonras dnemde ortaya kan Yeni Trkiyenin sistemini dnya dzeni iinde nasl konumlandraca son derece nemli bir konuydu. Byk bir imparatorluun ardndan kurulan Cumhuriyet Trkiyesinin sistem sorunu kadar, bata eitim olmak zere geri kalmlktan kurtulmak, kalknmak ve refah seviyesini ykselterek bunu toplumun tamamna yaymak; ken bir imparatorluun borlarn demek gibi pek ok sorunu da vard. Mustafa Kemal Atatrk, yeni oluturduu ideolojik almn etkisiyle, yeni Trkiyenin bir iktisat devleti olacan sylemiti. Bunun iin Trkiye byk atlmlar da yapm, yer alt ve yer st zenginliklerini harekete geirmeye almt. Bunlarn yan sra genel olarak yine de merak ediliyordu: Ancak, dnyay kasp kavuran trl ekonomik skntlarn kskacnda Trkiyenin baar ans neydi? Kurulduu dnemde Trkiyenin dnyada ekonomik olarak rnek alabilecei iki farkl kalknma modeli vard. Bunlardan biri, Bat dnyasnn benimsedii Kapitalizm, dieri ise Rusyann yklmasndan sonra Sovyetler Birliinde hayat bulan Sosyalizmdi6. Her iki sistemin de kendine zg kurallar, yntemleri ve koullar vard. Trkiye ise geldii tarih izgisinde bu iki modele de
6 erafettin Turan, Mustafa Kemal Atatrk: Kendine zg Bir Yaam ve Kiilik, Bilgi yay., Ankara, 2004, s.465.
276
kukulu yaklayordu. Tarihsel deneyimleri ve ekonomik koullar, bu iki modele de ihtiyatl bakmay hakl olarak gerekli klyordu. Snrl sermaye birikimi, teknik geri kalml, ekonomik ve toplumsal ynden olumsuz koullar, bu konuda ona hakllk veriyordu. Yine de Batdan alaca kimi deneyimler de yok deildi: Batda burjuvazi, kat monarilere kar bir mcadele vermiti. Ynetim erkinin adaletsiz biimde paylalmasna Batda ykselen tepki, Trk entelekteller iin nemli rnek oluturmu; onlar da Saltanat ve Halifelie kar bu savam vermilerdi. Bylece Avrupann Aydnlanma deneyimi, Trkler iin nemli almlar getirmiti7. Bu deneyimler, onlarn dnyaya bak biimleriyle rten ekonomik sistem araylarnda bir lde etkili olabilirdi; ancak ekonomik koullar ve toplumsal geri kalmlk yine de yeni almlar getirmeyi gerekli klyordu. Mustafa Kemal Atatrkn Trkiyesinde Cumhuriyet yzn Batya evirmiti. Kurtulu Sava Bat lkelerine kar bamszl salamak iin veriliyordu. Ama bamszlk sonunda ulalmak istenilen, byk lde Batl devletler gibi bir devlet olmakt8. Bir baka adan Batnn deneyimlerinden yararlanmak, ayn zamanda Batnn saldrgan ynlerine kar direnebilmek iin de gerekli diye grlyordu. Bat uygarl dnda geri kalan ve bu geriliklerinde direnen toplumlar stn ekonomi ve teknoloji gleri tarafndan smrlmeye mahkm9 dular.Emperyalizm ile savatan yeni kan Trk devrimcileri bunun ekonomik ve diplomatik bir teslimiyet olmamas konusunda ok titizdiler10. Bu nedenle yeni rgtlenme ve sistem oluturma almalarnda Bat onlar iin nemli bir laboratuar gibiydi. Trk bamszlk savann zorunlu olarak smrgecilie kar verilmi olmas, Kemalistlerin yabanc sermayeye kar bir tavra kaymalarn gerektirmedi11. Cumhuriyet Trkiyesi ekonomik ve toplumsal sistemini Batya dnk bir biimde, Batl deerlerle oluturmaya alrken; kendi iinde bulunduu koullar da gz ard edemiyordu. lk araylar ve denemelerin ardndan, yeni bir sre ortaya kt: Dnya Ekonomik Bunalm... 2.2 Yeni Trkiyenin Devletilii: tatisme 1929 ylnda ortaya kan kresel krizin etkileri Bat dnyasnda olduundan ok daha fazlasyla Trkiyede grld. Trkiye bu byk ekonomik krizin iine, henz daha ekonomik sistemini tam oluturamadan girmi oldu12. Trkiye, btn dnyay sarsan ekonomik sorunlar yuma ortasnda hem ekonomik potansiyeli hem de edinmeye alt sistem asndan bir snavla kar karya kalmt. O, sknty yaarken, kendine zg bir ekonomik sistem oluturma abas iindeydi. Kuruluundan dnya ekonomik bunalmnn kaplar ald ana dek Trkiye, Osmanl Devletinin ekonomi politikalarn bir kenara brakarak pek ok alanda olduu gibi bu alanda da kkl deiikler yapmaya ynelmiti. Atatrk, ancak bu ekilde ekonomik bir kalknma yaplabileceini gryor; bunun iin bir zihniyet deiimini ngryordu. stelik bu deiimin halk kesimleri tarafndan da ben7 8 9 10 11 12 Ayrnt iin bkz.: Kemal Ar, Atatrk ve Aydnlanma, Yakn Kitabevi, zmir, 2009. lhan Tekeli- Selim lkin, 1929 Dnya Buhrannda Trkiyenin ktisadi Politika Araylar, Bilge Kltr Sanat yay., stanbul, 2009, s.33. Niyazi Berkes, Trkiyede adalama, (haz.: Ahmet Kuya),Yap Kredi yay., stanbul, 2003, s.525. Taner Timur, Trk Devrimi ve Sonras, mge kitapevi, Ankara, 2001, s.60. Yahya S. Tezel, Cumhuriyet Dneminin ktisadi Tarihi, Tarih Vakf Yurt yay.,stanbul, 2002, s.153. lhan Tekeli- Selim lkin, a.g.e., s.1.
277
Alev GZC
imsenmesi gerektii ortadayd. Ancak o zamana dein yaanan deneyimler yine de snrlyd. Dnya Ekonomik bunalm bir ekonomik sistem arayn zorunlu klmt. Trkiye, mevcut ekonomik dzeyi ve sermaye olanaklaryla, bu yartan baarl kabilmek iin planl bir ekonomik model arayna ynelmek, kaynaklarn verimli klmak zorundayd. Bu ise, lkenin btn olanaklarn devreye sokacak bir seferberlii gerekli klyordu. Btn bu kapsaml uygulamalara kendi iinde yer verecek bir ekonomik sistem aray, iinde bulunulan koullar nedeniyle gerekliydi. Btede grlen klmelere, mal alm ve satmndaki daralmalara ve lkeye giren sermaye akndaki kesintilere karn yine de kalknma iin gerekli yatrmlar yaplmal, istihdam olanaklar yaratlmal; lkenin refah dzeyi ykseltilmeliydi. Gemiin ac deneyimlerinin yaratt korku ile d borlanmaya temkinli yaklalyordu. Hesapsz kitapsz yaplacak d borlanmann, zamanla siyasi bamszl da nasl ortadan kaldrd yakn tarihte grlmt. Bu nedenle d borlanma, ekonominin kurallarna ve gcne uygun olarak yaplabilirdi. Bu nedenle Trkiyedeki bu ekonomik bak asyla ilgili olarak d basnda da yaplan ilk deerlendirmelerde bu ngrler dnya ekonomik bunalm sonrasndaki devleti yneliler olarak tanmlanyordu. Artk, 1932den sonra bu tr niteleme ve deerlendirmeler sk sk kaleme alnmaya balanmt. Yaplan yeni tanmlamalarda Trkiyedeki ekonomik model iin, devleti nitelemeleri yaplmakta tereddt edilmiyordu. Bu tanmlamalardan bir tanesi de 1934 ylnda La Republique gazetesinde Yeni Trkiyenin ktisadi Siyaseti balyla kmt13. Yazda unlar deniliyordu: Yeni Trk rejiminin esas karakterlerinden bir de tatisme (devletilik)tir Fakat bu deyimin anlam zerinde uzlamak gereklidir. Byk Millet Meclisi Mebusu Bay Reit Saffete gre devletilik millete en faydal verimlerin en ounu salamak iin zel ve genel karlar birletirmek amacyla devletin mdahalesidir14. Ancak dikkati eken nokta, bu tr deerlendirmelerde bulunan kiilerin, Trkiyeye zg devletilik yaplanmasna ekil veren ekonominin toplumsal ynne de yaplan vurguydu. Yeni Trkiye kendini devleti ve halk bir devlet olarak nitelendiriyordu. Bu politikann znde olabildii kadar ticari ak vermeden, dzgn bir mali sistem yaratmak bulunuyordu. Osmanl Devletinin knde, mali skntlarn ne denli rol oynad hafzalarda tazeliini koruyordu. Mustafa Kemal Atatrk, devletin kurucusu ve rejimin ncs olarak; lkenin mali durumu dzen ve gven zerine kurulmutur. Devleti ve halk olan bir ynetim ve ekonomi yaamnda hazinenin gc ve dzeni balca dayanaktr15 diyordu. Bu sz, yeni ynetimin, devleti ve halk ilkeler dorultusunda, hedeflerine ulaabilmesi iin, dzen ve gvenlik iinde ykselmesi gerektiini anlatyordu16. Trkiye salam bir ekonominin, gelecein en nemli gvencesi olduunun bilincinde olarak, hzl kalknmaya nem vermeliydi. Hzl bir kalknma srecini balatabilmek iin, snrl sermaye ortamnda, ister istemez devletin yatrm alanlarna kendi sermayesiyle girme zorunluluu vard. Bylece yeni dnem, ekonomide devlet mdahalesini gerekli klan bir dnem olmutu17.
13 14 15 16 17 Uurlu, a.g.e., s.240. A.g.e., s.240. BCA, 490.01.1449.1.6. BCA, 490.01.1449.1.6. Yksel lken, Atatrk ve ktisat, Bankas Kltr yay., Ankara, 1981, s.30.
278
Bu alm, yalnz bir i sorun deildi. O tarihlerde dnya, Bat merkezli bir kapitalizmin yan sra, yaylmac eilimi olan bir kolektivist sistemin kuruluuna ve ileyiine de tank olmutu. Sovyetler Birlii, kat bir devletilik sistemi uyguluyor, proletarya snfnn egemenliine dayanan bir komnist yaam ve siyaset anlayn yerletirmeye alyordu. Hatta bu gelimeler, Batda belli bir rknt ve tedirginlikle de karlanyordu. Pek ok evrede, Doudaki bu gelimenin, Batdaki kapitalizmin sonu olduu inanc yerlemiti. Dnya bu tr tedirginlikler iinde, gelecekte derin ekonomik krlmalarn ve ayrllarn da yeermeye baladna tank olmaktayd. Batnn kapitalizmi ile Dounun kolektivizmi arasnda skp kalm Trklerin nasl bir ekonomik model zerinde duracaklar ve nasl bir yol izleyecekleri ister istemez, ilgileri ekmekteydi. Trkiye, 1923 zmir ktisat Kongresi ile birlikte, kimi ncelikleri ortaya koymu, kendince bir Misak- ktisadi yaynlamt. 1923 ylndan sonraki be yl, bir deneme yanlma dnemiydi. Batnn liberal deerleriyle rten bir ekonomik yap arzusu olmakla birlikte, ksa srede bunun yeterli sonular dourmayaca grlmt. Ar geri kalmlk ve ada uygarlk dzeyine ulama lks, bir eliki yaratyordu. Bu nedenle, neredeyse alara dayanan geri kalmlk kaderini bir byk srayla kapatmak gerekliydi. Bu abalar, ite Dnya Ekonomik Bunalmnn ortaya kmasyla byk bir darbe yemi oldu. Bu ekonomik bunalmla birlikte, reten kesimler byk bir ekonomik kayba uramlard. 2.3 Dnya Ekonomik Bunalmnn Trkiyedeki Etkileri ve Yabanc Kamuoyu Trkiye, dnya ekonomik bunalmyla birlikte kendi ekonomisine birden bire binen ar yk, tarmsal retimden elde edecei kazanla amaya alyordu. Sermaye snrlyd. Bu nedenle de ekonominin karlat yeni zorluklar amada para olanaklar yeterli deildi. Bu yatrm alanlarnda ksnt yapmay zorunlu klyordu. Snrl sanayi ve finans sektr, bunu gerektirmekteydi18. Ekonomik skntnn ilk dalgalar altnda ekonomik gstergelerde hzl bir dme yaanm, toplumsal sorunlar arlamt19. Ekonominin verilerindeki geriye gidiler, Trkiyede uygulayc konumunda olan hkmetin acilen konuya el atmasn gerekli klmt. 1929 Dnya Ekonomik Bunalm ile birlikte Trkiye, ekonomiye devletin mdahalesini ngren bir sisteme ynelmiti20. Dnya Ekonomik Bunalm, Amerika Birleik Devletlerindeki borsa krizi ile balamt. Amerika kamuoyu, hem kendisi ekonomik skntlarn penesinde kvranrken, hem de dnyadaki olaylar yakndan gzlemliyordu. Newyork Times gazetesi, 15 ubat 1930 tarihinde Trkiye zerine yaynlad bir yazda, Trkiyede karlalan bu yeni durumu ele alyordu. Gazete Mustafa Kemalin Trkiyede ticareti canlandrmak iin yapt almalara deinmekteydi. Yaz Lucille Saunders tarafndan kaleme alnmt. Habere gre dnya ekonomik bunalm Trkiyede etkisini 1929 ylnn Aralk ayndan itibaren gstermiti. Trkiyede ticari yaam,
18 19 20 lhan Tekeli- Selim lkin, a.g.e., s.2. Detayl bilgi iin bkz. Alev Gzc, Bir ntiharn Sosyo-Ekonomik Arka Plan: Dnya Ekonomik Bunalmnn zmir rneinde Gndelik Yaama Yansmalar, ada Trkiye Tarihi Aratrmalar Dergisi, C.VI, S.14, 2007/Bahar, s.s.85-102. lken, a.g.e., s.32.
279
Alev GZC
tedaviye muhta bir hasta biiminde tasvir edilmekteydi21. Ancak bu hastaln tedavi edilmesi iin, Mustafa Kemal Paa, -yani Yeni Trkiyeyi kuran nder- aralksz olarak ekonominin grntsn inceliyor ve kimi araylar peinde bulunuyordu. Yazara gre, Mustafa Kemal Paa hi ara vermeden otuz alt saat boyunca bir masann banda oturmu ve iktisadi konular incelemiti. Bu sre bitmi, yalnz bir gecelik dinlenmeden sonra, yine incelemesini srdrmt. Yazar yle diyordu: Trkiyede Cumhurbakan Bir meseleyi zmeyi kendisine grev edinirse ne zaman ve nede almay esirgemeden durmakszn kendi istirahatna bile nem vermeden sorunun zmne urard22. Lucille Saunderse gre; Cumhurbakan Mustafa Kemal Paa, her zaman, verilen her trl mcadelenin en nndeki kiisiydi. Onun iktisadi konular zerinde inceleme yapmas yazara gre Trkiye iin olduka nemliydi. Dnya ekonomik bunalmnn etkisinin grlmeye balad 1929 ylnn Aralk ayndan beri Trkiyede iktisadi yap adeta bir l sessizlii iinde bulunuyordu. Ekonomik kalknmada bir yardmc unsur olarak grlen yerli mallarnn kullanlmasnn karsnda tccarlar Avrupaya siparilerde bulunmaya cesaret edemiyorlard. Yazara gre; Trk hkmetinin onlara pek de olumlu bakmad ortadayd. Trkiyenin dardan satn almay durdurmasnn yalnzca lkenin sanayi mallarna olan ihtiyalarn arttrdn belirtiyordu. Yerli mallar ise gereksinimlere tam olarak yetmiyordu. Bu nedenle Trkiyenin ekonomik mcadelesi, kimi fabrikalarn etkinliini artrmak biiminde sryordu23. Trkiyede bankalar tccarlara ynelik kredi oranlarn dnerek, temkinli olma yoluna gitmilerdi. Bu tavr, ticari olarak skntlar da yannda getirmiti. Trk maliye kurumlar tarafndan iftilere ve kk fabrika sahiplerine bor verileceinin sylenmesine ramen bunun henz gereklemedii grlyordu. Trkiyenin borlanarak, iinde bulunduu ekonomik sknty amaya alaca sylentilerinin de ortalkta dolat vurgulanmaktayd. Trkiyede hkmet yetkililerinin yabanc yardm olmadan ekonomik skntlara are bulacaklar eklindeki iddiasnn pek mmkn olmayaca yazarn yorumlarnda anlalyordu24. Yazda, Trkiyede bir devlet bankasnn etkisinin byk bir ilgi ile beklenildii belirtilmekteydi. Bu konunun meclis tarafndan ele alnmas umuluyordu. Sz geen dnemde bir Amerikan grubunun Trkiyede nemli maden ayrcalklar almak peinde olduu bilgisi verilmektedir. Konu Trkiyede kabinenin de gndemine gelmiti. Uzun zamandan beri kimliklerini gizleyerek Trkiyede olan bu Amerikan grubunun nerisine mecliste baklaca bilgisi aktarlyordu25. Haberden anlaldna gre, Bat kamuoyunda, bu skntl dnemde Trkiyenin nemli tasarruflara gittii saptamas yaplyor; ardndan da belki de madenlere ynelik bir imtiyaz beklentisi dillendiriliyordu26. Trkiye ise, Bat kamuoyunda kendisi zerine yaplan bu tr yorumlar dikkatle inceleniyordu. Toplanan yazlar, elilikler araclyla Babakanla kadar iletilmekteydi. Dnemin Matbuat Genel Mdr tarafndan Baveklete yazlan bir
21 22 23 24 25 26 BCA, 030.10.166.153.5.1930. BCA, 030.10.166.153.5.1930. BCA, 030.10.166.153.5.1930. BCA, 030.10.166.153.5.1930. BCA, 030.10.166.153.5.1930. BCA, 030.10.166.153.5.1930.
280
baka yazda Londra ve Berlinde kan kimi gazetelerde Trkiye ile ilgili haberler rapor edilmiti27. Bu yazlarn en ilgin olanlarndan biri Dr. Wilhelm Feldmann tarafndan Kemalin En Zor Savam- ktisadi Bamszlk balkl yazyd28. Vossische Zetiung gazetesinin 3 Nisan 1930 tarihli nshasnda yer alan bu makalede Trkiyenin ekonomik durumunun deerlendirmesi yaplyordu. Trkiyenin bir sreden beri ekonomik bunalmn etkisi altnda olduu vurgulanarak Kemalistlerin ekonomik bunalmla savaarak, ekonomik bamszlklarnda nemli bir snav verdikleri vurgulamas yaplyordu29. Yazya gre Trkiye oka zamandr bir ekonomik bunalm iindeydi. Trkiye bu durumu bir sre kabullenmeyerek inkr etmi, grmezden gelmiti. Bu ekonomik skntyla mcadele grevi de Mustafa Kemal tarafndan 1921 ylnda Anadolunun bamszlk mcadelesinde olduu gibi smet Paaya verilmiti30. Ancak gazeteye gre ekonomik grler zerine Ankarada bir uzlama salanabilmi deildi. Ankarada bu konudaki grler, birbirinden olduka uzakt. Bunun iin gazete kimi rnekler de veriyordu. Trkiye Hkmetinin grne gre, maliyenin bir dzene girmesi iin, ncelikle Osmanl Devletinden kalan borlarn ertelenmesi gerekiyordu. Bunun iin Duyun-u Umumiyi yeleri bu konuda bir bor szlemesi yaplmasn yeterli gryorlard. Ancak yine bu Borlar daresi, slahat grevini bir yabanc maliye uzmanna vermeyi nermekte ve Trkiye memuriyetinde bulunmak koulu ile mali durumu inceleme ve slah etmek zere nerilerde bulunmasna rza gstermekteydi31. Bu rapora gre stanbulda ekonomik mcadele Trk Lirasnn kuru etrafnda devam etmekteydi. stanbul Milletvekili olan ktisat Encmeni Ktibi Umumisi Nurullah Esat Beyin Almanyada eitim grm olmas ve bu srete Almanyadaki enflasyon dnemlerine tanklk ettii imdi Trkiyede Almanyada ad geen dnemde alnan nlemlerden daha ileri bir nlem srecinin yaand belirtilmiti32. 1930lu yllarda smet Paa ve onun evresindekilerin zellikle tarm alanndaki politikalaryla Ankara ve dier vilayetlerdeki yerli retimde art beklentileri yaratt belirtiliyordu. Mustafa Kemal Paann partisindeki ar isimler arasnda dnsel anlamazlklar olduu grlyordu. Ancak bu dnce karmaas ortasnda yine de taraflardan birisi basknd. Bu baskn dnceye gre, Trkiye bir tarm memleketiydi. Dolaysyla tarm, btn lke ekonomisinin temelini oluturmaktayd. Dolaysyla btn ilgi ve zen, tarm sektrne yneltilmeliydi. Yaznn en nemli noktas ise yleydi: Yabanclarn doal olarak istedikleri bor gvencesi, Trklere hemen eski Osmanl Padiahlndaki yabanc egemenliini ve kapitlasyonlar anmsatyor. te drt sava geirmi olan bu yoksul lkenin yabanc parasna bavurmakszn nemli imendifer ve yeni bir bakent yapmasn, ordu ve donanmasn yeniden dzenlemesi ancak bundan ileri gelmektedir. Bundan dolay bir bunalmn ortaya k zaten kanlmaz bir durumdu. Trkiye siyaseti i banda bulunanlarn yapmakta olduu bu deneyimler sonucunda u gerei anlayacaktr ki; ekonomik ulusuluk byk tehlikeleri kendi iinde barndrmakta olup ada bir ekonomi siyaseti her yerde olduu gibi ulusal bamszl btnyle korumak kouluyla burada da izlenebilir33.
27 28 29 30 31 32 33 BCA, 030.10.133.959.5.1930. /BCA, 030.10.166.153.10,1930. BCA, 030.10.133.959.5.1930. /BCA, 030.10.166.153.10,1930. BCA, 030.10.133.959.5.1930. /BCA, 030.10.166.153.10,1930. BCA, 030.10.166.153.10,1930./BCA, 030.10.133.959.5.1930. BCA, 030.10.166.153.10,1930. BCA, 030.10.166.153.10,1930. BCA, 030.10.166.153.10,1930.
281
Alev GZC
Trkiyenin yakn komusu Yunanistan da benzer skntlarn iinde urayordu. Yakn tarihlerde iki ulus, nemli bir savan iinden kmlard. Dmanlk hislerinin yerini artk dostluk ve dayanma sreci almt. Yunanistan basn da Trkiyedeki bu gelimeleri yakndan izliyordu. Atinada kan Katimerini gazetesinde Trkiyenin ktisadiyat Fena Vaziyettedir balkl bir haber yer alm ve bu habere gre de Trkiyede zabitlerin maalarnn verilemedii yazlmt. Haberde, Ankaraya giden Osmanl borlar alacakllarnn Parise dnmek zere hareket ettikleri ve oradaki alacakllara Trkiyenin toplumsal ve ekonomik durumu zerinde edindikleri izlenimleri ve inceleme sonularn aklayacaklar anlatlyordu. Yerinde yaplan bu incelemelerde, Trkiyenin ekonomik durumu pek kt olarak saptanmt. Buna delil olan olay ise, subaylarn maalarnn verilememi olmasyd. Dier yandan da her gn tccar ve eitli giriimcileri hkmetin pek ok abaya karn kurtaramamasyd. Bunlar, bunalmn ne denli derin olduunu gsteriyordu 34. Trkiyedeki iktisadi mcadeleyi konu alan ancak biraz daha olumlu bir bak asyla sunulan bir baka makale de Trkiyenin komusu Irakta ElIrak gazetesinde yer alm ve Trkiyenin Badat eliliince tercme edilerek baveklete sunulmutur35. 15 Ocak 1930 tarihli El Irak isimli gazete makalesine Gen Trkiyede ktisadi Uyan baln atmt. Yazya gre, Dou toplumlar her geen gn hayat ve uyana dair bir rnek gsteriyordu. Her geen gn Dou ilerleme kaydetmekteydi ve bylece gelecee doru hrriyet iinde hareket ediyorlard. Bunlardan bir tanesi de Trkiye idi36. Trkiye Batnn basksndan kurtulmak iin alan bir lkeydi. Bunun iin aba gsteriyor ve ura veriyordu. Dou ve Bat lkeleri arasnda ykselen ve her sorununu halleden bir yn vard. Trkiyenin byle bir baary hayata geirmesinde uygulad kararl programn etkisi olduu ifade ediliyordu. Trkiyenin yapt i dzenlemelerle tarih akn deitirmi ve kendisi ile gemii arasna olduka uzun bir mesafe koymutu. Bylece O yeni bir Millet yaratmay baarmt. Mukaddes olarak ifade edilen siyasi mcadeleden sonra Trk Milleti ile hkmetinin dikkate ald en nemli sorunun iktisadi konular olduu zerinde durulmaktayd. Hatta bu durum iktisadi uyan olarak da belirtiliyordu. Trkiye Hkmetinin tamamen uyand ve her sorunu gerektii gibi nemle inceledii saptamas yaplyordu. Trk hkmetinin uygulad programn baarl bir program olduu belirtilmekteydi. Zamanla bu planl uygulama Trk hkmetini baarya gtrmt: Trkiye Hkmetinin, i bu tarz hareketi ayan takdir ve hrmettir37. Irak gazetesinin yorumlarnda, Trkiye gsterdii kalknma baarsyla, btn Dou lkelerine en byk rehber olarak gsterilmektedir. Gazetede yer alan haberin son ksmnda Trk Parasnn deerinin dmesiyle kurulan Milli ktisat Cemiyetinden sz edilmekte ve bu cemiyetin Trk Halknn gvenin kazanm bir cemiyet olduu zerinde durulmaktayd. Milli ktisat Cemiyetinin bakan Byk Millet Meclisi Bakanyd. Milletvekillerinin bir ksm ve iktisat uzmanlar bu dernee ye olarak katlmlard. Cemiyetin halk iktisadi konulara uymaya ve yabanc mallarn kullanmak yerine yerli mal kullanm tevik etmeye alt grlyordu.
34 35 36 37 BCA, 030.10.136.977.19,1930. BCA, 030.10.166.153.6.1930. BCA, 030.10.166.153.6.1930. BCA, 030.10.166.153.6.1930.
282
Milli ktisat Cemiyeti, Trkiyenin siyasi uyannn doal ve yksek bir sonucu olan iktisadi gayretin en ak gstergesi olarak gsterilmiti. Gemite Trkiyenin israfta ok ileri bir lke olduunu yazan El Irak gazetesine gre saltanat ve o dnemin hkmetleri bu israf yapanlarn banda geliyordu. Bu nedenle de Osmanl hazinesi her vakit bo ve fakir olmutu. Borlanmalar o gne kadar gerek Trkiye ve gerek Trkiyeden ayrlan lkelerin omuzlarnda bir yk olarak bulunuyordu. Ancak bugnk Trkiyenin zellikle iktisadi konularda tedbirli olduu grlyordu. Bu konuda alnan kararlara titizlikle uyulduu da dile getirilmekteydi38. Bata Cumhurbakan Mustafa Kemal Paa olmak zere hkmetin iktisadi konularda her trl atlm yapt ve bir anlamda iktisadi taassupla mcadele ettikleri ifade ediliyordu. yle ki, Mustafa Kemal Paa, kimi tketim alkanlklarn bile deitirmiti: Gazi hazretleri ay ve kahve kullanmasn brakarak onlarn yerini alacak olan yerli rnler kullanmaktadr. Gazi hazretlerinin saray, iktisat ve tedbirlere en parlak bir rnektir. Devlete i ilerini ynetmekte, bu saray en iyi ve gvenilir rehberdir. Gazi iinde az hademesi olan basit bir sarayda yaamaktadr. Kendisinin yaamyla Ali Osmann yaam biimi arasnda gayet byk bir fark vardr. Gazinin harcamalar ayda bin ngiliz lirasndan fazla deildir ve bu harcamalarnn byk ksmn hayr ve sadaka yolunda sarf etmektedir. Gazi yaaynda basit bir Trktr. Riyaseti Cumhurun gerektirdii baz gsteriler olmam olsayd, Gazi o Cumhuriyet iinde, yaaynda, en basit bir Trk olurdu39. Bylelikle tm Dou dnyasna rnek gsterilen Atatrk, bir lkenin lideri olmasna karn, mtevaz yaam ile rnek alnmaya deer bir duru sergiliyordu. Trkiyede devleti ynetenler lkede yaplan dzenlemelere bal kalarak topluma rnek oluyorlard. Hkmet bunun iin toplumun gvenini kazanm ve milleti yeni medeniyet meydanna hrriyete ve istiklale getirebilmiti. Irak ise Trkiyeden kopmu bir parayd. Trkiyeye birok ahlaki ve geleneksel balarla balyd. Irak Trkiyenin bu uyanndan ders almas gereken bir lke olarak tarif ediliyordu: Biz bugn, yoksuluz ve mali bir kriz geirmekteyiz. Hkmet buna bir are bulmak istiyorsa, Trkiyenin hareket biimi izlenmelidir ve mmkn olduu kadar yabanc mallarndan uzak durarak, yerli mallar kullanalm. Fakat maalesef biz ne hkmetimizde ne de halkmzda bu hisleri gremiyoruz. Trkiyenin bu iktisadi uyan bunlara en iyi rnek olmasn dileriz40. Irakta ad geen gazetede kan makaleye bakarak Ortadou lkelerinin pek ounda, hem yeni bir iktisadi program uygulamaya alan Trkiyeye hem de Mustafa Kemal Paaya kar olduka olumlu bir bak biiminin olduu anlalyordu. Asl nemlisi Trkiyenin kendi bana ayakta kalmaya alan bir lke olarak mutlaka rnek alnmas gerektii gerek devlet byklerinin tutumlar asndan gerekse uygulanmaya allan iktisadi kalknma program asndan son derece nemli bir alglamadr. Trkiye kendi ekonomik yapsna ve buna dnk oluturduu stratejilere yn verdike, hem darda hem de ierde bu konu ile ilgili Trkiye deerlendirmeleri yaplyordu. Bu deerlendirmelerde, lkenin, baka lkelerle son dnemlerde arasnda oluan gelimilik, sistem ve strateji farkllklar inceleme konusu oluyordu. Journel de Montreux gazetesinde yer alan bir yazda da Trkiye pek ok farkl
38 39 40 BCA, 030.10.166.153.6.1930. BCA, 030.10.166.153.6.1930. BCA, 030.10.166.153.6.1930.
283
Alev GZC
ynden ele alnm ve Yeni Trkiyenin yaratcs olan Mustafa Kemalden vgyle sz etmiti: Kemalist Trkiyenin abuk kalknmas, harp sonras tarihi iinde hayret verici bir hadise olarak kalacaktr. Unutmamal ki Mustafa Kemalin Trkiyesi her eyi yeni batan yaratmak mecburiyetinde idi. Kanl mcadeleler neticesinde harpten ok bitkin kmt. Srekli budamalardan sonra elinde yalnz bir Anadolu kalmt. Anadolu ise ok eski devirlerin sosyal formu iinde, siyasal birlikten mahrum, derebeylerin nfuz ve keyiflerine terk edilmi bambaka bir devir hayat yayordu Demiryollar, hemen hi denecek derecede idi. Kltr bakmndan vaziyet ayn fakirlikte bulunuyordu. Maarif yeniden kurulacakt. Orta ve yksek tahsil esasl surette slaha muhtat. Btn bunlar bir irade ve deha adam baard. Trklerin gazi adn verdikleri adam Trkiyeye yalnz siyasi istiklalini vermekle kalmad, o tam manasyla ve her eyi tamamen yep yeni bir devlet, Trkiye Cumhuriyet devletini yaratt. Bu devleti tekilatlandrd, modern bir form verdi, salam bir politika temeli kurdu ve uza gren azimli bir aile babas gibi kendi yaratt devleti idare etti41. rnein Manchester Guardian gazetesinde kan Yeni Trkiye adl bir yazda Trkiye komularyla ekonomik konular ynnden karlatrlmaktayd. lke 1933 ylnda nemli bir iktisadi gelime gstermiti. Bu durum, Yunanistan, Romanya, Sovyet Rusyann aksine, bir ilerleme yaratmt. Geen alt yl iinde ahalinin yabanc bankalara ve birok milli bankalarda biriken tasarruflarn 6 milyon liradan 40 milyon liraya kard vurgusu yaplmt. Bu durum lke iindeki sermayeyi yararl biimde kullanmann yntemini getirmiti42. Hkmetin at iktisat mcadelesi, yalnz bir propaganda olay deildi. Yeni bir ekonomi zihniyeti yaratmt. Bu gelime hkmeti halkn bankalarda biriken paralarn koruma ve banka ilemlerini sk bir denetleme uygulamasna yneltmiti. Bunun iin de yeni bir yasa karma zorunluluu domutu. Ancak, o zamana dek Trkler tarafndan ynetilen bankalar gven duyulmaya laykt. Artrlan, yani tasarruf edilen paralar biriktirilince Trkiyede ilk olarak sanayinin gelimesinde etkili olmutu43. Yerli sermaye ile bankalarn giriimleriyle byk kk 20 kadar fabrika olutu. Bu fabrikalar genellikle ipek, ikolata, ksele, kundura, imento ve ivi fabrikalaryd. Ayn zamanda hkmetin eker fabrikalar da vard. Yaknda Sovyet uzmanlarnn yardmyla yeni fabrikalar da kurulacakt. Bunlar, kredi ile alnm Sovyet yapm makinelerle ileyeceklerdi. Son zamanlarda rekabet bir tehdit halini almt. Hkmetin onay ve izni salanmadan yeni fabrika almasnn yasaklanmas konusundaki mdahalesine karn, yeni sanayiye girien birok Trk sermayedar zengin olmulard. Bu sanayi geliimi ayn zamanda stanbulda, zmirde ve eitli kentlerde lks apartmanlar inasnda byk bir gelime yaratmt. Yalnz stanbulda 200.000 kiilik oturmaya uygun lks binalar yaplm ve geen sene iinde hepsi de insanlarla dolmutu. Korkak sermayedarlar gelir getirir binay en iyi yatrm sayyorlard. Ayn zamanda geim endeksi azalm; birok yerde etin yarm kilosu 3 peniye inmiti44. Bu Trkiye halknn dnya bunalmn btnyle hissetmedii anlamna gelmiyordu. Aksine hkmetin gelir gereksinimini tatmin iin btn maalara ve cretlere konulan son derece ar zel bir maliyette vergiler varken, maa ve cretler
41 42 43 44 Uurlu, a.g.e., s.s.344-345. BCA, 030.10.166.154.5.1933. BCA, 030.10.166.154.5.1933. BCA, 030.10.166.154.5.
284
yzde yirmi ila krk drlerek verilirken; doal olarak sknt da kanlmazd. Ancak dikkati eken konu; ina edilen btn lks apartmanlarn bu maalar alan kiiler tarafndan derhal tutulmasyd. Gerek uydu: Halkn ve Ankara ileri gelenlerinin, iktisadi ve mali ynetime kar yine de gvenleri vard. Bu gvende hakllk da grlyordu. Kambiyo kurlar sabitti. Bu kurlar, zenle Cumhuriyet Merkez Bankas tarafndan belirlenmiti45. hracatn deeri, 1931 ylna oranla 32.000.000 Trk liras dm olmakla birlikte; hacim olarak artmaya devam etmi; yl ncesinin 670.000 tonilatosuna oranla, 1932de 950.000 tonilatoya kmt. Hkmetin gsterdii en nemli baar, borlarn dzenli deyebilmesi ve bunu bir dengeye balayabilmesiydi. Genel borlar iinde Trkiyenin hissesi 1928de uzlald gibi, 107.600.00 Trk liras iken, bu para senede 1.500.00 altn TL taksitlerle denecekken, imdi bu bor, 8.000.000 altn Trk lirasna ylda 700.000 lira taksite indirilmiti. te bu Trkiyenin dengeli deme biimini sonu olarak dzeltmiti. Byle oranla lehte bir durumda hkmetin ilk serbest milli borlanma iin imar almamalarna yardm etmesi konusunda halka bavurmas da doal grlyordu46. 12.000.000 kt lira bor yaplacakt. Senede yzde yedi faiz ve amortismanlyd. Bu para Ergani madenlerini Mersine balamak iin 88 km.lik bir hat yapmna harcanacakt. Bu hat, pek zengin olan Ergani yresinin ve madeninin geliimini salayacak bakr pazarnda hkmete byk kar ve kar kazandracak diye dnlyordu47. Bu alglamalar, yalnz Bat basnnda deil, Arap dnyasnda Trkiye ile ilgili olumlu bak alar yaratyordu. rnein; Msrda Essiyasiye gazetesi bunlardan birisiydi. Bu gazete Ahrar- Desturin Frkasnn yayn organyd. Sz konusu partinin, Msr kamuoyunda dncelerini yayyordu. O zamana dek, dnyadaki ekonomik olaylar ele alrken, Trkiyedeki ekonomik ve mali durumla ilgili pek olumlu grler ortaya koymuyordu. Ancak 16 Haziran 1930 tarihli saysnda uzun bir makale yaynlayarak, Trkiyedeki mali ve ekonomik durumla ilgili bilgiler veriyor ve bu dnemde Trkiyedeki gelime ve icraatlardan vgyle sz ediyordu. Kahire eliliinden bu konu nemle Baveklete aktarlmaktayd48. Gazete sz konusu yazsna Trkiye ve stikraz baln atmt. Gazete alt balna; Hkmetin ktisadi Politikas; Mali Buhran Halledilmek zeredir yazsn koymutu. Byk millet meclisinin son oturumlarndan birinde; rvet yasas projesinin tartmas srasnda cesur bir Trk mebusunun; lkede gl bir nefret ve gittike oalan bir memnuniyetsizlik ruhu olduunu belirttiini haber veriyordu. Toplumda bireylerin yoksulluk yk altnda etin bir yaam srd halde, hkmet memurlarnn bolluk ve mutluluk iinde hayatn srdrdn; emlak ve arazi sahibi olduklarn sylediine vurgu yapyordu49. Bu habere gre milletvekili; memurlardan kukulanmaktayd. Zengin Ankara memurlarnn Byk Millet Meclisi iinde sylenen bu cesur szlerin, meclis dna yaylmas ve basna dmesi mevcut ynetimin kurulmasndan beri Trkiyede misli grlmemi bir sorun olduu belirtiliyordu. Bu durum, her
45 46 47 48 49 BCA, 030.10.166.154.5. BCA, 030.10.166.154.5. BCA, 030.10.166.154.5. BCA, 030.10.166.153.13.1930. BCA, 030.10.166.153.13.1930.
285
Alev GZC
gn daha kt bir duruma giren iktisadi bunalmn sonucuydu. Bununla birlikte ayn zamanda hkmetin ekonomik durumu hzl biimde zmlenmesi iin de faaliyete ynelten bir etken olmutu. Trkiyede ekonomik bunalm u noktaya varmt: Srekli olarak deme yapmayacan syleyen hkmet, sonunda bir deme szlemesi yapmaya zorunlu kalmt. Trklerce u gerek iyi anlalmt: Ekonomik durumun gelimesi iin her halde bir d yardma muhtatlar50. inde rpndklar ekonomik buhrann ortadan kalkmasna bir are bulmadklar takdirde, geen on yl iinde kazandklarn da kaybedeceklerdi. Bunun iin, hkmet memleketin tarm, sanayi, ticaret durumunun gelimesine ve devlet gelirlerinin artmasyla mali durumun belirlenmesine almak ve 15 yl iinde uygulanmak zere bilimsel bir proje hazrlamakla urayordu. Hkmet ekonomik durumdan, toplumun honut olmadn biliyordu. Ancak durumu dzeltecek olanaklara sahip olduundan dolay, bu honutsuzlua bir neden de grmyordu. Hkmetin ileri gelenleri, cumhuriyet hkmeti, saltanat hkmetinin tuttuu ayn yolu tutmak ve bu biimde yanllklar sonucunda mali ykm uurumuna yuvarlanmak niyetinde bulunmadn sylyorlard. Bununla birlikte ticari ve ekonomik dengenin eskisinden daha ok olumlu bulunduu kukusuzdu. Devlet bankasnn kurulmas iin kendileriyle mzakere etmek zere hkmet tarafndan arlan yabanc uzmanlar bile ekonomik durumun yuvarland uurumdan kurtarlmas iin seri ve gl nlemler alnmamas halinde lkenin harap olacan sylyorlard. Bundan Cumhuriyet hkmetinin de, saltanat hkmetinin de izledii yolu tutarak, ksa admlarla kesin olarak bir iflasa yrd anlam kmazd. Ankara hkmeti lke iin pek doru bir mali yntem ortaya koyan, yalnz kuramsal deil, uygulamal bir biimde de btesini dzenleyebilen, vergilerden elde edilen gelirini oaltan, reticilerin birok ar ykleri kaldran, sermayedarlarn basksna boyun emeyen srf kendi ve vesayeti ile birok faydal ve pek deerli iler yapabilen ilk Trk hkmetiydi. Bu hkmet lkenin mali durumunu tespit ve varidatn artrmak ynnde on seneden beri etin uralarda bulunmutu. Bu hkmet byk ve lks saraylar ina etmiyordu51. Memleketin refah ve saadetini temin etmek amacyla demiryollar, oseler, kprler yapyor; araziyi tarma uygun bir hale dntrmek iin sulama politikalar uyguluyor; toplumu hastalktan kurtarmak iin lkedeki bataklklar kurutuyor; lkenin retim yeteneini artrmak iin daha yzlerce yararl ilere para harcyordu. O halde memleket neden harap olmak tehdidine maruz bulunuyor ve niin korkun bir bunalm geiriyordu? Bunun nedeni de uydu: Trkiye pek geni ve muazzam bir imar programn bakasnn mali yardmna muhta olmadan, srf kendi aralaryla baarmaya kalkmasyd. Avrupa sermayedarlarna teslim olmadan, Yeni Trkiyenin gelime ve ilerlemeye doru yrmeye gc olduunu dnyaya gstermek iin bu hareketi dzenli olarak izlemiti52. Geen on yl lkenin gcn ve yeteneini denemek ve ayn zamanda baarlan ileri dnyaya gstermekle gemiti. Trkiye bu hareket ekliyle sanki Avrupallara unu demek istiyordu: Gryorsunuz ya; Trkiye sandnz gibi deildir. Biz mali, iktisadi ve bayndrlk ve dier vastalar renmeye yetenekli; gven ve itimada laykz. Memleketimizi sermayenizin kullanm iin hazr hale getirdik. Gelime ve ilerleme devam etmemize artk yardm ediniz ki Trkiye doal
50 51 52 BCA, 030.10.166.153.13.1930. BCA, 030.10.166.153.13.1930. BCA, 030.10.166.153.13.1930.
286
kaynaklaryla layk olduu dzeye ve yeni hkmetin yksek baarlar ve inklbn ahaliye balad yeni ruh araclyla dnyann zengin memleketlerinden birisi olsun53 Trkiye hkmeti ite bu yolla gerek dorudan doruya ve gerek bir aracyla bor szlemesi isteinde bulunmaya balang olmak zere, aada sz edilen faaliyetlerde bulunmutu. 25 milyon liralk bir bor iin Trkiye hkmeti ile cereyan etmekte bulunan mzakerenin sonunu izleyen srete dorudan yaplan 5 milyon liralk bortan baka 40 milyon ya da 50 milyonluk bir bor alm daha yaplacakt54. Demek ki iktisadi durumun balayan geliimini ynetmek ve mali durumu sabitlemek iin hkmet kesin kararn vermi oluyor. Yaplacak borlanma ekonomik bir borlanmayd. Yani alnacak para yalnz mali bunalm ortadan kaldrmaya deil, ekonomik ileri baarmaya ve ulusal servetin gelimesi ve ilerlemesine harcanacakt. Hkmet on be senede bitmek zere ekonomik bir proje hazrlamt. Bu sre iinde ktisat Vekleti hkmetin en nemli bakanlklarndan biri saylacakt. ktisat Projesi tarmsal, sanayi ve ticari alanlar btn ayrntlarna varncaya dek geniti55. Yine Kahirede yaymlanmakta olan Elmukattam gazetesinde Trkiye hakknda u balk atlmt: Trkiyenin Emsalsiz Kalknmas56. Yaznn geri kalannda ise btn Dou uluslarnn I. Dnya Sava sonrasnda medeniyet sahasnda nemli gelimeler yapt syleniyor ama Dou uluslarnn ncs olarak ise Trkiyenin olduu vurgulanyordu. Avrupallarn hasta adam ve lm halinde adam diye adlandrdklar eski Osmanl mparatorluu byk, kudretli, neeli ve durmadan alan bir gen olmutur Asl ayan takdir olan mesele Trkiyenin yapt btn kalknmalarn kendiliinden ve hibir kimsenin yardmna muhta olmakszn yapmakta olmasdr Yeni Trkiye daha dorusu Kemalist Trkiyenin yapt ilerlemeler her sahaya ve her mesai ubesine amildir57 Sonu Yeni Trkiye hi phe yok ki Mustafa Kemalin bir eseriydi. Bu durum yabanc kaynaklarda farkl ekillerde vurgulanm ve Trk Devriminin; Mustafa Kemal Atatrkn eseri olarak tanmlanmasyla da ifade edilmitir58. Onun Trkiyede yaptklar Kemalist Rnesans59 olarak tanmlanmt. Bamszlk Savan Batya, Batnn saldrganlna kar vermi, bu savatan baaryla kmt. Ancak askeri anlamdaki bu baar, sorunlar btnyle zmyor, belki de gerek sorunlarla uramak iin nemli bir balangcn da nedeni oluyordu. Bu urann, zellikle ekonomik alanda yrtlmesi kanlmazd. Ancak, Trkiye kurulduktan be alt yl sonra btn dnyay saran ekonomik bunalm, onun zaten olduka zor olan ekonomik ykne, ok daha arlarn bindirmiti. Sermaye yokluu, deneyim eksiklii gibi nedenler, ok ey zerinde olumsuz etki yapabilecekti. Trkiye, geldii tarihsel izginin bir
53 54 55 56 57 58 59 BCA, 030.10.166.153.13.1930. BCA, 030.10.166.153.13.1930. BCA, 030.10.166.153.13.1930. Uurlu, a.g.e., s.219. A.g.e., s.s.219-220. Georges Duhamel, Yeni Trkiye: Bir Bat Devleti, (ev.: Can Ycel), Cumhuriyet yay., 1998, s.27. Jean Deny, a.g.e., s.15.
287
Alev GZC
uzants olarak, dnyada ekonomik, toplumsal ve siyasal blnmenin tam ortasnda kendine bir yol haritas belirlemeye alrken; onun ekonomik alanda ynelecei sistem, ilgi ve merakla bekleniyordu. Trkiye, Batya kar savarken, Batllar gibi olmaya alyordu. Yabanclar, Trkiyeyi eski Trkiyeden, yani Osmanl Devletinden ayrabilmek iin, Yeni sfat ile tanmlyorlard. Yeni Trkiyenin baars, eskisinin hatalarna dmemekten geiyordu. Bor iinde, srekli yabanc sermaye gereksinimi olan ve hep bte gelirleri ak veren Trkiyenin yerini imdi reten Trkiye alacakt. Ancak, yalnz retme azmi bu ileri baarmak iin yetmiyordu; bir sistem alglamas ve oluumunu belirlemek bu aamada kanlmazd. Yeni Trkiye Mustafa Kemalin Trkiyesiydi. Bunu gsteren bir rnek J.H.Waltonun 12 Eyll 1935 ylnda Daily Telegraph da Trkiye hakknda yazd bir yaznn baln Mustafa Kemalin Trkiyesi olarak belirlemesiydi60. Yazda, Atatrk, Trkiyenin ba olarak tasvir ediliyordu. Mustafa Kemalin Trkiyesi, Avrupann hasta adam olmak gibi irkin bir unvandan kendisini kurtarp, kendi kendisinin doktoru olmutu61.
60 61
Uurlu, a.g.e., s.190. A.g.e., s.190.
288
KAYNAKA I-Arivler Babakanlk Cumhuriyet Arivi II-Kitaplar ve Makaleler ARI, Kemal, Atatrk ve Aydnlanma, Yakn Kitabevi, zmir, 2009. BERKES, Niyazi, Trkiyede adalama, (haz.: Ahmet Kuya), Yap Kredi yay., stanbul, 2003. BORATAV, Korkut, Trkiyede Devletilik, mge Kitapevi, Ankara, 2006. DENY, Jean, Yeni Trkiye, (ev.: Sencer Kodolba), Cumhuriyet yay., 2000. DUHAMEL, Georges, Yeni Trkiye: Bir Bat Devleti, (ev.: Can Ycel), Cumhuriyet yay., 1998. GZC, Alev, Bir ntiharn Sosyo-Ekonomik Arka Plan: Dnya Ekonomik Bunalmnn zmir rneinde Gndelik Yaama Yansmalar, ada Trkiye Tarihi Aratrmalar Dergisi, C.VI, S.14, 2007/Bahar, s.s.85-102. GREW, Joseph C., Yeni Trkiye,( Trkesi Kadri Mustafa Oral), stanbul, 1999. KIRKPINAR, Leyla Trkiyede Toplumsal Deiim ve Kadn, T.C Kltr Bakanl yay., Ankara, 2001. LKEN, Yksel, Atatrk ve ktisat, Bankas Kltr yay., Ankara, 1981. TEKEL, lhan - LKN, Selim, 1929 Dnya Buhrannda Trkiyenin ktisadi Politika Araylar, Bilge Kltr Sanat yay., stanbul, 2009. TEZEL, Yahya S., Cumhuriyet Dneminin ktisadi Tarihi, Tarih Vakf Yurt yay., stanbul, 2002. TMUR, Taner, Trk Devrimi ve Sonras, mge kitapevi, Ankara, 2001. TURAN, erafettin, Mustafa Kemal Atatrk: Kendine zg Bir Yaam ve Kiilik, Bilgi yay., Ankara, 2004. Yabanc Gzyle Cumhuriyet Trkiyesi ( 1923-1938), (Ed.: .Anda UURLU), rgn yay., stanbul, 2003.
289
1929 DNYA EKONOMK BUHRANININ ALMANYADAK ETKS VE BU ETKNN ZMR FNANS PYASASINA YANSIMASI DEUTSCHE ORIENT BANK
Erdal NCE* zet
Birinci Dnya Savann sonucunda Almanya ile sava galibi devletler arasnda imzalanan Versailles Bar Antlamas Alman ekonomisinde byk bir sarsntnn yaanmasna neden oldu. Bu sarsntya 1929 Dnya Ekonomik Buhran da eklenince Alman ekonomisi, iflas etme noktasna geldi. Almanyann bu durumu, ksa zamanda, Almanyadaki tm sektrleri zarar eder hale getirdi. zellikle yatrm ve i piyasalarnn lokomotifi saylan bankaclk, bu buhrandan ilk nce etkilenen alan oldu. Mali buhran nedeniyle zarar eden kurulular, ayakta kalabilmek iin bankalardan kredi alma yolunu seti1. Ancak bankalar, bu taleplere karlk verecek para rezervlerini, ok nceden yitirmilerdi. Bir ou da batma tehlikesi ile kar karyayd. Alman Bankaclk sektrndeki bu kargaa, Trkiyedeki Alman bankalarnda da tm younluyla hissedildi. Bu hissedi, kendi i piyasasnda kurduu denge ile 1929 dnya ekonomik buhranndan en az etkilenmeyi planlayan Trk finans piyasasn zora soktu. zellikle, zmirde bulunan Deutsche Orient Bank bunalma ynelik reel politik nlemler almad iin, blge iktisadi hayatnn gerilemesine neden oldu. Bu gerileme, blgede iktisadi kresel tehlikenin tm younluuyla hissedilmesine ve ayrca blge finans piyasasnn hareket edemez hale gelmesine neden oldu. Bu makalede, Alman buhrannn k, bu buhrann 1929 Dnya ekonomik buhran ile birleerek nasl byd ve bu durumun zmir finans piyasalarnda yaratt mali bunalm incelenmitir. Anahtar Kelimeler: Deutsche Orient Bank, Finans, Banka, zmir, Ekonomik Buhran.
1 *
G. Schmlders, Alman Vergi Sistemi, (ev.: . Hakk lkmen), Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, C.VIII, S.1, 1953, s.s.118-124. Erdal nce, Tarih Uzman, (erdalince11@hotmail.com).
291
Erdal NCE
EFFECT OF THE GERMANY 1929 WORLD ECONOMIC DEPRESSION AND THIS IMAGE EFFECT TO THE ONTARIO FINANCIAL MARKETS DEUTSCHE ORIENT BANK Abstract
Winner of the First World War as a result of war with Germany was signed between the governments of the Versailles Peace Treaty in the German economy has led to a big shock. This vibration is added to the 1929 World Economic Crisis of the German economy, has come to the point of bankruptcy. Germanys situation, would soon make his loss all the sectors in Germany. The investment and number of locomotives in the job market, especially banking, from the depression was initially affected sectors. Losses due to financial crisis, the institutions, to stand chose to borrow from banks. However, banks, currency reserves to respond to these requests had been lost long before. Many also faced with the danger of sinking. This confusion in the German banking sector in Turkey, provided that German banks were felt all the focus. Examined this feeling, its internal market was established in 1929 with the balance of world economic crisis, the Turkish financial markets planned at least the effects have launched. In particular, in Izmir, the Deutsche Orient Bank for the real political crisis for not taking measures, the region has led to the decline in economic life. This decline in the area of economic globalization and also to feel the danger zone with all the intensity of the financial markets become unable to move caused. In this article, the output of the German crisis, combined with buhrann1929 how the world economic crisis and this situation has grown out of its financial crisis in Ontarios financial markets are examined. Key Words: Deutsche Orient Bank, Finance, Bank, zmir, Economic Crisis.
Giri 1929 ylnda Wall Street Borsasnn kmesiyle, Amerikada balayan ekonomik buhran, ksa srede tm dnyay etkisi altna ald2. Buhran, 1929 ylnda balam olmasna karn buhrann asl ykc etkisi, 1930un balarnda ve 1931 ylnn tamamnda, tm younluyla hissedildi. En ok sanayilemi kentleri vuran byk bunalm, kentlerde isizler ve evsizler ordusu yaratt. Ayrca bunalm, birok lkede, inaat faaliyetlerinin durmasna ve tarm rn fiyatlarnn yzde 40 ve 60lara varan dlerin yaanmasna neden oldu. Tarm rnlerindeki bu d, ifti ve krsal blge nfusunun iktisadi hayatndaki hareketlilii azaltt3. Btn dnyay etkisi altna alan ekonomik buhran ve onun getirdii isizlik sorunu, tm dnyada olduu gibi Almanyada da btn younluu ile hissedildi. Buhran, ksa zamanda, Almanyadaki tm sektrleri etkisi altna alarak, i yapamaz
2 3 John Kenneth Gabrath, The Great Crash 1929, Penguin Books, Great Britain. 1975, s.s.43-44; Bkz., Erdal nce, Trk Siyasal Yaamnda iftiyi Topraklandrma Kanunu, Libra Kitaplk ve Yaynclk, stanbul, 2009, s.14. hsan Yksel, sizliin Psiko-Sosyal Sonularnn ncelenmesi: Ankara rnei, Cumhuriyet niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Dergisi, C.IV, S.2, 2003, s.s.23-25.
292
1929 Dnya Ekonomik Buhrannn...
hale getirdi. Bu noktada zellikle bankaclk sektr, iflas noktasna gelmiti. Alman bankaclk sektrndeki bu kayp ksa zamanda, Trkiyede bulunan Alman bankalarna da srad. Almanya dnya iktisadi yaamnda gl bir aktr olabilmek, Ortadou ve Anadolunun finans piyasalarndan azami yararlanabilmek iin Trkiyenin birok kentinde Berlin merkezli bankalar amt4. zellikle gerek stratejik konumu gerekse iktisadi hareketlilii ile stanbul, Alman bankalar iin cazibe merkezi olmutu. Ayrca tarmsal retimin zenginlii ve geni hinterland(arka alan) ile zmir de, Alman bankaclk sektrnn kurumsal manada temsilcilik bulundurduu kentlerden birisi olmutur. 1929 ylnda zmirde bulunan tek Alman bankas Deutsche Orient Bankt. Banka, mdrnn yanl ynetimsel politikalar nedeniyle krizden byk oranda etkilenmiti5. Banka mdr, buhran ncesinde byk hamlelerden kaarak nakit birikimi yapan ekonomi piyasa yneticilerinin aksine, elindeki nakitin byk bir ounluunu Almanyadaki merkez birimine aktarmt. zmirdeki milli bankalar ise, mterilerini zor durumda brakmamak iin tm yatrm, harcama ve aktarmlarn durdurmulard. Mali buhran, btn dnyada, zellikle bankaclk sektrnde, byk bir endie durumunun yaanmasna neden oldu. zmir ve dier illerdeki birok milli bankann kontroll harcama, denk bte vb. tedbirleri almalar ile buhrann, Trk bankaclk sektrnde dier lkelere gre, nispeten daha az hissedilmesini salad. zmirde ubesi bulunan Deutsche Orient Bank mterileri de, Almanyadaki mali kriz nedeniyle yatrmlarnn zarar grebilecei korkusuyla bankadan yatrmlarn ekmek istediler. Ancak banka ilk etapta mterilerinin bu isteine cevap veremedi. lerleyen gnlerde banka, kendi bte politikalarn gzden geirerek, yzdelik dilimler halinde datma balad. Almanyadan gelen ekonomi haberleri hi i ac deildi. Gnlk gazetelerde, Alman ekonomisinin her geen gn iflasa doru gittii ile ilgili haberler yer alyordu. Bu durum ise banka mterilerinde, paralarnn tamamn alamama korkusu ile banka nnde uzun kuyruklar oluturmasna neden oluyordu. Ayrca banka mterileri kendi aralarnda belirledikleri temsilcilerini nce zmir Ticaret Mdrne sonra da zmir Valisine gndermilerdi6. Deutsche Orient Bank mterilerinin endieli durumu, zmirdeki dier banka mterilerine de srad. Bu srama ile Deutsche Orient Bankn mterileri gibi dier bankalarn mterileri de yatrmlarnn tamamn bankalardan almak iin bavuruda bulundular. Bu durum zmir finans piyasasnda byk bir deiime neden oldu. Bir anda alm satm durdu. Herkes kendi olanaklar ile yatrmlarn muhafaza eder duruma geldi. Bu nedenle zmir ekonomi piyasalar, byk bir durgunluk iine girdi. zmirin ekonomik canlln tehdit eden bu durumla yerel basn da yakndan ilgilendi. Basn, zellikle milli bankalarn iine dt durum ve esnafn sat yapamadan kepenk kapattklar ile ilgili haberlere geni lde yer verdi.
4 5 6
Levent Baak, Trkiyede Yabanc Banka Hukuku ve Yabanc Bankalarla lgili Baz Hususlarn Analizi, Bankaclar Dergisi, S.63, 2007, s.s.15-20. Halil Altnta, Bankaclk Krizleri, Nedenleri ve Ekonomik Maliyetleri, Erciyes niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi, S.22, 2004, s.43. Yeni Asr, 17 Temmuz 1931.
293
Erdal NCE
Resim 1 : 1929 Dnya Ekonomik bunalmnn etkisiyle telaa kaplan Deutsche Orient Bank mterileri, yatrmlarn geri alabilmek iin banka nnde byk kuyruklar oluturdular7.
Bu durgunluk, milli banka mdrlerinin, zmir Ticaret Mdrlne bavurmas ile almaya alld. Milli banka mdrleri, ehirlerindeki Deutsche Orient Bank mdrnn, gerginleen dnya ekonomi piyasalarna aldr etmeden nakit harcama ve aktarm yapt iin bu duruma neden olduu konusunda zmir Ticaret Mdrn bilgilendirdi. Ayrca Ticaret Mdrne kendi bankalarnda byle bir sorun bulunmadn bu nedenle mterilerin, milli bankalara gvenmeleri gerektiini de sylediler. Mdrlk, konuyla ilgili gerekli incelemeleri bitirdikten sonra, yatrmclarn endie durumunun kalkmas iin, milli bankalarn kresel krize kar gerekli nlemleri aldn aklad. Bu aklama ile ekonomi piyasalar, az da olsa kprdamaya balad. Mdrlkten gelen rahatlatc haber ile halk, ileriki gnler iin yapt stoklama durumuna ksmen de olsa son verdi. Ancak alt aylk bir srete yaanan durgunluk, piyasalardan hemen kalkmad. 1929 Dnya Ekonomik Buhran, Birinci Dnya Savann etkisi ile km ve bu buhranla ortaya kan mali kriz Devletleri yeni araylara sokmutu. Bu araylar ise kinci Dnya Savann ba nedenlerinden biri olmutu8. Dnya Ekonomik Buhran ncesinde Alman Ekonomisinin Genel Durumu (1919 1929) : Almanyadaki mali buhran Birinci Dnya Savann bitimiyle balamtr diyebiliriz. Birinci Dnya savandan yenik ayrlan Almanya, yenen devletlerle Versay Antlamasn imzalamtr. Almanya, bu antlamann gerei olarak smrgelerinden vazgemiti. Ayrca Almanya, bu anlama hkmlerince yenen devletlere tazminat demeyi de kabul etmiti9.
7 8 9 Turhan Yay, 1929 Dnya Bunalmnn Trk Bankaclk Sistemine Etkileri, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, letiim yay., C.I, stanbul, 1983, s.158. Charles Kegley W. And Eugene R. Wttkoff., World Politics, Trendand Transformation, Fourth Edition, The Macmillan Press Ltd., New York,1993, s.82; Bkz.: Milliyet, 14 Aralk 2008. Sinan Snmez, Dnya Ekonomisinde Dnm: Smrgecilikten Kresellemeye, mge Kitabevi, Ankara, 1998, s.88.
294
Mstemlekelerinden (smrgelerinden) vazgemek zorunda kalan Almanyada byk bir hammadde a ortaya kt10. Hammadde darlna, yenen devletlere denen tazminat da eklenince Alman ekonomisi byk bir kn iine girdi. Versailles Antlamas ile Almanyann mttefik devletlere deyecei sava tazminat veya dier deyile tamirat borcu, 56 milyar dolar olarak hesaplanmt. Hesaplanan bu miktar Almanyann itiraz ile 33 Milyar dolara drld. Bu rakam ise John Maynard Keynes gibi iktisatlarca Alman iktisadi gcnn katnn karl demekti11. Birinci Dnya Sava sonucunda igc sknts ve nemli birok topran kaybedilmesi ile Alman tarm sektr byk oranda zarar grrken, tarmsal retim de sava ncesine gre, yzde yetmi orannda dmt. Sava sonrasndaki Almanyann kayplar ile ilgili incelenen istatistiklerde, ekilebilir toprak kayb dier kaynak yitimlerine gre en alt seviyede gzkmektedir12. statistik bilgilerinden de anlalaca gibi, Alman tarm sektrndeki retimin dmesinde, toprak kaybndan daha ok, dier sektrlerdeki kaynak yitiminin tarm faaliyetlerindeki hareketlilii daraltmas, artan fiyatlar ve yitirilen igc olarak gsterilebilir. zellikle savalarda yitirilen ve esir den igc, Alman ekonomisi iin byk kayp olmutur13. Birinci Dnya Sava sonras Almanyadaki enflasyon, sava ncesi ortalamasnn yirmi kat kadar artt. 1913 ylnn endeksi 100 olarak kabul edildiinde 1920 ylndaki endeks 1965lere kadar ykseldi. Ayrca 1923te Alman para biriminin deeri, 1913teki deerinin milyarda birine indi. Baka bir deyile, bu tarihte Alman para biriminin deeri sfr olarak geriledi14. Kaybedilen Ekilebilir Toprak ve Yeralt Kaynaklar Ekilebilir Toprak Demir Cevheri Yataklar inko Yataklar Kmr retimi
Oran (%) % 14.6 kayp % 75 kayp % 68 kayp % 26 kayp
Tablo 1; Birinci Dnya Sava sonrasnda Almanyann kaybettii kaynaklar15.
10 11
12 13 14 15
Fahir Armaolu, 20inci Yzyl Siyasi Tarihi; Bkz.: Abdullah Kran, Milletler Cemiyeti ve nlenemeyen Sava, Girne Amerikan niversitesi, Uluslararas likiler Blm - Multicore Parallel Processing, s.s.25-28. Metin Kratl, Niin Almanya bir Roosevelt ve Amerika Bir Hitler karmad?, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi: Atatrk Yolu, C.XVI, S.4, s.s.165-166; Bkz.: Paul M. Sweeyz, ABDde Ekonomik Kriz, (ev.: Kemal akman), Dnya Ekonomisinde Bunalm, Basm Yaym ve Datm A. 1983, s.7. J. S. Davs, The World Between The Wars 1919-.1939: An Economists View, John Hopkins University Press, London, 1975. Metin Kratl, a.g.m., s.s.6-7. brahim Bakrta-Ali Tekinen, Dnya Savalar ve Byk Buhran Arasndaki Etkileimin Ekonomi Politii, Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C.IV, S.5, s.s.87-88. F. Lutge, Explanation Of The Economic Conditions Which Contributed To The Victory Of National Socializm, in M. Boumant, The Third Rich, s.410; Bkz.: Kratl, a.g.e., s.165.
295
Erdal NCE
Versailles Bar Konferans (1919) ile balayan Alman ekonomisindeki mali bunalm, lkedeki iktisatlar ve politikaclar bu duruma kar areler aramaya yneltti. Ancak hammadde darl, zellikle sanayi alanndaki retimi durma noktasna getirdiinden lkede byk bir isizlik sorunu ortaya kt. Bu dnem itibaryla Almanyadaki isiz says, be milyonu buldu. 1929a gelinceye kadar kendi kendine yetme politikas ile tazminatn demek ve maliyesini dzeltmek iin uraan Almanya, Amerikada balayan ekonomik buhrandan en az derecede etkilenmeyi planlamt. Ancak Alman yetkililer, lkelerindeki isiz saysnn okluu nedeniyle kresel mali skntdan kurtulamayacaklarnn farkna ksa zamanda vardlar. Bu amala Alman ekonomistlerce bir dizi mali nlem paketleri hazrland. Dnya Ekonomik Buhrannda Alman Ekonomisi ve Alman Hkmetince Alnan Mali nlemler Almanyada Birinci dnya savann bitimiyle balayan mali sknt, 1929a gelindiinde, Amerika borsasnda balayp tm dnyay etkisi altna alan kresel mali skntyla birleti. Bu birleme Alman ekonomisinde byk bir kntye sebep oldu. knt, ksa zamanda, sektrel bazda tm Alman ekonomi piyasalarn etkisi altna ald. Bu durumdan kurtulmak isteyen Alman hkmeti, mali sistemlerini koruyucu ve canlandrc baz politikalar retti16. Alman yetkililerin alm olduklar nlemlere karn, nemli bir mensucat imalathanesinin iflas etmesi ve bu imalathanenin bal olduu dier iletmelerin de iflastan etkilenerek ayn akbete uramalar sonucunda global (kresel) buhran, Almanyay tamamen sarst. Avusturya le Gmrklerini Birletirme Plan; Byk buhran ncesinde Alman yetkililer, dnyadaki dier lke ekonomilerinde meydana gelen, sanal ikinlik ve gerginlikler nedeniyle byk bir ekonomik krizin kmasn muhtemel gryorlard. Ayrca yetkililer, Versailles Bar Konferansyla (1919) balayan ekonomik kt gidii durdurup refah ierisinde byk hamleler yapabilen bir ekonomiye sahip olmak da istiyorlard. Tm bu gelimeleri gz nnde bulunduran Alman yetkililer, kmas muhtemel dnya ekonomik krizine kar, ayrca rahat ekonomi sahibi bir lke olabilmek dncesiyle baz nlem paketleri hazrladlar. Bu nlemlerden birisi, Avusturya ile imzaladklar Gmrk Antlamas oldu. Alman Hkmeti bu antlamayla, siyasi bir maksattan ok, iktisadi hareketlilii arttrmay amalamt. Bu amala Almanya, Avusturya ile gmrklerini birletirme plan yapt. Almanya bu planla, ekoslovakyann, Macaristann, Romanyann ve hatta Yugoslavya ile Lehistann da katlmyla byk bir gmrk birlii kurmay hedeflemiti. Alman ekonomistler, Avusturya ve evre lkelerin katlmyla gerekleecek olan birlikte mal ve insan gcnn serbeste dolaacan, bu durumunda gerek Alman ekonomisinde gerekse dier lke ekonomilerinde bir canllk yaratacan
16 brahim Bakrta - Ali Tekinen, a.gm., s.s.86-89.
296
dnyorlard. Ekonomistlere gre, bu birliin, beklenen ekonomik canll yaratmas durumunda, Almanyann iinde bulunduu mali bunalm bitecek, ayrca Almanya tekrar gl ekonomisiyle dnya sahnesine kabilecekti. Ancak Almanyann, iktisadi buhrandan kurtulup, geerli bir kuvvet olarak, dnya sahnesine kabilecek olma ihtimalini, siyasi ve iktisadi anlamda deiik zamanlarda eitli kar atmalar yaam komu lkesi Fransa, kabul etmedi. Almanyay kendine rakip olarak gren Fransa, Almanyann Avusturya zerinden gmrk ittifak sayesinde glenmesini istemedi. Avusturyaya ve Almanyaya bu ittifak engellemek iin notalar veren Fransa, ii askeri ve siyasi g kullanma tehdidine kadar gtrd. Bunun zerine Alman Hkmeti, Lahey Sulh Mahkemesine bavurdu. Ancak mahkeme Fransa lehinde karar verince Almanlar bu projeden vazgemek zorunda kald17. Dawes ve Young Planlar Almanlar, Avusturya ile planladklar gmrk projesinden sonu alamaynca, Amerikann da desteiyle yeni bir mali iyiletirme projesini gndemlerine aldlar. Bu proje, Almanlar tarafndan kt giden maliyelerini iyiletirme projeleri gibi alglandysa da baz evrelerce asl amacn, Amerikann Almanyadaki yatrmlarn ve alacaklarn gvence altna almak istemesi, eklinde algland. Bu proje kapsamnda, Almanlarn darya olan borlarn belli bir plan dhilinde denmesi ngrlmt. Bu amala 1924te Almanyann yllk olarak deyecei miktarn belirlendii Dawes Plan hazrland. Ancak Almanlar, demeleri aksatt. Bunun zerine de 1929daYoung Plan hazrland. Bu plan Dawes Plannn aksine daha esnek bir bor deme planyd18. Young Plannn uygulanabilmesi iin Alman Hkmetinin uzun bir zamana ve geni bir propagandaya ihtiyac vard. Oysaki Alman ekonomisinin, acilen uygulanabilecek bir projeye gereksinimi iindeydi. Hali hazrda da byle bir projesi olmayan Alman ekonomisi, tamamyla k srecine girdi. Ayrca bu planlar, Almanlarn, borlar deyebilmesi iin miktar ve zaman belirlerken, bu demelerin nereden kaynak bulunarak yapabileceini belirtmiyordu. Bu durum Alman ekonomi piyasalarn, iyiletirmekten ok, zaman gelen borlar nedeniyle byk bir kaosa srkledi. Almanyada her geen gn daha da arlaan mali kriz, kabinenin istifa karar almasna neden oldu. Kabine, kendisiyle beraber Alman Merkez Bankas iin de ayn karar almt. Bu durum, baz iktisatlara gre, Almanyann devlet olarak, iflas anlamndayd. Bunun zerine Alman kabinesi durumu, ngiliz ve Amerikan hkmetlerine bildirdi.
17
18
Aye Fsun Arsava, Federal Alman Anayasa Mahkemesinin 22 Ekim 1986 Tarihli Mittlerweile Kararnn Topluluk Hukuku Bakmndan Tad nem, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, C.44, S.3, s.s.185-188; Bkz.: Ayn Yazar Kbrs Sorununun Uluslar aras Hukuk Asndan Deerlendirilmesi, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, C.51, S.1, s.s.47-48. brahim Bakrta - Ali Tekinen, a.g.m., s.s.92-93; Bkz.: E. H. Carr, (l973), International Relations Between The Two World Wars: 1919-1939, The Macmillan Press Ltd., Great Britain, s.82.
297
Erdal NCE
1929 -1931 yllar aras Alman Mali sistemini, ksmen de olsa ayakta tutan Amerikan sermayesiydi. Amerika Almanyada byk yatrmlar yapmt. Ancak Alman Hkmetinin ve Merkez Bankasnn iflas etmesi demek, Almanyada bulunan milyarlarca dolar Amerikan sermayesinin yok olmas anlamna geliyordu. Bunun hesabn iyi yapan Amerikan Hkmeti, bu duruma duyarsz kalamazd. Kendi sermayelerini kurtarmak amac ile Amerika Cumhurbakan Hoover, Almanya Cumhurbakan Mareal Hindenburgun teminat vermesi art ile Almanyada bir senelik Duyun kurulmas fikrini ortaya att. Hovern teklifi, dier devletlerce ve Alman Hkmetince tartld gnlerde, Amerikan ve ngiliz devlet bankalar, Alman Merkez Bankasna bir ay sreyle yz milyon dolar ikraz(yardm) etme karar ald. Bu amala bankalar, Alman ekonomisinin az da olsa nefes almasn salad. Bu durum gerek finans piyasalarnda gerekse Alman kamuoyunda dzelmeye ynelik bir moral deer yaratt. Ayrca finans piyasalarnda, Hooverin teklifi ve bankalardan gelen ikrazla, Almanyann bu buhran kolaylkla aabilecei fikri de uyand. Ancak daha nce Almanyann Avusturya ile birlikte planladklar gmrk projesine kar kan Fransa, Hoverin teklifine de scak bakmad. Btn Avrupa devletleri Hoverin teklifine onay verirken Fransa, teklifin mzakere srecinin daha uzun tutulmasnn gerektiini syleyip, teklifin ertelenmesini istedi19. Araya Amerikan Cumhurbakann girmesiyle, ge de olsa, Fransa teklifi onaylad. Ancak Hoverin teklifine uzlama salanana kadar, daha nce de belirttiimiz, Alman Merkez Bankasna yaplan yardmn geri deme zaman geldi. Buna karn, Alman Merkez bankas ald ikraz geriye deyecek durumda deildi. Gn gelen borcu deyemeyen Banka, borcun ertelenmesini ve kendisine yedi-sekiz yz milyon dolar daha yardm yaplmasn talep etti. Erteleme ilemi yksek oranda uygulanan faiz oran art ile kabul edilirken yeni yardm talebi kabul edilmedi. Almanyadaki iktisadi buhran tm lkeyi btnyle iine ald iin Almanyada bulunan yabanc sermaye, lkeyi terk etmeye balad. Bu terk edi yabanc sermayeye endeksli yerli Alman sermayesini de etkiledi. Sermaye lkeyi terk ederken yanlarnda yabanc dvizleri de gtrdklerinden Alman Merkez Bankasnda evrak nakdiye karl olarak tutulan yabanc dviz miktarnda byk azalmalar oldu. lkeler Fransa Almanya talya ngiltere ABD Byme Oran (1923-1928) 2.1 -0.5 0.7 -0.2 2.1
Tablo 2. Baz Bat lkelerindeki Yllk Byme Oranlar (1923 1928)20
19 20
brahim Bakrta - Ali Tekinen, a.g.m., s.s.93-94. James, Foreman-Peck, A History of The World Economy: International Economic Relation Since 1850, Harvester Wheatsheaf, GreatBritain, 1983, s.196.
298
Global kriz tm Avrupa lkelerini etkisi altna alm grnse de hi birisi Almanya kadar kt etkilenmemiti. Tablo 2de 1923 1928 yllar arasnda lkelerin yllk ekonomik byme oranlarnda en dk deerin Alman ekonomisinde olduu grlmektedir. Avrupa ktasnda sermaye piyasalarnn lkeler arasndaki dolam gz nnde tutulduunda, bir lkedeki iktisadi bozukluk dier lkeleri de ksa zamanda etkisi altna alabilirdi. Bu nedenle Almanyada dier lkelere nazaran daha youn yaanan iktisadi bunalma, dier Avrupa lkeleri duyarsz kalamazd. Almanyadaki baz siyaset bilimciler lkelerinin iine dt bu zor durumun sorumlusu olarak, Hitlerin Frkasn grrken, bazlar da lkeye, komnizmi getirmeye alan Bolevikleri gryordu. Hitlerin kendi frkasn baa getirmek iin durmadan krizi krklediini syleyen siyaset bilimciler, gelecekte Hitlerin frkasnn baa gemesi durumunda Almanyann byk bir savaa girecei ngrsnde de bulunuyorlard21. Siyasetiler, bunalm dneminin, Alman milliyetiliini tetiklediini dnyorlard. Bu dnemde Alman ekonomisi, byk lde yabanclar tarafndan istila edilmiti. Alman vatandalarnn, Alman para biriminin deer kayb nedeniyle alamadklar bir ok eyi yabanclar, bir ka dolar vererek kolaylkla sahip olabiliyorlard. Ayrca Alman vatandalarnn yoksulluu her geen gn artarken, Dou Avrupadan gelen nfusun ve Yahudilerin servetleri her geen gn oalyordu. Btn bu gelimeler Alman milliyetiliinin artmasna neden olmutu. Bu durum, milliyeti sylemleri ile iktidara sahip olmaya alan Hitlerin iine yarad22. Global kriz, hem siyasi hem de kamusal dnceler zerinde byk deiimlerin yaanmasna neden oldu. Krizin patlak verdii 1929 ylndan bir yl sonra, 12 lkenin 10unda askeri darbeyle hkmet ve rejimler deiti. Bu deiim srecinde, Amerika Birleik Devletleri Bakan Herbert Hoovern mensubu olduu sa parti yerini, kart grl bir baka partiye brakrken, Avusturya ve ngilterede bu dnemde iktidar olan sol partiler yerlerini, sa partilere braktlar. Ayrca Japonyada 1931de, Almanyada ise 1933de ulusalc, sava yanls ve fiilen saldrgan partiler baa geti. Bu deiimler baz iktisat tarihilerince, kinci Dnya Savann asl sebepleri olarak algland23. 1931- 1933 yllar aras buhrann en youn dnemi oldu. Bu dnemde zellikle Bat Avrupada radikal san gc, olduka artt. Almanyada Hitlerin partisinin baa gemesiyle, Alman Sosyal Demokrat Partisi tamamen ilevini yitirdi24. Ayn frekansta, radikal san glendii Avusturyada da Sosyal Demokrat Parti dald. ngilterede de durum, Almanya ve Avusturyadan farkl deildi. ngiliz i Partisinin, krizin en iddetli yaand bu dnemde, yelerinin yars istifa etmiti25. lkeler, krizin yaratt aresizlikle, idari mekanizmalarnda, radikal deiimler yaptlar. Baa geen iktidar, ulusal sermayeyi gl klarak, lkesini bu dar boazdan kurtarmak istiyordu. Ulusal kaynaklarn yetersiz gren baz iktidar
21 22 23 24 25 Anadolu, 18 Temmuz 1931. A. Bullock, The German Communists and the Rise of Hitler, n in M. Boumant, Op cid., s.511. Kemal Yakut, kinci Dnya Sava, Anadolu niversitesi Akretim Fakltesi yay., s.s.138-139. Metin Kratl, a.g.m., s.s.167-169. R. J. Overy,Hitlers War and the German Economy: A Reinterpretation, Economic History Review, Vol 35, No.2. 1992.
299
Erdal NCE
sahipleri ise gzlerini oktan darya evirmiti. Kazan elde etme drts, bu iktidarlar olduka saldrgan bir d politika izlemelerine neden olmutu. Bu durum ise Birinci Dnya Savandan sonra kurulmaya allan devletler aras dengenin tekrar deieceinin ve yeni kutuplamalarn ortaya kacann habercisi gibiydi. Almanyadaki Adolf Hitler gibi baz siyasetiler, denmesi gereken tazminatn denebilir hale gelmesinin ve lkelerinin yeniden imar etme almalarnn balayabilmesinin tek kar yolunun, ithalatnn arttrlmasnda ve lke i kaynaklarnn en verimli ekilde kullanlmasnda gryorlard. Daha nce de belirttiimiz gibi Almanyadaki mali sknt durumu, halkn keskin sylemli milliyeti sa liderlerin sylemlerini sahiplenmelerine, neden olmutu. Bu durum, Almanyada 1933 ylnda Adolf Hitlerin lideri olduu Nasyolist Sosyalist Partinin iktidara gelmesini salad. Hitler iktidara gelmesiyle Milletler Cemiyetinden ayrldn ve Versailles Anlamasn tanmadn ilan etti. Hitler, lkesinin iinde bulunduu dar boazdan ancak lke i kaynaklarnn en verimli ekilde kullanlarak, denen tazminatn ortadan kaldrlarak ayrca ithalatn da artrlarak, giderilebileceine inanyordu26. Hitler, bu inancnn gerei olarak drt yllk bir kalknma plan hazrlad. Byk buhrann ar ekonomik yaam artlar ve sava tazminatlarnn haksz olduu dncesi, Alman ulusu tarafndan heyecanla karlanp byk kabul grd. Hitler ve yoldalar geni bir kesim tarafndan desteklendi. Hitlerin izlemi olduu ekonomik program, Alman ekonomisini 0,5lerden 3,1lere kadar kard. Ancak izlenen ekonomik politika, her ne kadar Alman piyasalarn rahatlatm gzkse de, geni lde savaa hazrlk yapan ve Alman hegemonyasn gerekletirmek amacyla uygulanan bir politika olduu anlald. Bu anlayla Hitler, genel harcamalarn ierisinde en byk pay kamu harcamalarna ayrd27. Byk lekli krizlerin, blgesel yada global olmasna baklmakszn, yaknndaki corafyalar ksa zamanda etkisi altna alaca muhakkaktr. Almanyada Birinci Dnya Savann sonucunda ortaya kan ekonomik bunalm, evre lkelerde de hissedildi. Birinci Dnya Savann sonunda, Avrupada blgesel olarak ba gsteren ekonomik bunalm, 1929 Dnya Ekonomik Buhran ile birleince kta Avrupas byk bir ekonomik ypranmlk durumuna girdi. Bundan en ok etkilenen ise Almanya oldu. Ancak Avrupada Hitler gibi liderlerin iktidara gelmesi ile dnya dzenin tekrar kurulmas iin yeni kutuplamalar ortaya kt. Bu durum ise dnyann tekrardan savaa tutumas ve yeniden dnya dzeninin kurulmas anlamna geliyordu28.
26 27 28
Abdullah Kran, Milletler Cemiyeti ve nlenemyene Sava, Girne Amerikan niversitesi Uluslaras likiler Blm - Multicore Parallel Processing, 2008, s.s.25-27. R. J. Overy, a.g.e., s.s.234-236. brahim Bakrta - Ali Tekinen, a.g.m., s.s.93-94.
300
lkeler Fransa Almanya talya ngiltere ABD
Byme Oran (1925-1938) 0.4 3.6 1.1 1.5 0.4
Tablo 3. Baz Bat lkelerindeki Yllk Byme Oranlar29
Alman Buhrannn zmire Etkisi Almanyadaki buhran, Trk ekonomisini de kt etkiledi. Almanlar, iine dtkleri mali bunalm nedeniyle d almlarnn bir ksmn durdurdu. Alman Hkmetinin kriz nedeniyle, ithal mallara kar koyduu kota ile Trkiyenin Almanyaya olan ihracat byk oranda azald. Bu azalma, Trkiye ile Almanya arasndaki ihracatta ve ithalatta gemi yllara oranla byk bir d yaanmasna neden oldu. Ayrca Alman mali sistemindeki knt hali, sektrel bazda en byk sarsnty bankaclk alannda gsterdi. Almanyada bankalara kar byk bir gvensizlik dodu. Bu gvensizlik ortam, Alman bankalarnn ubelerinin bulunduu snr tesi lkelerde de hissedildi. Alman bankalarnn bolca bulunduu lkelerin banda yer alan Trkiyede de bu gvensizlik tm younluuyla hissedildi. zellikle stanbul ve zmirde ubesi bulunan Alman bankalarnn mterileri, bankalarn merkezlerinin bulunduu Berlindeki ekonomik iflas noktasndan olduka ok etkilendiler. Kendi yatrmlar iin byk kayg duyan mteriler, bankalarn kapanma ve iflas etme durumuna karlk, mevduatlarnn geri almak istediler30. 15 Temmuz 1931 tarihli zmirdeki yerel basn stanbuldaki Alman bankalarna para yatranlarn mevduatlarn geri aldklar haberini duyurmasyla, zmirde byk bir tela balad. zmirde tek Alman bankas, merkezi Berlinde bulunan Deutsche Oryent Bank bulunuyordu. zmirde stanbuldan gelen haberle telaa kaplan mteriler, paralarn geri alabilmek iin banka nnde uzun kuyruklar oluturdu. Deutsche Orent Bank zmir ubesi, bu durum karsnda olduka zor durumda kald. Bankann, mterilerine paralarnn hepsini datacak kadar nakit paras yoktu. Buna karn banka, mterilerini zor durumda brakmamak iin ilk etapta, %20 orannda nakit para datm yapt. Banka Mdr M. Politi, mterileri rahatlatmak iin, durumun genel deerlendirmesini ve para datmnn nasl yaplaca ile ilgili bir aklama yapt. Politi, aklamasnda yle dedi; Gazetelerdeki telgraf zerine bizde paras olanlar endieye kapldlar, bankamza mracaat ile paralarn istemeye baladlar. Takdir edersiniz ki, en byk en zengin bankalar bile, mevduat aynen ve derhal iade edemezler, nk para, aynen bankann kasasnda durmaz. Biz de kudretimiz dhilinde ve -bakalarna fazla veriyorlarm bize az veriyorlar- eklinde dedikodular
29 30 James, Foreman-Peck, a.g.e., s.196. Anadolu, 17 Temmuz 1931.
301
Erdal NCE
kmamas iin itina ederek yzde yirmi nispetinde iadeye baladk. Bizim maksadmz bu mevduat tamamen iade etmektir. gnden beri bu mesele zerine megulz. Merkezden hibir emir gelmemitir. Biz mterilerimizin memnun kalmalarn ve hibir kimsenin bizdeki mevduat yznden zarar grmemesine alacaz. stanbuldan hi malumat almadk. Ancak, banka mdr Politinin mterileri rahatlatmak iin yapt aklama da yaanan gvensizlik krizini ortadan kaldrmaya yetmedi. Orient Banktaki bu kriz milli bankalarda yatrmlar olan kiilerinde telaa kaplmasna neden oldu. zmirde ilk balarda sadece Alman Bankas nnde oluan kuyruklar Trk sermayeli bankalarda da olumaya balad. Oysa Trk bankalar, salam para, denk bte politikasn izledikleri iin, 1929 global mali krizinden olduka az etkilenmi grnyorlard31. Ancak byk buhran, Alman mali sisteminin daha da ktye gitmesine neden oldu. Alman mali sistemindeki bu ktye gidi ise ksa zamanda, Alman bankalar yoluyla Trkiyeye srad. Bu sramayla da Alman bankalarnn revata olduu stanbulda ve zmirde para piyasalarna olan gven azald. Bu ehirlerde, yatrmlarn kurtarma telana den mevduat sahipleri, bankalarn nnde uzun kuyruklar oluturdu32. Finans piyasalarnda, gl aktr olabilmenin ilk art, en byk nakiditeyi elinde bulundurmakta yattn dnen baz iktisatlar, bankalardaki para kayplarnn, bankaclk sektrnn kmesi olarak alglyorlard. zellikle kriz ortamnda, bnyelerinde bulundurduklar nakit para rezervleri, bankalar en gl klan metalard33. Baz evrelerce bankalardaki para eksilmesi, Trkiyede de global krizin tm iddetiyle yaanmasna neden olabilirdi. Bu tehlikeyi sezen mali evreler, milli bankalara olan gvensizlii ortadan kaldrmak amacyla bir aklama yaptlar. Yaplan aklamada; Alman umumi maliyesinin bozuk olmas nedeniyle, bu kriz ortamnn sadece Alman bankalar iin geerli olduu, Alman para birimi Markn deer kaybetmesiyle Alman bankalarnn iflas derecesine geldii belirtildi. Ayrca aklamada, Trk mali sisteminin, genel kriz ortamndan asgari dzeyde etkilenmek iin genel tedbirleri ald bu nedenle, telan yersiz olduu da belirtildi. Deutsche Orient Bankn mterileri, milli bankalar iin yaplan bu aklamadan sonra daha da telaa kapldlar. Bunun zerine zmir Ticaret Odas Bakanlna kan bir grup banka mterisi, paralarnn tamamn almak istediklerini belirttiler. zmir Ticaret Odas Bakan, banka yetkilileri ile yapt grmeler sonucunda, yzde yirmi olan datm yzde otuza kmasn salad. Banka mterileri bu durum karsnda bir nebze olsun rahat bir nefes aldlar. Ancak asl sevindirici haber, 17 Temmuz 1931de Almanyadan gelen haberle oldu. Alman Hkmeti, ekonomik buhran zerinden atabilmek iin ciddi manada tedbirler alp, iktisadi yaam canlandrc kanunlar kard. Deutsche Orient Bank zmir ubesinde kanunlarn ve tedbirlerin yansmas, para datmnn yzde otuzdan yzde krka kmas eklinde oldu. Orann artmasyla, paralarnn yarsna yaknn alan mevduat sahipleri daha da rahatlad. Bu rahatlama, 17 Temmuz 1931 tarihi itibar ile birinci kordondaki Deutsche Orient Bank nnde, her gn oluan byk kuyrukta, azalmalar meydana getirdi34.
31 32 33 34 Turhan Yay, a.g.m., s.s.158-160. Anadolu, 18 Temmuz 1931; Bkz.: Turhan Yay, agm., s.s.158-159. Yasemin Trker Kaya, Trk Bankaclk Sektrnde CAMELS Analizi, Bankaclk Dzenleme ve Denetleme Kurumu MSPD alma Raporlar 2001/6, Mali Sektr Politikalar Dairesi, Eyll 2001, s.s.2-5. Yeni Asr, 17 Temmuz 1931.
302
Btn dnyay saran kresel mali buhran, tm lkelerin bankaclk sektrn allak bullak etti. Trkiye de ise, kendi iine kapanarak evreye nakit aktarm yapmayan bankalar buhrana direnirken, elinde nakit bulundurmayan bankalar batma tehlikesi ile kar karya kald. Bankalarn bu krlgan yaps devletin desteiyle atlatlmaya alld. Ancak devlet, deme zaman gelen Osmanl borlarna ait taksitler nedeniyle, bankalara gerekli desteini veremedi. Lozan Bar Grmelerinde 129.4 milyon lira olan Osmanl borlarndan Trkiye Cumhuriyetinin payna, 85.6 milyon lira dmt. Trkiye bu paray demeye 1929 ylnda balayacak ve ylda 5,8 milyon lira deyecekti35. Osmanl borlarna ait ilk taksiti toplamaya alan devlet, bu nedenle bankalarn iine dt kriz ile ok ilgilenemedi36.
Resim 2: zmir Birinci Kordondaki Deutsche Orient Bank ubesi (Anadolu - 19 Temmuz 1931)
Trk yetkililerin yapt aklamalar ve bankalarn alm olduu mali nlem paketleri ile ksmen de olsa bankalara olan gveni tazelerken, Almanyadaki gelimeler Trkiyedekilerden aksi bir durum arz ediyordu. Alman Bankalarna olan gvensizlik azalmak yerine oalyordu. Gvensizliin oalmasnda, Alman Hkmetinin son olarak iktisadi alanda gerekletirdii ve Trkiyedeki Alman bankalarnda sevinle karlanan reform niteliindeki kanunlar da are olmamt. Almanyadaki bankalar nnde oluan kuyruklar azalmak yerine her geen gn daha da artyordu. Bu durumu iyi gren Alman Maliye Bakan, yapt yazl aklamada Almanyadaki bankalarn iki gn tatil edildiini bildirdi. Bu tatil ile bankalarda bulunan nakit para korunacak ve bankalar nnde oluan kuyruklara engel olunacakt37. Tatil, Deutsche Orient Bankn Almanyadaki merkezinde de uyguland. Bankann Merkez Ynetim Kurulu tatili, Berlinden stanbul ve zmirdeki ubelerine ektii telgraf bildirdi. Kurul, ektii telgrafla tatili uygulayp
35 36 37 Atatrk Dnemi Maliye Politikalar, Trkiye Cumhuriyeti Maliye Bakanl Strateji Gelitirme Bakanl, 2008, Ankara, s.176. Onur ymen, Trkiyenin Gc, Doan Kitaplk, 3.bask, stanbul, 1999, s.s.104-106. Yeni Asr, 17 Temmuz 1931.
303
Erdal NCE
uygulamama konusunda kentin durumuna ve bankann kendi iktisadi durumuna gre ubeleri, kendi kararlarn vermeleri konusunda serbest brakmt. stanbul Deutsche Orient Bank ubesi, bu tatili bir hafta kadar uygulad. Mterilerine geri deme yapabilmek iin, geni bir aray ierisine giren stanbul ubesi, bir haftalk zaman diliminde de arad nakiti bulamad. stanbuldaki ubenin aksine, zmir Deutsche Orient Bank ubesi bankay tatil etmedii gibi, iki gn nce yzde krk olarak belirledii datm orann yzde elliye kardn aklad. Bu aklama bankaya olan gveni daha da arttrd. Krizden nce banka zmirde gvenilir bankalar sralamasnda en balarda yer alyordu. Ancak kriz dneminin yaratt panik ve kt giden Alman iktisadi programlar, bankay bu hale getirmiti. Oysa ki bankann, bu dnemde mterilerine datacak paradan daha fazla alaca vard. Banka yetkilileri iine dtkleri bu durumu zmir Ticaret Mdrlne u ekilde bildirmitir; zmir piyasasndan, muhtelif hesaplara mahsus olmak zere 2.889.000 Lira alacakldr. Buna karlk mevduat sahiplerine borcu ise 1.187.000 liradr. Banka 13 Temmuz 1931 tarihinden 16 Temmuz 1931 tarihine kadar mevduat hesabndan mterilere 603.600 Lira deme yapmtr38 Bu aklamadan sonra zmir Ticaret Mdr Ziya Bey konuyla ilgili unlar sylemitir; Halkmz ve tccarlar Almanyadaki buhrandan endieye derek Doyce Orient Banktaki mevduatlarn almak iin bankaya mracaat etmilerdir. Bence ortada endieye mucip bir durum bulunmamaktadr39 Ticaret Mdr Ziya Beyin yukardaki aklamalar ile mevduat sahipleri, daha da rahatlad. Bu rahatlamayla banka nnde oluan uzun sralar bitti. Bankaya, gnde iki - mteri para ekmek iin bavuruda bulunur duruma geldi. Ancak Deutsche Orient Bankn kentte yaratt endie, kentteki tm bankalara kar bir gvensizlik ortam yarattndan, banka mterileri ektikleri mevduatlarn tekrardan bankalara yatrma konusunda ekingen davrandlar. Bu durumdan byk kayplar olduunu belirten milli bankalarn mdrleri, kentlerindeki mali skntdan Deutsche Orient Bank Mdr M. Politiyi sorumlu tuttular. Milli bankalarn mdrleri, Alman bankas Resim 3: zmir Ticaret Mdr mdrn en ok, nakit konusundaki yanl Ziya Bey Anadolu 20 Temmuz 1931 uygulamalar ile eletirdiler. Mdrler, Politiyi, bankaya yatrlan toplam mevduatn, en az yzde ellisini kasasnda tutmadn, kendilerinin ise 1929dan nce kzmaya balayan dnya ekonomi piyasalarn iyi tahlil ederek gerekli tedbirleri aldklarn belirttiler40. Trkiyede, Alman Mali Sistemine kar ortaya kan gven krizi nedeniyle, Alman Para birimi Marka kar ilgi bitme noktasna gelmiti. Ancak Trkiye ve Almanya arasndaki mali konulardaki gvensizlik ortam, iki lke arasndaki dier
38 39 40 Yeni Asr, 20 Temmuz 1931. Hizmet, 20 Temmuz 1931. Yeni Asr, 25 Eyll 1931.
304
Resim 4: Doye Oriantbanka ait bir reklm.
ilikilerde kt bir etki yaratmad. 600 yllk gemie dayanan Trk-Alman ilikilerinde zellikle Eitim alanndaki karlkl politikalar aynen devam etti41. Bu balamda, Almanya ile Trkiye arasnda karlkl renci deiim projeleri yapld. 1931de Leipzig niversitesi ile stanbul niversitelerinin hukuk fakltelerinde okuyan iki rencinin karlkl deiimi ile etkileim balad. Eitimin kalitesini ve yabanc lkelerin eitim almalarn takip etmek amacyla oluturulan deiim projesi, daha sonraki yllarda renci saylar ve deiimin yaplaca blmler oaltlarak devam etti42. Sonu zmirde bulunan Alman bankasnda balayp ksa zamanda dier bankalara da srayan kargaa durumu, zmir ekonomi piyasalarn durma noktasna getirdi. Banka mterilerinin telaa kaplp yatrmlarn, bankalardan almalar ile bankalar, finans piyasalarna gvence olarak gsterdikleri para rezervlerinin byk bir blmn kaybetti. Bu kayp, bankalar krize kar dayanksz hale getirdi. Tm sektrlerin lokomotifi saylan bankaclk sektrnn krize kar dayanksz hale gelmesi, piyasalarn tamamnda kayplarn yaanmasna neden oldu. Bankalardan geriye ektikleri yatrmlarn kendi imknlaryla saklama yoluna giden mteriler, kriz ortamnn yaratt belirsizlikle al veri yapmaktan kandlar. zmir basn bu durumla yakndan ilgilendi. Gazeteler, bankalarn ve gnlerce sat yapmadan kepenk kapatmak zorunda kalan esnafn durumunu okuyucularna, ilk sayfalarndan duyurdular. zmir piyasalarndaki durgunluk tm meslek gruplarnda hissedildi. zellikle nakit dngs ile ilerini yrten tccarlar, bu durgunluktan en ok etkilenen grup oldu. Borlarn demek iin sat yapmak zorunda olan tccarlar, zmir piyasasnda umduklar satlar, yapamadlar. Tccarlar gn gelen borlarn demek iin bankalara bavurduysalar da bankalardan da olumlu yant alamadlar. Bu durum, birok tccarn borcunu deyememesine ve bunun sonucunda da iflas etmesine neden oldu. Mali bunalm, kt etkisini zmir Limannda da gsterdi. 1929 yl ncesi ve sonrasnda limana urayan gemi saylarnda ve tonajlarnda byk deiimler oldu. 1931 yl itibar ile limann hareketlilii 1929 yl ncesine gre yar yarya dmt43.
41 42 43 Kazm Karabekir, Tarih Boyunca Trk-Alman likileri, Emre yay., stanbul, 2001, s.19. Yeni Asr, 04 Austos 1931. Kemal Ar, zmirden Bakla Trk Ticaret-i Bahriyesi ve Mbadele Gemileri Lozandan Kabotaja, Deniz Ticaret Odas zmir ubesi yay., No:2, zmir, 2008, s.270.
305
Erdal NCE
Her daim hareketli olan Kemeralt ars, bu dnemde byk bir sessizlie brnd44. zmirdeki iflaslar sadece ticaretle uraanlarda deil tm meslek gruplarnda sradan bir olay olmutu. Halkn ekonomik olarak girdii bunalm, halkn ruh saln da yakndan tehdit eder duruma gelmiti45. flaslar nedeniyle intihara kadar giden ac olaylar yaanmaktayd. Bu dnemde gazetelerde bu tr ac haberlere sk sk rastlamak mmknd46. Deutsche Orient Bank zmir ubesinin yanl ve eksik, ekonomik kriz ynetme program nedeniyle, tm kentte balayan huzursuzluk, kentin genelinde, izleri kolay kolay silinmeyecek olaylarn yaanmasna neden olmutur. Kent, gerek bankalara olan gvensizlii, gerekse piyasalarda yaanan durgunluu, bnyesinden uzun yllar atamamtr.
44 45
46
lker Zengin Snmez, 1929 Dnya Ekonomik Bunalmnn zmir Ekonomisine Etkileri, Dokuz Eyll niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits (Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi), zmir 1998, s.s.106-109. Emel Gksu, 1929 Dnya Ekonomik Buhran Yllarnda zmir ve Su Corafyas, zmir Bykehir Belediyesi Kltr yay., Birinci Basm, zmir, Mays, 2003; Akt.: Blent Durgun, a.g.e., s.s.140-144; Bkz.: Alev Gzc, Bir ntiharn Sosyo-Ekonomik Arka Plan: Dnya Ekonomik Bunalmnn zmir rneinde Gndelik Yaama Yansmalar, Dokuz Eyll niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits ada Trkiye Tarihi Aratrmalar Dergisi, C.VI, S.14, 2007, s.s.86-88. Pakize oban, zmirde Dnya Ekonomik Bunalm Srasnda Tketim Kltrnde Deimeler ve Bunalmn Fiyatlar zerine Etkileri, Dokuz Eyll niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits (Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi), zmir, 2008, s.s.117-118.
306
KAYNAKA I-Gazeteler Anadolu Milliyet Yeni Asr Hizmet II-Kitaplar, Makaleler ve Tezler ALTINTA, Halil, Bankaclk Krizleri, Nedenleri ve Ekonomik Maliyetleri, Erciyes niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi, S.22, 2004. ARI, Kemal, zmirden Bakla Trk Ticaret-i Bahriyesi ve Mbadele Gemileri Lozandan Kabotaja, Deniz Ticaret Odas zmir ubesi yay., No:2, zmir, 2008. ARMAOLU, Fahir, 20inci Yzyl Siyasi Tarihi (1914- 1995), Alkm yay., C.1-2, stanbul, 2004. ARSAVA, Aye Fsun, Federal Alman Anayasa Mahkemesinin 22 Ekim 1986 Tarihli Mittlerweile Kararnn Topluluk Hukuku Bakmndan Tad nem Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, C.44, S.3. Kbrs Sorununun Uluslar aras Hukuk Asndan Deerlendirilmesi, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, C.51, S.1. BAKIRTA, brahim - TEKNEN Ali, Dnya Savalar Ve Byk Buhran Arasndaki Etkileimin Ekonomi Politii, Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C.IV, S.5. BAAK, Levent, Trkiyede Yabanc Banka Hukuku ve Yabanc Bankalarla lgili Baz Hususlarn Analizi, Bankaclar Dergisi, S.63, 2007. BULLOCK, A., The German Communists and the Rise of Hitler, n in M. Boumant, Op cid., 1955. CARR, E. H., International Relations Between The Two World Wars: 1919-1939, The Macmillan Press Ltd., Great Britain, l973. CORRY, B., Keyness Economics: Revolution in Economic Theory or in Economic Policy, (ed.: R.D.C. Black), Ideas In Economics, Totowa: Barnes and Nomle Boks, 1986.
307
Erdal NCE
OBAN, Pakize, zmirde Dnya Ekonomik Bunalm Srasnda Tketim Kltrnde Deimeler ve Bunalmn Fiyatlar zerine Etkileri, Dokuz Eyll niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits (Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi), zmir, 2008. GAIBRAITH, J. Kenneth, The Great Crash 1929, Penguin Books, Great Britain, 1975. DAVIS, J. S., The World Between The Wars 1919-1939: An Economists View, John Hopkins University Press, London, 1975. GKSU, Emel, 1929 Dnya Ekonomik Buhran Yllarnda zmir ve Su Corafyas, zmir Bykehir Belediyesi Kltr yay., Birinci Basm, zmir, Mays, 2003. GZC, Alev, Bir ntiharn Sosyo-Ekonomik Arka plan: Dnya Ekonomik Bunalmnn zmir rneinde Gndelik Yaama Yansmalar, Dokuz Eyll niversitesi Atatrk lkeleri ve Inkilap Tarihi Enstits ada Trkiye Tarihi Aratrmalar Dergisi, C.VI, S.14, 2007. FROBEL, Folker vd., Dnya Ekonomisi, Bunalm ve Siyasal Yaplar, (ev.: Orhan Esen vd.), Belge Yaynlar, stanbul, 1983. NCE, Erdal, Trk Siyasal Yaamnda iftiyi Topraklandrma Kanunu, Libra Kitaplk ve Yaynclk, stanbul, 2009. JAMES, Foreman-Peck, A History of The World Economy: International Economic Relation Since 1850, Harvester Wheatsheaf, GreatBritain, 1983. KALDOR, Nicholas, The German War Economy, The Review of Economic Studies, Vol. 13, No.1, 1945-1946. KARABEKR, Kazm, Tarih Boyunca Trk Alman likileri, Emre yay., stanbul, 2001. KEGLEY, Charles W., And WITTKOFF Eugene R., World Politics: Trendand Transformation, Fourth Edition, The Macmillan Pres Ltd., New York, 1993. KENNEDY, Paul, Byk Glerin Ykselii ve kleri: 1500den 2000e Ekonomik Deime ve Askeri atmalar, (ev.: Birtane KARANAKI), 5. Bask, Trkiye Bankas Kltr yay., 1994. KIRAN, Abdullah, Milletler Cemiyeti ve nlenemeyen Sava, Girne Amerikan niversitesi Uluslararas likiler Blm - Multicore Parallel Processing. KIRATLI, Metin, Niin Almanya bir Roosevelt ve Amerika Bir Hitler karmad?, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi: Atatrk Yolu, C.XVI. LUTGE, F., Explanation Of The Economic Conditions Which Contributed To The Victory Of National Socializm, in M. Boumant, The Third Rich. OVERY, R. J. (1992), Hitlers War and the German Economy: A Reinterpretation, Economic History Review, Vol 35, No.2. YMEN, Onur, Trkiyenin Gc, Doan Kitaplk, 3.Bask, stanbul, 1999. SCHMLDERS, G., Alman Vergi Sistemi, (ev.: . Hakk lkmen), Ankara niveristesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, C.VIII, S.1, 1953.
308
SNMEZ, lker Zengin, 1929 Dnya Ekonomik Bunalmnn zmir Ekonomisine Etkileri, Dokuz Eyll niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits (Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi), zmir, 1998. SNMEZ, Sinan, Dnya Ekonomisinde Dnm: Smrgecilikten Kresellemeye, mge Kitabevi, Ankara, 1998. SWEEYZ, Paul M., ABDde Ekonomik Kriz, (ev.: Kemal akman), Dnya Ekonomisinde Bunalm, Basm Yaym ve Datm A., 1983. ________Atatrk Dnemi Maliye Politikalar, Trkiye Cumhuriyeti Maliye Bakanl Strateji Gelitirme Bakanl, 2008, Ankara. KAYA, Yasemin Trker, Trk Bankaclk Sektrnde CAMELS Analizi, Bankaclk Dzenleme ve Denetleme Kurumu MSPD alma Raporlar 2001/6, Mali Sektr Politikalar Dairesi, Eyll, 2001. YAKUT, Kemal, kinci Dnya Sava, Anadolu niversitesi Akretim Fakltesi yay. YAY, Turhan, 1929 Dnya Bunalmnn Trk Bankaclk Sistemine Etkileri, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, letiim yay., C.I, stanbul, 1983. YKSEL, hsan, sizliin Psiko-Sosyal Sonularnn ncelenmesi: Ankara rnei, Cumhuriyet niveristesi ktisadi ve dari Bilimler Dergisi, C.IV, S.2, 2003.
309
AFGAN KRALI EMANULLAH HANIN TRKYE GEZS

smail AKBA* zet
Mustafa Kemal Atatrk ada bir Trkiye kurmutu. Bu cumhuriyet, laik bir demokrasiyi arzuluyordu. Atatrkn en byk hedeflerinden birisi de, gen cumhuriyeti dou toplumlarna tantmakt. Afganistann Trkiyenin kurtulu mcadelesinde ok nemli bir yeri vard. Trkiye Byk Millet Meclisini ilk tanyan lkelerden birisiydi. Karlkl anlamalar yaplm ve teknik ekipler gidip gelmiti. Afganistann banda Mustafa Kemalden ve onun yapt byk ilerden ok etkilenen gen bir Kral olan Emanullah Han vard. Bu scak ilikiler Cumhuriyetin ilanndan sonra da devam etti. Emanullah Han, Trkiyeye ilk gelen yabanc devlet adamlarndan biri oldu. Ei ile birlikte 20 Mays 1928de Trkiyeye geldi. Atatrk konuunu byk bir misafirperverlikle karlad. Ona hem Trkiye Cumhuriyetinin kazanmlarn tantma imkn buldu; hem de Trk-Afgan ilikilerinde yeni bir srece girildi. Anahtar Kelimeler: Cumhuriyetin lk Yabanc Konuu, Afgan Kral Emanullah Han, Trkiye Ve Afganistan, Bakentin lk Resmi Misafiri.
Abstract
Mustafa Kemal Ataturk established a modern Turkey. This republic longed for a secular democracy. One of Ataturks greatest objectives was to introduce the young republic to eastern societies. Afghanistan had an important place in the Turkeys independence struggle. It was one of the first countries which recognized Turkish Great National Congress. Treaties had been signed and technical teams had been exchanged. The ruler of Afghanistan was the young king Emanullah who was impressed with Mustafa Kemal and his accomplishments. The warm relations continued after the declaration of the republic. Emanullah Khan became one of the first foreign officials that came to Turkey. He came to Turkey with her wife on May 20th 1928. Ataturk welcomed his guest with utmost hospitality. He had the opportunity to introduce the benefits of the Turkish Republic to the king and a new process started in Turkish-Afghan relationships. Key Words: The First Foreign Guest Of The Republic, Amanullah Khan The King Of Afghanistan, Turkey And Afghanistan, The First Official Guest Of The Capital.
Dokuz Eyll niversitesi, Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits, (iakbas39@hotmail.com).
311
smail AKBA
Giri Emanullah Han, Krall dneminde Afganistanda bir eitim seferberlii balatm ve bu konuda dier lkelerdeki gelimeleri bizzat yerinde grmek istemitir. Bu maksatla 1927-1928 yllarnda Orta Dou ve Avrupay kapsayan bir geziye kmtr. Bu gezi kapsamnda 1928 yl Mays ay sonlarnda Trkiyeye de gelmitir. Trkiye Cumhuriyetine yaplan ilk devlet ziyareti olmas sebebiyle bu tarihi gezi byk nem tamaktadr. Bu sebeple geziye ok nem verilmi, Emanullah Hana dostluk gsterilmi, Milli Mdafaa ve Dileri Bakanl tarafndan ayrntl bir gezi program hazrlanmtr. Bu gezi iki lke ilikilerine hem o dnemde hem de sonraki dnemlerde gnmze kadar uzanan olumlu katklar yapmtr. 1. Afganistann Tarihine Ksa Bir Bak Orta Asyada yer alan Afganistann ok eski ve zengin bir tarihi olduu bilinmektedir1. Gnmzde Afganistan ad, bir lkeyi ifade edecek biimde, 18. Yzyln ilk yarsnda ortaya kt2. Corafi konum olarak Afganistan dnyann en byk istila yollarnn birinin zerinde bulunuyordu. Afganistann bu stratejik durumundan ilk yararlananlar eski ranllar oldu. M.. 500de ran hkmdar Darann ordular bu lkeyi igal etti3. Afganistann tarihinde ilk Afganistan Devleti 1747de Ahmet ah Baba tarafndan lke ran egemenliinden kurtarlarak merkezi Kandahar olarak kuruldu. Kral Ahmet ah 1761de Delhideki Timur Oullarn egemenlii altna alarak devletinin snrlarn geniletti ve byk bir Krallk oluturdu. 1773te Timur ah ldnde, lkede kargaa ve taht kavgalar vard4. Bu karklklar 19. yzyln ilk eyreine kadar srdkten sonra, Dost Muhammedin ynetime gemesi ile lkedeki birlik tekrar saland5. lk Afgan-ngiliz ilikisi, Kuzey Hindistanda Peaver sorununun zmnde ngiliz hakemlii ile oldu. Arkasndan 1839-1842 yllar arasnda sren ilk ngiliz-Afgan harbi patlak verdi. Dost Muhammed, lkesi ngilizlerce igal edilmesine ramen 1863te Kabile dnerek tekrar Afgan birliini salad. Dost Muhammedin 9 Haziran 1863 tarihinde vefat etmesi ile Afganistan, tekrar iktidar kavgalarnn iine srklendi. ir Alinin 1868de iktidar ele geirmesiyle bu mcadele durulur gibi oldu. 1879da vefat eden ir Alinin yerine Yakup Han getiyse de, ksa bir sre sonra Afganistann hkimiyetini Abdurrahman Han ele geirdi6. 1901de vefat eden Abdurrahman Han zamannda ikinci ngiliz-Afgan sava yaand (18781880). Bu sava sonunda lke, byk apta harap oldu ve milli birlik zayflad. Afganistann iinde bulunduu bu olum1 2 3 4 5 6 A. Jelil Uzbek, Afganistanda Sosyal ve Kltrel Hayat, Yksek Lisans Tezi, Isparta 2002, s.1. slam Ansiklopedisi, C.4, Milli Eitim Basmevi, 1964, s.133; nn Ansk., C.1, Maarif Matbaas, 1943, s.167. AnaBritannica Genel Kltr Ansiklopedisi, s.121. Halil imek, Trk-Afgan likileri ve Trkiyenin Afgan Politikas, www.hsimsek.com Mehmet Saray, Trk-Afgan Mnasebetleri, Veli Yaynlar, 1984, s.9. Milliyet, 20 Mays 1928, s.2.
312
Afgan Kral Emanullah Hann Trkiye Gezisi
suz koullar frsat bilen Ruslar, 1881de Trkmenistan igal etti. Bylece Ruslar Afganistan ile komu oldular. 1901de baa geen Habibullah Hann, 20 ubat 1919da bir av partisinde kulana kurun sklarak ldrlmesiyle7 yerini Emanullah Han ald8. Emanullah Han tahta geince Hindistandaki ngiliz valiye bir mektup gndererek Afganistann bamsz bir devlet olduunu tanmasn istedi ve ngiltere ile iyi ilikiler iinde bulunmay istediini bildirdi. Buna karn ngiltere Afganistann bamszln tanmakta tereddt etti ve iki lke arasndaki ilikiler gerginleti. Bunun zerine Emanullah Han Hindistana saldrarak nc ngiliz-Afgan Savan balatt, sava kazand ve Afganistann d siyasetini yeniden kontrol altna ald. Sava sona erdiren Ravalpindi Anlamas sonucunda ngiltere Afganistan tam bamsz bir Krallk olarak tand9. Afganistann bamszln saladktan sonra Emanullah Han lkesini ilerletmek ve geleneksel yalnzln sona erdirmek iin bir adalama hamlesi balatt. Byk lkelerle diplomatik ilikiler kurdu, 19271928 yllar arasnda yapt Avrupa ve Trkiye gezilerinin ardndan Afganistan adalatrmak iin eitli reformlar yapt. Emanullah Han, ayn yllarda batllama hamlesini gerekletiren Trkiyeyi yakndan izledi ve Rza ahn randa yapt gibi Atatrk kendisine rnek alarak kendi lkesini adalatrma faaliyetlerine balad10. Trkiye ile Afganistan arasndaki resmi ilikiler ilk kez Emanullah Han dneminde gerekleti. Lozan Anlamasnn ardndan Atatrk ilk kutlayan yabanc devlet bakan Emanullah Han oldu. Yine Trkiyenin yeni bakenti olarak Ankarann ilan edilmesinin ardndan Ankaraya tanan bykelilikler yalnzca Sovyetler Birlii ve Afganistan bykelilikleri oldu11. 2. Emanullah Hann Trkiye Gezisi Emanullah Han lkesinde balatt adalama hamlesini ynlendirmek iin dier lkelerdeki gelimeleri yerinde izlemek amacyla 1927nin Aralk aynda birok lkeyi kapsayan bir geziye kt. Srasyla Msr, Fransa, Belika, svire, Almanya, ngiltere ve Rusyay ziyaret etti. Emanullah Han gezisinin nemli bir dura olarak deerlendirdii Mustafa Kemalin Yeni Trkiyesini yerinde grmek dileini Ankara hkmetine iletti12.
7 8 9 10 11 Zeki Sarhan, Kurtulu Savamzda Trk-Afgan Mnasebetleri, Kaynak Yay., 2002, s.9; nn Ansk., C.1 Maarif Mat., 1943, s.177; Ahmet K.Han, Kavaktaki lke, National Geographic Trkiye, Aralk, 2001. www.bilgisayarforumu.com/afganistan; www.afghanland.com/Afghanistan Amir Amanullah Khan Ghazi; nn Ansk., s.177; slam Ansk., s.166; Ayrca bknz.: Servet-i Fnun Dergisi, Afganistan ve Hkmdarlar, C.64, Ahmet hsan Mat., Ankara, 1928. http://en.wikipedi.org/wiki/european_influence_in_Afghanistan. Mehmet Saray, Atatrk ve Trk Dnyas, Trk Tarih Kurumu yay., Ankara, 1995, s.163; nn Ansk., s.177; slam Ansk., s.174; Fahir Armaolu, 20 Yzyl Siyasi Tarihi, C.1, Trkiye bankas Kltr Yaynlar, s.211. Ziya Enver Karal, Atatrkten Dnceler, Dou Ltd. ti. Mat., Ankara, s.40; Mehmet Saray, TrkAfgan Mnasebetleri, Veli Yaynlar, stanbul, 1984, s.30; Armaolu, a.g.e., s.331; Saray, a.g.e., s.96; Mustafa Barut, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi, Alkim Yaynevi, Ankara, s.37; Zeki Sarhan, Kurtulu Savamzda Trk-Afgan likileri, Kaynak Yay., s.118; Ayrca Bkz, slam Ansk., C.4, Milli Eitim Basmevi, 1964, s.172; Milliyet, 20 Mays 1928, s.2. Mehmet Saray, Afganistan ve Trkler, s.118; nn Ansk., C.1, Ankara, 1943, Maarif Mat., s.177;
12
313
smail AKBA
Kraln Trkiyeyi ziyaret etme dilei cokuyla kabul edildi ve karlama hazrlklarna baland. Yolculuk, Emanullah Hann, einin ve beraberindekilerin Sivastopoldan gemiyle alnp stanbula ulatrlmalar, oradan da trenle Ankaraya getirilmeleri eklinde planlanmt. Bilal N. imirin belirttiine gre; bu yolculuk iin Seyr-i Sefain letmesinin en iyi gemilerinden zmir Vapuru tahsis edilmiti. Geminin kaptanln, Trkiyenin ilk transatlantii Glcemali Amerikaya gtrp getiren tecrbeli Ltfi Kaptan yapacakt. Gemiye Peyk-i evket ve Berk-i Satvet muhripleri refakat edeceklerdi. zmir Vapuru bu gezi iin hzl biimde onarld ve dzenlendi. Kamaralarn bazlar geniletilirken, gverteye kymetli hallar konuldu. Salonda K Bahesi oluturuldu. Kral ve Kralienin geceleyecei kamara birbirinden deerli tablolarla sslendi. Salona ar ipekli perdeler asld13. 20 Mays 1928 tarihli Vakit Gazetesi de Emanullah Hann stanbula geliini yle aktarmtr: Karde Afganistan hkmdar dn ehrimize geldiler. Ve stanbul halk tarafndan tezahratla karlandlar. Emanullah Han Hazretleri Trkler, siz bizim gzbebeimizsiniz. Burada karde bir milletin iinde bulunduumdan dolay ok memnunum. Sizleri hrmet ve muhabbetle selamlyorum. Afganllar sizin kardelerinizdir. Btn milletim tarafndan sizlere selamlar sylyorum buyurdular14. 30 Nisan 1928 tarihinde Rusya yolu ile Kabilden stanbula gelecek olan Kral ve ei Kralieye yolculuunda elik etmek zere birinci mihmandar olarak ordu komutanlarndan Fahrettin Altay grevlendirilmiti. Fahrettin Altay Atatrkn ve smet Paann yaknnda grev alm komutanlardan biriydi ve zmirin kurtuluunda, Svari Tmenine komutan olmasyla tannyordu. Mustafa Kemal ile smet nn, Fahrettin Altay Paay karde Afganistana Genel Kurmay Bakan ve bakumandan olarak gndermeyi bile dnmlerdi. Bundan ayr olarak Fahrettin Paaya zellikle Kral karlama grevi verildi. Bu emri alan Paa, Kral karlamak iin Sivastopol Limanna gitti. 17 Mays gn leden sonra Fahrettin Altay Paa ve beraberindekiler, Sivastopola ulatlar. Trk heyeti Sivastopola girdii zaman Ruslar byk bir karlama merasimi dzenlemilerdi15. Heyeti karlayanlar arasnda Trkiyenin Moskova bykelis Tevfik Byklolu ile Rus Sefiri Karahan da vard. Fahrettin Altay Paann anlattna gre; gece orduevinde byk bir ziyafet verildi ve ikramlarda bulunuldu. 18 Mays gn saat 11.00da Kral ile ei Kralie Sreyya Sivastopola geldiler byk bir merasim yapld ve kendileriyle tantrldlar16. leden sonra saat 14:30da byk bir merasim ile uurlandlar. Sava gemileriyle otuz sekiz uak bir mddet onlara refakat ederek Kral geirdiler17. Kral, sivil giyinmi, esmer, kara bykl ve kara gzl yakkl bir genti. Grbz ve evikti. Kralie, nazik ve gzeldi, bir Avrupal gibi ak giyiniyordu.
Ayrca Bkz, A. M. Manzar, Afganistan zerinde Kzl Bulutlar, nce Yaynlar, s.211; Gemiten Gnmze Trk-Afgan likileri, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Yaynlar, Ankara,2009, s.59. Bilal N. imir, Ankara Ankara, Bir Bakentin Douu, Bilgi yay, Ankara, 1998, s.250; Cumhuriyet, 18 Mays 1928; Babakanlk Cumhuriyet Arivi Belge No:030 18 01 01 028 23 7,s.1. Vakit, 20 Mays 1928; Anadolu, 20 Mays 1928; Hizmet, 20 Mays 1928, Milliyet, 20 Mays 1928. kdam, 18 Mays 1928. Hizmet, 20 Mays 1928. kdam, 19 Mays 1928.
13 14 15 16 17
314
Kral Trke biliyor ve meramn anlatabiliyordu. Kralie ise Farsa konuuyordu. Vapurda Kral ve Kralie samimi bir halde gazetecilerle gryorlar, Kral Kralieye tercmanlk yapyor, fotoraflar bol bol resim ekiyorlard. Resmiyetten kanan Kral popler grnmeye alyordu. le yemeini Fahrettin Altay Paa ile beraber yemiler geceyi de vapurda elenerek geirmilerdi. 19 Mays gn leden sonra geminin svari kulesinde Kral Fahrettin Altay Paaya seyahatini ve Afganistann gzelliklerini anlatm, denizleri olmamasndan esefle bahsetmi, Atatrkn milli mcadeledeki baarsndan vgyle ve gptayla sz etmitir. Boaza yaklatklarnda bizim donanmayla uaklarmz gkyzne kt, stanbul valisi Mithat Bey ile Donanma Kumandan Amiral vapurlarna gelerek Kral ve Kralieyi selamladlar. Bir kafile halinde boaza girdiler. ki tarafta sahillerde ylan halkn mendil sallaylar ve tezahratlar arasnda ilerlerken, Kral ve Kralie boazn muhteem gzelliine olan hayranlklarn dile getirdiler18. 2.1 Ankara Gezisi Ankara 13 Ekim 1923 tarihinde yeni devletin bakenti olmutu19. Ankara yeni devletin bakenti olduundan bu yana hibir yabanc hkmdar veya devlet adam Ankaraya ayak basmamt. Bakent Ankaraya ilk ziyaret gerekletiren hkmdar olma erefine Emanullah Han sahip olmutur. O gnlerde baz lkeler zellikle ngiltere Ankarann bakent oluunu kabullenmek istemiyor, elileri Ankaraya gelmemek iin adeta direniyor, Ankaray boykot etmeye kalkyorlard. Ayrca bundan dolay da bu gezi Trkiyeyi ve Atatrk ok mutlu etmitir20. 2.1.1 Ankara Gezisinin Birinci Gn Emanullah Han ve Kralie stanbula varmalarnn ardndan Haydarpaa Garndan bir trenle Ankaraya hareket ettiler. Tren 10 Mays 1928 gn saat 11:00 civarnda Ankaraya ulat. Ankara Garnda devlet erkn bu nemli misafiri karlamak iin hazrd. Bilal imirin Emanullah Hann karlan ve ilk gn ile ilgili belirttiine gre; 20 Mays 1928 Pazar gn Ankara ehri gzel bir gn yayordu. Saat 11.00a doru Meclis Bakan, Bakan vekili, Hkmet yeleri, byk niformal, resmi kyafetli, ordu mensuplar, Hkmet ve devlet dairelerinin mensuplar birer birer gelmeye baladlar ve programda belirlenmi yerlerini aldlar. Vekil Beyler geldike trendekiler yerlerine geiyorlard. Meclis bakan smet Paa istasyonun arka kapsndan girerken, resmi tren mzii balad. Bando selam havas ald. ehrin zerinde uaklar uuyordu. Gazi Hazretleri bir ara adrndan kt ve
18 Fahrettin Altay, 10 Yl Sava ve Sonras (1912-1922), nsel yay., stanbul, 1970, s.s.426-429; slam Ansk., s.174; Armaolu, a.g.e., s.331; Anl een, Atatrk ve Avrasya, Cumhuriyet Kitaplar, 1999, s.193; Sarhan, a.g.e., s.247; Hasan Uysal, Ad Afganistan, Boyut Yaynlar, stanbul, 1988, s.72; Han, a.g.m.; Hizmet, 20 Mays 1928, s.2. smet nnnn Hatralar, Cumhuriyetin lk Yllar-2 (1923-1938), Yeni gn Haber Ajans, 1998, s.91; imir, a.g.e., s.242; Karal, a.g.e., s.40. imir, a.g.e., s.250.
19 20
315
smail AKBA
havada uan uaklar selamlad. Saat 11.30a doru bir ddk sesi ile aylardan beri beklenen misafir geldi. Defneler arasndaki Trk ve Afgan bayraklar ile sslenmi lokomotif uzaktan bir mjdeci gibi grnd. Tren durdu ve vagonun balkonunda Kral niformasyla, Kralie Hazretleri bir manto ile sade olduu kadar zarif giyinmi halde grndler. Kral ve Kralienin arkasnda Afgan bykleri bulunuyorlard. Gazi Mustafa Kemal iki adm ilerleyerek karde milletin Kraln, Trkiyenin byk misafirini bayla selamlad. Emanullah Hazretleri resmi selamlamadan sonra elini Gazi Hazretlerine uzatt ve kalpten gelen arzu ve sevinle iki el birleti. Gazi Mustafa Kemal Hazretleriyle Emanullah Han Hazretleri kucaklatlar21. Kral Hazretleri sanda duran Kralieyi Gazi Hazretlerine takdim etti ve Gazi Hazretleri Kralie Hazretlerinin elini skt. Daha sonra Mustafa Kemal ksa cmlelerle misafirlerine ho geldiniz dedi ve seyahatinin iyi geip gemediini sordu. Devamnda takdim treni balad. lk Kral Hazretleri yanndakilerini Gazi Hazretlerine takdime balad. Sonra Gazi Hazretleri tarafndan meclis bakan Kazm Paadan balayarak Bavekil (Babakan), Vekiller, Askeri Erkan Kral Hazretlerine ve Kralieye birer birer takdim edildi. Kral Emanullah Han Hazretleri eski Kabil elisi Fahri Paaya gzel szler syleyerek kucaklad22. Devlet ileri gelenleri Kral Hazretlerine takdim edildikten sonra ehir Emniyet Mdr Asaf Bey iki adm ilerleyerek ksa bir konuma yapt: Dost ve karde milletin yce hkmdar Ankara ehrine eref buyurdunuz. Ankara halk ve ehir adna ho geldiniz deme gibi erefli grevi arz etmekten dolay mutluyum dedi ve Kral Hazretleri de u cevab verdi: Sevdiim bir millet arasnda kendimi grmekten dolay mutluyum. Ankara halkna teekkr, sayg ve selam ederim. buyurmulardr. Sonra Asaf Bey Kralie Hazretlerine zarif bir buket hediye etti23. Terifat memurlar ileride duran otomobillere iaret verdiler. Arabalar programda tespit edildii gibi Ankara Palas ynne hareket etti. Ankara Palas nnde halk, dost ve karde milletin reisini grmek ve alklamak iin dolmutu. Arabalar getike alklar ykseliyor, Emanullah Han Hazretleri halk selamlyordu. Kral ve Gazi Hazretleri, Kralie Hazretleri ve dier eliinde olanlar otele girdiler. Gazi Hazretleri misafirlerine dairelerine kadar elik etti ve be dakika kadar birlikte oturduktan sonra istirahat etmeleri iin misafirleri terk ederek ankayaya geri dnd. Caddede halkn alklar dinmiyordu. Dakikalar getike ykseliyordu. Kral Hazretleri otelin byk balkonuna karak kendisini kalpten kopan bir sevgi ve samimiyetle alklayan halk selamlad. Fakat halkn Emanullah Hann her selamna dakikalar sren alklar zerine Kral Hazretleri ieriye girerek biraz sonra Kralie ile tekrar halka sevgilerini gstermek iin balkona kt. Kral ve Kralie Hazretleri kendileri iin zel olarak hazrlanan le yemeini Ankara Palas otelinde yediler24. Saat 15.30da Kral ve Kralie Hazretleri oteli terk ederek eliindekilerle beraber ankayaya giderek Gazi Mustafa Kemal Hazretlerini iade ziyaretinde bulundu. ankaya yolundaki kklerde herkes bahelerden, pencerelerden aziz misafir21 22 23 24 Vakit, 18 Mays 1928. Altay, a.g.e., s.428; Ertan nal, Cumhuriyetin lk Resmi Konuu, Popler Tarih Dergisi, ubat 2007, S.78, s.47; Anadolu, 21 Mays 1928; Hizmet, 21 Mays 1928. Anadolu, 21 Mays 1928; Hizmet, 21 Mays 1928; Babakanlk Cumhuriyet Arivi Belge No:030 18 01 01 028 23 7, s.4. nal, a.g.m., s.48.
316
lerin gemelerini bekliyordu. Afgan hkmdar bylece samimi bir ilgiden doan sevgi gsterii iinde byk kurtarcnn ikametghna vard. Saat 17.00de Gazi Hazretleri misafirleri ile birlikte Trkiye Byk Millet Meclisine geldi. Bu srada uluslararas rakamlarn kanun teklifi grlyordu. Ve farkl grlerden dolay tartmalar yaanyordu. Kral Hazretleri ilgi ile grmeleri takip etti. Gazi Hazretlerinin aklamalarn dinledi. Alklar arasnda kabul edilen kanun teklifinden sonra istiklal madalyalarn sahiplerine verme treni balad. stiklal madalya teslim treni balaynca Kazm Paa Hazretleri yerini terk ederek krsye geldi. Meclis Bakan koltuuna vekillerden Rafet Bey oturdu. Ktip Afyonkarahisar milletvekili Ruen Eref Bey isimleri okudu, madalya sahipleri de srasyla krsye gelerek Kazm Paa Hazretlerinden madalyalarn aldlar. Krsye kan ihtiyar bir kadn, Kralie Hazretlerinin zellikle dikkatini ekti. Bu kadn ehit Mlazm Murtaza Efendinin annesi Drriye Hanmd. Eski tarzda bartsn rtmt. Evladnn vatana borlu olduu grevini ifa etmesinden doan bir sevinle krsye geldi. Bu ehit anas, yeler, Kral ve Kralie localar terk ederken selam verdiler ve meclis yeleri tarafndan alklarla uurlandlar. Saat 19.00da Gazi Hazretleri misafirlerine balkondan Ankara civarn gsterip bireyler anlatrken bata ordu mfettii Ali Sait ve Erkn Harbiye Mdr Hseyin Hasan Paalar olduu halde gslerine harp madalyalardan kazandklar an ve erefimizi takan stiklal kahramanlar muhafzlar, mektepliler ve izciler geit treni yapt. Kral Hazretleri kahramanlar selamlad ve geidi byk bir dikkatle takip etti. Mini mini mektepli kzlarmz geerken Kralie ellerini kaldrarak yavrular selamlad. Geit treni bittikten sonra stiklal Mar ve gzel arklar arasnda misafirlerimiz ve byk Gazimiz meclisten ktlar ve yaya olarak otelin nne geldiler. Misafirlerine veda ettikten sonra halkn alklar arasnda Kral ve Kralie kklerine ekildi25. 2.1.2 Cumhurbakannn Konuklarna Ziyafeti: 20 Mays 1928 akam Kral ve Kralie Hazretleri erefine Cumhurbakan tarafndan bir ziyafet verildi26. Kazm Paa, Bavekil Paalar, Vekil Heyeti, Divan Bakan, Ordu Mensuplar, Yazarlar, Hkmet Erkn hazr bulundular. Bu vesile ile Cumhurbakan tarafndan ve Afgan Kral tarafndan karlkl konumalar oldu27. Gazi konumasnda: Kral Hazretleri, Trk milleti ve Cumhuriyet Hkmeti ve ben, zat hkmdarlarn ve Kralie Hazretlerini Trkiyede grmekle pek ziyade mesrur ve memnunuz. Bugn karde Afgan milletini, asil ve kymettar ahslarnda temsil eden biraderim hassm Kral Hazretlerini ve muhterem Kralie Hazretlerini hkmet merkezimiz Ankarada Trk milleti ve devleti namna ahsan selamlamakla bahtiyarm.
25 26 27 Bilal N. imir, Atatrk ve Yabanc Devlet Bakanlar, C.1, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1993, s.30. Vakit, 21 Mays 1928; Hizmet, 22 Mays 1928; Babakanlk Cumhuriyet Arivi Belge No:030 18 01 01 028 23 7, s.6. kdam, 21 Mays 1928; Babakanlk Cumhuriyet Arivi Belge No:030 18 01 01 028 23 7, s.6.
317
smail AKBA
Afgan milleti ile menei Orta Asya olan ecdadmz arasndaki mnasebetler ve uhuvvet rabtalar pek kadimdir. Tarihin silinmez sahifeleri, o mnasebetlerin ebedi hatralar ile doludur28. te bugnk Afgan ve Trk milletleri, saysz asrlarn ve byk ktalarn iine hatralar ananeler salan byk milletlerin evlatlardr. Aziz dostumuz Kral Hazretleri! Tarihin ne garip tecellileri, dnya hadiselerinin ne manidar tesadf ve mabehetleri vardr. Zat hkmdarileri, 1919da kahraman Afgan milletinin balnda olarak, Asyann ortasnda, istiklal iin mcadeleye atlrken biz de ayn tarihte burada, Avrupann arknda, btn medeni cihann piienzarnda, istiklal ve hrriyetimize vurulan darbelere gslerimizi siper ederek dvyorduk.29 stiklal ve hrriyetlerini her ne bahasna ve her ne mukabilinde olursa olsun, ihlal ve takyide asla msamaha etmemek; istiklal ve hrriyetlerini btn manasyla masum bulundurmak; ve bunun iin icap ederse, son ferdinin son damla kann aktarak tarihini anl misal ile tezyin etmek; ite istiklal ve hrriyetin hakiki mahiyetini, amil manasn, yksek kymetini, vicdannda idrak etmi milletler iin esasi ve hayati prensip... Ancak bu prensip urunda her trl fedakrl, her an, ifaya mheyya ve kadir bulunan milletlerdir ki, mtemadiyen beeriyetin hrmet ve riayetine layk bir heyeti itimaiye olarak mtalaa olunabilir. Afgan milleti ve Trk milleti, bu iki karde millet, bu prensibin hakiki salikleri olduklarn fiilen ispat ettiler30. Kral Hazretleri! Medeni ve tecetdtkarane slahat yolundaki faaliyet ve mesainizin ne kadar huzur ve skn iltizam ettiini takdir ve buna mazhariyetinizi samimiyetle temenni ederim. Geri Afganistann corafi vaziyeti ve bu sebeple devletinizin siyasi eraiti mhim, ciddi ve naziktir. Tarih, bu ehemmiyet ve nezaketin iinde bulunulan erait ve ahval ne olursa olsun; bir an nazar dikkatten dur tutulmamasn amirdir. Hatta vehim ve vesveseyle! Fakat, derakap Beyan etmeliyim ki, Afganistann Hindi kuu ile etin ve sert tabiat ve Afgan milletinin mspet zek, cesaret ve kahramanl ve bilhassa Afgan devletinin mmtaz hkmdarnn yksek ahsiyeti her trl ihtimalin karsnda katiyet ve kudretle ykselen bir abidedir. Biz bunu biliyoruz ve kalbi hislerle takdir ediyoruz. Sizi ve milletinizi ve memleketinizi cidden seven Trk Milletinin reisi olarak, samimen arz edeyim ki, Afganistann maddi ve manevi terakki ve tealisi yolunda teebbslerinizin, az zamanda husulpesir olduunu grmek, bizim ahass amalimizdir. Muvaffakiyetinizin muhakkak olduuna itminanmz katidir. Bu hususta, bir karde millete tabiaten tevecch eden vazife ve mkellefiyetleri, tre Devleti, istitaat dairesinde ifaya itaban olmaktadr. Afganistann kymetli hkmdar Emanullah Hazretleri, stikbalin yksek ufuklarndan tulua balayan gne asrlardan beri strap ek28 29 30 imir, a.g.e., s.31; Gemiten Gnmze Trk-Afgan likileri, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Yaynlar,Ankara, 2009, s.62 Sarhan, a.g.e., s.247; ATASE Bakanl Yaynlar, a.g.e., s.63. imir, a.g.e., s.32.
318
en milletlerin taliidir! Bu taliin artk bir daha siyah bulutlara brnmemesi, milletlerin ve onlarn pivalarnn ihtimam ve fedakrlna vabestedir. Afgan milletinin ve zikudret hkmdarnn ve pek muhterem Kralie Hazretlerinin talii tealisi parlak olsun dedi31. Atatrk sylevini bitirdikten sonra Emanullah Han da Afgan milleti ile Trk milleti arasndaki kardelik balarn yle dile getirdi: Aziz ve licenap kardeim, Aziz Trkiye toprana muvasalat ve mmtaz zatnz ve biraderiniz Trk milletiyle vukua gelen mlakat mnasebetile duymakta olduum nihayetsiz kalbi srurumu zaptedemiyorum. Tabiat dhil bu iki milletin yeni hayatnn tarihini bir zamandan balatyor. Yani Afgan milleti erefli bir hayat istihsal etmek iin benim emrim altnda mttehid-l kerime olarak mesai ibrazna balad zaman necib Trk milleti dahi bergzide ve dana zatnzn rehnmaliyle hukuk-u meruasn istirdat iin merdane mcahedeye kyam etmi idi. Vuku bulan milli mesai hibir asrda neticesiz kalmad gibi bu iki gayyur milletin mcahedeleri de menfaatle dolu neticeler intac eyledi. Ve bu iki millet mevcudiyetlerini ve yaamak haklarn medeni dnya muvacehesinde ispata muvaffak oldular Biz iki birader ve refik-i mesaiyiz ve bu iki karde milletin mukadderat atiye sefinesini idare ve memleketlerimizde asr- hazr terakkiyatn istihsal iin makasd ve vezaif sahibiyiz. Afgan milleti kendine biraderlik noktai nazarndan tevecch eden vazifelerin ifasna istitat derce mheyyadr32. Muhterem Reis Hazretleri! Aziz Trkiyenin faaliyet ve kudret numunesi olan Zat Devletinizin gece gndz ektiiniz zahmetler neticesinde hsl eyledii bugnk terakkiyat ben ve aziz milletim memnuniyet ve iftihar dolu gzler ile grmekteyiz. Necip Trk milletinin terakki ve teali yolunda att her admdan dolay Afgan milleti mftehir olmaktadr. Biz Zat linizin gen Trkiyeyi dokuz sene zarfnda ne byk terakki payelerine kardnz, ne gibi ihtiyalardan kurtardnz ve bu kahraman milletin saadet ve kuvvetini nasl istihsal buyurduunuzu itminan ve kran ile dolu bir gz ile gryoruz. Ben kati bir itminan ve kanaat ile gen Trkiyenin parlak istikbalini grmekteyim. Sizi bunun yegne amili bildiim cihetle Zat biraderinize kar byk bir hissi muhabbet ve halel-i napezir bir imtina duymaktaym. Trk Milletinin Kymetli Hkmdar Reis Hazretleri, Ben ve Kralie, benim ile aziz milletim hakknda derin biraderlik hissiyatn ve Trk milletinin ltfn gsteren Zat linizin samimiyet ile dolu szlerinizden ve hidemat milli yeme taalluk eden takdiratnzdan dolay teekkrat kalbiyemizi tecdide eder ve aziz Trk milletinin terakki ve tealisini ve Trkiyenin yegne necisi olan Zat devletinizin mr ve afiyetinin devamn temenni eyleriz33.
31 32 33 Saray, a.g.e., s.s.49-50-51; imir, a.g.e., s.33; Ayn Tarihi, No:52, Temmuz 1928, s.3374; Ayrca Bkz.: nal, a.g.m., s.47; kdam, 21 Mays 1928, s.1. imir, a.g.e., s.34; Ayrca Bkz.: nal, a.g.m., s.47. Sarhan, a.g.e., s. 35; Hizmet, 22 Mays 1928, s.1.
319
smail AKBA
Bu tarihi konuma zerinde dikkatle durmak, Atatrkn syledikleri zerine tekrar dnmek gerekir. Atatrkn konumasnda belirttii hususlar ve tavsiyeler ve onun Trkiyede yapt inklplar Emanullah Han zerinde byk bir etki yapmtr. Bunun gstergesi olarak Emanullah Han Aabeyim dedii ve rnek sayd Atatrk ile ok abuk dost olmu ve kendisine yaplan nasihatleri tamamyla benimseyip kabul etmi ve onlar tatbik edeceini sylemitir. Atatrkn ona yapt nasihatlerin banda kuvvetli bir ordu kurmak ve btn dier ilere ondan sonra balamak geliyordu34. Gazi Mustafa Kemal Paann ve Kral Emanullah Hann 20 Mays 1928 gn akam Cumhurbakan Hazretleri tarafndan Kral onuruna verilen yemek ziyafetinde yapm olduklar konumalar Franszcaya evrilip basna ve bykeliliklere verildi. ngiltere Bykelisi George Clerk, bu evirileri 22 Mays gn Londraya gndermi ve baz yorumlarda bulunmutur. Bu yorumlar Bilal imir yle zetlemektedir: Gazinin konumas, karde millet yararna baz ilkeleri ierecei, bu nedenle Gazinin buna zellikle nem verdii bir sredir syleniyordu. Konumada kannn son damlasna kadar bamszln savunmas gerektiini Afganistana hatrlatyor. Krala da, terakki yolunda Gazinin cesareti ve kararll ile yrmesi salk veriliyor. Ancak Mustafa Kemal, Trk ve Afgan kardeliini vurgularken Afganistann Asya, Trkiyenin ise Avrupa olduu gereini belirtme gerei duyuyor. Konumasnda, Afganistana dorudan yaplacak yardmlara da deinen Gazi, ancak bu yardmlarn Trkiyenin imknlar lsnde olacan belirterek snrlandrlmasna da zen gsteriyor. Cumhurbakan, Afganistann corafi durumuna ve dolaysyla lkenin ciddi ve nazik siyasi artlarna imada bulunuyor ve aka Hindi Kutan sz ediyor. Buna bakarak konumas ngiltere aleyhtar bir tonda imi gibi grlebilir. Ankaradaki Rus Bykelisi Bay Suritz belki bunu byle okuyup keyiflenecektir. Ama ben byle bir yoruma katlamam. Gazi, Afganistann iki byk ve gl devlet arasnda zor bir yolda olduunu sylemek istemitir. Gerek Msrn gerek Afganistann nndeki engel ngilteredir. Bu durum Gazinin ngiltere ile ilikilerini de etkilemez. nk o, ngiltere ile olan kendi zorluklarn halletmitir. Gazinin ngiltere yanls olduunu sylemek istemiyorum. Ama bugn onun ngiltere ve Batl devletler ile mmknse yaknlamaya alt kansndaym. Tarih aratrmaclar iin u nokta da ilgin olabilir: Gazinin ve Emanullah Hann konumasnda slam kelimesi bir defa bile gemiyor35. Mustafa Kemal Hazretleri Trkiye Cumhuriyetinin bakenti Ankarada ilk defa bir hkmdar arlamaktan mutlu olmutur. Bunu aka u szleriyle de belirtmitir: Birader-i hassm Kral Hazretlerini ve muhterem Kralie Hazretlerini hkmet merkezimiz Ankarada Trk Milleti ve Trk Devleti namna ahsen selamlamakla bahtiyarm. Atatrk tarihi doru olarak deerlendirdii gibi gelecei de ak seik grmektedir. Ufkun tesini grmektedir.
34 35 Saray, Afganistan ve Trkler, s.122. imir, Atatrk ve Afganistan, s.s.173-175.
320
Konumasnda: Gelecein yksek ufuklarndan domaya balayan gne, asrlardan beri ac eken milletlerin talihidir! Bu talihin artk bir daha siyah bulutlara brnmemesi, milletlerin ve onlar yneten nderlerin zenine ve zverilerine baldr. demitir. Bugn karde lke Afganistann bana gelen felaketlerin sorumlularnn kimler olduunu bu ifadelerin iinde grmek mmkndr36. Mustafa Kemal Atatrk Cumhurbakan seildikten sonra yurt dna kmam, hatta Ankaradan stanbula dokuz yl boyunca gitmemitir. Buna karn Afgan Kralnn uzun sren bu yurt d gezisini ilgi ve kaygyla izlemitir. Gazi Hazretleri konumasnda Kral ikaz etmeyi de ihmal etmiyor ve devletinizin siyasi artlar nemlidir, ciddidir ve naziktir. Tarih bu ehemmiyet ve nezaketin bir an bile gzden uzak tutulmamasna amirdir diyordu37. Gazi Mustafa Kemal Hazretleri, bu nedenlerden dolay Kraln devrileceini sanki anlamt. Tarihi hatrlatarak onu uyarmtr. Afganistann kuruluundan bu yana ka emirin ldrldn ve kann devrildiini hatrlatmak istemitir. Emanullah Hann Afganistanda yapmak istedii yenilikleri Gazi Hazretleri takdirle izlediini sylyor. Fakat Afganistan toplumunun tutucu yapsna da Kraln dikkatini ekiyor. Bu adan Trkiye ile Afganistan farkllklar arz etmektedir. Trkiyenin kat etmi olduu aamalardan olan Nizam- Cedit, Tanzimat, Islahat, Birinci ve kinci Merutiyet ve nihayet Anadolu htilalinin benzeri hibir gelimeyi Afganistan yaamamtr. Dolaysyla Afganistanda Trkiye benzeri yenilikler yapmann daha g olacana dikkat ekmektedir38. Emanullah Handa giriken bir Kral idi, reform yanlsyd. Ama dikkatli olmak durumundayd, yoksa o kklemi rf ve adetler, o hassasiyetler ciddi sorun yaratabilirdi. Fakat toplumun aydn evlatlar da vard. Onlarn yardmyla doru yolu gstermek, iyi nderlik etmek etkili ve verimli olabilirdi39. Atatrk, Emanullah Hann ziyareti iin iyi hazrlanmt. Afganistan tarihini de incelemiti. Konumasnda Trk-Afgan ilikileri tarihine, Trk ve Afgan halklarnn gemiteki ilikilerine genie yer veriyordu. Doru tespitler, yerinde deerlendirmeler yapyordu. Atatrk n bu konumas btnyle iyi hazrlanm, gl ve deerli bir tarihi belgedir40. 2.1.3 Ankara Gezisinin kinci Gn 21 Mays Pazartesi gn Kral, saat 11.30da Fahrettin ve Naci Paalar ve Afgan devletinin bykleri ile Trkiye Byk Millet Meclisine gelerek Ankaradaki yabanc elileri tren dairesinde kabul ettiler. Bu esnada Kral askeri niformasn giymiti. Resmikabul bittikten sonra Kral beraberindekilerle otele geri dnd. Ayn gn saat 13.00da Bavekil tarafndan ankayadaki konaklarnda Kral ve Kralie
36 37 38 39 40 www.ataturksitesi.com/makaleler imir, a.g.e., s.s.175-176. A.g.e., s.s.175-176. Saray, a.g.e., s.52. imir, a.g.e., s.s.176-178.
321
smail AKBA
erefine zel bir len yemei verildi. Kral ve Kralie ile beraberindekiler, otomobillerle mzrakl svari takmlar arasnda ankayaya gitti ve konan kapsnda karlandlar. len yemeinde Cumhurbakan ve Trkiye Byk Millet Meclisi Bakan Kazm Paa ve eleri Huriye Tarzi Hanmefendi bulundular. Yemekten sonra misafirler ve Cumhurbakan saat 16.00a doru yar yerine gittiler41. Koular bittikten sonra Gazi Hazretleri misafirlerini alarak her zamanki gibi halkn candan sevgi alklar arasnda kou yerini terk etti. Ankara o gn yine bykleri ile birlikte bir aile grnmnde idi. At yarlar sadece bir vesile idi. Ancak parola hep alma hep irade hep baar idi42. Kral ve Kralie kou yerinden dndkten sonra saat 20.30da Dileri Bakanmz tarafndan onurlarna bir akam ziyafeti verildi. Saat 22.00da btn diplomatik kurmaylarn hazr bulunduu bir resmikabul yapld. Dileri Vekili Doktor Tevfik Reit Bey tarafndan Afgan Kral ve Kraliesi erefine verilen bu ziyafette misafirlerimiz, Cumhurbakanmz, Prenses Nurisirrac, Huriye Tarzi Hanmefendi, Serdar Mehmet Han, Serdar Gulam Sadk Han, Saray Veziri Mehmet Yakup Han, Sahip Abdullah Han, Roma Elisi Ali Mehmet Han vard. Ayrca Afgan ve Trk diplomatlarla beraber yerli ve yabanc misyon efleri de yemekte yer aldlar. Saat 20.30da balayan bu yemek 22.30da bitti43. 2.1.4 Ankara Gezisinin nc Gn 22 Mays Sal gn saat 11.00da Vali Vehbi, ehir Emini Asf, Velayet Meclisinden brahim Rauf ve Ankara Belediyesinden Mmtaz Beylerden oluan bir heyet Kral ve Kralie Hazretleri tarafndan otelin Kral Hazretlerine tahsis edilen salonunda kabul edildiler. Heyet ehir halknn memnuniyetini ve samimiyetini ifade etmek amacyla baz hediyeler takdim ederek kabuln rica etti44. Hediyelerin takdimi srasnda ehir Emini u cmleleri syledi: Ankara halknn zat- hkmdarlarna takdim edecei hediyeler ne kadar pahal dahi olsa Kral Hazretlerinin huzuru karsnda deersiz kalr. Biz ise karde milletin hkmdarna gzlerimiz kadar sevdiimiz Trk Milletinin gz bebei olan Gazinin bstn kararlatrdk45. Asf Beyin bu szlerinden ok duygulanan Kral Hazretleri cevaben Byk Gaziye kar tad derin saygdan dolay her zaman bu bst gzlerin nnde bulundurmaktan onur duyacan syledi. Kral bundan sonra Ankara ehrinin son senelerde gsterdii ilerlemeyi byk gurur ve memnuniyet ile izlediklerini beyan ederek ehrin plann istedi. Kral Emanullah Hazretleri 22 Mays 1928de ankayada ikametlerine tahsis edilen Mara Milletvekili Medhet Beyin kkne tand. Kral ve Kralie Hazretleri 22 Mays gn le yemeini Dileri Konanda yediler. Milletvekili heyetini saat 16.00da ankayada tahsis edilen kkte kabul ettikten sonra Trkiye Byk Millet Meclisi Bakan tarafndan Kral Hazretlerine zel bir ay ziyafeti dzenlendi46.
41 42 43 44 45 46 Cumhuriyet, 23 Mays 1928; Babakanlk Cumhuriyet Arivi Belge No:030 18 01 01 028 23 7, s.6. Ayn Tarihi, s.s.3376-3377. A.g.e., s.s.3373-3374. nal, a.g.m., s.48; Babakanlk Cumhuriyet Arivi Belge No:030 18 01 01 028 23 7, s.7. A.g.e., s.49. Cumhuriyet, 24 Mays 1928; Babakanlk Cumhuriyet Arivi Belge No:030 18 01 01 028 23 7, s.7.
322
2.1.5 Kral ve Kralie Hazretlerinin Ziyafeti ve Ankara Gezisinin Devam Kral ve Kralie tarafndan 22 Mays akam Ankara Palas Otelinde Cumhurbakan onuruna bir ziyafet verildi47. Bu ziyafette Cumhurbakan, Trkiye Byk Millet Meclisi Bakan Kazm Paa ve eleri, Babakan smet Paa ve eleri, Erkn Harbiye Umumiyesi Mdr Fzi Paa, Adalet Bakan Mahmut Esad, Bakan Abdulhaluk Bey, Dileri Bakan Tevfik Rt Bey ve eleri, ileri Bakan kr Kaya Bey, Maliye Bakan kr Saraolu Bey, Eitim Bakan Necati Bey, Ekonomi Bakan Rahmi Bey ve eleri, Nafa Bakan Behi Bey, Salk Bakan Refik Bey katlmt48. Memleketimizin aziz misafirleri Afgan Kral ve Kraliesi 23 Mays 1928 aramba gn akama kadar ankayadaki ikametghlarnda oturdular. Kral le yemeini Cumhurbakan Gazi Hazretleri ile birlikte yedi. Cumhurbakan Gazi Hazretleri ile Kral Hazretleri iki saat grt. Kral saat 18.00da arabasyla ehir civarnda bir gezinti yapti. 23 Mays akam Ankara Palas otelinde Kral tarafndan Gazi onuruna bir ziyafet verildi ve bu ziyafette Bakanlar Kurulu heyeti ve eliler hazr bulundu. Misafirlerimiz Afgan Kral ve Kraliesi, 24 Mays Perembe gn lene kadar ankayada ikametlerine tahsis edilen kkte istirahat etti. Kral leden sonra Dileri Konanda onurlarna verilen zel ay ziyafetine katld ve konak bahesindeki tenis sahasnda Babakan smet Paa ve Dileri Bakan Tevfik Rt Bey ile tenis oynadlar. Kralie Sreyya Hanm da Paalarn eleriyle birlikte ehirde bir gezinti yapt49. Afgan Kral, 25 Mays Cuma gn, saat 15.30da Fahrettin ve Naci Paalar ile Eli Gulam Ceylani Han ve beraberindeki Afgan Zatlar ile bir resim sergisini ziyaret etti. Kral sergideki eserleri birer birer dikkatle inceledi ve sanatlarmz takdir etti. Beendikleri tablolardan da yirmi tanesini satn ald50. Kral saat 16.00da beraberindekilerle Gazi Paann iftliini ziyaret etti. Kralie de bu ziyarette birlikte bulundu. Gazi misafirlerini iftliin kapsnda karlad. Ve saat 17.30a kadar iftlii gezdirdi. Saat 18.00da Gazi havuzuna kld. Kral ve Gazi 10 dakika kadar sandal gezintisi yapt. Sonra iftlik binasna gelerek iftliin mamullerinden olan peynir, tereya, yourt ve benzeri mamullerle kahvalt yaptlar. Gazimiz misafirlerimize iftliin kna kadar elik ett ve kucaklaarak misafirlerini uurlad51. Kralie Sreyya Hanm 26 Mays Cumartesi gn saat 15.00da Prenses Nurisirrac, Huriye Tarzi Hanm efendi, Fahrettin ve Naci Paalarn eleri ile birlikte resim sergisine gitti ve sergide deerli ressamlarmz tarafndan karlandlar. Tablolar birer birer dikkatle incelediler. Kralie Hazretleri zellikle bayan sanatlarmzla ilgilenerek ilk olarak Gzin Hanmn eserlerini zellikle (Krizantemler) eserini takdir etmitir.
47 48 49 50 51 Vakit, 24 Mays 1928. Ayn Tarihi, s.s.3378-3379. Milliyet, 25 Mays 1928. Anadolu, 25 Mays 1928; Milliyet, 25 Mays 1928. Cumhuriyet, 26 Mays 1928; Anadolu, 25 Mays 1928; kdam, 26 Mays 1928.
323
smail AKBA
Afgan Kral Fahrettin Paa ve Eli Gulam Ceylani Han ile birlikte 26 Mays gn saat 15.00da Numune Hastanesini ziyaret etti52 ve hastanede Salk Bakan Refik Bey ile hastane Bahekimi mer Vasfi Bey ve hastane salk heyeti tarafndan karlandlar. Kral Hazretleri, ameliyathaneyi, klinii, laboratuarlar, amarhane, mutfa gezdi ve Salk Bakan Refik Bey tarafndan yaplan tantm byk bir ilgi ile dinledi. Kral Hazretleri bu esnada odalardaki hastalara gemi olsun dilekleriyle hatrlarn sordu53. Hastanede 45 dakika kald ve karken ziyaretten dolay memnuniyetlerini ifade ederek ziyaret defterini imzalad. Hastaneden sonra imalat harbiye fabrikasn ziyaret edip fabrikay ilgi ile gezdi ve dikkat ile inceledi54. 2.1.6 Kral ve Kralie Hazretlerinin Ankaradan stanbula Dn 27 Mays Pazar gn, Afgan Kral ve Kraliesinin Bakent Ankarada sekizinci ve sonuncu gnleriydi55. Emanullah Han, leden nce maiyetinden birka kiiyi ve Eli Gulam Ceylani Han alarak mihmandar Naci Paa ile birlikte Etnografya Mzesini gezdi56. Buradan telsiz istasyonuna geldiler ve Posta-Telgraf genel mdr Fahri Bey, hsan Cemal, istasyon mhendisi Mahzar Bey tarafndan karlandlar. stasyonda yarm saat kalan Kral Hazretleri bilgi edindi ve ayrca Kabil ile telefon grmesi yapt57. Sonra Rasathane stasyonunu ziyaret etti. Rasathane stasyonunda Mdr Yardmcs Asm Bey ile asistanlar tarafndan karland. Burada 25 dakika kalarak ara ve gere hakknda bilgi ald. Messeseye bal rasat istasyonlar ile bunlardan gelen raporlar hakknda bilgiler aldktan sonra telsiz telefon santraline geldi. Burada Kral Hazretleri grd olaanst dzen ve mkemmellikten ok duygulanarak Niyazi Beye: Sizi takdir ederim. Biz de sizin gibi memleketin ykselii iin gayret ediyoruz. Sizlerin bu kadar dzenli ve mkemmel alma ve becerinizden ben onur duyarm. dedi ve ziyaret defterini imzalayarak telsiz telgraf salonuna geti. Salondan ayrlrken: Btn yeniliklerden ve gelien eserlerden kendi lkem kadar onur duydum. Bundan son derece mutluyum dedi. Ve binadan ayrlrken memurlarn ayr ayr elini skt. Afgan Kral Hazretleri lkemize geldikten sonra gzlemleri ve izlenimleri hakknda hibir gazeteciyle grmemiti. Ankaradan hareketlerinden yarm saat evvel ankaya kknde Hkimiyeti Milliye Muhabirini kabul ederek gzlemleri ve izlenimleri hakknda bir aklama yapt. Hkimiyeti Milliye muhabirini hareket hazrlklar arasnda kk bahesinde kabul eden Kral Hazretleri, ellerinde Hkimiyeti Milliyenin bir gn nceki saysn tutarak dedi ki:
52 53 54 55 56 57 Anadolu, 27 Mays 1928, s.2; kdam, 27 Mays 1928, s.1. kdam, 27 Mays 1928, s.1. Ayn Tarihi, s.3381. Cumhuriyet, 28 Mays 1928. imir, a.g.e., s.183. Ayn Tarihi, s.3381; Hizmet, 29 Mays 1928, s.2.
324
Hkimiyeti Milliyeyi evvelce bilirdim; fakat bu sefer ok yakndan tandm. Bilmeniz iin sylyorum, her gn samimi bir arzu ile getirtiyorum ve okuyorum. Gryorsunuz ki imdi bile elimde gazetenizin bugnk says var. Muhabir, Kral Hazretlerinin iltifatna teekkr etti ve seyahatleri ile ilgili izlenimlerini sordu. Kral Hazretleri dedi ki: Pek samimi ve iten bir surette karlandm. Ve sevgi etkileri grdm. Ankarann anlarn daima anacam; nk bu an iten ve samimidir. Biz de Kabili Ankara gibi yeniden yapyoruz. Planmzdan size gndereceim58. Kral Hazretleri daha sonra fen messeselerimizi ziyaretlerini u cmlelerle aklamtr:Btn Avrupay gezdim, ok mkemmel messeseler grdm. Esasen bu messeseler hakknda evvelceden bilgilerim vard; fakat burada grdmz messeselerin esasnda mkemmeliyet ve dzenini de olaanst buldum. Hakikaten ciddi ellerle ve akla kurulmu olan bu messeseleriniz ok kymetli ve gldr cmleleri ile ifade etmitir. Emanullah Han Hazretleri daha sonra byk gazimiz ve byklerimizle tanmaktan doan duygularn u ekilde aklyor: Gazi dnyann en byk adam ve en nemli askeridir. Temaslarmda ltuf ve sevgilerini grdm. Kendileriyle haberlerden tanyor ve seviyordum; fakat grtkten sonra deerinin bykln daha iyi anladm. Kendileriyle yakndan tanmaktan dolay ok onurluyum. Trkiye bykleri ile temaslarmdan ok memnunum bugn hepsinin ayr ayr dostluk ve samimiyetlerini tayorum, hepsini sevdim, kendileri ile tanmaktan doan mutluluk iindeyim. Kral Hazretleri muhabirin Trk-Afgan anlamas hakkndaki sorusuna cevaben: Bu anlamann imzalanmas benim iin mutluluk ve sevintir demitir. Muhabir teekkr ile ayrlrken Kral Hazretleri :Bilmem iyi ifade edebildim mi? nk Trkem gryorsunuz ki o kadar kuvvetli deildir. Size Kabilin fotoraflarn vermek isterdim; fakat imdi eyalar arasndadrlar. Mutlaka gndereceim. Arkadalarnza selamm syleyin, halka da sevgi ve samimi selamlarm iletiniz. Ben sizi ok sevdim, imdi grdkten sonra daha ziyade sevdim dedi59. 27 Mays 1928, Pazar gn saat 17.00a doru Cumhurbakan misafirlerimiz ile birlikte istasyona indi60. Trenin hareket amiri geldi ve Gidebilir miyiz? Emirlerinizi almaya geldim. diye sordu. Kendisine olumlu cevap verildikten sonra tren tam 18.00da istasyon platformunu dolduran halk kitlesinin hararetli alklar arasnda hareket etti. Cumhurbakan ile Dileri Bakan misafirleri Gazi stasyonuna kadar uurladlar. Trenin kalk srasnda vagonun balkonunda duran Kralie eilerek halka iltifat ediyordu. Kral ellerini sallayarak halk selamlyordu. Halk raylar zerinden yryerek treni takip ediyordu. Bu sade fakat samimi tren, Trkn karde millet hkmdarlarna gsterdii derin sevginin en canl gsterisiydi. Cumhurbakan ile D ileri Bakan, Gazi stasyonunda misafirlerimizle vedalat ve iyi yolculuklar temenni ederek ayrld61.
58 59 60 61
Ayn Tarihi, s.3382. A.g.e., s.3383. imir, a.g.e., s.186; nal, a.g.m., s.48. Ayn Tarihi, s.3384; Hizmet, 28 Mays 1928, s.2.
325
smail AKBA
2.2 Kral Ve Kralie Hazretlerinin stanbul Gezisi 27 Mays 1928 Pazar gn saat 18.00da Ankaradan zel trenle yola kan Afgan Kral ve Kraliesi Hazretleri ile refakatindeki zatlar, eitli istasyonlarda halkn hararetli tezahratlar ile karlanarak62 28 Mays Pazartesi gn saat 10.00da Haydarpaa istasyonuna vardlar. stasyonda Vali Mithat, ehir Emini Muhittin Beyler, Kolordu komutan kr Bey, parti mfettii Hakk inasi Paalar, Darlfnun Emini Neet mer Bey, askeri ve mlki memurlar ile liseli, ortaokullu ve ilkokullu erkek ve kz renciler, askeriye, jandarma, polis, belediye zabtas, askeri polis tarafndan karlandlar. Kral ve Kralie Hazretlerine ehir ve okullar adna buketler takdim edildi63. Kral istasyonda kendilerini alklayan halka kar:Trkiye seyahatimden ok memnunum. stanbulda -drt gn kalarak gzel ehri greceim. Sizlerle uzun uzadya hasbhal edeceim dedi. Kral istasyonda askeri erknn ellerini skarak onlarla Trke konutuktan sonra Trk Ordusunda staj grmekte olan Afgan subaylaryla grt, onlara yurtlarna dnnce Trk zabitleri gibi yetimi olmalarn syledi. Kral buradan St Yatyla 10.50de Dolmabahe Sarayna geldi. Kral Hazretleri sarayda yemekten sonra ksa bir sre istirahat etti ardndan Kralie Hazretlerini de brakarak araba ile Fndkldaki Sanayi Nefise Akademisini ziyaret etti64. Kral Hazretleri Fndkldan sonra Karaky, Beyolu yolu ile halkn alklar arasnda Harbiye Mektebini, devamnda Erkn Harbiye Akademisini ziyaret etti. Krala Erkn Harbiye Akademisinde ay ziyafeti verildi65 ve Kral saraya geri dnd. Afgan Kral ve Kraliesine dnlerinde Batuma kadar elik edecek olan Amiral Orlof komutasndaki Rus Karadeniz Filosu 28 Mays saat 09.30da stanbula geldi. Filo Kavakta sava gemilerimiz tarafndan ve Selimiyeden top atyla selamlanarak karland. Rus filosu ve Amiral Orlofun gemisi sava gemilerimiz ile birlikte Dolmabahe nne demir att66. Kral Hazretleri 28 Maysta saat 16.45te beraberinde olan Byk Millet Meclisi Bakan Kazm Paa, Ali Sait ve Fahrettin Naci Paalarla Darlfnuna geldi ve Darlfnun Meydannda yolun etrafnda dizilen rencileri ve izcileri selamlad. Darlfnun Emini Neet mer Bey Krala : Ho geldiniz ve Darlfnuna onur verdiniz diyerek karlad, daha sonra Kral Hazretleri bir konuma yapt; Afgan ocuklarna vekleten sizinle birlik anlamasn yapyorum. Siz Afganllar kk kardeleriniz biliniz. Onlar sizi aabeyleri bilsinler. Benim en byk gayem ocuklarmz size gndermek ve burada okumak ve sizden renmek istemektir dedi. Afgan Kral Emanullah Hann 29 Mays 1928 tarihine rastlayan aramba gn stanbulda Darlfnunu ziyareti67 srasnda Ferit Kam tarafndan bir methiye okundu.
62 63 64 65 66 67 Altay, a.g.e., s.428; Anadolu, 29 Mays 1928, s.1; kdam, 28 Mays 1928, s.1. Anadolu, 29 Mays 1928, s.1. nal, a.g.m., s.48. kdam, 28 Mays 1928, s.1. Ayn Tarihi, s.3385; Anadolu, 30 Mays 1928; Hizmet, 29 Mays 1928, s.2; kdam, 28 Mays 1928, s.1. nal, a.g.m., s.48.
326
Bu iirin yazl sebebi ve ieriini Tahir Olgun yle anlatr: Afganistan hkmdar Emanullah Hann stanbula gelecei ve Darlfnunu ziyaret edecei iitilmiti. O vakit orada Farisi edebiyat tarihi krssne eref veren Ferit Bey, hkmdarn ziyareti esnasnda okumak zere ehname vezninde uzunca bir mesnevi nazmetmiti. Senin anlayna itimadm vardr, unu dinle diyerek o garra manzumeyi bendenize okudu. Eser, bizim kamayacamz bir ykseklikte idi. Eda itibariyle acemice deil, tam Acemce olduu gibi, medda itibariyle de Firdevsiyi kskandracak ahenk ve rengi haizdi. Ferit Kam, bu iirinde hem Afgan hkmdar Emanullah Han, hem de onun yakn dostu Mustafa Kemal Atatrk vmtr. Ona gre, Afgan hkmdar, byklerin kendisine snd, Allahn emini ve kullarnn sna; soylu, cmert, licenap, iinin ehli bir hkmdar ve ii makbul bir bilgedir. Onun sayesinde Afgan lkesi cennet gibi olmutur; onunla Afganllarn ii rahat, gnlleri huzurludur (15. Beyitler). Uurlu ayayla Trkiyeye terif etmi, ltufta bulunmu ve bu nedenle lke mutlu olmutur. O, milletini kurtarmak iin Trkiyeye misafir olmutur (67. Beyitler). Ferit Kam, 8. Beyitten itibaren Mustafa Kemal Atatrk de anar ve Emanullah Han ile birlikte iki karde gibi el ele verdiklerini ve dost olduklarn ifade eder. Ona gre Atatrk esizdir; dnyann Kemalidir ve Emanullah Han da Mustafa Kemalin dnyas ve dostudur. Atatrk, dnya iinde dnyadr. Dnya onun bir benzerini grmemitir. Kl gcyle ve deha yla, Anadoluyu ve Trk milletini bela tuzandan, esaretten kurtarm; bir elinde kl, bir elinde kalem, lke bayran gklere karmtr. Bu arada Ferit Kam, her iki memduhu iin de Allahtan uzun mr vermesini diler (813. Beyitler). Ferit Kam, son iki Beyitte hkmdara, ailesine ve soyuna dua eder; ocuklar, torunlar, ailesi ve soyuyla birlikte yllarca mutlu olarak yaamasn diler (4849. Beyitler)68. Kral Hazretleri sonra alklar arasnda Darlfnundan kt, bu arada Kralie Adyaman enliklerini seyretmek iin apada retmen Okulunda kald. Afgan Kral Hazretleri 29 Mays Sal gn Topkap Sarayn ziyaret etti ve le yemeini Topkap Saraynda yedi. Camileri, mzeleri, Kz retmen Okulu ve Darlfnunu ziyaret ettikten sonra Sarayburnu Parkndaki Cumhurbakanmzn heykelini dikkatle inceledi69. Bu heykel Trkiyede dikilen ilk Atatrk heykeli idi. Avustralyal heykeltra Henrich Krippelin eseri olan bu heykel Trkiyede tam manasyla heykelin ilki saylr. Belki de btn slam Dnyasnda dikilen ilk heykel idi. Kral Hazretleri onuruna Cuma gn kayk yarlar dzenlendi ve yarlara Trk ve Rus filolarndan da katlanlar oldu70. Ertesi gn ehir Emini, Kral Hazretleri onuruna Trabyada, Smer Palasta elli kiilik bir le ziyafeti verdi. Ayrca Kral Hazretlerine hediyeler takdim edildi71. 30 Mays 1928 gn Kurban Bayram olduu iin tebrikler ve ziyafetler yapld ve kutlamalar kabul edildi. 31 Mays gn stanbul Belediyesi Afgan Kral erefine Tarabya Konak otelinde elli kiilik bir le yemei dzenledi ve yemek sonunda Krala stanbul adna baz hediyeler sunuldu72.
68 69 70 71 72 Atatrk niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi Dou Dilleri ve Edebiyatlar Blm, Fars Dili ve Edebiyat Anabilim Dal /veyis0065@hotmail.com Altay, a.g.e., s.48; Anadolu, 30 Mays 1928; Hizmet, 30 Mays 1928, s.2. Anadolu, 30 Mays 1928. Hizmet, 30 Mays 1928, s.2. Ayn Tarihi, s.3386; Hizmet, 30 Mays 1928, s.2.
327
smail AKBA
2.3 Kral Hazretlerini Uurlama 1 Haziran gn Hrriyeti Ebediye tepesinde bir geit resminden sonra Afgan Kral ve Kraliesi zmir Vapuru ile 1 Haziran 1928de Batum istikametine gitmek zere stanbuldan ayrlrken73 Trk ve Rus filolarnn limandaki gemileriyle selamlatlar. Kral hareket ederken gazetecilere: Trkler Afganllarn aabeyleridir. Bize daima kk kardeiniz gz ile baknz. Benim iki gzm var; biri sizsiniz biri de Afganllardr. te sizin sevginizi Afgan milletine gtryorum dedi. Afgan Kraliesi hareketten nce: Trk kadnlarn ok sevdim. Onlar Avrupa kadnlarndan stn grdm iin onurlandm. dedi. Afgan Kral ayrlrken Gazimize, smet Paaya ve Ankara ehir Eminine teekkr telgraf gnderdi74. Bu ziyaret Trk-Afgan dostluunu glendirirken o gne kadar Ankaray bakent olarak kabullenmemekte direnen lkeler arasnda da bir zlme yaanmasnn ilk adm oldu. Bir sre sonra da talyan Bykelilii Ankaraya tanacan aklad. Afgan Kral Emanullah Han, ilk resmi ziyaretinin ardndan 1930 ve 1933te de Trkiyeye geldi ve bir devrik Kral olarak Mustafa Kemalden talepleri oldu. Son gelii ise Atatrkn cenazesi iindi75. Afgan hkmdarn tayan zmir vapurunu karasularmz kana kadar elik etmi76 olan filomuz 2 Haziran 1928 tarihinde geri dnd. Trkiye Cumhuriyeti Moskova Byk Elisi Tevfik Bey Kralla birlikte Tahrana kadar gitti. Mihmandar Fahrettin Paa Batuma kadar Kraln yannda gitti ve bu gezinin sonunu yle anlatmaktadr: Kraln stanbul seyahati merasimlerle geti. Birok yer gezildi1 Haziran gn Hrriyeti Ebediye tepesinde yaplan geit resminden sonra le vakti zmir vapuru ile Batuma hareket edildi. Douya doru ilerlerken iki Rus torpidobotu bizi karlad ve Kral selamladlar. Bu sava gemileri yol boyunca baz gsterili manevralar ve sis perdeleri yaptlar. 3 Haziran gn leden sonra Batuma vardk. Rus Kruvazr Ukrayna ernova da Kral selamlad. Gemiyi ziyaret etti. Sahilde gzel bir karlama treni yaptlar ve otomobillerle nebatat bahesine gtrdler. Ben biraz hastalandmdan konsoloshanemizde bir iki saat yatmaya ve ila almaya mecbur oldum. yileince yanmda kalan Sefaret Ktibi beni gezdirerek parka ve plaja gtrd. Plaja girince kumsalda mayosuz rlplak, kadn erkek, oluk ocuk bir sr insann dolatn grdm, geri ekildim. Ruslar sonradan bu halden vazgetiler. Akam saat 6da Kral ve maiyeti Afganistana hareket etti. Biz de zmir vapuru ile stanbula geldik Vapurumuz nebolu yaknnda sisten karaya oturdu ve glkle kurtuldu.
73 74 75 76 kdam, 3 Haziran 1928, s.1. Ayn Tarihi, s.3386. nal, a.g.m., s.4; Han, a.g.m. Hizmet, 30 Mays 1928, s.2.
328
Atatrk ziyaret ederek kendisine bilgi verdim. Bana Kral nasl bulduumu sordu,iyi fakat idari tecrbesi az, kendisine de fazla gveniyor gibi gryorum dedim. Gazi Hazretleri de : yledirler yle buyurdular77. 2.4 Afgan Kralnn Trkiye Gezisi ve Basn Emanullah Hann Trkiyeye yapm olduu ziyaret, basnmzda bir hayli yer ald. Kraln ziyaretini yakndan takip eden gazeteler, ziyaret hakknda yorumlar yaparken Afganistan hakknda da okuyucular bilgilendirmitir. Dnemin Cumhuriyet, kdam, Milliyet, Hizmet, Anadolu ve Vakit gazeteleri Kral Emanullah Han ve ei Sreyya Hanmn Trkiye ziyaretini gn gn manetlerine tamlardr. Dnemin dergilerinden olan Ayn Tarihi Dergisi de Afganistan Kralnn yapm olduu bu ziyareti detayyla vermi ve Afganistan tantan bir yazy yaynlamtr. Yaz Afganistan hakknda genel bilgiler, Yeni Afganistan blmlerinden ve alt balklardan meydana geliyordu. Ayrca yazda Emanullah Hann bu ziyareti srasnda 25 Mays 1928 gn Ankarada imzalanan Trkiye-Afganistan Dostluk ve birlii Antlamasna da temas edilerek bu muahedenin akt edilmesi bal bana byk bir hadisedir deniliyordu. Afgan Kralnn Trkiye ziyareti ve bu esnada imzalanan antlama yabanc basnn da epey ilgisini ekmitir. Avrupa gazetelerinde bu gezi ve antlama hakknda eitli yazlar ve yorumlar km, hatta baz gazetelerde bu antlamay Trk-Afgan ittifak olarak deerlendirmilerdir78. Amerikann byk gazetesi The New York Times da Afgan Kralnn Trkiye gezisi ve Trk-Afgan Antlamas zerine uzun bir makale yaynlamtr. Makalede dile getirilen grleri Bilal imir u ekilde zetlemektedir: Afgan Kralnn tarihi gezisinin en baarl blm Trkiye blm oldu. nk Kral, ziyaret etmi olduu bir dizi Bakent iinden Ankaradan bir antlama imzalayarak ayrld. Cumhuriyeti Trkiye, yeni bakentini bouna Asyaya kaydrmamtr. Eski bakent stanbul yzyllarca Asya ile Avrupay birbirine balamt ama artk yabanc zrhllarn tehditleri altnda bulunuyordu. lkenin stratejik derinliinde yer alan yeni bakent Ankara ise doudan batya uzanan eski kervan yollarn yeniden canlandracakt. Emanullahn ziyaret ettii btn bakentler iinde Kabile en yakn olan bakent de Ankara idi. Bugn Trkiyede aka bir zafer duygusu yaanmaktadr. Trk-Afgan antlamasnn sonular, Emirin ziyaretine Avrupann verdii siyasi anlama e deerdir. Trklere krk dkk Trkesiyle seslenerek onlarn gnllerini fetheden Afgan padiahnn ngiliz deniz gcnden veya Sovyet hava gcnden pek etkilenmeden Trkiyeye gelmi olduunu sokaktaki insan kavramtr. Trkiye, bakentini Asya iine ekmekle doru bir i yaptn kantlamtr. Ankara ilk siyasi etkisini Asyada gsterecektir. Dahas, Trkiye ba dndrc Afgan doruklarnda
77 78 imir, a.g.e., s.s.189-190. A.g.e., s.191.
329
smail AKBA
bir Ankara daha yaratacaktr. Sosyal bakmdan zgr, stratejik bakmdan eriilmez, siyasi bakmdan asl Ankara kadar gl ikinci bir Ankara daha. Emanullah Han, Trkiyeye gelince grmtr ki burada slam artk devlet dini olmaktan kmtr. Koyu Snni Mslmanlarn nefret ettii alkoll iki ve sigara burada devlet tekeliyle retilmektedir. Emanullah Han, doululara has mecazl bir ifadeyle benim iki gzm var, biri Trkiye dieri Afganistan demitir. Yeni antlama ile Trkiye yle bir etki yaratacaktr ki zamanla bu douda birbirlerine rakip olan ngiltere ve Rusya iin de derin anlam tayacaktr. Cumhuriyetin dini yaamnda yapt ihtilalci yenilikleriyle Hindistan zerindeki nfuzunu bir lde zayflatm olan Trkiye, Afganistan batllatrmakla Hindistanda yeniden nfuzunu artracaktr. te yandan Trkiye, Sovyet Trkistan ve Kafkaslar zerinde de etkili olacaktr. Kraln Ankarada bulunduu gnlerde nazik bir jest ile davet edilip izledii Ankara Meclisi Genel Kurul toplantsnda kabul edilmi olan uluslararas rakamlarn, imdi Trkiye rnek alnarak Kafkaslarda ve Trkistanda benimsenecei haber veriliyor. Emanullah Han, Ankarann yaman pragmatik nderliinde kendi banaz Kralln da yepyeni bir yaama ve yepyeni bir gelecee gtrme kararll ve azmi ile Trkiyeden dnyor Bunlarn yannda The New York Times Atatrkn Emanullah Han onuruna verdii ziyafette hi alkoll iki ikram etmeyerek ve erefe kadeh kaldrmayarak, sergiledii zek inceliine dayanan tutumuna dikkat ekmitir79. Sonu Cumhurbakan Mustafa Kemal, daha Kurtulu Sava yllarnda kendisine ve lkesine byk yaknlk gsteren, destek olan Afgan Kral Emanullah Hann bu gezisine byk nem verdi. Bunun nedeni, kiisel dostluk kadar Afgan Kralnn Trkiye Cumhuriyetini resm olarak ziyaret eden ilk devlet adam olmasdr. O tarihte aslnda Trkiye, Bat dnyasndan bakldnda, belirgin bir yalnzlk iindeydi. eitli evreler Trkiyenin bu yalnzln, Trkiye, Bat dnyasnda yerini alamyor eklinde yorumlarken, Mustafa Kemal de bunun skntsn yayordu. Ankarann bakent oluunun zerinden tam 5 yl getii halde, baz yabanc bykelilikler bunu kabullenmemi ve Ankaraya tanmamlard. Afgan Kral Emanullah Han Trkiye Cumhuriyetinin Bakenti Ankaraya gelen ilk yabanc hkmdar oldu. Trkiye ve Atatrk bakmndan bu ziyaret, ok anlaml ve nemli bir olaydr. nk Ankara bakent olal beri, hibir yabanc hkmdar veya devlet bakan Trkiyenin yeni bakentine ayak basmamt. O gne kadar hibir yabanc devlet bakannn Ankaraya gelmemi olmas bir yana, Trkiyede grevli baz yabanc eliler bile stanbuldan Ankaraya gelmemek iin ayak sryor, hatta bakentimizi boykot etmeye kalkyorlard. ngiltere, Fransa, talya gibi eski dman devletler, zellikle ngiltere Ankaraya
79 imir, a.g.e., s.193.
330
kar direnilerini pek ar dereceye vardrdlar. Batl devletler, bakent deitirmek Trkiyenin bir i iidir dememiler, stanbulun tekrar bakent yaplmas iin Trkiyeye adeta bask yapmlard. Gen Cumhuriyet Hkmeti, notalarla bir Ankara sava vermek durumunda brakld. ngiliz diplomatlar, Ankara ancak birka yl bakent kalabilir, stanbul yine bakent olur demilerdi. ngiltere, Bykeliliinin hibir zaman stanbuldan Ankaraya tanmayacan ilan etmiti. Osmanl Saltanat geri gelirse yani Cumhuriyet yklrsa bakent tekrar stanbula tanr diye umdular ve bunu beklediler. ngilizler, Trkiyede muhalefetin palazlanp bakent konusunu gndeme getirmesini, stanbulun tekrar bakent yaplmasn arzulad ve muhalifleri bu konuda tevik etti. Geri Atatrk, Ankara kartlarnn tmne, bouna umutlanmamalar mesajn verdi Ankara, merkez-i hkmettir ve ebediyen merkez-i hkmet kalacaktr dedi. Ama onun son derece kararl olmasna ramen, 1928 ylnda ngiltere hala bakent Ankaray boykot ediyordu. ngiliz Bykelisi Ankaraya gelmemek ve stanbulda oturmak iin inatla direndi. te byle bir zamanda, Afgan Kral Emanullah Han, Bakent Ankaraya resmi bir ziyaret yapt ve Atatrk bu ziyaretten son derece memnun oldu.
331
smail AKBA
KAYNAKA I.Arivler Babakanlk,Devlet Arivleri Genel Mdrl,Cumhuriyet Arivi II. Sreli Yaynlar Anadolu Ayn Tarihi Cumhuriyet Hizmet kdam Milliyet Servet-i Fnun Vakit III. Kitaplar ALTAY, Fahrettin, 10 Yl Sava Ve Sonras(19121922), nsel yay., stanbul, 1970. Ana Britannica Genel Kltr Ansiklopedisi. ARMAOLU Fahir,20 Yzyl Siyasi Tarihi, C:1,Trkiye bankas Kltr Yaynlar. Atatrk niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi dou Dilleri ve Edebiyatlar Blm, Fars Dili ve Edebiyat Anabilim Dal/veyis0065@hotmail.com BARUT Mustafa, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi, Aklim Yaynevi, Ankara. Gemiten Gnmze Trk-Afgan likileri, Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Yaynlar, Ankara, 2009. nn Ansiklopedisi, C.I, Maarif mat., Ankara, 1943. slam Ansiklopedisi, C:IV, Milli Eitim Basmevi, 1964. KARAL, Ziya Enver, Atatrkten Dnceler, Dou LTD. T. mat., Ankara. MANZAR A.M., Afganistan zerinde Kzl Bulutlar ,ev: smail Bosnal, ,nc yay. SARAY, Mehmet, Afganistan ve Trkler, . Edebiyat Fakltesi yay., stanbul, 1987. _____________, Trk-Afgan Mnasebetleri, Veli yay., stanbul 1984.
332
_____________, Atatrk ve Trk Dnyas, Trk Tarih Kurumu yay., Ankara, 1995. SARIHAN Zeki,Kurtulu Savamzda Trk-Afgsn likileri,Kaynak Yay., s.118. MR, Bilal N, Ankara Bir Bakentin Douu, Bilgi yay., Ankara, 1998. _____________, Atatrk ve Yabanc Devlet Bakanlar, C.I, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1993. _____________, Atatrk ve Afganistan, Avrasya Stratejik Aratrmalar Merkezi yay., Ankara, 2002. SARIHAN Zeki,Kurtulu Savamzda Trk-Afgan Mnasebetleri,Kaynak Yay., 2002. Trkiye Ansiklopedisi (1923-1973), C.I, Kaynak Kitaplar, stanbul. UYSAL Hasan, Ad Afganistan, Boyut Yaynlar, stanbul,1988. UZBEK, A. Jelil, Afganistanda Sosyal ve Kltrel Hayat, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Isparta, 2002. IV. Makaleler Cumhuriyetin lk YllarII(19231938), smet nnnn Hatralar, Yeni gn Haber Ajans,1998. HAN, Ahmet K., Kavaktaki lke, National Geographic Trkiye, Aralk, 2001. -simsiz Makale-,Afganistan ve Hkmdarlar Servet-i Fnun Dergisi, C:64, Ankara, 1928. Serveti Fnun Dergisi, Afganistan ve Hkmdarlar , C: 64, Ahmet hsan mat., Ankara, 1928. MEK, Halil, Trk-Afgan likileri ve Trkiyenin Afgan Politikas, www.hsimsek.com. NAL, Ertan, Cumhuriyetin ilk Resmi Konuu, Popler Tarih Dergisi, S.78, ubat 2007. V. Elektronik Kaynaklar http://www.ataturksitesi.com/makaleler http://www.afghanland.com/Afghanistan/Amir Amanullah Khan Ghazizzzz http://bilgisayarforumu.com/afganistan http://www.en.wikipedia.org/wiki/european_influence_in_afganistan http://www.hsimsek.com
333
RUMLARIN KIBRISTAK ENOSS STEKLERNN DDETE DNMES: 1931 SYANI; -ncesi ve SonrasTurgay Blent GKTRK* zet
1791-1796 yllarnda ilk Megali dea (Byk lk) haritasnn yaynyla birlikte, Kbrs bir Yunan Adas durumuna getirerek, Yunanistanla birletirmek (Enosis) ulusal hedefi ile yaayan Rumlar, bu amalarn gerekletirmeyi salayabilecek her ortam deerlendirmeye altlar. Adann Osmanllar tarafndan 1878de ngilizlere geici olarak devri, 1907de Churchillin aday ziyareti, 1914de Adann ngilizlerce tek yanl ilhak, Birinci Dnya Sava ve sonrasnda yaplan Paris Bar Konferans, Lozanda ngiliz ilhaknn Trkiye tarafndan hukuken kabul gibi olaylar, Rumlar iin bu hedefi gerekletirme yolunda birer basamak olarak kabul edildi. Bu olaylarda muhtra vererek Enosisi gerekletirme yoluna giden Rumlar, 1931 ylnda ngiliz Ynetimine isyan ederek bu dncelerini iddete dntrdler. syan sonrasnda amalarna ulaamadklar gibi, ngiliz Ynetiminin youn basksna maruz kaldlar ve 308 yllk Trk dnemindeki hogrl ynetimin zlemini duydular. ngiliz Ynetimi tarafndan alnan sert tedbirler, ne yazk ki, isyankar Rumlarla birlikte haksz bir ekilde aynen Trklere de uyguland. Anahtar Kelimeler: Megali dea, Kbrs, Enosis, 1931 syan.
CHANGE OF GREEK CYPRIOTS ENOSIS REQUEST TO VIOLENCE, IN CYPRUS; 1931 REVOLT; -before and afterAbstract
Greek Cypriots, who had the national aim of making Cyprus a Greek Island by joining it with Greece (Enosis) by 1791-1796 with publishing the first Megali Idea (Great Idea) map, tried to use every chance to reach their aim. Islands transfer in 1878 from Ottomans to British, Churchills visit to the Island in 1907, Britishs one sided annexation of the Island in 1914, First World War and afterwards; Paris Peace Conference, Acceptance of British annexation by Turkey in Lozan. All these situations are accepted as stepping stones for the Greek Cypriots in reaching their aim. Greek Cypriots, who tried to reach Enosis memoir, and revolt to British Government in 1931, and change their idea to violence, After the rebel, they not only fail to reach their aims, but also exposed to a pressure from British Government and dreamed for 308 years of lenient Turkish Government. Unfortunately, the strict policies of British Government, also applied to the innocent Turkish community as well as the Greek Cypriots. Keywords: Megali Idea, Cyprus, Enosis, 1931 Revolt.
* AAUM retim Grevlisi; Dou Akdeniz niversitesi (KKTC), (turgay.gokturk@emu.edu.tr).
335
Turgay Blent GKTRK
Giri Rum-Yunan ikilisinin yzyl akn vizyonu, politikas ve eylemi amaz bir ekilde Kbrs bir Yunan adas yapmak ve Girit misali Kbrs Trklerini adadan, zaman iinde yok etmek olarak zetlenebilir. Dnyann bugnk konjonktrnde Kbrs Rumlatrdktan sonra, ikinci bir Yunan Cumhuriyeti olarak korumak da Rum-Yunan ikilisinin vizyonuna ters dmeyecektir ve ilk hedef de budur1. Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti (KKTC) Kurucu Cumhurbakan Rauf R. Denktan bu szleriyle zetlemi olduu Rum toplumunun, deimez hedefi, vizyonu; Megali dea (Byk lk) hedefi erevesinde Kbrsn Yunanistana balanmasn, ilhak edilmesini ifade eden Enosisdir. Kelime anlam ile lhak demek olan Enosis, ilk Megali dea haritasnn izildii 1791-1796 yllarndan beri gndemde olan bir konudur. Bir anlamda Kbrs sorununun da bu tarihten itibaren varolduu sylenebilir2. Yunan liderlerinin ve kiliselerinin de destekledii, kkrtt bu toplum, belirtilen hedefe ulamak iin yemin etmi, bu uurda kendi vatandalarnn bile canna kymay gze almtr3. Kilisenin bu amalarn ve eylemlerini gerekletirmek iin Osmanl mparatorluunun kendisine tand geni hogrden yararland da yadsnamaz bir gerektir4. Teselya, Epir, yonya adalar ve Giritin pepee Osmanl mparatorluundan koparlp Yunanistana braklmasyla, Eski Bizans topraklarn esaretten kurtarma ve Byk Yunanistan bu topraklarda kurma emeline dayal Megali deann olduka ksa bir srede gereklemekte olduunu gren Kbrs Rum Kilisesi ve liderRauf R. Denkta, Milli Vizyon, stanbul, 2008, s.13. Sabahattin smail, 100 Soruda Kbrs Sorunu, Lefkoa, 1992, s.12. 1931 ayaklanmasndan sonra ngiliz Ynetimince kaldrlan Yasama Meclisi yerine, ayaklanmann ncs olarak kabul edilen kilise mensuplarnn alnmad yeni bir Danma Meclisi kurulacaktr. Enosisden vazgemeyen Rum fanatikler, bu kurulda grev alacak Rumlar Vatan Haini ilan ederler ve bu kurula seilen eski Yasama Meclisi yesi A. Triantaphyllidesi Ocak 1938de ldrrler. Cemalettin nl, Kbrsda Basn Olay (1878-1981), Ankara, 1981, s.80. 1926-1932 yllarnda Kbrs Valilii yapan Sr Ronald Storrs, anlarnda; Birok Rum Bapiskoposunun enosisi ar ularn basksyla demeler verdiini, birden fazla bapiskoposun bu ar ularn veya takipilerinin emellerine uymad iin zehirlendiini belirtmektedir: Tagey Debe, Sr Ronald Storrsun Anlar (1926-1932), KKTC, 1993, s.40. 4 1754 ylnda Padiahn yaynlad bir fermanla, Bapiskopos, adann ikinci politik ve nfuzlu kiisi olma hakkn kazanmt. Bu tarihten itibaren Bapiskoposa Ulusal Lider anlamna gelen ETNARH denmeye balanmt. smail; a.g.e., s.10. Konuyla ilgili bir baka rnei, Kavanin Meclisindeki bir Rum yenin szlerini, bir makalesinde eski Lefkoa Belediye Bakan, Kavanin Meclisi yesi, Vatan Gazetesi (1911-1912 yllar) sahibi ve bayazar, Larnaka Kaza Mahkemesi Yarglndan emekli Bodamyalzade Mehmet evket Bey anlatyor: Eer Osmanllar Adaya fetih tarihlerinden elli yl sonra gelmi olsalard burada Rum Ortodoks adndan eser kalmayacak, talya mezalimi ile dorudan silinecekti. 15 Nisan 1912 tarihli Vatan gazetesinden aktaran; Harid Fedai, Eski Basnmzdan, Kbrs Gazetesi, Lefkoa, 12 Eyll 1994. 1 2 3
336
Rumlarn Kbrstaki Enosis steklerinin...
leri, Kbrsn da ayn yntemle mutlaka birgn Yunanistana ilhak edilecei inanc ve hayaline kapldlar. Zaten kiliselerde, okullarda Rum ocuklar ve genleri hep bu ideal, bu emel dorultusunda yetitirilmekte5, milli dncelerini ve Helenizm lksn bu inan iinde ekillendirmekteydiler6. Rumlar, Adayla ilgili veya ilgisiz her siyasi olay amalarna ulamak iin bir basamak, bir gereke olarak kullandlar. Bu kapsamda, 5 Kasm 1914de, 1878 Kbrs Konvansiyonuna aykr ekilde, ngilizlerin Aday tek yanl bir kararla ilhak etme7 kararnn aklanmas, Rumlar tarafndan Enosise giden yoldaki son engelin kalkt eklinde yorumlanarak sevinle karland8. Bunun sonucu, Kbrsn ngiltereye ilhakndan itibaren Rumlarn Adann Yunanistana balanmas yolundaki almalar ve entrikalar hz kazand9. Ardndan, Birinci Dnya Savann ilk yllarnda ngiltere, bir hafta iinde kendi yannda savaa katlmas ve Bulgaristana hcum etmesi kouluyla, Kbrs Yunanistana vermeyi kabul ettiini Yunan hkmetine bildirdi10. Ancak, Yunan hkmeti, savaa girmeyi kabul etmeyerek, bu teklifi reddetti. ngilizlerin, koullu olarak Kbrs Yunanistana verme nerisi, bu koulun belirlenen ksa sre ierisinde yerine getirilmemesi nedeniyle geri ekilmi ve bir daha da yinelenmeyecek ekilde ortadan kalkmt. Ancak Kbrsl Rumlar, ngiltere tarafndan byle bir nerinin yaplm olmasn, kendi emellerinin meruluunun resmen tannmas eklinde deerlendirerek propagandalarna devam ettiler. ngiliz Ynetimi dneminde bu ve buna benzer gelien tm olaylar frsat bilen Rum Toplumu, 1930lu yllara kadar Enosis isteklerini Ada Valiliine,
5 Enosis fikrinin Rum ocuklarna nasl alandn bir Rum yazar olan Tenekides yle aklyor: Rum okullar Helen dncesini yaymak amac ile kullanlyordu. Rum retmenler ieklerle erevelenmi Yunanistanla birlemelerini temsil eden armaanlar Valinin kasabalar ziyareti srasnda verirken mzrakl bir alay gibi sraya sokulan grenciler nceden retilmi olan Yaasn enosis lklar atyordu.... Menter ahinler, Trkiyenin 1974 Kbrs Siyaseti, Rumeli Kltr ve Dayanma Dernei yay., stanbul, 1979, s.111. Ahmet Gaziolu, ngiliz Ynetiminde Kbrs II (1878-1952) Enosis emberinde Trkler, stanbul, s.88. Gaziolu (II), a.g.e., s.s.127-128. ngiliz ynetimi, o gne kadar Rumlarn ilhak taleplerini, 1878 muahedesini gstererek, Osmanl egemenliinin adada devam ettii, kendilerinin aday geici olarak ynettikleri mazeretine snarak reddediyorlard. Artk byle bir mazeretin geerlilii kalmadn dnen Rumlar, Enosisin yaklatn deerlendiriyorlard. Metin etin, Kbrs Cumhuriyeti ve Bir Liderin Douu, Lefkoa, 1955, s.4. 1926-1932 yllarnda, adada valilik yapan Sir Ronald Storrs, anlarnda ngiliz teklifi ile ilgili unlar yazyor: 1915 Kasmnda (Balkanlarda) kritik bir durum ortaya kar. Asquith hkmeti o zaman Avusturya igali tehlikesiyle babaa olan Srbistann imdadna yetimek iin Kral Konstantin ynetimindeki Yunanistan ikna etmeye almaktadr. ... Bu esnada Kings College mdr olup, ateli bir filhelen ve Venizelosun da yakn bir dostu olan Ronald Burrows tarafndan Yunan halknn ilgisini uyandrmak amacyla, ilgin bir teklif yaplr. Yksek Komisere talimat verilerek adadaki bapiskopos ve Kavanin Meclisi Rum yelerine Yunanistann bizim yanmzda derhal savaa katlmas kouluyla Kbrs onlara devretmeye hazr olduumuzu bildirecekti. Daha sonra bapiskopos ve birka nl Kbrsl bir ngiliz destroyerine bindirilip Atinaya getirilecek ve bu duyuruyu bizzat bapiskopos yapacakt. Buradan bir heyecan kasrgasyla meclise gidilecek, ya hkmet bu cokuyla teklifi kabul edecek veya Venizelosun baa gemesi salanacakt. ngiliz dileri neriyi kabul etmi, ancak bir opera gibi sunulmasn benimsememiti. Oysa belki de baar ancak bu yolla salanabilirdi. Bunun yerine Atinada bulunan ngiliz Bakan tarafndan neri Yunan hkmetine sunulmu, Fakat Kayzerin tehdit veya vaadleriyle inat bir tutum iinde olan Yunan Babakan M Zaimis tarafndan rededilmiti. neri daha sonra geri alnd. Bir daha da konu edilmedi.: Tagey Debe, a.g.e., s.s.21-22; Teklifle ilgili ayrntl bilgi iin bkz. Gaziolu (II), a.g.e., s.136.
6 7 8
9 10
337
Turgay Blent GKTRK
Londraya gnderdikleri heyetler aracl ile ngiliz Hkmetine veya Adaya gelen ngiliz Hkmeti yetkililerine muhtra sunarak yinelediler. Ancak her defasnda da olumsuz yant aldlar. Sonunda Adann Yunanistana ilhakna ynelik olarak 1931 ylnda, Rum Ortodoks Kilisesinin de destei ile ngiliz Ynetimine kar fiili bir ayaklanma, isyan balattlar11. 1931 syannn Nedenleri (Oluum Sreci) Bu isyan hareketi, 1878 ylndan beri devam eden ve Enosisin gereklemesini hedef alan propagandalarn, eylemlerin, giriimlerin ve kkrtmalarn bir sonucuydu. Bu dnem ierisinde gerek Yunanistan, gerekse Kbrs Rumlar, Adann Yunanistana balanmas iin iddetin dnda her eit yolu denemilerdi12. Bu yollar sonu vermeyince, Kbrsta ilk iddet denemesi olan bu hareketi gerekletirdiler13. Hereyden nemlisi bu hareket, Rumlarn Enosis emellerini gerekletirmek veya Adada egemen olmak iin tedhie, terre ve kanl eylemlere de bavurmaktan kanmayacaklar ve bu yola bavurulmas iin iten ve dtan srdrlen kkrtmalara ak bir toplum olduu gereini somut ekilde ve aka gstermektedir14. Tarih ve Rumlar, bu ekilde dnenleri yanltmamtr. Rumlarn Yunanistanla birleme istekleri ve bu maksatla gerekletirilen 1931 syanndaki Yunanistann ve stanbul Rum Ortodoks Patrikhanesinin destei yadsnamaz bir olguydu. Bunu dorulayan bir belge, ngiliz Dileri Bakanlndan Nisan 1931 tarihinde, Smrgeler Bakanlna gnderilen bir yazyd. ngilterenin Atina Bykelisi Ramseyden alnan bilgileri aktaran bu yazda, Yunanistann Kbrstaki konsolosu M. Aleksander Kyrounun Yunanistanda yaynlanan ve Enosis destekisi olduu bilinen Hastis gazetesi ile olan ilikileri ve dolaysyla, Yunanistann Kbrstaki olaylarla organik ba olduu, bildiriliyordu15. Kbrstaki dnemin ngiliz Valisi Sir Ronald Storrs da ayn konudaki endielerini, 1930 ylndan itibaren Londraya gnderdii gizli mesajlarla dile getirdi. Storrs, yazm olduu an kitabnda Kyrou ve yapt faaliyetler hakkndaki grlerini ayrntl ekilde anlatyor16; M. Aleksander Kyrounun ailesi Atinada Ocak dergisinin de sahibiydi. Bir ara Yunan Dileri Bakannn zel sekreterliini yapm, bakan, hizmetlerinden pek memnun olmaynca kendisini bir tepkiye sebebiyet vermemek iin bu greve atamt. Adaya gelir gelmez ilk ii yllarca yerlemi konsolosluu, tm gemi acentelerini ve dier konsolosluklarn da merkezi olan Larnakadan, politik merkez olan Lefkoaya tamak oldu. Bunun sebebi yaplacak grmeleri kolaylatrmak iindi. Orada derhal her trl dini, milli ve meclis kkrtmaclyla yakn temas kurmay baarr. Lefkoada bir Mason balosunda daha nceden ayarlanm bir ekilde ve ngiliz davetlilerin nefret ve hayret baklar arasnda Yunan Milli Mar okunur. Bu esnada Kyrou salona girip herkesi selam11 12 Nuri evikel, Kbrsta Osmanl Miras (1570-1960), stanbul, 2006, s.340. 24 Kasm 1931 tarihli Hakimiyet-i Milliye Gazetesinde yaynlanan Kbrsta Kargaalklar Arasnda balkl yazda, Trkiyenin bu adadan yararnn, vergi karl olarak her sene ngilterenin Trkiye hazinesine dedii maktu bir paradan ibaret olduu, Yunanistana ilhak hevesinin, Kbrs Rumlarnda ara sra nkseden bir maraz eklini ald belirtilmekte, ngilterenin para buhran ve ngiliz Bahriyesinde heyecanl hadiselerin meydana geldii srada ayaklandklar vurgulanmaktadr. nl, a.g.e., s.75. Gaziolu (II), a.g.e., s.253. kr S. Grel, Kbrs Tarihi 1878-1960, Kaynak Yay., Ankara, 1984, C.1, s.119. Debe, a.g.e., s.s.101-102.
13 14 15 16
338
lar. Bu olay renince derhal Dileri Bakanlna bir rapor gnderip,Yunan hkmetine Bay Kyrounun artk Kbrsta istenmeyen bir ahs olduunu bildirmelerini istedim. Lord Passfield bu grm destekledi ve bakanlk da anlayla karlad. Ancak harekete gemek iin daha fazla detay isteinde bulundular. Tekrar yazp byle Kbrsllarla kan ilikileri ve ahs kar olabilen bir kimsenin Yunan Konsolosu olarak adada bulunmasnn hi istenmeyen bir olay olduunu bildirdim. Hkmete daha nce ok sadk bir aznla etki etmesine ramen yaptm dileke sonucu, Trk Konsolosunun17 adadan uzaklatrlmasnda gsterdikleri dakiklii hatrlattm. Oysa u anki tehlikeler ok daha kt idi. Uyarm, Kyrounun adada kald her gn ngiliz dmanlnn artmasna sebep olduu yolunda idi. nc kez yaptm dileke sonucu Atinaya durum bildirilmi ve Kyrounun atanmasnn bandan beri yanl olduu kabullenilmiti. Bu arada Kyrounun transferi iin dikkat ekmeyecek bir frsatn beklendii bildirildi. Vali Storrsun bu uralarna karn, Konsolos Kyrou ancak 22 Ekim 1931de, isyan srasnda adadan gnderildi18. Kyrounun Kbrsta bulunduu dnemde bir ksm Yunanl subayn Adada Enosis dncesiyle ilgili direkt faaliyetlere giritii, Austos 1931de Yunanl subayn Adaya gelerek Kyrou ve Bapiskopos ile grtkleri, beraberlerinde getirdikleri baz yaynlar da dattklar bilinmektedir19. Yunanistan balantl faaliyetlerle ilgili olarak Vali Storrsun anlarnda vurgulad baz blmler, dikkatlerden karlmamaldr; Okullarda ak bir ngiliz dmanl deil, fakat etkin bir Helenletirme faaliyeti mevcuttu. Tm Rum okullarnda Analitik Program denen Yunanistanda hazrlanan ve Kbrs Eitim Komisyonunun onaylad bir sistem kullanlyordu. Atinadaki seim encmeninin onaylad kitaplar hari hibir yabanc kitap kullanmna izin verilmezdi. Her kazadaki Cimnasiumlar ve retmen Koleji, Yunan Eitim Bakanl tarafndan tannr ve onlarn kural ve talimatlar altnda faaliyet gsterirler. Snflar ngiliz deil, Yunan Kral Konstantin ve Kralie Sofhienin ve Venizelosun resimleri ssler, her tarafta Yunanistann byk, detayl ve modern haritalar gze arpard. Kbrs Haritas eer mevcut ise, ok kk, eski tarihli ve ypranm ve ou zaman siyah tahtann arkasna saklanm gibiydi.20.
Vali Storrsun szn ettii Trk Konsolos, ilk kez 1925 ylnda Trkiyeden adaya konsolos olarak gnderilen A. Asaf Beydir. 1927de konsolosluk kapannca Trkiyeye dnm, 1928 ylnda konsolosluun tekrar almas zerine ikinci kez adada konsolos olarak grevlendirilmitir. Bu kez de Ekim 1930da yaplacak Yasama Meclisi seimlerinde Evkaflara kar kan Atatrk ve Trk ulusuluu yanls Halklar desteklediinden tr Bafta nceleri Atatrk bir Trk ulusuluu akmna nclk eden Halk Cepheden olan ve sonradan Evkaflara katlan Dr. Eyyub (Eyp Necmettin) tarafndan Vali Vekili Henniker Heatona 30 Austos 1930 tarihli bir mektup gnderiliinin ardndan A. Asaf merkeze alnarak yerine Aralk ay ortalarnda Celal Bey gnderildi. Bener Hakeri, 1878den 1960a Dek Kbrs Tarihi, Kbrs Gazetesi, 16 Mays 2009. Vali Storrs 7 Mays 1930da Smrgeler Bakan Passfielde Asaf Beyle ilgili gnderdii mektubunda; Asaf Beyin ilk konsolosluk yllarnda (1925-1927) daha yetenekli ve daha makul bir diplomat olarak, Trkiyeye g etmek isteyen Kbrsl Trklerin g ilerini dzenlediini, halbuki ikinci kez bu greve atanmasndan sonra Trk milliyetilii propagandas yapmaya baladn, buna kar kendisinin Mslman ahalinin ileri gelenlerini toplayp bu konuda onlar uyardn, adada balayan ngiliz aleyhtar kkrtmalardan Trk Konsolosunun sorumlu olduunu bildiriyordu. FO 371/ 14584 /E 2903. Vali Storrs anlarnda Asaf Bey hakknda unlar yazyor; Her eye ramen imdi dahi biraz sabr ve anlayla 3 Trk yenin hkmetle birlikte oy kullanacana gvendiim srece Meclisi altrmam mmkn oluyordu. Fakat milliyeti bir Kemalist olan Trk Konsolosu Asaf Bey sadk Trk ounluu iinde az da olsa aktif bir muhalefet oluturma baarmt. Hemen Asaf Beyin birka entrikasn renmi ve bunu ngilteredeki hkmete bildirip geri alnmasn salamtm. Debe, a.g.e., s.98. 18 zzet ztoprak, Kbrsta 1931 syan ve Yanklar, Kbrs Aratrmalar Dergisi, C.3, S.3, 1997, s.342. 19 Grel, a.g.e., s.119. 20 Debe, a.g.e., s.s.29-30. 17
339
Turgay Blent GKTRK
Ayrca, aada sunulan Trkiye Cumhuriyeti Dileri Bakanlnn 29 Kasm 1931 tarihli yazsndaki; Kbrsn Yunanistana iltihak hakkndaki son isyanla Fener Ba Papazlnn da alakadar olduu hakknda. Yksek bavekalete Yunanistana iltihak maksadiyle Kbrs Rumlarnn kardklar son isyan hareketinde, ayn zamanda stanbuldaki Rum Ortodoks Ruhani reisliinin gizli faaliyetinin de messir olduu, aaya naklonulan malumattan istidlal olunmaktadr. Atinada senede bir defa intisar eden Megas Engiglopedikos Kazamias unvanl 1931 senesine ait takvimin 24 nc sahifesinde mneccim gibi daha evvel zuhurunu bildirdii hadisat meyannda bu sene Terinisani zarfnda Kbrsn Yunanistana ilhakna dair bir hareketin vukua geleceini ve bu meyanda on iki adann da bu suretle ilhakna bir numayi yaplacan yazmakla bu faaliyeti teyit etmekte ve ayni zamanda Atinada muntesir Patris gazetesinin 5 Terinisani 931 tarihli nshasnn birinci sahifesinde dercedilen bir resimde Rum Ortodoks ruhani reisinden son en buyuk Protosingelos rutbei ruhaniyesine irtika ettirilen Sinot azalarndan Alaehir metrepolidi Maksimosun son Kbrs ihtilalini ihdas ve hareketi idare eden en mhim uzuvlardan milli sair Libertis ve Mustafa mebus Lanitis ve Kbrsn Yunan konsolosu Aleksi Kiro ve belediye reisi haci Pavlo arasnda fotorafnn bulunmas son Kbrs isyan ile fener bapapazlnn da alakadar olduu kanaatina takviye etmekte olduunu arzeylerim efendim. Dahiliye Vekili21 ifadeleri, bu isyan hareketinin daha nceden planlandn ve stanbuldaki Rum Ortodoks Ruhani Liderliinin de parma olduunu ortaya koymaktadr. Bu belgeler, Kbrs Rumlarnn Yunanistanla birlikte ne kadar kararllkla ve bir o kadar da sabrla, Enosis ideali uruna aba gsterdiklerini aklamaktadr22. Baz evrelerin, 1931 syannn temel nedenini ekonomik gerekelere dayandrd grlse de23, temelde yatan neden, Rum toplumunun ilkokul dzeyinden balayarak uzun yllar boyunca Adann Yunanistana balanmas konusunda yetitirilmi olmasdr. Ayn dnemde Adada ngiliz Valisi olarak grev yapan Sir Ronald Storrsun, 11 ubat 1932de isyanla ilgili olarak, Smrgeler Bakanna gnderdii rapordaki ifadeleri, bu grmz, desteklemektedir; Kasabalarda Enosis hareketi, zaman sreci iinde ilerlemeye devam etti. Orta dereceli Rum okullarndan yetien her meslee mensup yeni nesillere ve genlie, ynetime kar sadakatszlk alayan ve onlar bu ynde doktrine eden devaml bir kampanya sebatla, zenle srdrld. Kamu
21 22 BCA 030.10.109.727.4. Vali Storrsun Rum-Yunan ikilisinin Adadaki kararll ile ilgili olarak anlarnda aktard bir anektod, dikkat ekicidir; Vali olarak Adaya atandm zaman ilk yaptm iler arasnda Lefkoa Mzesini incelemek olmutu. Katalogda baz Fenike eser ve yazlarnn mevcudiyetinden bahsediliyordu. Bunlardan bazlarn Filistindeki Yahudi niversitesini ilgilendirir dncesiyle incelemek istedim. Fakat hibiri bulunamad. Tm Adada bu byleydi. Rum ounluun azmi Adada Yunan kkeninden baka hibir ize yer vermeyecekti. Gerekten de Yunan rkl, sadece Yahudi rklndan biraz daha azdr. Debe, a.g.e., s.s.33-34. Ad geen isyan sonrasnda, ngiliz basn ve baz etkili evreler, isyann nedeninin tamamen ekonomik nedenler ve adann ngiliz ynetimince 50 yl ihmal edilmi olmasna balamlardr. Gaziolu (II), a.g.e., s.253.
23
340
hizmetleri ve hkmetin etkisiyle, etkinlik alan dndaki her alanda Rum Ortodoks toplumu, u veya bu ekilde Yunanistana ilhak emeliyle ilikiliydi. zellikle sportif ve sosyal klpler bu Enosis hareketinin iindeydiler. zcilik kurumu bu hareketin hedefiydi. Yunan savalarnda yer alm az sayda baz eski askerler, her frsatta halk ve zellikle rencileri coturan eylemlerde bulunmaktayd. Enosis gsterilerinde, Adadaki Yunan konsolosu, hkmetinin tutumuna ters den kkrtc bir davran iindeydi24. Storrsun anlarnda da bu gr destekleyen bir ok rnek grmek mmkndr25. 1929 ylnda balayp, 1931e kadar devam eden byk ekonomik bunalm, kanlmaz bir ekilde Kbrs da etkilemiti. Bu olumsuz koullarn zerine, 1931 yl bte tartmalarnda, yllk bte an kapatmak iin hkmetin ek gmrk vergisi koymak iin giriimde bulunmas, barda taran damla oldu. Bte Komitesinin gmrk vergisini arttrmak ynndeki yasa tasars, 28 Nisan 1931 gn Mecliste oylamaya sunulduunda, Kbrsllarn Konseydeki temsilcileri (Bunlar iinde bir Trk ye olarak, Lefkoa-Girne kazalar Trk milletvekili Necati Msrlzade (zkan) da bulunuyordu.) bu vergiyi reddettiler. Bir Trk yenin de Rum yelerle birlikte oy vermesi26, valinin ayrt edici oy hakkn kullanmasn engellemi oldu27. Necati Bey, Rum yelerle birlikte oy verince, bir oy farkla tasar reddedildi. Gmrk Vergisi Yasa Tasarsnn mecliste reddedilmesi zerine, Valinin teklifi ile ngiliz hkmeti, 11 Austos 1931de bir Order in Council (Kraliyet Konsey Karar) kararak valiye ek vergi toplama yetkisi verdi. 9 Eyllde bu kararn Adada aklanmasndan sonra, Ada ynetimine kar oluan direni sreci de keskinleerek
24 25 CO 883/8, cmd 4045 (1932), paragraf 11. Bu rneklerden birinde Storrs unlar anlatyor; Bana gerekten izcilik faaliyeti gsteren tek blge Bafm gibi geliyor. Dierleri atletizm gibi zel gnlerde yryler yapar, ya da Aday dolaarak Yunan Kzlha ve Yunan Hava Kuvvetleri yararna para toplarlard. Yunan zci Tekilat adl resmi bir esere gre tm Kbrsl Rum zciler, Yunan Tzne bal olup, direktif ve yetkilerini ondan alrlar ve Yunan Eitim Bakanlna aidat derlerdi. Bu tzn II. Maddesi Anavatana ve Devletin Kanunlarna Ballk ieriyordu. Bayraklar Aziz Georgeun bayra olup, mavi zemin zerine beyaz bir hatan oluurdu. Ortasnda ise izci armas olurdu. Her eit Patriotizm (Latince patriot kelimesinden gelen szck. vatanseverlik anlamna gelir. Ancak milliyetilik deildir. Daha ok toprak ve snr temeline dayanan radikal tutuculuktur. T.B.G.) konusunda kademeli eitim grrd. nce Yunan bayrana sayg retilir, En eski alardan beri Yunan bayra tarihi, Yunan Milletinin Anayasas, Devletin askeri ve politik yaps ve vatandalk grevleri konularnda dersler alnrd. Her izci Yunan milli marn ezbere bilmek zorundayd. Debe, a.g.e., s.s.30-31. Vali Storrs, anlarnda bu konuya kendi bak asyla u ekilde deiniyor: 1931 btesini dengelemek iin ok sk ekonomik tedbirlere ramen eer ok kstl olan Reserve Fonuna dokunmak istenmiyorsa ilave gelir bulmak zorunda kalnmt. Resmi grevlilerden Rum ve bir Trkten oluan karma bir komisyonu bu soruna are bulmak iin atadm. Devlet maalarnn gelirlerine vergi ve baz gmrk deiikliklerinin yaplmasn nerdi bu komisyon. Oy birlii ile alnan bu kararlar kabullenip gmrk tarifesindeki deiiklii kanun tasars halinde meclise sundum. Tasar Rum ounluk tarafndan reddedildi. Bunlar arasnda tasary bizzat hazrlayanlardan biri de vard. Dier Rum ye, bir yolsuzluk iddas ile meclisteki yerini kaybetmiti. Oylama gn tm Rum yeler birlik halinde red oyu kullandlar. Onnc Rum olarak saylan ve 1880lerin liberalizmini elinde tutan zavall Trk ye de maalesef rknn ezeli dmanlaryla birlikte oy kullanmt. Debe., a.g.e., s.s.30-31. Storrs, Orientation adl an kitabnn 590. sayfasnda Necati Bey hakknda, Yasama Meclisindeki Onnc Rum ifadesini kullanmaktadr. Ayrca ayn kitapta, Kk Trk, Saman pnden Adam gibi aalayc nitelemelerde de bulunmaktadr. Gaziolu (II), a.g.e., s.251. Vali, ayrt edici oy hakkn, ancak lehte ve aleyhteki oylar eit olunca kullanabilirdi. O da hkmetin atad resmi yelerle 3 Trk yenin hepsinin de birlikte Rum yelere kar oylarn birletirmeleriyle gerekleebilirdi. Gaziolu (II), a.g.e., s.255.
26
27
341
Turgay Blent GKTRK
hz kazand. Kbrstaki Yasama Meclisi tarafndan reddedilen bir yasa tasarsnn, Londrada hazrlanan Kraliyet Konseyi Karar olarak Kbrs Halkna dardan dayatlmas, bir baka ifade ile meclisteki halk iradesinin inenmesi28, yllardan beri mevcut ynetime ba kaldrmak ve ulusal amalarn gerekletirmek iin uygun ortam kollayan Rumlar iin de yeterli bir gereke oluturmutu. 11 Eyllde Kitium Piskoposu ve Yasama Meclisi yesi Nikodemos Milonas, Limasolda yapt konumada, Kbrs halkn ngiliz Ynetimine vergi demekten kanmaya ve kokumu ngilizleri Adadan karmaya ararak isyann ilk iaretlerini verdi. Milonas, ertesi gn de Meclisin Rum yelerini Trodos dalarndaki piskoposluun dinlenme merkezi Saitada toplantya ararak, bir manifesto hazrlna giriti. Vali Storrs, o gnleri yle anlatyor; Eyll ortalarnda Piskopos, Rum Meclis yelerini ngiliz parlamentosunda yaplan bir konumay ve son Order in Councili deerlendirmek iin gizli toplantya arr. Genel olarak bilinip basnda da yer alan bir habere gre Rum yeler Milli Komitenin de onaylad takdirde topluma fazla vergi dememeyi ve ngiliz mallarn protesto etmeyi resmen arda bulunma karar almt. Milli Komite29, milliyeti bir kurulu olup, Kbrs Ortodoks Kilisesinin desteinde idi. ki hafta sonra meclis ve bu milli komite yeleri Lefkoada bapiskoposlukta toplanp bu karar zerinde kesin bir hkme varmay amalyordu. Hemen ayrlklar kt. Rum yeler bir yl nce pek pahalya satn aldklar meclis koltuklarndan kolay kolay istifa etmek istemiyorlard. Neticede toplant fiyaskoyla kapanr. Bu ekilde neticesiz toplant daha yaplr... Milli liderlerin bir karara varamamas, ngiliz eyalar boykotunun tutarszl ve kendi yllk vergilerini peinen demi olmalar onlar gln bir durumda brakmt. Maalesef aaya trmanacak merdivenleri yoktu. Bu gln durumla ilgileri olmadn ispatlama azminde olan ve yenilgiyi sezen milli komite yeleri igal ettikleri grevler iin herhangi bir ey demediklerinden istifa ederler30. Vali Storrsun szn ettii toplant, 10, 11 ve 17 Ekim tarihlerinde gerekletirildi. 17 Ekimde yaplan toplantda Kitium piskoposu Milonas, hazrlad manifestoyu okuyarak dier yelerin de bunu onaylamasn istedi. yeler manifestoda yazlanlar kabul etmekle birlikte, bir hafta sonra yeniden toplanarak konularn tekrar mzakere edilmesi ve belirlenecek bir tarihte hep beraber istifa edilmesi konusunda gr birliine vardlar. Bir oldu bitti yaratma peinde olan Milonas, 17 Ekim toplantsnn ertesi gn, milli rgte mensup Kbrsl Rum eylemciler ve rahiplerle birlikte Ulusal Radikalistler Birliini kurdu ve Phaneromeni kilisesi nderliinde31, dier meclis yelerinin bilgisi dnda, kendi hazrlad manifestoyu32 aklad. Bu manifestoyla birlikte, Vali Storrsa gnderdii, Yasama
nl ngiliz Tarihisi Arnold Toynbee, bu konuda u yorumu yapyor. ngiliz tarihine vakf olanlar iin, Kbrs Yasama Meclisinin reddettii bir tasary, Kraliyet konseyi Karar eklinde dayatmann bir ay sonra Adada geni apl, yaygn ayaklanmalara yol amas bir srpriz oluturmamaktadr. Arnold Toynbee, Cyprus, British Empire and Greece, Survey of Internatinol Affairs, 1931, s.381. 29 Milli Komite: 1922 ylnda kurduklar Rum Milli Meclisine bal olarak oluturulan bir rgttr. Ulusal rgt olarak da adlandrlr. Yunanistana ilhak gerekletirmek iin her kuvvete ve vastaya bavurmak kararn uygulamaya koyma kararn verdikleri, Vali Storrsun 11 ubat 1932de Smrgeler Bakanna yazd raporun 8. paragrafnda belirtilmektedir. rgt Bakanln bapiskopos, ile bakanlklarn da piskoposlar stlenmitir. Gaziolu (II), a.g.e., s.254. 30 Debe, a.g.e., s.s.105-106. 31 Mustafa Haim Altan, Kbrsta Rumlatrma Hareketleri, Milli Ariv Yay. No:1, KKTC, 2000, s.71. 32 Manifestonun ierii u ekildeydi: 53 yllk ngiliz igali en ak ekilde kantlad ki, 28
342
Meclisinden istifa ettiini ve Kbrsn Yunanistana ilhakn ilan etiklerini bildiren mektubu33 da basna datt. Ayn gn de Larnakada halka hitaben yapt konumada; Bu lkenin yarar iin lkede uygulanan yasalara saygl olmamalyz. ngilterenin bir donanmas var diye korkmaynz. Hepimiz ilhak iin aba gstermeli ve gerekirse bu uurda kanmz aktmalyz.34 diyerek isyan mealesini ateledi ve bu isyann ekonomik nedenlerle deil, ilhak amal olduunu da dorulam oldu. syann Gereklemesi Limasol meclis yesi N. K. Lanitisin 20 Ekimde Limasolda organize ettii ve Milonasn halka hitabn amalayan toplant, ertesi gn Lefkoada balayacak olan isyann da ilk kvlcmn oluturdu. Vali Storrs bu olay hakknda anlarnda unlar sylyor: Kitium Piskoposu Milonas, ayn yirmisinde Limasolu ziyaret edip, istifa sebeplerini izah eder. Halk toplamak iin kilise anlar alnr ve Yunan bayrayla sarl otomobil ve kortej ar bir ekilde ilerleyerek piskoposu karlar. Okul ocuklar da dahil bin kiilik kalabalk topluca stadyuma giderler. Piskopos nce orada, sonra ehirde baka bir gruba ve ertesi gn bir ky kilisesindeki kalabala konumalar yapar35. Milonas, nce stadyumda, daha sonra da Enosis adl spor klbnn balkonunda yapt konumalarda36 Tanr ve halk adna, Kbrsn Yunanistana ilhakn ve ahlaksz, yz kzartc, rezil bir rejimin yasa d kanunlarna uyulmamas, itaat edilmemesi gerektiini ilan ediyorum.... Her Kbrsl Rumu zveri yoluna aryorum. Ulusal duygular tam ve tahsilli bir halk olduumuzu ve Helen bayra altnda zgrce yaamak istediimizi yabanc yneticilere gstermek zaman gelmitir. Rezil ve yz kzartc rejim kahrolsun! lhak ok yaasn!37 ifadeleriyle halka hitabederek ynetimle arasndaki kprleri tamamen atm oldu. Vali Storssa gre, aslnda bu konumalar halk zerinde yeterli heyecan yaratmamt ve halk, yaklaan tehlikeli olaylardan henz habersiza) Kleletirilmi halklar tiranlarn duygularna hitaben dualarla, yalvarma, yakarma ve rica ile klelikten kurtulup, hrriyete kavuamaz. b) Tiranlara yant, onlara sayg gstermeyerek kar koymak ve azametle, gururla davranmaktr. c) Her ynden kurtuluumuz, ulusal zgrlmzle mmkn olabilir. Gideceimiz tek yol vardr. Bu yol dardr, aclarla doludur, fakat kurtulua gtren yoldur. Gnn iinde ilhak bayran ekecek ve bu bayran altnda tek vcut halinde birleip tm ayrlklarmz bir yana brakacak ve ulusal kurtulua kavuup anavatan Yunanistan ile birlemek iin her trl zveride bulunup her vastaya bavuracaz. Misolongi ve Arkadi katliamlar karsnda byk ve baarl kahramanlklar gstermi bir rkn ocuklar olarak bizi zaferin baar zirvelerine ulatracak olan yolumuzda duraklamayalm. George Hill, A Hstory of Cyprus, C.4, Cambridge, Cambridge University Press, 1952, s.546. 33 Milonasn valiye gnderdii mektup unlar ieriyordu; Bir meclis yesi olarak, Kral Georgea sadakat and itim. Bir din adam ve ulusal bir lider olarak, bugn, Kral Georgeun zorunlu olarak tebas bulunan Kbrsllara, inenen insan haklarmzn dikte ettii itaatsizlii ve boyun ememeyi tavsiye etmeyi zorunlu saymaktaym. Bundan byle, her yere giderek vatandalarma, gayrimeru otoritenin yasal olmayan kanunlarna kar yasa d bir direni gstermeleri iin ar yapmak grevim olacaktr. Kbrsn anavatan Yunanistana ilhakn ilan ediyoruz ve bu kararn erken zamanda uygulanabilmesi iin insann yapabilecei her eyi yapacamz, Tanrnn ve adaletin de kaba kuvvete kar bu hakl mcadelede bizi destekleyeceine gvenerek ilan ediyoruz. Gaziolu (II), a.g.e., s.257. 34 [Cmd 4045 (1932), paragraf 10] Gaziolu (II), a.g.e., s.s.256, 271. 35 Debe, a.g.e., s.107. 36 Gaziolu (II), a.g.e., s.257. 37 Storrsun Smrgeler Bakanna gnderdii 20 ubat 1931 tarihli raporun 4 nolu eki.; Gaziolu (II), a.g.e., 257; Hill, a.g.e., s.547 ve ayn sayfada 1 Nolu dipnot.
343
Turgay Blent GKTRK
di.38 Ancak, toplanty organize eden Lanitis, milliyetilik yarnda ne gemek iin bu olaylar, 21 Ekimde abartl bir telgrafla, Lefkoadaki Rum Milli Meclisi Ulusal rgtnn sekreteri Ahilleas Emilyanidise bildirdi. ok byk ve cokulu kalabala kar yaplan konumalarda, kasaba halknn bugne kadar rastlanlmayan bir coku ve vg ile karlk verdii gibi abartlar ieren bu telgraf haberinin Lefkoada Rum toplumu arasnda hzla yaylmas zerine, istifa etmek iin zamann henz erken olduunu dnen Yasama Meclisinin dier sekiz Rum yesi, kilise ve ar milliyeti Rum rgtlerinin de destekledii bu hareket karsnda zor duruma derek meclis yeliinden istifa etmek zorunda kaldlar. Sekreter Emilyanidis, 21 Ekim 1931 gn, Lanitisten gelen telgraf oaltarak kulplere datt. Halkn Ticaret Kulb binasnn nnde toplanmas iin yaplan ar sonucunda bin kiiden fazla Rum, binann nnde topland. Bu arada Yasama Meclisinden istifa eden Rum yelerden birka burada yaptklar konumalarda, valinin ertesi gn tatil maksadyla adadan ayrlp ngiltereye gideceini syleyince, kalabalktan Vali Konana, ....Vali Konana sesleri ykselmeye balad. Lefkoada Phaneromeni kilisesinin bapapaz olan Dionisos Kikkotis de, elindeki Yunan bayran sallayarak ihtilal ilan etti. Kalabalk halk topluluu, kendilerine nderlik eden papazlar ve genlerin peine taklarak yrye geti ve Vali Konann nne geldi39. Vali Storrs, anlarnda gzdnm kalabaln Vali Kona nndeki durumlarn u szlerle ifade ediyor: Akam yemei iin giyinirken Maltal stenografer bana kark bir kalabaln hkmet konana doru yaklatn bildirdi. Derhal Koloni Mstear Vekiline ve Lefkoa Komiserine telefon edip, on dakika iinde yanmda olmalarn saladm.... Bu arada giderek artan birka bin kii Hkmet Kona nnde birikmi vaziyette idi. Bahe kaps falan yoktu. Limasol toplants ve telgraftan haberimiz olmad iin karkln sebebini bilmiyorduk. Bu arada gne batm ve akam olmutu... Polis komutannn bir anda toplayabildii sekiz atl ve oniki coplu yaya polis40, atlarn rkmesiyle halk cokuya getirmi, ta ve deynek hcumuna uramlard. Liderler, halk yararak konan balkonuna yanam, polisle kar karya idiler. Srekli alk, barma ve Enosis sesleri ykseliyordu.41 Lefkoa kaymakam (komiser), polis komutan ve Smrge Mstear gstericilerin liderleriyle konuarak, ortal yattrmaya altlar ve sakin olurlarsa valinin kendileriyle grebileceini bildirdiler. Ancak bu bildirimler, kalabaln grlts arasnda kayboldu. Hatta Meclis yeliinden istifa eden yelerden Feodotu, Vali bizi grmeyi reddediyor diye bararak kalabal galeyana getirdi. Bunun zerine konan camlar taland ve birka gsterici binann stne trmanarak Konan damna Yunan bayran ekti. Gelien olaylar karsnda polis merkezinden takviye olarak istenilen nce 40 kiilik, ardndan 22 kiilik polis gc de yetersiz kald. Konan n kaps ve pencerelerini kran gstericiler ieriye girdiler. Can ve mal gvenlii kalmadn gren polis mfettii ate amak iin
38 39 40 41 Debe, a.g.e., s.107. Kypros Tofallis, A History of Cyprus, London, 2002, s.s.93-97; Gaziolu (II), a.g.e., s.258. 1931 ylnda adadaki polis gc 762 kiiydi. Bunlarn yarya yakn Trk, dierleri Rumdu. Ayrca: 4 ngiliz, 8 Trk ve 10 Rumdan oluan 18 polis subay, 8i Trk, 6s Rum 14 Baavu, 10 Rum ve 10 Trk avu ve 10 Trk, 23 Rum onba grev yapyordu: Gaziolu (II), a.g.e., s.271. Debe, a.g.e., s.109.
344
Lefkoa Kaymakamndan izin istedi. Ancak, kalabaln nnde renciler olduu gerekesiyle, bu izin verilmedi. Hareketlerine polisten yeterli tepki grmeyen gstericiler, bundan cesaret alarak Smrge Mstear Vekilinin arac ile takviye polis gcnn drt aracndan n yaktlar. Ardndan Vali Konann krlan pencerelerinden ieriye ucu tututurulmu odun ubuklar atmaya baladlar. Ta atmaya da devam ederek polislerin bina dna kmasn engellediler. Konan atee verilecei yadsnamaz bir hal alnca, Lefkoa Kaymakam ate emrini verdi. nce boru alnarak gsteri yasas (syan yasas) Rumca okundu ve ate alaca uyars yapld. Boru uyarsn duyan gstericiler, biraz geri ekildiler. Ancak, ate almaynca tekrar binaya yaklap, yanan odun paralarn binann iine atmaya baladlar. Bunun zerine tekrar boru alnd ve 12 polis, kalabaln bacak ksmlarn hedef alarak ate at. Kalabalk panie kaplarak kamaya, polis de takibe balad. Alan ate sonucu yedi gsterici yaraland, bunlardan biri hayatn kaybetti. Bu arada konakta perdelerin yanmasyla balayan yangn, btn binay sard ve ahap bina birka dakika iinde kl oldu. Vali Storrs ve memurlarnn sa olarak kurtulduu yangn, saat 23.00de binann tamamen yanmasyla sona erdi. Ancak, Lefkoann Rum kesiminde gsteriler sabaha kadar devam etti42. Gstericilerin elinden cann zor kurtaran Vali Storrs, ilk nlem olarak Msrdaki ngiliz askeri komutanndan uakla acil takviye kuvvet, Akdenizdeki ngiliz donanmas komutanndan da uak gemisi veya kruvazr gnderilmesi talebinde bulundu. Ayrca, ngiliz Smrgeler Bakanna da telgraf ekerek gelien durum hakknda bilgi verdi. Adadaki nlemler kapsamnda da, Telgraf Dairesinin darya gnderdii tm telgraflara sansr maksadyla alkonulmas, gn batmndan gn doumuna kadar halkn sokaa kmamas, be kiiden fazla kimsenin bir araya gelmemesi, ateli silah bulundurulmamas ve tanmamas talimat verildi. Kbrstaki yaamn artk eskisi gibi olmayacann nemli bir iareti olarak da Yasama Meclisi ve okullar kapatld ve normal i hayat geici olarak durduruldu43. Alnan tm nlemlere karn Rumlar, Kbrsn birok yerinde taknlklara, kalkma, krma-dkme ve yakma eylemlerine devam ettiler. 22 Ekim gn Larnaka, Magosa ve Limasolda taknlklar yapld. Limasolda Kitium Piskoposunun halk kkrtc konumasnn ardndan bir grup, ngiliz askerlerine gda malzemesi ykleyen aralar engellemeye alt. Bu gelimeyi Valiye bildiren telgraf ekerek bisikletiyle evine dnmekte olan ngiliz Kaza Komiserinin (Kaymakam) peine taklan kalabalk bir grup, Enosis sloganlar atarak binaya saldrdlar. Ei, 12 yandaki kz ve iki hizmetisi ile birlikte aresiz kalan komiser, kalabala seslenerek onlar yattrmak istedi. Ancak binay talayan, pencereleri kran, elektrik tellerini kesen gz dnm kalabalk, benzin dkerek evin arka kapsn atee verdi. Binadaki yangn bymeye balaynca Komiser, n kapdan ailesiyle birlikte sahile koarak, bir sandalla blgeden uzaklat. Bina tamamen yand. Yangn yerine gelmekte olan bir polis arac da yolda gstericiler tarafndan yakld. Ayn gn Lefkoada da kilise anlar alnarak toplanan alt bin kii, resmi binalar talad. Vali Storssun talep ettii takviye kuvvetler44, 23-26 Ekim tarihlerinde
42 43 44 Debe, a.g.e., s.110; Gaziolu (II), a.g.e., s.259-260; ztoprak. a.g.m., s.318. Gaziolu (II), a.g.e., s.260. Gaziolu (II), a.g.e., s.261; Vali Storrs, olaylar ve alnan nlemlerle ilgili olarak anlarnda unlar anlatyor: Gerek olaylarn cereyan ettii, gerekse onu takip eden gnlerde Koloniler Bakanlnn tam
345
Turgay Blent GKTRK
Adaya geldi. London adl sava gemisi Larnakaya, Colombo sava gemisi Magosaya, Shropshire sava gemisi de Limasola demirledi. Londondaki askerlerden 200 Limasola, 100 de Larnakaya takviye olarak gnderildi. Bunlarla beraber Adaya gnderilen destroyerle birlikte Adann tm limanlar kontrol altna alnm oldu. Sava gemileri ve takviye kuvvetlerin gelmesine karn, olaylar 24 Ekimde Baf, Lefkoa ve Larnakada deiik ekillerde devam etti. Olaylarn elebalarn tutuklamadan eylemlerin sona ermeyeceini anlayan Vali Storss, ngilterenin de onayn alarak tutuklama eylemini balatt: Kitium piskoposu ve dier elebalar serbest kald srece daha kt olaylarn kmas mmknd. Sululuklarnda hi phe yoktu, ancak bunu ispatlayacak yasal delil bulmak da olduka g olabilirdi. Tutuklandklar takdirde taraftarlar hapishaneyi basmakla tehdit ediyorlard ki bu da muhakkak kanl atma demekti. Neticede bunlar savunma kanunuyla adadan srmeyi kararlatrdm. Hedefleri tespit edilinceye kadar tm bir sava gemisinde kalacaklard.... Hi phesiz gece, ertesi gn yapacaklar haince planlar dnerek uyumulard. Bu arada ordu ve polis ok dikkatli bir plan hazrlamt. Kk gruplar halinde polis ve askerler piskopos ve dier politikaclarn evlerini evreleyip sabaha kar teker teker hepsini tutuklatp, Limasol ve Larnaka limanlarnda demirli London ve Shropshire gemilerine gtrmlerdi.... Kitium piskoposu, Shropshire zrhlsnda baz subaylarn acma duygularn kabartmt. Papazlk balnn iinde piskoposluk mcevherlerini gizlemi, bunlar ortaya knca da biare papaz bir viski soda istemiti.45 Valinin anlarnda bu ekilde anlatt tutuklamalarn duyulmas zerine, zellikle Kitium piskoposunun tutukland ve Shropshire zrhlsnda tutulduu Limasolda ve Lefkoada, piskoposluk binalarnda toplanan halk, gsteriler yapt ve polisle att. Her iki olayda da birer gsterici ld. 24 Ekim gn Girne Piskoposunun Lefkoaya gitmek istemesi yeni olaylara ortam yaratt. Bunun kkrtc bir olay olabilecei gerekesiyle resmi makamlarn izin vermemesine ramen Lefkoaya giden ve ehre giriine gvenlik gleri tarafndan izin verilmeyen piskopos, Girneye dner dnmez kilisedeki ayinde halk kkrtc bir konuma yapt; Lefkoaya gittim, ama ehre giriim snglerle engellendi. Buras bir Rum lkesidir ve Yunanistana verilmelidir. ngilizler despot ve kt insanlardr. Ben imdi Yunan bayran olmas gereken yere ekeceim.46 diyerek, kendisini takip eden kalabalkla birlikte hkmet binalarnn olduu yere geldi. Diree ekili bulunan ngiliz bayran indirerek yerine Yunan bayran ekti. ngiliz bayra da gstericiler tarafndan paraland.Olay yerine gelen Girne Komiseri, halk sakinletirici bir konuma yaparak dalmalarn istedi ve Yunan bayran indirerek tekrar ngiliz bayran diree ekti. Girnedeki olaylar gn boyu ve gece, evre kylerden gelen
desteini grmtm. Bakanlk bana bu durumlarda allm direktifler gndermeyi uygun grmemi, yaptm nerilerin byk ounluu ve genel politikam onaylamt. Kyrounun Diplomatik grevi bitirilip, derhal Adadan atlm, Kbrs veya herhangibir kraliyet yer ve kolonisine resmi giri hakkn sresiz ve tamamyle kaybetmiti. Yasama Meclisi feshedilmi ve elli mil tede bebin ayak ykseklikteki Trodos dalarnda kampl yz asker ve subay derhal merkeze arlmt. Askeri ve hava destei iin bavuruda bulunup, i gvenlik kurallarn uygulamaya baladm. lk gn durum olduka kritikti. Gen liderler ve elebalar zalimce davranyor, Lefkoayla adeta rekabet ediyorlard. Limasolda isyanclar, Komiser, kars, oniki yandaki kzlar ve iki hizmetkarlarnn ierde olduklarn bildikleri halde evlerini igal etmi ve petrolle atee vermilerdi. Kraliyet donanmasnn London ve Shropshire gemileri ve destroyer vardklar zaman limanlar emniyete almlard. Uakla gelen bir baka taburla da askeri komutan artk baka yardm nerilerini geri evirmek zorunda kalyordu.: Debe., a.g.e., s.111. Sir Ronald Storss, Orientations, London, 1937, s.598; Debe. a.g.e., s.s.111-112. Gaziolu (II), a.g.e., s.263.
45 46
346
Rumlarn da katlmyla devam etti. Buradaki olaylarda da polisle atma srasnda bir gsterici ld. Bu olaylara neden olan Girne piskoposu ve iki eleba, dier alt kii gibi srlmek zere tutukland ve sava gemilerine gnderildi47. 24 ve 25 Ekim gnlerinde olaylarn youn olduu yer Mausayd. 24 Ekimde sekiz bin kiinin katld bir mitingde, halk kkrtc bir konuma yapan kii, yine bir din adam, blge bapapaz Arhimandrit oldu. 25 Ekimde Colombo Kruvazr, Mausa limanna demirledi ve karaya takviye asker kard. Akama doru gstericiler tarafndan Mara polis karakolu basld ve tahrip edildi. Buradaki gsterilerde de bir gsterici Rum ld. 29 Ekim tarihine kadar birok kyde bu tarz gsteri ve sabotaj eylemleri devam etti. Ortadoudaki ngiliz Ordu Karargahndan Adaya gnderilen birka sava ua, isyan hareketlerine karan kyler zerinde uyar uuu yapt. Ekim sonuna kadar hkmet, durumu tamamiyle kontrol altna ald. Bununla birlikte, 29 Ekimde Selanikteki ngiliz Konsolosluu nnde, birka yz Yunanlnn Kbrsl Rumlar destekleyen gsteriler yaptklarn, Trkiyenin Selanik Konsolosluunun bilgisine dayanarak, Dileri Bakanlnn Babakanla yazd, aada sunulan 9 Kasm 1931 tarihli yazdan reniyoruz; Ankara ... II/ ... 193I Hulasa Kbrs hadisat mnasebetile Selanik ngiliz konsoloshanesi nnde yaplan nmayi hakknda Yksek Bavekalete 29/10/931 gn, yle st, milli firkaya mensup birka yz kiinin Selanik ngiliz Konsoloshanesi nne iki defa gelerek Kbrs Rumlar lehine numayite bulunduu, mahiyeti meseleyi bilmeyen ngiliz Konsolosunun balkona kt lakin derhal ieriye kat, numayiilerin ise her iki defasnda da polis ve jandarma kuvvetleri marifetile datlm olduu mahalli mezkur Konsolosluumuzdan bildirilmitir. Arz olunur efendim Hazretleri. Hariciye Vekili N.48 syan Sonras Tedbirler ve Tepkiler Vali Storrsa gre o dnemde Kbrstaki toplam ky says 670 idi. Bunlarn 72si tamamyle Trkt. Tamamyla Rum ve Trk-Rum karm olan toplam 598 kyden 389u olaylara hibir ekilde karmamlard. Yaklak yetmi kyde resmi bina ve tesise zarar vermilerdi49. Dolaysyla Lefkoa, Limasol, Larnaka, Mausa, Girne ve Baf gibi kasabalarla birlikte 209 ky, bu isyan hareketine fiilen katlmt. Yine Storssa gre, olaylar srasnda gvenlik kuvetlerinin at ate sonucu, isyanclardan alt kii ld, otuz kii yaraland, polisin de yaral says otuzsekiz idi50.
47 Storrs, tutuklamalarla ilgili olarak unlar anlatyor; Hakl olarak elliiki yllk toleransl ynetimimizden sonra benim bu tutuklama iine cesaret edemeyeceim ve taraftarlarn taknlklarndan ekineceime inanlyordu. Bu ani karar oku dizginleri ele alp, kritik bir zamanda kararlar verebilmemi salad. Dzenin bir an nce salanmas gerekiyordu. Ancak bunun iin uygulanan tutuklamalar, mahkemeler ve hapisler, sokaa kma yasaklar ve sansrler tabiatiyle olduka naho olaylard.: Debe. a.g.e., s.113. BCA 030.10.254.712.44. Debe., a.g.e., s.115. A.g.e., s.113; Gaziolunun kitabnda l saysnn on olduu, Yaral 38 polisten 15nin Rum,
48 49 50
347
Turgay Blent GKTRK
ngiliz Smrgeler Bakannn 30 Ekimde Valiye gnderdii telgraftaki, imdi ve ileride herhangi bir kargaaya olanak tannmayacan gstermek iin, ayaklanmaya nayak olanlara kar alacanz tm nlemleri tam olarak desteklemekteyim. Yrrlkteki anayasann salad hrriyetler, sadakati olmayan politikaclar tarafndan ktye kullanlmtr. Bu nedenle, Majeste Kralie Hkmeti, seninle ibirlii iinde, Adann anayasal geleceini tekrar gzden geirmek zorundadr.51 ifadeleri, Kbrstaki sosyal ve siyasi yaamn artk eskisi gibi olmayacann habercisiydi. ncelikle, isyann elebalar olarak tutuklanan ve ngiliz zrhllarnda tutulan 10 kii, yaam boyu srgn cezas ekmek zere, 3 Kasm tarihinde ngiltere ve Cibraltara gnderildiler. Verilen cezann karar, hkmet bildirisi olarak yerel basnda yaymland52. Ayrca, ikibin kii ayaklanma srasnda iledikleri sulardan dolay mahkemeye karlarak cezalandrldlar. Bu arada, Adaya geldii gnden itibaren kkrtc faaliyetlerde bulunan ve ak ekilde Enosis amac iin alan Yunan Konsolosu Aleksi Kyrou, bir daha ngiliz mparatorluunun hibir yerinde grev yapmasna olanak tannmamas kouluyla istenmeyen adam (persona non grata) ilan edildi ve Yunan hkmetince geri ekildi53. Ardndan, 13 Kasmda yrrle giren ve Yasama Meclisinin kaldrlarak54, yasa koymayla ilgili tm yetkilerin valiye verildiini belirten Kraliyet Konseyi Karar (Order in Council)55 yaynland. Bu kararn yaynlanmas ve kararn Trkeye tercme edilmi durumunun bilgisi, Kbrs Trk Konsolosluunun yazsna dayanlarak Trkiye Cumhuriyeti Dileri Bakanlnca, Babakanla u ekilde bildirildi; Kbrs isyan hakknda Yksek Bavekalete 22.11.1931 tarih ve 23153/688 numaral tezkereye zeyildir: Kbrs Meclisi kavaninin 13/11/1931 tarihinde lavolunduu ve hkmet
51 52 23nn Trk olduu belirtilmektedir. Gaziolu (II), a.g.e., s.266. Gaziolu (II), a.g.e., s.265. Srgne gnderilen on kiinin kimlikleri; 1. Nikodemus Milanos (Kitium Piskoposu), 2. George Hacpavlu (stifa eden Yasama Meclisi yesi), 3. Dionisos Kikkotis (Ulusal Radikalistler Birlii yesi), 4. Teofanis angarides , 5. Tepfanis Feodotu (stifa eden Yasama Meclisi yesi), 6. Teodoros Kolokassides (Gazeteci), 7. Makarios Miriantheus (Girne Piskoposu), 8.Valitiotis (Komnist Partisi Lideri),9. Savvas Loizides, 10. Kostas Skeleas. Gaziolu (II), a.g.e., s.266. Babas Kbrsl bir Rum olan konsolos Kyrou, daha sonraki yllarda bir Yunan diplomat olarak grevine devam etmi, 1950lerde Yunanistann BM Badelegeliini yapmtr. Gaziolu (II), a.g.e., s.s.266-271; Aleksis Kyrou, 21 Eyll 1953 ylgnnde Birlemi Milletler Genel Kurulunun 439uncu oturumunda; Grek badelegesi olarak Kbrs sz konusu etmi ve Kbrs halknn Rum ounluunun, Kbrsn Grekistana birlemesini istediini belirtmi, bu meseleyi kendi deyii ile dost ve mttefik ngiliz hkmetiyle grerek halletme kararnda olduunu, bu ynde bir sonu alnmazsa, mahkemeye (Birlemi Milletlere) bavurabileceklerini sylemitir: Vehbi Zeki Serter, Kbrs Trk Mcadele Tarihi, C.1, Lefkoa, 1973, s.50. Kaldrlan Yasama Meclisi yerine, 1933 ylnda, valinin tavsiyelerini dinleyip dinlememekte serbest olduu Danma Meclisi kuruldu. craat Meclisi yeleri ile her yl cemaat arasndan, fakat hkmet tarafndan seilen yeler tarafndan oluturuluyordu. nce 5 kii olan meclisin yelerinin 4 Rum, biri Trkt. Daha sonra, memur olmayan halktan seilen ye says bir artrlarak altya ykseltildi: Ahmet Gaziolu, ngiliz daresinde Kbrs (1878-1960) I, Stat ve Anayasa Meselesi, stanbul, 1960, s.s.63-64. Kbrs Trk Konsolosluunca 13 Kasm olarak bildirilen Yasama Meclisinin kaldrlma tarihi, kr Grelin kitabnda 9 Kasm 1931 olarak belirtilmektedir: Grel, a.g.e., s.142, dip not 214.
53
54
55
348
tarafndan nerolunan evamir mukarreratn yeni bir nizamname ile tevhit edildii Kbrs Konsolosluumuzdan isar olunmaktadr. Bu hususta hkmetin resmi gazetesi olan The Cyprus Gazettein fevkalade nshasnda intisar eden fermann bir sureti mutercemesi ile ahiren nerolunan Nizamnamenin trke bir nshas merbuten Yksek makamlarna arz ve takdim klnmtr efendim. Hariciye Vekili 13 Terinisani 1931 tarihli ve 2176 numaral Kbrs Ceridei Resmiyesi nshai fevkaladesinin tercmesidir. Zati Hz.Kral tarafndan istar edilen fermanlarn tasdike iktiran edip bunlar mucibince Meclisi Kavaninin ilga ve kanun yapmak selahiyetinin Valiye bahedildiinin berayi malumat umumiye ilann Zati Hz. Vilayetpenah emreyler. Bu Fermanlar tedbiri acile olarak telakki edilmelidir. Kbrs mstakbel kanunu esasisi meselesinin hepsinin bundan sonra tahdi teemmle alnmas icap edecektir. Fermanlar, usulu vechile temhir edildikten sonra mevkii meriyete vazedileceklerdir.56 Vali Sir Ronald Storrs, Kraliyet Konseyi Kararnn kendisine verdii geni yetkilere dayanarak, 1 Aralk 1931 tarihinde yasa kard. Bunlarn ilki, bayrak yasasyd. Buna gre konsolosluklar dnda yabanc bayraklarn izinsiz kullanm ve sergilenmesi yasakland. kincisi, kilise ve anlar yasasyd ki, kilise anlarnn topluma heyecan getirmesi amacyla kullanlmasna izin vermiyordu. Bir dier yasa ise, ky yneticileri yasasyd. Bu yasa ile ky yneticilerinin (muhtarlarnn) atama yetkisi valiye verildi. Bylece Trk dneminin uygulad millet sistemine dayal zerklik ortadan kaldrld ve muhtarlarn ky halk tarafndan seilmesi yntemi son buldu.57 Storrsun ad geen yasayla ilgili yorumu; ...Olaylar kantlamt ki, pek ok ky muhtar kyde kanun ve asayiin ileyiine, kayt ve vergi toplanmasnn karmasna izin vermi, grevlerine ihanet etmilerdi. Ayn ekilde Yunan bayra, asayiin bozulmasna sebep olmu, kilise anlar ise dzensiz babozuklar iddete davet etme iareti olmutu. Neticede gerekli kanunlar geirilmi, muhtarlarn bundan byle seimle deil, hkmet atamasyla ibana gelmeleri salanmtr. Ayn suretle, hkmet lisans olmadan Yunan bayra sergilemek ve kaza komiserinin izni olmadan kilise anlarn almak yasak edilmiti...... Kilise ve anlar kanunu, anlarn kalabalk toplamak iin alnmasn men ediyordu. Yoksa bunlarn normal gayeleri olan okul acuklarn toplamak, zaman bildirmek iin alnmasna izin vard. Fakat alt kasabadan beinde ve kylerin yzde yirmisinde anlar bir sre hi almad. Bu sessizlie Kbrs sempatizanlar (ve hatta bu yasay kartanlarn bazlar dahi) tarihi bir adan bakyor ve Hristiyan rayann Mslman fatihlere ba emesi gibi yorumluyor olmutu. Gerek uydu ki, bapiskopos tm kylere haberciler gnderip kilise anlarnn alnmasn yasakladn bildirmiti. Bundan umulan gaye Kbrsllar etkilemekten ziyade, Ortodoks lkelerinde ve belki de Londrada kilisenin bask altnda tutulduu izlenimini uyandrma midi idi.58 eklindeydi. 21 Aralkta karlan Tazminat Vergisi Yasas, olaylar srasnda oluan zararn bunu yapanlarca denmesini veya aynen yerine getirilmesini, bir baka
56 57 58 BCA 030.10.234.577.15. ztoprak, a.g.m., s.s.329-330; Gaziolu (II), a.g.e., s.266. Debe, a.g.e., s.s.119-120.
349
Turgay Blent GKTRK
ifadeyle zarar grm mal ve mlkn sulu ky ve kasabalardan karlanmasn amalyordu. Bu yasaya uygun olarak sorumlularn demesi iin saptanan zarar miktar, 34.315 sterlin olarak belirlendi. En byk para cezas, Lefkoa Belediyesine kesilmi ve 20.000 sterlin demesi emredilmiti59. ngiliz ynetimince alnan dier tedbirler unlard; Siyasi partiler datld, her trl yry, toplant ve siyaset yasak edildi. Basna sansr koyuldu. Trk ve Yunan tarihinin okullarda okutulmasna son verildi60. Milli kahramanlarn resimlerinin duvarlara aslmas ve bulundurulmas yasakland61. Storrsun anlarndaki aklamalarla, karlan yasalarn ve alnan nlemlerin hedef kitlesinin, ngiliz ynetimine bakaldran, adada gnlerce anari ve terr ortam yaratan ve hkmet binalarn yakp ykan Rum toplumu olduu dncesi yaratlsa da62 uygulamada, isyanla hibir ilgisi olmayan ve ngiliz ynetimine ballk ierisinde yaayan Trk toplumuna da haksz ekilde aynen uygulamaya koyulduu, bask altna alnd ve bu tarihe kadar elde ettii kazanmlarnn birounu kaybettii, Anavatanndan da yeterli ilgiyi grmedii iin lidersiz kald ve zaman zaman umutsuzlua dt63 yadsnamaz bir gerektir. 1931 Rum ayaklanmasnn Basna yansmas koyu bir sansr eklinde oldu. Artk Adada basn zgr deildi. Yeni bir gazetenin yaynlanabilmesi iin, yayna balamadan nce bir Teminat Akasnn yatrlmas zorunluluu getirildi. Szkonusu teminat yatrlmadan yayna balayan gazetenin yayn derhal durdurulacak ve adli ilem yaplacakt. Gazetelere bir yllk almalarn idari makamlara bir rapor eklinde bildirme, hkmetin yaynlad her teblii kesinlikle ve cretsiz olarak yaynlama zorunluluu getirildi. Bir su olasl karsnda zincirleme sorumluluk sistemi oluturuldu. Buna gre, gazete sahibinden, sorumlu mdrden, gazeteyi basan teknisyenden, gazete datcsna kadar eitli sorumluluk ve cezalar getirildi. Yaynlar ile halk korkuya dren, tahrik edici ve yanl haberler yaynlayan gazetelerin kapatlmas iin hkmete yetki verildi. Basna getirilen bu kstlamalar nedeniyle, Kbrsta zellikle Trk basnnda uzun bir sessizlik dnemine girildi. syan hareketinden sonra karlan 26/1934 sayl basn yasas adeta bir smrge yasas eklindeydi ve artk Kbrsta gazete karmak veya kapatmak Smrge Mstearnn yetkisine braklmt. Bu baskc yasalara direnemeyen birok gazete kapanmak zorunda kald. Basndaki sessizlik sreci, 1942 ylnda Dr. Fazl Kkn
59 60 61 62 Gaziolu (II), a.g.e., s.266. ; ztoprak, a.g.m., s.330.; Debe, a.g.e., s.119. Gaziolu (I), a.g.e., s.37. Grel, a.g.e., s.147; Hill, a.g.e., s.s.546-552. Kbrs Trk Konsolosluunun Trkiyeye gnderdii raporda, ...Hkmet tarafndan nerolunan 5/11/1931 tarihli beyannamede isyandan mtevellit zarar ve ziyann tazmini iin memurlar mstesna olmak zere, Rumlardan cizye tarhedilecei ve tarz tahsilin de bilahare yaplacak bir kanun ile tevzih ve tayin klnaca ilan edilmitir. fadelerinden de anlaalaca gibi, Trk toplumu, isyan sonras kendilerine bir zarar gelmeyecei dncesini tamaktadrlar: BCA 030.10.234.577.11. Trk toplumunun dt umutsuzluu, 19 Austos 1933 tarihli Masum Millet Gazetesinde Con Rfat yle anlatyor: timai dertlerimizi senelerden beri devaml neredip areler tahrir eylediimizi Trkiye matbuat bildii halde alaka gstermemeleri bizleri ok mahzun ediyor ve ikayet etmek artk hakkmz oluyor..... Rum vatan kardalarmzn mesail-i milliyetlerinde btn Yunanistan, Msr ve hatta Amerika matbuat alakadar oluyorlar... Vaziyetimiz ac ve vahimdir, tedrici eriyoruz.... Korkarz ki pek yaknda kendilerine maddeten bar olmaa ve rahatsz etmeye mecbur olacaz.: Harid Fedai, Kbrsta Masum Millet Olay, KKTC Turizm ve Kltr Bakanl Yay.,stanbul, 1986, s.s.175-177.
63
350
Halkn Sesi Gazetesini karmasna64, sansr ise, II. Dnya Sava sonunda, 1947 ylnda yeni basn yasas karlana kadar devam etti65. 1931 sonras bask dneminin en etkili olduu alanlardan birisi de hi phesiz eitim alanyd. zellikle Trk Toplumu bu konuda byk skntlarla kar karya geldi. Kbrs Davasnda, Kbrs Trk Kurumlar Federasyonu Bakan sfatyla byk hizmetler ve savamlar vermi bulunan Faiz Kaymak, bu konuda zetle unlar ifade ediyor: ngilizler Aday illiberal yasalarla ynetmeye balad. Okullar iin de sk denetim uygulayarak kitapsz eitim kural yaratt. Milli mar sylenmesini yasaklayarak, rencilere ngiliz Kral Marn syletmeyi buyurdu. Okullara milli bayrak ekilmesini nleyerek, ngiliz bayran ektirdi. Byklerin resimlerini duvarlardan indirtti. Daha nice sk denetimle milli duygular ldrtmek politikasna alabildiine giriti. Ne var ki, bu sk denetim, Rumlardan ok, Trklere uyguland. Hkmete her dnem sadakat gstermi bulunan zayf Trk toplumunu, kabile reisleri gibisine ynetilen bir zmre durumuna getirdi... Trk Lisesinin adn slam Lisesi olarak deitirdi.66 1931 isyann bahane eden ngiliz ynetimi, Trk maarif sisteminde kkl deiiklikler yapt. Rum Tali Okullar, Rum halk arasndan Valinin tayin edecei dokuz kiilik bir komisyon tarafndan ynetildii halde, Trk Tali Okullar, Trk Evkaf Murahhas ile Valinin tayin edecei dier iki kiiden oluan kiilik bir komisyonun ynetimine brakld67. Bu yeni oluum Trk Toplumunun ileri gelenleri tarafndan protesto edildi. Avukat Fadl Korkut, Birlik Gazetesinde yaynlanan makalesinde tepkisini, Bu kanun bizi, okul idaresinde iktidar olmayan bir cemaat menzilesine drm oluyor. Acaba hkmet, yz sene bir memleketi idare etmi olan biz Trkleri iki okul idare edemeyecek kadar aciz mi sanyor?... Kbrs Trkleri, binlerce seneden beri Asyann ve hatta Avrupa ve Afrikann hibir yerinde medeniyet eserleri brakm olan tarihi bir milletin ve Adada yz sene hkm srm ve bu mddet zarfnda yabanc cemaatlerin okullarna hrriyet baheylemi olan dnk hakimlerin torunlardr.68 szleriyle dile getirdi. Smrge Ynetimi 1935 ylnda yeni bir maarif kanunu kard. Bu kanuna gre; Okul kitaplar hkmet tarafndan tespit edilecek, Maarif Encmen yeleri ile kaza komisyonlarnn yeleri hkmet tarafndan tayin edilecek, maarif vergilerinin kontrol tamamen hkmetin elinde olacak, Maarif Encmeni istiari bir organ haline sokulacak, bunlara ilaveten de maarif giderlerini karlamak zere Trklerin arazi vergileri arttrlacakt69. 1933 ylna kadar Maarif Encmeni tarafndan yaplmakta olan mfredatn tespiti yetkisi de, bu kanunla hkmete geti. Bu yetkiye dayanarak Maarif daresi, ilkokullar iin 1935-1936 retim ylnda yeni bir mfredat hazrlayarak uygulamaya koydu. Bunun sonucunda Trkiyeden getirtilen okul kitaplarnn okutulmas
64 65 66 67 68 69 smail Bozkurt, Kbrsn Tarihine Ksa Bir Bak, rfan Kaya Gler, Ertan Efegil, Avrupa Birlii Kskacnda Kbrs Meselesi (Bugn ve Yarn), Ankara, 2001, s.13. Hakikat Gazetesi basklara kar koyamad, kapand. Masum Millet Gazetesi iki kez kapatld. Sorumlusu Mehmet Rfat (Jon Rfat) hapsedildi. Haber, Ses, Vakit Gazeteleri bu bask dneminin derin izlerini tad.: nl, a.g.e., s.s.79-80. Faiz Kaymak, Kbrs Trkleri Bu Duruma Nasl Dt?, stanbul, 1968, s.9. M. Ali Galip Altepe, ngiliz Smrge Ynetimine Kar Kbrs Trklerinin Milli Eitim Alannda Verdikleri Mcadele zerine Bir alma, nc Uluslararas Kbrs Aratrmalar Kongresi, Gazimausa, KKTC, 13-17 Kasm 2000 (yayma haz.: smail Bozkurt), s.380. Fadl Korkut (Avukat), Okullarmz, Birlik, 21 Ocak 1987, KKTC Milli Ariv ve Aratrma Dairesi. Ali Sha, Kbrsta Trk Maarifi, Milletleraras Birinci Kbrs Tetkikleri Kongresi, Ankara, 1971, s.226.
351
Turgay Blent GKTRK
yasak edildi70. Kbrsta sadece alfabe ile okuma kitab hazrlatlabildiinden geri kalan dersler iin kitapsz retime gidildi. Bu uygulamann amac da, Anavatandan getirilen ders kitaplarnn dahi okutulmasn yasaklayarak, Trk ocuklarnn Trkiye Cumhuriyeti ve tarihini renmelerini engellemekti71. ngiliz ynetiminin 1931 sonras ald nlemlerin ve kstlamalarn, isyan gerekletiren Rumlar gibi, Rumlarn tm teviklerine72 ramen hibir olumsuzlua karmayan Trk toplumuna da uygulanmas, kendi vatandalarnca bile hakkaniyete uygun bulunmad. Bu konuda ngiliz yazar Nancy Crawshaw; Bu tarihten itibaren Trklerle hkmet arasndaki ilikiler, eski, geleneksel bir Trk ailesinden gelen atanm bir memur73 tarafndan ynetilmeye baland. Bu tr kiiler, her ne kadar da ok saygn ve gvenilir idiyseler de bir btn olarak toplumdan kopuktular ve Trkiyede devrim hareketinin adalama (modernleme) srecine yabancydlar. Bu nedenle, Atatrkn dini, sosyal ve hukuki reformlar Kbrsa ge ulam ve Kbrs Trk Toplumunun genel ilerleyii geri kalmt.74 eklindeki yazsyla, bu uygulamay eletirdi ve bu durumun, seilmi temsilcileri araclyla Trklerin seslerini duyurmalarn engellediini, bu haktan yoksun braktn belirtti. syana katlmayan, Enosise kar olan ve genelde ilhak karsnda smrge ynetimini tercih eden Trk toplumu, doal olarak isyana katlanlarn cezalandrlmalar zorunluluuna inanyorlard. Bununla ilgili olarak, 4 Kasm 1931 tarihinde, Hakikat Gazetesinde yaynlanan ayan- Esef Vakalar balkl bir makalede yle denilmekteydi: Kbrs Rumlar... nihayet taknl isyan derecesine vardrdlar.... Hkmet tm acil nlemleri alm ve asayi bir dereceye kadar aide edilmi ise de, yllardan beri memleketi iin iin kemiren ve en nihayet buhranl bir safhasna giren bu husursuzluun artk kesin suretle tedavisi zamannn geldiine inanyoruz75. Kbrs Trkleri, bununla birlikte, isyandaki tarafszlklar nedeniyle kendilerinin de dllendirileceklerini dndler. Kbrs Konsolosluunun raporunda; Mslmanlarn sknet ve bitarafl ngilizlerin nazar dikkatinden kamamtr. Bunun neticesi olarak teden beri reddedilen umuru diniye ve harsiyelerine ait baz metaliplerinin isaf edilecei hkmet tarafndan ihsas edilmektedir.76 ifadeleri bu dnceleri aklamaktadr. Oysa, ngiliz ynetimi bu isyan frsat bilerek, Kbrs Trk Toplumu arasnda gelimekte olan Kemalist Trk Milliyetiliini de kontrol altna almay
70 71 72 Sha, a.g.m., s.226. Altepe, a.g.m., s.382. Kbrstaki isyan hareketi ile ilgili olarak Kbrs Trk Konsolosluunun 26 Ekim ve 5 Kasm 1931 tarihlerinde gnderdii raporlara dayanlarak Dileri Bakanlnca Babakanla yazlan yazda, syann oluumu ile ilgili ayrntl bilgiler verilmektedir. Burada zellikle dikkati eken blm ise, Trklerin Rumlarla birlikte hareket etmediklerini belirten ifadelerdir: syan esnasnda mslman ahali heryerde seyirci kalm ve Rumlarn ellerinde Trk bayraklar olduu halde (Gazi Mustafa Kemal Hazretleri de bizimle beraberdir.) diye bararak dolamalarna, itaatsizlie tevik ve beraber olduklarn gstermeye almalarna ramen Trkler, hkmeti mahalliyeye itaatten ayrlmamtr. Bu hususta Kavanin Meclisi azasndan Necati Bey tarafndan mslmanlara hitaben bir beyanname neredilmitir.: BCA 030.10.234.577.11. Sz edilen memur, Yasama meclisinin kaldrlmasndan sonra kurulan Danma Meclisinin tek Trk yesi olarak ngiliz Ynetimince atanan Mehmet Mnirdir. Nancy Crawshaw, The Cyprus Revolt- An Account of the Struggle for Union with Greece, London: Boston: G. Allen, 1978, s.43. ayan- Esef Vakalar, Hakikat, 4 Kasm 1931 tarihli says BCA 030.10.234.577.11.
73 74 75 76
352
hedefledi. syandan hemen nce, 1 Mays 1931de Lefkoada toplanan Milli Kongre77, Kemalist ve smrge kart Trk milliyetiliinin geliim ivmesi olmutu. Kongreyi toplayan Trk aydnlar, smrge ynetimine kar mcadele verererek, gaspedilen toplumsal haklarn elde etme kararndaydlar78. ngilizler ise, Rumlar gibi Trkler arasnda da milliyetilik akmlarnn balamasn istemiyorlard. Zira, Trkleri Rumlara kar bir denge unsuru olarak kullanmak varken, her iki halkn da milliyetilik akmlar iinde direnie gemesi smrge ynetimini zor duruma sokabilirdi79. Bu nedenle, isyan sonras alnan tedbirler ve kstlamalar, Trk toplumunun adadaki rgtl mcadele gcn de bu ekilde uzun bir zaman iin trpanlam oldu. Bu dnemde, Kbrs Trkleri ile ngiliz ynetimi arasnda, zellikle okullarn ynetimi, Mftlk, eriye Mahkemeleri ve Evkafla ilgili konularda derin gr ayrlklar olumutu. Toplumun ileri gelenlerinin smrge yneticileri ile bir ok engellemeleri aarak yaptklar grmelerde de sorunlara yeterli ilgi gsterilmiyordu. Bu balamda dnemin toplum ileri gelenlerinden Avukat Fadl Niyazi Korkutun anlarnda belirttii, 1933 ylnda Ada Valisi ile yapt grmeye ait notlar, konuya aklk getirmesi bakmndan nem arzetmektedir: ...Bu isyandan sonra memlekette skynetim ilan edilmiti ve o zamana kadar yrrlkte olan hafif merutiyet kaldrld ve bu arada Kavanin Meclisi ve Belediye Meclisleri lavedildi. Bu suretle Cemaat Davalarmz da, eskiden daha kt bir hale dm oldu. 1933de Kbrs Valiliine Sir Stubbs adnda bir zat gelmiti. Nisan 1933 ierisinde ngiltere Smrgeler Bakan da adaya gelmi bulunuyordu. Bu frsattan faydalanmak midi ile biz, Kongremiz Heyeti sfatyla Valiye mracaat ettik ve Bakanla grmemize delalet etmesini rica ettik. Vali, kendi el yazsyla ve imzasyla yazm olduu 16 Nisan 1933 tarihli mektubunda, Bakan Kbrsta bulunduu srada hibir heyeti kabul etmeyeceini bildirmi olduundan dolay, istediimiz mlakatn olamayacan bildiriyordu. Bakan gittikten sonra Valinin kendisinden mlakat istedik. Vali bizi Kongre Heyeti olarak deil, fert olarak kabul etti. Arkadalar, heyetin szcs olarak beni semilerdi. Mlakat, saat dokuzdan bire kadar devam etti80. ... Bu konumamda davalarmz etraflca anlattm... eriye Mahkemelerinin istiklali talebimizi anlatrken, Evkafa bal olan mahkemelerin aprakln anlatmak iin bir misal verdim... Mahkemeleri slah edeceini vadetti. Bundan sonra Miras Kanunumuzdan ve bunun asabe hkmlerinden ikayet ettim. Ve bu meselede de misaller verdim. Bu arada bir tek kz olan adamn mirasnn yarsnn amcaya ve amca evlatlarna gittiini anlattm. Byle bir miras kanunu bize bile acayip gelirken, bir batlnn ap kalaca tabii idi. Vali derhal alakadar oldu ve bu kanunun kalkmas iin icabe77 kinci Ulusal Lefkoa Kongresi olarak da isimlendirilen Kongre, 1930 Kavanin Meclisinde Smrge Ynetimine kar baar elde eden, Kemalist aydn Mehmet Necati zkann evinde, tm adadaki ky ve mahallelerden gelen 200 akn delegenin katlm ile toplanm ve alt nemli karar almtr. Bu kararlar; Kbrsl Trklere de serbest eitim hakk tannmas ve okul ynetiminin Trk halkna devredilmesi, 1928 ylnda lavedilen mftlk makamnn yeniden tesisi edilmesi, eri mahkemelerin modern ekilde yeniden dzenlenmesi, Evkafn dini yetkilerinin mftye devredilmesi ve Avukat Sait Hocann Kbrs Mfts seildiinin duyurulmas idi. ngiliz Ynetimi yapt bir aklamayla Kongreyi, ald kararlar ve Mft seildii bildirilen Sait Hocay tanmadn belirterek, yeni bir bask kampanyas balatmtr. Milli Kongrenin, Smrge Ynetiminin gaspettii toplumsal haklarn yeniden kazanlmas asndan Kbrs Trk Milli Mcadelesinde ayr ve zel bir yeri vardr: smail, (1992) a.g.e., s.31. Sabahattin smail, Kbrs Sorununun Kkleri-ngiliz Ynetiminde Trk-Rum likileri ve lk Trk-Rum Kavgalar, Lefkoa, ubat 2000, s.285. Gaziolu (II), a.g.e., s.289. Szkonusu mlakatn ayrntlar iin bkz.; Harid Fedai,1930 Seimler ve Sonras, Yeni Kbrs, Aralk 1985-Austos-Eyll 1986.
78 79 80
353
Turgay Blent GKTRK
deni yapacan syledi. Mftlk meselesini aklarken, bu Adada yz yldan beri Mft bulunduunu ve Mslmanlardan baka her cemaatin ruhani bakan olduu halde bizim Mftmzn hkmet tarafndan lavedildiini ve Cemaatin imdiki Mfty tanmamas iin hkmetin srar ettiini ac bir dille anlattm. Bunun zerine arkasnda oturmakta olan Hkmet Mstear Henniker dostuna dnd ve bu Cemaatin Mftlne niin mdahale ediyorsunuz? dedi. Mstear derhal cevap verdi: Bu adamlar byle sylerler amma eraf (Notables) Mft istemiyor. Bu Notables kimlerdi, bilmiyorduk. Ama herhalde daima olduu gibi be kiiden ibaretti. Ve bylece Mstear eskiden bildiimiz bir gerei, yani hkmetin be kuklay ne srerek Cemaat fikirlerimizi hie saydn yzmze kar itiraf etmi oluyordu. te dnyaya demokrasi dersi veren ngilizler, bizim hakkmzda kabile idaresini destekliyorlard. Vali, Mft meselesinde bize vaadde bulundu. Pek etin olduunu bildiim iin Evkaf meselesini mahsus sona brakmtm. Son olarak Evkaftan bahsedeceim deyince; o dakikaya kadar beni byk bir sabrla beklemi olan Valinin tutumu birden bire deiti. Saatine bakt ve Ksa kes, zira vaktimiz kalmad dedi. Sz olduka ksa tuttum ve memlekette kilise mallar hkmetin hibir mdahalesine tabi olmad halde, hkmetin bizim cami mallarmza mdahale ettiini syledim. Ve Evkaf mal kadar mal olan Phanaromeni Kilisesi mallarnn idare masraf ayda 20 liralklk tahsildar aylndan ibaret olduu halde, Hkmet dairesi eklinde idare edildii iin o zamann idaresine binlerce lira sarfedildiini syleyince, Vali ayaa kalkt ve Evkaf, Phanaromeni Kilisesi ile kyas edilemez dedi ve mlakat kapatt..... Stubbsun Valilii ksa srd ve davalarn icra etmeye vakit bulamad. Baka smrgeye becayi edildi. ... ve memlekette skynetim yrrlkte bulunduu ve anti-demokratik kanunlar yaand iin artk Kongreyi toplantya armaya imkan kalmad ve bu suretle Cemaat davalarmza bir kere daha kl serpilmi oldu.81 ngiliz Ynetimine yaptklar bu ve buna benzer bir ok giriimden sonu alamayan Kbrs Trkleri, bask dnemindeki sorunlarn Anavatana anlatmann yollarn aradlar. Bu maksatla, 26 Nisan 1937 tarihinde, Babakan smet nnye, Kbrs Trk Milli Kongre Heyeti Merkeziyesi adna, A. Said ve M. Necati zkan imzal bir rapor gnderdiler. Toplam dokuz maddelik raporun ilk alt maddesinde, Adann ngiliz Ynetimine getii 1878 ylndan bugne kadar Adadaki Trk Toplumunun gerek ngiliz Ynetiminden, gerek Rum Toplumundan ekmi olduu skntlar aklkla ve rnekleriyle akladlar. Rumlarn Enosis emellerini gerekletirmek iin ngiliz Ynetimine kar verdikleri silahl veya silahsz tm mcadelelerde, Trklerin ngiliz Ynetimi yannda yer almalar ve ynetimin tm kurallarna uymalarna ramen, ynetimin ifte standart uygulayarak Trklere Rumlardan daha olumsuz davranlarda bulunduklarn, zellikle okullarn ynetimi, Mftlk, eriye Mahkemeleri ve Evkafla ilgili konularda karlatklar sorunlara ngiliz Ynetiminin yaklamlarn, Enosis hayalleri karsnda bir engel olarak grdkleri Trkleri madden ve manen zayf drmek ve yok etmek iin Rumlarn Trklere kar neler yaptklarn, tm bu sorunlarn zm iin ynetime deiik zamanlarda yaptklar bavurularn nasl karlksz kaldn anlattklar bu raporun aada sunulan yedinci ve dokuzuncu maddelerinde de Anavatandan bu sorunlar karsndaki isteklerini sraladlar; 7- Bu cezirede yeniden nefes alp yeniden hayata gelmemiz iin istediimiz ey, umumi bir tabir ile milli hissiyatmza hkmet tarafndan hrmet edilip rencide edilmemesi
81 Harid Fedai-Mustafa F. Altan, Hatralar/Fadl Niyazi Korkut, Gazimausa, 2000, s.s.71-72.
354
ve bu cezirede hayat ve mevcudiyetimizi haleldar eden ve tehlikeye dren eylerin tashihi ile cezirede Trk cemaatinin, Rum cemaatine nispeten daha ar ve farkl muamelelere tabi tutulmamalardr. Bu noktay bervehi ati tafsil ediyoruz: A) 1 Mays 1931 tarihinde itima eden umumi milli kongrenin mftlk makam hakknda ittifak- ara ile verdii kararn hkmete tannmas ve binaenaleyh kongrenin intihap eyledii Hoca Saidin mft olarak kabul edilmesi ve maann Kbrs Evkaf- slamiye sandndan verilmesi. B) Mftnn riyaseti altnda azalar serbest kimselerden olmak zere cezirede dokuz azadan mteekkil bir cemaat-i slamiye tekiline msaade edilmesi ve o gibi bir tekilin hkmete tannmas. C) lk mekteplerden lavedilenlerin yeniden almalar ve muallimlerinin tekrar tayini ile beraber bundan evvel olduu gibi ilk mekteplerde Trkiye ilk mektep programnn takip edilmesi ve kitaplarn Trkiyeden getirilmesi ve binaenaleyh ifahi tedrisat usulnn ortadan kaldrlmas. D) Trk Lisesinin bana evvelki gibi daima Trkiyeden bir Trk mdr getirilmesi ve bununla beraber lise heyet-i idaresinin evvelki gibi intihap ile taayyn eden kimseler tarafndan tekil edilmesi ve programnn da Trkiye lise programlarn ihtiva eylemesi, yani lise mezunlarnn Trkiye darlfnunlarna kabul edilecekleri tarzda bir program takip edilmesi. E) 1 Mays 1931 kongresinin karar mucibince teekkl edecek ve balada (B) fkrasnda gsterilen cemaat-i slamiye azasnn seneden seneye tensip edecei alt aza tarafndan Kbrs evkaf- slamiye btesinin senede bir defa tetkik ve tasdik edilmesi. F) Bugn mevcut eri mahkemelerde meriylicra olacak ve muhit ile ihtiyalarmza tetabik edecek ahkmn yeniden tedvin edilmesi ve bu yolda bir kanun-u medeni tanzim olunmas. G) Ecnebi bir idarede kahir ve mutaassp bir ekseriyet iinde ekalliyette kalan bir cemaatin canl bir halde devam eylemeleri iktisaden kuvvetli bulunmaya vabeste olduundan burada iktisadi sahada ve sai mikyasta muavenette bulunulmas ve binaenaleyh Trkiye Bankasnn burada Lefkoada bir ube amasna himmet ve delalet edilmesi ve bata Bankas olmak zere burada ticari faaliyetlere germi verilmesi ve bu suretle Kbrsn Trkiye ile olan ticari muamelatnn azami nispette inkiaf ettirilmesi. 9- Grlyor ki byk ve mhim ilerinize ilaveten daha baz iler kararak sizi rahatsz ediyoruz. Mamafih buralarda kimsesiz kaldmz ve bununla beraber bir taraftan hkmetin, dier taraftan Rumlarn tazyikleri arasnda kslp kaldmz nazar itibara alnacak olursa mazur grleceimizi mit eder ve bu suretle mteselli oluyoruz. Herhalde cihan durduka durmasn, azamet ve ikbalin en yksek derecelerine kadar kmasn samim kalbimizden arzu ve dua eylediimiz Trkiye Cumhuriyeti hkmetinin sras geldike mazhar- ltuf ve inayetleri olmamz ve her naslsa anavatandan ayrlm ve ecnebi ellere dm olan u bir avu Trk evladnn da unutulmamasn ister ve bekleriz82. Rapordan da ak ekilde anlald gibi, ngiliz Smrge daresinin ar basks altnda bulunan Kbrs Trk Toplumu, o gne kadar Anavatanlarnn uluslararas platformda zor duruma dmesini istemediklerinden, konjonktrn uygun hale gelmesini sabrla beklemiler ve savamlarn hem ngiliz Ynetimine,
82 BCA 030.10.124.886.19.
355
Turgay Blent GKTRK
hem de Rumlara kar tek bana srdrmlerdi. Bu konuda yeterli sonuca ulaamadklarndan ve uluslararas konjonktrn de uygun bir duruma geldiine inandklarndan artk sorunlarn Trkiyeye anlatma yolunu setiler. Bu maksatla yazlan yazlardan birini de, Babakanlk Mstear Kemal Gedele tarafndan Hariciye Vekaletine yollanan Kbrs Birinci ntihab Dairesi Mebuslarndan Necati zkann Kbrs Trkleri hakknda verdii aklamalar ieren rapor oluturmaktadr. Aada bir blm sunulan raporda, eitim, evkaf ve politik konulardaki temel sorunlar ve bunlarn zm nerileri dikkat ekmektedir: Ada Trklerinin ikyet ettikleri haller: a)Maarif sahas: 1)Rumlarn her sene mektepleri oaltld halde Trk mektepleri azaltlyor. 1935te 42 ve 1936da 39 Trk mektebi kapatlm. 2) Rumlarn mekteplerine mdahale edilmedii halde Trk lisesine mdahale ediliyor. Gelecek sene lise kolej ekline sokulup bana bir ngiliz mdr konulacakm. 3) 1931 isyanna itirak eden Rum muallimleri bile ancak mahkeme kararyla ilerinden karldklar halde milliyeti Trk muallimleri sudan bahanelerle ve idari kararlarla ilerinden karlyorlar. imdi Smerbankta almakta olan Tagi bunun bariz bir misalidir. 4) Rum mektepleri iin Yunanistandan kitap getirtilerek bunlar okutulduu halde oraya Maarif Vekleti tarafndan tavsiye ile gnderilen Trk Lisesi mdr mahalli hkmetin teviki ve himayesiyle Trk mekteplerinde ancak kendisi tarafndan telif edilen ve milli duyguyu uyandracak bir tek yazy ihtiva etmeyen kitaplar okutturuyormu. b)Evkaf ileri: Trk cemaatine mali sahada kuvvetli bir destek olabilecek Evkaf, Lozan ahidnamesi ahkm hilafna ve Kbrs Evkaf murahhas Mnrn delaletiyle ngiltere Kral namna tescil ettirilmitir. Hlbuki Rum evkaf serbesttir ve cemaate aittir. Rum evkafn halk tarafndan mntahap heyetler idare ettii halde Trk evkafn hkmet tarafndan tayin olunan bir ngiliz ve bir Trk memur idare eder. c) Siyasi saha: 1)1931 htilalinden beri meclis itimaya davet edilmemektedir. 1928 tarihinden beri de mftlk mlgadr. Bu suretle Trk cemaatini temsil edecek ve hkmet yannda onun iddialarn mdafaa edecek bir kimse yoktur. Halk mutaassp deildir. Ancak srf kendilerinin mddeiyatn hkmete eritirebilmek iin avukat Bay Saidi mft semilerdir. Ancak hkmet bunu tanmamtr. Rumlarn ise despotlar vardr ve hkmet yannda Rum cemaatinin mmessillii vazifesini grr. 2)Hkmet btesinden maa alan Trk cemaati memurlarnn maalar kesilmitir. (Mahakimi eriye memurlar) Bu ekilde ezilmemelerini ve haklarnn korunmasn temin iin Bay Necati zkan ve arkadalar mahalli hkmet nezdinde semere vermeyen teebbslerde bulunmular. Adann Trk halk bu badireden kurtulmak iin yegne are olarak hicreti gryor. Ancak bu halkn mmessili olan ve 65.000 Trkten 63.000in kendi partisine mensup olduunu syleyen Necati zkan ve dier arkadalar hkmetin bu konudaki nokta-i
356
nazarn renmeden aday boaltma mesuliyetini zerlerine almak istemiyorlar. Bunlar, Trklerin Kbrsta kalmalar lazm ise evvela iktisaden kuvvetlendirilmeleri lazm geldiini sylyorlar. Bu hususu temin iin Nuri zkan113 aada bildirilen vastalara mracaat edilmesini tavsiye diyor: a)Kbrsta Gmrk ve nhisarlar Vekletinin Msrda olduu gibi bir sigara fabrikas tesis etmesi. Rumlarn adada 5 sigara fabrikas vardr. Mumaileyh yapt tetkikata istinaden alacak bir Trk fabrikasnn senev 100.000 kilo Trk ttn ileyebileceini sylyor. b)Kbrsta Bankasnn bir ube amas. c) Smerbankn bir yerli mallar pazar amas. Bunlar yaplmak suretiyle birok Trk aileleri i bulacak ve skntdan kurtulacaktr diyen mumaileyh kendisinin bu vadide ilk adm attn ve bir fabrika ve iki ticarethane atn sylyor. Saniyen; Trk harsnn inkiaf iin burada hkmetinizin yardmyla tam kadrolu bir lisenin almasnn temini. Bu lise iin adadan duhuliye paras olarak 1.500 ngiliz liras toplanabileceini sylyor. Salisen siyasi sahada hkmetimizin ngiltere ile inkiaf etmekte olan dostluundan bilistifade yapaca dostane bir teebbsle Trk cemaatine mahalli hkmetin hsn tevecchn celbetmesi. Eer matlup Trk halknn adadan hicreti ise bir an evvel anayurda naklin kabil olup olmadn soruyor ve imdi anayurda dnlrse pek oklarnn hkmete barolmadan yaayacak kadar servetleri olduunu sylyor. Lefkoa komiserinin kendisine Trkiyeye giderse bir daha geri dnemeyecei eklinde vaki tehdidine ramen anavatana vaziyeti arz iin gelen mumaileyh btn bu hususat hakknda direktif almak istiyor. 45 Terinisani 193683 Kbrstaki Trk Toplumunun ektii skntlar ortaya koyan en nemli resmi belgelerden birisi de, Kbrs Trk Konsolosluunun 1937 ylnda Anavatana gnderdii yazdr84. Burada da Ada Trkleri ve sorunlar hakknda ok net bilgiler verilmekte ve 1931 isyan sonras iin yle bir deerlendirme yaplmaktadr: 1931 senesinde Rumlarn Adann Yunanistana ilhakn talep ederek isyankar hareketlerde bulunmalar ve bu arada Lefkoadaki Vali Konan yakmalar zerine hkmet, Adann idare eklini tebdil ederek mntehap olan Kavanin Meclisini ilga etmi ve Belediye azasnn halk tarafndan intihap edilmeyerek hkmetce tayini usuln vaz eylemidi. Bu vaziyette Trklerin intihap eyledikleri mmessillerin mahrum olmalarn intac eylemitir. Raporda Kbrs Trklerinin Trk Devrimleri hakkndaki yaklamlar yle anlatlmaktadr: Kbrsta sakin Trkler umumiyet itibariyle Trk Inkilabi prensiplerini kabul eylemiler ve Adann idari vaziyetinin bahettii imkanlar nisbetinde bunlar tatbik eylemekde bulunmulardr. Raporun baz nemli ksmlar ise unlar iermektedir; Bugn Trklerin elinde bulunan emlakn, ehir ve kylerde umum emlakn drtte birini tekil eyledii, ehli vukufca ifade edilmekdedir. Fakat bu emlak sahibleri de ekseriyetle borludurlar.... Yalnz para ikraz eden sermayedarlar hemen tamamiyle Rum olduklarndan Rumlara ait olan arazi yine Rumlara geerek cemaatin umumi servetinin eksilmemesine mukabil, Trk emlaki de yine Rumlarn eline gemekde ve Trk emlak miktar azalmaktadr.
83 84 BCA 030.20.124.886.14. BCA 030.10.124.886.18.
357
Turgay Blent GKTRK
Hkmet, adada muhim bir itimai mesele halini alm olan bu ky borlar meselesini tetkik ve halle uramakda ise de imdiye kadar bir are bulunamamtr... Trk Cemaatinin nisbeten mreffeh ksmn tekil edenler, hkmet memurlardr. ngiliz igalinden sonra uzun mddet Trk memurlar bilhassa Gmrk, Tapu, Polis gibi dairelerde ekseriyeti tekil etmekde idiler. Bugn bile Trk memurlarn adedi, nfuslarna nisbeten fazladr. Fakat bu sahada da Trkler tefevvuklarn kaybetmek zredirler. Rumlarn mutemadi itirazlar zerine hkmet mnhal vukuunda yaplan tayinlerde nufus nisbetini gz nnde tutmakta olduu gibi ngilizce, Trke ve Rumcaya aina olmalar dolayisile Ermeni memur tayinini de tercih etmektedir... Cemaatin iktisaden dk vaziyette olmas doktor, avukat gibi serbest meslek erbabnn miktarnn azalmasna saik olmaktadr. Bugn Trk niversitelerinde ve yksek mekteplerinde okuyan bir ok Kbrsl genler, tahsillerini ikmal ettikden sonra adaya dnmeyerek Trkiyede bir vazife kabul eylemei veya serbest calmay tercih ediyorlar. Bunlarn bu hareketlerinde milli bir idare altnda serbest ve mstakil yaamak arzusunun da messir olmas tabii grlmekle beraber, Kbrsta fakirleen cemaatlerinin kendilerini besleyememesi hakikatinin amil olduunu da kabul etmek icap eder.... Hlasatan denilebilir ki, Kbrstaki Trk Cemaati bir ok cihetlerden zayflamakla beraber bugne kadar milliyetini ve hviyetini muhafaza etmi, Adada ihmal edilmez bir kuvvet olarak kalmtr. Fakat son senelerde iktisaden ok dmee balam ve ayrca harici kuvvetler benliini unutturmak iin faaliyet sarf etmekde bulunmulardr. Kbrsta Trklerin uurlu bir kitle olarak idamesi arzu edildii takdirde iktisaden tealisini temin edecek tedbir almak ve ayrca Trklk hislerini idame ettirecek areler aramak lazmdr. Trkiye ynetimi ise, 1931 syan sonras oluan bask dneminde, Kbrs Trkleri ile ilikilerini srdrrken, Yunanistann ak Helenizm propagandas, Enosis tahrikleri ve ngiliz Ynetimine kar isyan tevik giriimlerine karn, ihtiyatl bir politika yrterek, ngilizleri kukulandracak davranlardan ve Adada Trk milliyetiliini aka cesaretlendirmekten kanyordu.
Sonu Konsolosluun gndermi olduu rapor dikkatli olarak incelendiinde, aslnda dnemin konsolosluk grevlilerinin Adadaki Trklerin sorunlarn ok iyi tahlil ettikleri, sorunlar hakknda ileriye dnk ok doru tespit ve tehisler ortaya koyduklar ve bugn bile Kbrs Trk Toplumunda sorun olarak karmza kan baz konularn o gnlerden beri bilindii gereini ortaya koymaktadr. Benzer tespit ve deerlendirmelerin dnemin Kbrs Trk Toplumu ileri gelenleri tarafndan da yapld, o yllarn gazetelerinde yaynlanan makalelerden ve M. Necati zkann Trkiyeye yazd yazlardan tespit edilmektedir. Burada doru deerlendirilmesi gereken nokta, bu bilinen gerekler kapsamnda neler yaplmalyd? Nasl yaplmalyd? Neden yaplmad/yaplamad? Megali dea yemininin sekizinci maddesinde yeralan, Kbrsn Yunanistana ilhak (Enosis) hedefini kendilerine bir vizyon olarak belirleyen ve yzyllardr
358
bu vizyonlarndan geriye bir adm atmayan ve Girit rnei85 Kbrs Trklerini adadan zaman iinde yoketmeyi amalayan Rum-Yunan ikilisinin gerek dini, gerek siyasi yneticileri aracl ile bu hedefi her frsatta yinelediklerini grmekteyiz. Adann Osmanl Ynetiminde olduu sre ierisinde bu maksatla rgtlenmesini gerekletirerek, ngiliz Ynetimi dneminde, nce siyasi hamlelerle muhtralar vererek, bu olmaynca 1931de yaptklar gibi iddete bavurarak, kinci Dnya Savann bitiminde yine siyasi olarak aka Adann Yunanistana verilmesini talep ederek, 1958de Birlemi Milletlere mracaat ederek atlan tm admlar, Enosis maksatl vizyonu gerekletirmeye ynelikti. 1960 ylnda kurulan Ortak Cumhuriyetin bile amacnn Enosis olduunu, Makarios, Rum Halkna; Diplomaside mmkn olan yaplr, fakat ulusal hedeflerden uzaklalmaz. ifadesiyle aka belirtmiti86. Nitekim en ksa zamanda gerek yzn gsteren Makarios, yeminine sadk kalm87 ve Trk toplumuna 1963-1974 yaatmt. Bugn Avrupa Birlii(AB)ne tam ye bir lke olarak, AByi de arkasna alan Rumlar, milli vizyonlarn gerekletirme yolunda daha da avantajl konuma gemi bulunmaktalar. Bu noktada, Rum-Yunan ikilisinin ikiyz yllk ortak vizyonunda herhangi bir sapma bulunmadn grmekteyiz. 1950lerde kamuoyunun youn basks sonucu Trkiyedeki siyasi iktidarlarn gndemine gelen Kbrstaki Trk Vizyonu nedir? Gerekten bu konuda deimez bir vizyon varm dr? Bu vizyon kendi istemi ve gereksinimleri kapsamnda m belirlenmektedir? Yoksa deien dnya konjonktr iinde Trkiyenin yapabilecekleri ile deimekte ve snrlandrlmakta mdr? Ve son olarak Kbrs Trk Liderlii ile Trkiye arasnda ortak vizyon var mdr? Ayr bir inceleme konusu olan bu sorulara, duygusallktan uzak, objektif ve mantkl yantlar bulduumuz ve bu yantlar yksek sesle dillendirdiimiz zaman Kbrsta gelecee dnk daha olumlu ve gereki sonular alnaca yadsnamaz bir gerektir.
85
86 87
Eski Yunan Babakan Konstantin Mitsotakis, 21 Austos 1998deki bir konumasnda yle diyor: .. Kbrs ve o zamanki Girit sorunu arasnda byk benzerlikler vardr...; To Periodiko dergisinin Temmuz, 1993 Saysndan bir blm: Giritliler neden kurtuldular biliyormusunuz? Bir gece hep birlikte ayaklandlar ve Trkleri boazlayarak ortadan kaldrdlar. Bizim elimize Kbrs Trklerini kesip dorama frsat geti, ama liderlerimiz hereyi berbat ederek yzlerine, gzlerine bulatrdlar... Rauf R. Denkta, Kbrs Girit Olmasn, stanbul, 2004, s.7. Denkta, a.g.e., s.13. Makarios 1950 ylnda, Kbrstaki Ortodoks Kilisesine Bapiskopos seildikten sonra u Enosis yeminini etmitir: Ulusal Bamszlmzn douu iin alacama ve Kbrs anavatan Yunanistana ilhak etme siyasetimizden hibir zaman vazgemeyeceim zerine and ierim.: Kbrsta Bara Gerek Engel ENOSS, KTFD Enformasyon Dairesi Belge Yaynlar No 10, Lefkoa, 1982, s.10.
359
Turgay Blent GKTRK
KAYNAKA I- Ariv Kaynaklar A. Babakanlk Cumhuriyet Arivi BCA 030. 10. 109. 727. 4. BCA 030. 10. 234. 577. 11. BCA 030. 10. 234. 577. 15. BCA 030.10. 254. 712. 44. BCA 030. 10. 124. 886. 19. BCA 030. 20. 124. 886. 14. BCA 030. 10. 124. 886. 18. B. ngiliz Devlet Arivi Public Record Office (ngiliz Devlet Arivi), Parliamentary Papers Turkey No: 18 (1878) No:1, s.532. FO 371/ 14584 /E 2903. II- Sreli Yaynlar Birlik Gazetesi ada Trkiye Tarihi Aratrmalar Dergisi, zmir. Hakikat Gazetesi Kbrs Gazetesi Kbrs Aratrmalar Dergisi, Gazimausa Sz Gazetesi Snuhat Gazetesi Yeni Kbrs Gazetesi Vatan Gazetesi
360
III- Kitaplar ALASYA, Fikret, Kbrs ve Rum-Yunan Emelleri, KKTC Milli Eitim ve Kltr Bakanl yay., Ankara, 1992. ALTAN, Mustafa Haim, Kbrsta Rumlatrma Hareketleri, Milli Ariv Yay., No:1, KKTC, 2000. AN, Ahmet, Kbrsta syanlar ve Anayasal Temsiliyet Mcadelesi (1571-1948), Lefkoa, 1996. BEDEV, Vergi H., Kbrs Tarihin Hibir Devrinde Yunan Adas Olmamtr, KKTC, 1963. BEHET, Hasan, Kbrs Trk Maarif Tarihi, Lefkoa, 1969. BLSEL, M.Cemil, Lozan, C.II, Ahmet hsan Matbaas, stanbul, 1933. CRAWSHAW, Nancy, The Cyprus Revolt- An Account of the Struggle for Union with Greece, London: Boston: G. Allen, 1978. ETN, Metin, Kbrs Cumhuriyeti ve Bir Liderin Douu, Lefkoa, 1955. EVKEL, Nuri, Kbrsta Osmanl Miras (1570-1960), stanbul, 2006. DEBE, Tagey, Sir Ronald Storrsun Anlar, KKTC, 1993. DENKTA, Rauf R., Kbrs Girit Olmasn, stanbul, 2004. DENKTA, Rauf R., Milli Vizyon, stanbul, 2008. FEDA, Harid -Mustafa F. Altan, Hatralar/Fadl Niyazi Korkut, Gazimausa, 2000. FEDA, Harid, Kbrsta Masum Millet Olay, KKTC Turizm ve Kltr Bakanl Yay., stanbul, 1986. GAZOLU, Ahmet, ngiliz daresinde Kbrs (1878-1960) I - Stat ve Anayasa Meselesi, stanbul,1960. GAZOLU, Ahmet, ngiliz Ynetiminde Kbrs II (1878-1952)- Enosis emberinde Trkler, stanbul, 1996. GEORGHALLDES, G.S., Cyprus and The Governorship of Sir Ronald Storrs, Cyprus Research Centre, Nicosia, 1985. GLER, rfan Kaya, Ertan Efegil, Avrupa Birlii Kskacnda Kbrs Meselesi (Bugn ve Yarn), Ankara, 2001. GREL, kr S., Kbrs Tarihi 1878-1960, C.1, Kaynak Yay., Ankara, 1984. HILL, George, A Hstory of Cyprus, Cilt 4, Cambridge, Cambridge University Press, 1952. SMAL, Sabahattin, 20 Temmuz Bar Harekatnn Nedenleri Geliimi Sonular, stanbul, 1988. SMAL, Sabahattin, 100 Soruda Kbrs Sorunu, Lefkoa, 1992. SMAL, Sabahattin, Kbrs Sorununun Kkleri-ngiliz Ynetiminde Trk-Rum likileri ve lk Trk-Rum Kavgalar, Lefkoa, ubat 2000,
361
Turgay Blent GKTRK
KARAL, Enver Ziya, Osmanl Tarihi, C.VIII, TTK yay., Ankara, 1995. KAYMAK, Faiz, Kbrs Trkleri Bu Duruma Nasl Dt?, stanbul, 1968. KESER, Ulvi, I. Uluslararas Kbrs Sempozyumu Sempozyum Bildiri Kitab, Ankara, 2009. KTFD Enformasyon Dairesi Belge Yaynlar No 10, Kbrsta Bara Gerek Engel ENOSS, Lefkoa, 1982. KRAT, F., M.H.Altan, S.Egeli, Belgelerle Kbrsta Yunan Emperyalizmi, stanbul, 1978. NESM, Ali, Kbrsl Trklerin Kimlii, Lefkoa, 1990. RONALD, Sir Storss, Orientations, London, 1937. SERTER, Vehbi Zeki, Kbrs Trk Mcadele Tarihi, C.1, Lefkoa, 1973. SOYSAL, smail, Trkiyenin Siyasi Andlamalar, C.1, TTK., Ankara, 2000. AHNLER, Menter, Trkiyenin 1974 Kbrs Siyaseti, Rumeli Kltr ve Dayanma Dernei yay., stanbul, 1979. THE Middle East, A Political and Ekonomik Survey, Royal nstitute of nternational Affairs , London, 1950. TOFALLS, Kypros, A History of Cyprus, London, 2002. TORUN, kr, Trkiye, ngiltere, Yunanistan Arasnda Kbrsn Politik Durumu, stanbul, 1956. TOYNBEE, Arnold, Cyprus, British Empire and Greece, Survey of Internatinol Affairs, Londra, 1931. NL, Cemalettin, Kbrsda Basn Olay (1878-1981), Ankara, 1981. VOVOLN, Konstantin A., 1453-1933 Kurtulu Savanda Kilise, Atina, 1952, C.1. XYDS, Stephan G., Modern Greek Nationalism, Seatle, 1971.
IV- Makaleler ve Tebliler

ALITEPE, M. Ali Galip, ngiliz Smrge Ynetimine Kar Kbrs Trklerinin Milli Eitim Alannda Verdikleri Mcadele zerine Bir alma, nc Uluslararas Kbrs Aratrmalar Kongresi, Gazimausa, KKTC, 13-17 Kasm 2000 (yay. haz. smail Bozkurt). AN, Ahmet, Kbrs Trkleri-1, Yeni Kbrs, Ekim 1998. ARI, Kemal, 1974 Kbrs Bar Harekatnda Trk Kamuoyu ve Psikolojik Destei, Ulvi Keser, I. Uluslararas Kbrs Sempozyumu Sempozyum Bildiri Kitab, Ankara, 2009. ATUN, Ali Fikret, Kbrs Meselesinin Grnmeyen Yz , rfan Kaya Gler, Ertan Efegil, Avrupa Birlii Kskacnda Kbrs Meselesi (Bugn ve Yarn), Ankara, 2001. BOZKURT, smail, Kbrsn Tarihine Ksa Bir Bak, rfan Kaya Gler, Ertan Efegil, Avrupa Birlii Kskacnda Kbrs Meselesi (Bugn ve Yarn), Ankara, 2001.
362
FEDA, Harid, Eski Basnmzdan, 15 Nisan 1912 tarihli Vatan gazetesinden aktarma; Kbrs Gazetesi, Lefkoa, 12 Eyll 1994. FEDA, Harid, Kbrs Trklerinin Kltrel likilerinin Tarihi, Kbrs Aratrmalar Dergisi (DA), 1998, C.4, S.2, s.198; FEDA, Harid, 1930 Seimler ve Sonras, Yeni Kbrs, Aralk 1985-Austos-Eyll 1986. HAKER, Bener, 1878de 1960a Dek Kbrs Tarihi, Kbrs Gazetesi, 15-16 Mays 2009. KZER, Hasan, Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti Gerei, Ulvi Keser, I. Uluslararas Kbrs Sempozyumu Sempozyum Bildiri Kitab, Ankara, 2009. KESER, Ulvi, Gen Trkiye Cumhuriyetinin Cumhuriyet Kazanmlar ve Bunlarn Kbrs Trk Toplumuna Yansmalar, DE ada Trkiye Tarihi Aratrmalar Dergisi, zmir, 2009, Cilt VI, Say 14, s.s.41-83. KORKUT, Fadl (Avukat), Okullarmz, Birlik Gazetesi, 21 Ocak 1987, KKTC Milli Ariv ve Aratrma Dairesi. KSTKL, Nuri, Balkan Harbi Srasnda Kbrs Trklerine Yaplan Basklar ve Kbrs Mevlevihanesinin Faaliyetleri, Kbrs Aratrmalar Dergisi, C.2, S.4, 1996. LAPTALI, Hseyin, Kbrsta Bitmeyen Soykrm, Ulvi Keser, I. Uluslararas Kbrs Sempozyumu Sempozyum Bildiri Kitab, Ankara, 2009. ZTOPRAK, zzet, Kbrsta 1931 syan ve Yanklar, Kbrs Aratrmalar Dergisi, C.3, S. 3,1997. SHA, Ali, Kbrsta Trk Maarifi, Milletleraras Birinci Kbrs Tetkikleri Kongresi, Ankara, 1971.
363
KIBRISTA HASIRALTI BELGELER ZERNE ELETREL BR BAKI

Ulvi KESER* zet
zellikle 19551963 dnemi Kbrs yakn tarihi balamnda aratrmaya deer bir dnemdir. Grivas idaresindeki EOKAnn aday kan glne evirdii bu yllarda Kbrsl Trkler de kendilerini korumaya ynelik olarak Trk Mukavemet Tekilatn tesis ederler. Grivas ve EOKA ile ilgili farkl yaynlar yaplm olmasna ramen TMT ve bu srele ilgili Trk bilim insanlar tarafndan kaleme alnm pek fazla aratrma sz konusu deildir. Salih ztoprak tarafndan yazlan Kbrsta Hasralt Belgeler kitab 19251975 dnemini aklamak amacyla kaleme alnm, isminden de anlalaca gibi gizlenip hasralt edilen belgeleri ortaya karmay amalamtr. Oysa hakikat hi de yle deildir. Anahtar Kelimeler: Kbrs, TMT, EOKA, Nacak, Cumhuriyet, AKEL
Abstract
Especially the period starting from 1955 up to 1963 is worth making researches on Cyprus history. While EOKA established by Grivas was turning the islend to be a bloody sceene Turkish Cypriots established their own organizations named Turkish Resistance Organization to keep their lives, property and their honor as well. Despite the fact that a good many boks and articles have got published so far about EOKA and Grivas, only a few were writtten bu Turkish academicians and the historians aout Trkish Resistance Organization and the period mentions. The book named Kbrsta Hasralt Belgeler/The Hidden Documents in Cyprus by Salih ztoprak has aimed to enlighten the period from 1925 to 1975, and as realized from its original name, aimed to bring all the hidden documents and the archives of the period. On the other hand, the reality is not so. Key Words: Cyprus, TMT, EOKA, Nacak, Cumhuriyet, AKEL
retim yesi; Atlm niversitesi letme Fakltesi, Uluslararas likiler Blm, (ulvi.keser@gmail.com).
365
Ulvi KESER
Giri Kbrs Trk mcadele tarihi olarak nitelendirilebilecek zellikle 19551963 dnemi ve hemen ardndan 1974 Bar Harektna kadar geen sre bugn zellikle Kbrsta tarih ve edebiyat alannda almalar yapan pek ok bilim insannn ve aratrmacnn ilgi alanna giren bir dnemdir. Bu itibarla bu dnemle ilgili pek ok makale, bilimsel yayn ve kitap yaymlanm, farkl disiplinlerle ilgili olarak okuyucularla ve tarih severlerle bulumutur. Bu noktada dikkat edilmesi gereken ve hassasiyet isteyen nokta ise bilimsel yayn yapma iddiasyla belgeye dayanmayan, objektiflikten ve gereklerden uzak ve kamuoyunu yanltc ve maksatl bir takm gayretlerin bilimsel almalarla ayn kefeye konulmamas gereidir. Kbrsta Hasralt Belgeler isimli almayla ilgili bu eletiri yazs biraz ge kalm olmakla beraber yazlmasnn art olduu dncesi, ge de olsa bu yaznn ortaya kmasna neden olmutur. Sz konusu bu kitap Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyetinde Galeri Kltr tarafndan 2006 tarihinde yaynlanm, Yazr Matbaaclk tarafndan bask ilemi yaplm, Salih ztoprak isimli 1953 Lefke doumlu bir Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti vatanda tarafndan kaleme alnm bir kitaptr. Yazar, ODT Fizik Blmnden mezun olduktan sonra kendi ifadesiyle kendi dalnda i bulamad iin anahtarclk, ticaret ve dans retmenlii yapmaktadr. Ayrca Yenidzen gazetesinde zaman zaman makaleleri yaymlanmtr. Sz konusu kitap indekiler, nsz ve Giri blmleri hari olmak zere toplam 249 sayfadan olumu ve nsz, Giri, Belgeler-Bilgiler, Cumhuriyet Neden Susturuldu? ve Kaynaka olarak ayrlm, asl olarak da I. Blmde Belgeler-Bilgiler ve II. Blmde de 1960l yllarda Kbrs Trk basnnn bir paras olan Cumhuriyet gazetesiyle ilgili Cumhuriyet Neden Susturuldu? balklarn tamaktadr. Kitabn ikinci lmnde yer alan Cumhuriyet gazetesiyle ilgili Cumhuriyet Neden Susturuldu? balkl blm kitabn balyla alakasz bir blm olmasnn yannda sz konusu gazete konusunda yazarn kiisel dncelerini yanstmaktadr ve dolaysyla ayr bir almayla ele alnmas uygun olacaktr. Bununla beraber yazarn Cumhuriyet gazetesine ve bu gazetenin grlerine aykr bularak ok sert eletirdii dnemin Nacak gazetesi ve misyonu konusunda bir fikir vermesi balamnda bu gazeteyle ilgili baz aklamalarda bulunmak faydal olacaktr. Bu son derece iddial isimle 2006 ylnda yaymlanan kitabn daha ismini duyunca insanlarn aklna hemen Kbrs konusunda acaba kimler hangi belgeleri hasralt etmiler? ve Aratrmac bu almasyla hasralt edilen bu belgeleri nasl bulup ortaya karm? gibi sorular geliyor. Yazar da kendisine zaten bu balamda O yzden aklananlar okuyunca Acaba daha neler var? diye dnyor insan diye bir soru yneltiyor. Durum byle olunca da daha kitab okumaya balamadan kitabn Kaynaka blmne bir gz atmak ihtiyac duyuyorsunuz. Bilimsel bir aratrma ve alma sz konusu olduuna gre phesiz kitabn Kaynaka blmnde ortaya konulan bu hasralt belgeler ve hangi arivlerden bulunup karldklar yazldr diye dnlyor. Kaynaka blmn atnzda karlatnz ise tam bir hayal krklndan baka bir ey olmuyor. Kaynaka blmnde toplam 21 adet (yirmi bir) kitabn ismi bulunuyor. Bu kitaplardan 15 (on be) adedi Trke olarak
366
Kbrsta Hasralt Belgeler zerine...
Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti ve Trkiyede yaymlanm ve bunlar herkesin, her istedii zaman bulabilecei trden farkl kaynaklar. Ayrca 1 (bir) kitap da ngilizce olarak bir Trk aratrmac tarafndan kaleme alnm bir alma. Geriye kalan 5 (be) alma ise Kbrs Rum Kesiminde yaymlanm ve rahatlkla bulunabilecek aratrma kitaplar veya anlar. Toplam 21 kitap var Kaynaka blmnde ve ilgintir ki kitabn ismi Kbrsta Hasralt Belgeler. O zaman insan sormadan edemiyor Nerede bu hasralt belgeler? diye. Siz toplam 21 farkl aratrmacnn veya yazarn 21 farkl kitabn alacaksnz, onlarn kitaplarndan bulup kardnz baz tespitleri kitabnza koyacaksnz ve bunun ad aratrma olacak, yaptnz da hasralt edilmi belgeleri bulup karmak olarak adlandrlacak. Bu 21 (yirmi bir) kitaba bir gz atalm ve hakikaten bulunmas imknsz kitaplar veya belgeler olup olmadklarna karar verelim; Sevin Toluner, Milletleraras Hukuk ve Kbrs Uyumazl Niyazi Kzlyrek, Kbrs Sorununda ve D Etkenler Niyazi Kzlyrek, Paalar Papazlar kr Sina Grel, Kbrs Tarihi Kmil Tuncel, Dmana nat Bir Gn Daha yaamak Dominigue Eudes, Kapetanios, Yunan Sava Fatih Gllapolu, Tanksz Topsuz Bir Harekt Nihat Erim, Bildiim Grdm ller inde Kbrs Mikos Sampson, Anlar Mehmet Ali Birand, Diyet Ahmet An, Kbrsta Frtnal Yllar Makarios Druotis, Karanlk Yn EOKA . H. Aziz ve N. M. Seferolu, Kbrsta Tedhi ve Faizmin Kurbanlar Yusuf Alp ve Karlos Zahariadis, Kbrs Spiros Papageorghtu, Kfnye Dosyas Talat Turhan, zel Sava, Terr ve Kontrgerilla Bunlar kitabn Kaynaka blmnde Trke olarak gsterilen Trk, Rum veya Yunan aratrmaclara ait 16 kaynak. Kitapta ayrca kaynak olarak gsterilen Michale Attalidesin Cyprus, AKEL (Kbrs Rum Komnist Partisi)in Chronicle of the Contemporary Tragedy of Cyprus, Glafkos Kleridesin 4 ciltlik anlar olan Cyprus; My Deposition ve Kbrsl Trk akademisyen Prof. Dr. Salahi Ramadan Sonyelin Cyprus, the Destruction of a Republic isimli eserleri de bulunmaktadr. Yazar kitabnn nsz ve Giri ksmnda Birok kitaptan derlediim diyerek bu toplam 21 kitab kastetmektedir. Ayrca yazar Yakn tarihimizle ilgili hasralt edilmi bilgi ve belgeleri yan yana koymakla Kbrs sorununun zmne de
367
Ulvi KESER
katkda bulunduunu belirtmektedir. Yazarn bir baka ifadesi ise Yararlandm kitaplardaki belgelerin birou ngilterede 30 yl getikten sonra devlet belgeleri halkn bilgisine alr. yasasyla ulalan belgelerdir. demekte ve O yzden aklananlar okuyunca Acaba daha neler var? diyerek olay kendince esrarengiz bir hale sokmaya gayret ediyor. Baka yazarlar veya aratrmaclar tarafndan kaleme alnm olan bilgileri belge olarak hem de hasralt belgeler olarak ortaya atmak bilimsellikle ve etik anlayla ne kadar badar bilinmez. Bu kitaplar yazanlar veya aratrmalar yapanlar aciz midirler ki siz onlarn adna avukatla soyunuyor ve bakalarna ait almalar bylece sahipleniyorsunuz. Bilim dnyasnda bakalar tarafndan yaymlanm ve herkese bilinen baz eyleri mal bulmu maribi gibi tekrar kaleme almak, bugne dein Trkeye evrilmemi, belki de hibir zaman evrilmeyecek, baz kitaplarda bile bulunmayan Kbrsn yakn tarihiyle ilgili diyerek son derece iddial szler sarf etmek ve toplam 5 adet basl kitaptan alntlar yapmak ne anlama geliyor acaba? Byle bir durumun bilim dnyasnda karl nedir, o da bilinmez; ancak yaym dnyasnda byle bir ey daha nce hi olmu mudur? Yani Sir George Hillin Cyprus kitab zaten ngilizce yazlmt, ben onlar buraya hasralt belgeler olarak aldm. demek ne kadar mantk dysa, stiklal Mahkemeleri konusunda Trkiyede tek uzman kii olan Prof. Dr. Ergn Aybarsn stiklal Mahkemeleri isimli kitabn veya mbadele konusunda Trkiyenin en yetkin akademisyeni Do. Dr. Kemal Arnn Byk Mbadele isimli bilimsel almasn ok okuyan yoktu, o yzden ben oradan da hasralt belgeleri alp okuyucuya sundum. demek o kadar mantk ddr. Glafkos Kleridesin kitabnn neresi hasralt belgedir? Bu kitap ktphaneden veya herhangi bir arivden alnp okunamaz m? Nikos Sampsonun Anlar zamannda bizzat Kbrs Trk Federe Devleti tarafndan Trkeye evrilmitir ve Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyetinde de neredeyse btn ortaretim kurumlarna kadar parasz datlmtr. Bu kitap ngilizce yazlm, zaten baz kitaplarda da yok, bundan sonra Trkeye de evrilmez, o halde benim bu yaptm hasralt belgeler bulmaktr. yle mi? ngilizce veya farkl dillerde yazlm kitaplardan alnt yapmak Amerikay yeniden kefetmek demek deildir ve bu yle vnlecek bir durum da olamaz. Yazar kitabnn Giri blmnde ayrca Amerikal, ngiliz, Yunanl, Alman, Trk deiik dnya grlerine sahip yazarlarn konuyla ilgili yazdklar elimiyor. Tam tersine her biri ve yeni yazlanlar bu yazlanlar onaylyor demekte ve bu kadar iddial bir cmleden sonra Amerikal, Alman, Yunanl, ngiliz ve Trk farkl dnya grlerine sahip yazarlarn kimler olduunu ve hangi almalarnn birbirleriyle elimediini ise belirtmiyor. Deiik diller ve deiik lkeler denilerek kastedilen ise ngiltere ve ngilizce, Rumca ve Yunanca ile Yunanistan mdr? Bu dillerden iki kitaptan yaplacak alntlar vatana, millete veya tarihe byk hizmet midir? Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyetinde yaayan herkes enmez de Girneye kadar gelirse btn bu bulunmaz Hint kuma 21 kitab orada Kbrs Trk Milli Arivinden rahatlkla alabilir. Ayrca bu kitaplarn tamam Lefkoadaki Merkez Halk Ktphanesinde de mevcuttur. Kald ki Kbrsla ilgili bir alma yapan, Kbrs konusunda bir eyler okuyan veya merak eden hemen herkes bu kitaplara zaten kendi ktphanesinde de sahiptir. Druotisin Galeri Kltr tarafndan yaymlanan Karanlk Yn EOKA kitab piyasada yok mudur? Galeri Kltr bu kitabn datlmas ve okuyucuya sunulmas konusunda zafiyet mi gsteriyor ki szde hasralt belgeleri ortaya karan kii byle bir grevi kendisine grev edinmi? Bu
368
durumu ayrca sz konusu kitapevine de bir hakaret olarak deerlendirmek gerekir. Ayn ekilde Niyazi Kzlyrek, Ahmet An, kr Sina Grel, Sevin Toluner, Fatih Gllapolu ve Yusuf Alpin kitaplarn bulmak o kadar zor mudur? Kaynaka ile bu ksm toplayalm ve Fazla sze ne hacet. diyerek noktalayalm; Bu 21 kitap ortalama her ktphanede bulunan, Kbrs konusuyla biraz ilgilenen herkesin kitaplnda yerini alm olan eserlerdir. Muhteviyatlar da herkes tarafndan okunmutur, gizlisi sakls da yoktur. Burada aratrmacya sormak gerekir Sizin aratrp ortaya kardnz, bulduunuz belgeler nerededir? Yeni bir belge veya bilgiye ulamadnzsa bu kitabn isminin Kbrsta Hasralt Belgeler olarak atlmas kitabn satyla ilgili ince bir ayarlama mdr? Kitabn ierii ise esasnda en ok tartma yaratacak ksm olarak karmza kmaktadr. Kabul etmek gerekir ki yazar bir akademisyen olmadndan bir bilimsel alma yapt beklenemez. Dolaysyla byle bir almada olmas gereken objektiflik de pek ok noktalarda gz ard edilmi ve zaman zaman art niyete varan aalayc ve kmseyici slup yannda sulayc bir tek tarafllk ve yanllk da ortaya kmtr. Bununla ilgili baz rnekler aada ayrntlaryla verilecektir. Yazar kitabnda aklamalarna 1925 ylndan balyor ve ilk olarak maden ocaklarnda alan iilerin mcadelelerini aktaryor. Kitabn 7. sayfasnda Kbrsl Trklerle ilgili ilk aalama Rumlar deersiz bir Trk ifadesiyle kendisini gsteriyor. Ardndan Trk Dileri Bakan Tevfik Rt Arasla ilgili olarak Dr. Aras, Kbrs Trk sekinlerine uzun yllar klavuzluk (!) edecek grn zetler. ifadesi gelir. Yazar 10. sayfada ise Niyazi Kzlyreki referans alarak Kbrs Adas Trk Aznlklar Kurumu (KATAK)nu Her ne kadar bir ulusal uyann gstergesi olarak adlandrlmsa da gerek olan udur ki ngiliz ynetimi ibirliki Trkleri bu rgt kurmak iin tevik etti. diyerek aalayc ve sulayc szlerine devam eder. Yazar 23. sayfada ise eski bir Yunan subay olan, gerilla sava konusunda son derece profesyonel Grivas tarafndan kurulan EOKA tekilatnn says 300 gemeyen ve ou lise rencilerinden oluan bir rgt olduunu belirtir. Yazar masum insanlar katletmekten ekinmeyen bu tedhi rgtndekileri ayrca savalar olarak nitelendirir. Kitabn 25. sayfasnda yazarn Trk Mukavemet Tekilat konusundaki ifadeleri ise Kbrsl Trklerin can, mal ve namuslarn korumak ve tamamen savunma amal olarak tekil edilen Kbrsl Trklerin Kuvay Milliyesini adam ldrme, bombalama, silahl soygunculuk, ikence, ktrm haline getirme, adam karmak suretiyle tedhi ve olaylar tahrik, misilleme ve rehineleri alkoyma, kundaklk, sabotaj gibi ifadelerle sular ve Trk Mukavemet Tekilatnn kurulu sreciyle ilgili gelimeleri ise 1952 ylnda Trkiye Byk Millet Meclisinin ald kararla Trkiye Cumhuriyeti devletinin meru hkmeti tarafndan Kbrsla ilgili bir organizasyona gidilmesini kastl olarak gz ard ederek yasad ilan eder. Yazar kitabnn 33. sayfasnda da 6/7 Eyll olaylarnda zel Harp Dairesi elemanlarnca kkrtlan halkn sokaklara dkldnden bahseder. Oysa daha 2123 Kasm 2008 tarihinde Ankarada Kbrs Trk Kltr Dernei tarafndan dzenlenen Birinci Uluslararas Kbrs Sempozyumunda dnemin Seferberlik Tetkik Kurulu mensubu olan Emekli Albay smail Tansu szleri syleyenleri vatan haini olarak nitelendirir ve sylenenleri de iftira olarak nitelendirir. Kitabn 37. sayfasnda ise yazar Kbrsta yaanlanlar 6/7 Eylle benzetir ve provokatrlerin kkrtt Trk genlerinin Ayluka mahallesinde tm Rum evlerini atee verdiklerini ileri srer. Sayfa 43de ise yazar Trk tarafndaki
369
Ulvi KESER
tekilat ilk cinayet giriimini yapt diyerek TMTyi EOKA gibi kanl bir cinayet rgt haline sokar. Kitabn 46. sayfasnda da ayn ekilde yazar 12 Haziran 1958 gn adada yaanlanlarla ilgili olarak Olay anmsayan yal kyllerle yaptm konumalarda diyerek insanlar zan altnda brakmakta ve tek yanl bir sulamann iine girmektedir. Yazar 58. sayfada ayrca Rum ambargosu altnda inleyen, tecrit edilmi vaziyette EOKA terrnden ve lm korkusundan evlerini terk ederek nispeten daha gvenli blgelere kaan Kbrsl Trklerin Kbrs Trk Kurumlar Federasyonu vastasyla kendi ticari hayatlarn canlandrmaya ynelik giriimleri olan Trk mal kullanlmas ve Trk arsndan alveri yaplmasyla ilgili uygulamalar da sert bir ekilde eletirmektedir. Oysa bugn bile Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyetine snr kaplarndan gei yapan brakn Kbrsl Rumlar, turist gezdiren otobslerin Rum rehberleri bile iecekleri su ve sandvilerine kadar her eylerini yanlarnda getirmekte ve Kbrsl Trklerden alveri yapmamaktadrlar. Kald ki 19551963 dneminde EOKA ise Kbrsl Trklerden alveri yapan Kbrsl Rumlar lmle tehdit etmitir1. Nacak gazetesi bu arada Trk mal alnmasyla ilgili kampanya srasnda halk aldatmaya alanlara kar da sava am durumdadr. rnein Kalemtra imzasyla kaleme alnan yaznn bal ise Yabanc Mal Yutturanlara eklindedir2; El altndan dkknlarn yabanc mallarla doldurarak Trk maldr diye halkmza yutturan baz tccarlarmzn mevcudiyetinden haber aldk. Trk cemaatine ve dolaysyla Trk iisine boykottan baka bir ey deildir bu. Hele armzda bol bol ayakkab olduunu dnrsek dier ardan gelen ayakkab olduunu dnn. Efendiler! Kendi kendimizin haklarn inetmeyelim. Milli menfaati istismarla ancak kendi kendimizi aldatm oluruz. Kalknmak iin her eyimizi sarf ederken birka tredinin herkesin menfaatini haleldar edecek hareketi irentir. Bu byle bilinmelidir Yazar almasnn farkl sayfalarnda Nacak gazetesinin yaynlarna da yer vermekte ve gazeteyi kkrtc olmakla sulamaktadr. Oysa Nacak gazetesi yayn hayat boyunca Kbrsl Rumlarla ilgili olarak son derece dikkatli yaynlar yapm ve Kbrsl Trkleri de yanl hareketlerden korumaa gayret gstermitir. rnein 18 Eyll 1959 tarihli Nacak gazetesinde Bafta son gnlerde bir gizli tekilat adna faaliyette bulunulduu, ye kaydedildii, bu maksat iin fotoraf istenip vesikalar imza ettirildii ve bu arada da yelerden para szdrld haber alnmtr. zerlerinde hibir mesuliyet hissi olmayan bu menfaatperestlerin Kbrs Trklerinin lehine olan imdiki durumu baltalamak iin giritikleri bu gayreti takbih ederiz. Kbrstaki cemaatlerin mterek bir hayat kurmak iin uratklar bu zamanda byle menfi hareketlerle istikbalimizi kirletmee alanlara kar uyank davranlacana eminiz3 eklinde bir yaz sz konusudur. 21 Austos 1959 tarihli gazetede de Grivasn szlerine biz kulak asmyoruz, ne de tehditleri bizi anlamadan dndrebilir. Eer Rumlar da bizim gibi dnyorlarsa Zrih anlamalar tatbik olunacak. Gzn iktidar hrs brm Grivasn da naho sesi, sulh ve bara susam Kbrs halkn tedirgin etmeyecektir. ifadesi grlebilir. Yazar 68. sayfada ise 19631967 yllar arasnda Trklere silahl saldrlar yapldn biliyoruz. (Trklerin de yapt gibi) der; ancak Kbrsn yakn tarihinde bir dnm noktas olan 21 Aralk 1963 gnn ve 23 Aralk 1963 tarihinde hafzalara Kanl Noel olarak girecek olan masum insanlarn
1 2 3 EOKAnn 6 Mart 1958 tarihinde Lefkoada datt Yunanca bildiri: KTMA, EOKA Bildirileri Dosyas No. 1318 ve 1319. Nacak, 23 Ekim 1959. Nacak, 18 Eyll 1959.
370
EOKA tarafndan evlerinde katledilmelerini ve btn Kbrsl Trklerin topyekn katledilmelerini ieren Akritas Planndan bahsetmez. Sayfa 72de yazar Trk sava uaklarnn Kbrs semalarnda grndn belirtir fakat neden orada olduklarn aklama gerei duymaz. Yazar 79. sayfada Kbrs Trk Kuvvetleri Alay Komutan Turgut Sunalple ilgili olarak Anayasay korumakla grevli Trk birliinin komutan idi derken Kbrsl Trklerin EOKA tarafndan katledilmelerini gz ard etmekte, Kbrs Cumhuriyeti devletinin Cumhurbakan bapiskopos Makarios bata olmak zere ileri Bakan Polikarpos Yorgacisin de asli grevlerinin kendi vatandalar olan Kbrs Cumhuriyeti vatanda Kbrsl Trkleri korumakla mkellef olduklarn es gemektedir. Yazar 81. sayfada ise 11 Mays 1964 tarihinde Mausa Trk blgesine geen Rum polis komutan Pantalisin olu ve iki arkadann bu davrann yanllkla olarak ifade eder. Hemen ardndan ayn blgede Rumlar tarafndan karlan ve bir daha kendilerinden haber alnamayan 32 Trk ise onun iin ok da nemli deildir. Yazar sayfa 83de ise Trk uaklarnn Erenky yresini bombalad gnlerde diyerek bu hava harektnn sadece uyar amal olduunu, sivil hedeflere de askeri hedeflere de ate edilmediini, harektn Erenky blgesinde Grivas komutasnda toplanm binlerce Rum ve Yunanlnn kuatmasndan o blgedeki 500 kadar Kbrsl Trk renciyi kurtarmaya ynelik olduunu da belirtmemektedir. Yazar sayfa 89-90da ise Michale Attalidesin Cyprus kitabna atfta bulunarak Aralk 1964 tarihinde kylerine geri dnmeye alan Kbrsl gmenlerin Kbrs Trk liderlii tarafndan tehdit edildiklerini ve hatta bazlarnn ldrldklerini belirtir ve Kbrsl Trklerin kontrolndeki blgelere Rumlarn girmesine msaade edilmediini yazar. 21 Aralk 1963 sonrasnda yaanlan katliamlar grdkten sonra hangi Kbrsl Trk cann kurtarabilmek amacyla terk ettii kyne dnmek istedi acaba? Yazar kitabnn yaklak 150 sayfalk ksmn 19251975 srecine ayrrken zellikle Kbrs Rum Komnist Partisi AKEL tarafndan adada verilen mcadeleyi n plana kartmaya gayret gsterir ve bu partinin Kbrsta Kbrsllk bilinci yaratmaya altn vurgular. Bugn de Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyetinde yaanlan kimliksizletirme ve kimsizletirme politikasnn bir paras olan bu strateji adada Kbrsl Trkleri nce Kbrsltrk haline getirmeye ve ardndan Kbrsl yaratmaya gayret etmektedir. AKELin Rum veya Trk demeden herkesin ortak haklar ve menfaatleri ve zellikle maden ocaklarnda alan iiler iin mcadele ettiini ileri sren yazara gre bu mcadeleyi baltalayan ise TMT gibi rgtler olmutur. Yazar bylece Trk Mukavemet tekilatn EOKA ile ayn dzeyde ve ayn kategoride grdn de gsterir. Kitabn 155248. sayfalar aras ise Cumhuriyet gazetesine ayrlmtr ve Cumhuriyet neden Susturuldu baln tamaktadr. Nacak Gazetesinin Yaynlar Bu dnemde Kbrsta en nemli dnm noktas ise, Nacak gazetesinin yayn hayatna balamasdr. Nacak gazetesinden nce Kbrs Trk Kurumlar Federasyonu ve Kbrsl Trklerin faaliyetleri konusunda toplumu aydnlatmak ve haberdar etmek iin kullanlan yol ise genellikle KTKF tarafndan yaymlanan faaliyet raporlar veya bilgi bltenleridir. rnein Nacak gazetesinin ilk saysnn kmasndan hemen nce Nisan 1959 tarihinde yaymlanan aylk bltende Rauf R. Denktan Tu-
371
Ulvi KESER
tunmak ve Ykselmek Azmindeyiz. balkl bir yazs yer almaktadr4. Sz konusu yazda Rauf R. Denkta tarafndan Kbrs Trk toplumunun iktisadi alanda da sz sahibi olabilmesi, devaml alc ve tketici olmak yerine rettiini satan ve reten bir toplum haline gelebilmesi, Zrih anlamas sonrasnda kazanlan haklarla perakendecilikten teye gidemeyen ticaret hayatnn kalknmas ve Trkn Trk korumas gerektii belirtilir5. lgin bir nokta ise Kbrsta Nacak gazetesi yayn hayatna balamadan hemen nce ngilterede yaayan Kbrsl Trklerin de seslerini duyurabilmek amacyla bir gazete karma giriimine balamalardr6. Her ey vatan iin ifadesini kendilerine parola olarak alan gazete yetkilileri gazeteyi nce aylk, ilerleyen dnemde de haftalk olarak kartmay planlamakta ve Trkle ve Kbrstaki cemaatimize her sahada hizmet iin bu giriimi balatmaktadr7. Nacak gazetesinin sahibi kt zerinde Kbrs Trk Kurumlar Federasyonu, imtiyaz sahibi ise Rauf R. Denkta olarak grlmektedir8; Trk Mukavemet Tekilat bir gazete karmaya karar verdi. Rza Vurukan gazetenin adn eski bir Trk silah olduu iin Nacak koydu. Aslnda trpanla nacak arasnda bir sre tereddt ettik. D grn olarak Denkta sahibi, ben de Yaz leri Mdr olarak grlecektik. Gazetenin ilk saysn 29 Mays 1959 tarihinde karttk... Nacak gazetesi, Halkn Sesi Matbaasnda baslr ve son saysnn yaymland 22 Aralk 1963 gnne kadar haftalk olarak yaymlanr. Gazetenin fiyat 15 Mils olarak belirlenmitir. Gazetenin sahibi olarak ise Nacak gazete ve Matbaaclk letmesi Limited grlmektedir. Gazetenin idare merkezi ise Mft Ziyai Efendi Sokak, No.2, Lefkoa grlmektedir. Gazetenin telefon numaras 2697 olarak belirlenmitir ve gazetenin alt aylk abone bedeli 500 mil, bir yllk abone bedeli ise 1 lira olarak belirtilir. Gazetenin ilk sayfasnda Nacak ifadesinin hemen yannda Haftalk Siyas Gazetedir. ibaresi yer almakta, bunun hemen yannda gazetenin abonelik artlar, gazetenin imtiyaz sahibi ve adresi gibi bilgiler bulunmaktadr. Gazetenin sol kesinde ise Nacak zerine bir baak amblemi bulunmaktadr. Ayn stunun sa kesinde ise zerinde Bayraklar bayrak yapan stndeki kandr. Toprak eer urunda len varsa vatandr. yazl bayrak, asker, meale ve srmadan oluan bir amblem bulunmaktadr. Gazete ilk saysnda ayrca yayn ilkelerini Kbrs Trk kylsn topyekn kalkndrma mcadelesine girimek, Trk iisinin haklarn savunmak, mill davamza set ekenlere kar durmak, mill bilinci ayakta tutmak, ada Trklerini bu bilinaltnda toplamak ve Enosise kar mcadele etmek olarak aklar. Gazetenin asl amac ulusal bilin etrafnda Kbrsl Trklerin toplanmalarn salamak ve Enosise kar kmaktr9. Bu balamda gazete ilk saysndan son saysna kadar Kbrs Rum basnyla mcadele eder, EOKAya kar Kbrsl Trkleri bilinlendirir, salk, spor, kltr, corafya, tarih, ulusal bilin, Trkiye ile ilikiler, tarm, ziraat ve kylerle ilgili son derece faydal almalar yapar ve Trk toplumunu ayakta tutan dinamikler zerinde younlar.
4 5 6 7 8 9 KTMA, Kbrs Trk Kurumlar Federasyonu Aylk Blteni, Nisan 1959. Ad geen blten, Nisan 1959. Trk Sesi gazetesinden A. Necati Saer tarafndan Rauf R. Denktaa gnderilen 1 Mays 1959 tarihli yaz. Ad geen yaz. Fuat Vezirolu ile 16 Kasm 2003 tarihinde Lefkoada yaplan grme. Nacak, 18 Mart 1960.
372
Gazetede ayrca Rauf R. Denkta, Esat Faik Mftolu, Haftann Tuzu Biberi kesinde M. inasi Tekman, iftiye tler kesinde tarmc rumuzuyla yazan bir Kbrsl Trk, Fuat Vezirolu, Pencere kesinde lter Vezirolu, Orda Bir Ky Var Uzakta kesinde H. , Ertem Kutay, Cemal yiit, H. A. Mazlum, Akn, Kardan kesinde Sedat Trel, Bu Hafta kesinde H. Tacak, Sz Aramzda kesinde Frtna, akla Gelen kesinde Ahmet Gaziolu, T. Bayraktarolu, Salih elebiolu, H. Tacal, Orbay Mehmet, Ahmet Gksan, Necati Takn, H. M. Irkad, Erol N. Erduran, Orbay Delicermak, Cavit Ramadan, Mutallip Vudal, M. kr de yazlar yazmaktadr. Gazetenin yayn hayatna balamasyla beraber Cuma gnleri btn ada sathnda datm da ocuk toplam drt kii tarafndan yaplmaya balanr10. Gazetenin zellikle Cuma gn yaynlanmasnn nedeni ise adann drt bir kesinden Lefkoaya otobslerle gelen Kbrsl Trk kyllerdir. Gazetenin datm balamnda byle bir kolayln yaanabilmesi ve adann her tarafna gazetenin rahata datlabilmesi iin Cuma gn zellikle seilir. Bunun dnda Lefkoaya gelemeyen dier kyler ve Kbrsl Trkler iin de zellikle haberleme alannda istifade edilen Lozan otobs irketine ait otobsler devreye girer. Gazetelerin otobs ofrleri veya kyller araclyla gizlice gtrlmesi de son derece tehlikeli ve riskli bir i olarak ortaya kar. ngiliz idaresi yannda EOKA tarafndan da zellikle ky yollarnda yaplan denetleme ve kontrol gazetenin alclarna ulatrlmas iin her zaman tehlike yaratr. Gazetelerin kylerde ilk ulatrld kimseler ise hep ky retmenleri olacaktr. Gazete yayn hayatna balad 29 Mays 1959 tarihinden itibaren 1963 ylna kadar geen srete, Kbrs Trk toplumunu Trkten Trke Kampanyas, Vatanda Trke Konu Kampanyas, Yerli Mal Kullan Kampanyas gibi kampanyalarla bilinlendirmeye alrken, ayrca tarmdan ziraata, sanayiden kltre, tarihten ekonomiye kadar pek ok alanda da bilinlendirip eitmeye ve yetitirmeye alr. KKTC Kurucu Cumhurbakan Rauf R. Denkta gazetenin kt ilk dnemi Nacak gazetesinin grevi morali yksek tutmakt. Yani bugn (onun yerine) Volkan gazetesi var. imizdeki kt niyetlileri tehir etmek, onlarn kt propagandasna gerekleri retmek vs. Nacak gazetesi benim adma kt ama yazarlar, siyaseti tamamen TMT tarafndan otururlar yazarlard ve TMT liderlii karar verirdi Yarn yle olsun, br gn buna cevap verin. diye ama o da hep benden bilinirdi...Aramzda byle bir ey olmutu. Gazetenin fonksiyonu oydu ama reklm gnlerinde kt kacak. Her Trk evine nacak almaldr. diye radyoda aklamalar yapard. Herkes Yahu herhalde bir eyler olacak. diye evine nacak almaya balad. O da iin espri taraf...11 diyerek aklar. Kbrsl Trkler olan bitenin henz pek farknda olamadklarndan zaman zaman byle komik durumlar da ortaya kmtr12; Erdoan aabeyimin kaynbabas vard, bizim Ayenin babas rahmetlik Hasan day. Rahmetlik anneciime Be dnr, Atalasa Radyosunda bilin ne derler? Herkes evine
10 11 12 O gnlerde gazetede alan ve bu gazetelerin datm iinden sorumlu olan ocuklardan birisi olan Kbrs Trk Kltr Dernei Genel Bakan Ahmet Gksan ile deiik tarihlerde Ankarada yaplan grmeler. KKTCnin Kurucu Cumhurbakan Rauf R. Denkta ile 8 Temmuz 2003 tarihinde Lefkoada yaplan grme. Eski Volkan yesi Glten Tilki (Keser) ile deiik tarihlerde Anamurda yaplan grmeler.
373
Ulvi KESER
bir nacak alsn derler be dnr. Gene biceiz sava kacaktr be. derdi. Tabii biz Nacak ifadesinin ne olduunu biliyorduk; ancak onlar daha ne olduunu fark etmemilerdi. Gazetenin yayn politikas ve kapanncaya kadar devam ettirdii siyas izgi bylece ok net olarak ortaya kar. lk etapta toplumun btn katmanlarn kucaklayarak Kbrs Trk halkn sadece ekonomik olarak deil, siyas ve kltrel adan da gelitirecek ve Rumlara bal kstlayc unsurlar ortadan kaldracak tedbirleri anavatan Trkiyenin de desteiyle bunlar gerekletirmek sz konusudur. Gazete yayn hayatna devam ettii sre ierisinde zellikle Lefkoadaki ticaret hayat bata olmak zere Trkenin gzel ve doru kullanmndan kumar ve iki gibi zararl alkanlklara, ayrca ii-iveren ilikilerine ve sendikal haklara, tarm, zirat ve iftilere tavsiye kelerinden ormanclk, baclk, narenciye retimine varncaya kadar ok geni bir yelpazede retici ve eitici yaynlar yapt da grlr. Gazetenin Kbrsta ayn dnemde yaymlanan Cumhuriyet ile atmas da bu noktada balamaktadr. Cumhuriyet her ne olursa olsun adada kurulan cumhuriyetin devamndan yanadr ve ekonomik kalknmann da, kltrel ve siyas kalknmann da ancak demokrasi iinde mmkn olabileceini belirtmektedir. Bu balamda Cumhuriyet; Taksim ve Enosis fikirlerine de sert tepki gstermektedir. Ancak Nacak gazetesine gre iki toplumu huzur ve skna kavuturmak iin yaplacak i eit haklara sahip iki ayr toplum olarak yaamalarn salamaktr. Aksi bir durum ise Byk Sahra lne kar yamasn beklemek kadar bo bir hayal olur13. Nacak gazetesinin savunduu fikirlerde ne kadar hakl kt ise 21 Aralk 1963 gnnden itibaren kendisini ok somut olarak gsterecektir. Kbrsl Trkleri fert olarak deil de cemaat olarak bir vahdet yaratmas iin Enosise kar tek yumruk olmaya aran Nacak gazetesi, halka ayrlk ve bencillik deil, birlik ve beraberlik alanmasn hedefler14. Daha sonra btn ada sathna yaylacak olan Trkten Trke Kampanyas da bu dnemde hayata geirilir15. Genel olarak bakldnda gazetenin politikas Kbrsl Trkleri ulusal bilin etrafnda derleyip toparlamak ve bu ulusal bilin erevesinde Rumlarn, Megali dea erevesinde Kbrs adasn Yunanistana ilhak amacn gden Enosis arzularna kar koymaktr. Nacak gazetesi bylece Kbrsl Trkleri uyandrmak ve mill hislerine de tercman olmak dncesindedir16. Atatrk ilke ve inklplarn gnlden benimsemi olan Nacak, Mustafa Kemal Atatrkn Trk milletini toplumsal bilin erevesinde eitmek, bilinlendirmek ve mill duygular coturarak kamuoyu yaratmak amacyla bizzat kendi inisiyatifiyle ortaya koyduu ve yaymlanmasn salad Ankarada Hkimiyeti Milliye ve Sivasta rade-i Milliye gazetelerinde olduu zere Kbrsl Trkleri uyandrmak ve mill hislerine de tercman olmak dncesindedir. 31 Temmuz 1961 tarihli Cumhuriyet ise 1957den beri adada yaanan tedhi olaylarnn sorumlusu olarak Kbrsl Trkleri gsterir ve huzur ve emniyete kastedenlerin Rumlar olmadn ileri srer. Gazete ayn sayda sadece Nacak gazetesini deil, Bu yolun Taksime gittiini bildiimiz iindir ki Kbrs halklarna ayr ayr
13 14 15 16 Nacak, 5 Ocak 1962. Nacak, 5 Haziran 1959. Ad geen grme. Nacak, 24 Temmuz 1959.
374
self-determinasyon tatbik edilmesine hibir itirazmz yoktur17 diyen Halkn Sesi ve Aday devaml bir bara kavuturacak yegne kar yol, Kbrsta yaayan halklara selfdeterminasyon hakk tannmasdr18 diyen Bozkurt gazetelerini de eletirir ve yanl yolda olduklarn ileri srer19. Gazeteye gre Taksim tezini ortaya atanlar devrini doldurmu olan bu tezi ikide bir lzumsuz yere ileri srerek Milli Birlik hkmetinin bana gaile amaktadrlar nk bu durum ancak Yassadadakilerin iine yarayabilir20. 7 Austos 1961 tarihli Cumhuriyet gazetesinin manetinde ise Kbrs Trklnn istikbali ile oynayanlar var. Halkn Sesi, Bozkurt ve Nacak gazeteleri yanl yoldadr. Grselin son demeci anlamalar savunmaktadr ifadeleri yer almaktadr. Bu arada muhalif Rum Demokrat Birlik Partisi Asbakan Dr. Ioannis Polidoridese ynelik silahl saldr Vahet manetiyle verilir ve Cumhuriyet gazetesi de sz ve dncelerinden dolay bir Cumhuriyet vatandann bylesine vahice bir saldrya uramasnn yapana da yaptrana da hibir ey vermeyeceini belirtir; Zaten d grnteki kabadaylk belirtisine karn, bu tr davranlar dnceye karlk vermeyen saldrgann zaafln gstermektedir denilir. Bu arada Kbrs Trk Cemaat Meclisi Asbakan Dr. Necdet nelin azalktan istifas Cumhuriyet gazetesi tarafndan, Bu olay mfritlerin akbetini gsterir mahiyettedir balyla verilirken Dr. hsan Alinin Trkiyeye girebilmesi konusundaki snrlandrmalarn kalkmas da adamzdaki baz mfterilerin jurnalleri neticesi dk Menderes hkmeti tarafndan alnan kararn demokrasi, insan hak ve hrriyetlerinin koruyucusu Devrim Hkmeti tarafndan iptali olarak ve byk bir sevinle duyurulur21. Bu dnemde Nacak ve Cumhuriyet gazetelerinde karlkl sert eletiriler iyiden iyiye dozunu arttrmaya balar ve szler kendilerine dalkavukluk etmeye tenezzl etmeyen aydnlar, inhisarclar, hainlik, alaklk gibi hakarete varan noktalara gelir. H. Muzaffer Grkann 23 Ekim 1961 tarihli yazs ise Cumhuriyet gazetesinin genel yayn politikasyla ilgilidir ve bu durum Cumhuriyet gazetesinin kmas daha ilk gnlerden baz politikaclarla baz evreleri hi memnun etmemitir. Cemaat ve memleket meselelerini gereki, mutedil ve bar gzle grp ylece aksettirmemiz, halkmz bu ekilde aydnlatmaya almamz, birok yanl, hatal icraat tehir ile yazlmas gereken hemen her eyi aka yazmamz, u veya bu ekilde toplum zerinde bir nevi hkimiyet kuran ve bunun neticesi olarak da siyasi, hatta ekonomik avantajlar salayanlarn houna gitmemi eitli azlarla onlara tabii kalemlerin bize reva grdkleri ithamlar Rum emellerine hizmet, komnistlik, milli davaya ihanet eklinde zetleyebiliriz szleriyle gazetede yer alr22. Gazetenin 1962 ylndaki ilk saysnda da Nacak gazetesiyle ilgili sert eletiriler bulunmakta ve Nacak gazetesini okumak milli vazife imi. Perembe gecesi radyoda okunan bir ilanda byle deniyordu Milli mefhumunu ne kadar da ilerine geldii gibi kullanyor bazlar. Milli vazife gibi yce anlaml bir mefhumu sklmadan bir gazete okumak derecesine drenlere ve stelik bunu vatandalara bylece telkin cretinde bulunanlara sadece acmak gerek. Vatandan idrakini hafife almak bu kadar olur denmektedir23. Gazete ayrca Nacaklarn kendilerine siz hainler dediini, Cumhuriyet gazetesini minyatr gazete olarak nitelendirdiini belir17 18 19 20 21 22 23 Halkn Sesi, 5 Austos 1961. Bozkurt, 5 Austos 1961. Cumhuriyet, 7 Austos 1961. Cumhuriyet, 21 Austos 1961. Cumhuriyet, 28 Austos 1961. Cumhuriyet, 23 Ekim 1961. Cumhuriyet, 1 Ocak 1962.
375
Ulvi KESER
terek Ne yapalm gazetemizin hacmi hakikaten kktr. nk bu gazeteyi karanlar ky ky dolaarak halktan bask ve tehditle arpa, buday veya yumurta toplam deillerdir eklinde sert bir mukabelede bulunur24. Cumhuriyet gazetesinin sert eletirileri arlkl olarak Nacak gazetesi zerinde younlasa da bu eletirilerden Halkn Sesi ve Bozkurt gazeteleri de nasiplerini alrlar. Halkn Sesi gazetesinde ngiliz idaresi kastedilerek sylenen Onlara yataklarmz atk, yorganlarmz verdik25 ifadesi de Cumhuriyet tarafndan sert bir ekilde eletirilir ve Kbrs Trk halknn ngiliz smrgecilerine ne yatak at ve ne de yorganlarn verdii belirtilerek Halkn Sesi daha ak konusun ve ngiliz smrgecilerine yatak aanlarn, kucak aanlarn kim olduunu ismi ile cismi ile sylesin de halkmz da rensin26. denir. Nacak gazetesinin 13 Nisan 1962 tarihli saysnda Bulgar Halk Cumhuriyetinde yaynlanan bir gazetenin haberine tepki gsterilir ve bu durum Nacak ovenistlerin organ, Cumhuriyet de Trk halknn kurtarcs! Bu ne tesadf balyla manet yaplr27. Cumhuriyet gazetesinin 16 Nisan 1962 tarihli says ise Nacak Utanmaldr balyla kar ve Bayraktar Camiine yaplan bombal saldryla ilgili olarak Nacak bu konuyu okluk kurcalamasn, altndan apanolu kabilir. Hele bir tahkikat komisyonu soruturmalarn bitirsin de bu konuda yine konuuruz denilir. Bu haber ve gazetenin bu says sondan bir nceki say olarak basn tarihindeki yerini alacaktr, nk Nisan 1962 dnemine gelindiinde Kbrs adas Cumhuriyet gazetesinin iki yazar Ayhan Hikmet ve Ahmet Muzaffer Grkann 23 Nisan 1962 gecesi kimlii belirsiz kimseler tarafndan ldrlmeleriyle sarslr. Dr. Fazl Kk bu olayn hemen ardndan Bu gibi gayri kanun hareketlerin tarafmdan katiyen tasvip edilmediini ve ayn zamanda bunu yapanlarn ancak cemaatimiz arasnda ve Kbrs dahilinde dzen emniyeti ihlal etmekten baka hibir maksada hizmet edemeyecei kanaatindeyim aklamasn yapar.28 Bu olayla ilgili olarak Nacak gazetesi de bir basal yaynlar ve lenler ldrenler balkl bir yaz kaleme alr29. Sz konusu iki gazetecinin lmeleri sonrasnda Cumhuriyet gazetesinin yayn hayat da son bulur. Gazetenin 23 Nisan 1962 tarihli 89 sayl son saysnda manet haber ise Trk toplumu iktisaden kararszlk iinde kalamaz. Kbrs Trk her geen gn iktisaden ypranmaktadr eklindedir ve bu sayda da gazetede Nacakn ayet gazetecilik adabndan zerrece nasibi olsayd diye balayan Nacak gazetesiyle ilgili bir eletiri yazs bulunmaktadr30. Rum tahriklerinin adada artarak devam ettii bir dnemde Hikmet Arif Mapolar tarafndan yaynlanan Devrim gazetesi bir saysnda Trkiye ile ilgili bir yaz dizisi hazrlar ve ...23 Nisan 1920 ve 23 Nisan 1963. Aradan 43 yl gemi bulunuyor. Geen bu yllar zarfnda byk Trk milletinin her alanda yapt hamleler, gsterdii baarlar saymakla bitmeyecek kadar oktur. Ulusal egemenliimizin getirdii demokratik rejim, ruh ve dnce hrriyetini kazandrm, grlmemi bir hzla ilerlememizi salamtr... der31. Bu arada Devrim gazetesi ise yaynlad Trk Ulusu Tehdit Etmiyor. Anayasa Tatbik Edilmezse Trk Mdahalesini Bekleyin balkl makalede son
24 25 26 27 28 29 30 31 Cumhuriyet, 8 Ocak 1962. Halkn Sesi, 27 Ocak 1962. Cumhuriyet, 29 Ocak 1962. Nacak, 13 Nisan 1962. Akn, 26 Nisan 1962. Nacak, 27 Nisan 1962. Cumhuriyet, 23 Nisan 1962. Devrim, 23 Nisan 1963.
376
dnemde adada yaananlara deinir32. Ayn dnemde Nacakta yaynlanan Talat Yurdakul imzal bir yaz ise Hrriyet diye haykranlarn gayesi bizim hrriyetimizi almak, hrriyeti katletmektir. Baln tamaktadr33. 1959 Zrich ve Londra Anlamalarndan sonra Atinada yaymlanmaya balayan ve Atinadan Kbrsta bulunan EOKA mensuplarna gnderilen Agonitis isimli gizli Rum gazetesiyle ilk defa ortaya kan ve 21 Nisan 1966da Patris gazetesinin yaymlad Yunanca Snr Bekisi34 anlamna gelen Akritas kelimesinden esinlenerek isimlendirilen Akritas Plan uygulamaya konulur. Ayn dnemde ngiltere ileri Bakanl da harekete geerek adada bulunan yneticilerini uyarr35. Ancak bu konuda Kbrsl Rumlar planlarn ok daha nceden hazrlamlardr36. te yandan Kbrs Trk basn genel olarak, iinde bulunulan skntl srece ramen ncelikle Kbrs Trk toplumunun heyecann diri tutabilmek, daha sonra da dnya kamuoyuna seslerini duyurabilmek maksadyla ok fedakrca bir mcadelenin iine girer. Bu noktada Kbrs Trk basn tarihini izlemek esasnda Kbrsl Trklerin 1950li yllardan itibaren verdikleri mcadeleyi izlemekle e anlamldr. 16 Austos 1960 tarihinde garantr devlet sfatyla Yunanistan, ngiltere ve Trkiyenin de imza koyduu Londra ve Zrih anlamalaryla ortaya kan Kbrs Cumhuriyeti de uzun mrl olamaz. Sz konusu cumhuriyetin ksa sreli hayat 21 Aralk 1963 gn Akritas Plan erevesinde adada yaayan btn Kbrsl Trkleri topyekn ldrmeye ynelik olarak harekete geilmesiyle sona erer. 19551963 dnemiyle ilgili olarak zellikle Nacak ve Cumhuriyet gazetelerinin Kbrs Trk basnnn birer paras olarak yayn hayatna baladklar dnem son derece ilgin, kanl ve sarsc olaylara da sahne olur. Nacak gazetesi 29 Mays 1959 tarihinde yayn hayatna balar ve 22 Aralk 1963 tarihine kadar haftalk olarak kmaya devam eder. Gazetenin yayn hayatna son verdii tarih ise Kbrsl Rumlarn Enosis hedeflerine ynelik olarak Lefkoann Kumsal blgesinde balattklar ve tarihe de Kumsal Facias olarak geen dnemdir37. Bylece Nacak gazetesi 3 yl, 6 ay, 24 gn yayn hayatna devam ederek misyonunu tamamlar. Nacak gazetesinin kmaya balamasndan 1 yl, 2 ay ve 17 gn sonra da Cumhuriyet gazetesi faaliyete geer. Cumhuriyet gazetesi de Kbrs Cumhuriyeti ile ayn gn 16 Austos 1960 gn domutur ve 23 Nisan 1962 gnne kadar yayn hayatna devam eder. Cumhuriyet gazetesi toplam 1 sene, 6 ay, 7 gn haftalk olarak kmaya devam eder. Cumhuriyet gazetesi kapandktan sonra Nacak gazetesi ise 1 yl, 8 ay ve 29 gn daha kmaya devam edecektir. Dnya demokrasi tarihi, insan hak ve zgrlkleri balamnda bakldnda 1688 ngiliz Halklar Bildirisi, hemen ardndan 1776 Amerikan nsan Haklar Bildirisi ve son olarak da demokrasinin temeli olarak kabul edilen 1789 Fransz Devrimi ve Halklar ve Yurttalar Bildirisi sonrasnda insanln demokrasiyi insan hak ve zgrlklerine saygl ve kkl temeller zerine oturtmasnn bu medeni lkelerde bile y32 33 34 35 36 37 Devrim, 7 Eyll 1963. Nacak, 8 Kasm 1963. zden Alpda, Bar in Sava, zmir, 1974, s.18. FO.371/168967-XC14311. Zafer, 24 ubat 1967. Bu arada Makarios, 21 Aralk 1963 Cumartesi gn garanti anlamalarn geersiz saydn, bu yzden Trkiyenin adaya yapaca herhangi bir silahl mdahalenin saldrganlk saylacan aklar. KTKF Arivi MT Dosyas, Aralk 1963 tarihli ve A.2/2249 sayl yaz.
377
Ulvi KESER
zlerce yl ald grlecektir. Belki de Kbrs adasnda Trk toplumunu temsil eden Cumhuriyet ve Nacak gazetelerinin atmasnda ulusal bamszlk m, yoksa demokrasi mi sorularna verilen ncelikli cevaplar problemi derinletirmitir. Her iki gazetenin farkl nedenlerle de olsa yayn hayatna devam etmemesi/edememesi bu iki gazetenin ok zel ve kstl bir srecin zel misyon yklenmi gazeteleri olarak fonksiyonlarn yitirdiini ve misyonlarn tamamladklarn da gstermektedir. Sonu Son derece iddial bir balkla ve Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyetinin saygn bir kltr merkezi olan Galeri Kltr vastasyla kartlan Kbrsta Hasralt Belgeler isimli kitap adyla ters orantl bir ekilde hasralt belgeleri ortaya karmaktan ziyade tamamen yazarnn kiisel ve okuyucuyu rahatsz edecek boyutta kiisel ve nyargl dncelerini yanstmaktadr. phesiz ki Kbrs adasnn zellikle Birinci Dnya Sava sonrasndaki dnemi aratrmaya deer pek ok tarihsel olaylarla doludur ve bilim insanlarn ilgisini beklemektedir; ancak bunu yapacak olanlarn nyarglardan uzak, tamamen bilimsel tabana yaylan, objektif ve doaldr ki belgelere dayanan almalar yapacak kimseler olmas gerekmektedir. Durum byle olunca 19251975 srecini ele alan bu almann ncelikle isminin deitirilmesi, ardndan aldatlan okuyuculardan bata yaynevi tarafndan zr dilenmesi uygun olacaktr.
378
KAYNAKA I- Ariv Belgeleri FO.371/168967-XC14311. KTMA, EOKA Bildirileri Dosyas No. 1318 ve 1319. KTMA, Kbrs Trk Kurumlar Federasyonu Aylk Blteni, Nisan 1959. KTKF Arivi MT Dosyas, Aralk 1963 tarihli ve A.2/2249 sayl yaz. II- Kitap ALPDA, zden, Bar in Sava, zmir, 1974. III- Gazeteler Akn Bozkurt Cumhuriyet Devrim Halkn Sesi Nacak Zafer
379
II. DNYA SAVAI TRKYESNDE BR MUHALEFET RNE OLARAK TAN GAZETES

Mithat Kadri VURAL* zet
II. Dnya Sava boyunca Trkiyenin yaad i ve d sorunlara kar lkenin tepkisini basn yanstr. Bu dnemin bir bakma nabzn yoklamak iin basn en nemli kaynak niteliindedir. Tan gazetesi II. Dnya Sava yllarnda lkenin en ok satan gazeteleri arasnda yer alr ve kamuoyunun oluturulmasnda etkili olur. Gazetenin gtt politika iki noktada toplanr: Sovyet dostluu ve faizm dmanl. Gazetenin sava yllarndaki politikas ise savan bandan beri Sovyetler Birliine sempati beslemek olmu ve bu durum haberler ve bayazlarla desteklenmiti. Sava boyunca Tan gazetesi, Sovyetler Birliine kar yaplm olan propaganday silmeye, Sovyetlere kar sevgi yaratmaya alyordu. Savan gidiatna bal olarak Trkiyede ar sa akmlar gelimeye balaynca Tan gazetesinde rkl yeren makalelerin daha ok ktn grlr. Bu nedenle gazete sava yllarnda Turanc akmlarn hedefi haline gelmitir. II. Dnya Savann sonlarna doru ise Sovyetler Birlii ile olan ilikilerin bozulmaya balamas ve bu srada Tan gazetesinin ok partili hayata geii ve demokrasiyi savunmas, gazeteye kar olan tepkileri daha da artrm ve komnistlik sulamalarnn younlamasna neden olur. Anahtar Kelimeler: Tan Gazetesi, Tan Olay, Zekeriya Sertel, Sabiha Sertel.
THE NEWSPAPER TAN AS AN EXAMPLE OF OPPOSITION DURING II. WORLD WAR Abstract
During the Second World War, press reflects the countrys response against both internal and external problems of Turkey. Press is the most important resource in order to comprehend this period. Tan was among the best-selling newspaper of that time and is effective in creating public opinion. The policy that the newspaper followed consisted of two points: Soviet friendship and fascism hostility. The newspapers policy during the war was following sympathy to Soviet Union and this situation was supported by news and editorials. The newspaper Tan, tried to abolish the propaganda against Soviet Union but create sympathy during the war. Depending on the course of war, it could be observed to be more of articles that criticize fascism when right currents began to improve in Turkey. Therefore, the newspaper became a target of Turanian movement. When relationships began to deteriorate to the Soviets towards the end of the Second World War and Tans defending of both transition to the multi-party system and democracy, reaction and accusation of communism against the newspaper increased. Key Word: The Newspaper Tan, Tan Incident, Zekeriya Sertel, Sabiha Sertel.
* Dokuz Eyll niversitesi, Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits, (mithat.vural@deu.edu.tr).
381
Mithat Kadri VURAL
Giri II. Dnya Sava boyunca Trkiyenin yaad i ve d sorunlara kar lkenin tepkisini basn yanstmtr. Trkiyenin yreinin nasl attn, beyninin nasl altn derinliine anlatacak en nemli kaynak, Trk basnnda kan yazlar ve yorumlardr1. Bu dnemin bir bakma nabzn yoklamak iin basn en nemli kaynak niteliindedir2. Sava yllarnda basn sk bir denetime tabi tutuluyordu3. Birtakm basn yasalar ve tzkleri bu konuda hkmete geni yetkiler vermekteydi4. Basn, i ve d politika konularnda, ancak belirli snrlar iinde yazabiliyor, haber yaynlayabiliyordu. Bu dnemde basnda kan yazlar genellikle uluslararas siyasetin nceliinden dolay d politika ile ilgili oluyordu. Baka bir adan basn, d politikadaki hassas dengelerden dolay hkmetin zellikle izledii bir alan oluturmaktayd. Sonuta hkmetin d politikada benimsedii dengeli tutum basna da yansyor5, bazen ise basnda farkl siyasal tutumlar, farkl eilimler yer alabiliyordu. Hkmet ise baz durumlarda buna gz yumuyordu, nk basnda ortaya kan bu durum hkmetin d politika da oluturmaya alt denge siyasetine de yardmc oluyordu6. Sava yllarnda Trk Basn hem uluslararas koullarn arlndan, hem de hkmetin denetiminden dolay i politikaya fazla yer ayramazd7, bu alanda biraz ileri gitmek hemen hkmetin tepkisine yol aabiliyordu8. Bu durumunun nedeni olarak ise, Trkiyenin blgede nemli bir lke olmas ve savaan devletlerin Trkiyeyi kendi yanlarna ekmek iin basn kendi etki alanlarna almaya almalar gsterilebilir. Buna bal olarak da hkmetin basn zerindeki denetimlerini artrd sylenebilir9.
1 2 Edward Weisband, 2. Dnya Sava Ve Trkiye, rgn yay., stanbul, 2002, s.58. Selim Deringil, Denge Oyunu kinci Dnya Savanda Trkiyenin D Politikas, Tarih Vakf Yurt yay., 3. bask, stanbul, 2003, s.8.; Ayrca Bakanlar Kurulu Karar ile yasaklanan yaynlarn dnemlere gre dalm iin bkz.: Mustafa Ylmaz-Yasemin Doaner, Cumhuriyet Dneminde Sansr (1923-1973), s.s.12-21. Bkz.: Alpay Kabacal, Balangtan Gnmze Trkiyede Basn Sansr, Gazeteciler Cemiyeti yay., stanbul, 1990, s.s.133-134. Bunlar arasnda en nemlisi, halkn devlete kar olan gvenini sarsacak yazlar yazan yazarlara, para ve hapis cezalar ngren 1881 sayl kanundu. Ayrca 1931 tarihli Matbuat Kanunu, 28 Haziran 1938 tarihinde geirdii deiikler ile, hkmete nemli yetkiler tanyordu. Basn zerindeki denetim u szlerle ifade edilmitir: Tek ef - Tek parti devrinde basna kar sert tedbirler alnd. Devlet btn yayn vastalarna el koydu. Geri bir sansr heyeti yoktu ama CHP ve Matbuat Mdrl basn zerinde yapt bask ile sansr kadar rol oynuyordu. Bu devirde baz konularn ve kelimelerin kullanlmas yasak edildi: Frzan Hsrev Tkin, Basn Ansiklopedisi, s.104. Cemil Koak, Trkiyede Milli ef Dnemi (1938-1945), C.II, letiim yay., stanbul, 1996, s.135. Nadir Nadi, Perde Aralndan, ada yay., 4. basm, stanbul 1991, s.24. Bu konuda bkz.: Metin Toker, Demokrasimizin smet Paal Yllar, Tek Partiden ok Partiye 19441950, Bilgi yay., 3. bask, stanbul, 1990, s.21. Zekeriya Sertel, Hatrladklarm, Remzi Kitapevi, 4. basm, stanbul, 2000, s.189; Ayrca basn zerindeki hkmetin basks iin bkz.: Ahmet Emin Yalman, Yakn Tarihte Grdklerim ve Geirdiklerim, C.III, stanbul, 1970, s.305; Cihat Baban, kinci Dnya Savanda Trk Basn, Son Havadis, 23 Eyll 1984. Nadir Nadi bu durumu u szlerle ifade ediyor: Milli efe, hkmete ve CHPye dil uzatmak yasakt. Hkmetin genel tutumu hibir ekilde tenkit edilemezdi. Bu itibarla gazeteler daha ziyade dnya politikas zerinde durmaya nem veriyorlard: Nadi, a.g.e., s.50; Zekeriya Sertel ise sava yllarndaki basn zerindeki baskyla ilgili yle diyordu: Basna dorudan doruya sansr uygulanmyordu; ama manevi bask o kadar ard ki, oumuz sansr bu baskdan daha iyi buluyorduk. nk basn sk bir kontrol altnda tutuluyordu; Zekeriya Sertel, a.g.e., s.189.
3 4
5 6 7 8
382
II. Dnya Sava Trkiyesinde Bir Muhalefet...
Sava yllarnda en yakndan izlenen gazete ve yazarlarn banda Ulus gazetesi ve Falih Rfk Atay geliyordu10. Falih Rfk ynetimindeki Ulus gazetesinin hkmetin siyasetini yanstt dnlyordu. Ulusun d haberlerden sorumlu mdr Ahmet kr Esmerdi11. Falih Rfk, kadar olmamakla birlikte Esmer de, kabinedeki d politika izgisini saptayan danmanlara ve CHPnin Meclis grubuna yaknd12. Yunus Nadi tarafndan kurulan Cumhuriyet gazetesi ise sava yllarnda genellikle Almanyaya yakn olarak grlyordu13. Nadir Nadi, gazetenin bu politikasn, Trkiyenin ulusal karlar bakmndan politik gerekilik olarak yorumlamt. Ziyat Ebzziyann sahipliiyle, yneticiliini yapt, Tasviri Efkr gazetesi de Almanya yanls yayn yapyordu. Genel yayn ynetmenliini Ali hsan Sabisin yapt bu gazetede Peyami Safa da makaleler yazmaktayd. Yayn politikas nedeniyle kapatlan gazete 1945 ylnda Tasvir adyla yeniden yayn hayatna atlmtr. Necmettin Sadak ynetimindeki Akam gazetesi ise, ar ular arasnda orta yeri almt14. Sava yllar boyunca mttefik yanls ll bir politika izlemi, ara sra mttefik politikalarn eletirmekten de geri kalmam, fakat bunu
10 Atatrk zerine yapt almalaryla tannmtr. Gazeteci-yazardr. 1894te stanbulda doan yazar, eitimini stanbul Edebiyat Fakltesinde tamamlad. 1908 devriminden sonra Tanin gazetesinde gazetecilik hayat balad. Bir yandan gazetelere, dergilere yazlar yazarken, dier yandan da Babli Mektebi Kalemine devam ederek hayatn srdrmtr (1913). Birinci Dnya Savana yedek subay olarak katlmtr. Cemal Paann emir subay olmu, Kudste ve Suriyede bulunmutur. Bu sre ierisin de resmi grevle birtakm Avrupa yolculuklarna da katlmtr. Sava bitince, Bahriye Hususi Kalem Mdr muavinliine atanmtr. Bu dnemde iki arkadayla birlikte Akam gazetesini kuran Atay (1918), devrim aleyhinde bulunanlarla etin bir savaa girimi, 1922 ylnda Boludan milletvekili seilmitir. 1950ye kadar milletvekili kalmtr. Ayrca Hkimiyet-i Milliyet, Milliyet, Ulus gazetelerinde de bayazarlk yapmtr. 1950de siyasi hayattan ekilerek kendini bsbtn gazetecilie veren Atay, ksa bir sre Cumhuriyet gazetesine haftalk sohbetler yazm, daha sonra bir arkadayla birlikte Dnya gazetesini kurmutur Kurtulu Sava kazanlnca, gazeteci olarak Mudanya ve ardndan Lozan Konferansna katlmtr. Yurda dnnde baz arkadalar ile Vatan gazetesini karm; sonra Milliyet gazetesinin Yaz leri Mdr, daha sonra da Genel Mdr olmutur. Milliyette alrken, Mlkiyede Siyasi Tarih Hocas olmu ve bu dersi Harp Akademisinde ve Yksek ktisat ve Ticaret Mektebinde de vermitir. Ulus gazetesinde de D Politika Yazar olmutur. Daha sonra 1939da stanbul Milletvekili seilmitir. 1945te Birlemi Milletleri kuran San Francisco Konferansna Trk Heyeti danman olarak katlmtr. 1946da Milletvekilliinden ayrlmtr. 1948de Haberler Brosunu kurmak zere New Yorka gitmitir. 1949da ise Basn-Yayn Genel Mdrlne atanarak tekrar Ankaraya gelmitir. 1954te Siyasal Bilgiler Fakltesindeki Siyasi Tarih Profesrl grevine geri dnm; 1969da da emekliye ayrlmtr. Daha sonra Ulus gazetesinde D Politika Yazarlna ise devam etmitir. Esmerin 1944te yaymlanan Siyasi Tarih ile 1953te yaymlanan Siyasi Tarih (1919-1939) balkl kitaplar ile balcalar Cyprus, Past and Present (Milletleraras Mnasebetler Trk Yll,1962) ve Prof. Dr. Oral Sanderle ortaklaa yazd kinci Dnya Savanda Trk D Politikas(Olaylarla Trk D Politikas: 1919-1965, 1969) olan bilimsel makaleleri bulunmaktadr. A.g.e., s.63. Gazeteci Yunus Nadi Abalolu 1880 ylnda Fethiyede dodu. Abalzade Hac Halil Efendinin olu olan Yunus Nadi, ilkrenimini Fethiyede yapt. Rodos adasnda Sleymaniye Medresesinde, stanbulda Galatasaray Sultaniyesinde okudu. Sonra Hukuk Mektebine devam etti. 1900da Malmat gazetesinde almaya balad. 1910da ttihat ve Terakki Cemiyetinin kard Rumeli Gazetesinin bayazar oldu. 1911de Meclisi Mebusana Aydn milletvekili olarak katld. 1918de stanbulda Yenign gazetesini kurdu. 1920de Mula Milletvekili olarak TBMMne girdi. 1924te stanbulda Cumhuriyet Gazetesini kurdu ve lmne kadar bayazarln yapt. TBMMnin 6. dnemine kadar Mula Milletvekilliini yapan Abalolu, 28 Mart 1945te tedavi iin gittii Cenevrede ld. Edward Weisband, a.g.e., s.68.
11
12 13
14
383
Mithat Kadri VURAL
hep dost tavryla yapmtr. Tan gazetesi ise sava yllarndaki Trk basnnda, dier gazetelere gre farkl bir siyasal tavr iinde olmu ve bu izgisinden dolay devaml olarak tepki grmtr. Tan gazetesinin izgisini farkllatrmasnda gazetenin sahibi ve yneticileri olan Zekeriya Sertel ve Sabiha Sertelin politik grlerinin etkili olduu aktr. Zekeriya Sertel, Son Posta gazetesinden ayrldktan sonra Halil Ltf Drdnc ile yeni bir gazete karmaya karar verir. Ahmet Emin Yalmann da kendilerine katlmasyla birlikte Bankasnn satla kard Tan gazetesini satn alrlar15. lk dnemlerde gazete daha ziyade bayazar Ahmet Emin Yalmann ynetimindedir. Gazetenin nc sayfasnda Gnn Meseleleri bal altnda Zekeriya Sertel yazmaktadr16. Ayrca Grler bal altnda Sabiha Sertel, Felek ad altnda Burhan Felek, Bugn bal altnda mer Rza Dorul gnlk yazlar kaleme alyordu. D politika ile ilgili daha ok Burhan Felek, hikyeleri Halikarnas Balks Cevat akir, rportajlar Suat Dervi, Selahattin Gngr, Naci Sadullah, spor yazlarn Eref Edip, romanlarn Ziya akir, Sabahattin Ali yazmakta, yaz ileri mdrln ise Mmtaz Faik Fenik srdrmekteydi. Gazete ilk bata Yldz Sertele gre, Bankas dneminden kalan, liberalizmi savunan, stil bakmndan Osmanl Dnemini hatrlatan yazarlardan olumaktayd17. Fikret Adil, Eref efik gibi yazarlara daha sonra Ulunay18, ve Refik Halid Karayda katlmt. Daha sonra ise Ahmet Emin Yalmann gazeteden ayrlmasyla balayan yeni srete Zekeriya Sertelin gazetenin yayn politikasna damga vurduu grlecektir. Tan gazetesindeki bu yeni dnemde yaz kadrosundaki yazarlardan nce Burhan Felek, daha sonra ise Fikret Adil, Eref efik gazeteden ekilir. Daha sonraki srete ise Refii Cevat Ulunay ve Refik Halid Karayda gazeteden ayrlr. Bunlarn yerine ise yaz kadrosuna, Naci Sadullah ve Esat Adil katlmtr. Sabiha Sertel ise daha sk yaz vermeye balar. Daha ileriki yllarda ise gazetenin yaz kadrosu daha da geniler ve Aziz Nesin, Sabahattin Ali, Cevat akir gibi yazarlar Tan Gazetesine katlr. 1. Savan lk Yllarnda Tan Gazetesi Zekeriya Sertel 1938de bayazar olduktan sonra yazlarnda, sava ncesi olaylar, i politika, basn ve demokrasi gibi deiik konular ele almtr. Sertel tarafndan, Nazizm, Trkiye iin de byk bir tehlike olarak grlyordu19. Bu dorultuda Tan gazetesi kendi konumunu, Trkiyenin d politika da Almanya ile birlikte hareket etmesini savunanlarn karsnda konumlandrd. Dolaysyla Zekeriya Sertele gre, gazete d politika da Trkiyenin Almanyann arkasndan tehlikeli maceralara srklemesine kar kamuoyunu aydnlatmay stlendi. Hatta savan banda Tan gazetesi, Trkische Post ile Beyolu gazetelerinde grlen Nazi propagandasna kar Trk hkmetinin dikkatini ekmeye alm,20 Zekeriya Sertel imzal Alman aleyhtar yazlarn yaynlanmas sonucunda, Alman firmalar tarafndan Tan gazetesine verilen ilan ve reklamlar kesilmitir.
15 16 17 18 19 20 Tekin Ererin verdii bilgiye gre ortaklar arasnda Rfat Yalman da vardr Basnda Kavgalar, Yeni Matbaa, stanbul, 1965, s.21. Zekeriya Sertel, a.g.e., s.186. Yldz Sertel, Babam Gazeteci Zekeriya Sertel Susmayan Adam, Cumhuriyet yay., Ekim 2002, s.199. Kendisi Hrriyet ve tilaf yanls Alemdar Gazetesi bayazar Refii Cevattr. Zekeriya Sertel, a.g.e., s.190. Tan, 2 Austos 1939.
384
Tan gazetesi, uzun bir sre Alman yanls tavr iinde olduunu dnd gazetelere kar21, Trkiyenin sava d kalmas, mttefiklerle ve zellikle ngilizlerle anlamas yolunda yayn politikas oluturmu ve bu ittifakn neminin Trk d politikas asndan yararlar zerinde durmutur22. Savan balad yl Tan gazetesinde, zellikle Trkiyedeki Alman propagandas hakknda dikkat ekici yazlar yaynland. Bu tarz yaz yazanlarn banda gazetenin bir dier nemli yazar Sabiha Sertel gelmekteydi. Trkiyenin bir harbe srklenmesini nlemek gerektiine inanan Sabiha Sertele gre, herhangi bir saldrya kar da milli birlik salanmalyd. Grler stununda Sabiha Sertel, sava ncesinde Trk basnndaki Nazizm yanls yazlar eletirerek, Trk basn zerindeki Alman etkisine dikkat ekmeye alt. Trk basnnda, savan banda srpriz bir ekilde ortaya kan, SovyetAlman anlamasnn imzalanmas nemli tepkilere neden oldu. Tan gazetesinin Trkiyenin Sovyetler Birliine kar politika oluturmasna kar kmas, Almanyann sava siyasetini eletirmesi, Tan gazetesine ve Sertellere kar tepkilerin artmasna yol at. rnein Sabiha Sertelin 1941 ylnda d politika ile ilgili yazlarnda, sert eletirilere bavurmas, Ankarada ho karlanmamt. nk bu dnemde d politika da hkmet asndan hassas dengeler sz konusuydu. Trkiye, ngilizlerle mttefikti, Almanya ile ise anlama yollarn aryordu. Dolaysyla Trkiyenin d siyasetinin, kritik bir noktada olduu srada, Sabiha Sertelin bu klar Dileri Bakanln rahatsz etmi, bunun zerine ise Tan gazetesi bir sre iin kapatlmtr. Ankaraya yaplan bavurulardan sonra gazetenin tekrar kmasna izin verilir; ancak izin Sabiha Sertelin yaz yazmamas kouluyla verilir23. Bir sre sonra ise, d politika konularna girmemesi koulu ile yazmasna izin verilir. Sabiha Sertelin tekrar yazmaya balamas Hitlerin Sovyet Birlii topraklarn igal edip, Alman ordularnn Moskova nlerine geldii yllara rastlar. Bu durum karsnda, kr Saraolu hkmeti, Trkiyenin tarafszln ilan eder. Alman saldrs, ngiliz ve Amerikan hkmetlerini de, Sovyetler Birliini desteklemeye yneltir. Bylece Almanya ve talyaya kar; Bat demokrasilerini ve Sovyetler Birliini ieren bir cephe kurulmutur. Bu durum Trk basnnda Tan gazetesinin pozisyonunu glendirmi ve daha etkili bir ekilde Alman politikalarna kar tavr gelitirmesine yol amtr. Bir etkide savan banda ortaya kan Alman-Sovyet ittifaknn bozulmas ve bundan dolay Tan gazetesinin kendini daha zgr hisset21 Alman Propaganda Bakan Goebbelsin nutku, Cumhuriyet ile Tan arasnda neredeyse meydan savana neden olmutur. Alman Bakann nutkunda Davamz Lehistanda, Avusturyada, Bulgaristanda, Srbistanda, Trkiyede muvaffakiyetle yrmektedir demesi zerine Sabiha Sertelin Herr Goebbels Doru Sylyor balkl makalesini yazmas zerine 18 Ekim 1937de Cumhuriyetin bayazar stununda (**) imzasyla Bir nutuk zerine koparlan lzumsuz grltler yazs kt. ki gazete arasndaki polemik uzun sre devam etti. Sabiha Sertel yazlarnda Cumhuriyet gazetesini Goebbelsin avukat olarak suluyor, Cumhuriyet ise Sabiha Serteli Komnist propagandas yapmakla suluyordu. Ayrca ayn gnlerde Yunus Nadi ile Ahmet Emin Yalman arsnda da sert bir tartma yaanmt. Bkz.: Emin Karaca, Trk Basnnda Kalem Kavgalar, Genda yay., 1. bask, stanbul, 1998, s.s.111-139. Zekeriya Sertel, Faizm ve Demokrasi Kavgas, Tan, 24 Mays 1939. Gazetenin yeniden karlmas iin kr Kaya ile gren Ahmet Emin Yalman, kr Kayann d politika yazlarnn ar bir slupla yazldn sylediini ve biz Almanya ile bir anlama yaptk. Biz ngiltere ile mttefikiz, Sabiha Hanm ngilizlerin emperyalist politikalarn sert bir lisanla tenkit ediyor, Sovyet emperyalizmini savunuyor. Bu sebeple bir mddet yazmamas daha iyi olur dediini syler: Sabiha Sertel, Roman Gibi, s.221; Ayrca bkz.: Yldz Sertel, Annem, s.192.; Susmayan Adam, s.229.
22 23
385
Mithat Kadri VURAL
mesi olmutur. Ancak Alman ordularnn Trkiyenin Bat snrna dayanmas ve buna bal olarak Saraolu hkmetinin Almanya ile ilikileri belli bir denge de tutmaya almas, basndaki Alman kartlnn hkmet tarafndan kontrol altna alnma ihtiyacn dourmutur. 2. Tan Gazetesinin Muhalif Kimliinin n Plana kmas 1941 yl iinde savan gidiatnda Alman stnlnn grlmesi Trk d politikasn da etkilemi, zellikle daha nce de vurguladmz gibi Alman ordularnn Trkiyenin bat snrna dayanmas Trk-Alman ilikilerinin yeni bir dneme girmesine ortam hazrlamtr. 1941den itibaren uluslararas siyasette Trkiyenin Almanya ile yaknlamas ve anlamas Trk basnn ve kamuoyunu da etkilemitir. Almanyann uygulad siyasete kar tavr gelitiren Tan gazetesi, Trk d politikasndaki bu yeni durum karsnda Sovyet dostluunu savunan pozisyonunu kamuoyu nnde devam ettirmekte byk glk ekmitir. Hatta bu dnemde Tan gazetesinin srarla Alman saldrlarn ve ieride bunlar savunanlar eletirmesi gazeteye ynelik tepkilerin artmasna yol amtr. 1941 Haziran aynda Sabiha Sertelin Almanyann igal ettii memleketlerde uygulad politikay zellikle de Yahudilere yaplanlar gndeme getirmesi; bata Peyami Safa olmak zere Cumhuriyet gazetesinde, Sabiha Sertelin yazlarna kar sert eletirilere yol at. Hatta Cumhuriyet gazetesinde, aleyhinde kan yazlarda eitli karikatrleri nerediliyor, bu karikatrlerin altnda Bolevik Dudusu, Eli Maal ingene gibi ar tanmlamalar yer alyordu24. Bu durum zerine Sabiha Sertel, Cumhuriyet gazetesi aleyhine dava aar ve Cumhuriyet gazetesini 150 lira para cezasna mahkm ettirir. Stalingrad nnde Almanya ile Sovyetler Birlii arasnda etin savalarn olduu gnlerde, Trk basnnda Almanya yanls yazlar nemli oranda artm, Almanyann sava kazanacana olan inan Trk kamuoyunu etkisi altna almt. Bu srada yaynlanan neli F adl bir brorde Almanyann Yahudilere ynelik politikas st kapal da olsa destekleniyor, Trk halkna Yahudilerle alveri etmemeleri tleniyor ve Yahudilerin ekonomik hayattan uzaklatrlmalar isteniyordu. Tan gazetesinde Sabiha Sertel bu yazlara kar harekete geip, ahsi hibir polemie girimeden faizmin teorik esaslarn, emperyalist amalarn belirtir. Ayrca bu yazlarnda, Cumhuriyet anayasasnn Trk uyruunda olan, devlete vergi deyen, vatandalk devlerini yerine getiren her ferdin, hangi rktan hangi milletten olursa olsun, hangi dili konuursa konusun, vatanda sayldn ve aznlklara artk reaya muamelesi yaplamayacan vurgular. Ayrca yazlarnda Trk milliyetiliinin yalnzca memleketi smren yabanc sermayeye kar, milli varl korumak iin, anti-emperyalist bir milliyetilik olduunu ifade ederek dikkatleri Tan gazetesinin zerine eker25. Bu yazlarn yarat tartmalar sonucunda Basn-Yayn Mdrl Sabiha Sertelin Tan gazetesine iki ay sreyle yaz yazmasn yasaklar26.
24 25 26 Sabiha Sertel, a.g.e., s.209. A.g.e., s.240. Sabiha Sertelin ar sac akmlar aleyhinde yazd makaleler basnda tepkilere neden olmu, bunun zerine konu Meclis krssne tanmt. Babakan Saraolu konuyla ilgili krsden yle diyordu: Trk Milliyetilii pasif bir milliyetilik deildir. D lkelerde yaayan Trk rklar ile
386
Trkiyede 1941 ile 1943 yllar arasndaki dnem, savataki Alman stnlne bal ortaya kan Almanya yanls rk ve Turanc olarak nitelenen yaynlarn ve yazlarn artt bir zaman dilimi olmutur27. Hkmetin de d politikadaki hassas dengeleri gzeterek Almanya yanls bu akmlara ve yaynlara kar uzun sre harekete gememitir. Bu dnemde Tan gazetesi ise kendini bu akmlarla mcadeleye iinde bulmu, yapt yaynlarla bu akmlarn Almanyann karlarna hizmet ettii iddiasnda bulunarak, bu durumu kamuoyu nezdinde teir etmeye almtr. Trklk Cereyannn Mene ve Mahiyeti balkl yaz dizisi ile Osmanl mparatorluunda Trklk akmnn kimler tarafndan ve niin kartld hakknda bilgi verilmi, sonra da bu hareketin rk zellii, yaplan alntlarla ispatlanmaya allmtr. zellikle bu akm iinde yer alanlarn birounun Rusyadan gelenler olduu belirtilerek, sz konusu kiilerin siyaseti sonucu imparatorluun ykmnn hzland vurgulanmtr. Devamnda Turanclk siyasetine dayanlarak Enver Paann gayretiyle girilen I. Dnya Savanda daha ok Alman politikalarna hizmet edildii ifade edilerek, makalenin sonunda imdi bizi tekrar bu kumara tevik eden Trkln hedefi nedir? Trk milliyetiliinin esaslar nedir?28 diyerek kamuoyuna sorulur. Ayrca Almanyann emellerinin bu akmn tekrar ortaya kmasnda etkisi olduundan bahsedilmitir. Sonuta II. Dnya Sava ylarnda Trkiyede Alman yanls akmlara kar kamuoyunda tepki oluturulmasnda Tan gazetesi nc rol oynam ve bunun sonucunda Alman yanls ar sac akmlara kar soruturma balatlm birok kii tutuklanmtr. 3. Savan Sona Ermesi ve Demokrasi Taleplerinin Artmas Almanyann sava kaybedeceinin 1944 yl iinde belli olmaya balamas ve sava sonras uluslararas siyasetin nasl oluturulaca ynndeki tartmalar, Tan gazetesinde Zekeriya Sertelin Trkiye Tarihi Bir Dnm Noktasndadr balkl makaleyi yazmasna neden oldu. Bu yazsnda ...biz de demokrasilerle, totaliter devletler arasnda bir seim yapmak zorundayz, yarnki dnya kurulurken Trkiye kendi kabuu iine ekilemez, bir kama ve kendini ayrma politikas gdemez. O halde d siyasetimizin ana ilkesi ne olacak? diye soruyordu29. Sertel, bu soruyu yantlamak iin, Atatrk Dneminin Dileri Bakan Tevfik Rt Arasn bir gn nce Tan gazetesinde kan yazsndan faydalanarak, Arasn Balkanlarda ve Bat Asyada Sovyetlerle ittifaka kadar varan daha sk bir ibirlii yapmamz gerektii ynnde ortaya att gr destekliyordu30. Tevfik Rt Aras ise 1944 yl yaz aylarnda Tan gazetesinde yazd makalelerde, hkmetin d politikasnn yeterince hzl gelimediini, srekli deien askeri ve siyasi koullara ayak uyduramadn belirtiyor, Trkiyenin tecrit siyasetine devam edecei yerde, mttefiklerle daha sk ve yakn ibirlii iine girmesini istiyor ve nihayet, Sovyetler Birlii ile bir ittifak kurulmas gereini vurguluyordu.
samimi balarmz olduu gibi, bunlarn saadetini istemek de her Trkn devidir. Biz Trkyz ve Trk kalacaz. Sertele gre bu politika, Atatrk milliyetiliine ve anti-emperyalist politikasna taban tabana ztt. Ayrca faist basn bayram yapyordu nk Tan ve Sabiha Sertel davay kaybetmiti, ite Saraolu da Turanclarn tarafnda idi: Sabiha Sertel, Roman Gibi, s.241. Bkz.: Gnay Gksu zdoan, Turandan Bozkurta Tek Parti Dneminde Trklk, letiim yay., stanbul, 2001.; Ayrca bkz.: Koak, a.g.e., C.I, s.s.660-670. Trklk Cereyannn Menei ve Mahiyeti, Tan, 30 Haziran 1943. Zekeriya Sertel, Trkiye Tarihi Bir Dnm Noktasnda, Tan, 12 Haziran 1944. A.g.m
27 28 29 30
387
Mithat Kadri VURAL
1945 ylnn Nisan aynda Sovyet kuvvetlerinin koldan Berline girmesi zerine, 8 Mays 1945 tarihinde teslim anlamas mttefikler komutan Eisenhowern kararghnda imzaland. 3 Mays 1945te toplanan San Francisco Konferansnda sava sonras oluturulacak dnya ile ilgili kararlar alnmas, Cumhurbakan smet nnnn halka ve batl mttefiklere, Trkiyenin geni bir demokrasiye geeceini vaat etmesine neden olmutur. Sabiha Sertele gre, Almanyann harbi kaybettiinin anlalmas Trkiyenin, Amerika ve ngiltere ile anlama yollar aramasna yol amt. Bu durum Trk devlet adamlar tarafndan i politikada deiiklik yapma ihtiyacn da beraberinde getirmiti. Artk tek parti sistemini yrtmek glemiti. Sonuta btn bu gelimeler yeni dnemde, Tan gazetesinde daha fazla demokrasi talep eden yazlarn artmasna neden olmu ve bu srete iktidara kar gelien muhalefet iinde Tan gazetesi de yer almt. Bu arada Cumhurbakan smet nnnn 19 Mays 1945 tarihli konumas, demokrasiye gei konusunda nemli iaretlerden biri olmutur. Dolaysyla sava sonrasnda Trkiyede demokrasi rzgrlarnn esmeye balamas, mecliste Celal Bayar ve arkadalarnn harekete gemesine yol at. Bayar ve arkadalar 4 Haziran 1945te Drtl Takrir ad verilen tekliflerini parti grubuna sunarak, basklarn kaldrlmasn ve meclis iinde hkmeti kontrol edecek ikinci bir partinin kurulmasn isteyerek, bu dorultuda Celal Bayarn dnda Adnan Menderes, Refik Koraltan ve Fuat Kprl bu neriye imza verdi. Zekeriya Sertel, bu sreci anlarnda Demokrat Partiyi Nasl Kurduk? bal altnda Celal Bayarn istifa mektubunu beraber yazdklarn anlatm, devamnda ise Tevfik Rt Arasn, kendisine ikinci bir partinin gereinden sz edip, tek parti ve tek efe kar, zgrlk ve demokrasi savanda beraber almay nerdiini belirtmitir. Ayrca Aras, Celal Bayar ve Adnan Menderesinde kendileri ile beraber olduunu ifade etmitir. Hatta bu grmeler sonucunda partinin temel ilkeleri bile ortaya kmt.31. Bylece Tan gazetesi ve yazarlar, CHPyi yani iktidar partisini de karlarna alm oluyordu. Bu srete Tan gazetesinin demokrasi isteklerini seslendirmesi, Babakan Saraolu tarafndan aka eletirilmiti32. Babakann basndaki hareketlenmeyi ykc muhalefet olarak adlandrmas zerine, Ulus gazetesinde Falih Rfk Atay, Babakann grlerini destekleyici nitelikte bir yaz yazarak, Tan ve Vatan gazetelerinin dorudan doruya rejime kar savatklarn ileri srmtr33. Tan gazetesinin 1945 ylnn Nisan, Mays, Haziran ve Austos aylarnda demokrasi, hrriyet ve ok partili rejim konularnda devaml yaynlar yapt ve iktidara kar yaylm atei atn grlr.
31
32 33
Sertelin anlattna gre Parti ile ilgili ilk alma Ankarada Tevfik Rt Arasn evinde yaplmt. Bu toplantya Celal Bayar ve Adnan Mendereste katlmt. Partinin amac ve program zerinde konuulduktan sonra herkes demokrasi zerinde birlemiti. Hatta Partinin isminin Cumhuriyet Demokrat Partisi olmas kararlatrlmt: Zekeriya Sertel, a.g.e., s.s.223-224-225. Demokrasi taleplerinin iki stanbul gazetesi tarafndan alklarla karlandn belirten Babakan Saraolu, Tan ve Vatan gazetelerini kastetmekte idi.: Ayn Tarihi, Eyll 1945, S.142, s.25-27. Falih Rfk Atay, Babakan Milletle Konuuyor, Ulus, 7 Eyll 1945.
388
4. Basn Kavgalar ve Tan Gazetesine Kar Tepkinin Artmas Tan gazetesinin tahrip edilmesiyle sonulanacak olan basndaki ke yazarlar arasndaki tartma Sabiha Sertelin 6 Mays 1945te Nihayet Dilimi Kesemedi balyla yazd makale ile balad. Sertel bu yazsnda gemite yaad bir olay anlattktan sonra; Gbbels o zamanlar dilimi kesemedi, fakat Ankara Caddesindeki kpeklerini zerime saldrtt34 demesi basnda byk tartmalarn almasna neden oldu. lk tepki Vakit gazetesinin sahiplerinden Hakk Tark Ustan gelir. Us, Babli kpeklerinin kimler olduunu sorarak, dikkatleri Sabiha Sertel zerinde younlatrd. Sabiha Sertel ise verdii cevapta, II. Dnya Sava yllarnda yapt mcadeleyi anlatarak kendisi aleyhinde basnda yer alan sulamalarn sahiplerinin Alman propagandasnn Trkiyedeki temsilcileri olduunu iddia ederek, defalarca hakaretlere uradn ve btn bunlar olurken o zaman basn birlii bakan olan, birlie bal yelerinin hassasiyetlerini korumak iin bugn bu hassasiyeti gsteren Hakk Tark Usa, Siz gnlerdir neredeydiniz? diye soruyordu35. Ayn gnlerde Sabiha Sertelin kesinde, Cumhuriyet gazetesi bayazar Nadir Nadi ile de sert bir polemie girdiini gryoruz. 1 Haziran 1945 tarihindeki Vay Faist Vay adl makalesinde Sertel, Nadir Nadinin 29 Maystaki makalesini eletirerek unlar yazmtr: Ama daha yaknlara kadar bu rejimi mdafaa eden, Degztasyon da Brelden, Viyanada dostu Fritzden Yahudilere yaplan mezalimi byk sevinle dinleyen ...ekoslovakyann istilasnda el rpan Nadir Nadi bu faizmin her yerde tasfiyesinden neden korkuyor? Hala bugn faizm iyi bir rejimdi onu liderleri mahvetti dedii iin birinin kp kendisine Vay faist vay diyeceinden mi rkyor?36 diyerek Nadinin savan ilk yllarnda Almanya yanls yazlarn ve tavrn hatrlatyordu. Ayrca 20 Haziran 1945 tarihli Tan gazetesinde Koleksiyonlarn Dili bal altnda Nadir Nadiyi Kendi Azndan Tanyalm notuyla eski yazlarndan rnekler sunuluyordu. Bunlar zellikle Nadir Nadinin II. Dnya Savandan nce Nazizm lehine yazd yazlardan seiliyordu. Bu noktadan sonra ise basndaki tartma giderek bymeye balar. Bu dnemde zellikle d siyasette Sovyetler Birlii ile ilikilerin netlik kazanmamas bu tartmalara da yansm, Tan gazetesinin yapt yaynlara basnn bir ksm tarafndan komnizm ss verilmeye allm, ayrca bunun Moskovann bir propagandas olduu ve Tan gazetesi ile Moskova radyosunun az birlii ettii ispatlanmaya giriilmitir. Tan gazetesinin zellikle d politikada Sovyetler Birlii ile dostluu vurgulamas bu tr iddialarn younlamasna neden olmutur. Tan gazetesi ve yazarlarnn komnist olduklar propagandas o kadar yaygnlamt ki37, sonunda Zekeriya Sertel, okuyucularyla ak bir konuma yapmak zorunda kalr. Okuyucularmza Ak Bir Konuma adn tayan yaz dizisi, 10-1134 35 36 37 Sabiha Sertel, Nihayet Dilimi Kesemedi, Tan, 6 Mays 1945. Sabiha Sertel, Tan, 26 Mays 1945. A.g.m... Tan gazetesi zerine basnn yldrmlarn eken bir baka olay, Moskovada kan Pravda gazetesinin baz yaynlar olmutur. Pravdann Trkiye ve Trk basn aleyhine yapt yaynlarda Tan gazetesini dier gazetelerden fakl deerlendirmitir. Pravdann Tan gazetesini hakikati gren ve Ruslara kar yaplan haksz hcumlara gs geren tek gazete olarak deerlendirilmesine Trk basnnda tepki gsterilmitir. Ziyad Ebzziya, Hkmet... bu msamahay gsterecei yerde Pravdann iddialar gibi hareket etseydi bugn Serteller, Farisler, Suat Derviler muzr neriyatlarna devam imkan bularak etrafa menhus zehirlerini saamazlard demekteydi. Ziyad Ebzziya, Pravdann Hezeyanlar, Tasvir, 28 Eyll 1945, (akt.: Nilgn Grkan), Trkiyede Demokrasiye Geite Basn (1945-1950), letiim yay., stanbul, 1990, s.415.
389
Mithat Kadri VURAL
12 Ekim tarihlerinde Tan gazetesinde yaymlanr. Zekeriya Sertel bu yazlarnda zetle: Tan etrafnda dman bir hava yaratmak iin, Hitlerin nl metodunu bir an iin ellerinden brakm deiller. Millete alamak istedikleri kanaat udur: Tan komnisttir. Tan Moskova radyosu ve basnyla ibirlii yapmaktadr. Tan udur, Tan budur. Nerdeyse bizi skynetime verip astracaklar, veya lin edip kanmz ,iecekler. Tann veya onun bayazarnn btn meslek yaamnda herhangi bir milli veya yabanc kaynaktan en ufak bir menfaat karlnda inancn sattn ispat eden belge veya delilleri bulunanlar ortaya ksnlar38 der ve zledii eyin sadece ve sadece demokrasi, batl anlamnda demokrasi olduunu vurgular39. 1945 yl Kasm ayna girildiinde Trk basnndaki kalem kavgalar hala btn iddetiyle devam ediyordu. Basndaki sert tartmalar devam ederken kurulmas tasarlanan muhalefet partisinin iinde Sertellerin ve Tan gazetesinin yer almas, hem dikkatlerin bu yne ekilmesine hem de hkmet ile Tan gazetesi arasndaki ilikilerin de iyice gerginlemesine neden oldu. Kurulma hazrlklar yaplan yeni parti iin bir yayn organna ihtiya duyulmas, Tevfik Rt Arasn bu ihtiyacn karlanmas iin haftalk bir dergi karlmasn nermesine neden olur. Tan gazetesinin partinin yayn organ olamayaca kans ar basmaya balamt. Yeni dergi iini Zekeriya Sertelin stlenmesi zerine, Sabiha Sertel nclnde yeni dergi hazrlklarna balanr. Sabiha Sertel, zgrlk ve demokrasi davasnda bir ortak cephe kurmak ve demokratik rejim lks etrafnda birleebilecek herkesi bu cepheye almak amacndadr40. Dergide, bir yandan Behice Boran, Pertev Boratav, Niyazi Berkes, dier yandan da yeni parti oluumunda yer alanlar makale yazacaktr. Grler dergisi 1 Aralk 1945 gn yaymland. Derginin kapanda, Celal Bayar, Tevfik Rt Aras, Fuat Kprl, Adnan Menderes ve Zekeriya Sertelin fotoraflar yaynlanyor; Mecmuamza Yaz Yardmlarn Vadedenler bal altnda u isimler yazyordu: Celal Bayar, Tevfik Rt Aras, Fuat Kprl, Adnan Menderes, Sabiha Sertel, Zekeriya Sertel, Pertev Boratav, Behice Boran, Mediha Berkes, Hulusi erif, Adnan Cemgil, Esat Adil, Muavvaf eref, Sabiha Dosdoru, Hulusi Dosdoru, Sabahattin Ali, Kemal Bilbaar, Nail V., Aziz Nesin, Niyazi Berkes. Derginin ilk says, tepkileri de beraberinde getirir ve bu tepkiler Celal Bayar ve grubunu, dergi ile iliki iinde olmadklarn aklamak zorunda brakr. Zekeriya Sertel oluan tepkiyi anlarnda yle anlatr: Grler halkn yllardan beri bask altnda boulan zgrlk ihtiyacna cevap verdii iin ok geni bir ilgi uyandrd. Halk bu dergide sylemek isteyip de syleyemediklerini bulmutu. Fakat derginin k hkmeti, zellikle nn ve Saraolunu kzdrmt41. Bu konu da farkl bir bak olarak da Ahmet Emin Yalman ise anlarnda, Grler dergisinde komnist propagandas yaplyordu... Bu manzara karsnda temeli yeni atlan partinin kt bir suikasta kurban olabileceini
38 39 40 Zekeriya Sertel, Okuyucularmza Ak Bir Konuma, Tan, 10 Ekim 1945. Zekeriya Sertel, Okuyucularmza Ak Bir Konuma, Tan, 11 Ekim 1945. Zekeriya Sertel derginin kurulu aamasn iin unlar yazmt: Rauf Orbay byle bir giriimi beenmekle birlikte yazar olmadn syleyerek zr dilemiti. Fakat sonra Celal Bayar, Adnan Menderes ve Tevfik Rt Aras, Sabihann tek cephe nerisini kabul ettiler. Dergiyide Sabihann karmas kararlatrld. lk sayya Tevfik Rti ile Adnan Menderes yaz vereceklerdi. Celal Bayar de bir demele ie karacakt. Hatta Celal Bayar, dergi iin sermaye olmak zere be bin liray vermeyi teklif etmiti.: Zekeriya Sertel, a.g.e., s.228. Sertel, a.g.e., s.229.
41
390
dndm ve dergiyle hibir ilgileri olmadn ilan etmeleri hakknda Celal Bayar, Adnan Menderes ve Fuat Kprly uyardm42 diyerek devamnda Vatan ve Tan gazetesinin ayn cephede olmadn vurgular. Grler dergisinin yaynlanmas meclisteki muhalif grup ile Tan gazetesi arasndaki ittifak olduu eklinde alglandndan basnnn bir blm ile hkmetin tepkisine neden olur. Sonu 1945 yl sonbaharnda hem Yunanistanda hem de randa, Sovyetler Birlii ile balantl i kargaalar devam ediyordu. Ayn gnlerde Trkiyede, zellikle Sovyetler Birlii ile Trkiyenin sava yllarnda izledii siyasetten dolay ilikilerin gerginlemesi sonucunda kamuoyunda bir Sovyet tehdidi alglamasnn olutuu grlr. Bu durum dolaysyla Trkiyede Amerika ile yaknlama ihtiyacn dourmutur. Yaanlan srete ayn zamanda Sovyetler Birliinden dolay komnizm tehlikesinin ortaya kmas, Boazlar ve Trkiyenin toprak btnl zerinde Sovyet yaylmaclnn kendini hissettirmesi, Trkiyede Tan Olayna giden gelimelerin hangi psikolojik ortamdan beslendiini gstermektedir. nk sava yllarnda Tan gazetesi Sovyetler Birlii yanls bir yayn politikas izlemi ve bundan dolay Sovyetlerin dolaysyla da komnist rejimin Trkiyedeki temsilcisi olarak alglanmtr. Btn bunlar sonucunda Trkiyenin uluslararas alanda Sovyet ynetimi ile kar karya gelmesi ierde, Sovyet aleyhtarln artrm, Sovyetlere ynelik oluan Trkiyedeki bu tepki yukarda saydmz nedenlerden dolay kendine hedef olarak Tan gazetesini semitir. Ayrca Tan gazetesinin hkmete kar yeni kurulan muhalefet partisini aka desteklemesi, hatta kkenleri sava ncesi yllara dayanan, ancak sava yllarnda iddetlenen basn kavgalar Tan Olayna ortam hazrlamtr. Btn bunlarn yaratt psikolojik ortam iinde, 1 Aralk 1945 tarihli Cumhuriyet gazetesinin ilk sayfasnda Yunanistan ve randaki olaylar geni yer aldktan sonra bu olaylardaki Sovyet etkisi zerinde durulmu ve Sovyet yaylmaclnn tehlikeleri vurgulanmtr. Hemen arkasndan ise konu Tan gazetesinin yaynlarna getirilerek, Zekeriya Sertelin fikirleri Moskovada takdirle karlanyor denilmitir43. 3 Aralk 1945 gn Hseyin Cahit Yaln, Tanin gazetesinde olaylarn ateleyicisi olan Kalkn Ey... Ehli Vatan! balkl yazsn yazacaktr. Bu yazda Yaln, bir vatan cephesine gerek olduunu belirtiyordu: Bu memleket, asrlardan beri imalden gelen hcumlara kar koydu. Milletin varl, bu zdraplar ve felketlerle yorulmutu. Bu defa yine anavatan topraklarndan paralar ve Trk istikbalinin hatimesini tekil edecek surette Boazlarda sler isteniyor(...) Byk Vatanperver Namk Kemalin sesi bugnn parolasdr: Kalkn Ey... Ehli Vatan!... Mcadele balyor. Ve balamak lazmdr. nk en azgn ve insafsz bir propagandann Trk Vatandalarnn ruhuna her gn en ykc, yeis verici, mit krc bir propaganda zehrini dkmesine msaade edemeyiz. Bir vatan sahibi olmak, bu vatann iinde hr ve mstakil yaamak isteyen her Trk bu propagandaya kar koymaya mecburdur44.
42 43 44 Ahmet Emin Yalman, Yakn Tarihte Grdklerim Geirdiklerim, C.II, s.s.1327-1330. Cumhuriyet, 1 Aralk 1945. Hseyin Cahit Yaln, Kalkn Ey... Ehli Vatan!..., Tanin, 3 Aralk 1945.; Makalenin tamam iin bkz.: Tekin Erer, a.g.e., s.s.167-168.
391
Mithat Kadri VURAL
Yaln, yazsnda ykc propaganda rnei olarak, Sabiha Sertelin Zincirli Hrriyet makalesini gsterir. Yalna gre Sertelin yapt komnist edebiyatdr, istedii Moskova demokrasisidir. Hseyin Cahit Yaln makalesinin sonunda; Bunlar susturmak iin, cevap hkmete dmez. Sz, eli kalem tutan gazetecilerin ve hr vatandalarndr45 diyerek bir gn sonra yaanacaklarn temelini atyordu46. 4 Aralk tarihli yazsnda ise Hseyin Cahit Yaln, II. Dnya Sava srasnda Almanlarn beinci kol propagandasna dikkat ekerek, bugn ayn silah Ruslarn kulland ve Trk hkmetini Atatrkn yolunda amakla ve Hitlercilere meyletmekle itham ettiklerini belirtir. Yaznn devamnda ise bu politikann Yeni Dnya ve Grler cephesi tarafndan da kullanldn ifade ettikten sonra Grlyor ki faist olsun, kzl olsun, btn dmanlar, Atatrk silah ile Trk vurmak istiyorlar. Memleketimizin iindeki gnll komnist beinci kol da bundan medet umuyor47 demitir. Ayn gn Tasvir gazetesinde Peyami Safa ise unlar yazar: Trk topraklarn kzl itihalara en az mukavetle teslim etmek iin ruh zeminlerini hazrlasnlar, Trkiyeyi spanyaya benzetemedilerse, rann haline sokmak iin btn tekilat ve vastalaryla alsnlar. Trk uuru da uyuklasn, kzl cennet ryalarna dalsn, zincir akrtlar arasnda ve bir klelik cehenneminin ortasnda, i iten getikten sonra gzlerini asn yle mi? Hayr... Bu millet ve onun genlii uyanktr, kendini uyutmaya alanlarn oyunu nnde bir saniye kendinden gememitir48. 4 Aralk 1945 tarihli Cumhuriyet gazetesi ise, birinci sayfasn yine randaki olaylara ayrm, bunun yannda Celal Bayarn parti giriimleri hakknda da haberlere de yer verilmiti. Ama asl nemli haber birinci sayfann hemen altnda; Bizim Yoldalar Maskelerini Attlar baln tayordu. Haberin alt balnda ise: Fakat Trk milletinin saduyusu bunlarn yalanc demokratlna ve sahte hrriyet klna aldanmayacak kadar kuvvetlidir49 szleri yer alyordu. Haber iki resimle takviye edilmiti. Bu resimlerde Grler dergisinin kapa ile bu kapan altst edilmesi yan yana konuyordu. kinci fotorafta Grler yazs ters evrilmi ve ters evrilmi G harfinin ucu bir parmak ile kapatlyordu. Bylece ssl harf (G), ters ucu evrilip kapatlnca bir orak aletine benzetiliyor, hemen altnda ise Ya, bunun ekici nerede? diye soruluyor ve u aklamaya yer veriliyordu: Dn bir okuyucumuz Grler mecmuasyla birlikte idarehanemize geldi. Mecmuay masann zerine yayd. Bal ters evirerek parman zerine bast. O ekildeki balktan bir harf deil, bariz bir orak resmi kaldn hayretle grdk. Byle (G) harfi olmaz, bu kasten byle izilmitir dedikten sonra sordu: Ya bunun ekici nerede? sustuk. Cevabn gene kendisi verdi: Okuyunca anladm, iinde imi! 50. Kamuoyunda yaanan bu olaylar sonucunda, Tan gazetesi ve Sertellere kar youn bir tepki balar. Tasvir gazetesi istihbarat efliini yapan Tekin Erere gre: 4 Aralk 1945 sabah renciler erkenden niversite bahesinde toplanmaya balamt. Biroklarnn el45 46 47 48 49 50 A.g.m Hseyin Cahit Yalnn bu yazs genlie byk bir heyecan vermi, yaz niversitelerin muhtelif yerlerine kesilerek aslmtr: lhan Darendeliolu, Trkiyede Milliyetilik Hareketleri, Toker yay., stanbul, 1977, s.159. Hseyin Cahit Yaln, Beinci Kol Propagandas, Tanin, 4 Aralk 1945. Tasvir, 4 Aralk 1945. Cumhuriyet, 4 Aralk 1945. Cumhuriyet, 4 Aralk 1945.
392
lerinde Atatrk ve nnnn fotoraflar vard. Ksa zamanda saylar 10-15 bin kiiyi buldu. Saat 9:30da kalabalk, bir sel gibi Beyazt Meydanndan arkap istikametine yrye getiler. Tan gazetesine giderken Caalolu yokuunun banda bulunan ve komnizm ile ilgili kitaplar satan ABC Kitabevi birka dakika iinde yok ettiler. Bir taraftan da gstericiler kahrolsun komnizm, kahrolsun Serteller, yaasn Trkiye Cumhuriyeti diye baryordu51. Daha sonra ise, Tan matbaasna gelen gstericiler, hemen ta ve demirlerle pencereleri, kaplar aaya indirip matbaay tahrip edip alamaz hale getirdi52. Artk ertesi gn kacak gazeteler arasnda Tan gazetesi yoktu. Saat 10:30da Tan gazetesinin ve matbaas artk tamamen tahrip edilmiti. Burada gazete karlamayaca kanaati olutuktan sonra genler kpry geerek Beyolundaki Rus sefarethanesinin tnele bakan kesindeki sokak iinde faaliyette bulunan Yeni Dnya gazetesine doru yrye geerler. Burada La Turquie isimli Franszca bir gazete daha yaynlanyordu. Her iki gazete binas ve sol gre yakn kitaplar satan Berrak Kitapevi de tahrip edilir. Genler sabah Vatan gazetesine de yrmek istemiler, fakat emniyetin ald ok iddetli muhafaza tertipleri dolaysyla Vatann sokaklarna dahi girememilerdir53. Ertesi gnk gazetelerin manetleri ise olaylar olumlar niteliktedir. Bu dorultuda 5 Aralk tarihindeki Cumhuriyetin maneti niversite Genlerinin Dnk Nmayii eklindeydi. Manetin altnda ise Tan ve Yeni Dnya gazeteleriyle, Grler dergisinin matbaalar ve iki kitabevi nmayi esnasnda tahrip edildi cmlelerine yer veriliyordu. Bu olaylar basnda olaan karlayan kiilerden biri de, Akam gazetesi bayazar Necmettin Sadak olmutur. Trk Genliinin Heyecanl Gsterisine Dnya Hayran Kalmtr bal altnda Sadak, Bilhassa tehlike anlarnda milletlerin varlk iradesi, yabanc ve zararl tesirlere kar kendini ok sert ekilde gsterir diyerek niversite genliinin davrann doru deerlendirmek gerektiini belirterek, Trkiyedeki genliin grevini yaparak tehlikenin bykln dnyaya duyurduunu sylemitir54.
51 52 53 54
Erer, a.g.e., s.172. A.g.e., s.173. A.g.e., s.175. Necmettin Sadak, Trk Genliinin Heyecanl Gsterisine Hayran Kalmtr, Akam, 7 Aralk 1945; Hseyin Cahit Yalnda olay, memleket lehinde, sulh iinde kazanlm bir muharebe olarak grm, Trk gazetelerindeki baz neriyattan cesaretlenen Boleviklerin milli Trk mukavemetinin paralanamayacan grerek, ders aldklar sonucunu karmtr. Ayrca Yaln, niversite genliini kendisine leke srdrtmedii iin alklamaktadr: Nmayi Hadisesi, Tanin, 8 Aralk 1945.; Cihad Babanda son zamanlarda kzl faistlerin yapt tahribatn bir fikir ve ideoloji davas olmaktan oktan ktn, halkn birbirine kar kkrtldn, irili ufakl dergilerin sistemli bir biimde yayn yaparak yurtta anari dourmaya altn belirtmitir: Talebe Nmayii ve Tass Ajans, Tasvir, 6 Aralk 1945.
393
Mithat Kadri VURAL
KAYNAKA I- Gazeteler Akam Cumhuriyet Son Havadis Tan Tanin Tasvir Ulus Vatan Yeni Gazete II- Dergiler Ayn Tarihi III- Kitaplar ve Makaleler DARENDELOLU, lhan, Trkiyede Milliyetilik Hareketleri, Toker yay., stanbul, 1977. DERNGL, Selim, Denge Oyunu II. Dnya Savanda Trkiyenin D Politikas, Tarih Vakf yay., 3. bask, stanbul, 2003. EKNC, Necdet, Trkiyede ok Partili Dzene Geite D Etkenler, Toplumsal Dnm yay., stanbul, 1997. ERER, Tekin, Basnda Kavgalar, Yeni Matbaa, stanbul, 1965. EROUL, Cem, Demokrat Parti Tarihi ve deolojisi, A..SBF. yay., Ankara, 1970. GRKAN, Nilgn, Trkiyede Demokrasiye Geite Basn (1945-1950), letiim yay., stanbul, 1998. KABACALI, Alpay, Trkiyede Genlik Hareketleri, Altn Kitaplar yay., stanbul, 1992. KABACALI, Alpay, Balangtan Gnmze Trkiyede Basn Sansr, Gazeteciler Cemiyeti yay., stanbul, 1990. KARACA, Emin, Trk Basnnda Kalem Kavgalar, Genda yay., stanbul, 1998.
394
KOAK, Cemil, Trkiyede Milli ef Dnemi I-II, letiim yay., stanbul, 1996. KK, Yaln, Aydn zerine Tezler IV, Tekin yay., 2. bask, stanbul, 1990. ______________, Srlar, YGS yay., 2. bask, stanbul, 2002. ______________, Trkiye zerine Tezler II, 2. bask, Tekin yay., stanbul, 1984. NAD, Nadir, Perde Aralndan, ada yay., 4. bask, stanbul, 1991. ZDOAN, Gnay Gksu, Turandan Bozkurta Tek Parti Dneminde Trklk, letiim yay., stanbul, 2001. SERTEL, Sabiha, lericilik Gericilik Kavgasnda Tevfik Fikret, ada yay., 3. bask, stanbul, 1996. ______________, Roman Gibi, Belge yay., stanbul, 1982. SERTEL, Zekeriya, Hatrladklarm, Remzi Kitabevi, 4. bask, stanbul, 2000. SERTEL, Yldz, Annem Sabiha Sertel Kimdi Neler Yazd, Yap Kredi yay., stanbul, 1994. TANER, Timur, Trkiyede ok Partili Hayata Gei, mge yay., 3. bask, stanbul, 2003. SERTEL, Yldz, Susmayan Adam, Cumhuriyet Kitaplar, stanbul, 2002. TOKER, Metin, Demokrasimizin smet Paal Yllar, Tek Partiden ok Partiye 1944-1950, Bilgi yay., 3. bask, stanbul, 1990. WESBAND, Edward, 2. Dnya Sava ve Trkiye, rgn yay., stanbul, 2002, stanbul, 2000. YALMAN, Ahmet Emin, Yakn Tarihte Grdklerim ve Geirdiklerim, C.II-III, stanbul, 1970. YILMAZ, Mustafa Yasemin Doaner, Cumhuriyet Dneminde Sansr (1923-1973), Siyasal kitapevi, Ankara, 2007.
395
1946 BELEDYE SEMLER VE BASIN

Yasin KAYI* zet
Trkiye hem d hem de i siyasi gelimelerin etkisiyle 1945 ylnda ok partili sisteme gemitir. 22 yldr tek parti olarak iktidarn srdren CHP balangta, meru iradeye dayandn ispatlamak amacyla, kurulan muhalefet partilerine sempatiyle yaklamtr. Ancak, karsnda ciddi bir muhalefetin olutuunu ksa srede fark etmi, buna bal olarak da panie kaplmtr. ktidarn kaybetme korkusuna kaplan CHP bir yandan muhalefete basklar yapmaya balam, dier yandan da baskn seimler yoluyla yeni bir iktidar dneminin yollarn aramaya balamtr. Bu amala 1946 Eyllnde yaplmas gereken belediye seimleri 1946 Maysna; 1947 Martnda yaplmas gereken milletvekili genel seimi de 1946 Temmuzuna alnmtr. Baskn seimler hem muhalefet partilerinin hem de kamuoyunun protestolarna yol am, bylece 1946 seimleri Trk siyasi tarihinin en tartmal seimlerinden biri olmutur. Bu srete basn da nemli bir rol oynam, baz gazeteler dorudan iktidarn propagandasn yaparken bazlar da muhalefetin szcln stlenmilerdir. Anahtar Szckler: Seim, Basn, ktidar, Muhalefet, Demokrasi, ok Partili Sistem.
MUNICIPALITY ELECTIONS OF 1946 AND THE PRESS Abstract

Turkey has passed the multiparty system in 1945 efficient of foreign and local politics improvoments. CHP that kept on as a government party for 22 years before passing multiparty system, came close with sympathy to opposition parties, via to prove depanding its legal will. By the way CHP realiesed and paniced tahat the powefull and stronger opposition party had occured in a short time. CHP has seized with of loosing government power and started to keep opposite parties down. On the other hand CHP looked for a power term via dominant election. For this reason the municipal elections was advanced the date in May 1946 from September of 1946 and parlimentary elections was advenced the date in July 1946 from March 1947. Dominant elections was caused to protest of public opinions and opposite parties. By the way elections of 1946 have became one of the most polemic election in modern Turkish history. In this process, press had a very important role. Some journals made propaganda of CHP the government party, some of them supported opposition. Key Words: Election, Press, Government, Opposition, Democracy, Multiparty System.
* Dokuz Eyll niversitesi, Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits, (yasinkayis@hotmail.com).
397
Yasin KAYI
1. Trkiyenin ok Partili Yaama Geii ve Basn Trkiyede 1945 ylna kadar bir ideal olmann tesine geemeyen ok partili yaama gei, ancak II. Dnya Sava sonrasnda gerekleebildi. Bunda hem d hem de i siyasi gelimelerin etkisi sz konusuydu. 1.1. D Siyasi Durum Sava sonras oluan durumda, Trkiyenin ok partili yaama geiini tetikleyen iki temel d etken vard. Bunlardan birincisi II. Dnya Sava srasnda temelleri atlan Birlemi Milletler Tekilatnn, savan son gnlerinde resmen hayata gemesiydi. Totaliter rejimlere kar Demokrasi Cephesinin zaferini ilan eden bu tekilatta, Trkiye de kurucu ye sfatyla yer alm, dier katlmclar gibi demokratik ilkelere bal kalacana sz vermiti. Sava srasnda totaliter glere sava amakta ekingen kalm olan Trkiyede; dnce, vicdan, rgtlenme zgrlklerinin kstlanmasna ve tek partili dzenin srmesine artk hi kimse hogryle bakamazd1. Artk, dnyada iki sava aras dnemdeki gibi tek partili ynetimler deil, demokrasi rzgrlar hkimdi. Trkiyedeki demokratik adm tetikleyen ikinci d etken ise, II. Dnya Sava sonrasnda, Trkiye ve dnya zerinde ortaya kan Sovyet Tehdidi idi. Sava sonrasnda Avrupa merkezli uluslararas politika anlay kaybolmu, iki byk g, Sovyetler Birlii ve A.B.D, uluslararas arenada ne kmlard2. A.B.D. Monroe Doktrinine dnmeye hazrlanrken, Sovyetler; Avrupa, Ortadou ve Uzakdou ynlerinde yaylma abasna girmiti. Bu srete Trkiyeyle arasndaki saldrmazlk anlamasn fesheden Sovyetler Birlii, Boazlarda ve Karadeniz Blgesinde Trkiyenin egemenlik haklaryla badamayacak taleplerde bulunmutu. 194546 yllarnda Sovyet tehdidini youn olarak hisseden Trkiye, yeni olumaya balayan Bat Blouyla arasn iyi tutmak, bylece Sovyetlere kar bir denge oluturabilmek abasndayd. Buna bal olarak, Trkiye demokratik admlarla batnn sempatisini kazanma abasna girdi. 1.2. Siyasi Durum Her ne kadar bu gelimelerin ok partili yaama geii hzlandrd kabul edilebilirse de d siyasi gelimelerin tek bana yeterli sebep oluturduunu sylemek mmkn grnmemektedir3. Bu noktada, lkenin sava sonrasndaki i dinamikleri ile zellikle smet nnnn bireysel tavrnn nemli etkenler olduunu teslim etmek gerekir. 1945 ylnda, 22 yldan beri sren bir tek parti iktidar sz konusuydu. Bu sre iinde Cumhuriyet Halk Partisi, devlet mekanizmasyla zde hale gelmiti. Merkez ve taradaki idare amirlerinden memurlara, muhtarlara kadar pek
1 2 3 Tevfik avdar, Trkiyenin Demokrasi Tarihi, I, 1.bask, mge yay., stanbul, 1995, s.393. Cemil Koak, Trkiyede Milli ef Dnemi (1938-1945), Yurt yay., Ankara, 1986, s.380. Bu konuda bkz. Cemil Koak, a.g.e., s.387; etin Yetkin d gelimelerin arlna daha fazla yer vermektedir: etin Yetkin, Trkiyede Tek Parti Ynetimi (1930-1945), 1.bask, Altn Kitaplar yay., [ .y.], 1983.
398
1946 Belediye Seimleri ve Basn
ok kamu grevlisi CHPnin yesiydi. Parti bakan ayn zamanda cumhurbakan idi. Adeta CHP demek devlet, devlet demek de CHP demekti. II. Dnya Savan tek parti otoriterlii altnda fiilen katlmadan atlatan Trkiye, sava srasnda pek ok skntlara katlanmak zorunda kalm, bu skntlar sava sonras dneme de uzanmt. Genel bir honutsuzluk havas lkeye hkimdi. Enflasyon % 500600 civarndayd4. Bir trl hafifletilemeyen geim sknts zellikle maal kesimleri eziyordu5. Sava srasnda baz illerde ilan edilmi olan skynetim hala sryordu. Krsal kesimdeki honutsuzlua bir de okul yapma ykmll eklenmiti. lkretim seferberliiyle okul yapmaya zorlanan kyller, kaymakamlar ve valiler tarafndan sktrlyor, kylerden Ankaraya doru bir muhalefet rzgr esiyordu6. te byle skntl bir ortamda, smet nnnn 19 Mays 1945te genlere hitap ederken syledii szler, lkede yeni bir almn habercisi oldu. nn bayram nutkunda rejimin demokratikleeceini ve sava dnemi tedbirlerinin gevetileceini sylyordu7. Nutuk doal olarak gazetelerin hemen dikkatini ekmi ve bu tarihten sonra gazetelerde youn bir ekilde rejim ve yeni partiler hakknda yazlar kmaya balamt8. nnnn ok partili sisteme geie ynelik mesajnn basnda tartld gnlerde, meclis gndemine gelen Toprak Kanunu, ileride Demokrat Partiyi kuracak olan kadrodan gelen bir muhalefetle karlat9. Ayn gnlerde Saraolu kabinesine gvenoyu da vermeyen bu kadronun CHPyle yollarnn ayrlmas Drtl Takrir ad verilen nergeyle gerekleti. Drtl Takririn ardndan saflar hzl bir biimde belirmeye balad. Trkiye koar admlarla ok partili hayata geiyordu10. Bu toz duman arasnda, kurulan ilk muhalefet partisi Milli Kalknma Partisi(MKP) oldu11. 1945 sonbaharnda kulislerde; Bayar, Menderes, Koraltan ve Kprlnn de yeni bir parti kuracaklar konuuluyordu. nn, 1 Kasm 1945teki meclis yasama yl a konumasyla bir adm daha atarak ciddi bir muhalefet partisi kurulmas srecini hzlandrd. nn konumasnda, demokratik hayata gei iin yaplmas gerekenleri sralyor ve Demokrat Partiyi kuracak kadroya adeta Ne duruyorsunuz? diyordu. nn meclis konumasnda yol haritasn syle belirliyordu: Tartlan Basn Kanunu gzden geirilecek; Cemiyetler Kanunu ve Ceza Kanunu yumuatlarak partiler kurulmasna, toplanma ve gvenlik haklarna engel
4 5 6 7 8 9 10 11 Cumhuriyet, 20 Eyll 1945. Falih Rfk Atay, Seim Yenileme Karar, Ulus, 11 Haziran 1946. Can Dndar, Ky Enstitleri, mge yay., 3.bask, Ankara, 2002, s.s.66-67. Konuma metni iin bkz. Cumhuriyet, 20 Mays 1945. rnek olarak bkz. Nadir Nadi, Halk daresinde leri Bir Adm, Cumhuriyet, 20 Mays 1945; Nadir Nadi, Trk Halklnda Gelime Yolu, Cumhuriyet, 9 Haziran 1945; Orhan Seyfi Orhon, kinci Parti, Tasvir, 12 Haziran 1945. Tasvir, 17 Mays 1945; Bu kanunun siyasal sonularnn ayrntl bir deerlendirmesi iin bkz. Erdal nce, Kyly Topraklandrma Kanununun Trk Siyasal Yapsnn Oluumu zerindeki Etkileri, ada Trkiye Tarihi Aratrmalar Dergisi, V/13 (2006/Gz), 2008, s.s.59-78. Sz konusu dnemdeki siyasal gelimeler ve muhalefetin douu hakknda bkz: Ahmet Yeil, Trkiyede ok Partili Siyasi Hayata Gei, T.C. Kltr Bakanl yay., 2. bask, Ankara, 2001, s.s.31-65. Milli Kalknma Partisi iin bkz. Ercan Haytolu, Milli Kalknma Partisi ve Siyasi Hayat, D.E.. A...T.E. yaymlanmam yksek lisans tezi, zmir, 1990; Bu srete kurulan dier muhalefet partileri, programlar ve etkinlikleri iin bkz. Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasi Partiler (18591952), Arba yay., 2. bask, stanbul, 1995, s.s.693-709.
399
Yasin KAYI
oluturabilecek hkmler ayklanacak; bunlar tamamlandktan sonra da bir buuk sene sonra tek dereceli seimler yaplacakt12. Bu konumadan ksa bir sre sonra 7 Ocak 1946da Demokrat Parti kurulacak ve 1946 ylnda ok partili yaamn ilk frtnas kopacakt. Bu frtnann sebepleri; seimlerin ani olarak ne alnmas, muhalefetin protestolar, devlet ve parti btnlemesi ile nnnn 1 Kasm 1945teki meclis a konumasndaki vaadlerin yerine getirilmemesi olacakt. 1.3. Basnn Durumu Sava srasnda birok alanda olduu gibi basnda da hkmet otoritesi egemendi. Basn Kanununun 50. maddesiyle gazete kapatma yetkisi hkmetin elinde bulunduruluyor, hangi haberin ka puntoyla yazlacana dahi karlyordu13. Ne var ki bu tavr San Francisco konferans ncesinde yumuad. Konferans ncesinde; 1944 sonbaharnda kapatlm olan Tan, Vatan ve Tasviri Efkr gazetelerine yeniden yaynlanma izni verildi14. Dnyada ve Trkiyede esen rzgrlara bal olarak gazetelerin haber ierikleri de yava yava deimeye balad. Basnda artk en nemli gndem maddelerini demokratikleme, ok partili hayata gei, d politik gelimeler ve seimler oluturuyordu. Henz savan bitmedii ancak sonucunun belli olduu bir tarihte Tasvir gazetesi Basn Kanununda yaplacak deiiklikte milletvekillerinin gz nnde bulundurmas gereken hususlar hakknda grlerini belirtiyordu15. Haziran aynn sonlarnda ise hemen hemen btn stanbul basn Basn Kanununun deitirilmesi gerektiini belirten yazlar yazyorlard16. Tartmalarn younluu ise hkmete gazete kapatma yetkisi veren 50. maddeydi. Demokratik ortam ok seslilii beraberinde getirmiti. 1945 yazndan itibaren siyasi gelimeler konusundaki Ulus ve Vatan gazeteleri arasnda balayan tartmalar daha sonra dier yayn organlarnda da srad17. Gazeteler birbirlerine kar sert klarda bulunuyorlar, ke yazarlar stunlarnda uzun tartmalara giriyorlard. Bu srete zellikle Tan ve Vatan gazeteleri muhalif tavrlaryla dikkat ekmeye balamt. yle ki Babakan kr Saraolu 5 Eyll 1945te yapt bir basn toplantsnda bu iki gazetenin Hrriyet isteriz, demokrasi isteriz, bunlar sratle vermezseniz, yabanc devletler zorla bunu size verdireceklerdir tarzndaki tehditlerinden ikyet ediyordu18.
12 13 14 15 16 17 Konuma metni iin bkz. TBMM Tutanak Dergisi, 1 Kasm 1945, VII. Dnem, Toplant:3, Birinci Oturum, s.s.3-9; Cumhuriyet, 2 Kasm 1945. Metin Toker, Demokrasimizin smet Paal Yllar (1944-1973)- Tek Partiden ok Partiye (1944-1950), Bilgi yay., 4.bask, Ankara, 1998, s.s.21-22. Cemil Koak, a.g.e., s.382. Tasvir, 28 Nisan 1945. mer Zeki Dan, Dnya apnda Basn Hrriyeti, Tasvir, 27 Haziran 1945. Orhan Kololu, Osmanldan Gnmze Trkiyede Basn, 1.bask, letiim yay., stanbul, 1992, s.68; Bu tartmalara rnek olarak bkz. Peyami Safa, Demokrasi ve Bizim Arkadalar, Tasvir, 12 Haziran 1945; Yavuz Abadan, Rejim ve Hrriyetimizin Korunmas, Cumhuriyet, 6 Eyll 1945; Read emseddin Sirer, Cumhuriyet Halk Partisi Nedir, Ne Deildir?, Cumhuriyet, 14, 16 Eyll 1945; Yavuz Abadan, Bizde Demokrasi ve Hrriyet, Cumhuriyet, 7 Eyll 1945. Cumhuriyet, 6 Eyll 1945.
18
400
Akam, Cumhuriyet, Son Posta, Son Telgraf, Tan, Tanin, Tasvir, Ulus, Vakit, Vatan, Yeni Sabah, lke gndemini belirleyen balca gazetelerdi. Cumhuriyetin bayazarln Yunus Nadi, Taninin bayazarln Hseyin Cahit Yaln, Tasvirin bayazarln Ziyad Ebzziya, Ulusun bayazarln Falih Rfk Atay, Vatann bayazarln da Ahmet Emin Yalman yapyordu. Tan gazetesinde Zekeriya ve Sabiha Sertel yazyorlard. 1946 ylnn ilk aylarna kadar Tasvirde yazan Peyami Safa ise daha sonra Vakitte yazmaya balamtr. ok partili hayata geip seim ortamna girilince Ulus, Vakit, Akam, Tanin CHPnin; Vatan, Tasvir, Yeni Sabah da muhalefetin szcln stlendiler. Cumhuriyet gazetesi ise nispeten tarafszln koruyabilmi, iki gl rakip parti hakknda da haber ve yorumlara geni yer vermitir. Parti szcln stlenen gazeteler ise savunduklar partilerle ilgili haber ve yorumlara geni yer ayrm, kart grdkleri partiler ve yneticileri iin karalama ve olumsuz ynleri n plana karma iin zel aba sarf etmilerdir. 1941de Trkiyede gnlk toplam tirajlar 60 bini bulan 113 gazete vard. En yksek tiraj 20 binin stndeydi. Ayrca 227 dergi kyordu.1946da birdenbire gnlk tirajlar 100 bine yaklaan 202 gazete ile 302 dergi belirdi.1946da bin kiiye den gazete oran ise 5.2 idi19. II. Dnya Savann sonlarnda bile smet nn iin hala cokuyla kullanld gzlemlenen Milli ef sfat muhalif gazetelerin sayfalarnda giderek azalm, 1946nn balarndan itibaren ise genellikle Anadolu Ajans kaynakl haberlerde ve CHP yanls gazetelerde kullanlr olmutur. 1945in son gnlerinde yaanan bir olay, dnemin siyasi atmosferini yanstmas asndan nemlidir. Demokrasi tartmalarnn artt ve Sovyetler Birliiyle olan gerginliklerin fazla olduu gnlerde, sol grleriyle tannan ve Sovyetler Birlii ile daha yakn ilikiler kurulmas gerektiini savunan Zekeriya ve Sabiha Sertelin yazdklar Tan ve Yeni Dnya, ayrca Sabahattin Ali ve Cami Baykurtun kard La Turquie gazetesi ve Grler dergisinin matbaalar ile iki kitabevi 4 Aralk gn niversite rencilerinin yapt gsteriler srasnda tahrip edildi20. Serteller sk sk Peyami Safa, Nadir Nadi, Falih Rfk Atay ve Ahmet Emin Yalmanla tartmalara giriyorlard. Olay ncesinde Tanin gazetesinde Hseyin Cahit Yalnn Kalkn Ey Ehli Vatan adl yazs yaynlanm, Tan gazetesi komnistlikle sulanm ve halk matbaay ykmaya arlmt. Olay sonrasnda ise Serteller ve Cami Baykurt tutuklandlar ancak yarglamalarn sonunda Yargtay kararyla beraat ettiler21. Tan Olay o gnlerin Trkiyesinde basn zgrlnn snrlarn gstermesi asndan nemlidir. Sovyetlerin Trkiyeden toprak talebinde bulunduu gnlerde komnizmi artracak yaynlar yaplamayacaktr.
19 20 21 Orhan Kololu, a.g.e., s.s.70-71. Cumhuriyet, 5 Aralk 1945; Zekeriya Sertel bu olayn hkmet destekli olduunu savunmaktadr. M. Zekeriya Sertel, Hatrladklarm (1905-1950), stanbul, 1968, s.s.268-271; Tevfik avdar, a.g.e., s.393. Zekeriya Sertel Olayn CHP tarafndan dzenlenmi bir komplo olduunu savunmaktadr: M.Zekeriya Sertel, a.g.e., s.s.271-272; etin Yetkin de bu yargya katlmaktadr: etin Yetkin, a.g.e., 1.bask, Altn Kitaplar yay., 1983; Ayrca bkz. Metin Toker, a.g.e., s.51, 79-80; Orhan Cemal Fersoy, Bir Devre Adn Veren Babakan Adnan Menderes, Mayata yay., stanbul, 1971, s.112; Tanin, 6 Ocak 1946; Tasvir, 15 Mays 1946.
401
Yasin KAYI
2. Belediye Seimleri ncesinde Siyasi Gelimeler 2.1. Belediye Seimlerinin ne Alnmas ve Tepkiler Sava sonras lkenin iinde bulunduu durum, i ve d koullar lkedeki iktidarn meru iradeye dayandnn gsterilmesi ihtiyacn dourmutu. Buna bal olarak, muhalif partilerin kurulmas balangta CHP tarafndan memnuniyetle karland. zellikle DP kurucularnn, CHP yesi iken yaptklar muhalefete gsterilen tepki, ayr bir parti kuracaklar anlaldktan sonra yumuad. Bayar, nny konutunda ziyaret ediyor, nn Bayar yemee alkoyuyordu. DPnin kurulmasndan sonraki aylarda CHP ynetimindeki radyonun ve resmi ajansn, DP kurucu heyetlerin kurulular hakknda haberler vermesi de bu dorultuda ak bir destekti22. Ancak bir de madalyonun br yz vard. br yzde ise CHPnin iindeki tek parti zihniyeti vard. Bu zihniyet brokraside btn kuvvetiyle devam ediyordu. nnnn yakn evresinde dahi bu denemeyi ilk frsatta bomak arzusunu tayanlar vard23. Baz yerlerde valiler, kaymakamlar birtakm usulsz mdahaleler, bask ve tehditlerle muhalefetin zellikle de DPnin rgtlenmesini engellemeye alyorlard24. CHPnin, ciddiye ald tek muhalefet partisi olan DPye kar yumuak tutumu fazla uzun srmedi. CHP, karsnda akaya gelmeyen bir muhalefet partisinin bulunduunu yava fark etti. Zaten bunu fark etmesinden sonra da Anadolu Ajans bltenlerinden ve radyodan DPnin tekilatlanmasyla ilgili haberler kayboldu. Ajans ve radyo Falih Rfk Atayn gittike artan hrn, sert hcumlarn veriyordu25. Bu sert ve hrn tavr yalnzca Falih Rfk Atayla snrl kalmad. Siyasi ortam gerginleince, Nihat Erim demokrasinin zerine bir al rtmekten bahsedecek26; DPnin zararl propagandalarnn lkeyi anariye srkleyeceinden ekinen nn kurmaylarna Yaptmz bir tecrbedir. Muvaffak olursak ne ala. Olmazsa vazgeer, birka sene eski usulle gideriz. Sonra yeniden tecrbe ederiz27 diyecekti. CHP iin ciddiyetini fark ettikten sonra kt gidie dur diyebilmek iin bir takm tedbirlere yneldi. Bu tedbirler in ilki normalde 1946 Eyllnde yaplmas gereken belediye seimlerini ayn yln Maysna; 1947 Martnda yaplmas gereken milletvekili genel seimlerini de 1946 Temmuzuna almak olmutur. Bu baskn seimlerle, kurulmasnn zerinden yedi ay geen ve en byk muhalefet partisi olarak alglanan Demokrat Parti, henz rgtlenme aamasndayken seime girmek zorunda braklacak, bylece drt yl daha srebilecek meru bir iktidar dnemi elde edilmeye allacakt.
22 23 24 25 26 27 Metin Toker, a.g.e., s.100. A.g.e., s.84. Celal Bayar, Nisan 1946da baz vali ve kaymakamlarn birtakm usulszlk, bask ve tehditlerle DPnin rgtlenmesinin nlenmeye alldndan ikyet ediyor, hkmetin gereken tedbirleri almakta hassas davrandn szlerine ekliyordu: Tasvir, 23 Nisan 1946. Metin Toker, a.g.e., s.89. Nihat Erim, Demokrasi gaye midir vastamdr, Ulus, 30 Mays 1946. Aktaran: Metin Toker, a.g.e., s.91.
402
Seimleri ne almak iin frsat kollayan CHP, bu frsat basn araclyla yakalad. 23 Nisan 1946da Tasvir gazetesinde Celal Bayarla Mhim bir Mlakat balyla yaynlanan syleinin bir blmnde Bayar; Seimler nmzdeki seneden evvel de yaplacak olsa, yukarda iaret ettiim artlar yerine gelmi ise, derhal itirak edebilecek vaziyetteyiz diyordu. Bayarn yukarda iaret ettiim dedii artlar; seimlerin tek dereceli olmas ve resmi makamlarn bir mdahalesi olmadan tam drstlkle yaplabilmesi iin dzenlemelerin yaplmasyd. Bayar ayrca partide kesin bir karar alnmam olmasna ramen, mahalli seimler olmas ve tekilatlarn da istekli olmas sebebiyle, rgtlerin kurulmu olduu yerlerde belediye seimlerine girmek istediklerini ve girebilecek durumda olduklarn sylyordu28. Bu szleri frsat bilen CHP ynetimi alelacele bir kurultay ars yapt29. Ayn gn, Babakan kr Saraolu meclis grubunda, kurultay gndeminin nemli maddelerinden birinin belediye seimlerinin ne alnmas olduunu aklad30. Bir sonraki gn Falih Rfk Atayn Ulustaki yazsnn bal Yeni Seimlere Doru idi. Atay kurultay gndemi hakknda bilgi verdikten sonra, belediye seimlerinin ne alnmas konusunda Burada akla gelebilecek sual, muhalefet partilerinin hazr olup olmadklardr. Demokrat Parti lideri Sayn Celal Bayarn Tasvir gazetesinin 23 Nisan tarihli saysnda kan demeci, hi kimsenin bu sual zerinde oynamasna msaade etmeyecek kadar aktr diyordu31. Bayarn sz konusu syleide ileri srd artlarn kurultay kararlaryla gerekleeceini savunan Atay, lkedeki istikrar ve meruiyetin salanmas asndan seimlerin ne alnmas gerektiine de vurgu yapyordu32. lkenin CHP tarafndan bir anda seim atmosferine sokulmaya allmas, DPde ok etkisi yaratt. Bayar hemen, Tasvirdeki mlakat yapan Ziyad Ebzziyay telefonla arayarak bir aklama yapmas konusunda uyard. Ebzziya derhal bir yaz ile gelimelere aklk getirmeye alt. Buna gre; mlakat srasnda Bayarn Deil umumi seim, hatta belediye intihaplarnn bile ne kadar erken olsa yine aydan evvel yaplmas gayri tabiidir szlerinin yaymlanmam olmas, yanl anlalmalara yol amt33. Ebzziya, her ne kadar yanl anlalmay derhal dzelttiini sylese de Falih Rfk Atay oktan seim havasna girmiti bile. Tasvirde derhal yaplan aklamann yaynland gn Falih Rfk; Seimlere Girerken balkl yazsnda CHPlileri seim srecinde ortaya kabilecek tahrik ve iftiralar karsnda soukkanl davranmalar konusunda uyaryordu34.
28 29 30 31 32 33 34
Tasvir, 23 Nisan 1946. smet nn imzasyla yaymlanan ar metni iin bkz. Ulus, 26 Nisan 1946. Ulus, 27 Nisan 1946. Falih Rfk Atay, Yeni Seimlere Doru, Ulus, 27 Nisan 1946. Ulus, 27 Nisan 1946. Ziyad Ebzziya, Yeni seimlerin arifesinde-Bir hususu derhal aklamak mecburiyetini hissediyorum, Tasvir, 28 Nisan 1946. Falih Rfk Atay, Seimlere Girerken, Ulus, 28 Nisan 1946.
403
Yasin KAYI
Muhalefetin ilk tepkisi MKP lideri Nuri Demiradan geldi. Demira, muhalefetin henz rgtlenmeden, iktidar tarafndan bir emrivakiyle kar karya brakldn sylyordu35. Cevap bir gn sonra Falih Ffk Ataydan geldi. Atay Ulusta; bir yl boyunca CHPye kar btn savalarn tek parolasnn seimin en ksa srede yenilenmesi olduunu hatta bu iddialarn henz muhalefet partileri yokken ortaya atldn sylyordu36. DPnin ilk somut tepkisi ise 29 Nisanda Trkiye Byk Millet Meclisinde Belediye Seim Kanununun mzakereleri srasnda grld. Tasarnn grlmesi srasnda DP adna sz alan Adnan Menderes muhalefetin rgtlenmesi aamasnda seimlerin ne deil geriye alnmas gerektiini ileri srd. Fikirlerini nnnn 1 Kasm 1945teki Meclis al nutkuna balayan Menderes, CHP dndaki dier partilerin ve basnn bask altnda olduunu, gereken tedbirler alnp, kanunlar deitirilmedike seimlerin yaplmasnn demokrasiyi salayamayacan sylyordu. nnnn nutkunun da bu fikirleri aka ifade etmi olduunu ve tasarnn nnnn szleriyle taban tabana zt olduunu sylyordu. Menderes krsden inmeden nce son hkmn de yle veriyordu: Bu duruma gre tasarnn tek parti idaresinin idamesi maksadyla hazrlanm olduuna hkmetmek zarureti vardr... Seimlerin acele ve ani olarak kanuni mddetten bir hayli ne alnmas iin ileri srlen sebepler varit deildir37. Ne var ki Menderesin szleri sonucu deitirmedi. Tasar 3e kar 450 oyla kabul edildi38. Belediye Kanununda yaplan deiikliklerle belediye seimleri ne alnyor, oylarn gizli atlmasyla ilgili herhangi bir dzenleme ise yaplmyordu39. Belediye seimlerinin erkene alnmasndan sonra CHP yanls gazeteler youn bir propaganda dnemine girdi. Muhalefetin yeni durum karsnda ne yapaca ise merak konusuydu. Ancak muhalefet partilerinin cevab hemen gelmedi. nce her parti kendi iinde deerlendirmeler yapt. Sonunda 8 Maysta DP, 9 Maysta da MKP beklenen aklamay basna yaptlar. DP, belediye seimlerine katlmayacan ilan ediyor, milletvekilli genel seimlerine katlmak iin de nnnn 1 Kasm 1945teki meclis al nutkundaki vaatlerin yerine getirilmesini art kouyordu40. Bu karar karsnda Ahmet Emin Yalman Vatandaki kesinde, DPnin kararn desteklerken41, Falih Rfk Atay Ulusta; Taktik basittir ve undan ibarettir: Demokrat Parti tekilat kurabildii yerlerde dahi ne belediye, ne de meclis seimlerini kazanamyacan grmtr; kendini ortaya atsayd, btn memlekette bugnk iktidara kar umumi bir honutsuzluk olduu hakkndaki iddiasn bizzat yalanlam olacakt... diyordu42. Tasvirde Cihad Baban ise DPnin hakl olup olmadna halkn karar vereceini belirterek, bunun da seimlere katlm oranlaryla belli olacan syl35 36 37 38 39 40 41 42 Tasvir, 28 Nisan 1946; Ulus, 29 Nisan 1946. Falih Rfk Atay, Hep stedikleri Bu deil miydi?, Ulus, 29 Nisan 1946. T.B.M.M. Tutanak Dergisi, 30 Nisan 1946, Dnem VII, Birleim: 45; Tasvir, 30 Nisan 1946. T.B.M.M. Tutanak Dergisi, 30 Nisan 1946, Dnem VII, Birleim: 45; Tasvir, 30 Nisan 1946. Belediye Kanununun baz maddelerinin deitirilmesi hakknda Kanun: Dstur, nc Tertip, XXVII, s.1056. Ulus, 9 Mays 1946; Cumhuriyet, 9 Mays 1946. Ahmet Emin Yalman, Demokrat Parti Karar Verdi, Vatan, 9 Mays 1946. Falih Rfk Atay, Demokrat Partinin Tamimi zerine, Ulus, 10 Mays 1946.
404
yordu43. Gerekten de o gnden sonra belediye seimlerindeki en byk ekime seimlere katlm ve oy kullanma oranlarnda dmlenecekti. DPnin seimlere girmeme karar CHPde ok etkisi yaratrken, olumlu haber Milli Kalknma Partisinden geldi. MKP yaynlad teblide, emrivakiden ikyeti olsa da, seimlere gireceini ilan ediyordu44. 2.2. nnnn Yurt Gezisi ve CHPnin Olaanst Kurultay Muhalefet cephesinde bu gelimeler olurken CHP baka ataklar peindeydi. Bir yandan CHPnin olaanst kurultay hazrlklar srdrlyor, dier yandan da baskn bir genel seime zemin hazrlanyordu. Mays banda Eskiehir, Ktahya, Afyon, Akehir, Konya, Nideyi kapsayan bir yurt gezisine kan nn; halk yaknda yaplacak olan byk seime katlmaya davet etti. nn gezisinin bir duranda yle diyordu: Memleket idaresini ve politikasn ierde ve darda kararl bir hale getirmek iin yeni byk seimlere karar verdik dnya vaziyeti kararsz ve karanlk olarak uzun bir srnceme devrine girmi grnyor. Bu devrede Trkiyenin politikas hangi istikamette ve anlayta olduunun ierde ve darda ak bir surette belli olmas lazmdr. Buna, memleketin menfaatleri bakmndan ihtiya grdk45 Byk Seim in ne anlama geldii basn ve muhalefet tarafndan ok abuk anlalmt. nn milletvekili genel seimlerinden sz ediyordu46. Geri bu ok byk bir srpriz saylmazd. nk gazeteler genel seimlerin Temmuz veya Austosta yaplmasnn muhtemel olduunu yazyordu47. Ancak bu ilk defa devletin ve CHPnin en yetkili azndan telaffuz ediliyor ve muhalefette ikinci bir ok yaratyordu. nn olaanst kurultaya katlmak zere Ankaraya dnerken, DP belediye seimlerine katlmayacan aklamt. Bu yzden gzler 10-11 Mays tarihlerinde yaplacak olan CHPnin olaanst kurultayna evrildi. Dikkatler nnnn zerindeydi. Kurultay adeta devlet-parti btnlemesini simgeler biimde TBMM genel kurul salonunda yapld ve oturumlar radyodan yaynland48. Kurultayn ilk gnne nnnn uzun konumas damgasn vurdu. nn konumasnda belediye ve milletvekilleri seimlerinin ne alnmasnn sebeplerini, DPnin seimlere girmeme karar ve d ilikiler hakkndaki fikirlerini aklyor, DPye aba altndan sopa gsteriyordu: phe etmek istemem ki, imdiye kadar kurulmu olan partiler, seime parti olarak gireceklerdir... Milletin iradesinin ak bir surette belli olmas iin, bu
43 44 45 46 Cihad Baban, Demokrat Partinin Durumu, Tasvir, 10 Mays 1946. Ulus, 10 Mays 1946; Cumhuriyet, 9 Mays 1946. Tasvir, 6 Mays 1946. Gezinin seyri ve nnnn szlerinin yanklar hakknda bkz.: Ulus, s.s.4-5,7,9 Mays 1946; Tasvir, 4,6-7 Mays 1946; Metin Toker, a.g.e., s.101; Nadir Nadi, Seimlere dair birka sz, Cumhuriyet, 4 Mays 1946; Ahmet Emin Yalman, Trk Vatanda vazife bana, Vatan, 5 Mays 1946; Ziyad Ebzziya,Cumhurbakannn Seim Gezisi, Tasvir, 7 Mays 1946. rnek olarak bkz. Tasvir, 1 Mays 1946. Ulus, 10 Mays 1946.
47 48
405
Yasin KAYI
kadar dikkat gsterdiimiz halde, partilerin veya bamsz olanlarn, bir bahane bularak seime girmekten kanmalarn farzetmek istemem. Son zamanlarda, baz memleketlerde, seime itirak etmemek taktii grlmtr49. Bunun manas, yabanc devletlere kar memleketin i idaresini itham etmektir. Kendi i idaremizi yabanc devletlere kar ktlemek teebbsn, Trkiye denilen memlekette vatandalarn ho grmeyeceklerine eminim50 nnnn konumasndan sonra kurultay birtakm liberal deiiklikler yaparak, DPnin liberal parti programn etkisiz brakma abasna girdi. Parti programnda yaplan deiikliklerle tek dereceli seim ve snf esasna dayal cemiyet kurmaya izin verilmesi benimseniyor; parti tzndeki deiiklikle de Deimez Genel Bakan ifadesinin yerine Genel Bakan ifadesi getiriliyordu. Kurultay; smet nnnn oy birliiyle genel bakanla yeniden seilmesi ile de almalarn tamamlyordu51. 3. Belediye Seimleri Dneminde Basn 3.1. Basnn Durumu ve Tavr Belediye seimleri dneminde Basn Kanununun 50.maddesi52 ile basnn kalbi stanbul da dhil olmak zere 6 ili kapsayan skynetim uygulamas hala yrrlkteydi53. Her ikisi de basnn zerinde Demoklesin Klc gibi sallanan bu kanunlar pratikte ise uygulanmyordu. lkede basn zgrl asndan ikircikli bir durum sz konusuydu. Kanunlar gz nnde bulunduranlar lkede basn zgrl yoktur derken, uygulamaya bakanlar Snrsz bir basn zgrl vardr fikrini savunabiliyorlard54. Bir yandan gazeteler mevzuatla uygulama arasnda bu ikircikli durumu yaarken, dier yandan gazetecilerle DP arasnda scak ilikiler geliiyor, CHP yneticileri brokrat tavrlaryla itici bir hal alyorlard55. Belediye seimleri dneminde gnlk konularn dnda, ilenen konularn arln II. Dnya Sava sonrasnda ortaya kan d siyasi gelimeler ve doal olarak da seimler oluturmutur. Tm gazeteler seime youn ilgi gstermi, yln ilk gnlerindeki, Rusyann talepleri ve bunlara gsterilen tepkileri ieren haber ve yorumlarn yerini, seim atmosferine girildike i siyasi haberler ve seimler almtr.
49 50 51 52 53 54 55
rnein Yunanistanda yaplan seimlerde, komnistler seimleri boykot etmi, kan olaylarda lm ve yaralanmalar meydana gelmiti: Cumhuriyet, 1 Nisan 1946. Ulus, 11 Mays 1946. Ulus, 12 Mays 1946; Cemil Koak bu kurultayda Trkiyede Milli ef dneminin biimsel olarak sona erdiini , buna ramen Milli efliin ancak bir sre iinde, belirli bir dnemde yava yava ortadan kalktn belirtmektedir: Cemil Koak, a.g.e., s.380. Hkmete gazete kapatma yetkisi veren 50. maddeyi de ieren 8 Austos 1931 tarihli Matbuat Kanunu iin bkz. Dstur, nc Tertip, XII, kinci Basl, Matbuat Kanunu, s.376. Sz konusu alt il stanbul, Edirne, Krklareli, Tekirda, anakkale ve Kocaeliydi. Bkz. Dstur, nc Tertip, XXVII, Alt lde ilan edilmi olan Skynetimin alt ay daha uzatlmas hakknda Kamutay Karar, s.1086. Ziyad Ebzziya,Yine O Dert, Tasvir, 23 Mays 1946. Metin Toker, a.g.e., s.s.86-88.
406
Bu dnemde zellikle CHP szcs gazetelerde youn bir propaganda bombardmanna girilmitir. Sz konusu gazetelerin ke yazarlar, DPye kar ar yazlar yazyorlard. Sayfalarda DPnin iddia ve davranlarna verilen cevaplar ile kar propagandalara bol bol yer ayrlyordu. Bu cephenin en ateli yazar Falih Rfk Atayd. Atay, Ulusta zellikle DP ve muhalif basna ykleniyordu. Bir yazsnda aka DPyi Moskovayla ayn dorultuda almakla sulayan Atay56, Sovyetlerin ve komnizmin en byk dman kabul edildii bir ortamda muhalifleri dmanlarla ibirlii yapmakla suluyordu. Aslnda bu tutum sadece Ataya has deildi. Sovyetlerin Trkiyeden toprak talep ettii ve antikomnizmin tavan yapt gnlerde bu tavr CHPnin militan kanad tarafndan benimsenmi, propaganda malzemesi olarak sk sk gndeme getirilir olmutu57. Metin Tokerin, bu konuda verdii bilgiye gre: Bu, Moskovaclk sulamas demokrasi tarihimizde ilk defa, CHP militanlar tarafndan DPye kar icat edildi. Bunlarn nazarnda DP Moskovann emrindeydi. Hatta yeni partinin Ruslardan para aldn iddia edecek kadar ileri gittiler... Aslna baklrsa Moskova radyosunun yaynlar byle bir pheye yer verecek ekilde dzenleniyordu58. Belediye seimleri dneminde DP yanls gazeteler ise daha temkinli hareket ediyorlard. Ne de olsa uzun sren bir tek parti alkanl vard ve onun karsnda muhalif olarak ortaya atlmak da admlar daha dikkatli atmay gerektiriyordu. Yine de bu partiler Demokrat Parti ile ilgili olumlu haberleri daha n plana kararak tavrlarn belli ediyorlard. Seimler yaklatka Demokrat Parti, nnnn ayn anda hem Cumhurbakan hem de CHP Genel Bakan olmasn eletirmeye balamt. Buna paralel olarak ayn konu gazetelerin stunlarn da igal etmeye balad. Nihat Erim mays ortasnda yazd iki yazda bu durumun devlet ahengi asndan zorunlu olduunu ve cumhurbakannn partiler karsndaki tarafszlna glge drmeyeceini savunuyordu59. CHP szcleri genellikle demokratlarn sz ve davranlar hakknda yazarken, muhalif basnda seimlerin drst ve demokratik bir ekilde yaplabilmesi iin farkl konularn ilendii yazlar dikkat ekiyordu. rnein Tasvir gazetesinde Sadri Maksudi [Arsal] gizli oy ilkesine vurgu yaparken60, Ziyad Ebzziya muhtar seimlerinin de yenilenmesini ve bylece yaplacak seimlerde hi olmazsa muhtarlarn tarafszlnn salanmas gerektiini ileri sryordu61. CHP szcs gazeteler partiyi desteklediklerini aka ifade eden yazlar yazarken muhalif basn bunu aka sylemiyor, tarafsz olduklarn srekli vurguluyorlard62. Yine bu dnemle ilgili olarak gazeteler aras transferlerin de
56 57 58 59 60 61 62 Falih Rfk Atay, Basiret Sahipleri drt gzle ibret alsnlar, Ulus, 15 Mays 1946. Bu tarz propaganda sebebiyle DP, Yozgat Valisine dava amt: Tasvir, 21 Mays 1946. Metin Toker, a.g.e., s.108; Moskova radyosunun yaynlar hakknda bkz. Ziyad Ebzziya, Moskovann Hezeyanlar, Tasvir, 16 Mays 1946. Nihat Erim, Devlet Bakan ve Parti Bakan, Ulus, 14 Mays 1946; Nihat Erim, Gene o mesele, Ulus, 16 Mays 1946. Sadri Maksudi, Demokratik seim usulnn be mhim esas, Tasvir, 5 Mays 1946. Ziyad Ebzziya, Muhtar Seimlerini yenilemek zaruridir, Tasvir, 20 Mays 1946. rnek olarak bkz.: Tasvir, 30 Nisan 1946.
407
Yasin KAYI
yaand dikkat ekmektedir. rnein, CHP yanls Peyami Safa muhalif bir gazete olan Tasvirden Vakite, DP yanls Mmtaz Faik Fenik de Ulustan Vatana transfer olmutur. Bu dnemde gazetelerin, seim faaliyetlerini takip etmek iin Anadolunun eitli yerlerine muhabirler gndermeleri basnn bu seime ne kadar ilgi gsterdiinin bir baka gstergesidir. 3.2. Falih Rfk Ataya Tepkiler Bu dnemin en sert yazlarn hi kukusuz Falih Rfk Atay yazyordu. Falih Rfk yazlarnda muhalefete zellikle de Demokrat Partiye kar ar ithamlarda bulunuyordu. Hatta bu tavr milletvekili seimleri ncesinde son haddine varacak ve Demokrat Parti, parti olmaktan kmtr. Bu bir bozguncular hareketidir diyecekti63. Falih Rfk, yazlarnda sadece DPye deil muhalif basna da atyordu. Hatta bir yazsnda muhalif basn hedef gstermekten de ekinmedi, Atay sz konusu yazsnda yle diyordu: Hala skynetim altnda bulunan stanbul ehrindeki gazetelerden hangisi, geen yldan beri en ar yaynlarndan dolay kovuturmaya uramtr? Saldrmadk ne Meclis, ne Hkmet, ne Parti, hibir ey brakmayan, geen seneden beri otorite adna ne varsa ykmak isteyen bu gazetelerin, skynetim rejimine bal ve her trl kkrtmalar iin tetikte olmamz lazm gelen bir ehirde kmakta olduuna inanmak imkn var mdr?64. Atayn bu yazs gazetecilerin sabrn taran son damla oldu. stanbul ve Ankarada pek ok gazeteci bu yazya tepki gstererek Falih Rfknn Basn Birliinden karlmas ve hakknda mahkemeye mracaat edilmesi iin merkez haysiyet divanna sunulmak zere imza topladlar65. Metin Toker o gnlerin Falih Rfk Atayn Ankaradan hi ayrlmam, hep ef dizinde kalm, milleti ve memleketi asla tanmayan CHP szcs olarak betimlemekte ve Atayn CHPye kar sempati yerine bir soukluk oluturduunu belirtmektedir66. 4. Propaganda Faaliyetleri Demokrat Partinin seimlere girmeyeceini aklamasndan sonra seimin sonucu da belli olmutu. MKPnin CHPye kar ans yoktu. Bu karardan sonra propagandalarn ana konusu seime katlm olacakt. nk Demokrat Parti seimi protesto ediyor ve sanda gitmiyordu. Vatandalarn da sandk bana gitmemesi DPye destek vermek olarak grlecekti. Basnn da faal olarak katld propaganda almalarnn belkemiini de bu konu oluturuyordu. Propagandalar, seim gn propaganda konusunda herhangi bir kstlama olmad iin son ana kadar devam etmitir.
63 64 65 66 Falih Rfk Atay, Seime nasl gidiyoruz , Ulus, 4 Temmuz 1946. Falih Rfk Atay, Basiret Sahipleri Drt Gzle bret Alsnlar, Ulus, 15 Mays 1946. Tasvir, 22 Mays 1946; Vatan, 24 Mays 1946; Vatan gazetesi Yksek Haysiyet Divanna yaplan bavuruda imzas bulunan gazetecileri tek tek yazmt: Vatan, 23 Mays 1946. Metin Toker, a.g.e., s.117,122; Orhan Cemal Fersoy ise en sert yazlar Falih Rfk tarafndan yazlan Ulus gazetesinin seim dneminde ellerden atlmaya balandn belirtmektedir: Orhan Cemal Fersoy, a.g.e., s.153.
408
4.1. Cumhuriyet Halk Partisinin Etkinlikleri CHP, belediye seimlerini, d dnyaya demokratik olgunluun ispatlanaca bir snavm gibi gstererek halk oy vermeye aryordu. smet nn 19 Mays Bayram sebebiyle radyoda yapt konumada Btn dnya milletlerinin birbirini gzledii bu zamanda, Trklerin oy sandklar banda, milli vazifelerini ne kadar hevesle yaptklarnn meydana kmas, varlmz iin byk meseledir diyordu67. Yine stanbulda belediye, halkn seimlere katlmn salamak iin mahalle muhtarlar araclyla her semene davetiye gndermeyi kararlatrm memurlara da seimlere katlmalar konusunda genelge yaynlanmt68. CHPnin Caalolundaki merkez binasnda stanbul Blge Mfettii Alaettin Tiritolunun bakanlnda toplanan partili gazeteciler yaplacak olan propaganda yaynlar hakknda grmelerde bulunmular, stanbulda sinemalarda filmler gsterilmesine, halkevlerinde ve meydanlarda kurulacak hoparlrler araclyla propaganda yaplmasna karar vermilerdi69. Ulus 14 Maystan itibaren yaynlad ikier tane kk ilanla halk kitle halinde seimlere katlmaya davet ediyor, CHPnin duvarlara da yaptrm olduu seim afilerinden bazlarn yaynlyordu70.CHPnin belediye seimlerinde kulland afiler tek tip deildi ve ehirlerin eitli yerlerinde duvarlara yaptrlyordu71. CHP, Demokrat Partinin seimlere girmemesine ramen, yaplacak olan milletvekili seimlerine hazrlk olmak zere kendisine rakip olarak grd DPye yklenmi ve belediye seimleri dneminde de propagandalarn ona gre dzenlemitir. Ulus, milletvekili seimleri dneminde de ok kullanaca, DPnin kamuoyundaki ilgisinin azald ve parti tekilatlarndan istifalar yaandna dair haberleri yaynlamaya balamt72. Bu arada, DPnin komnist olduu sylemi CHPlilerle DPlileri sk sk kar karya getiriyordu73. CHPli gazeteler doal olarak CHPnin seim faaliyetlerine stunlarnda arlkl olarak yer vermi, dier partilerin faaliyetlerini ise ya hi vermemi ya da ok yzeysel bir ekilde aktarmlardr. smet nn seimler ncesinde Sivas, Erzincan, Kars, Erzurum, Trabzon ve Rizeyi kapsayan yeni bir yurt gezisine kmt. Seim gnn de Karsta geiriyordu. Ancak nn bu gezide belediye seimlerinden ok milletvekili genel seimlerine ynelik mesajlar vermitir74.
67 68 69 70 71 72 73 74
Ulus, 20 Mays 1946. Tasvir, 15, 24 Mays 1946. Tasvir, 15 Mays 1946. Ulus, 14-18, 20-26 Mays 1946. Ulus, 19 Mays 1946. Benzer bir haber iin bkz.: Ulus, 20 Mays 1946. Tasvir, 21 Mays 1946. Ulus, 25-26, 30 Mays 1946; 1,3 Haziran 1946; Akam, 2-3 Haziran 1946.
409
Yasin KAYI
4.2. Muhalefetin Etkinlikleri DPnin belediye seimlerine katlmama kararndan sonra seimlerin en nemli grnen muhalif partisi Milli Kalknma Partisiydi. Aslnda kimse bu partiyi CHPye rakip olarak grmyordu75. Buna ramen MKP belediye seimleri dneminde renkli bir propaganda faaliyeti yrtmtr. Belediye seimlerine karar verilmesinden sonra MKP propaganda faaliyetlerine hz vermi, seim gezisine uakla kmak isteyen parti bakan Nuri Demiran isteinin hkmete reddedilmesi zerine Demira baka aralarla zmir ve Bergamaya seim gezisi yapmtr. Demira gezisinde; Devletilik ilkesine ykleniyor, Basn Kanununu eletiriyor ve MKPnin halkn, genlerin, kylnn partisi olduunu sylyordu76. Anadoluda 60 civarnda ubesi bulunan77 MKPnin propagandalarnn arln stanbul oluturuyordu. Parti seim faaliyeti iin yarm milyona yakn eitli cins afi hazrlatm, ayrca eitli beyannameler bastrm ve bunlar eitli yerlere yaptrmt78. Partinin stanbuldaki en nemli ve ilgin seim vaadi ise seimleri kazand takdirde Sarayburnu ile skdar arasna bir kpr yaptrmak olmu ve hazrlad afilerde de bu kprnn resimlerine yer vermitir79. Ayrca yurdun eitli yerlerinde uakla beyannameler datmak iin ulatrma bakanlndan izin isteyen partinin bu izni ald anlalyor80. 18 Maysta Nuri Demiran uaklar tarafndan stanbulun sekiz nemli meydanna (Eminn, Sultanahmet, Beyazt, Taksim, Beikta, skdar, Kadky) atlan propaganda katlaryla halk MKP adaylarna oy vermeye arlm bu faaliyet seim gn de dhil olmak zere devam etmitir81. Seim srecinde, muhalif basn da CHPye kar dorudan bir tavr almadan halk seimlere katlmaya aryor fakat CHPli gazetelerden farkl bir mesaj veriyordu. Tasvir ilanlarnda, stanbulun eitli yerlerinde CHP yelerinin oluturduu belediyenin yetersizliini, pis yerleri, aktan akan lam sularn gsteren fotoraflar yaynlyor ve fotoraflarn stndeki yazda da yle diyordu: Vatanda! stanbulun iyi bir belediyeye kavumasn istiyorsan seimlere itirak et! Bu resimlere ibret ve dehetle bak82. Vatan ve Cumhuriyet, sadece seim ncesi gelimeler hakknda haberler veriyorlar, ancak ilan vs. ile halk seimlere katlmaya tevik eden ilanlar yaynlamyorlard. Muhalif basnda genellikle muhalefeti vmek yerine CHP ile ilgili olumsuz haberler ise ne karlyordu. rnein; Eskiehir ve Adanada CHPnin aday listelerinin zayf grld ve bu sebeple partiden istifa edenler olduu haber veriliyordu83.
75 76 77 78 79 80 81 82 83 Ziyad Ebzziya, En iyiyi seelim, Tasvir, 25 Mays 1946. Ercan Haytolu, a.g.e., s.s.153-156. A.g.e., s.155. Tasvir, 18 Mays 1946. Tasvir, 18 Mays 1946; Ulus, 20 Mays 1946. Tasvir, 15 Mays 1946. Tasvir, 19 Mays 1946. Tasvir, 25 Mays 1946; Baka bir rnekler iin bkz.: Tasvir, 26 Mays 1946; Tasvir, 24 Mays 1946; Tasvir, 19 Mays 1946. Tasvir, 25 Mays 1946.
410
CHPnin lkede demokrasinin yerlemesi amacyla semenleri serbeste oy vermeye davet etmesi sebebiyle nem oluturan bu seimlere, semenler tarafndan yeterince ilgi gsterilmedii belirtiliyordu. Bunun sebepleri olarak da CHPnin en byk rakibi DPnin seimlere girmemesi ve halkn senelerden beri zevk vermeyen, sonucu belli, adeta tayin denilebilecek bir seime alm olmas gsteriliyordu84. Ayrca baz yerlerde kaymakam ve nahiye mdrlerinin eitli partilere mensup muhtarlar azlederek ellerinden mhrlerini aldklar gibi basklar da gndeme getiriliyordu85. Demokrat Parti de seimlere girmemesine ramen gelimeleri dikkatle izliyordu. Parti, seim ncesinde yaynlad bir beyannamede; belediye seimlerine oy kazandrmak ve katlm oranlarn ykseltmek amacyla yaplan bask ve mdahalelerin herkesin gz nnde cereyan ettiini sylemi ve kurucu heyetlerine de bir genelge yaynlayarak partinin sandk balarnda ve tasnif esnasnda temsilci bulunduracan bildirmitir86. DP stanbul l Bakan Kenan ner imzal, stanbul halkna hitaben yazlm bir ilanla da DPnin seimlere katlmama kararnda bir deiiklik olmad; lkede demokrat adn tayan iki parti daha bulunduu -Liberal Demokrat ve Sosyal Demokrat Partiler- iin bir karkla meydan vermemek zere ilgililer uyarlmtr87. 5. Belediye Seimlerinin Yaplmas Ve Sonras 5.1. Belediye Seimlerinin Yaplmas (26 Mays 1946) Mays ay Trkiyede olduu gibi birok Avrupa lkesinde de seim ayyd. Bu ay ierisinde Fransa, talya, Hollanda ve ekoslavakyada da seimler yaplmaktayd. Ayrca Avrupadaki seimlerin bir ksmnda komnistlerin seimleri protesto ettikleri grlmt88. 26 Mays Belediye Seimleri, erkene alnmas dnlen milletvekili seimlerinin provasyd ve favorisi de CHPydi. DP seimlere girmiyor MKP ise ciddiye alnmyordu. Sonucu batan bilinmesine ramen yine de bu seim ok partili hayata geiin ilk seimiydi ve asl merak edilen ise kimin kazanaca deil, seimlere katlm oranlarnn ne olacayd. Seim gn oy verme ilemi Trkiyenin her yerinde sabah 8.00den akam 19.00a kadar srecek ve ayn gn bitirilecekti89. Ankarada seim sandklarnn bulunduu yerler zel olarak sslenmiti90. Oylarn atlmasna geilmeden nce sandklarn bo olduu seim komisyonlar tarafndan halka gsterilmi ve yine halkn nnde mhrlenerek oy atlmaya hazr olduu bildirilmiti91. Oy vermeye gelen vatandalar, nce semen defterlerinde ismini bulduruyor ve kimliklerini ispatladktan sonra isminin kenarn imzalayarak mhrl oy zarfn alyorlard. Her sandk banda, btn parti isimlerini gsteren listeler olduu gibi, bamsz adaylarn da isimleri vard. steyenler partilerin hazrlad
84 85 86 87 88 89 90 91 Ziyad Ebzziya, En iyiyi seelim, Tasvir, 25 Mays 1945. Tasvir, 22 Mays 1946. Akam, 19 Haziran 1946; Tasvir, 24 Mays 1946 Tasvir, 24 Mays 1946. Cumhuriyet, 4 Mays 1946. Tasvir, 26 Mays 1946. Ulus, 26 Mays 1946. Akam, 26 Mays 1946.
411
Yasin KAYI
listeleri gzden geirerek, bunlarn arasndan, belediye meclisi yeliine uygun grmediklerinin adn kalemle izerek istedii kiilerin adn yazyor veya bo brakyordu. Ya da partilerin hazrlam olduu bu listelerin dnda kendileri de yeni bir liste dzenleyebiliyorlard. Daha sonra da oy pusulasn bu zarfn iine koyarak sanda atyorlard92. Ancak oylarn gizli kullanlmasyla ilgili herhangi bir dzenleme yoktu. Propaganda faaliyeti seim gnnde de devam ediyordu. Akam gazetesi manetinde Reyini CHP adaylarna ver diyor yaymlanan bir ilanla da CHPnin gemi hizmetleri aklanyordu93. Ayn saatlerde, MKPnin seim bildirileri uaklarla atlmaya devam ediyordu. Ancak Nuri Demiraa ait bu uaklardan Nu. D. 9 ua saat 11 sularnda Arnavutky zerinde motorunun bozulmas sonucu, Zincirlikuyu srtlarna zorunlu ini yapm, makinist yaralanm, uak hasara uram pilot da yara almadan kurtulmutu94. Seim gn Tasvir Vatanda! Seimlere itirak et diyor ve belediye hizmetlerinin aksakln gsteren fotoraflar yaynlamaya devam ediyordu95. Vatan ise manetinde sadece Belediye seimi bugn yaplyor demekle yetiniyordu96. Cumhuriyet Belediye Seimleri Bugn Yaplyor manetiyle kyor, Bugnk seim daha ileri bir demokrasiye doru ilk fiili admmz olacaktr -Halkn bu gnk seime itiraki arttr. Halk seime itirak etmezse seim olmaz, seim olmaynca da demokrasi olamaz diyordu97. Baz kentlerde ise DP mensuplar kap kap dolaarak halkn seime katlmamas iin gayret sarfediyorlard98. Oy verme ileminin balamasnn zerinden ksa bir sre gemiti ki saat 11de Milli Kalknma Partisi bir toplant yaparak stanbulun her yerinde mdahalelere ve glklere maruz brakld gerekesiyle seimi terk etmeye karar verildiini ilan ederek parti adaylarn otomobillerle sandk balarndan toplatt99. Partinin genel bakan Nuri Demira bir bildiriyle stanbuldaki basklar kamuoyuna duyurdu ve partinin seim sonularn tanmayacan ilan etti100. Akhisarda seimlere girmekten son anda vazgeen MKP, seim srasnda Giresun, Lleburgaz ve Karabk gibi Anadolu kentlerinde de ekilmiti101. Seim sonrasnda MKPnin 500 zabt tuttuu ve vilayete bavuraca bildiriliyordu102.
92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102
Akam, 26 Mays 1946. Akam, 26 Mays 1946. Tasvir, 27 Mays 1946. Tasvir, 26 Mays 1946. Vatan, 26 Mays 1946. Cumhuriyet, 26 Mays 1946. Ulus, 27 Mays 1946. Ulus, 27 Mays 1946; Tasvir, 27 Mays 1946. Tasvir, 27 Mays 1946. Ulus, 27 Mays 1946; Ercan Haytolu, a.g.e., s.s.173-174. Tasvir, 27 Mays 1946; MKPnin iddialarna ramen stanbul Vali ve Belediye Bakan iddialar konusunda bir herhangi bir bavuru yaplmadn bildiriyor ve MKPyi bu konudaki iddialar kendisine iletmeye davet ediyordu: Tasvir, 27 Mays 1946.
412
5.2. Belediye Seimleri Sonrasnda Basnn Yorumlar ve Tepkiler Seimler sonrasnda en ok zerinde durulan konular seimlerin uygulanmas ve katlm oranlaryd. Bir gn sonra Vatan manetten, vatandalarn ounun tek parti gidiine taraftar olmadn sylyor alt balkta da seimlere katlm oranlarnn dk olmas sebebiyle, adeta DPnin zaferini ilan ediyordu103. Vatann manetini insafszlkla sulayan Akam, yaz mevsimi ve pazar tatili olmasna ramen halkn hi de azmsanmayacak oranda seime katldn, Vatann sz ettii basklarn ise hibir somut olaya dayandrlamadn sylyordu104. Tasvir ise daha nesnel bir yaklam iindeydi. Tasvir, stanbuldaki seimlerde katlmn dk olduunu belirtiyor; bask iddialarnn genelletirilemeyeceini, mnferit olarak kaldn ve seim sonularn etkileyemeyeceini sylyordu. stanbuldaki seimlerde en takdire deer nokta olarak da sandk bandaki memurlarn baz yerlerde tarafgirane tutumlarna karlk, polislerin konumaktan bile kanarak sandk balarnda ve propaganda mahallerindeki tarafszlklarn muhafaza etmeleri gsteriliyordu. Ayrca CHPnin seimlere iyi hazrland, muhalif partilerin seime itirak edecek tekilata sahip bulunmadklar, ocuka bir heveskrlk yaparak seime girdiklerinin grld belirtiliyordu105. Ulus, seim haberlerini verirken katlm oranlarn zellikle vurguluyor, alnan ilk haberlere gre seime katlmn memnunluk verici olduu, halkn seimlere byk ilgi gsterdii syleniyor; katlmn az olduu yerlerde, rnein Adanada, bunun sebebi olarak, mevsimin yaz olmas bundan dolay halkn byk ksmnn ba ve bahelerde, kylerinde olmas vb. sebepler gsteriliyordu106. Tasvirde Ziyad Ebzziya seimlere katlm orannn fena olmadn belirttikten sonra seimin aksaklklarn yle dile getiriyordu: ...hkmet lzumsuz yere seimleri ne almasayd, halka serbest seimin ne olduunu anlatmak iin kfi zaman bulunsayd, Halk Partisi tek bana denecek ekilde kalmasayd elde edilecek itirak nispeti ok daha parlak olurdu... Usulszlkler stanbulda pek az olmakla beraber Anadolunun baz blgelerinde hi de azmsanacak derecede kalmamtr... Baz yerlerde vali, kaymakam, jandarma, belediye reisleri, halk tazyik etmiler istedikleri listeleri sandklara attrmlar, unun bunun yerine rey kullandrtmlardr. Bu hareketin tek sebebi 25 sene devam eden tayin tarzndaki seimin verdii alkanlktr. 25 senenin kkletirdii adet haline getirdii bir usuln tesirinden bir anda kurtulabilmenin imknszln takdir ediyoruz. Buna ramen yukardaki davranlar gsterenlerin cezalandrlmas gerektiini belirten Ebzziya, ayn yazsnda, milletvekili seimlerinde de en ok eletirilecek noktalardan biri olan ak oy verme konusuna yle temas ediyordu:
103 104 105 106 Vatan, 27 Mays 1946. Akam, 28 Mays 1946. Tasvir, 27 Mays 1946. Ulus, 27-28 Mays 1946; Ulusun ilk bildirdii katlm oranlar yleydi: stanbul %54, zmir (tasnif devam ediyor) %30, Manisa Merkez %80, Sivas %83, Adana (kesin deil) %53,Mersin (kesin deil) %43, Tarsus %70, Zonguldak (kesin deil) %80, Ankara %62: Ulus, 29 Mays 1946; Tasvirin bildirdii ilk katlm oranlar ise stanbulda % 49.6, zmirde %22, Adanada % 45, Balkesirde % 25, Aydnda %50 idi: Tasvir, 27 Mays 1946.
413
Yasin KAYI
Pazar gnk byk denemede seicinin reyini vermeden evvel vicdan ile babaa kalmas lzumunu belirtmitir... Seicinin de, parti mmessillerinin de en fazla ikyet ettikleri husus, sandk bana gelen vatandaa u veya bu parti lehine yaplan propagandalardr... Milletvekili seiminde bu halin tekerrr etmemesi iin, sandk banda hibir parti listesinin bulunmamas, vatandan seecei namzedi rahat rahat yazabilecei hi deilse bir kulbecik hazrlanmaldr107. Seim sonrasnda muhalif gazeteler seimlerdeki olumsuzluklara ve MKP ile ilgili haberlere geni yer ayrrken, CHPli gazeteler seimi bir zafer havasnda yanstyor ve MKP ile ilgili haberler ok yzeysel veriliyordu. rnein Ulus, MKPnin seimlerden ekilerek, seimleri protesto etmesini ayr bir balk altnda deil stanbul seim haberleri arasnda birka satrla geitirirken, Tasvir bu haberi manetten aktaryordu108. Vatan Vatandalar, seimin drstlkle cereyan etmemesinden mzdarip diyordu109. Tasvir; Urfa, Osmaniye, Erzin, Merzifon, anakkalede MKP adaylarnn, Afyonda ise aday olamamalarna ramen DP mensuplarnn seimi kazandn haber veriyordu110. Akam ise Demokrat Partinin verdii bu bilginin Afyon Valisi tarafndan dorulanmadn ve tasnifin henz bitmediini sylyordu111. Ulus ise Salihlide MKPnin 5 liraya oy topladn iddia ederek buna ramen CHPnin kazandn aklyordu112. Grld zere dnemin siyasi havas gazetelerin yayn politikalar zerine youn bir ekilde yansm, ayn olaylar zerinde ok farkl haberler verilmi, yorumlar yaplmtr. Seimler sonrasnda muhalefetin iddia ve ikyetlerini drt balk altnda toplamak mmknd: -Seimlere katlm oran gayet dktr. -Halk eitli basklarla CHPye oy vermeye zorlanmtr. -Seim komisyonlar iktidar partisi lehine grevlerini suiistimal etmilerdir. -Oylar gizli verilmemitir113. Seim sonrasnda, MKP seimleri protesto etmek ve feshini salamak iin bir miting dzenlemek iin vilayete bavuru yapm, levha ve bayraklar hazrlanm, vilayete yaplan bavuru skynetim komutanlna bildirilmi, ancak ileri Bakanlna yaplan bavurularn karlksz kalmasyla bu giriim sonusuz kalmtr114. Tm bu tartmalar aslnda seime girmemi olan DPnin iine yaryordu. Zira DP stanbul l Bakan Kenan ner seimler hakkndaki u deerlendirmeyi yapyordu:
107 108 109 110 111 112 113 114 Ziyad Ebzziya, Seimin aksaklklar, Tasvir, 28 Mays 1946. Karlatrnz: Ulus, 27 Mays 1946; Tasvir, 27 Mays 1946. Vatan, 28 Mays 1946. Tasvir, 28 Mays 1946; M.K.P. seimlerin sonucunda Osmaniye, Ezine, Hataya bal rdn nahiyesinde ve anakkalede Belediye seimlerini ve Urfa Belediye Bakanln kazanmt: Ercan Haytolu, a.g.e., s.169. Akam, 29 Mays 1946. Ulus, 27 Mays 1946. Nihat Erim, Muhalefet mugatala mdr?, Ulus, 1 Haziran 1946. Ercan Haytolu, a.g.e., s.176; Tasvir, 29-31 Mays 1946; Ulus, 30 Mays 1946.
414
Partimizin belediye intihabna itirak etmemesi iin ileri srd sebepler arasnda vukuunu muhakkak grdmz mdahaleler bugnk intihap ile birer hakikat halinde istihale eylemi bulunmaktadr. Mahit olarak sandk bana gnderdiimiz temsilcilerden henz raporlar gelmemi olmakla beraber telefon muhabereleri ve telgraflardan alabildiimiz haberlere gre yaplan intihabn millet iradesi ile bir mnasebeti olmadn gstermektedir115. Yaplan eletiri ve itirazlara karlk 30 Mays tarihli Ulus gazetesinde, Nihat Erimin, kendisine alc Erim lakabnn taklmasna neden olacak, mehur yazs yaynland. Erim yazsnda, tavrn sertletirmi ve aba altndan sopay da gstermiti: sosyal bnyede derin rahatszlklar mahede edildiinde bunu gidermenin yolu, bir mddet iin hrriyet ilahnn zerine bir al rtmek ve yukardan aa bir otorite tesis eylemektir... Demokrasi -veya baka herhangi bir idare tarz- Trk milletinin iyiliini ve refahn salayabildii nisbette, ve yalnz o nisbette, deer verdiimiz bir vastadr. Demokrasi, demagoglarn baziesi olduu zaman ondan daha kt bir sistem tasavvur edilemez116. Serbest Frka olayyla srekli kyaslamalarn yapld bir dnemde demokrasinin zerine al rtmek hi de yabana atlacak szler deildi. Belediye seimleri hakkndaki iddialar sonunda TBMM gndeminde tand. TBMMnin 31 Mays 1946 gn yaplan oturumunda Hikmet Bayurun soru nergesi gndeme alnmt. Bayur soru nergesinde Ankarada seimlerin; halkn oy vermeye zorlanmas sebebiyle serbest, oylarn zarfa konulurken yalnz kalnacak bir blme olmamas sebebiyle de gizli yaplmadn belirtmi ve ileri Bakanndan szl cevap istemiti117. ileri Bakan Hilmi Uran, cevabi konumasna seimler hakknda bilgi vererek balad. Uran o ana kadar kendilerine ulaan katlm oranlarn118 vererek 61 ilden 44nde halkn seime katlm orannn %50nin zerinde olduunu, il merkezlerinin katlm oran ortalamasnn ise %64 olduunu belirtiyor ve bunun, uygulanan sisteme alk semenlerin bulunduu ngiltere, Fransa, Almanya gibi lkelerde bile seimlere katlmn %60-75i gemedii gz nnde bulundurulduunda iyi bir katlm olduunu sylyordu. Seim srasnda vatandalarn oy vermek iin sandk sandk dolatn, byk bir vatanda ktlesinin defterlerde adn bulamad iin oy kullanamadn, bu sorunlar olmasa katlmn daha yksek olacan syleyip bu hatalardan dolay vatandalardan zr diliyordu. Urana gre, hkmet seimlerin her safhasnda kanunlar hkim klarak
Tasvir, 27 Mays 1946; Celal Bayar da kendisiyle yaplan bir rportajda, belediye seimleri sonrasnda DPye olan ilginin arttn sylyordu: Cumhuriyet, 13 Haziran 1946. 116 Nihat Erim, Demokrasi gaye midir vastamdr, Ulus, 30 Mays 1946. 117 T.B.M.M. Tutanak Dergisi, 31 Mays 1946, Dnem VII, Birleim: 57, s.239. 118 Urann verdii katlm oranlar yleydi: Afyon % 77, Ar % 84.4, Amasya %46, Ankara %41.5, Antalya %66.6, Aydn %52.2, Balkesir % 32.5, Bilecik %78, Bingl %68, Bitlis %98, Elaz %57, Bolu %65, Burdur %55, Bursa %24, anakkale %48.5, ankr %48.7, oruh %97, orum %89.9, Denizli %61, Diyarbakr %81, Edirne %50, Manisa %34, Erzincan %78, Erzurum %95, Eskiehir %43, Gaziantep %70.8, Giresun %70, Gmhane %94, Hakkari %89, Hatay %26, el %43, Isparta %81.8, stanbul %49.6, zmir %24.5, Kars %94, Kastamonu %47, Kayseri %78, Krklareli %58, Krehir %76, Kocaeli %58.6, Konya %52, Ktahya %70, Malatya %68, Mara %46.2, Mardin %96, Mula %31, Mu %71, Nide %79, Ordu %83, Rize %63.5, Samsun %47, Seyhan %51, Siirt %48, Sinop %77, Sivas %83, Tekirda %71, Tokat %73, Trabzon %78, Van %75.8, Yozgat %64, Zonguldak %80: T.B.M.M. Tutanak Dergisi, 31 Mays 1946, Dnem VII, Birleim: 57, s.240; DP 1954de yaynlad bir kitapkta, seimlere semenlerin %10 veya %20 sinin girdiini ve halkn bu hileli seimleri boykot ettiini ileri srmtr: Seim Hrriyeti-Dn ve Bugn, Demokrat Parti yay. , Ankara, 1954, s.13. 115
415
Yasin KAYI
bu imtihandan baar ile kmt. Grevlilerin hatas olduysa bile ...bu hatalar, vatanda hukukunu tazyik yolunda ilenmi hatalar olmaktan ziyade vatanda hukukuna mdahale olur, endiesiyle ilenmi msamaha hatalar[d]119. Kendilerine yaplan kiisel 54, partiler adna da 19 ikyet olduunu120 ve tahkikata balandn belirten ileri Bakan, Hikmet Bayurun iddialarna da yle cevap veriyordu: ...seimler umumi manzarasiyle her tarafta tam bir serbestlik ve tam bir skanet iinde milletimize yakan uur ve vekar dairesinde cereyan etmitir121. Tekrar sz alan Hikmet Bayur iddialarn rnekler vererek aklamsa da bir sonuca ulalamam, CHP asndan herhangi bir sorun kalmamt122. CHPye gre seime katlm oran kt deildi. Yani DP amacna ulaamamt. Oysa stanbul, Ankara, zmir123, Bursa gibi byk ehirlerin de dhil olduu 17 kentte katlm oran %50nin altndayd. Bursada %24, zmirde %24,5124, Hatayda %26, Mulada %31, Balkesirde % 32 olan katlm oranlar DPnin mesajnn kitlelerce de paylald izlenimini vermektedir. Ayrca milletvekili seimleri dneminde, bask iddialarnn en fazla gndeme geldii kentler ile belediye seimlerine katlmn az olduu kentler akmaktadr. Belediye seimlerinden sonra iddialar muhalefet tarafndan gndemde tutulmaya allm, DP yaplan mdahale, bask ve yolsuzluklar hakknda bir bror hazrlam ancak CHP oral olmamtr125. Sonu Trkiye, 1945 ylnda ok partili siyasi sisteme geerek, Tanzimat dneminden beri peinde koulan Hrriyet dealine bir adm daha yaklamt. Bu adm, yalnz d etkenlerin ya da muhalefetin mcadelesiyle deil ayn zamanda iktidardaki CHPnin de katksyla gerekleti. CHPnin zellikle de nnnn bu yaklamnda Trk Devrimini srdrmek ve gelitirmek amacnn yannda, iktidarnn meru iradeye dayandn ispatlamak kaygs da vard. Nitekim kurulan muhalefet partileri zellikle de Demokrat Parti sempatiyle karland. Bu srete basn, yasal olmasa da siyasi atmosfer olarak kendini demokratik bir ortamda hissediyordu. II. Dnya Sava sonrasnda basnn zerindeki l topra kalkm, demokratik gelimeler ve siyasi tartmalar sk sk gndeme gelmeye balamt. Artk Tek ef, Tek Parti ynetimi sorgulanyor, iktidara ynelik eletiriler dillendirilebiliyordu. CHPnin balangtaki yumuak tavr ise pek uzun srmedi. Kurulan muhalefet partilerinin zellikle de DPnin ciddi olarak iktidara talip olduu ve byle bir ihtimalin gerekleebilecei fark edildikten sonra iin rengi deiti. CHP, bir dnem
119 T.B.M.M. Tutanak Dergisi, 31 Mays 1946, Dnem VII, Birleim: 57, s.241. 120 ikyetlerden 2si CHPye, 3 DPye, 14 de MKPye aitti. 121 TBMM Tutanak Dergisi, 31 Mays 1946, Dnem VII, Birleim: 57, s.243. 122 A.g.e., s.s.243-245. 123 1946 yl belediye seimlerinin zmir aya iin bkz.: Hanife Kuru, 1946 Yl zmir Belediye Seimleri, ada Trkiye Tarihi Aratrmalar Dergisi, I/2, 1992, s.s.235-255. 124 Hanife Kuru zmirde seime katlm orann %30 olarak belirtmektedir: A.g.m., s.247. 125 Cumhuriyet, 25 Haziran 1946.
416
daha iktidarn srdrebilmenin yollarn aramaya balad. Bu amala, henz muhalefet partileri rgtlenmelerini tamamlayamadan baskn seimlere gidildi. Baskn seimler senaryosunun ilk halkasn belediye seimlerinin ne alnmas oluturuyordu. Adeta oldubittiye getirilerek belediye seimleri drt ay ne alnd. kinci admda ise 1947 Martnda yaplmas gereken milletvekili genel seimleri 1946 Temmuzuna alnacakt. Basnda da artk saflar netlemeye balamt. Ulus, Vakit, Akam, Tanin CHPnin; Vatan, Tasvir, Yeni Sabah da muhalefetin szcln yrtyor, Cumhuriyet ise tarafsz ama ilgili bir yayn politikas uygulamaya alyordu. Seim atmosferine girildike basndaki tansiyon artt. CHP szcs gazeteler ve yazarlar, iktidara yaslanmann verdii gvenle muhalif parti ve gazetelere sert biimde saldryordu. Bu cephede zellikle Ulus ve Falih Rfk Atay n saflarda yer alrken Anadolu Ajans ve radyo da iktidarn szcs haline getirilmiti. Muhalif basn ise temkinliydi. Yine de bu gazeteler muhalif partilerin olumlu ynlerini ve etkinliklerini n plana kararak tavrlarn belli ediyor, haber ve yorumlarnda dolayl olarak muhalefetin propagandalarn yapyorlard. Demokrat Partinin belediye seimlerine katlmama kararnn ardndan seim sonular aslnda belli olmutu. Bu aamadan sonra tartmalar doal olarak kimin kazanacandan ok, seimlere katlm oranlarnn ne olaca konusuna endekslendi. Zira o gnn koullarnda seime katlmak CHPyi, katlmamak ise DPyi desteklemeyi ifade eder hale gelmiti. Seim gn Milli Kalknma Partisinin, bask ve yolsuzluk iddialaryla pek ok yerde seimlerden ekilmesi yeni tartmalara neden oldu. Ayrca Gizli oy, ak saym ilkesi henz geerli olmadndan seimin saygnlna glge dt. Seimler sonrasnda merakla beklenen katlm oranlar, yaklamakta olan genel seimlere dair ipular veriyordu. stanbul, Ankara, zmir, Bursa gibi byk ehirlerin de dhil olduu 17 kentte katlm oran %50nin altnda kalmt. Ancak CHP katlm oranlarndan memnun grnd. Meclis gndemine getirilen bask ve yolsuzluk iddialarn da ciddiye almad. DP ise bu iddialar gndemde tutarak seime katlmama kararnda ne kadar hakl olduunu vurguluyordu. Bu seimler, sonucu nceden bilinse de, yaklamakta olan genel seimlerin bir provasyd. Partiler propaganda stratejilerini byk seime endekslemi, bunun n hazrln da belediye seimleri dnemine yapmlard. Nitekim daha belediye seimlerinin tozu duman dalmadan lke yeni bir seim atmosferine girdi. Asl merak konusu da belediye seimlerini protesto ederek seime katlmayan Demokrat Partinin temmuz aynda yaplacak genel seimlere katlp katlmayacayd. Bu seimler ayn zamanda, 1945 sonras yaanan basn patlamasnn sebeplerinden birini oluturmaktadr. Nitekim sz konusu dnemde tirajlar artyor, resmi ajans ve radyonun iktidar tekelinde kullanlmas karsnda muhalif gazeteler daha ekici hale geliyordu. CHP szcs yaynlar ise gnden gne tiraj kaybedecek, bazlar kapanma noktasna geleceklerdi. Bu bakmdan 26 Mays Belediye Seimleri, CHPli yaynlarn sonunu hazrlayan zincirin ilk halkalarndan biri olarak deerlendirilebilir.
417
Yasin KAYI
KAYNAKA I- Resmi Kaynaklar Dstur TBMM Tutanak Dergisi II- Gazeteler Akam Cumhuriyet. Tanin Tasvir Ulus Vatan III- Kitap ve Makaleler AVDAR, Tevfik, Trkiyenin Demokrasi Tarihi, I, 1.bask, mge yay., stanbul, 1995. DNDAR, Can, Ky Enstitleri, mge yay., 3. bask, Ankara, 2002. FERSOY, Orhan Cemal, Bir Devre Adn Veren Babakan Adnan Menderes, Mayata yay., stanbul, 1971. HAYTOLU, Ercan, Milli Kalknma Partisi ve Siyasi Hayat, D.E.. A...T.E. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, zmir, 1990. NCE, Erdal, Kyly Topraklandrma Kanununun Trk Siyasal Yapsnn Oluumu zerindeki Etkileri, ada Trkiye Tarihi Aratrmalar Dergisi, V/13 (2006/Gz), 2008, s.s.59-78. KOAK, Cemil, Trkiyede Milli ef Dnemi(1938-1945), Yurt yay., Ankara, 1986. KOLOLU, Orhan, Osmanldan Gnmze Trkiyede Basn, 1.bask, letiim yay., stanbul, 1992. KURU, Hanife, 1946 Yl zmir Belediye Seimleri, ada Trkiye Tarihi Aratrmalar Dergisi, I/2, 1992, s.s.235-255. Seim Hrriyeti-Dn ve Bugn, Demokrat Parti yay., Ankara, 1954. SERTEL, M. Zekeriya, Hatrladklarm (1905-1950), stanbul, 1968.
418
TOKER, Metin, Demokrasimizin smet Paal Yllar(1944-1973) Tek Partiden ok Partiye (1944-1950), Bilgi yay., 4.bask, Ankara, 1998. TUNAYA, Tark Zafer, Trkiyede Siyasi Partiler (1859-1952), Arba yay., 2. bask, stanbul, 1995. YEL, Ahmet, Trkiyede ok Partili Siyasi Hayata Gei, T.C. Kltr Bakanl yay., 2. bask, Ankara, 2001. YETKN, etin, Trkiyede Tek Parti Ynetimi (1930-1945), 1. bask, Altn Kitaplar yay., [.y.], 1983.
419
TRKYENN GVENLK ALGILAMASINDAK DEM: 12 EYLL 1980 ASKER MDAHALES SONRASI DNEM
Soner DURSUN zet
Bu makalenin amac 12 Eyll 1980 askeri mdahalesinden sonraki dnemde Trkiyenin gvenlik yaklamndaki deiimleri analiz etmektir. 1980den nce yaanan terr olaylar Trkiyenin bekasn ciddi ekilde tehdit etmitir. Bu balamda askeri mdahaleden sonra yaananlar, Trkiyenin gvenlik yaklamn byk lde deitirmitir. Bu adan hangi gvenlik teorilerinin bu deiiklikler ile akt analiz edilmi ve olaylar kronolojik olarak incelenip dnemin devlet adamlarnn anlar, konumalar ve baz ke yazarlarnn yazlar analiz edilmitir. 1980-1983 aras dnem, askeri ynetimin hakim olduu bir dnemdir. Bu yzden realist paradigmann hakim olduu grlmektedir. Ancak 1983 ylnda parlamenter sistemin gelmesi ile iktidara gelen Turgut zal hkmetinin politikalar liberal teoriyle izah edilebilir. Anahtar Kelimeler : Gvenlik, 12 Eyll 1980 Askeri Mdahalesi, 1982 Anayasas, Gvenlik Politikalarnn Deiimi.
TURKEYS CHANGING SECURITY POLICY AFTER THE 12 SEPTEMBER 1980 COUP Abstract
This article aims to analyze Turkeys changing security policy after the period of the 12 September 1980 coup. By the time 1980, the terror events challenged the security of Turkey tragedically. At this point it can clearly be said that 12 September coup transformed the Turkeys security policy on a large scale. In this point of view it is anaylzed what security policies match with these transformations in addition the events of the time, statesmens speeches and some journalists writings. Military power has supremacy during the 1980-1983 time thats why realist paradigm dominates in this period. However Turgut Ozals policies can be explained as liberal theory after the parliamentary system settled in 1983. Keywords: Security, The 12 September 1980 Coup, Turkish Constitution of 1982, Transformation of Security Policy.
421
Soner DURSUN
Giri Cumhuriyet Trkiyesi Osmanlnn mirass olarak gvenliini tehdit eden baz sorunlar da devralmtr. Sezgin Kayaya gre gnmzde birok istikrarsz ve sorunlu devletler bulunmaktadr. Bunun nedeni Osmanlnn salksz bir biimde km olmasdr. Trkiyenin yabanc devletlere olan ekonomik bamll bir anlamda gvenlik sorununu ortaya karmtr1. Trkiyenin gvenlik sorunu deyince ilk dnmemiz gereken konu terrizm ve buna paralel olarak gelien siyasi, ekonomik ve kltrel hareketlerdir2. Trkiyenin gvenlik algsn incelerken toplumsal yapnn yannda, stratejik konumunu da dikkate almak gerekmektedir. Trkiyenin jeostratejik konumuna bal olarak, Asya-Avrupa arasnda bir kpr vazifesi grmesi ve blgedeki tek laik-demokratik lke olmas nedeniyle gvenlik kavram her zaman nem kazanmtr. zellikle komu lkelerin siyasi istekleri Trkiyenin snrlarna kadar uzandndan blgedeki terrist gruplara destek vermektedirler. Bu adan deerlendirildiinde zellikle uluslararas ilikilerin Trkiyede terrn hz kazand dnemde blgesel ve lke dzeyindeki siyasi ve sosyal problemlerle yakndan ilikili olduu gzlemlenecektir3. 1980 ncesi dnemde Trkiyenin i sorunlarnn artt grlmektedir. Anari ve terr eylemlerinin artmas ve ynetim boluunun olumas sonucunda 12 Eyll 1980 askeri harekt olmu, ardndan lkenin gvenlik yaplanmas en st seviyeye karlmtr. 1961 Anayasasnn, lkenin gvenliini salamada yetersiz olduu kabul edilmi ve 1982 Anayasas ilan edilmitir. 1980-1990 yllar arasndaki olaylar aklanrken 1980-1983 ve 1983-1990 yllar olarak iki ayr dneme ayrlmtr. Teorik olarak 1983 ylna kadar olan dnemde devletin gvenlii n planda olduundan realist akmn etkisi grlmektedir. 1983 sonras dnemde ise demokratik sistemin yerlemesiyle liberal politikalar ar basmaktadr. Trkiyenin gvenlik alglayndaki bu deiimler sonu blmnde analiz edilmitir. 12 Eyll 1980 Askeri Mdahalesinin Trkiyenin Gvenlik Yaklamnda Getirdii Deiiklikler kinci Dnya Savandan sonra, iki kutuplu dnya sistemi ve bu sisteme dayal gler dengesi kurulmu, bu srele Souk Sava dnemi balamtr. Ancak zaman ierisinde bloklar arasnda meydana gelen gelimeler sonucunda 1962 ylndan itibaren bir yumuama dnemi balamtr.
1 2 3 Sezgin Kaya, Souk Sava Sonras Dnemde Trkiyenin Deien Ulusal Gvenlik Alglamas ve Politikalar, Avrasya Dosyas, 2005, C.11, S.2, s.214. Kemal Yaln, Trkiyenin Gvenlii Sorunu, Terrizm ve ran, Avrasya Dosyas, Yaz 1995, C.2, s.138. A.g.m., s.138.
422
Trkiyenin Gvenlik Alglamasndaki...
1970li yllar Trkiyesi, siyasi alkantlarn yaratt sorunlarla tanmlanacak bir lke deildir. zellikle sosyal ve ekonomik alanda gzlemlenen hzl deiimlerin yaratt zmsz sorunlarn oluturduu karmak bir tablo ile de kar karyadr. 1970-1980 arasndaki dnemde ehirli nfusun oran % 38.45ten % 43.91e ykselirken kyl nfusun oran % 61.55ten % 56.09a gerilemitir4. Giderek artan kyden kente g olgusu, birok travmatik olayn balangc olmutur. ehirlere gelen kyl nfus, buralarda kendine has gecekondu sistemini getirmi ve bu kesimlerin siyasi ve idari sisteme ynelik isteklerin karlanamamas sonucunda milli gvenlii sarsacak ideolojik faaliyetler ortaya kmtr. Bu dnemde gecekondu sakinleri, belli ideolojik gruplarn etkisi altnda kaldndan terr ve anari ortamnn artmasna neden olmutur. 1973 petrol krizinin Trk ekonomisi zerinde olumsuz etkisi byk olmutur. Dnyada artan petrol fiyatlar Trkiyenin enerji harcamalarn iki- kat artrmtr. Trkiyenin ihracat gelirlerinin byk blm petrol ithalatna dayandndan dolay yatrmlara ayrlacak kaynaklar azalmtr. Trk karar vericileri ekonomide yaanan bu skntlar amak iin IMFnin kredi desteine mecbur kalm ve 24 Ocak 1980 tarihinde ekonomide radikal tedbirleri ngren kararlar alnmtr5. 24 Ocak Kararlar, devletin ekonomideki roln snrlandrarak sanayileme modelini deitirmi ithal ikamecilikten6 vazgeip serbest piyasa glerine arlk verilmesini ve devletin ekonomi zerindeki etkinliinin azaltlmasn ngrmekteydi. 1980lerden sonra dnyada balayan yeni yaplanma dneminde ise, dnyann birok lkesinde yerel savalar, uluslararas sorunlar meydana gelmi ve yeni g merkezleri oluturulmutu. Bu olay ve gelimeler halen gnmzde varln devam ettirmektedir. 12 Eyll 1980de Trk Silahl Kuvvetleri, lkenin ynetimine el koymu, Genelkurmay Bakannn bakanlnda, Kara, Deniz ve Hava kuvvetleri ile Jandarma Genel Komutanndan oluan Milli Gvenlik Konseyi, hkmeti feshetmi, siyasal faaliyetlerini yasaklam, yeni bir hkmet ve yasama organ kuruluncaya kadar, yasama ve yrtme yetkilerini stlenmitir. Milli Gvenlik Konseyinin bir numaral bildirisinde lkenin btnln korumak milli birlii ve beraberlii salamak muhtemel bir i sava ve karde kavgasn nlemek, Devlet otoritesini ve varln yeniden tesis etmek ve demokratik dzenin ilemesine mani olan sebepleri ortadan kaldrmak olarak aklanmtr7. Bu ifadelerden anlald gibi, gvenlik gndergesi olarak devlet temel alnm, teorik olarak da realist paradigmann argmanlar savunulmutur. 12 Eyll harektndan sonra Cumhurbakan olan Kenan Evren, bu mdahalenin gerekelerini u ekilde sralamtr:
4 5 6 7 Trkiye statistik Yll (1971), Ankara, 1973, Devlet statistik Enstits yay, s.s.30-31.; Trkiye statistik Yll (1979), Ankara, 1979, Devlet statistik Enstits yay, s.s.29-30. Emin laan, 24 Ocak Bir Dnemin Perde Arkas, Milliyet Yaynlar, stanbul 1983, s.8. thal kamecilik: e dnk sanayilemedir. Yurt dnda retilen rnlerin, yurt iinde retimini salayarak darya bamllktan kurtulmak suretiyle sanayilemeyi tevik eden politikadr. A. eref Gzbyk, Aklamal Trk Anayasalar 1876, 1921, 1924, 1961, 1982 Anayasalarnn yapllar, zellikleri ve yaplan deiiklikler, Ankara, 2005, Turhan Kitabevi, s.201.
423
Soner DURSUN
1. Milli birlii korumak 2. Anari ve terr nleyerek, can ve mal gvenliini tesis etmek 3. Devlet otoritesini hkim klmak ve korumak 4. Sosyal bar, milli anlay ve beraberlii salamak 5. Sosyal adalete, ferdi hak ve hrriyete ve insan haklarna dayal laik ve cumhuriyet rejimini ilerli klmak 6. Sivil idareyi yeniden tesis etmek8. Bu maddelerde hkim olan gr devletin bekasn ve halkn gvenliini temin etmektir. 12 Eyll Mdahalesi sonrasnda baz ke yazarlarnn yazlarn incelemek faydal olacaktr. Yurtdna kap 12 Eyll aleyhine yazlar yazanlara cevap veren Cneyt Arcayrek u tespitlerde bulunmutur : Bakalarn bilmem ama kendime soruyorum bazen: Acaba Trkiye ne zaman 12 Eyll harektnn Komuta zinciri iinde yaplm olmasnn mutluluunu taa benliinde duyacaktr? Eer ordu, 12 Eyll ncesi kendi bnyesinde paralanmasn, blnmesini isteyenlerin oyuna gelseydi, komuta zinciri iinde harekt edip ihtilali baarmasayd, bamza gelecekleri hi dnebiliyormusunuz? Birbirimizi vuracaktk! Bunu hi unutmayalm, hep dnelim, bin kredelim9. Cumhuriyet gazetesinde Uur Mumcunun yorumlar benzer niteliktedir: Bir parlamento, anari ve terre kar aresiz kalmsa, kendi kendini tasfiye etmi demektir. lkemizde 12 Eyll ncesi durum buydu. Bu yzden 12 Eyll ncesi Trkiyesinde anayasal dzenden, temel hak ve zgrlklerden de insan haklarndan sz etmenin olana yoktu. Demokrasi, terre yenik dmtr. rm bir parlamento ve krk bir kol gibi aresiz bir hkmet ile anayasa dzeni savunulamaz ve devlet otoritesi salanamazd. Bu rmlk ve aresizlik bir iktidar boluu dourmutu. Doan bu iktidar boluu 12 Eyll Harekt ile doldurulmu oldu10. Trkiyedeki ke yazarlarnn o dnemdeki yazlar incelendiinde gvenlik asndan baz ortak noktalar bulunmaktadr. Birincisi 12 Eyll ncesi Trkiyenin gvenlii azalmtr. kincisi askeri mdahale sonras lke gvenlikletirilmitir. 1961 ve 1982 Anayasalar Arasndaki Farklar ve Gvenlik Yaklamndaki Deiimler 1980 ylna kadar Trkiyede artan siyasi cinayetler, i savaa neden olacak dzeye gelmitir. 12 Eyll mdahalesi byle bir atma ortamndan lkeyi kurtarmtr. Emre Kongara gre 12 Eyll yapanlar uzun sreli amalar kendi gr ve anlaylarnda bir toplum yaps kurmakt. Bu durum, bir daha demokrasinin kazaya uramamas anlamna da gelirdi. Ayrca 12 Eyll harektn yapan8 9 10 Bkz.: Kenan Evrenin 16 Eyll 1980 tarihli basn toplants, Seme Konumalar, Doan Kitap. Kenan Evren, Kenan Evrenin Anlar, stanbul, 1991, Milliyet Yaynlar, s.149 A.g.e., s.150.
424
lar, lkeyi 12 Eyll ncesine gtren koullarn 1961 Anayasasnn ruhundan kaynakland grndeydiler. Bu nedenle de yeni Anayasa ve teki yasalar, 1961 Anayasasnn kurduu mekanizmalar yeniden dzenlemeye ynelikti11. Yeni Anayasann yaplmasnn gerekelerini Cumhurbakan Kenan Evren u ifadelerle aklamaktadr: 12 Eyll Harekt da dhil olmak zere, Silahl Kuvvetlerimizin grevi sadece karde kavgalarn nlemek veya lkenin ve milletin btnlne yahut dpedz devletin varlna ynelen hayati tehlikeyi ortadan kaldrmakla sona ermemitir. Devlete yeni bir Anayasa vermek veya mevcut Anayasada esasl birtakm deiikliklerin yaplmasn istemek mecburiyeti gemite de domutur. Nitekim imdide, 1961de meydana getirilen Anayasann 1971 sonlarnda Silahl Kuvvetlerin de temennileriyle gerekletirilen fakat birtakm oyunlarla tam olarak yaplamayan deiikliklere ramen bir trl baarl olamad grlm ve 1961 Anayasasnn ortadan kaldrlmasna ve yeni bir anayasann meydana getirilmesine kesin ihtiya hissedilmitir12. 1982 Anayasas, 1961 Anayasas ile getirilen hkmleri tmyle snrlam ve devletin gvenlii artrlmak istenmitir. 1982 Anayasas, 1961 Anayasasna gre daha sert bir anayasadr. ki Anayasann karlatrlmas u maddelerle zetlenebilir: a. 82 Anayasas, deitirilemeyecek Anayasa maddelerinin saysn artrm ve Anayasa deiikliklerinde Cumhurbakanna Anayasa deiikliini halkoyuna sunabilmesi olanan tanmtr. b. 82 Anayasas ile tek Meclis sistemi13 benimsenmitir. c. Yeni Anayasa ile Babakann yetkileri artrlmtr. Her bakan yalnz Meclise kar sorumlu deil, Babakana kar da sorumludur. Bakanlar, Babakann nerisi ile Cumhurbakan tarafndan grevinden alnabilir. d. 82 Anayasas yrtmeyi glendirmitir. e. zgrlklerin dzenlenmesi asndan 1961 ve 1982 Anayasalarnda dzenlemeler yaplmtr. Ancak z itibariyle temel farklar bulunmaktadr. 61 Anayasas temel hak ve zgrlkler asndan ncelii kiiye vermi, kiinin zgrletirilmesi iin devleti grevli saymtr. Dier taraftan 82 Anayasas ise, ncelii kiiye deil devlete vermitir. f. 82 Anayasas 61 Anayasasna gre, daha az katlmc bir demokrasi modelini benimsemitir. Buna gre sendikalar, meslek gruplar, vakflar niversiteler siyasetten uzak tutulmu ve siyasal partilere de kstlamalar getirilmitir14. g. Yeni dzenlemelerle dernekler, odalar, sendikalar, niversiteler merkezi otoriteye daha fazla baland15.
11 12 13 14 15 Emre Kongar, 21. Yzylda Trkiye, stanbul, 1999, Remzi Kitabevi, s.199. Kenan Evrenin yeni Anayasay devlet adna resmen tantma programnn balamas dolaysyla yaptklar radyo-televizyon konumas 24 Ekim 1982, Seme Konumalar 12 Eyll 1980/ 6 Kasm 1989, a.g.e., s.248. 61 Anayasasnn 63. maddesine gore yasama Trkiye Byk Millet Meclisi, Millet Meclisi ve Cumhuriyet Senatosundan olumaktadr. Bkz.: http://www.tbmm.gov.tr/anayasa/anayasa61.htm Kemal Gzler, 1982 Anayasassnn Hazrlanmas, http://www.anayasa.gen.tr/1982anayasasi.htm Ayrntl bilgi iin bkz.: A. . Gzbyk, a.g.e., s.s.207-208.; Emre Kongar, a.g.e., s.s.198-199.
425
Soner DURSUN
1961 Anayasasnn getirdii dzenlemeler 1982 Anayasas ile snrlandrlm bir bakma Trkiye Cumhuriyeti devleti gvenlikletirilmitir. 82 Anayasasnn getirdii yenilikler, teorik adan realist bak asn yanstmaktadr. Bunun en belirgin rnei 82 Anayasasnda bireyin devlet iin varl esas alndnda grlmtr. 61 Anayasasndaki liberal sylemler, 82 Anayasasnda snrlandrlmtr. 1983-1990 Yllar Arasndaki Gvenlik Yaklamndaki Deiimler 1982 Anayasas erevesinde Trkiyede sivil toplum, insan haklar ve demokrasi konularnda olumsuz gelimeler yaanrken, Turgut zaln babakanl dneminde liberal ekonomik politikalar sonucunda Trkiye Cumhuriyeti byk bir ekonomik sray gerekletrmitir16. Sz konusu dnemde Turgut zaln ekonomideki liberal uygulamalar d politika alanlarnda da ou kez uygulanmtr. Glistan Grbeye gre zaln d politikadaki uygulamalar frsatlar deerlendirme ve frsatlardan yararlanma zelliklerini ran-Irak savanda izlenen siyasi izgide grmek mmkndr. Tarafszlk politikas ile iki lke arasnda youn bir ekonomik ibirliine gidilmitir17. zaln ekonomi ve siyaset arasnda kurmaya alt kuvvetli ba, ayrca d gezilerinde beraberinde gtrd insanlardan belli olmutur. Trk iadamlarn d gezilerde yannda gtrmesi d politikann sadece siyasetilerle deil farkl gruplarla da yaplabileceini gstermitir. zaln liberal politikasnn temelini oluturan bir dier nokta uluslararas serbest ticaret sistemine olan balldr. zal, ticaretin arlnn Avrupann dna datlmas gerektiine inanyordu. Bu blgeler Karadeniz, Orta Dou, Orta Asya ve Uzak Dou idi. Bu balamda d politika analizi yapldnda Trkiyenin Orta Dou politikasndaki18 deiimleri grmek mmkndr. Trkiye, 15 Kasm 1988 tarihinde ilan edilen srgnde Filistin devletini ilk tanyan lke olmutur. Bununla birlikte Trkiye, sraile kar dmanca bir tavr da taknmamtr. 1986 ylnda sraile yeniden eli atayarak ekonomik ilikileri gelitirmitir. Filistin Sorununda dengeleme politikasnn gerekletii sylenebilir. Trkiyenin Filistin Sorununa kar teorik adan liberal bir yaklam tarz sergiledii grlmektedir. Benzer bir yaklam tarz Trkiye-ran ilikilerinde grlmektedir. 1979 ylnda randa yaplan devrim sonucunda ah ynetimi yklm bunun sonucunda mollalarn ynetiminde slam rejimi kurulmutu. ran devrimi gerekletiinde Trk-ran ilikilerinin gemiine bakan herkes ilikilerin ktye gideceini tahmin ediyordu. Ancak ilikiler ktye gitmedi aksine daha da iyi bir seyir takip etti. ran terk ederek Sovyet Rusyann nfuzuna girmek istemeyen Trkiye, aka ran kart bir tutum iine girmedi. Bu yzden, Tahranda bulunan ABD bykelilerinin rehin alnmasnn ardndan, Kasm 1980de rana ambargo koyan ABDnin
16 17 18 Ramazan Gzen, Trk-Amerikan likileri ve Trk Demokrasisi : Realist Balant, Trkiyenin D Politika Gndemi Kimlik, Demokrasi, Gvenlik, Ankara, 2001, Liberte Yaynlar, s.95. Glistan Grbey, zaln D Politika Anlay, (ed.: hsan Sezal, hsan Da), stanbul, 2003, s.296. Trkiyenin hkmet baznda srail aleyhine verdii ilk karardr. Ayrntl bilgi iin bkz.: ule Kut, Filistin Sorunu ve Trkiye, (der.: Haluk Ulman), Orta Dou Sorunlar ve Trkiye, stanbul 1991, Trkiye Sosyal Ekonomik Siyasal Aratrmalar Yay.
426
uygulamasn takip etmeyi kabul etmemitir19. Trkiye en bandan beri yeni rejimi kabul etti, resmen tand ve mdahaleye yanamad. ran devriminin gerekletii srada Trkiyede Ecevit hkmeti ibanda olup gerek Ecevit gerekse Dileri Bakan Gndz kn, hem randaki ah rejimine iyi gzle bakmam hem de CENTOya kar kmlard20. Dier taraftan Trkiye, rann 1920 yllarnda olduu gibi kaos ortamna dp blnmesinden korkmaktayd. Byle bir durumda Sovyet Rusya, rana mdahale edebilir sonrasnda randa doacak iktidar boluu Krt milli hareketini glendirebilirdi. Trkiyenin randaki yeni oluumu desteklemesinin bir nedeni de ekonomik ilikilerdi. Trkiyenin ktye giden ekonomisi iin ran, iyi bir ortakt. ki lke arasndaki ticaret, 1980den 1985e kadar 1 milyar dolardan 2.5 milyar dolara kt21. Demirel Hkmeti de ran ile olan ilikilerde olumlu yaklam srdrm rnein ABD elilii basknn knam ve ABD nclndeki ekonomik ambargoya katlmamtr. 1984 ylndan itibaren PKK eylemlerinin artmasndan sonra ran snr gvenlii meselesinde Trkiyeyi memnun etmek iin bir gvenlik anlamas imzalamtr. Buna karlk Irak-ran sava srasnda rann Irak Krtlerine destei ve Kuzey Irakta cephe aarak ilerlemesi Trkiyede endie yaratm ve savan sonuna kadar da ilikileri gerginletiren bir etken olarak kalmtr. 1985te Trkiye, ran ve Pakistan arasnda Ekonomik birlii rgt kurulmu ve 1992 ylnda Azerbaycan ve be Orta Asya Cumhuriyetlerinin katlmyla (yaklak 300 milyonluk bir nfusla) nemli bir potansiyel haline gelmitir. 1979 ylnda randa gerekleen devrimden sonra i karklk artm bunu frsat bilen Saddam Hseyin, Basra Krfezinde etkili olmak iin saldrya geerek Irak-ran sava balatmtr. Zengin petrol yataklar zerinde meydana gelen sava nedeniyle petrol d satm yavalamtr. Bu yzden kendi karlarn dnen Batl devletler savaa dolayl olarak karmaya balamtr. ran-Irak savanda, Suriye ve Libya ran desteklemi Suudi Arabistan ve Kuveyt ile dier Arap devletleri Irak desteklemilerdir. Amerika Birleik Devletleri, savan balarndan itibaren tarafsz kalmay ve ran ile Irakn toprak btnlnn korunmas gerektii hususunda tavr taknd. Ayrca, Sovyetler Birliinin Hrmz boazndaki etkinliini krmaya almtr. Savan sonlarna doru da Iraktan yana tavr sergilemitir. Sovyetler Birlii ise ran-Irak savanda belli bir rol oynayarak, ABDye kar rann tarafn tuttu. Dier taraftan, Afganistan sorunu nedeniyle rana yaklat. Avrupa lkeleri ise, sava karsnda tarafsz kaldlar. Fakat randaki rejimin tutum ve davranlarndan dolay Iraka yakn grndler. Trkiye ise savan balamas ile hem ilgiyi baka ynlere kaydrm hem de her iki lke iin ticari alanda yeni imknlar yaratmtr. Bylece Trkiyenin Irak19 20 21 William Hale, Trk D Politikas 1774-2000, (ev.: Petek Demir) stanbul, 2003, Arkeoloji ve Sanat Yay., s.180. Kamuran Grn, Frtnal Yllar: Dileri Mstearl Anlar, stanbul, 1995, Milliyet Yay., s.s.35-36. Robert Olson, Trkiye-ran likileri, (ev.: Kezban Acar), I California, 2004, s.12.
427
Soner DURSUN
ran savanda tarafsz bir politika izlemesi prestijini arttrmtr. ran-Irak savanda ise Trkiyenin izledii strateji liberal yaklamn baaryla uygulanmasdr. Gvenlik asndan Irak-ran sava deerlendirildiinde Trkiyenin tarafszlk politikas liberal teorisyenlerin sava kart sylemleri ile rtmektedir. 1-1980lerde Trkiyenin gvenlik alglayndaki gstergelerden biri Kbrs sorunudur. Trkiyede 12 Eyll 1980 mdahalesi olunca, d politikada duraklamalar meydana gelmitir. 18 Ekim 1981de Yunanistandaki genel seimler sonucunda Papandreunun iktidara gelmesiyle, bir yandan Trk-Yunan ilikileri gerginlik dnemine girerken dier yandan Kbrs meselesi konusundaki grmelerde bir isteksizlik meydana gelmitir22. Kbrs Trkleri bamszlklarn gvence altna almak iin 15 Kasm 1983te bamsz Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyetini kurmulardr. Yeni kurulan Kuzey Kbrs Trk Devletini ilk tanyan lke Trkiye oldu ikinci tanyan devlet Banglade olmutur. Buna karlk Yunanistan ve Kbrs Rum Ynetimi bamsz Kbrs Trk devletini tanmadlar ve dnya kamuoyunda byk bir kampanya balattlar. Bata ABD olmak zere ngiltere, Fransa ve Sovyetler Birlii bamszlk kararna iddetle tepki gsterdiler. Ayrca ngiltere, B.M. Gvenlik Konseyine bavurarak, bamszlk bildirgesinin geri alnmasn ve adada Kbrs Cumhuriyetinden baka hibir devleti tanmayacaklarn belirten bir karar almasn istedi. Gvenlik Konseyi bu istei bir ekimser oy ve bir kararsz oya karlk 13 oy ile kabul etti. Trkiyenin jeopolitik corafyas iinde Kbrsn zel bir yeri vardr. Bu yzden, Trkiye, Kbrsl Trklerin Rum hkimiyetine girmesine kar olmutur. Mustafa ufalya gre Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyetinin ilanndan sonra Trkiyeyi uluslararas politikada en ok zorlayan konu Kbrs problemidir23. 1980lerde Yunanistan ile karasular, kta sahanl, adacklarn konumu ve hava sahasnn genilii ile ilgili sorunlar bulunan Trkiyenin 1974 ylndan itibaren sorunlarn zememitir. Yunanistan Ege kara sularn 1936da 6 mile karm olmasna ramen Trkiye 1964te bu uygulamaya gemitir. 1982 Birlemi Milletler Deniz Hukuku szlemesine gre karasularn 12 mile karma hakk olduunu iddia etmektedir24. Ege denizindeki kara sularn 12 mile karmas durumunda Egenin % 63.9luk ksm Yunanistann olacaktr. Bu durumda Yunanistan ticaret gemilerini kontrol etme hakkna sahip olacak ve sava gemilerinin geiini durdurabilecektir. Yunanistanla gvenliimizi etkileyen baka bir konu kta sahanl meselesidir. Bir lkenin kta sahanl karasularndan 200 mile kadar olan karann deniz altndaki kullanm hakkdr ve o lke ekonomik amal aratrma yapabilir. Yunanistann iddias adalarn da kta sahanl olduudur. Bu durumda Yunanistan adalarnn 200 mile kadar olan ksmnda ekonomik kullanm hakk olduunu belirtmesidir. Trkiye ise adalarn, kta sahanl dhilinde olduuna itiraz etmektedir25.
22 23 24 25 Mehmet Gnlbol, Olaylarla Trk D Politikas (1919-1995), Ankara 1996, Siyasal Kitabevi, s.604. Mustafa ufal, 21. Yzylda Trkiyenin Blgesel Sorunlar ve neriler, 21. Yzylda Trk D Politikas, (ed.: dris Bal), Ankara, 2004, Nobel yaynlar, s.845. A.g.m., s.845. Seluk Demirsoy, Ege Denizi Kta Sahas Sorunu, http://www.maden.org.tr/resimler/ ekler/91d1b4d82419de8_ek.pdf
428
1980li yllarda Trkiyenin i ve d gvenliini dorudan etkileyen gelimelerde yaanmtr. Bunlardan biri PKK sorunudur ikincisi ise PKKya lojistik destek veren Suriyedir. 1970li yllardan sonra Hafz Esadn liderliinde Trkiye ile ilikilerini dzeltme abas iine girmitir. Ancak Gneydou Anadolu Projesinin telaffuz edilmesi ile birlikte Suriyenin terre verdii destek Trkiyenin gvenliini ciddi ekilde etkilemitir. zellikle ASALA ve PKK terr rgtlerine verdii lojistik ve askeri destein sonucunda istenmeyen olaylarn yaanmasna neden olmutur. Trkiye, 1983te Suriyeye nota vererek ASALA militanlarn lkesinden karmasn talep etmitir. Ancak 1983 ylndan sonra ASALAnn yerini PKK terr almtr. Ercan Karakoa gre Suriyenin PKKy desteklemesinin nedeni vardr: 1. Suriye, Trkiyenin su kaynaklar zerine bask yaparak, Trkiyenin bu kaynaklar GAP erevesinde kullanmasna ve Gneydou Anadolu Blgesinde byk bir refah alan yaratmasna tahamml edememektedir. Byle bir refah alan, Suriyenin Trkiye iindeki sorunlara mdahalesi iin gereken zemini ortadan kaldracaktr. Suriye, ayrca Trkiyenin su kaynaklarn GAP alannn sulanmas iin ar derecede kullanarak yetersiz ve kirli suyu Suriyeye yollayaca korkusu iindedir. 2. Suriye, Trkiyeye kar konvansiyonel bir sava srdremeyecei iin, daha ucuz ve ok dk maliyetli dolayl rtl sava srdrerek Trkiyeyi ekonomik kaynaklarn, PKKy kontrol altna almak iin zorlamtr. 3. Bu iki stratejik hedefin egdm ortaya, Byk Suriye hedefine ulamada uygun bir ortam karmaktadr. Uzun sren ve ypratc olan bir i sava sonucunda yorgun den Trkiyeden uygun anda Hatay kopartmak, Suriyenin dier stratejik hedefi olarak bilinmektedir26. Trkiyenin 1983 ylnda Suriyeye notalar vererek ASALA terr rgtnn militanlarn Suriye topraklarnda barnmasn son vermesini istemi buna karlk Suriyeli yetkililer, terristleri ran topraklarna kaydrmlardr. 1983te ASALA terrnn azalmasna karn yerine Trkiyenin gvenliini uzun sre bozacak yeni bir terr dalgas PKK adyla ortaya kmaya balamt. 1984 ylnda ilk eylemlerini gerekletiren rgt merkez olarak Suriyeyi kullanmtr. Ayrca, Hafz Esadn kardei Rfat Esad, PKKnn Suriye ve Lbnan makamlar ile olan ilikilerini dzenliyor ve uyuturucu trafiini organize ediyordu27. Dnemin Trkiye Cumhurbakan Kenan Evren, 1984 ylnda Hafz Esada terre kar ortak hareket etmeyi teklif etmi, bu teklife Esad, olumlu yant vermitir. 1985 ylnda amda Snr Gvenlii Protokol imzalanmtr. 17 Eyll 1986 tarihinde PKK merkez komitesi amda bir toplant yaparak, Trkiyenin byk ehirlerinde eylem plan yapma karar almtr. Bu karar almalarnn nedeni Trkiyenin snr tesi operasyonlarnn baarl olmasdr28. 1986 ylnn sonlarna doru, Suriye adna casusluk yaptklar iddiasyla 24 kii gzaltna alnmtr. Austos 1986da Krkkale Mhimmat Fabrikasndaki patlamay kendilerinin yaptn itiraf etmitir. Ayrca yakalanan bu kiiler, GAP tnellerini sabote etmek niyetinde olduklarn itiraf etmilerdir29. Trkiye, Suriyenin PKKya olan desteini kesebilmek iin daha fazla su vereceini aklam ve bu amala
26 27 28 29 Ercan Karako, Trkiye-Suriye likileri , IV. Trkiyenin Gvenlii Sempozyumu, Elaz, 2004, s.448. A.g.m., s.449. A.g.m. A.g.m.
429
Soner DURSUN
Bar Suyu projesiyle Suriyeye daha fazla su verilmesini salamtr. Trkiyenin tm iyi niyetine ramen Suriyenin terre olan destei devam etmitir. 1989dan itibaren Suriyeden Trkiyeye szmalar tekrar artmtr. Ayrca Suriyeli yetkililer PKKya olan desteini kamuoyuna aklayabilmilerdir. Ekim 1989da Almanyann Duesseldorf kentinde yarglanan 19 PKKlnn durumalar esnasnda Suriye devlet bakannn kardei Cemil Esad Alman Mahkemesini suluyor ve unlar sylyordu: Suriye zgrlk iin mcadele eden Ortadoudaki milletlerin destekleyicisi olan bir lkedir. Devlet Bakan Hafz Esad gibi ben de zgrl iin mcadele eden PKKnn destekisiyim. Krt halk, kendi geleceini belirtmesi gerekir.30 diyerek aka terr rgtne destek vermitir. 1980-1990 yllar arasnda Trkiye-Suriye ilikileri terr ve su kaynaklar konusu etrafnda ekillenmitir. Ancak bu sorunlar bu dnemde zlememi ve Trkiye iin ciddi gvenlik zafiyeti ortaya karmtr. zall yllar ayn zamanda laiklik tartmalarnn younlat, imam hatip liselerinin saysnn artt, okul kitaplarnda ve devlet radyo ve televizyonlarnda dinsel motiflerin oald bir dnemdir. Bu deiimlerin sonucunda niversitelerde trban takma yasa Trkiyenin i gvenliini tehdit eder boyuta gelmitir. 1988 ylnda ANAP, meclisten trban taklmasna izin verecek bir yasa geirmi ancak Cumhurbakan Kenan Evren bu yasay Anayasa Mahkemesine havale etmitir. Anayasa Mahkemesi yasay reddetmi ve hkmetin tm abalar ile trban taklmasna izin verecek bir yasa geirmitir31. Bu tartmalarn getirdii sonular ise ok ac olmu ve 1990 ylnda Trkiyenin yetitirdii iki sekin insan Muhammer Aksoy ve Bahriye ok ldrlmlerdir. Gvenlik asndan deerlendirildiinde grlmektedir ki parlamenter sistemin yerlemesiyle gerekletirilen liberal politikalar ekonomik anlamda Trkiyeyi zenginletirmitir. zellikle ithalat ve ihracat rakamlar bu zenginlemenin gstergesidir. D politika erevesinde uygulanan yumuak politikalar baz dnemlerde Trkiyeyi kmaza sokmutur. rnein Suriyenin PKK terr rgtne destei liberal politikalar ile zmlenememitir. Bu sorun 1990l yllarn sonunda Trkiyenin sert bir tavr almas sonucunda zme kavumutur. Sonu 1980-1990 yllar arasnda Trkiyenin gvenlik yaklamndaki deiimler iki ayr dneme ayrlmaktadr. Birinci dnem 12 Eyll 1980 askeri harektndan sonra askerlerin ynetimde etkin olduu dnemdir. kinci dnem ise 1983 ylndan sonra parlamenter sistemin yeniden yapld, sivillerin etkin olduu bir dnemdir. Askeri ynetimin hkim olduu birinci dnemde devletin gvenlii ve bekas birinci ncelik olmutur. Bu yzden skynetim uygulamalar ve gerekli yasal dzenlemeler yaplmtr.
30 31 A.g.m., s.450. Erik Jan Zrcher, Modernleen Trkiyenin Tarihi, stanbul 1993, (ev.: Yasemin Saner Gnen), letiim yay., s.421.
430
Bu dnemde yaplan en byk yasal dzenleme yeni anayasadr. 1982 Anayasas, dnemin Cumhurbakan Kenan Evrene gre 1961 Anayasasnn yetersizliklerini ortadan kaldrmak iin yaplmtr32. 12 Eyll mdahalesi ve 1982 Anayasas analiz edildiinde realist okulun amalarna uygun hareket edildii grlmektedir. Birinci dnemdeki koullar incelendiinde u tespitleri yapabiliriz: 1. Birey, devlet iin vardr. 2. Devlet tehditleri ortadan kaldrmak iin silahl gcn sonuna kadar kullanabilir. 3. Anari ve terr ortam gl bir merkezi devlet ile ortadan kaldrlabilir. 4. Yeni Anayasa ile devlet daha fazla gvenlikletirilebilir. kinci dnemdeki gvenlik yaklamlarnda birok farkllklar bulunmaktadr. 1983 ylndan sonra yaplan genel seimlerde Turgut zaln liderliindeki Anavatan Partisi birinci olmu ve Trkiye demokratik sreci yeniden yaamaya balamtr. Turgut zaln da almaya ynelik liberal politikalar her alanda kendini hissettirmitir. Birincisi bu dnemde Trkiyenin komular ile olan ilikileri incelendiinde uzlamac bir d politika izgisi izlendii grlmektedir. rnein Trkiyenin ran-Irak savanda tarafsz bir politika izlemesi ve her iki devlet ile ekonomik olarak ibirlii ierisinde olmas liberal politikalarn uygulandn gstermektedir. Ayrca PKK terr rgtne aka destek vermekten ekinmeyen Suriyeli yetkililerle olan sorunlarmz, Trk yetkililer, diplomatik kurallar erevesinde zmlemek iin aba sarfetmitir. kincisi ise zellikle i politikada din alannda getirilen serbestlikler sonrasnda laiklik tartmalar artm lke ciddi gvenlik sorunu ile kar karya kalmtr. Her iki dnem arasndaki ayrmalar zellikle gvenlik yaklamnda aka grlmektedir. Bunun nedeni sadece Trkiyenin i dinamikleri deildir. Uluslararas konjoktrde, yaanan siyasi ve ekonomik deiimler Trkiyenin gvenlik alglayndaki deiimlerle rtmektedir.
32
24 Ekim 1982, Seme Konumalar 12 Eyll 1980/ 6 Kasm 1989, a.g.e., s.248.
431
Soner DURSUN
KAYNAKA BALDWN, David, Gvenlik Kavram, (ev. idem ahin), Avrasya Dosyas (Gvenlik Bilimleri zel), C.9, S.2. Yaz, 2003. BURCHLL, Scott, Liberalism, Theories of International Relations, Macmillan, China, 2001. LAAN, Emin, 24 Ocak Bir Dnemin Perde Arkas, Milliyet Yaynlar, stanbul 1983. UFALI, Mustafa 21. Yzylda Trkiyenin Blgesel Sorunlar ve neriler, 21. Yzylda Trk D Politikas, (ed.: dris Bal), Nobel yaynlar, Ankara 2004. DEDEOLU, Beril, Uluslararas Gvenlik ve Strateji, Derin Yaynlar, stanbul, 2003. DONNELY, Jack, Realism, Theories of International Relations, Macmillan, China, 2001. DURSUN, Davut, 12 Eyll Darbesi (Hatralar, Gzlemler, Dnceler), ehir Yay., stanbul 2005. EVREN, Kenan, Kenan Evrenin Anlar, Milliyet Yaynlar, stanbul, 1991. GNLBOL, Mehmet, Olaylarla Trk D Politikas (1919-1995), Siyasal Kitabevi, Ankara 1996. GZEN, Ramazan, Trk-Amerikan likileri ve Trk Demokrasisi : Realist Balant, Trkiyenin D Politika Gndemi Kimlik, Demokrasi, Gvenlik, Liberte Yaynlar, Ankara, 2001. GZLER, Kemal, 1982 Anayasassnn Hazrlanmas, http://www.anayasa.gen. tr/1982anayasasi.htm GZBYK, A. eref, Aklamal Trk Anayasalar 1876, 1921, 1924, 1961, 1982 Anayasalarnn Yapllar, zellikleri ve Yaplan Deiiklikler, Turhan Kitabevi, Ankara, 2005. GRBEY, Glistan, zaln D Politika Anlay, (ed.: hsan Sezal, hsan Da), stanbul, 2003. GRN, Kamuran, Frtnal Yllar: Dileri Mstearl Anlar, Milliyet Yay, stanbul, 1995. HALE, William, Trk D Politikas 1774-2000, (ev.: Petek Demir), stanbul, 2003, Arkeoloji ve Sanat Yay. KARAKO, Ercan Trkiye-Suriye likileri , IV Trkiyenin Gvenlii Sempozyumu, Elaz, 2004. KAYA, Sezgin, Souk Sava Sonras Dnemde Trkiyenin Deien Ulusal Gvenlik Alglamas ve Politikalar, Avrasya Dosyas, 2005, C.11, S.2.
432
Kenan Evrenin 16 Eyll 1980 tarihli basn toplants, Seme Konumalar, Doan Kitap. Kenan Evrenin radyo-televizyon konumas 24 Ekim 1982, Seme Konumalar, 12 Eyll 1980/6 Kasm 1989. KONGAR, Emre, 21. Yzylda Trkiye, Remzi Kitabevi, stanbul 1999. KUT, ule Filistin Sorunu ve Trkiye, (der. Haluk Ulman), Orta Dou Sorunlar ve Trkiye, stanbul 1991, Trkiye Sosyal Ekonomik Siyasal Aratrmalar Yay. NCHOLSON, Michael, International Relations, New York, 2002. MACMLLAN Olson, Robert, Trkiye-ran likileri, (ev. Kezban Acar), California, 2004. THORSEN, Dag Einar and Lie, Amund, What is NeoLiberalism, http://www.statsvitenskap.uio.no/ISVprosjektet/neoliberalism.pdf Trkiye statistik Yll (1971), Ankara, 1973, Devlet statistik Enstits yay. Trkiye statistik Yll (1979), Ankara 1979, Devlet statistik Enstits yay. WALTZ, Kenneth N., Theory of International Politics, McGraw-Hill, California, 1979. WILLIAMS, Phil Donald M. Goldstein, Jay Shafritz (ed.), Classic Readings and Contemporary Debates in International Relations, Wodworth publication, U.S.A. 2006. YALIN, Kemal Trkiyenin Gvenlii Sorunu, Terrizm ve ran, Avrasya Dosyas, Yaz, 1995, C.2. ZRCHER, Erik Jan, Modernleen Trkiyenin Tarihi, (ev.: Yasemin Saner Gnen), letiim yay, stanbul, 1993.
433
Kitabiyat Orhan Karaveli, Ali Kemal: Belki Bir Gnah Keisi, 8. bask, Doan Kitap, stanbul, 2009, 223 s. zet
Ali Kemal, Trk Ulusal Kurtulu Savana bandan sonuna kadar olumsuz bakm bir kii olarak, gerek gelmi olduu idari grevlerde, gerekse bayazarln yapm olduu Peyam- Sabah gazetesinde, dnce ve eylemlere dkmekte saknca grmemitir. Ali Kemalin bu muhalif tavr, zmitte halk tarafndan lin edilmesiyle sonulanan hazin bir sona ve Hainlik sfatnn adyla birlikte anlmasna neden olmutur. Burada tantmn yapacamz eserde, Ali Kemalle ayn dnemde yaam, ayn davran ve dnceleri gerekletirmi, ama Ali Kemal isminin arkasna saklanarak kendini unutturmu olan ve bugn sadece Ali Kemal isminin belleklerde Hain olarak kalmasna neden olan sre sorgulanmaktadr. Bu yaplrken de Ali Kemalin farkl ynlerine k tutulmaktadr. Anahtar Kelimeler: Ali Kemal, Peyam- Sabah, Basn, Mtareke.
Abstract
Ali Kemal, one of the most important journalists writing in Peyam- Sabah, was against the Turkish war of independence from the beginning to the end severely and he did not mind explaining his views and putting them into action . This oppositional stance of him caused him to be seen as a traitor and paves the way for lynching of him by the people in zmit. The book to be introduced here is examining both the process that gave rise him to be mentioned as a traitor is being questioned and his colloquies who achieved in camouflaging themselves very well. Hence, this work aims at revealing different characteristics of Ali Kemal. Key Words: Ali Kemal, Peyam- Sabah, Press, Truce.
435
Fevzi AKMAK
Burada tantmn yapacamz eser, Milli Mcadele dneminin farkl bir kiilii olarak nitelendirilen ve bugn kendisi hakknda farkl yorumlarda bulunulan, Orhan Karaveli tarafndan kaleme alnan bir Ali Kemal1 biyografisi. Doan Kitap tarafndan yaynlanan bu eser, Ali Kemalin farkl ynlerine k tutmaya alarak, Ali Kemal ismi zerinde Trk insannn kalplam n yarglarn yeniden gzden geirmesi gerektii zerinde duruyor. Orhan Karaveli, zellikle Trkiye Gazeteciler Cemiyetinin, ehit gazeteciler listesinde, Ali Kemal ismine yer verilmesinden duyduu rahatszlktan yola karak, uzunca bir sre hain olarak nitelenen birinin, birden ehit olarak nitelenmesindeki elikileri irdelemek zere bu eseri kaleme alyor2. Gemite yaananlarn, bu yaananlar iinde yer alan ahslarn, bugn zorlama yorumlarla, geree aykr bir ekilde, yeniden gndeme getirilmesi srecinin rahatszl, bu eserde kendini hissettirmi durumda. Gnmzde, toplumun baz kesimlerinde, belki bilerek belki de bilmeyerek, ya da araya giren zamann uzunluu nedeniyle, gemiin ac hatralarnda yer alan olaylar ve gerekler farkl yorumlara neden olabilmektedir. Bir bilim dal olan tarihin, gerekler dnda, var olmayan olaylar yazmas diye bir ey dnlemez. Bunun aksi dnldnde, o zaman yle bir soru akllara gelebilir; yaanm bir olay zerinde ortaya kan bu farkl yorumlar nedir? Bu sorunun cevabn, tarihi kendi dncesine gre ekillendirmek isteyen insanlarn varlnda aramak gerekir. Tarihsel olaylar veya kiilikleri, kendine gre yorumlamak, aslnda o yle deildi byleydi demek ve alakas olmayan sonulara gitmek, tarih bilimine yaplabilecek en zararl davranlarn banda gelir ve bilimin drstlk anlayna smaz. Bu dnceler etrafnda, gemie net ve tarafsz olarak baktmzda, Ali Kemal, gerek gelmi olduu idari grevlerde sergiledii davranlaryla ve gerekse kaleme alm olduu dnceleriyle, Trk Ulusal Kurtulu Savana bandan sonuna kadar olumsuz olarak bakm bir muhalifti. Ali Kemalin bayazar olduu Peyam- Sabah gazetesi, Milli Mcadele aleyhinde, halk bu hareketten uzak tutmak yolunda en nde gelen gazetelerden biri olmutu. Ali Kemale gre, Ulusal mcadele Trkleri lme gtren bir ekya ayaklanmasndan baka bir ey deildi ve Mustafa Kemal, Anadoluda berdu gibi dolaan,sahte bir taraftar, bir riya kisvesine brnerek, haa kar hilal cihadn am, ehli imann safdillerini aldatan biriydi3. Mustafa
1 2 3 Ali Kemal kendi yaamnn bir blmn kaleme ald eser iin bkz: Ali Kemal, mrm, Hece Yaynlar, Ankara, 2004. Orhan Karaveli, Ali Kemal, Doan Kitap, stanbul, 2009, s.39. Peyam- Sabah, 6 Mays 1920.
436
Karaveli, Ali Kemal...
Kemal, kendisine ve Ulusal harekete ynelik bu zararl davran ve dncelerinden dolay, Ali Kemal hakknda Yce Divana kartlmak ve yarglanmak zere giriimlerde bulunmu4 ve dman hesabna alan Peyam- Sabah gazetesinin Anadoluya sokulmamasn emretmiti5. Ali Kemalin bu muhalif tavr, zmitte halk tarafndan lin edilmesiyle sonulanan hazin bir sona ve Hainlik sfatnn adyla birlikte anlmasna neden olmutu. Gemite bu yaananlardan yola kan Orhan Karaveli, ortaya koyduu Ali Kemal biyog-rafisinde, Milli Mcadele dneminde davran ve szleriyle, Milli Mcadeleye muhalif olan pek ok kiinin bulunduu, fakat bugn akllarda hain olarak bir tek Ali Kemal isminin kaldnn altn zellikle iziyor ve yle bir tespitte bulunu-yor; ulusal ve deimez hainimize ve kimilerinin on yllarcadr glgesine snp kendilerini unutturduu bir siperisaikaya (paratoner) dntrlm Ali Kemal! Siz buna gnah keisi de diyebilirsiniz6. Yazar, uzunca zamandan beri Ali Kemal isminin kuaktan kuaa lkenin adeta tek haini gibi aktarlmasndan duyduu rahatszlk sonucu bu kitab kaleme aldn ve Ali Kemali hain diye bilmeyi srdreceksek yakn tarihimizdeki bakalarn da gndeme getirip yle bilelim. Yok, eer bakalarna bu sfat yaktrmyorsak Ali Kemale de artk hain demeyelim ifadelerinde bulunuyordu7. Bu ifadelerden anlalaca zere, tarihsel bir tutarllk adna, Ali Kemalin yaptklarn grmezden gelmek ya da hibir ey yapmam gibi davranmaktan ziyade, bakalarnn da neler yaptnn hatrlanmas ve yazlmas gereklilii, eserde ortaya konulmaya allan dncenin banda geliyor. Eserin iindekiler blmne baktmzda, iki ayr ana balkta iki ayr ksm yer almaktadr. Birinci ksmda Ali Kemal ismi zerinde bir blm eitlilii bulunurken; ikinci ksmda Ali Kemalin lm sonras ailesinin yaadklarnn yer ald blmler yer almaktadr Yanl Taraftaki Adam bal ad altnda yer alan birinci blmde, eski bir bykeli olan ve Ali Kemalin ikinci ei Sabiha Hanmdan olan olu Zeki Kuneralpin kendi ifadelerinden babas hakkndaki grlerine yer verilmektedir. Ali Kemalin olu olmas Trk devletinde grev almas konusunda ok byk zorluklar yaamasna neden olsa da, zamannda devreye giren Cumhurbakan smet nn sayesinde nemli bir diplomat olan Zeki Kuneralp, ok erken yata babasn kaybettii iin, babasnn kendi hayatnda snrl bir etkiye sahip olduuna
4 5 6 7 Mustafa Kemal Atatrk, Nutuk, Atatrk Aratrma Merkezi Yayn, Ankara, 2000, s.136. Ycel zkaya, Milli Mcadelede Atatrk ve Basn (1919-1921), Atatrk Aratrma Merkezi Yayn, Ankara, 2007, s.32. A.g.e., s.15. A.g.e., s.16.
437
Fevzi AKMAK
deinmektedir. Babas hakknda biyografik bir alma da yapan Zeki Kuneralpin kaleminden8, babas Ali Kemalin hayatna ilikin ksa bir portre ortaya konulmaktadr. Ali Kemalin alm olduu eitim, ngiliz eiyle olan ilk evlilii, srgnde geen yllar, Msrda geirdii dnem, ikinci evlilii, stanbuldaki yaants ve muhalif tavr gibi, Ali Kemalin hayatnn nemli ke balarna bu blmde deiniliyor. Kitabn bu blmne ynelik olarak bir noktann altn izmek gerekirse, Zeki Kuneralpin babasn anlatt bu blmde, duygularn bazen n plana kt ve bunun sonucu nesnellikten uzaklald grlmektedir. Bir sonraki blmde, Milli Mcadele dneminde faaliyetlerde bulunan basn iki balk ierisinde inceleniyor. Anadolu Basn bal altnda, mer Feyzi Efendinin Trabzonda kard Selamet ve Balkesirde kard rad gazeteleri; Ali lmi Bey tarafndan Adanada karlan ve Franszlar lehine yaynda bulunan Ferda gazetesi gibi Mustafa Kemalin banda bulunduu Anadolu Hareketinin aleyhine olan basndan rnekler veriliyor. Bu olumsuz rneklerin yannda, Ulusal direnie gnlden ve fikren destekte bulunan, zmirde kan Hukuk-u Beer ve Hasan Tahsinden, Anadolu ve Duygu gazetelerinden; Adanada kan Yeni Adana gazetesi; Balkesirde Mustafa Necatinin bayazarln yapt zmire Doru gazetesi; elbette burada adlarn zikretmemiz gereken Mustafa Kemal tarafndan karlan rade-i Milliye ve Hkimiyet-i Milliye gazeteleri gibi daha pek ok gazete ve bu gazetelerde yer alan baz grlere eserde yer verilmektedir. Eserde, Mtareke Basn bal altnda, Ali Kemal isminin n planda olmas nedeniyle, bugn pek ok kimsenin isimlerini ve yaptklarn unuttuu kiilerden ve bunlarn karm olduu gazetelerden bahsedilmektedir. Bunlar iersinde ilk akla gelenler olarak Refii Cevat (Ulunay), Refik Halit (Karay), Rza Tevfik (Blkba), Cenap ahabettin gibi simalar; gazete olarak ta Alemdar ve Peyam- Sabah gazeteleri ilk akla gelenler olarak saylabilir. Eserde, Ali Kemalinde iinde bulunduu bu eitimli, deneyimli ve nl isimlerin yer ald bu grubun yazdklarndan birka rnek okuduumuzda ve yazlanlarn Ali Kemalin kaleme aldklarndan hi de aa kalmadn grdkten sonra, neden bugn sadece Ali Kemal isminin hain olarak akllarda kald gereini bir kez daha sorgulama gereini yazar n plana koyuyor. Eserin bir sonraki blmnde, Yahya Kemal Beyatlnn kaleminden, eski arkada Ali Kemalin edebi, siyasi, sosyal ynlerini ve lm hakkndaki baz tespitlerini okuyucuyla paylald bir monografi almas okuyucuya sunuluyor. Ali Kemalin gerekletirdikleri kadar, onun zmitte uram olduu ac sona ilikin ayrntl bir analiz ortaya konuluyor. Eserde Ali Kemalin ldrlmesi olayna birka ynden yaklalarak, hala akllarda soru iareti olarak kalan olayn, karanlk noktalarna k tutulmaya allyor. Bunlarn iinde, tanklarn gznden Ali Kemalin stanbuldan karl ve ldrlmesi; Ali Kemalin ldrlmesinin stanbulda yaratm olduu panik; Ali Kemalle ayn sona urayan Hrisostomosun zmirde lin edilerek ldrlmesi; her iki lin olaynda barollerde bulunan Nurettin Paa hakknda Mustafa Kemal Atatrkn ifadelerinin yer ald blmlerde, lin olaynn arka planna yer veriliyor. 37 yl iinde yaklak yedi bin yazs yaynlanmtr ifadelerinin yer ald ve
8 Zeki Kuneralp, Meydan, Aylk Fikir ve Sanat Dergisi, stanbul, Kasm 1979; Zeki Kuneralp, Ali Kemal (1869-1922) A Portrait for the Benefit of his English Speaking Progeny, stanbul, 1993.
438
Karaveli, Ali Kemal...
Ali Kemalin gazetecilik ve yazarlk ynne deinildii blmde, ise Ali Kemalin kaleme ald yazlarndan bir ksmnn balklar okuyucuyla paylalmakta ve eitli zorunluluklar dnda devaml surette yazlar ve iirler kaleme alan bir kii portresi ortaya konulmaktadr. Yazar, Ali Kemalin kaleme ald binlerce yaznn balklar arasnda yaplacak bir gezintiyle bile byle bir zgn kiinin, yanl itihadnda srar ve inat etmesi yznden yaamn yitirmesinin insann iini burkmuyor mu sorusunu okuyucuyla paylamaktadr. Ayrca, Ali Kemalin Fetret isimli eserinde, eitli sosyal konularda ortaya koyduu fikirlerinden bahsedilmektedir. Orhan Karaveli, eserinin Bir Kadn, Bir ocuk bal altnda oluturduu ikinci ksmnda, Ali Kemalin lm sonras geride kalan e ve ocuklarnn neler yaadklarna deiniliyor. Ali Kemal, iki evlilik gerekletirmi; ilk ei ngiliz Winifredten ocuu, ikinci ei Sabihadan bir ocuu olmutu. Eserin geri kalan blmlerinde torunlarnn gznden dedeleri Ali Kemali nasl tanmladklar, onun hakknda neler dndkleri ve ngiltereden Trkiyeye uzanan akrabalk balarnn geliimi ortaya konuluyor. Bugn ngiliz siyasetinde nemli bir etkisi olan ve halen Londra Belediye Bakanl grevini srdren Ali Kemalin torunu Boris P. Johnsonda anlatlanlarn iersinde. Yazar, ngiliz torunu Stanley Johnsonn, olu Borisin iznini de alarak yaynlad kitabndan zetleyerek verdii alntlarda, torunlarnn, dedelerinin yanl tarafta yer aldn ve hatal davrandn kabul ettiklerini bizimle paylayor. Ayrca, dedeleri, Ankarann da amalad gibi yarglanabilmi olsayd elbette daha mutlu olacaklard ama kimilerinin onlardan sz ederken ileri srdklerinin aksine torunlar, Mustafa Kemalden ve Onun baar ve devrimlerinden hayranlkla sz ediyorlar. Eserin son blmnde, pek bilinmedik ayrntlara yer veriliyor. Mesela, smet Paa (nn) ile Rauf Beyin (Orbay), Ali Kemalin evresiyle hayatlarnn baz olaylarda kesimesi gibi. Ayrca, yazmzn banda da ismine deindiimiz Ali Kemalin olu Zeki Kuneralpn, Ali Kemalin olu olmas nedeniyle niversiteye, daha sonrasnda da devlet grevine alnma konusunda yaad skntlar; spanyada bykelilik yaparken ermeni ASALA terr rgtnn saldrsna uramasnn da iinde bulunduu anlara yer veriliyor. Bu anlar iersinde Adnan Advarn, Mustafa Kemal Atatrkn Nutuk isimli eserine kar gstermi olduu honutsuzlukta okuyucuyla paylalyor. Orhan Karaveli, bu eserinde, siyasette ve yeri geldiinde iktidarda yer alan bir devlet adam, muhalefette ve srgnde bir gazeteci, evlilikleriyle bir aile babas, tutsak bir muhalif gibi eitli konumlar iersinde, farkl ynleriyle bir Ali Kemal portresini okuyucuya sunuyor. Bu almada, Ali Kemalin yaptklarnn, yazdklarnn ya da dncelerinin bir savunmasn yapmaktan ziyade; gemite Ali Kemal gibi dnen ve davranan kiilerin, Ali Kemal isminin arkasnda unutulmasna ya da unutturulmasna kar, bir eletiri getiriliyor. Okuyucu, Milli Mcadele dneminde, dmanla ibirlii halindeki mtareke basnn tekrar hafzasna getiriyor ve Ali Kemalin bu srete tek bana olmadn, onun gibi dnen pek ok kiinin bugnlerde unutulduunun farkna varyor. Trk Ulusal Kurtulu sava, gerekletii dnemin olaanst koullarnda, inanan ve inanmayan, tarafls tarafszn iine alan, ok geni bir erevede incelenmesi gereken, zerine ok eyler yazlabilecek hassas bir dnemdir. Ayrca Trk Kurtulu Sava, Trk Devriminin de balang aamasdr. Byle bir dnemde gerekleen olaylar ve bu olaylarda yer alan ahslar konusunda ok itinal ve tutarl, tarih bilimi ile
439
elimeyecek ifade ve yarglarda bulunmak, tarihin salam inas iin ok nemlidir. Bunun aksi durumlar, ulusal kimliin temel bir esi olan tarihsel balarda zayflklara neden olur. Bu eseri de bu gerekler iinde okumal ve deerlendirmeliyiz. Burada szlerimi modern Trk ulusunun kurucusu Ulu nder Mustafa Kemal Atatrkn tarihe ilikin ok doru bir tespitiyle bitirmek isterim; Tarih yazmak, tarih yapmak kadar mhimdir. Yazan yapana sadk kalmazsa, deimeyen hakikat insan artacak bir mahiyet alr. Fevzi AKMAK*
Okt., Dokuz Eyll niversitesi, Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits (fevzi.cakmak@deu.edu.tr)
Kitabiyat: zmir 1876 ve 1908 (Yunanca Rehberlere Gre Merutiyette zmir), (ev.: Engin Berber), zmir Byk ehir Belediyesi Kltr yay., zmir, 2008, 135 sayfa. zet
Yllk, rehber, takvim v.b. yaynlar, yllar sonra ulalmas ok zor olacak bilgilere yer vermeleri nedeniyle aratrmalar iin nemli birer kaynaktrlar. eriindeki derlenmi bilgi ve aklamalar dnemin toplumsal, ekonomik, siyasal, idari, demografik v.b. yapsna ilikin ok nemli veriler sunmaktadr. ayr rehber almasnn birletirilmesinden oluturulmu ve evirisini Prof. Dr. Engin Berberin yapt zmir 1876 ve 1908 (Yunanca Rehberlere Gre Merutiyette zmir) adl kitap, II. Merutiyetin 100. yl nedeniyle hazrlanarak yaynlanmtr. Kitabn yaynlanmasnn en nemli faydas, merutiyet yllarnda zmir ve evresine ve dolaysyla da Osmanl Devletinin son yllarna ilikin yaplacak almalara k tutacak olmasdr. Anahtar Kelimeler: zmir, Merutiyet, Rehber, 1876, 1908.
Abstract
Publications such as annuals, guidebooks, calendars are important source because of which they contain data that accessing is very difficult. Information and explanations they contain provide very considerable donnee concerning economical, political, governmental, demographical structures of their period. The book named Izmir 1876 ve 1908 (Yunanca Rehberlere Gre Merutiyette zmir) which composed of combining three separate guidebooks and translated by Prof. Dr. Engin Berber is prepared and published because of the hundredth anniversary of 2nd Constitutional Monarchy. The most important profit of books publication is its shedding light on studies relating to last years of Izmir and its bordering area and consequently Ottoman State at the years of constitutional monarchy. Key Words: Izmir, Constitutional Monarchy, Guidebook, 1876, 1908.
441
Taner BULUT
Gnmz yaamna yn veren nemli tarihsel olaylarn yldnmlerinde bilimsel analizlerin yapld almalar ne yazk ki bir elin parmaklarn geemeyecek kadar azdr. Bu alanda yaplm ok nemli iki alma yayna dnebilmitir. Tanzimatn 100. ve 150. yldnmlerinde baslan iki derleme bu almalardan balcalardr1. Ancak Merutiyet dnemiyle ilgili benzer geni kapsaml yaynlar son yllara kadar maalesef retilememitir. II. Merutiyet2 zerine yaplan almalar, son dnemde gzle grlr bir ekilde artmtr. Bu almalarn zirve yapt nokta, hi phesiz 100. yldnm yaynlardr. almalar arlkla ulusal ve uluslararas sempozyum, kongre, konferanslar, aratrma kitaplar, derleme kitaplar, belge kitaplar, sreli yaynlardaki makaleler, sergi, film ve belgesellerden olumaktadr3. 2008 ylndaki 100. yl almalarndaki younlua ramen dneme ilikin kitap yaynnn, hele zgn (telif) eserin neredeyse hi olmamas byk bir eksikliktir. Konunun en nemli uzmanlarnn banda saylabilecek Tark Zafer Tunaya Hocann almas, hl II. Merutiyet dneminin siyasal yaps konusundaki en temel bavuru kayna olmay srdrmektedir4. Tunaya, 1908den 1918e kadar sren Osmanl Devletinin son yllarna denk gelen ttihat ve Terakki iktidarn iki ana dneme ayrr. lki, 1908-1913 aras ttihat ve Terakkinin oulcu iktidar dnemidir. kincisi Babli Baskn (23 Ocak 1913) sonrasnda balayan ve Mondros Mtarekesine kadar sren tek parti dnemidir5. Tark Zafer Tunayann bu konudaki bilinen en temel yaklam -bizim de tamamen katldmz ekliyle- II. Merutiyet dneminin, Cumhuriyeti, devrim1 Tanzimatn 100. yldnmnde yaplan etkinlikte sunulan 33 makalenin derlendii iki ciltten oluan eser iin bkz.: Tanzimat 1 ve Tanzimat 2, (der.: Komisyon), Milli Eitim Bakanl yaynlar, stanbul, 1999, 1026 s. ; Toplam 40 makalenin yer ald dier yldnm almas iin bkz.: Tanzimatn 150. Yldnm Uluslararas Sempozyumu (Ankara, 31 Ekim 3 Kasm 1989), TTK yay., Ankara, 1994, 580 s. Yerleik ifadesiyle II. Merutiyet deyimi kimi aratrmaclar tarafndan eletirilmektedir. nk aslnda gerekleen olay, merutiyetin ikinci kez ilndr. Hakl saylabilecek bir eletiri olmasna ramen, ifade literatrde bu ekliyle yer etmitir. Bu nedenle almada genel geer olan deyim aynen kullanacaktr. Btn hepsine yer verilememi olmasna ramen II. Merutiyetin 100. yl nedeniyle dzenlenen faaliyetler ve yaplan yayn almalarnn derlendii bir bibliyografya almas iin bkz.: Serhat Aslaner, 100 Yl Sonra II. Merutiyet, Dvn, (Disiplinler Aras almalar Dergisi), 13/25 (2008/2), s.s.175-214. Bkz.: Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyas Partiler, C.I: kinci Merutiyet Dnemi, 2. Bask, Hrriyet Vakf yay., stanbul 1988, 668 s. Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasal Gelimeler (1876-1938), kinci Kitap: Mtareke, Cumhuriyet ve Atatrk, 2. Bask, stanbul Bilgi niversitesi yay., stanbul, 2003, s.165, 176.
4 5
442
Berber, zmir 1876 ve 1908
leri ve gnmze kadarki Trk siyasal yaamn daha iyi anlayabilmek iin adeta bir siyaset laboratuar6 olduudur. Bu nedenle dnem ok iyi analiz edilmelidir. Tunayann iaret ettii yllar, ttihat ve Terakkinin oulcu iktidar dnemine denk gelmektedir. Tunaya, kinci Merutiyet bugnn kaplarn aan anahtarlar verecek bir devredir. Osmanl mparatorluu, tarihin bu sayfasnda en kritik anlarn yaam, bu devrede tarihe karmtr. Fakat yeni bir Trkiyenin doum sanclar da kinci Merutiyet yllar iindedir. Merutiyet, yaamak iin rpnan ve dnen bir sredir. Bir imparatorluun gemiine, haline ve geleceine ait btn sorular 1908den itibaren byk bir aklkla sorulmu ve cevaplar aranmtr. Siyas fikir cereyanlar kaynaklarn bu araytan alrlar7 diyerek gnmzde dahi siyasal yaamda grlmekte olan ayrmalarn kaynan bu yllara gndermekte8 ve Merutiyet, Trkleri imparatorluk formlnden demokratik bir Cumhuriyet formlne iletmi olan bir kprdr. Ne yazk ki, uzun yllar aratrlmam, incelenmemi, kmsenmi ve ihmal edilmi bir zaman parasdr. Bugnn insan, zerinde hl tesir icra eden bir devreyi bilmekle devlidir9, diyerek dnemin aratrlmasnn ne kadar nemli olduunu sitemkr bir dille tlemektedir. Prof. Dr. Engin Berber, bu yayn hazrlamakla adeta Tark Zafer Tunayann brakt deve sahip kmakta ve yayn hayatna kazandrd bu eserle alanndaki ok nemli bir eksiklii gidermektedir10. Cumhuriyetin siyasi tarihi dikkate alndnda 1989 yl nemli olaylar zincirinin yldnmdr; Fransz htilali, Tanzimatn 150. yl, ttihat ve Terakkinin kuruluunun yznc yl ve Kurtulu Savann balangcnn 70. yl. Ancak, Prof. Dr. Berberin, 2008 ylnn da bu tarihsel srecin bir devam olduuna ilikin u cmlelerle yapt tespit olduka yerinde bir deerlendirmedir: 23 Temmuz 1908 gn ikinci kez ilan edilen Merutiyet, sz konusu zincirin eksik halkalarndan biri ve Trk siyasal yaamyla adalama tarihimizde son derece nemli bir dnemetir. Abdlhamitin baskc rejimine son veren bu anlaml olayn yznc yl dnm, iinde bulunduumuz 2008 ylna rastlamakta olup anlmas son derece doaldr. Bir akademisyen olarak bizi memnun eden, bu doal durumun kadrosu, rgtleri, toplumsal taban, ideolojisi, eylem ve
6 7 8 Tunaya, a.g.e., s.s.161-162. Tark Zafer Tunaya, Hrriyetin ln: kinci Merutiyetin Siyas Hayatna Baklar, stanbul Bilgi niversitesi yay., stanbul, 2004, s.XI. Tunaya, ayn almasn sonlandrrken yapt analizde ttihat ve Terakkinin niteliini u ifadelerle belirtmi ve bu niteliin Mill Mcadeleye ve Cumhuriyete nasl yansdn sylemitir: Mill (Trk) ve laik bir devlet ve hukuk nizam ideali, oligarik basklarna ramen, ttihat ve Terakkinin mspet gr saylabilir. Bu ideal ve ksmen varlm olan gereklemeler, TBMM Hkmeti kanal ile Trkiye Cumhuriyetinin etik (manevi) temelini tekil etmitir. Mdafaa-i Hukuk Hareketi de, geni bir nispette, memleket iindeki ttihat ve Terakki tekiltna dayanarak taazzuv etmitir (ekillenmitir). Tunaya, a.g.e., s.s.65-66. Tunaya, a.g.e., s.XII. Bu alma, Prof. Berberin bu konudaki tek almas deildir. Yunanca baslm rehber, takvim ve yllk trndeki yaynlar zerine kaleme ald almalar iin bkz.: Engin Berber, zmir 1920: Yunanistan Rehberinden gal Altndaki Bir Kentin yks, Akademi Kitabevi, zmir, 1998; Engin Berber, Yunanca Bir Kaynaktan Balkan Savalar ncesinde Makedonya ve Trakya, Karadeniz Aratrmalar, 2/7 (2005/Gz), s.s. 97-130 ve Engin Berber, Osmanl Kentini Tanmada Kaynak Olarak Yunanca Takvim ve Rehberler, Kebike, Say: 17 (2004), s.s. 41-72. Ayrca, Berberin yer verdiimiz bu ikinci makalesinin ngilizcesi de yaynlanmtr: Engin Berber, Calendars and Guidebooks in Greek Language as Sources for Getting to Know an Ottoman City, Frontiers of Ottoman Studies: State, Province and the West, Volume II, Tauris, London, 2005.
9 10
443
Taner BULUT
sonularyla II. Merutiyeti yeniden ele alacak bilimsel toplantlarn yaplmasna ve elinizde tuttuunuz gibi yaynlarn baslmasna araclk etmesidir.11. Prof. Berberin bahsettii yaynlardan bazlar rehberler, takvimler ve yllklardr (salnameler). Bu yaynlarn ieriinde yer alan derlenmi bilgi ve aklamalar, dnemin toplumsal, ekonomik, siyasal, idari, demografik v.b. yapsna ilikin ok nemli veriler sunmaktadr. Prof. Berberin almasnda yer verdii rehberler de dhil olmak zere 19. yzyl sonu ve 20. yzyl banda yaynlanan bu rehberler, takvimler ve yllk trevindeki yaynlar, zmir ve evresinin ve dolaysyla da Osmanl Devletinin son yllarna k tutabilmektedirler12. Bilindii zere zmir, tarihi boyunca hep nemli bir liman kenti olmutur. Anadolu topraklarnn Avrupaya denizden alan kaps konumundadr. Osmanl Devletinin stanbuldan sonra ikinci byk kozmopolit kentidir ve Prof. Berberin ifadesiyle; Dou Akdenizin en byk ihracat metropol olan zmir, o tarihlerde Rum, Ermeni, Yahudi, Levanten ve Avrupal ok sayda gayri Mslimin de yaad bir ehirdi. Byk bir ksm, Osmanl millet sistemine dhil olan zmirdeki gayri Mslimlerin, kendi dillerinde baslm kaynaklar zerinden zmire bakmak, ehrin gemiine ilikin bilinmeyenlerin ortaya kmasna katkda bulunduu gibi, Trke kaynaklarn sunduu bilgileri sorgulama ans da vermektedir. Kukusuz bunun tersi de dorudur.13. zmirin uluslararas ticaret yollarnn iinde bulunan nemli bir liman kenti olduu gz nne alndnda, rehberlerin yalnz bir kentin ve ya bir liman merkezinin iktisadi grnmn deil, dnemin dnya ticaret yapsnn nasl olduuna ilikin nemli ipularn da barndrdn sylemek gerekir. Elinizdeki kitap, yalnzca tercme edilmi bir eviri kitabndan teye gemektedir. ki tane Yunanca baslm rehberin evirisiyle birlikte, bir tane de eski yazyla baslm Osmanlca rehberin transkripsiyonunun bir araya getirilmesi ile oluturulmu yeni bir derleme almasdr. Prof. Berber, yayna hazrlad kitaba makale tadnda bir sunu yazs ekleyerek okuyucuya ayrca bir n bilgi de vermektedir. Ayrca kitapta, evirisi yaplan rehberlerde yer verilen konular ve zmirle ilgili resim, fotoraf ve belgelere bolca yer verilmesi, almay olduka zenginletirmitir. Kapanda Merutiyetin 100. Yldnm Ansna armasyla baslan kitap, zmir Bykehir Belediyesi Kent Kitaplnn yaymlad klasik kitap formundadr. Kapakta kullanlan resim, II. Merutiyeti temsilen dnemin gazetelerinden biri olan Ahenkte yaynlanmtr. Prof. Berber, kitabn kapanda kullanlan resmin seilme nedenini, zmirin Trke gazetelerinden Ahenkin, Merutiyetin birinci yldnmne rastlayan 23 Temmuz 1909 tarihli nshasnn birinci sayfasna yansyan coku grlmee deer. Yaasn Millet ve Yaasn Padiahmz Sultan Mehmet Han- Hmis Hazretleri gibi tmceler, rengrenk iekler, Osmanl Devletinin armas ve krmz-yeil Osmanl
11 12 zmir 1876 ve 1908 (Yunanca Rehberlere Gre Merutiyette zmir), (ev.: Engin Berber), zmir Byk ehir Belediyesi Kltr yay., zmir, 2008, s.XI. Prof. Berber, bu dnemde zmir ve art blgesi zerine yaynlanm sz konusu trdeki Yunanca yaynlarn saysnn azmsanmayacak kadar ok olduunu belirtmektedir. Bu yaynlardan bir ksm o kadar ayrntl bilgiler iermektedir ki, yaynlanm resmi yllklarda (rnein Slnme-i Vilyet-i Aydn) dahi o kadar bilgiye ulamak mmkn deildir. Bkz.: Berber, Osmanl Kentini Tanmada, s.s.46, 49. zmir 1876 ve 1908, s.XII.
13
444
bayraklarnn ssledii sz konusu sayfay, kitabmzn kapana aktarmamz bundan szleriyle aklamaktadr14. Kitapta evirisi yaplan rehberlerden ilki, Th. K. ve S. K. tarafndan hazrlanarak 1875 ylnda zmirde baslan 1876 Artk Ylna (Ait) zmir Takvimi ve Rehberi isimli almadr. Prof. Berberin kitaba yazd Sunu blmnde belirttiine gre, zmirde baslan ve zmir balkl ilk takvim ve rehber budur. Rehberin orijinali, iki ana balk ve drt blmden olumaktadr. Takvim balkl, yaklak yirmi sayfalk ilk blm ve ikinci blmn sonunda yer alan sayfalk vakf mlklerinin kullanmn dzenleyen bir nizamname, dorudan zmirle ilgili olmayan genel bilgilere yer verdii iin Trkeye evrilmemitir. zmiri her ynyle byte altna alan Rehber balkl ikinci blm ise Reklamlar ksmyla birlikte evrilerek kitaba konulmutur15.
zmir zerine alacak aratrmaclara yol gstermesi amacyla rehberde yer verilen faaliyet alanlarnn balklarnn bu tantm yazsnda bir kez daha sralanmas yararl olacaktr. 1875 tarihli rehberde yer alan meslek dallar, meslek gruplar ve dier bilgiler unlardr: Yerel yneticiler, dini yneticiler, ibadethaneler, mezarlklar yabanc yetkililer, eitim kurumlar, retmenler, ktphane ve mzeler, okuma salonlar, dernekler, kulpler, hayr kurumlar, tiyatrolar, gazete ve dergiler, matbaalar, tabasma atlyeleri, kitap dkknlar, krtasiye dkknlar, mcellithaneler, mnevverler (avukatlar, doktorlar, gz doktorlar, a yapanlar, di hekimleri ve eczaclar), sanat ve sanatkrlar, bankalar, dviz simsarlar, tccarlar, tccar simsarlar, nakliye simsarlar, postaneler, acenteler, sigorta irketleri, oteller, ttn iletmeleri, pastaneler sna iletmeler, bayndrlk ileri, istasyonlar, buharl vapurlarn var ve ayrl saatleri, vapur tama tarifesi, telgraf cret tarifesi ve reklamlar.
14 15 A.g.e., s.s.XI-XII. A.g.e., s.XIV.
445
Taner BULUT
Rehberin ayrntlarna gz gezdirildiinde baz dikkat ekici hususlar gze arpmaktadr. Yabanc Yetkililer balkl blmde zmirde bulunan yabanc lke konsolosluklarnn adresleri ve alanlar listelenmitir. Sonradan ulalmas vakit gerektirecek bu bilgiler hazrlanan bu listeyle olduka pratik hale getirilmitir. Listeden, 1876 ylnda zmirde 16 lke konsolosluunun bulunduunu reniyoruz16. Rehberde tasniflenmi eitim kurumlaryla, zel dersler veren retmenlerin saysndaki okluk ve eitlilik, zmirdeki eitim-retim hayatnn ne kadar st dzeyde olduunun bir gstergesidir17. Rehberde derlenmi listeye gre zmirde baslan gazete ve dergilerin says toplam 17dir. Ayrca 18 matbaa, iki tabasma atlyesi, Bitpazar sokanda bulunan Trke kitaplar hari 10 kitap dkkn, be krtasiye ve be tane mcellithanenin varl zmirin kltr hayatnn yksekliini ispatlar niteliktedir. Ayrca, 52 gibi inanlmaz bir sayda doktor, 32 eczac, gz doktoru, ac ve be di hekiminin bulunmas zmirin salk yaamnn nispeten kontrol altnda olduunu gstermektedir18. Bu ynleriyle zmir, adeta Avrupai bir modern kent grnm sunmaktadr. Rehberin ticaretle ilgili blmlerinde aktarlan listelerin youn ierii, zmirin renkli uluslararas ticaret hayatna ilikin nemli ipular vermektedir. Listelerde grlen 14 buharl gemi iletmesi, 23 sigorta irketi, 8 otel, Osmanl dnda 6 lkeye ait postane, 9 dviz simsar ve 10 banka bu durumu izah etmeye yetecektir19. Kitabn ikinci blmn oluturan rehber ise, Mihal . Mihalidisin kaleme alp zmirdeki Amalthia Matbaasnda bastrd 1908 Ylna (Ait) Dnya Ticaret Rehberi isimli yayndr. Franszca da baslm olan 556 sayfalk rehberin 28 sayfas zmiri konu edinmitir. Prof. Berberin evirerek kitaba dhil ettii ksm bu blmdr20. Mihal . Mihalidis, rehber iin yazd nszde; Uygar dnyann her kesinde, her yl, bask says yksek ve iindeki ilnlara byk paralar harcanan ticaret rehberleri yaymlanr. nk bu rehberlerin, her tr rnn tketilmesine ve tannmasna nemli lde katk koyduu anlalyor ki, biz de bunlarn yarar henz iyi anlalamad. Yllardan beri, dnyann her yerindeki soydalarmzn eksikliini hissettii Dnya Ticaret Rehberine olan gereksinim, bizi suretle bu eksiklii gidermee itti21 diyerek, rehberi neden ve kimler iin hazrladn aka ifade etmitir. Prof. Berberin de vurgulad zere Mihalidis, rehberi hazrlarken hedef kitlesi olarak soydalarmz diye seslendii Yunanllar semitir. Rehber, Bizim almamz Hakknda Yunan Basnnn Deerlendirmesi bal altnda zmir ve Atinada baslan Yunanca gazetelerin deerlendirme yazlarndan alntlarla balyor. Rehberin yaynland dnemdeki ehrin idarecileri, dini yneticiler, eitim ve kltr kurumlar ve zmirin ticaret hayatn anlatan blmlerle devam ediyor. zmirde ticaret, sanayi, bilim ve teknik gibi alanlarda faaliyet gsteren
16 17 18 19 20 21 A.g.e., s.30. Eitim kurumlar ve retmen listesi iin bkz.: A.g.e., s.s.31-36. A.g.e., s.s.39-45. A.g.e., s.s.47, 55-59. A.g.e., s.XIV. A.g.e., s.78.
446
kiiler, yaplan iler ve iyerleri hakknda alfabetik srayla bilgiler verilmektedir. ehrin Trk idarecileri dnda, rehberde listelenen ahslarn neredeyse tamam gayrimslimlerdir. Rehberin sayfalarnda baz iyerlerinin adreslerini gsteren kartvizitlerin reklam olarak kullanld grlmektedir. Bu da rehberin ticari bir gelir kaygsyla hazrland izlenimini glendirmektedir.
Bu rehberde yer verilen konu balklar ise unlardr; alma hakknda Yunan basnnn deerlendirmesi, zmir, kordiplomatik, ticaret sanayi, kilden (yaplma) anak mlek, gazoz, sat salonlar, tuz emsiye, un, deirmenler, araba yapmclar, iek satclar, mmessiller, koloni mallar, sarraflar, saban yapmclar, arkeolog, eski hal, mimarlar, sigortalar, buharl gemi irketleri mee palamudu (ihracat), mee palamudu (ithalat), mee palamudu (simsarlar), pamuk varilciler, boyac dkkn, mcellithane, kitaplar, sanayi mamulleri, tereya, tabakhaneler, takmr, kaytan (pamuk veya ipekten yaplan ip, sicim), tahl (tccar), tahl (simsarlar), deriler (mamul), deriler (ham), avukatlar, optik dkknlar, parmen dkknlar, bakkallar, denizcilik malzemeleri, lks mallar, seyahat malzemeleri, balk malzemeleri, yalar, bakkaliye tccarlar, tccar terzileri, konfeksiyon, emanetiler, taeronlar, mobilyalar, ynller, mermer cilalama, lokantalar, gazeteler, pastaneler (buharl), pastaneler, birahaneler, ressamlar, elektrik malzemeleri satanlar, doktorlar, sandalyeciler, sepetiler, yaprak ttnler, iviciler, mumcular, piyanocular, tahta kutular (fabrika), karton kutular, tahta kutu satanlar, konyak imal edenler, korniiler, kuyumcular, berberler, soan, tenekeciler, tabasma atlyeleri, lokumcular, makarnaclar, sakz satclar, dviz komisyoncular, maden ocaklar, maden suyu, ipek satclar, ipek bcei kozas satclar, ipekli, mhendisler, tornaclar, kuruyemi (satanlar), kuruyemi (simsarlar), parfm imalat yapanlar, baharat dkkanlar, nakliye simsarlar, moda, iplik satclar, oteller odun tccarlar, bk sahipleri, di hekimleri, alkoll iki ve arap imalathaneleri, alkoll iki bayileri, afyon, silah satclar, buz imalathanesi, pamuklu kuma, bisikletiler, pirina fabrikalar, diki maki-
447
Taner BULUT
neleri, bo uval, sabun imalathaneleri, sigara ktlar, demir malzemeler, demir tccarlar, haddehaneler (ham demirin eritildii byk ocak, frn), harf dkmhaneleri, urgan satclar, dou hallar, hal fabrikas, postalar, bankalar, bankaclar, matbaalar, kaplcalar, zcaciye (imal edenler), zcaciye (satanlar), mobilya malzemeleri, ayakkabclar, eczaneler, ecza ticareti, fotoraflar, helvaclar, Halep mallar, bakr, krtasiye dkknlar, kimyagerler, para kasalar, boya ve yumurta. kollar, meslekler ve saylara gz atldnda 1876 yl rehberine gre bu rehberin, ticaret yaamna dair derlemesinin daha ayrntl olduu dikkat ekmektedir. 1876 ve 1908 rehberleri karlatrldnda i kollarnn ve esnaf saysnn eitlenerek arttn sylemek mmkndr. Bu eitliliin sebebi, 1880lerin sonlarnda demiryolu hattnn uzatlmas, 1885te ticaret borsas ve hemen ardndan 1886da zahire borsasnn kurulmas saylabilir22. Ayrca 1908 ticaret rehberinde, gnmzde geerliliini kaybetmi veya niteliini deitirmi baz meslek gruplar ve ticarethane isimleri dikkatimizi ekmektedir; koloni mallar, sarraflar, saban yapmclar, kaytan, lks mallar, varilciler, tabakhaneler, emanetiler, sepetiler, iviciler, mumcular, piyanocular ve ipek bcei kozas satclar bunlardan bazlardr. Prof. Berberin Eski Trkeden yeni harflere aktararak kitaba koyduu nc blm ise, Yunanca Rehberlere Trke Bir Ek: (1914 Ylna Ait) zmir Tccaran ve Esnafan- slmiyesine Mahsus Rehber baln tamaktadr. Kapanda Hslat- Umumiyesi Donanma-y Osman Cemiyetine Aittir ibaresi23 bulunan rehber, 1914 ylnda zmirde baslmtr. Prof. Berberin belirttiine gre 36 sayfalk bu rehberin orijinal bir nshas zmir Milli Ktphane koleksiyonunda mevcuttur24. Rehberin kim tarafndan kaleme alnd belli deildir. Balangcnda ticaret ve tccar kavramlarnn akland rehberin, milli iktisat ve milli burjuvazi fikrinin Trk dnce dnyasnda fiilen yer almaya balad yllarda iktisadiyatn Trkletirilmesi25 amacyla yaymland u cmlelerle aka ortaya konulmutur: Evet! Trkler bugn memleketlerinin iktisadiyatn, ticaretini ellerine almak ve memleketlerine lfzen deil maddeten ve hakikaten sahip olmak, bundan sonra onun hamil-i ihtisasndan biraz da kendilerini mteannim ve mstefit klmak istiyorlar. nk imdiye kadar iktisadiyata meyl ve rabet etmeyiimizin bizi nasl bir esir mnzelesine indirdiini artk idrak etmitir, bu fakr ve esareti yznden ihtiyacat- medeniye ve ictimaiyyesini tedarik ve tesviyeden aciz kaldn anlamtr26. Rehberin son sayfasnda Aydn, geri kalan ksmnda ise zmirde bulunan Trk ve Mslman tccar, esnaf ve sanayicilerle bunlara ait iyerlerinin isim ve adresleri i kollarna gre alfabetik olarak listelenmitir. Trke rehberde yer verilen balklar ise yledir: eczaneler, ecza ve baharat depolar, zmirde icra-y sanat eden etibba-y slmiye, emanetiler, Otel ve
22 23 24 25 26 Onur Knl, zmir 1876 ve 1908 (Yunanca Rehberlere Gre Merutiyette zmir), (Tantm Yazs), http://www.siyasitarih.com/new/index.php?option=com_content&task=view&id=69&Itemid=1_ (20.08.2008). zmir 1876 ve 1908, s.115. A.g.e., s.XV. A.g.e., s.XV. A.g.e., s.117.
448
misafirhaneler, un ticarethaneleri, iplik tccarlar, bakkaliye maazalar, tccarlar, tuhafiye maazalar, terzihaneler, telefon, haffaf (ayakkab, terlik, kavaf) esnaf, deri ticarethaneleri, saat ticarethaneleri, ekerciler, saralar, ie ticarethanesi, ta esnaf, takmc esnaf, fes maazalar, frnclar, kunduraclar, ktphaneler, kereste tccarlar, lokantalar, malzeme-i inaiye (inaat malzemeleri) ticarethaneleri, manifatura ve maazalar, msrc maazalar, ifa eczanesi ve eczane-i umumi. Ayrca yukarda sraladmz balklara ek olarak Bosnal Hac Hasan Aa Mahdumlar Ticarethanesi, Aydnn mer ve Muharrem sabunlar ve tccar merzade Mustafann da iinde yer ald Aydn ili ticari hayatna ilikin ek bilgilere de yer verilmitir. 1908 yl rehberinden sadece alt yl sonra hazrlanm bu Trke rehber incelendiinde27, I. Dnya Savann etkisine ramen hi de azmsanmayacak miktarda Trk ve Mslman nfusun zmirin ticaret hayatnda yer ald grlmektedir. Dier bir ifadeyle bu durum, ticaret hayatnn yalnzca gayrimslimlerin elinde olduu savn rtr niteliktedir. 1914 ylna ait 1908 yl rehberi gibi alma elimizde olmad iin Trk ve gayrimslim nfus arasnda bir karlatrma yapmak mmkn deildir. Ancak, milliyeti bir bak asyla bu son iki rehberin hazrlanmas hataldr. nk bu nedenden dolay dnem zerine yaplacak deerlendirmelerde bir eksiklik olaca aktr. Prof. Berberin de belirttii gibi, yaynlanm bu rehberlerin evirilerinin yaplp derlenmesiyle, Merutiyetin iln edildii 1876 ve 1908 ylnda zmiri idari, sosyal ve ekonomik anlamda tanmlayan bir fotoraf ekilmi oluyor28. Elinizdeki kitabn zmir tarihi almalarna byk katklar olaca kesindir. Prof. Dr. Engin Berberin bu derlemeyi hazrlamak iin ok youn bir mesaiyi ortaya koyduu grlmektedir. Bata kitab hazrlayan Prof. Berber olmak zere, kitabn baslarak yayn hayatna kazandrlmasnda emei olan herkes, kutlanmay fazlasyla hak etmektedir. Umarz Prof. Berberin bu deerli almas, zmir dndaki kentlerle ilgili veya zmir iin yaplacak benzer almalara nclk etmi olur. Taner BULUT*
27 28 *
Bkz.: A.g.e., s.s.115-135. A.g.e., s.XV. Aratrma Grevlisi, Dokuz Eyll niversitesi, Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits, (taner.bulut@deu.edu.tr; bulutaner@hotmail.com).
449
Makale Gnderme ve Yazm Kurallar 1- Dergi, alt ayda bir olmak zere ylda iki kez yaynlanr. Dergiye gnderilen makalelerin bilimsel, zgn ve daha nce hibir yerde yaynlanmam olmas gerekir. Gnderilen makaleler, ilgili hakemler tarafndan incelenir; olumlu onay verilmesi durumunda dergide yaynlanr. Hakemlerin dzeltme yaplmas nerisi olduunda, raporla birlikte makale yazarna gnderilip, dzeltme istenebilir. Gerekli dzeltmeler metin zerinde yapldktan sonra, makalenin hakemden gelen hali ile deiiklikler yapldktan sonraki halinin, tekrar gnderilmesi gereklidir. Yaynlanmayan makaleler, sahibine geri verilmez. Makaleler, herhangi bir yerde szl olarak sunulmu ise bu durum dipnotta gsterilmelidir. 2- Makaleler, MS Word programnda, 11 punto, Times New Roman karakteri ile tek satr aralkl ve iki yana yaslanm olarak yazlr. Sayfa yaps A4 olmal; kdn sa, sol, alt ve st kenarlar 4 cm boluk braklmaldr. Paragraf balarndaki girinti 1,25 cm ve paragraf aralarndaki boluk ise 6 nk olmaldr. 3- Makalenin genel kurgusu srasyla yledir: Makale Ad, Unvansz Yazar Ad, Trke zet, Trke Anahtar Kelimeler; Makalenin ngilizce Ad, ngilizce zet, ngilizce Anahtar Kelimeler ve tam metin Makalelerin plan ak ise; Giri, Balklar (Alt balkl ise numara sral; rnek: 1., 1.1., 1.2., 2., 2.1., 3. gibi) ve Sonu eklinde dzenlenmelidir. zetler ortalama 150 szck; anahtar szckler ise en az iki, en ok alt szck olmaldr. Yazarn (akademik) nvan ve alt kurum, e-mail adresiyle birlikte (istenirse) yldz simgeli (*) dipnot ile sayfa altnda gsterilir. Derginin editr tarafndan, gnderilen yazlara standart grnt oluturmak iin mdahale edilebilir. 4- Dipnotlar, sayfa altnda bilimsel kaynak gsterme ltlerine uygun numara sral dipnotlama sistemiyle yaplmaldr. Dipnotlar, bilgisayarda ekle komutuyla verilmeli ve 10 punto byklnde olmaldr. Dipnotta verilen makaleler trnak iinde, kitaplar ise italik yazlmaldr. Kaynaklar, ilk kullanmda tam knye halinde (yaynevi, basm yeri, basm tarihi dahil) verilmelidir. Kaynak tekrarnda yazar soyad ve ksaltlm ad geen kaynak verilmesi yeterlidir. (rnek: Aybars, a.g.e., s. 123.) 5- Metin sonunda makale yazmnda faydalanlan eserler Kaynaka bal altnda yazar soyadna gre alfabetik srayla verilmelidir. Eer kullanlan kaynaka eidi fazla ise; kendi tr iinde sra numaras verilerek gruplandrlmaldr. 6- Tablo, resim, belge v.b. konulmas durumunda bu kaynaklarla ilgili tanmlama stte; bilgiler ise kullanlan dokuman ya da kaynan altnda, parantez iinde verilir. Tablolar MS Word formatnda hazrlanmal ve sayfa dzenini amamaldr. Yatay olarak uzun hazrlanmas gereken tablolar ise yalnzca tablonun yer alaca sayfann yatay yaplmas ile hazrlanmaldr. 7- Makalelerde ek olarak yer verilecek belge, tablo, grafik, resim, fotoraf v.s. gibi dokmanlar metin sonunda Kaynaka verilmeden nce EKLER bal altnda numara srasna gre verilmelidir. 8- rnek bir sayfa ve yazm dzeni iin Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits internet sitesinde yaynlanan derginin 12. ve sonraki saylarna gz atlabilir. (http://web.deu.edu.tr/ataturkilkeleri/tr/index.php) 9- Dergideki yazlarn bilimsel sorumluluu yazarlarna ait olup, dergide yer almasndan sonra yaznn btn telif haklar Enstitmze aittir. Enstitnn onay olmadan baka bir yerde yaynlanamaz ve bilimsel alntlar dnda oaltlamaz.

ÇAĞDAŞ TÜRKİYE TARİHİ ARAŞTIRMALARI DERGİSİ Sayi 16-17 Dokuz Eylül Ünv.

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

ÇAĞDAŞ TÜRKİYE TARİHİ ARAŞTIRMALARI DERGİSİ Sayi 16-17 Dokuz Eylül Ünv.

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

DOKUZ EYLL NVERSTES ATATRK LKELER VE NKILP TARH ENSTTS

ADA TRKYE TARH ARATIRMALARI DERGS

Say: 16-17 ZMR, 2010

Yl: 2008 / Bahar - Gz SAYFA 1

NDEKLER Editrden MAKALELER

Mustafa ORAL Baak OCAK

89 103 119 143 165

Caner KERMOLU Turgay AKKU Hacer ELK Nuren GRBOA

Saadet TEKN, Sevilay ZKES Mustafa ZDEMR Nuri ADIYEKE

Mustafa AHN, Ruen DUMAN Alev GZC

335 365 381 397

Dergi Sekretaryas Ahmet YILMAZ Ercan YALIN

ADA TRKYE TARH ARATIRMALARI DERGS

YIL: 2008 / Bahar-Gz

TTAD,VII/16-17, (2008/Bahar-Gz), s.s.3-18

MODERNLEME SRECNDE ZMRDE TALYANLARIN ETM

EDUCATION OF THE ITALIAN IN ZMR IN THE PROCESS OF MODERNIZATION Abstract

Modernleme Srecinde zmirde talyanlarn...

Modernleme Srecinde zmirde talyanlarn...

Modernleme Srecinde zmirde talyanlarn...

Modernleme Srecinde zmirde talyanlarn...

Bu eitim-retim ylnda, rencilerin saysal ve baar durumlar yleydi53:

Modernleme Srecinde zmirde talyanlarn...

Modernleme Srecinde zmirde talyanlarn...

Modernleme Srecinde zmirde talyanlarn...

TTAD,VII/16-17, (2008/Bahar-Gz), s.s.19-33

ATATRKN ZMR ZYARETLER VE VEFATININ ZMRDEK YANKILARI

Atatrkn zmir Ziyaretleri...

Atatrkn zmir Ziyaretleri...

Atatrkn zmir Ziyaretleri...

Atatrkn zmir Ziyaretleri...

Atatrkn zmir Ziyaretleri...

Anadolu, 22 Kasm 1938.

Atatrkn zmir Ziyaretleri...

Atatrkn zmir Ziyaretleri...

TTAD,VII/16-17, (2008/Bahar-Gz), s.s.35-50

Ariv Vesikalarna Gre Bat Anadolu...

Ariv Vesikalarna Gre Bat Anadolu...

Ariv Vesikalarna Gre Bat Anadolu...

Ariv Vesikalarna Gre Bat Anadolu...

Ariv Vesikalarna Gre Bat Anadolu...

Ariv Vesikalarna Gre Bat Anadolu...

Ariv Vesikalarna Gre Bat Anadolu...

TTAD,VII/16-17, (2008/Bahar-Gz), s.s.51-69

MODERNZMDEN POST-MODERNZME TARHSEL BLGNN EPSTEMOLOJS (DILTHEY, HEIDEGGER, GADEMER, DERRIDA)

Modernizmden Postmodernizme Tarihsel...

Modernizmden Postmodernizme Tarihsel...

Modernizmden Postmodernizme Tarihsel...

Modernizmden Postmodernizme Tarihsel...

Modernizmden Postmodernizme Tarihsel...

Modernizmden Postmodernizme Tarihsel...

Modernizmden Postmodernizme Tarihsel...

Modernizmden Postmodernizme Tarihsel...

Modernizmden Postmodernizme Tarihsel...

TTAD,VII/16-17, (2008/Bahar-Gz), s.s.71-88

SULTAN II. ABDLHAMT DNEMNDE BR ERKES TARH YAZILMASI GRM

Akdeniz niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm, (mustoral@akdeniz.edu.tr).

Sultan II. Abdlhamit Dneminde...

Sultan II. Abdlhamit Dneminde...

Sultan II. Abdlhamit Dneminde...

Sultan II. Abdlhamit Dneminde...

Sultan II. Abdlhamit Dneminde...

Sultan II. Abdlhamit Dneminde...