Keas I

Kentsel Ekonomik Aratrmalar Sempozyumu, Cilt I
http://ekutup.dpt.gov.tr/bolgesel/keas-I.pdf
Yayn ve referans olarak kullanlmas Devlet Planlama Tekilatnn iznini gerektirmez.

Bu yayn 1000 adet baslmtr . Elektronik olarak 1 adet pdf dosyas retilmitir.
CLT I NDEKLER Sunular

Devlet Planlama Tekilat Mstear Dr. Ahmet TIKTIK. .............................................................iii-v Pamukkale niversitesi Rektr Prof.Dr. Hasan KAZDALI ...................................................vi-viii
Sempozyum Dzenleme Kurullar

Dzenleme Kurulu ............................................................................................................................. ix
Szl Bildiriler (Soyad Srasna Gre)

Blgesel Yaknsamada Kamu Yatrmlar: Trkiye rnei, Sacit Hadi AKDEDE ve Fuat ERDAL1-8 Dou Karadeniz Blgesel Gelime Plan (DOKAP), Deniz AKKAHVE..................................... 9-15 Ege Blgesinin Kalknmasnda Finansal Kurumsallama Ara Olabilir Mi?, N. Ouzhan ALTAY, Aydanur GACANER ve Nazif ATIK........................................................................................ 16-42 Denizli Kent Geliimi zerinde Jeotermal Enerji Kullanmnn Etkileri, Hakan AYGREN ve Tlay AYGREN .................................................................................................................................. 43-57 Uakta Kentsel levler ve Kentsel Alan Kullanm, Nurettin BLGEN..................................... 58-69 Kent Planlanmas ve GAPta Kent Planlamasna likin Yaklamlar, Yakup BULUT .............. 70-90 Trkiyede Kentsel Byme Ve hracat likileri: Panel Veri ve Yatay-Kesit Analizleri, M. Kemal DEER ve . Seluk EMSEN .................................................................................................. 91-102 Zonguldak, Bartn, Karabk Blgesel Gelime Projesi, Necati DORU ................................ 103-113 Kentsel Gelimede Etkili Olan Faktrlerin Urla-zmir rneinde rdelenmesi, Gzde EMEKL.................................................................................................................................. 114-125 Blgesel Kalknma Kavram, Kuram ve Politikalarnda Yaanan Deiimler, Ayda ERAYDIN................................................................................................................................ 126-146 Toplumsal Sorunlara Entegre Sistemler Yaklam (TOPSES) Balamnda Srdrlebilir Yeniliki Blgesel Ve Kentsel Gelime, Hsn ERKAN........................................................................ 147-159 letme Fonksiyonlarnn Kresellemesi ve ebeke Organizasyonlar (Denizli rnei), Feyzullah EROLU, Aye RM ve Bilge AKA................................................................................. 160-170 Kentsel Gelime in Plan Neden Gereklidir? Kentsel Gelime Srelerinde l Gelime Planlarnn Rol: Bolu ve Dzce l Gelime Plan Deneyimleri, Uur ESER ..................................................... 171-175
llerin Sosyo-Ekonomik Gelime Endekslerine Gre Sralanmas ve Belirleyici Faktrler, Kenan GER .................................................................................................................................... 176-188 Uaktaki Sanayi letmelerinin retim ve Ynetim zellikleri, Alparslan ahin GRM 189-200 Ekonomik Kalknmada Yerel Alternatifler, Hseyin GL...................................................... 201-219 Blgesel Kalknmada Ekonomik Gstergeler le Yerel Kltr zellikleri Arasndaki likiler: Aydn ve Denizli rnekleri, Yaprak GLCAN ve Ceyhan ALDEMR ................................................. 220-232 Dou Anadolu Blgesinde Faaliyette Bulunan Kk ve Orta Boy letmelerde GiriimcilikYenilikilik, Fatma GNDODU........................................................................................... 233-246 Kentsel Ekonomi ve Trkiyede Blgesel Kalknma Projeleri, A. Ylmaz GNDZ............ 247-275 Kahraman Maran Kuruluu, Geliimi ve Mekansal Analizi, Mehmet GRBZ, Ersin Kaya SANDAL ve Murat KARABULUT ............................................................................... 276-285 Kocaeli Depreminin Yerleme ve Sanayi zerindeki Etkileri, Meryem HAYIR ve Christop JENTSCH .................................................................................................................................................. 286-301 Trkiyede 500 Byk Sanayi Kuruluunun lke Sanayi indeki Yeri, nemi ve Blgesel Dal, Hamdi KARA........................................................................................................................... 302-313 Trkiyede Blgesel Dzeyde Kamu Yatrmlar ile GDP likisi, Erdal KARAGL ve Kerim ZDEMR................................................................................................................................ 314-319 Dnya Kenti Kavramna Alternatif Bir Bak, Elif KARAKURT ...................................... 320-336 Sosyo-Ekonomik Gelimilik Sralamas Aratrmalar, Taner KAVASOLU...................... 337-347 Blgesel Kalknma Ajanslar: Trkiye zerine neriler, Serap KAYAS ve Suna Senem YAAR348357 Yeni Ekonomi Anlay inde Kurumsallama: Kurumsal Ekonomi ve Ynetiim, Serap KAYAS ve Ura DOYDUK ...................................................................................................................... 358-363 Ylma Ekonomileri, mit KIYMALIOLU ........................................................................ 364-374
ii
SUNU Cumhuriyetimizin 80. yln kutlama etkinlikleri erevesinde Pamukkale niversitesi ile birlikte Kentsel Ekonomik Aratrmalar Sempozyumunu Denizlide dzenlemekten kvan duymaktayz. niversitelerimizle birlikte etkinlikler dzenlemek, il ve blge kalknmasnda birlikte fikir retmek ve niversitelerimizin almalarndan yararlanmak bizim temel politikamzdr. Bilindii gibi, Planl Kalknma dneminde; makro, sektrel ve proje planlamas aamalarndan oluan bir planlama yaklam benimsenmitir. Bu yaklama, blgesel gelime ve blgeleraras gelimilik farkllklarnn azatlmas politikalar entegre edilmeye allmtr. Blgesel Gelime Politikalarnn aralar olarak da kalknmada ncelikli yre uygulamalar ile blgesel gelime planlar kullanlmtr. Ancak, uygulanan aralarla bu politikalarda istenilen dzeyde bir baar elde edildiini sylemek gtr. Kalknmada ncelikli yre kapsamnn ok geni tutulmas, bu yrelere ynelik politikalarn etkinliini nemli lde azaltmtr. Dier taraftan, hazrlanan baz blge planlar ise istenilen dzeyde uygulanamamtr. Kreselleme srecinde, dnyada yaanan deiimler erevesinde; Bugnk Planlama yaklammz ne olmaldr? Yerel potansiyelimizi nasl harekete geirebiliriz? Rekabet gcmz nasl artrabiliriz?
- Acaba her blgenin rekabet edebilecei bir alan var mdr? gibi sorularn cevabnn daha kolay verilebileceini dnyorum. Kreselleme sreci; Ulus Devletlerin kendi aralarndaki blgesel btnleme hareketlerini hzlandrm, Ulus Devletlerin yerel ynetimlere verdikleri nemi artrm, alt blgelerin Dnya sistemi ile dorudan
Gelien teknoloji ile birlikte, blge ve etkileim ierisine girmesini salamtr.
Benzer ekilde, sanayi toplumundan bilgi toplumuna gei ile birlikte, gerek blge tanm ve gerekse blgesel gelime alanndaki yaklamlar deimitir. Gnmzde; kk lekli iletmeler, srdrlebilirlik, katlmclk ve her blgenin kendine zg potansiyelleri, kalknma anlayna yenilik getirmitir. Bu dorultuda, yrelerin bilgi toplumunda rekabet edebilecei prensibini benimseyen, mekansal srekliliin geri planda olduu, strateji arlkl planlar nem kazanmaya balamtr. Yukardan aaya, yani merkezden yerele, planlama yaklamnn giderek nemi azalmtr. Biz de bu deiim erevesinde merkezden yerele makro planlama almalar ile aadan yukarya planlama almalarn entegre eden, bizatihi yre halknn katlmyla gerekletirildii ve ulusal
iii
stratejilerimizle uyumlu yaklamlar benimsemek durumundayz. Bir anlamda etkileimli planlamayaklamna doru bir dnm yaadmz sylenebilir. Yerel dzeyde, bir yrenin kalknmas iin, belirli hedef ve stratejiler dorultusunda; katlmc bir anlayn benimsendii, proje reten ve bu projeleri sahiplenen, yaplar oluturmak durumundayz. Bu erevede merkezi ve yerel dzeylerin ibirlii ile yeni kurumsallama araylarmz devam etmektedir. Yeni planlama yaklam, yeni ve daha etkin bir kurumsal yaplanmay da gndeme getirmitir.Bu kapsamda en nemli gelime Blgesel Kalknma Ajanslar kurulmas ynnde srdrlen almadr. darenin btnl ve yerinden ynetim ilkesi erevesinde; - Blgesel stratejiler oluturmak, - Yerel potansiyelleri harekete geirmek, - zel kesim ve sivil toplum kurulular ile kamu kesimi arasndaki ibirliini gerekletirmek ve bu ercevede koordinasyonu salamak, - Performansa dayal kaynak tahsis etmek ve - Ekonomik ve sosyal uyum erevesinde AB fonlarnn kullanmn salamak amacyla Blgesel Kalknma Ajanslar kurulacaktr. Yre potansiyellerin harekete geirilmesinde planlama ve kalknma kltrnn yerele yaylmasnda nemli grevler stlenebileceini dndmz Blgesel Kalknma Ajanslar, Avrupa Birliinin de zerinde nemle durduu bir husustur. Politika oluturmada, kalknmann en nemli stratejilerinden biri, kamu ve zel kesiminin dorudan katlm ile ortak bir uzlama noktasna ulalmas ve bu erevede hem kamu, hem de zel kesim tarafndan, bu politikalarn uygulamaya konulmasdr. Uygulamaya konulan program ve projelerin deerlendirilmesi ve izlenmesi, bu politikalarn uygulanmas kadar nemlidir. Bu ekilde, baarl uygulamalarn tespit edilerek, benzer zellik gsteren blgelere aktarlmas, politikalarn baarsn artracaktr. DPT Mstearl olarak, bu anlay erevesinde almalarmz yrtmekteyiz. Gelitirmekte olduumuz yeni blgesel gelime anlaynda KOBlerin ncelikli bir konuma sahip olacan da vurgulamak isterim. Teknolojideki hzl deiim, genileyen pazarlar ve bilgiye olan youn talep; genelde, yerel ve blgesel gelime iin, zelde ise sanayimizin itici gc olan KOBlerimiz iin yeni frsatlar sunmaktadr. Ancak bu gelimeler; yerel ve blgesel dzeyde igcnn niteliinin ykseltilmesini, etkin ve hzl karar verebilen bir ynetim anlay ile katlmcln benimsenmesini gerektirmektedir.
iv
Bilgi toplumunda, teknolojinin ok hzl deitii bir ortamda, KOBlerin deien teknolojilere ok hzl ayak uydurmalar nedeniyle rekabet gleri artmaktadr. Ancak, KOBlerin kendi iinde ve Dnya ile btnleerek kurumsallamalar olmazsa olmaz bir kouldur. Byle bir yaklam benimsenmedii takdirde, KOBlerin rekabet etme gleri azalacak, deiime ayak uydurmalar gleecek ve zaman iinde, maliyetleri nemli lde ykselecektir. Kurumsallama ve/veya ortak hareket etme; aratrma-gelitirme konularndan a sistemi oluturmaya, birlikte hammadde temininden, birlikte pazarlamaya dein uzanmaktadr. Ulusal dzeyde belirleyeceimiz blgesel gelime stratejilerini ve KOB politikalarn yerel dzeyde yaplacak almalar ile btnletirmek suretiyle lke sathnda sahip olduumuz potansiyeli harekete geirmeyi hedeflemekteyiz. Hep birlikte bir renme sreci yaayarak gelitireceimiz bu yeni yaklam, niversitelerimiz bata olmak zere tm kesimlerin katksn ve katlmn gerektirmektedir. Hzl bir deiimin yaand Dnyamza, biz de hzla entegre olmak zorundayz. Yeni kalknma ve planlama yaklamlarnn sadece belirli bir kesim tarafndan deil, kamu, zel kesim, sivil toplum kurulular, ksacas tm kesimlerce benimsenmesi ve uygulanmas dncesiyle bu Sempozyumun lkemize en st dzeyde katk salayacan umuyorum. Sayglarmla.
DR. AHMET TIKTIK Devlet Planlama Tekilat Mstear
SUNU
Pamukkale niversitesi, Devlet Planlama Tekilat ile birlikte lkemizde bir ilk durumunda olan Kentsel Ekonomik Aratrmalar Sempozyumu Ii (KEAS03) 10-12 Eyll 2003 tarihinde Denizlide dzenlemitir. Bu sempozyumun bata gelen ayrt edici zellii kent ve kentlemeyi kendi alarndan inceleyen be ayr disiplinden aratrmaclarn bir araya gelmeleridir. ktisat, Sosyoloji, ehir ve Blge Planlama, Kamu Ynetimi ve Corafya alanlarnda kentsel aratrmalarla uraan lkemizin nde gelen niversitelerinden gelen bilim adamlar gn boyunca hem kendi bireysel bilim alanlarnn bak alaryla konuya yaklatlar hem de dier disiplinlerin yaklamlarn irdeleyerek kent ve kentleme olayn interdisipliner bir analizle deerlendirmeye altlar. Bu erevede, farkl alanlarn kentsel aratrmalar hakkndaki rttkleri alanlar ile birbirlerini tamamladklar alanlar belirlenmeye alld. Bylece, kent ve kentli insana bakn mutlaka ok ynl bir analize dayanmas gerektii, tek boyutlu almalarn eksik ve yetersiz olaca bir kez daha vurgulanmtr. Dnyada ve zellikle lkemizde kent olgusu gibi insan yaamn ekonomik, sosyolojik ve kltrel adan dorudan etkileyen, uygarlk dzeyinin adeta bir gstergesi olan ve olduka karmak bir yap gsteren bir konuda farkl disiplinlerden oluan bilim adam ve uygulamaclarn bir araya gelerek bir ekip almas sergilemesi rnei olduka kstl grnmektedir. Bu bakmdan, bu sempozyum lkemizde byle bir yaklamn ilk adm olarak deerlendirilebilir. Sempozyumun dier bir ayrt edici zellii de Denizlide ve gen bir niversite olan Pamukkale niversitesinde dzenlenmi olmasdr. Denizli 80li yllarn bandan bu yana gsterdii hzl ekonomik gelime performans ile lkemizde dikkatlerin zerinde topland Anadolu kentlerinin banda gelmektedir. Denizli imalat sanayi, zellikle de tekstil rnleri ihracatnda salad hzl ihracat art ile d pazarlara dnk sanayileme politikasnn hemen hemen en tipik rneklerinden biri durumuna gelmitir. Sz edilen geliim izgisi boyunca Denizli kentinde ve kent merkezi civarnda hzl bir biimde fabrikalar olumaya balamtr. Fabrikalarn bazlar Organize Sanayi Blgesinde planlanm bir yap iinde yer alrken nemli bir blm de kentin civarnda dzensiz ve plansz bir biimde yaylmtr. Bu gelimenin balatt dinamizm ve nfus hareketleri kent asndan son tahlilde arpk denebilecek bir yap ortaya karmtr. Bunun yan sra, bir kent iin olmazsa olmaz durumunda olan belediye hizmetlerindeki btnlk, kentin bitiiindeki eski mahalle veya kylerin belediye yaplmasyla, dar bir alanda 22 ayr belediyenin olumas gibi rnei ok ender grlebilecek bir paralanmlk yznden bozulmutur. Bu ve benzeri dier zellikleriyle Denizli kent aratrmalar iin adeta bulunmaz bir laboratuvar niteliindedir. Dolaysyla, her alandan kentsel aratrmaclarn ilgisini ekmektedir. Pamukkale niversitesi, Anodoludaki dier bir ok niversite gibi 1992 ylnda kurulmu gen bir niversitedir. niversite gen yana ramen hzl bir gelime perfromans sergilemi, eiitm retimde alt yap eksikliklerini giderek standartlar yakalamann yan sra, bulunduu yrenin sorunlarna ilgi gsteren ve akademisyenlerin aratrma alanlarn daha ok blgesel konulara kaydran ve kent ile bu anlamda btnlemeye nem ve ncelik veren bir yaklam iinde olmutur. niversitemizde Pamukkale, turizm, kltrel ve tarihsel miras, blgenin jeolojik ve jeoteknik zellikleri, giriimcilik, sanayinin profili, eiitm, salk, ulam, enerji gibi konularda kentle ve blgeyle ilgili almalar youn olarak gerekletirilmektedir.
vi
Sempozyumun al konumalar blmnde niversite Rektr sempozyum ama ve kapsamyla ilgili ve Devlet Planlama Tekilat Mstear Dr. Ahmet TIKTIK uygulamaya ve dndkleri yeni planlama yaklamn ortaya koyan sunular yapmlardr. Akademik bildiriler ODTden Prof. Dr. lhan Tekelinin sempozyumun erevesini izen al bildirisi ile balamtr. Al ve cereve bildirilerini takiben Sempozyumun hitap ettii aratrmaclarn alt be blmn her birini temsilen birer retim yesi, kent ekonomisi ve kentsel ekonomik aratrmalar, kendi blmlerinden / alanlarndan bakla toparlayan ve ana paradigmalar ile tartma konularnn geliimini zetleyen zl birer sunuta bulunmulardr. Bu zel al oturumu ile sona eren birinci gnn ardndan, ikinci gn sabah Sempozyumun bu ylki orta Devlet Planlama Tekilatndan uzman ve daire bakanlar da zel bir oturumda projelerini ve yeni yaklamlarn aktarmlardr. Buraya kadar olan konuma ve bildiriler paralel oturum olmakszn srdrlrken, ikinci gn leden sonra, ayn anda ikier oturum olmak zere, olabildiince farkl disiplinlerden akademisyenleri ve onlarn sunularn biraraya getiren paralel oturumlara geilmitir. Son gn yine be farkl ilgili blmden (iktisat, sosyoloji, ehir ve blge planlama, kamu ynetimi ve corafya) birer konumac kapan panelinde hem bildirileri ve Sempozyumu genel olarak deerlendirmiler hem de gelecek yllara ilikin nerilerde bulunmulardr. Gerek al zel oturumu, gerek DPT ve paralel oturumlardaki sunularn sahipleri ve gerekse kapan panelindeki konumaclar ile dinleyiciler neredeyse her oturumda KEAS03n disiplinleraras zne ve amacna uygun olarak gereklemitir. Kentsel Ekonomik Aratrmalar Sempozyumlarnda her yl birbirini tamamlayan temalarn ele alnmas planlanmaktadr. KEASn deimemesi beklenen z ise drt kriter ya da zellik zerine oturmaktadr: Bunlar, KEASn disiplinleraras nitelii, farkl akademik nvanlardan uzman ve akademisyenleri biraraya getirmesi, hem teorik hem de uygulamal sunulara yer vermesi, konuyla ilgili uzmanlar ve akademisyenler iin fikirlerin deiimi ve gelitirilmesi iin bir platform olmas gibi zellikler KEASn disiplinleraras niteliini oluturmutur. Sonu olarak, KEAS03 gstermektedir ki, Trkiyede kentsel ekonomik aratrmalar alannda alan, akademik veya profesyonel hayatnn az veya geni bir ksmn bu alana ayran yetimi insan gc ok snrl deildir. Bu alanda yurtii ve yurtdndan birbirinden ok farkl lisans ve lisansst programlarna yetimi ve yetimekte olan yzlerce insan vardr. Gelecek yllarda yaplmas planlanan KEASlara, KEAS03e zellikle davet edilen be farkl blme, tarih (zellikle kent tarihi) iletme (zellikle giriimcilik) ve mimarln (zellikle ehircilik) dahil edilmesinin yararl olaca katlmclar tarafndan vurgulanmtr. Sempozyumun gelecek yllardaki organizasyonlarnn, nce az sayda davetli ile sonra da bildirilere ak bir biimde iki dilli (Trke ve ngilizce) ve uluslararas olmas planlanmaktadr. Gelecekte KEAS organizasyonlarnn uluslararas bir boyut kazanacana inanmaktayz. Bunun iin ulusal organizasyonun aksatlmadan yrtlmesi byk nem tamaktadr. Ayrca, farkl gr ve yaklamlara yer vermek ve kentsel ekonomik aratrmalar alannda alan uzman ve katlmclarn hepsini kucaklamak amacyla KEASlarn her yl ksmen de olsa deien ve
vii
ilgili her blmden en az bir, tercihen ikier, retim yesinin bilim / danma kurulunda yer almas ile gerekletirilmesinin yararl olaca belirtilmitir. Kentleme ve kentlileme derecelerinin artt, kentlerin giderek nem kazand ve ulusal ekonomilerin glendirilmesi iin yerelde baarl uygulamalarn varlnn kanlmaz olduu bu dnemde byle toplantlara maddi ve manevi katkda bulunan ve bildiri sunarak veya dinleyerek faaliyetin bir paras olan katlmclara ayr ayr candan teekkr ederim. Bylesine nemli bir konuda Pamukkale niversitesi gibi gen bir niversite ile ibirlii yapan, bizlere her konuda destek olan Devlet Planlama Tekilatna bata Sayn Mstear Dr. Ahmet TIKTIK olmak zere, Mstear Yardmcs Ltfi ELVAN ve ekibine kranlarm sunmay bir bor bilirim. Sempozyum fikrinin ortaya atlmasndan balayarak son aamasna kadar hi bitmeyen bir enerji ile ok titiz bir alma sergileyen sempozyum yrtme kurulu yesi Pamukkale niversitesi ktisat Blm retim yesi Do. Dr. Celal KKERe ve ayn heyecan ve alma azmi ile sempozyumun gereklemesinde ok nemli grevler stlenen ve bildiriler kitabnn editrler kurulunda yer alan Yrd. Do. Dr. Hseyin ZGRe candan teekkr ederim. Ayrca, sempozyum ncesi ve sempozyum esnasnda byk emekleri geen ve ktisadi ve dari Bilimler Fakltesinde sempozyumun ev sahipliini yapan Faklte Dekanmz Prof. Dr. nan ZERe sonsuz teekkr ederim. Ayrca, sempozyumun her aamasnda canla bala grev yapan, organizasyon ve konuklarla yakndan ilgilenen ve editrler kurulunda yer alan Yrd. Do. Dr. Muhammet KSECK, Yrd. Do. Dr. Evin TORLAK ve Dr. Can BAKKALCIya yrekten teekkr ederim. Sempozyum iletiimine ve organizasyonuna srekli yardm eden Rektrlk zel Kalem Mdr Vesile ALKANa ayrca teekkr ederim. Bunlarn yan sra, sempozyumun profesyonel bir organizasyona dnmesi iin Sempozyum Yrtme Kuruluna katkda bulunan ktisadi ve dari Bilimler Fakltesinin Aratrma Grevlileri S. Yaman KOAK, Rezzan AYHAN, Pnar YAVUZEHRE, Filiz AKBA, Habibe Naza ENSAN, Nigar DERMENC, zgr ALTUNTA, Sevcan GNE, Necmi GNDZe ve dari Personel Sevilay YREKTENe ve tm Pamukkale niversitesi alanlarna teekkr zevkli bir grev sayarm. Sayglarmla,
Prof. Dr. Hasan KAZDALI Pamukkale niversitesi Rektr
viii
Dzenleme Kurulu
Dr. Ahmet TIKTIK Devlet Planlama Tekilat Mstear
Prof.Dr.Hasan KAZDALI Pamukkale niversitesi Rektr
Yrtme Kurulu Prof.Dr.nan ZER, Pamukkale niversitesi, BF Dekan Do.Dr.Celal KKER, Pamukkale niversitesi, ktisat Blm ve Trkiye Ekonomi Kurumu Ynetim Kurulu yesi Yrd.Do.Dr.Hseyin ZGR, Pamukkale niversitesi, Kamu Ynetimi Blm Yrd.Do.Dr.Muhammet KSECK, Pamukkale niversitesi, Kamu Ynetimi Blm Yrd.Do.Dr.S.Evin TORLAK, Pamukkale niversitesi, Kamu Ynetimi Blm Dr.Can BAKKALCI, Pamukkale niversitesi, ktisat Blm Bilimsel Danma Kurulu Prof.Dr.Rana ASLANOLU, Uluda niversitesi, Kamu Ynetimi Blm Prof.Dr.nar ATAY, Dokuz Eyll niversitesi, BP Blm Prof.Dr.Sencer AYATA ODT, Sosyoloji Blm Prof.Dr.Raci BADEML, ODT, BP Blm Prof.Dr.Zeynel DNLER, Uluda niversitesi, ktisat Blm Prof.Dr.Hayati DOANAY, Atatrk niversitesi, Corafya Blm Ltfi ELVAN, DPT Mstear Yardmcs Prof.Dr.Ayda ERAYDIN, ODT, BP Blm Prof.Dr.Hsn ERKAN, Dokuz Eyll niversitesi, ktisat Blm Prof.Dr.Hasan ERTRK, Uluda niversitesi, Kamu Ynetimi Blm Prof.Dr.Hamdi KARA, Ankara niversitesi, DTCF, Corafya Blm Prof.Dr.Zerrin Toprak KARAMAN, Dokuz Eyll niversitesi, Kamu Ynetimi Blm Prof.Dr.Yaln KARABULUT, Ankara niversitesi, DTCF, Corafya Blm Prof.Dr.Kenan MORTAN, Anadolu niversitesi, ktisat Blm Prof.Dr.Servet MUTLU, Bakent niversitesi, ktisat Blm Prof.Dr.Mustafa MUTLUER, Ege niversitesi, Corafya Blm smail SARICA, DPT Blgesel Gelime ve Yapsal Uyum Genel Mdr Prof.Dr.hsan SEZAL, Gazi niversitesi, Sosyoloji Blm Prof.Dr.lhan TEKEL, ODT, BP Blm Prof.Dr.Erdin TOKGZ, ktisat ve Trkiye Ekonomi Kurumu Vakf Prof.Dr.Erol TMERTEKN, stanbul niversitesi, Corafya Blm Prof.Dr.Erdal TKKAN, Akdeniz niversitesi, ktisat Blm Prof.Dr.Ercan UYGUR, Trkiye Ekonomi Kurumu Bakan Do.Dr.Alpay FLZTEKN, Sabanc niversitesi, ktisat Blm Do.Dr.aatay KESKNOK, ODT, BP Blm Do.Dr.H.Tark ENGL, ODT, Siyaset Bilimi ve Kamu Ynetimi Blm Yrd.Do.Dr.Necla TRKOLU, Ankara niversitesi, DTCF, Corafya Blm Editrler Metin ZASLAN
Planlama Uzman Devlet Planlama Tekilat Mstearl
Yrd.Do.Dr.Hseyin ZGR Pamukkale niversitesi Yrd.Do.Dr.Muhammet KSECK Pamukkale niversitesi Yrd.Do.Dr.S.Evin TORLAK
Pamukkale niversitesi
ix
Blgesel Yaknsamada Kamu Yatrmlar: Trkiye rnei

Sacit Hadi AKDEDE Adnan Menderes niversitesi, Aydn Fuat ERDAL Adnan Menderes niversitesi, Aydn, International Centre for Economic Research, Torino, talya 1. GR Blgeler arasndaki byme farkllklarnn nedenleri, kalknma ekonomisinin en ok tartlan konularndan birisi olmutur. Bir ok bilim adam, baz blgelerin neden dierlerinden daha hzl bydn aklamak iin almalar yapmtr. Blgeler arasndaki byme farkllklarnn azaltlmas, srdrlebilir kalknmann ana koullarndan biri olarak grlmektedir. Neoklasik yaknsama hipotezi, blgeler arasndaki bu farkllklarn, kalknma ile birlikte azalacan ngrmektedir. Bu almada, Trkiyedeki corafi blgelerin ve ehirlerin ekonomik byme oranlar bakmndan birbirine yaknlap yaknlamad test edilmitir. Bunun yansra, gelir farkllklarnn azaltlmasnda kamu sermayesinin bir rol olup olmad incelenmitir. 73 ehir ve 7 corafi blge aratrmaya dahil edilmitir. Trkiye gelien bir lke ve bir G-20 yesidir. Dier G-20 ve gelien lkelerde olduu gibi, lkemizde de farkl blgeler, farkl kalknma ve gelir dzeylerine ve dolaysyla deien ekonomik byme oranlarna sahiptir. ou byme teorileri, neden blgelerin ve lkelerin farkl hzlarda bydn aratrmaktadr. Neoklasik byme teorisine gre, dk gelirli ekonomiler, yksek gelirli ekonomilerden daha hzl byrler. Tarihsel olarak Trkiyenin dou blgeleri nispeten az gelimi ve dk gelirli blgeler iken, bat blgeleri daha gelimi ve daha yksek gelire sahiptir. Marmara, Ege ve Akdeniz Blgeleri, Dou Anadolu, Gneydou Anadolu, Anadolu ve Karadeniz blgelerinden daha hzl gelimitir. Endstri retimi ve yatrmlarn ounluu, bat blgelerinde younlamtr. Bu tr ikili yaplar dier gelimekte olan lkelerde de gzlenir ve bu durum kalknma ekonomisinin kabul edilen genel-geer dorularndan birisidir. Bu almada, kamu sermaye yatmlarnn gelimi blgelerde crowding-in yani zel yatrmlar ekip ekmedii, az gelimi blgelerde ise crowding-out yani zel yatrmlar uzaklatrp uzaklatrmad aratrlmtr. Kamu sermayesinin retim ve dier ekonomik deikenler zerindeki rolnn aratrlmas yeni deildir. Arrow ve Kurts (1971) kamu sermayesinin zel retim zerindeki etkilerinin derinlemesine incelemilerdir. Kamu sermayesi, yeni byme modellerinde de nemli bir role sahiptir (Barro, 1990; Barro ve Sala-i Martin, 1992; Glomm ve Ravikumar, 1994, 1997). Byme yaznndaki baz makalelerde, kamu sermayesinin zel yatrmlar kadar verimli olduu ortaya konulmu ve kamu sermayesi yatrmlarndan zel sermaye
yatrmlarna doru pozitif bir dsallk etkisi olduu bulunmutur (Aschaur, 1989). Dier baz makaleler ise, kamu sermayesinin byme zerinde pozitif bir etkisi olmadn bildirmitir (Evans ve Karras, 1994). Yeni byme teorilerine gre, politika deikenleri uzun dnem byme oranlarn etkilemektedir. Kamu sermayesi, rnein altyap yatrmlar, zel sermayenin ya da girdilerin verimliliini artrabilir. rnein, yaplan altyap yatrmlar (yol, kpr vs.), bir ulam irketinin maliyetlerini azaltabilir ve retkenliini artrabilir. Aschaur (1989) kamu sermayesinin zel sermayeden ok daha retken ve verimli olduunu syleyecek kadar ileri gitmi ve Amerikadaki 1970'lerdeki verimlilik azaln kamu altyap yatrmlarnn eksikliine balamtr. Dier bir gr ise, byk kamu sektrnn ekonomik byme ve etkinliine olumsuz etki yapacan ileri srmektedir. Bunun nedenleri arasnda, kamu sektrnn etkinsiz iledii, devletin mdahaleci davrannn ekonomik sistem zerine ar yk ve maliyet bindirdii, devletin maliye ve para politikalarnn iktisadi zendiricilik sistemini bozduu ve sistemin verimliliini azaltt gibi nedenler saylabilir (Ram, 1986). Bu alma, Trkiye blgeleri ve ehirleri rneinde, bu argmanlarn hangisinin daha etkili olduunu analiz etmektedir. Makalenin geri kalan ksm, yle organize edilmitir. 2. blmde kullanlan model aklanm, 3. blmde veri ve baz tanmlayc istatistikler verilmitir. Ekonometrik analizlerin sonular, 4. blmde incelenmitir. 5. blmde ise sonularn deerlendirilmesi yaplmtr. 2. MODEL Bu makalede temel olarak Barro (1997) modeli kullanlmtr. Barro'nun yatay kesit almas lkeler arasnda yaplmken, bu alma ehirler ve blgeler arasndaki byme farkllklarn incelemektedir. Model yle zetlenebilir: Dy = f ( y, y ) (1)
Dy kii bana den gelirdeki byme oran, y* duraan gelir seviyesidir ve farkl blge ve lkeler iin fakl nedenleri olabilir. Bu makalede duraan gelir seviyesinin uzun dnemde kamu sermayesi tarafndan etkilendii varsaylmtr (Shioji, 2001).
y t = PUBt + ct
(2)
PUB kamu sermayesini temsil etmektedir. Duraan gelir dzeyini etkileyen blgelere ve ehirlere zg isel verimlilik gibi btn dier faktrler, blge ve ehre zg sabit terim c ile karlanmaktadr. kinci denklemi birinci denklemde yerine koyarak, aadaki denklem elde edilebilir: Dy = y t 1 + PUBt + ct + u t (3)
nc denklem, tahmin denklemimizdir. Balang yl gelirinin katsays bize beta yaknsama orann verir, dolaysyla koullu yaknsamay gsterir. Kamu sermayesinin etkileri, neoklasik retim fonksiyonuna bu deikeni bir retim faktr olarak sokarak ta, yani daha geleneksel bir yolla da modellenebilir. Ancak, kamu sermayesinin bu ekilde retim
fonksiyonuna sokulmas, dier retim faktrlerinin de yani emek ve zel sermaye stokunun da ayn retim fonksiyonuna dahil edilmesini gerektirir ve bu yaklam szkonusu deikenlere ait salkl veri bulma gl ile kar karyadr.
3. VER ANALZ VE BAZI TANIMLAYICI STATSTKLER nc denklem, her ehir iin gelir ve kamu sermayesi verisinin bulunmasn gerekli klar. Gelir ve kamu yatrmlar verileri Devlet statistik Enstitsnden (DE) alnmtr. DE'de daha nceden hazrlanm kamu sermayesi verisi bulunmamaktadr. Kamu sermaye stoku verisi, srekli envanter yntemi ile de bulanabilir. Fakat, bu ekilde oluturulan bir kamu sermaye stoku verisi, balang yl ve amortisman oranna gre ok hassas olacandan, gvenilir bir veri seti olmayacaktr. Bu nedenle burada, ekonomi yaznnda daha nce de yapld gibi, kamu yatrmlar, kamu sermaye stoku yerine kullanlmtr. Kamu yatrmlar, yerel ynetimlerin yapt yatrmlar (ki bazlar konsolide bte tarafndan finanse edilmitir) ile dier kamu kurulular tarafndan yaplan btn harcamalar ve yatrmlardan oluur. Dolaysyla, kamu yatrm deikeni, altyap yatrmlarn ve eitim ve salk gibi dier tip kamu harcamalarn da iine alr. Gelir ve kamu yatrmlar verilerinin ikisi de kii bana terimlerle ifade edilmektedir. ki veri de 1987 fiyatlar ile tanmlanmaktadr. Aadaki tablo (Tablo 1) farkl blge ve ehirler iin baz tanmlayc istatistikleri vermektedir.
Tablo 1. Tanmlayc statistikler (Bin TL)
Kii Bana Den Gerek Gelir Blgeler Akdeniz (7) 5408.05 Ege (8) 11814.44 Anadolu (13) Dou Anadolu (13) Gneydou Anadolu (7) Karadeniz (15) Marmara (10) Tm ehirler (73) 7268.51 4185.88 3235.73 16768.90 14570.27 13220.56 Ortalama Std. sapma Maksimum Minimum 17837.78 Isparta 19852.47 Afyon 13895.69 Aksaray 7334.03 rnak 11394.06 Batman 12992.05 Bayburt 21123.65 Sakarya 7334.03 rnak Kii Bana Den Gerek Kamu Yatrm Ortalama 267.86 1066.55 371.66 1024.04 410.5061 548.93 393.32 696.93 Std. Maksimu sapma m 1258.32 488.61 Antalya 5179.91 820.32 Mula 1674.75 570.78 Ankara 5140.39 811.34 Bingl 2151.71 476.01 anlurfa 3251.12 568.64 Bolu 2082.62 596.07 Kocaeli 697.40 5179.91 Mula Minimum 124.42 Isparta 68.01 Uak 175.12 Aksaray 177.51 rnak 145.65 Mardin 126.19 Tokat 154.60 Sakarya 68.01 Uak
38067.47 23947.7 Antalya 68013.26 33026.4 Mula 43703.91 23271.5 Nevehir 24030.48 14476.5 Elaz 25799.05 16098.7 Adyaman 90874.19 29215.2 Bolu 81920.03 38368.6 Kocaeli 25694.7 90874.19 Bolu
Tablo 1den Karadeniz Blgesinin ortalama en yksek kii bana den gelire sahip olduu grlmektedir. Bunu Marmara ve Ege Blgeleri takip etmektedir. Giri blmnde belirtildii gibi, her ne kadar Karadeniz Blgesi en yksek ortalama gelire sahip olsa da, Marmara, Ege ve Akdeniz Blgeleri Trkiye'nin daha gelimi blgeleridir. Karadeniz Blgesinin en yksek ortalama gelire sahip olmasnda, Bolu ehrinin nemli bir etki yaratt sylenebilir. Bolu bir turizm merkezidir ve bu nedenle de bir ok zel ve kamu yatrm ve harcamalarn cezbetmektedir. Gneydou Anadolu en dk ortalama gelire, Dou Anadolu
ise ikinci en dk ortalama gelire sahiptir. Bolu, kii bana den gerek gelir bakmndan en zengin, rnak ise en fakir ehirdir. Kii bana den gerek kamu yatrm bakmndan ise, Dou Anadolu en yksek ortalama rakama, Akdeniz ise en dk rakama sahiptir. Tablo 1'de grld gibi, Ege Blgesi hari braklrsa, Gneydou Anadolu, Dou Anadolu ve Karadeniz Blgeleri en yksek kamu yatrmnn yapld blgelerdir. Mula'nn en yksek kamu yatrmna sahip olmas, Ege blgesini ne karmaktadr. Mula'nn en yksek kii bana kamu yatrmna sahip olmas, burann bir turizm blgesi olmasna ve ehir merkezinin dk nfusa sahip olmasna balanabilir. Tablo 1'den gzlemlenen belki de en nemli zellik, devletin kii bana geliri dk olan blgelere daha ok kamu yatrm yapmakta olduudur. 4. YAKINSAMA HPOTEZ ktisat yaznnda yaknsamann bir ok tanm olsa da, yatay kesit ve panel veri almalarnda genellikle iki kavram en ok kullanlanlar arasndadr. Birincisi beta, ikincisi de sigma yaknsamasdr. Kii bana den gelir dzeyleri arasndaki farkllklar azalma eiliminde ise, sigma yaknsamasndan sz edilir. Sigma yaknsamas, standart sapmann zaman kar grafiini izerek kolayca gzlemlenebilir. Eer standart sapma zamana gre artyorsa, sigma yaknsamasndan sz edilemez. Deiim katsays (coefficient of variation) da sigma yaknsamasn test etmekte kullanlabilir (Kenworthy, 1999). Beta yaknsamas ise gelirdeki byme oran ile, balang yl geliri arasndaki ters ynl bir ilikiye iaret eder. Gelimi lkelerde sermayenin azalan marjinal getirisi ve retim faktrlerinin serbest dolanm sayesinde marjinal getirinin nispeten yksek olduu yoksul blgelere hareketi ve bunun yansra teknoloji ve yeniliklerin yaygnlamas ile, gelimi ve azgelimi lkeler yada blgeler arasndaki gelir farkllklarnn uzun vadede ortadan kalkabilecei ngrlmektedir. Bu nedenle, az gelimi blgeler daha hzl byme potansiyeline sahiptir. Balang yl gelirinin katsays olan beta, yaknsama hzn ler. ki eit beta yaknsamas vardr: Mutlak ve artl yaknsama. artl yaknsama ile her lke ya da blge, kendi duraan yada denge gelir seviyesine yaknsamaktadr. Mutlak yaknsamada ise farkl blgeler ya da lkeler, tek bir duraan gelir seviyesine yaknsamaktadr. Beta yaknsama sonular bundan sonraki blmde verilecektir. Sigma yaknsamas sonular ise aada ekil 1'de gsterilmektedir.
25000
Standat sapma
20000 15000 10000 5000 0 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 Ege
Karadeniz Marmara
10000 Standart sapma 8000 6000 4000 2000 0 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 Akdeniz I Anadolu Dogu Anadolu Gneydogu
14500 14000 13500 13000 12500 12000 11500 11000 10500 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997
Standart sapma
T um sehirler
ekil 1 Sigma yaknsama: Blgesel gelir farkllklar ekil 1'de grld gibi blgede sigma yaknsamas gzlenmektedir, yani szkonusu blgelerdeki ehirler arasndaki kii bana gelir farkllklar giderek azalma eilimindedir. Bu blgeler Karadeniz, Dou Anadolu ve Gneydou Anadolu Blgeleridir. Bu blge bir nceki blmden de hatrlanaca gibi en dk kii bana gelir seviyesi ve en yksek kii bana kamu yatrmalar seviyesine sahiptir. Dier drt blgede ise sigma yaknsamas gzlenmemitir. Trkiye'nin btn ehirleri iin, birka yl haricinde yaknsama grlmemektedir.
5. EKONOMETRK ANALZLER Beta yaknsama testi iin, nc denklem tahmin edilmitir. Bu denklem, sabit etkiler ile (fixed effect) ve sabit etkiler olmadan En Kk Kareler yntemi ile tahmin edilmi, sonularn ok farkl olmad gzlenmitir. Denklem 3' tahmin etmenin dier bir yolu, blgeye zel sabit terimleri yok etmek iin deikenlerin farkn almak olabilir. Fakat, bunu yapmak bizi yksek dereceli endojenlik sorunu ile kar karya brakr. Bu endojenlik sorunun stesinden gelmek zor olabilir, nk yanl enstrmanlar regresyon sonularn daha da ktletirebilir.
Tablo 2. Beta Yaknsamas Ve Kamu Yatrmlar. Baml deiken: GPCY (1991-1997)
Btn ehirler Sabit 1,021 (58,511)** PCY91 -0,002 (-1,032) PCPI R-squared 0,002 Gzlem says 511
7 Blge
Akdeniz
Ege
Anadolu
Dou Anadolu
Gneydou Anadolu Karadeniz
Marmara
1,011 (58,367)** 0,883 (23,900)** 0,815 (19,390)** 0,942 (14,799)** 0,956 (14,742)** 0,929 (26,411)** 0,973 (23,432)** 1,069 (23,338)** 1,056 (21,675)** 1,225 (29,031)** 2,232 (29,795)** 1,519 (7,484)** 1,199 (4,749)** 1,061 (42,278)** 1,074 (43,481)** 1,034 (31,168)** 1,035 (31,969)**
-0,004 (-2,039)* 0,012 (3,253)** 0,012 (3,535)** 0,007 (1,075) 0,004 (0,567) 0,007 (2,239)* 0,002 (0,451) -0,006 (-1,411) -0,006 (-1,368) -0,023 (-5,308)** -0,027 (-5,878)** -1,054 (-2,611)* -0,031 (-1,353) -0,006 (-2,278)* -0,010 (-3,571)** -0,003 (-0,929) -0,005 (-1,559)
0,0046 (4,412)** 0,038 0,184 0,010 (2,823)** 0,002 (1,096) 0,002 (1,876) 0,002 (0,796) 0,004 (2,279)* 0,016 (1,941) 0,005 (2,877)** 0,003 (2,047)* 0,305 0,024 0,048 0,085 0,142 0,021 0,028 0,241 0,283 0,126 0,198 0,048 0,119 0,013 0,071
511 49 49 49 49 56 56 91 91 91 91 49 49 105 105 70 70
Not: Parantez iinde t- deerleri verilmitir. * ve ** katsaynn srasyla 5% and 1% anlamlln gstermektedir. Trkiye'de zellikle geri kalm blgelerde kamu yatrmlar dsal bir yapya sahiptir, nk bu yatrmlar faiz oranlarndaki dinamikleri takip etmezler. Dolaysyla endojenlik probleminin fazla nemsenmesi gerekmeyebilir. te bu nedenlerden dolay denklem 3, bir kamu yatrml ve kamu yatrmsz ve bir de sabit etkili ve sabit etkisiz tahmin edilmitir. Sonularn ok farkl olmamasndan dolay, yalnzca sabit etkisiz sonular aada Tablo 2de sunulmutur. Baml deiken, GPCY kii bana den gelirdeki greli bymedir. PCY91 1991 ylndaki kii bana den gerek gelirdir. PCPI kii bana den gerek kamu yatrmdr. Btn deikenler logaritmik formda ifade edilmilerdir. Tablo 2de grld gibi kamu yatrmlarnn olmad regresyonlarda yaknsama grlmemektedir. Bu sonu bir nceki blmdeki sigma yaknsama testi ile paralellik gsterir. Kamu yatrmlarn dier bir regresyon deikeni olarak kullandmzda %0.4 orannda anlaml ve negatif bir beta yaknsama bulunmutur. Bu yksek bir yaknsama oran olmayabilir. Fakat her koulda bir yaknsama szkonusudur ve ekonomi yaznnda daha nce buna benzer sonular bildirilmitir. Kamu yatrmlar her ne kadar kk de olsa pozitif
katsayya sahiptir, bu sonu da ekonomi yazn ile uyumludur. Yedi blgeyi iine alan testlerde yaknsama bulunamamtr. Dou Anadolu'da kamu yatrmlarnn olmad regresyonda beta negatif ve anlaml bulunmutur ve yaknsama oran %2.3dr. Kamu yatrmlarn regresyona eklediimizde, yaknsama %2.7ye ykselmektedir ve kamu yatrmlarnn katsays her ne kadar kk de olsa pozitif ve anlamldr. Aklama deeri, 0.24den 0.28e ykselmitir. Karadeniz blgesindeki ehirler arasnda da kii bana gelir dzeyleri birbirine yaknlamaktadr. Bu ehirler iin, kamu yatrmlarn regresyona eklediimizde, yaknsama hz 0.006dan 0.01e ykselmektedir. Kamu sermayesi deikeninin katsays pozitif ve anlamldr ve de katsaynn bykl ekonomi yazn ile uyumludur. Aklama deeri, 0.04den 0.11e ykselmitir ve bu rakam da bir panel alma iin yeterince anlamldr. Gneydou Anadolu Blgesinde kamu sermayesini eklemediimiz regresyonda beta yaknsamas vardr ve bu bir nceki blmde sz ettiimiz sigma yaknsamas ile uyumludur. Bu blgenin dnda dier btn blgelerde beta yaknsamasna rastlanmamaktadr. Bu durum blgelerdeki u deer oluturan ehirlerin varlyla aklanabilir. rnein Mula, Ege Blgesinde u deer oluturan bir ehirdir. Analizlerin bir dier ilgi ekici sonucu da, corafi blgeler aras gelir farkllklarnn artan eilimde olmasdr (katsay pozitif ve anlaml). Blgelere yaplan kamu yatrmlar ise, bu farkllklar giderek artrmaktadr. Bu durum, blgesel kalknma stratejilerinin ve kamu yatrmlar tevik politikalarnn gzden geirilmesi gerektiini ortaya koymaktadr. Tm 73 ehir arasndaki gelir farklklar ise, yava ta olsa azalma eilimindedir.
6. SONU Bu almada, Trkiye'deki corafi blgeler ve bu blgelerdeki ehirler arasndaki, kii bana gelir farkllklarnn zamanla azalp azalmad incelenmeye allmtr. Bu konu, literatrde yaygn olarak kullanlan sigma ve beta testleri ile analiz edilmitir. Ayn zamanda kamu sermayesinin ya da kamu yatrmlarnn bu farklklar gidermede bir ilevinin olup olmad incelenmitir. Sonular kii bana den en yksek kamu yatrmlarna sahip olan nispeten fakir blgelerde yaknsamann varln gstermitir. Baka bir deyile, en fakir blgelerde kamu sermayesi ehirlerin birbirine yaknsamasna olumlu etki yapmaktadr. Fakat, blgelerin birbirine yaknsamas konusunda, yaplan analizler ok fazla kant verememitir. Tam tersine, blgeler arasndaki gelir farkllklarnn artan eilimde olmas, bu konunun daha detayl analizinin yaplmasn zorunlu klmaktadr. Bu da, bundan sonraki almalarn konusunu oluturabilir. KAYNAKLAR
Arrow, K. ve Kurts R. (1971), Public Investment, the Rate of Return and Optimal Fiscal Policy, Baltimore: John Hopkins University Press. Aschaur, D. A. (1989), Is Public Expenditure Productive, Journal of Monetary Economics, 23, ss.177-200.
Barro, R. J.(1990), Government Spending in a Simple Model of Endogenous Growth", Journal of Political Economy, Vol. 98, No 5, ss. 103-125. Barro, R. J. ve Sala-i Martin, X. (1992), Convergence, Journal of Political Economy, 100, ss. 223251. Barro R. J. (1997), Determinants of Economic Growth: A Cross-country Empirical Study, The MIT Press. Kenworthy, L. (1999), Economic Integration and Convergence: A Look at the US States, Social Science Quarterly, 80(4), ss. 858-869. Shioji, E. (2001), Public Capital And Economic Growth: A Convergence Approach, Journal of Economic Growth, 6, ss. 205-227. Ram, R. (1986), Government Size and Economic Growth: A New Framework and Some Evidence From Cross-Section And Time Series Data, American Economic Review, Vol. 76, 1, ss. 191203. Glomm, G. ve Ravikumar, B. (1994), Public Investment in Infrastructure in a Simple Growth Model, Journal of Economic Dynamics and Control, 18, ss. 1173-1187. Glomm, G. ve Ravikumar, B. ( 1997), Productive Government Expenditures and Long-run Growth, Journal of Economic Dynamics and Control, 21, ss. 183-204. Evans ve Karras (1994), Are Government Activities Productive? Evidence of a Panel of U.S. States, Review of Economics and Statistics, 76(1), ss. 1-11.
Dou Karadeniz Blgesel Gelime Plan (DOKAP)

Deniz AKKAHVE Yksek ehir Plancs, Blgesel Gelime Ve Yapsal Uyum Genel Mdrl 1. GR Sekizinci Be Yllk Kalknma Plannn Blgesel Gelime Hedef ve Politikalar balkl Yedinci Blmnde yer alan 496 numaral tedbirde; blgeleraras gelimilik farklarnn zaman ierisinde azaltlmas, geri kalm yrelerde yaayan nfusun refah dzeylerinin ykseltilmesi, metropollere byk yk getiren g eilimlerinin istikrarl bir dinamie kavuturulmasnn hedeflendii belirtilmektedir. Bu erevede; blgelerin zellikleri, farkllklar, gelimilik dzeyleri ve temel sorunlar ile potansiyellerinin belirlenmesine ynelik olarak blge planlama almalarna devam edilecei hususu Sekizinci Planda zerinde nemle durulan konulardr. Karadeniz Blgesi, Dou ve Gneydou Anadolu Blgelerinden sonra lkenin geri kalm blgelerinden birisidir. Sosyal ve ekonomik gelimilik sralamasnda yedi corafi blge iinde beinci srada yer almaktadr. Dou Karadeniz Blgesinin gelimesi Trk ekonomisinin artan bymesine katk salayabilir. Son yllarda, Sovyetler Birliinin dalmasyla bamszlklarna kavuan yeni cumhuriyetlerin douu, Karadeniz Ekonomik birliinin (KEB) gndeme gelmesi, uluslararas ticarette deniz ve kara tamacl maliyetlerinin asgariye inmesi, Tuna Nehri yoluyla Avrupa ve Asya lkelerinin daha ksa yoldan ticaretlerinin gelitirilmesi imkan, Karadenizi ve Karadeniz Blgesini nemli konuma getirmitir. Bu erevede Dou Karadeniz Blgesi, Trkiye'nin komu lkelerle daha gelimi ilikiler oluturmasnda ve uluslararas toplumdaki konumunu daha da glendirmesinde bir anahtar konumundadr. Bu bak asyla, Karadeniz Blgesinin dousunda yer alan illeri kapsayacak alt blgede, lkenin dier blgeleriyle olan gelimilik farknn azaltlmas, blgede yaayan nfusun refah dzeyinin ykseltilmesi ve g eilimlerinin istikrarl bir dinamie kavuturulmas iin blgesel gelime projesi hazrlanmas ihtiyac domutur. Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti tarafndan Japon Hkmeti nezdinde yaplan teebbsler erevesinde, Japon Hkmeti, Devlet Planlama Tekilat Mstearlnn (DPT) koordinasyon ve desteinde olmak zere, Dou Karadeniz Blgesi iin ok-sektrl bir blgesel gelime plann hibe olarak hazrlamas iin Japonya Uluslararas birlii Ajansn (JICA) grevlendirmitir. Bu teknik ibirlii erevesinde Artvin, Bayburt, Giresun, Gmhane, Ordu, Rize ve Trabzon'dan oluan Dou Karadeniz Blgesi iin hedef yl 2020 olmak zere, ksa ve uzun dnemli bir entegre blge gelime ana plan hazrlanmas ve bu plan dorultusunda ncelikli sektrlerin ve mmkn olabilecek yatrm projelerinin belirlenmesi temel ama olarak belirlenmitir.
2. DOKAP HAZIRLIK SREC VE KATILIM Dou Karadeniz Blgesel Gelime Plan almalarna, Japonyann mali ylba olan 1 Nisan 1999 tarihinde balanlm olup, Austos 2000de tamamlanmtr. alma, JICAnn grevlendirdii Japon, Trk ve inli uzmanlardan oluan bir alma ekibi ve DPT Blgesel Gelime ve Yapsal Uyum Genel Mdrlnn belirledii bir uzman grupla sk ibirlii ierisinde yrtlmtr. almann yrtlmesi iin DPTnin (Blgesel Gelime ve Yapsal Uyum Genel Mdrl) koordinasyonu ile ilgili kamu kurum ve kurulularnn, mahalli idarelerin, sanayi ve ticaret odalarnn temsilcileri ile lke apnda blgeyi temsil niteliine sahip ve almaya katk salayabilecek olan sivil toplum rgtlerinin katlmyla iki ynlendirme komitesi (Merkez Ynlendirme Komitesi ve Blgesel Ynlendirme Komitesi) kurulmutur. Bu komiteler almann yrtlmesine destek vermi ve neri getirerek, danmanlk yaparak yol gsterici rol stlenmilerdir. almann yrtlmesine yardmc olmak zere DPT tarafndan ilgili sektr uzmanlarnn katlmyla bir de Danma Grubu oluturulmutur. Ynlendirme Komitelerinin daha ok mevcut yapya ynelik sorunlarn tespiti ile gelime politikasna ilikin konular tartp zm bulmas dier taraftan, Danma Grubunun, almann teknik konularn Proje Grubu ile daha sk biraraya gelip tartmas ngrlmtr. alma, Trkiyede yrtlen bir seri saha almas ve Japonyada yaplan baz ilave ilerle yrtlmtr: Birinci Saha almas (Mart 1999 - Temmuz 1999); mevcut koullarn analizi, gelime erevesi ve senaryosunun oluturulmas ve bir taslak entegre blgesel gelime plan formle edilmesi, kinci Saha almas (Ekim 1999 - Ocak 2000); seilen ncelikli projeler/programlar iin profillerin hazrlanmas ve bir eylem plannn formlasyonu, nc Saha almas (ubat 2000 - Mart 2000); Nihai Raporun hazrlanmas ilerini kapsamtr. Ayrca Plan almalar kapsamnda, Trk tarafnn istekleri dorultusunda birtakm ek iler de yaplmtr. Bunlar; Sosyal Yap Aratrmas (DE ile birlikte), Doal Yap Aratrmas, Kentsel Etki Alanlar Aratrmas (KT ile birlikte), Sanayi Aratrmas (KOSGEB ile birlikte), Corafi Bilgi Sistemi (GIS) almasdr. DOKAP Tantm Program kapsamnda ise, Salk Bakanl letiim Merkezi ile birlikte bir video filmi ekimi ve bror basm ileri gerekletirilmitir. lk Saha almas aamasnda Ynlendirme Komitelerinin geni katlmyla Ankarada ve blgede (Trabzonda) iki toplant dzenlenmitir. Atlye almalar eklinde gerekletirilen toplantlarda; almann kapsam, sreci, yntemleri, program, uygulamaya ilikin dzenlemeleri ve alma ile ilgili dier hususlar ieren Balang Raporu ile ilgili bilgi verilmitir. Komite yelerinin de katlmyla blgenin sorunlar, potansiyelleri ve ncelikli yatrm konular tartmaya almtr. Tanmna uygun olarak lk Saha almasnn sonunda; saha almas etkinliklerini zetleyen, gelime vizyonunu, ereve ve senaryo ile ncelikli sektrleri belirleyen Gelime
10
Raporu DPTye teslim edilmitir. Raporla ilgili olarak Danma Grubunun grleri alnm ve Japon alma Grubu Ara Rapor ile ilgili almalar yapmak zere Japonyaya dnmtr. DOKAP kinci Saha almas aamasnda; seilen ncelikli projeler/programlar iin proje profilleri hazrlanm ve eylem plannn formlasyonu almas balatlmtr. Bu aamada Ara Rapor, 13 Ekim 1999 tarihinde DPT Danma Grubu ile tartlm ve 20 Ekim 1999 tarihinde Ankarada, 17 Kasm 1999 tarihinde ise Trabzonda yaplan toplantlarda Ynlendirme Komitelerinin grlerine sunulmutur. Yine bu aamada alma Grubunun projeler ve sektr raporlar ile ilgili almalar ve eylem plannn hazrl devam etmitir. nc Saha almasnda ise 25 ubat 2000 tarihinde Ankarada, 28 ubat 2000de Trabzonda dzenlenen toplantlarda, hazrlanan Nihai Rapor Tasla, DPT Danma Grubu ve Ynlendirme Komitelerinin grlerine sunulmutur. Ayrca 1 Mart 2000 tarihinde stanbulda dzenlenen tantm toplantsnda, Dou Karadeniz Blgesel Gelime Plan zellikle Karadeniz kkenli iadamlar ve yatrmclara tantlmtr. Gerek bu toplantlarda dile getirilen gerekse daha sonra yazl olarak DPTye ulatrlan grler gznne alnarak Rapora son ekli verilmi ve alma Austos 2000de tamamlanmtr. Ancak Plan Raporunun ngilizce ve Trke olmak zere iki dilde basm ii Nisan 2001de bitirilmi, DOKAP Nihai Raporu 25 Nisan 2001 tarihinde DPTye teslim edilmitir. 3. DOKAP ANA PLANININ TEMEL DOKMANLARI DOKAP almalar kapsamnda hazrlanan Nihai Rapor; Ana Plan, Sektr Raporlar (Ekonomi, Sosyal Yap, evre, Mekan/Altyap Geliimi, Kurumsal Dzenleme) ve Proje Raporu ile Ynetici zeti olmak zere 8 ciltten meydana gelmektedir. Yine Plan almalar kapsamnda bir tantm filmi hazrlanm ve tantm bror baslmtr. 4. DOKAP STRATEJS DOKAP Ana Plannda blgesel kalknma amalar sosyal, ekonomik ve evre konularnda gzlenen olumsuzluklar giderecek ekilde ifade edilmitir. Bunlar: Blgenin ekonomik yapsn glendirerek ortalama gelir dzeyini ykseltmek ve blge ii gelir dalmn iyiletirmek, Blgenin sosyal gelimesini ve dayanmay salayarak blge ii entegrasyonu salamak, Blgenin doal kaynaklarn ve evre kapasitesini koruyarak uzun dnemli srdrlebilir kalknmay salamaktr. Kalknma stratejisi ise blgenin temel sorunlarn zecek bir ekilde ifade edilmitir. Stratejinin drt temel bileeni; ana ulam altyapsnn gelitirilmesi, ok amal su kaynaklarnn gelitirilmesi, toprak mlkiyeti ve kullanmnn iyiletirilmesi ve mahalli idarelerin glendirilmesidir. Bu gelerin oluturduu erevenin istenen baarya ulamas, Blgenin insan kaynaklarnn gelitirilmesine bal olacaktr.
11
4.1. Ekonomik Gelime Stratejisi 4.1.1. Tarm Blgenin tarmsal gelimesi iin ky kesiminde rn eitlendirmesine, i kesimlerde sulamaya bal yeni bir rn deseninin gelitirilmesine ve btn blgede verimliliin artrlmasna arlk verilmesi ngrlmtr. Her konuda nemli etkileri olacak aratrma/yaym, toprak mlkiyeti ve kullanm sisteminin iyiletirilmesi ve ifti eitimi konularnda iyiletirmeler gerekli grlmektedir. Benzer almalarn bitkisel retim, hayvanclk, ormanclk ve su rnleri konularnda gerekletirilmesi gereklidir. 4.1.2. Sanayi Snai gelime iin mevcut iletmelerin desteklenmesi yannda yeni rn reten iletmelerin de kurulmas gerekli grlmektedir. Bu amala, retim kapasitesini gelitirecek teknoloji ithali/uyarlamas/gelitirilmesi, uygun maliyetli ve yeterli dzeyde finans salanmas, igc eitimi ve pazarlama faaliyetlerinin bir btn olarak gelitirilmesi nerilmitir. Byle bir yaklam ile blgesel, ulusal ve d pazarlara rn sunacak bir dizi iletmenin desteklenmesi planlanmtr. 4.1.3. Hizmetler Turizm sektrnn gelitirilmesi iin blge turizm kaynaklarnn gelitirilmesi ve tantlmas, bir Dou Karadeniz turizm imaj yaratlmas ve bunun evre lkelerin kaynaklar da gz nnde tutularak pazarlanmas nerilmitir. zerinde nemle durulan iki konu, blgeye gelenler iin uygulanan gezi programlarnn eitlendirilerek btn blgeye yaylmas ve bu rnlerin yeni bir yaklamla pazarlanmasdr. Hizmet sektrnn ikinci nemli bileeni uluslararas ticarettir. Bu alt sektr iin gelitirilen neriler; ky ve snr ticaretinin gelitirilmesini ve d ticaret rejimi altnda ihra edilen rnlerin blgede retimini kapsamaktadr. Dou Karadeniz Blgesinin orta ve uzun dnemde ihtisaslam bir eitim ve salk hizmetleri merkezi olmas nerilmitir. Bu hizmetler yalnz Trkiye iin deil, ayn zamanda Kafkasyaya ve Orta Asya Trk Cumhuriyetlerine de hizmet verecek ekilde planlanmaldr. 4.2. Sosyal Gelime Stratejisi Eitim sistemi, temel eitimin yaygnln ve kalitesini artracak ve blge insannn uzmanlk yeteneklerini gelitirecek ekilde planlanmtr. Sekiz yllk temel eitimin btn Blgede en iyi ekilde uygulanmas ve mesleki eitim kurumlarnn hem kapasitesinin hem de hizmetin niteliklerinin iyiletirilmesi ngrlmtr. Salk sorunlarnn zm yre insannn ve yerel ynetimlerin daha aktif katlmn gerekli klmaktadr. Sistemin kendi iinde ihtisaslamasnn salanmas ve personel eksikliklerinin giderilmesi hususlarnn nemi zerinde durulmutur. Orta ve uzun dnemde yeni kalknma nerilerinin gelitirilmesi ve plan nerilerinin benimsenmesi iin halkn planlama srecine aktif katlm salanmaldr.
12
4.3. evre Orman eko-sisteminin korunmasna ve gelitirilmesine ynelik olarak orman kaynaklar envanterinin karlmas iin ada teknolojilerin uygulamaya konmas gereklidir. Orman iletmeciliinde ve korunan alanlarn ynetiminde de yeni dzenlemeler nerilmitir. Su kaynaklarnn korunmas iin, ky ynetiminin btncl bir yaklamla dzenlenmesi gereklidir. Kat atktan kaynaklanan sorunlarn zm iin yerel ynetimlerin ibirlii yapmalar, Karadeniz Teknik niversitesinin ise su kaynaklarn korumak iin yeni eitim ve aratrma programlar gelitirmesi nerilmitir. Kentsel gelimenin evreye zarar vermeyecek ekilde ynlendirilmesi gereklidir. Ky eridi zerindeki tm kentsel yerlemeler iin evre dzeni planlar hazrlanmaldr. Benzer ekilde, hzla gelimeleri planlanan alanlar iin fiziki plan almalar yaplmaldr. Yerel ynetimlerin bu konularda ibirliini salayacak bir mali tevik sistemi nerilmitir. Krsal evrenin korunmas, yayla turizmi nerisinin temel tadr. Kyl-orman ilikilerinin yeniden dzenlenmesi, orman zerindeki olumsuz etkilerin giderilmesi iin mutlaka gereklidir. Trkiyenin mevcut mera dzenlemesinin, ar kullanm nlemek ve meralar kullanacak olan yayla turizmi konusu da gznne alnarak iyiletirilmesi gerekmektedir. 4.4. Mekansal Dzenleme ve Altyap Gelitirme Stratejisi 2020 yl iin arazi kullanm ile ilgili temel baz neriler; verimli tarm topraklarnn tarmsal kullanm iin korunmas, sulamann toprak kapasitesini ve verimlilii ayn anda koruyacak ekilde yaplmas, orman alanlarnn mmkn olduunca aa d rn retimine almas, kentlemenin verimli tarm topraklar dnda gerekletirilmesi ve mera kullanmnn iyiletirilmesidir. Blgenin yerleme sistemi beklenen kentleme dzeyi ve bu kentlerin evre zellikleri dnlerek planlanmtr. Ky kesimindeki kentlemenin planl bir ekilde Rize-Trabzon gelime koridorunda ve Ordu kenti etrafnda oluturulacak bir kalknma odanda toplanmas nerilmitir. Hem toplam, hem de kent nfusu iinde geleneksel olarak yzde 20 civarnda olan i kesimlerin paynn artrlmas hedeflenmitir. Yerleme kademelenmesi farkl yerlemelerin salayaca hizmetler ve blge kalknmasnda yapacaklar katk gz nnde bulundurularak gelitirilmitir. nerilen yapnn olumas iin planlanan ulam ve arazi kullanm sistemleri ile iliki kurulmutur. nerilen kademelenmede; Trabzon, Ordu ve Rize blge/altblge merkezleri olarak ilev greceklerdir. kinci kademe merkezler; Giresun, nye, Artvin, Bayburt ve Gmhane olarak belirlenmitir. Bir alt kademede ise 10 adet hizmet, turizm ve retim merkezi belirlenmitir. Bu erevede; Blgenin dank kentsel yerleme dzeni gznnde bulundurularak, grup ky yollar uygulamasnda olduu gibi yeni bir altyap planlama yaklamnn benimsenmesi nerilmektedir. Yeni yaklamlarn gerektirdii kurumsal dzenlemeler yaplmaldr. Ulam sistemi blgesel gelime amalarn gerekletirecek ekilde gelitirilmelidir. Temel ilke karayolu, demiryolu ve hava ulam sistemlerinin birbirini destekleyecek ekilde entegre bir btn olarak gelitirilmesidir.
13
Ulam altyaps ok eitli ulatrma trlerine olanak vermelidir. Bu erevede, zelletirilmekte olan limanlarn iletim sistemleri gzden geirilerek yeni, tamamlayc yatrmlarn yaplmasna olanak salanmaldr. Gelecekte iletiim sisteminin giderek artan nemi gz nnde bulundurulmaldr. Bu sistem, planlanan salk, eitim ve pazar a gerekleri ile birlikte planlanmaldr. Kentsel altyap, nerilen yerleme kademelenmesini ve yerlemelerin blge iinde hedeflenen dalmn desteklemelidir. Gelimenin dinamiini salayacak olan byk kentlerin gerekleri gz nnde bulundurulmaldr. Altyap ve evre dzenlemeleri konusunda yerel ynetimler arasnda ibirlii nerilmitir. ok amal su kaynaklar gelitirme projelerine yerel katlm salanmaldr. Sulama sistemlerinin henz tam olarak gelimedii blgelerde, ek sulama gerekleri gz nnde bulundurulmaldr. Enerji projelerine yre halknn katlm salanmaldr. Blgesel enerji a komu lkelerle enerji ticaretine izin verecek ekilde planlanmaldr. Enerji sektrndeki zelletirmelerin, fiyatlandrma ve etkin alma konusunda byk sorunlar yaanmamas iin uygun kamu denetimi mekanizmalar ile desteklenmesi nerilmitir. 5. DOKAP KALKINMA PROGRAM VE PROJELER Ana Plan nmzdeki 20 ylda uygulamaya konulacak olan 10 program ve bu programlarn iindeki 52 projeden olumaktadr. Bu programlarn mekansal yap ile ilgilidir. Blgenin ekonomik yapsn glendirmek iin program; idari yapy iyiletirmek, sosyal ve evresel gelime iin ayr program hazrlanmtr. Son program DOKAP Blgesinin imajn oluturmaya yneliktir. Program paketlerinden DOKAP mekansal yapsnn dntrlmesi amacyla gelitirilmi olup, eitli altyap faaliyetlerini iyiletirmek ve toprak verimliliini artrmak iin seilen yatrmlar yoluyla yerleim yapsnn deitirilmesinde arac olacaklardr. Bu programlar: 1. 2. 3. Mekansal Yapnn Gelitirilmesi Program, Kentsel Gelime ve Kent Ynetimi Konusunda Kurulmu Yerel Birlikler ve Kapsaml Toprak ve Su Kaynaklar Ynetimi Programdr.
DOKAP erevesinde krsal ve kentsel alanlardaki ekonomik faaliyetleri etkin bir ekilde destekleyerek, ekonomik yapy glendirmeyi amalayan program daha gelitirilmitir. Bunlar: 4. 5. 4. Sanayi ve Ticaret Destek Program, Krsal Ekonominin eitlendirilmesi ve Younlatrlmas Program Uygulamal Aratrma Programdr.
Bu alt programn uygulanabilmesi ve gelitirilebilmesi iin, kalknma planlamas ve ynetimi, insan kaynaklar geliimi ve yaam evresinin iyiletirilmesi konularnda artan yerel insiyatifin desteine ihtiya vardr. Bu nedenle nc gruptaki programlar, idari, sosyal ve evresel sorumluluu artrmay hedeflemektedir:
14
4. 5. 6.
Mahalli darelerin Glendirilmesi Program, Srdrlebilir nsan Kaynaklar Gelitirme Program ve Yaanlan evrenin yiletirilmesi Programdr.
Baarl ve hzl blgesel kalknmann salanabilmesi iin, hem kamu sektrnde hem de zel sektrde d kaynaklarn harekete geirilmesi gerekmektedir. Bu amaca hizmet etmek zere DOKAP kimliinin oluturulmasna ynelik son bir program daha nerilmitir: 10. DOKAP Kimliinin Oluturulmas zel Program. DOKAP blgesel gelime hedefleri bu 10 program yoluyla gerekletirilecektir. 6. DOKAP Uygulama Sreci: Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan (2001-2005) DOKAP kalknma senaryosunun birinci dnemini oluturmaktadr. Bu erevede 2001 Yl Program hazrlanrken DOKAP kapsamnda yer alan Artvin, Bayburt, Giresun, Gmhane, Ordu, Rize ve Trabzon illerindeki balca projelere DOKAP simgesi konularak projeler takibe alnmtr. Dier taraftan, 19.07.2001 tarihli 2002 Yl Yatrm Program Hazrlklar konusundaki 2001/7 sayl Babakanlk Genelgesinde; Yatrm tahsislerinde Kalknmada ncelikli Yrelerin kalknmasna hz kazandrc ekonomik ve sosyal altyap yatrmlar ile istihdam arlkl projelere ncelik verilecektir. Bu kapsamda zellikle Gneydou Anadolu Projesi Ana Plan (GAP), Dou Anadolu Projesi Ana Plan (DAP), Dou Karadeniz Blgesel Gelime Plan (DOKAP) ve Zonguldak-Bartn-Karabk (ZBK) Blgesel Gelime Raporlarnda ngrlen projelere ncelik verilecektir. talimat yer almtr. Dier taraftan DOKAP uygulamalarnda JICA ile teknik ibirlii devam etmektedir. Bu kapsamda DOKAP Ana Plannda belirlenen ncelikli program ve proje nerilerine ynelik detayl almalar yrtlecektir. Bu erevede Dou Karadeniz Blgesinde Turizmin Gelitirilmesine Ynelik Kk lekli Kalknma almas balatlmtr. JICA tarafndan yine hibe olarak bir Trk firma tarafndan 15 Austos-31 Aralk 2003 dneminde hazrlanacak almada; Dou Karadeniz Blgesinin turizm potansiyelinin belirlenmesi ile Blgenin turizm alannda srdrlebilir geliiminin yollarnn ortaya konulabilmesi ve yaplmas gerekenlerin planlanmas ngrlmektedir. Ayrca DOKAP Blgesinde krsal kalknma konusunda tarmsal faaliyetlerin eitlendirilmesiyle krsal nfusun gelirini artrmaya ynelik bir proje balatlmas planlanmtr.
15
Ege Blgesinin Kalknmasnda Finansal Kurumsallama Ara Olabilir Mi?

N. Ouzhan ALTAY Yrd. Do. Dr. Ege niversitesi, BF ktisat Blm Aydanur GACANER Ar. Gr. Ege niversitesi, BF ktisat Blm Nazif ATIK Ar. Gr. Ege niversitesi, BF ktisat Blm GR Belli bir blgenin ekonomik ve sosyo-kltrel yapsnn deitirilmesi olarak tanmlanan blgesel kalknma, lke kalknmasna gre daha karmak bir ilikiler an iermektedir. Blgesel kalknmann salanmas iin gerekletirilecek maddi, kurumsal ve personel altyap faaliyetleri yannda finansman sorunu ana unsurlardan birisidir. Finansman sorununun zm, ancak etkin ileyen bir kaynak aktarm mekanizmasna bal oluturulacak finansal kurumlar ile mmkndr. Ulusal finans piyasalarnda kullanlan aralar ile piyasadaki iktisadi ajanlarn gerekli etkinlie sahip olmamas, ksaca kurumsallama dzeyinin yetersizlii kalknma srelerini olumsuz etkilemektedir. te yandan, teorik temelden yoksun tutarl blgesel kalknma stratejilerinin uygulanamamas Trkiyede blgeler arasndaki gelime farklarnn derinlemesine yol amaktadr.
I- BLGESEL KALKINMANIN TEORK TEMELLER A- Neo-Klasik ktisatta Blgesel Kalknma Neo-klasik iktisatlar, blgeler arasndaki dengesizliklerin retim faktrlerinin ve mallarn fiyatlarndan izlenebileceini ifade ederken, retim faktrlerinin ve mallarn tam hareketlilii varsaym altnda faktrler ve mallarn fiyatlarn dk olduu blgelerden yksek olduu blgelere doru akacan ve srecin blgeler aras fiyat farklln ortadan kaldrncaya kadar devam edeceini savunmaktadr. Bu, ayn zamanda blgeler aras gelime farkllnn ortadan kalkmas anlamna gelmektedir. nk, neo-klasikler blgelerin her birinde faktr fiyatlarnn eit olmas durumunda gelir seviyesinin de eit olacan varsaymaktadrlar. te yandan, blgeler aras dengenin salanmas gelimi bir ulam ve iletiim ann kurulmasna baldr. Piyasa glerinin kusursuz rekabet, btn fiyatlarda tam esneklik ve faktr fiyatlarnn marjinal verimliliklerini yanstmas varsaymlar altnda kendi kendine kararl dengeye ulalabileceini belirten neo-klasikler, blgesel farllklar ortadan kaldrabilmek iin emein marjinal verimliliinin dk olduu blgelerden yksek olduu blgelere doru kaydrlmas gerektiini savunmulardr.
16
B- Dengeli ve Dengesiz Kalknma Tezinde Blgesel Kalknma 19. yzyln ilk yarsnda Friedrich List, ulusal sanayinin desteklenmesi ve da kar korunmas gerektiini syleyerek stratejik bakmdan dengeli kalknma grn ortaya atmtr. lerleyen yllarda dengeli kalknma kavram Rosenstein-Rodan, Nurkse, Fleming, Rostow ve Lewis gibi iktisatlar tarafndan gelitirilmitir. Dengeli kalknma modelleri iki grupta toplanabilir (Sava, Han ve Kaya, 1999: 264): Bunlar srasyla; i-Ekonominin btn alanlarna yaplacak yatrmlarn bu alanlarn ayn hzla bymesini salayacak biimde yaplmas gr ile ii-daha lml modeller. Bu modele gre btn ekonomik alanlarn ayn hzla bymesi gerekli deildir. nemli olan tm sektrlerin ayn anda gelime gstermesidir. Daha nce de akland zere, neo-klasik yaklamda piyasalar tam serbestlik ierisinde tm iktisadi problemleri zebilecek glere sahiptir. Belirtilen yn ile neo-klasik model, piyasann tek bana kalknmay salayamayaca ve kalknmann bir plan erevesinde yrtlmesi gerektiini savunan dengeli kalknma modellerinden ayrlr. Dengeli kalknma yaklam, kalknmann balamas ve kendi kendini besleyen bir srece girebilmesi iin gelirin arttrlmasn savunur. Bunun iin ekonominin sadece bir sektrne deil tm sektrlerine sektrler aras bamllklar dikkate alnarak yatrmlar yaplmaldr. Dengeli kalknma yaklamnn nclerinden Rosenstein-Rodan ile Nurkse, azgelimi lkelerde kaynaklarn yetersizliini temel bir sorun olarak grm ve zellikle kalk hz ile kii bana gelir art hz zerinde durmulardr. Yatrmlarn birbirini tamamlayan sektrlere yaplmasna zel nem veren yazarlar, bu koul gerekletii takdirde azgelimi lkelerdeki talep yetersizlii sorununun ortadan kalkacan savunmaktadrlar (Rosenstein-Rodan, 1966:54). Tamamlayc sektrlerin karlkl bamll nedeniyle ortaya kan dsallklar piyasa hacmini genileterek lkenin kendi kendini besleyen byme srecine girmesine yol aacaktr. Rosenstein-Rodan ve Nurkse, sektrel tamamlaycln salanmas, kaynak dalmndaki etkinsizliin giderilmesi ve azgelimiliin ksr dngsnn krlabilmesi iin gerekli olan sermayenin d yatrm ve d borlanma ile giderilmesi gerektiini savunmutur. Dengeli kalknma yaklamna kar en nemli eletiriler A. O. Hirschman tarafndan yneltilmitir. Dengesiz kalknma tezinin nclerinden olan Hirschman, az gelimi lkelerin temel sorununu retim faktrleri arznn inelastik ve pazarlarn snrl olmasna balamaktadr. Yazara gre, tm sektrlere eit oranda bymelerini salayacak ekilde yatrm yaplmas ve sektrler aras tamamlaycla tam anlamyla uyulmas, bu sektrlerdeki firmalarn optimum lein altnda faaliyet gstermesine, dolaysyla kaynak dalmnda etkinsizlie yol aacaktr. Dengeli kalknma modeli ona gre, az gelimi lkelerin kapasite ve olanaklar dikkate alndnda gereki olmayan temellere dayandrlm, her ynyle rgtlenmi bir pazara ve yeterli giriimciye sahip gelimi bir lkenin uygulayabilecei bir stratejidir (Dinler, 1994: 397). Hirschmann yaklamndaki ileri ve geri balantlar kavram analizin ayrlmaz bir parasdr (Krishna ve Perez, 2003: 2). Bir firma tarafndan yaplan yatrm bu firmann ktsn girdi olarak kullanan dier bir firma tarafndan yaplan yatrm ileri balant yoluyla uyarabilir. Benzer ekilde bir firmann yatrm o firmaya girdi salayan dier bir firmann
17
yatrmn geri balant yoluyla uyarabilir. Daha sonra bu sektrlerin ileri ve geri balantlar ekonominin geri kalannn sanayilemesini salayabilir. Dengeli kalknmaya kar getirilen en nemli eletiri, birka sektrdeki gelimenin hzla ekonomide bir takm darboazlar ortaya karaca ynndedir (Dinler, 1994: 400). Oysa, Hirschman, bu kriz ortamlarnn ayn zamanda yenilik srelerinin de yaratlmasn salayan bir frsat olduunu zaten belirtmitir. Dengeli-dengesiz kalknma tercihine az gelimi lkeler asndan bakldnda, dengesiz kalknmann az gelimi lkeler asndan daha uygun bir yaklam olduu sylenebilir. Az gelimi lkelerin temel sorunlarndan retim faktrlerinin snrll ve pazar darl, piyasa mekanizmasnn tek bana kaynak dalmnda etkinlii salayamamasna neden olmaktadr. Bu durumda, hangi sektrlerin kilit sektrler olarak seilecei ve bu sektrlerin hangi blgelerde kurulaca sorularnn cevab az gelimi lkelerin kalknma sorunsal asndan yaamsal nem tamaktadr. Sektrlerin faaliyette bulunduu yre analize dahil edildiinde teknik alan analizinden ekonomik alan analizine geilmektedir. ncelik verilen sektrn faaliyette bulunduu yre ve evresiyle olan ilikilerle ilgili konular kalknma kutuplar teorisinde incelenmektedir (Dinler, 1994: 401). Dolaysyla sektrler arasndaki ilikileri gz nne alan dengesiz kalknma analizine alan unsuru katldnda kalknma kutuplar teorisi gndeme gelmektedir.
C- Kalknma Kutbu Teorisinde Blgesel Kalknma Kalknma kutbu kavram ilk kez Fransz iktisat Francois Perroux tarafndan 1949 ylnda ortaya atlmtr. Byme merkezi eklinde de adlandrlan kalknma kutbu yaklam ekonomik kalknmann az gelimi lkelerde tm sektrlere eit oranda kaynak aktarlmas ile gerekletirilemeyeceini ve sanayileme ile birlikte blgesel ekonomik farkllamalar meydana geleceini belirtmektedir. lkenin eitli blgelerindeki farkl sosyo-ekonomik koullar belli dnemlerde belirli sanayi kurulularnn belirli blgelerde toplanmasna yol aar. Bunun en nemli nedeni, blgelerdeki uzmanlam emek ve sermayenin en etkin ekilde kullanlmas zorunluluudur. Byme merkezleri (kalknma kutuplar) ile ilgili yaplm olan almalarn pek ou Boudevillein (1966) yapt blge tanmlamasna, homojen, polarize ve planlama blgeleri kavramlarna dayandrlmaktadr (Mercado, 2002: 12). Homojen blge, blgeler aras gelimilik farklarn azaltmaya ynelik politikalar ieren bir blge tr olup, ayn gelimilik seviyesindeki komu iller homojen blgeyi oluturur. Polarize blge, blgesel kalknma politikalarnn uygulanmas srasnda blgeler arasndaki ilikileri dikkate almaktadr. Uluslararas ticaretteki merkez-evre lke ilikisi yerine merkez-evre blge ilikisi sz konusudur. Bu adan kutuplama kavram, merkez ve etrafndaki evre ile ilikisini aklayan dinamik bir kavramdr. Kutuplama belli saydaki iktisadi kuruluun faaliyetleri nedeniyle iktisadi btnleme sonucunda ortaya kan dengesiz bir kalknma srecidir (Sava, Han ve Kaya,1999:274). Bir blgede kutuplamann olumas o blgedeki pazarn hacmine, gerekli altyap koullarnn yaratlm olmasna, hammaddelere ulaabilmek asndan etkin ulam ana ve o blgenin nitelikli igc potansiyeline sahip olmasna baldr. Bir blgede kalknma kutbunun ortaya k, ilgili blgenin retiminde niceliksel art yannda teknik ilerlemeler ve yeni yatrm alanlarnn ortaya kmas anlamnda da niteliksel olarak blge ekonomisine katkda bulunur. Perroux, zamanla yaratlan kutup ile evresindeki
18
geleneksel alanlar arasndaki farklarn aradaki igc ve mal akm nedeniyle ortadan kalkacan da savunmaktadr. Perrouxun kalknma kutbunun kalknmay blgenin teki ksmlar ve dier blgelere yayaca savna kar Gunnar Myrdal, kalknma kutbu ile bu alanlar arasndaki yaknsamann gerekleemeyeceini belirtmektedir. Myrdala gre, kalknma kutbunun yaratt dsallklar ve salad teknik imkanlar bu blgelerin dier blgeler aleyhine gelierek dier blgelerdeki mevcut retim faktrlerini kendisine ekmesine yol aacak, bunun sonucunda geri kalm blgeler tamamen yoksullaacaktr. rnein, Ege blgesinin lke gayrisafi yurtii haslasnn yaklak %15ini, stanbul ve evresinin yaklak %35ini oluturmas ve bu blgelerin ald glerle lke nfusunun nemli bir ksmn barndrmas, Gunner Myrdaln kutuplamann evre blgeleri geriletici etkisi tezini desteklemektedir.
D- Snai Kmeler Yaklamnda Blgesel Kalknma Yetmili yllarn balarnda yaanan petrol okundan sonra dnya ekonomisini etkisi altna alan ve temel iktisadi paradigmann da deiimi ile sonulanan ekonomik krizin grnen nedeni petrol oku iken, asl neden retim sistemlerindeki dnmle aklanmaktadr (Taymaz,1993:56-61). Dier bir ifade ile artk fordist kitle retim sisteminin snrlarna ulalmtr. Kitlesel retim, standart rnlerin niteliksiz igc ve zel amal makineler kullanlarak byk lekli retimi olarak tanmlanrken, mikro-elektronik teknolojisindeki gelime ile birlikte saysal kontroll takm tezgahlarn retim srelerine girmesi post-fordist , dier deile esnek uzmanlamay ortaya karmtr. Esnek uzmanlama, kitlesel retimin aksine nitelikli emek ve esnek biimde, genel amal makineler kullanlarak gerekletirilen eitli rnlerin kk lekli imalatdr. Post-fordist retim sisteminde; -retim faktrlerinin tam istihdamna ynelik olarak kapasite kullanm orann alabildiine arttrmaya gerek kalmamakta, -iiler zerindeki bask hafiflediinden verimlilikleri artmakta ve retim sreleriyle ilgili iyiletirmeler hakknda dnmeye vakit bulabilmekte, -retim miktar yksek olduu lde birim maliyetlerin dk olmas anlamndaki lek ekonomilerinin nemini geri plana atacak biimde kk lekli iletmeler de uluslararas rekabette baarl olmakta, -ayn ve benzer girdilerin kullanlaca birden fazla rn modeli, firmann pazarlama blmnden tketici tercihleriyle ilgili olarak gelen talep tahminleri dorultusunda, fabrika iindeki ok kk deiikliklerle ve ok az zaman kaybyla retilebilmekte, -verimlilikleri artan iilere daha yksek cretler denebilmekte ve btn bunlar olurken, hammadde, ara mallar ve nihai rnler iin stoklama gereksinimi azalacandan, maliyet tasarruflar salanmaktadr (Kibritiolu, 1998: 66-71). Ksacas Fordist kitle retim sisteminin aksine esnek retim sistemlerinde retilen mallarn kalitesi ykselirken maliyetlerde bir d salanabilmektedir. Bu gelimeler gnmzdeki anlamyla kk ve orta lekli iletmelerin byk lekli firmalarla yurtii ve
19
yurtdnda rekabet edebilmelerinin ve aralarnda rn farkllatrmasna ve network ana dayal snai kmeler oluturabilmelerinin kapsn aralamtr. Portera gre snai kme (cluster), ortak bir endstride faaliyette bulunan birbirleriyle balantl irket ve kurumlarn belirli bir corafi alanda younlamas ile ortaya kan dinamik bir yapdr. Snai kme kavram, snai kmenin bulunduu endstriyi destekleyen blgedeki firmalar arasnda ibirliini zendirici uzmanlam altyap ieren bir dzeni nitelemek iin de kullanlmaktadr. Snai kme modeli iktisadi anlamda sadece snai kmeyi oluturan firmalar arasndaki dinamik ilikiyi ve networku deil, ayn zamanda hkmet ile dier destekleyici, eitim, sivil toplum rgtleri arasndaki etkileimi de temsil etmektedir. Gnmzde snai kme ierisinde yer almayan irketlerle karlatrldnda, bulunduklar blgeye uluslararas alanda rekabeti avantajlar ve yksek refah dzeyini yakalamalarnda nemli katklar salayan birok baarl snai kme oluturulmutur. Bir endstride snai kmeleme eitli yollarla balayabilir. Firmalarn uzman, nitelikli igc kullanm, uygun bir yerleim yeri, bol doal kaynaklar, gelimi bir altyap veya niversiteler bnyesinde yaplan akademik aratrmalar firma gruplarnn kendi aralarnda snai kmeler kurarak bymelerine yardmc olabilir. letme yetkililerinin aralarndaki yz yze iletiim de snai kme geliiminde ve bu srece ilikin koullarn yaratlmasnda yardmc olabilir. Ayrca nceki snai kme rneklerinin en iyi ekilde deerlendirilmesi, kilit endstrilerdeki ve blgedeki kurumlarn, ksaca, tm iktisadi karar birimlerinin bir araya getirilerek ibirliinin arttrlmas, bu ibirlii sreci sonucunda alnan kararlarn hibir brokratik engele taklmadan hemen uygulanmas snai kmelerin geliimi iin gerekli olan dier koullardr. Her blge kendine has birtakm zelliklere sahiptir. Hangi alanda rekabeti avantaj yakalayabileceine en iyi ekilde karar verebilmi bir blge snai kmelemeden birok stratejik yarar salayabilir. Bunun yannda Porter, snai kmelerin rtk bilgi, motivasyon ve informel renme gibi yerel nitelikte kk ve srekli yeniliklerin kayna olan, daha sonra da birikimsel etkileri nedeniyle isel teknolojik gelimeleri yaratan unsurlar da beraberinde getireceini belirtmitir. Bylece sahip olduu snai kmeleri destekleyerek onlar gelitiren blgeler dier blgelere nazaran rekabeti avantajlar yaratma srecinde nemli lde ileride olacaklardr. Yaratlan network a sayesinde evresindeki iktisadi sorunlar ve bunlarn nedenleri ile ilgili daha salkl bilgiler edinebilen kamu kurulular, sivil toplum rgtleri ve dier destekleyici kurulular hizmetlerini daha etkin bir ekilde srdrebileceklerdir. rnein snai kmelerin ihtiyalar ve sorunlar konusunda bilgi alan kalknma planclar blgede yer alan endstrilerin durumunu da dikkate alarak geni bir perspektif erevesinde blgenin ileriye dnk kalknma stratejisini oluturabileceklerdir. II- BLGESEL KALKINMA POLTKALARINDA KURUMSALLAMA Buraya kadar, genelde blgesel kalknmaya ynelik kuramsal grler ortaya koyulmaya allmtr. Teorik aklamalarla birlikte kreselleme olgusu dikkate alndnda blgesel kalknma stratejilerinin de buna gre oluturulmas gereklidir. te yandan seilen stratejiye uygun bir finansal yaplanma modeli nerilmelidir. Kuramsal aklamalara ek olarak aada, blgesel kalknma ajanslar ve rlanda lke rnei ile Avrupa Birliinin yapsal fonlar anlatlacak, ilerleyen ksmda da Ege Blgesinin mevcut iktisadi ve finansal yaps baz gstergelerle ortaya koyulmaya allacaktr.
20
A- Blgesel Kalknma Ajanslar Gnmzde birok lkenin geri kalm veya eski nemini kaybetmi blgelerinde snai kme yapsnn oluturulmas amacyla blgesel kalknma ajanslar kurulmutur. Kalknma ajanslar, merkezi ynetimden bamsz, snrlar belirlenmi bir blgenin sosyo-ekonomik koullarn gelitirip canlandrmak amacyla kurulmu ve faaliyetlerini tamamen veya ksmen kamunun finanse ettii kurululardr (Arnold, 1991: 6). Bu kurumlarn amac, blgenin potansiyelini ve sorunlarn gz nne alarak gelitirdikleri politikalar ile blgedeki ekonomiyi canlandrmak ve blge halknn gelimeye katlmn ve gelimeden yararlanmasn salamaktr (Kumral,1994:7). Gnmzdeki anlamyla kurulan ilk blgesel kalknma ajans, ABDndeki Tennessee Valley Authourity (TVA)dir. 1930da Federal Hkmet tarafndan Tennessee nehrinin boaltma havzasnda yaayanlara ucuz elektrik enerjisi salamak amacyla oluturulan TVA, blgenin ekonomik ve sosyal geliimine ok nemli katklarda da bulunmutur (Mc Niven ve Plumstead, 1998: 44). Blgesel kalknma ajanslar faaliyetleri ynnden kk ajans ve ok fonksiyonlu ajans olmak zere ikiye ayrlmaktadr. Esas faaliyetleri blgelerine d yatrmcy ekebilmek, bir baka deyile blgelerini pazarlayabilme amacn tayan ajanslara kk ajans denilmektedir (Kumral,1994:8). Kk ajanslar, blgedeki ve blge dndaki firmalarn bilgilendirilmesi amacyla yurtii ve yurtdnda tantm amal hizmet birimleri kurmak, yatrm yapacak yabanc firmalara eitli kolaylklar yannda bunlarn yerli firmalarla stratejik ortaklklar oluturmalarn salamak gibi eitli fonksiyonlara da sahiptirler. rnein, Ege Ekonomisini Glendirme Vakfnn (EGEV) 1993 ylnda kurduu Ege Blgesi Kalknma Ajans (EBKA), arlkl olarak blge tantmn stlenmi kk ajanstr. Buna karlk, blgedeki altyapnn, arazi ve gayrimenkul yapsnn gelitirilmesi, kentsel alanlarn yeniden yaplandrlmas, tarma dayal sanayiinin gelitirilerek krsal kesimin kalknmasnn salanmasna ynelik seilmi sektrlerdeki kk ve orta lekli iletmelere tevikler verilmesi ok fonksiyonlu blgesel kalknma ajanslarnn ilevlerindendir. Blgesel kalknma ajanslar, AB ve dier lkelerde ounlukla genel bteden ve yapsal fonlardan finanse edilmektedir. rnein ngilterede blgesel kalknma ajanslar gelirlerinin %60n AB fonlarndan temin etmekte, geri kalan gelirlerini bteden, devlet fonlarna proje sunarak, saladklar ticari hizmetlerden ve czi bir ksmn da Avrupa Komisyonu ve Dnya Bankasnca ayrlm olan fonlardan elde etmektedir. B- Blgesel Kalknmann Finansmannda AB Yapsal Fonlarnn Rol Avrupa Birliinde blgeler aras farkllklarn giderilmesine ynelik atlan ilk adm 1958 ylnda Avrupa Yatrm Bankasnn (European Investment Bank) kurulmasdr. Bankann kurulu amac, ye lkelerdeki geri kalm blgelerinin altyap yatrmlarn finanse etmektir. Avrupa Birliinin blgesel kalknma politikas ulusal programlarn yerini almay amalamamaktadr. Yapsal fonlarn finansmannn tm ulusal hkmetler ve AB arasnda ortaklaa gerekletirilmektedir. Bu anlamda yapsal fon program ile amalanan, ulusal hkmetin blgesel kalknma plann desteklemektir. Avrupa Blgesel Kalknma Fonu (ERDF), Avrupa Komisyonunun XVI. Genel Direktrlne (GD XVI) bal, topluluun
21
ekonomik ve sosyal geliiminden sorumludur. Gemi ve gnmz ile bir kyaslama yapmak gerekirse rnein, 1988 yl blgesel politika reformunda eit sorunlu blge belirlenmitir: i- Geliimi dier blgelerin gerisinde kalm blgeler, ii- Azalan endstriyel faaliyetlerin belirgin olduu blgeler, iii- Tarmsal retimin baskn olduu blgeler. Bu blgeler srdrlebilir verimlilik, istihdam veya gelir salayamayan birka geleneksel ekonomik faaliyete dayal ar baml blgeler olarak nitelendirilmitir. ERDFden yararlanacak blgelerin belirlenebilmesindeki baz ltler, kii bana GSYH, isizlik orannn AB ortalamasna gre pay ve seilen blgenin g verme oranlardr. Gnmze gelindiinde, drt tip AB yapsal fonu bulunmaktadr: i- Avrupa Blgesel Kalknma Fonu (ERDF), ii- Avrupa Sosyal Fonu (ESF), iii- Avrupa Tarmsal Rehberlik ve Gvence Fonu (EAGGF), iv- Balklk Ynlendirme Mali Arac (FIFG). Yukardaki fonlarn yedi ncelikli hedefi bulunmaktadr (Mc Niven ve Plumstead, 1998: 10): 1- Geri kalm blgelerin ekonomik kalknmasnn uyumlatrlmas, 2- Daralan endstriyel blgelerin sosyal ve ekonomik olarak dier blgelere yaknsamas, 3- Genlerin ve emek piyasasnn dnda kalma tehlikesi olanlarn mesleki entegrasyonunu kolaylatrlmas ve uzun dnem isizlikle mcadele edilmesi, 4- sizlii engellemek iin eitli nlemler araclyla iilerin endstriyel deiime ayak uydurmalarnn salanmas, 5- a)Ortak tarm politikas reformu erevesinde tarm ve balklk yapsnn uyumlatrlmas, b) Zayf krsal alanlarn ekonomik olarak eitlendirilmesi ile 6- ok dk nfus younluuna sahip blgelerin ekonomik dnmnn salanmasdr. 1, 2, 5b ve 6. hedefler, fona ihtiya duyan blgelerin seilmesindeki temel koullar oluturduundan blgesel amalar olarak da nitelendirilmektedir. Dier amalar, Avrupann tmn kapsamaktadr. kinci, nc ve drdnc hedefler iin seilebilirlik kriterlerinden bir tanesi de isizlik orandr. Birinci hedef dorultusunda fonlanmasna karar verilen lkeler Yunanistan, Portekiz ve rlandadr. Bunun yannda spanyann byk bir ksm ve yelie bavuran merkez ve dou Avrupa lkeleri de birinci hedef dorultusunda fonlanmaktadr. Blgesel kalknmann finansman iin kullanlan temel fon ERDFdir. Fon, ortak finansman, blgesel yardm programlar, altyap projeleri, kresel finansman, teknik yardm destei, proje hazrlama ve deerlendirme gibi eitli finansal destekleri yardm amacyla kullanmaktadr. Ayrca, srekli istihdamn yaratlmas veya korunmas iin altyap yatrmlarn veya dier verimli yatrmlar
22
da finanse etmektedir. Fon, zellikle giriim hizmetlerinin bulunduu alanlardaki kk ve orta lekli iletmelerin yerel potansiyelini gelitirmek, teknoloji transferi, sermaye piyasalar ve birinci ama blgelerde eitim ve sala dorudan yardmlar, aratrma ve gelitirme, evreyi koruma, topluluk ve proje hazrlama, tahmin, gzetim ve deerlendirmeyi ieren projeleri desteklemektedir. DG XVI ayn zamanda Uyum Fonunun (Cohesion Fund) ynetiminden de sorumlu tutulmutur. Uyum Fonu, 1999da Maastricht Anlamasnn yarataca ekonomik etkilerden zarar grebilecek lkelere yardmc olmak amacyla kurulmutur. Sz konusu fondan sadece Yunanistan, rlanda, Portekiz ve spanya GSYHlar birlik ortalamasnn %90nn altnda olduu iin yararlanmlardr. rnein, Avrupa Birliinin 1994-1999 programlama dnemindeki yapsal fonlar 200 milyar ECU olup, birlik btesinin te birine denk gelmektedir. Birinci hedef erevesinde blgelere yardm kapsamnda datlan yapsal fonlar toplam fonlarn yaklak %70ini tekil etmi ve AB nfusunun yarsna yakn yapsal fon programndan yararlanmtr. te yandan AB, katlm ncesi strateji erevesinde Orta ve Dou Avrupa ile Baltk lkelerine ynelik eitli alanlarda mali destekler ieren ara gelitirmi olup, bunlar PHARE, ISPA ve SAPARDdr. i- PHARE, kk ve orta boy iletmelerin gelitirilmesiyle ilgili projelere finansman salayan bir programdr. ii- ISPA (Instruments for Sutructural Policies for PRE-accession, Katlm ncesi Sre in Yapsal Politika Aralar), ulatrma ve evrenin korunmas iin yaplan altyap yatrmlarna finansman salamaktadr. iii- SAPARD, krsal kalknma konusundaki aktiviteleri desteklemek amacyla kurulmutur. 2000-2006 dneminde bu programlar erevesinde ek Cumhuriyeti, Macaristan, Litvanya, Estonya, Letonya, Polonya, Romanya, Slovakya ve Slovenyaya salanacak kaynaklarn toplam 21 milyar 840 milyon Eurodur. AB, u an yrrllkteki 2000-2006 programna gre ye ve aday lkelere yapsal nlemler erevesinde 260 milyar dolar kaynak aktarmay planlamakta, bu da AB btesinin yaklak 1/3ne karlk gelmektedir. Seksenli yllardan itibaren zellikle 1. hedef snflamasnda yer alan spanya, rlanda, Portekiz ve Yunanistana nemli kaynaklar aktarlmtr. Aadaki Tablo 1den de grlebilecei gibi, bu durum 2000-2006 dneminde de devam ederken uyum fonlarndan Yunanistana 21 milyar 961 milyon Euro, rlandaya 3 milyar 88 bin Euro, spanyaya 43 milyar 87 milyon Euro hibe edilmesi kararlatrlmtr. Aday lke kapsamndaki Orta ve Dou Avrupa lkelerine yaklak 3milyar 120 milyon Euro (yaklak kii ba 30 Euro) aktarlmas sz konusudur. 2001 yl ortalarnda komisyon tarafndan hazrlanan ve henz yasalamam nerinin yasalamas halinde, Trkiye-AB mali ibirlii srecinin Akdeniz programnda yer verilen zaman alc prosedr deitirilmi olacaktr. Bununla blgesel kalknmann finansman srecinde Trkiyenin en azndan dier aday lkeler kadar yapsal fonlardan yararlanmas mmkn olabilecek, kii ba asgari 30 Euroluk ek bir kaynak salanabilecektir. Yapsal fonlar erevesinde gerekletirilecek altyap yatrmlarnn salayaca dsallklar da gz ard edilmemelidir. Bunun en gzel rnei, yapsal fonlar erevesinde birinci hedef blge snflamasna alnan Orta ve Bat Avrupa lkelerine yaplan dorudan d yatrmlardaki arttr.
23
Tablo 1 2000-2006 Yllar Arasnda ye Devletlere Tahsis Edilen Fonlar

ye lke (1999 Fiyatlaryla, Milyar Euro) Belika Danimarka Almanya Yunanistan spanya Fransa rlanda (*) talya Lksemburg Hollanda Avusturya Portekiz Finlandiya sve (**) Birl. Kral.(*) AB 15 Gei Yardm (nceki Hedef 2 Hedef 1 Blgeleri 625 0 729 0 352 551 1 773 187 0 123 0 2 905 0 0 1 166 8 411 368 156 2 984 0 2 553 5 437 0 2 145 34 676 578 0 459 354 3 989 19 733 Gei Yardm (nceki Hedef 3 Hedef 2 Blgeleri 65 27 526 0 98 613 0 377 6 119 102 0 30 52 706 2 721 737 365 4 581 0 2 140 4 540 0 3 744 38 1 686 528 0 403 720 4 568 24 050 Balklk Enstrman (FIFG) (Hedef dndaki Blgeler) 34 197 107 0 200 225 0 96 0 31 4 0 31 60 121 1 106
Hedef 1
Toplam
(*) 2000-2004 yllar iin hazrlanan Bar Giriimi ( Peace Initiative) dahil, (**) sve ky blgeleri iin varolan zel program dahil. Kaynak: Avrupa Komisyonu
0 0 19 229 20 961 37 744 3 254 1 315 21 935 0 0 261 16 124 913 722 5 085 127 543
1 829 745 28 156 20 961 43 087 14 620 3 088 28 484 78 2 635 1 473 19 029 1 836 1 908 15 635 183 564
Trkiyeye katlm ncesi strateji erevesinde blgesel kalknmann finansman ve geri kalm blgelerin altyap, eitim, salk gibi temel ihtiyalarna kaynak salamak amacyla 1996-1999 yllar arasnda Akdeniz Programndan 90 milyon Euroluk karlksz yardm yaplmtr. 2000-2006 programnda bu miktar 180 milyon Euroya karlmasna ramen Orta ve Dou Avrupa lkelerine yaplan yardmlarn ok gerisinde kalmtr. Tablo 2 Orta ve Dou Avrupa lkelerine Dorudan Yabanc Sermaye Girii (Milyon Dolar)
LKE ESTONYA MACARSTAN LTVANYA LETONYA POLONYA ROMANYA SLOVAKYA BULGARSTAN EK CUMH. SLOVENYA TOPLAM 1988-93 yllk ortalama 114 (1) 1 033 36 (1) 20 (1) 478 72 (2) 111 (3) 35 (3) 502 (4) 49 2 450 1994 214 1 146 214 31 1 875 342 245 105 869 128 5 169 1995 201 4 453 180 73 3 659 420 195 90 2 562 176 12 009 1996 151 2 275 382 152 4 498 265 251 109 1 428 185 11005 1997 267 2 173 521 355 4 908 1 215 206 505 1 300 321 11771 1998 581 2 036 357 926 6 365 2 031 631 537 2 720 165 16349 1999 306 1 944 366 486 7 500 961 322 770 5 108 90 17853
(1) 1992-93 dnemi yllk ortalamas; (2) 1991-93 dnemi yllk ortalamas; (3) 1990-93 dnemi yllk ortalamas; (4) 1989-90 dnemi yllk ortalamas. Kaynak: BM, World Investment 2000.
24
C- rnek lke Uygulamas: rlanda Seksenli yllarn sonlarndan itibaren rlanda AB ierisindeki konumundaki deiiminden ve ekonomik yeniden yaplandrma programndan kaynaklanan olaanst bir dnm srecine girmitir. Bu dnm eitli gstergelere baklarak daha da belirginletirilebilir. 1960-1989 yllar arasnda rlandada kii ba GSYH Avrupa Birlii 12 ye ortalamasnn %62si kadar olup, dnem sonunda isizlik oran %11.3lk AB ortalamasnn zerinde (%18.7) gereklemitir. Bunlarla birlikte hem kentsel ve hem de krsal alanlarda yaanan d g nedeniyle lke nfusu hzla gerilemitir. 1- rlandada Dnmn yks ABnin blgesel politikalarna gre birinci hedef blge kapsamndaki rlanda, ulusal anlamda blgesel kalknma stratejisine sahip deildir. Hkmetler daha ok dengeli kalknmay amalayan ulusal karlara dayal genel bir sanayileme politikas zerinde younlamlardr. rlandada 1988den itibaren ulusal kalknma planlar hazrlanmakta, bu planlarn ilki 1988-1993, ikincisi 1994-1999 ve ncs de 2000-2006 yllar arasn kapsamaktadr. 2001 ylna kadar rlandadaki gelimeler aadaki gibi bir seyri izlemitir. 1993 tarihli Endstriyel Kalknma Szlemesi, Endstriyel Kalknma Otoritesini (IDA) gruba ayrmtr. Bunlar ksaca, IDA-Ireland, Forbairt ve Forfastr. Ad geen yeni kurumlar Giriim ve stihdam Bakanlna balanm, faaliyetleri de aadaki gibi tanmlanmtr. i- Forfas, rlandann endstriyel kalknmasndan sorumlu politika gelitirme ve danmanlk kuruludur. Politikalarn yrtlmesini Forbairt ve IDA-Irelanda devreden ajans, kalknma politikalarnn koordinasyonu ile ykml klnmtr. ii- IDA-Ireland, daha ok rlandada yatrm yapmak isteyen yabanc yatrmclara yardmc olmakta ve bymek isteyen firmalar tevik etmektedir. Yardmlar, hizmetler, balar, kredi garantileri, kira yardmlar, eitim ve dier finansal yardmlar ile vergi tevikleri eklinde olmaktadr. iii- Forbairt, yerel sanayiinin gelitirilmesi ile ilgilenmekte, ayrca eitli bilim teknoloji hizmetleri ve programlar salamaktadr. Destekler, rekabeti firma kapasitesini oluturarak firma ve endstri dzeyinde kapasite artn gerekletirmeye yneliktir. Forbairt kk firmalar desteklemek amacyla 11 blgesel kurul kurmutur. Balar, renim burslar ve eitim paketlerini ieren eitli destekleme aralarn kullanan ajans hisse senedi yatrmlar da yapmaktadr. te yandan, mali tevikler tevik politikasnn nemli bir ksmdr. rnein, rlanda'daki imalat sanayii irketleri 2010a kadar sadece %10 kurumlar vergisi deyecektir. Bakent Dublindeki finans iletmeleri de 2005e kadar bu orana tabidir. Blgesel politikalarn etkin bir biimde srdrlebilmek, zelde de fonlarn dalmnn etkinlii iin 1992 ylnda Blge Kalknma letmesi, 1994te de 8 blgesel kalknma otoritesi kurulmutur. Bu otoritelerin temel amac AB yapsal ve uyum fon programlarnn uygulanmasn gzden geirmek ve bu konuda danmanlk yapmaktr. 2001 ylna gelindiinde rlanda 1980lere nazaran ok farkl bir grnm sergilemitir. 1990larn ortasndan itibaren yllk %7 olan ortalama byme oran 2000 ylnda zirve noktasna ulaarak yaklak %11 orannda gereklemitir. 1991-1999 aras toplam istihdam
25
%40 artarken, isiz says %52 gerileyerek isizlik oran %4n altna dmtr. 1998de kii ba GSYH, AB ortalamasna ykselmitir. 2000 ylnda rlanda, en yksek kii ba GSYHna erierek Avrupa Birlii ierisinde Lksemburgtan sonra ikinci sraya yerlemitir. Bu gelimelere paralel lkeye dardan g artmaya balam, son on ylda nfus 250.000, istihdam 500.000 artmtr. 2- Dnmn nemli Arac: Kurumsallama 1990larn bandan itibaren gzlemlenen bu olaanst dnmn arkasnda birbirini destekleyen birok faktr vardr. rlandann baars, aralarnda OECD yelerinin de olduu ok sayda lkenin ilgisini ekmi ve bir ok gelimekte olan blge ve lke tarafndan rnek alnmtr. rlandann baarsnda dikkati eken en nemli unsur, sz edilen dnmn ak ekonomi koullar altnda gerekletirilmesidir. 1950den bu yana greve gelen hkmetler rlanda ekonomisini Dnya ve Avrupa ile eklemlemeyi amalayan liberal politikalar izlemilerdir. Gnmzde rlanda OECD lkeleri arasnda Lksemburgtan sonra en ak ikinci ekonomiye sahiptir. Avrupa piyasalarna ve kresel piyasalara artan entegrasyon, hkmetler tarafndan uygulanan blgesel kalknma stratejileri zerinde de etkili olmutur. Seksenlerdeki zorlu ekonomik koullar altnda uygulanan kalknma stratejilerindeki ncelik blgelerin dengeli kalknmasndan ieriye yatrm ekmeye, blgesel kalknma politikalarndaki birincil hedef de AB ile aradaki kii ba GSYH farkn kapatmaya kaym ve bu strateji rlandada baarya ulamtr. rlandann hzl bir byme trendi yakalamasnda ABnin yapsal fonlar ve tek piyasaya ynelik almalar ile lkenin uygulad dorudan d yatrm ekme politikalarnn nemli etkileri olmutur. Ancak buna ramen, ou gelimekte olan lkede olduu gibi seksenli yllarda altyap yatrmlarnn yeteri lde gerekletirilememesi kaydedilen bymenin lkenin sadece Dublin, Galway gibi belli ehirleri ile snrl kalmasna yol amtr. Bu blgelere ynelik i glerden kaynaklanan hzl nfus artlar beraberinde konut skntsna bal konut fiyatlarnda da arta yol amtr. Bu koullar altnda rlandada Kasm 1999da dengeli blgesel kalknmay ama edinen Ulusal Kalknma Plan 2000-2006 (National Development Plan 2000-2006) yaynlanmtr. Plan, gerekletirilen yatrm programlar arasnda 50 milyar euro ile en yksek bteye sahip plan olup yatrm tutar, 1994-1999 planndaki yatrm hacminin iki katdr. Ulusal blgesel kalknma stratejisinde gerekletirilmek istenen amalar yle sralanabilir (Walsh, 2002, 5): 1- Ulusal ekonomik bymenin ve istihdamdaki artn devam ettirilmesi, 2- rlandann uluslar aras rekabet gcnn gelitirilmesine devam edilmesi, 3- Dengeli blgesel kalknmann tevik edilmesi, 4- Toplumun tm katmanlar iin yaam kalitesinin iyiletirilmesi, 5- Doal evrede ve kltrel mirastaki eitliliin ve kalitenin korunmas ve arttrlmas, 6- rlandadaki bar ortamnn devam ettirilmesi ve ada ierisindeki politik, ekonomik ve sosyal etkileimin gelitirilmesi.
26
Burada hkmetin nihai amac, dengeli srdrlebilir kalknmay salama amacna yneliktir. Bilindii gibi, srdrlebilir kalknma kavramn bir araya gelmesiyle ortaya kar. Bunlar srasyla unlardr: i- evresel srdrlebilirlik; doal evresel sistemlere snrlar ierisinde zarar vermeden yaamak, ii- Ekonomik srdrlebilirlik; refahn ve istihdam frsatlarnn devam ettirilmesinin salanmas, iii- Sosyal srdrlebilirlik; kiisel refah ve yaam kalitesini arttrarak bireylerin ekonomik baardan eit oranda faydalanmasn salamak. Yukarda sz edilen dengeli blgesel kalknma stratejilerinde iki hkmet ajans blgesel kalknmada byk rol oynamtr. Bunlardan, Gaeltacht endstriyel kalknmay tevik edilmesi, Udaras Na Gaeltachta, rlanda dilinin korunmas ve gelitirilmesi iin 1970te kurulmutur. Dnyaca nl ekonomik kalknma ajanslarndan biri olan Shannon Serbest Havaliman Kalknma Ajans ise sadece bir havaliman olmaktan te giderek rlandann ortabat blgesindeki gelimenin srkleyicisi haline gelmitir. 3- Kurumsallama rnei Olarak Shannon Serbest Havaliman Kalknma Ajans Ajans, 1959 ylnda rlandann batsnda yer alan Shannon blgesini kalkndrmak amacyla kurulmutur. Shannon havaliman konaklama ve yakt ikmal yeri olarak 1958 ylna kadar Kuzey Atlantik trafiinin nemli bir ksmnn gei yeri olmutur. Ancak jet uaklarnn kullanmnn yaygnlamas ile havaliman eski nemini yitirmitir. rlanda ekonomisinin nemli gelir kaynaklarndan biri olan Shannon havalimannn yeniden ekonomik canllna kavuabilmesi iin hkmet iki tedbir almtr. Birincisi havalimann fiziksel altyapsnn iyiletirilmesi, ikincisi de, Shannon Serbest Havaliman Kalknma Ajansnn kurulmasdr. Bu ajansn en nemli grevi, Shannon Havalimannn dnyadaki belli bal havalimanlar arsndaki yerini korumas ve bunun garanti altna alnmasdr (Shannon Development Agent of Change, 1992: 3). Ajans bu grevi gerekletirebilmek iin gerek mal, gerekse insan tamaclnda havalimannn nemini arttrma almalarn balatmtr. Yaklak 40 yl boyunca ajans, gerek tek bana, gerekse kamu kurumlar, sivil toplum rgtleri ve zel sektr firmalar ile birlikte blgenin tm geliim potansiyelini arttrmak amacyla almalar yapmtr. Temel faaliyetleri; i-blgede sanayi sektrnn gelitirilmesi ve glendirilmesine dnk hedeflenmi giriimler iin bilgi ana uygun i kltrnn oluturulmas, ii-Shannon serbest blgesinin imalat sektr ve uluslararas alandaki ticarete konu hizmet ve imalat sanayiinde dnya standartlarna sahip uluslararas bir yatrm yeri olarak gelitirilmesi ve ynetilmesini srdrmek, iii-yksek retim kurumlar ile iletmeler arasndaki dorudan balantl bilgi ann gelitirilmesi. Sz edilen bilgi a, Network Limerickteki Milli Teknoloji Parkn, Traleedeki Kerry Teknoloji Parkn, Thuriesteki Teknoloji Parkn, Offalydeki Enerji Teknolojisi Merkezi, Claredeki Ennis Enformasyon a Parkn kapsamaktadr.
27
iv- endstri ile paralel rlanda turizminin sorunlarna annda cevap verebilmek amacyla blgeye dnk yeni turizm pazarlama programlar ve yeni turizm rnlerini gelitirmek, v- kale festivalleri ve gn birlik ziyaret etkinliklerini sahip olduu irketi (Shannon Castle Banquets&Heritage) araclyla srdrmek, v- blgesel ekonomik entegrasyonu ve dengeli blgesel geliimi salamak amacyla kentsel ve krsal dzeyde tevik etmektir (Shannon Development Annual Report, 2003:1). Ucuz emee dayal geici maliyet avantajlarnn yerine teknoloji ve bilgi retiminin blgesel rekabeti avantajlarn yaratlmasnda kilit neme sahip olmas Shannon Blgesel Kalknma Ajansnn temel yaklamdr. Gelien endstri blgeleri, turizm etkinlikleri ve sanayi- niversite ibirliini salayan network a ile Shannon Kalknma Ajans dnyaya entegre olmu bir yapya sahiptir. 2002 ylnda Ajans tarafndan desteklenen 723 irket, satlarn %12, ihracatlarn %7.2 arttrm, bu irketlerin ekonomiye yaratt katma deer %25 artmtr. 2002 ylnda Shannon Serbest Blgesinde 1393 ek istihdam yaratlmtr. (Shannon Development Annual Report, 2003: 8). 2002 yl sonunda rlanda sermayeli irketlerde 12.853 kii almaktadr. irketler dk emek maliyeti yoluyla rekabeti avantaj yaratmann artk mmkn olmadn grerek srekli rekabeti avantaj, dnya standartlarndaki i tekniklerinin kullanm ve bilgi teknolojisinin daha yaygn kullanmnda aramaktadrlar. Bylelikle blgedeki irketlerin ileriye ynelik yeniliki kapasitelerini arttrabilecekleri amalanmaktadr. Shannon Kalknma Ajans, 2002 ylnda yeni kurulmakta olan on teknoloji youn firmaya risk sermayesi yatrm ortakl yoluyla 1.6 milyon Euroluk bir kaynak salamtr. Buna ramen zellikle bymenin ilk safhalarndaki irketlere yaplan risk sermayesi yatrmlarndaki yetersizlik blgede yeni iletmelerin kurulmas ve teknolojilerin gelitirilebilmesinde nemli bir engel olarak grlmektedir. Shannon Kalknma Ajans network a, blgede yer alan be yerleimdeki iletme eitim kurumlar ve yenilik merkezlerini bir araya getirmektedir. Bunlar Limerick Milli Teknoloji Park, Kerry Teknoloji Park, Tipperary Teknoloji Park, Birr Teknoloji Merkezi, Ennis Enformasyon a Parkdr. Limerick Milli Teknoloji Park yazlm, genetik mhendislii ve shhi tehizatlar sektrlerinde faaliyet gsteren firmalara cazip yatrm imkanlar sunmaktadr. Limerick kentinde 1980 ylnda kurulmu bu merkezde kk sanayi iletmeleri yatrm yapmaktadr. Ayn merkezde retim yapmalar iletmelere maliyetler asndan avantaj salamaktadr. Kalknma ajans, blgede belirli merkezlerde kurulmu i birimleri arasnda network salamtr. Tipperary Teknoloji Park, telekomnikasyon hizmetleri konusunda hizmet vermektedir. 2002 ylnda Shannon kalknma ajans blgenin altyapsnn geliimi iin 9.4 milyon Euroluk yatrm yapmtr. Yldan yla genileyen bir alanda faaliyet gsteren Shannon Blgesel Kalknma Ajans sayesinde rlandann bat blgesi lke retimin yarsndan fazlasnn gerekletirildii bir yer haline gelmi ve bu baarsyla bir ok gelimekte olan blgenin kalknmasnda nemli bir rnek olmutur.
28
III- MAKRO EKONOMK BYKLKLERLE EGE BLGESNN GRNM
Ege blgesinin kalknmasna ynelik model nerisine temel olmas asndan blgenin iktisadi byklklerinin envanterinin karlmasnn kukusuz saysz yararlar vardr. Bu balamda, ncelikle Egenin milli gelire yapt katk, Marmara blgesi ile kyaslanarak (baz verilerde olduu gibi) verilecek, bunun yansra toplam vergi gelirlerinden alnan pay ve tevikler ile istihdam yaps genel ekonomik gstergeler olarak ortaya koyulacaktr. Bankaclk sektr ile MKB verileri de Ege blgesi asndan incelenecektir. Daha ncede belirtildii zere sz edilen veriler blge envanterinin karlmas iin kullanlrken, dier yandan blgenin son yllardaki iktisadi geliiminin izlenebilecektir. almada Ege Blgesi DPT tarafndan yaplan ve 8 ili (zmir, Denizli, Aydn, Manisa, Mula, Uak, Ktahya ve Afyon) kapsayan bir tanm erevesinde ele alnm ve veriler gncel kaynaklarla desteklenmeye allmtr. Bankaclk ve sermaye piyasalarna ilikin rakamlarda son yllara ulalrken, zellikle milli gelir hesaplar gecikmeli akland iin ayn yllar sz edilen bu verilerde kullanlamamtr. A- Genel Ekonomik Byklkler Ynnden Ege Blgesi Ege Blgesinin GSYHya yapt katk 1993-1999 dneminde (cari fiyatlarla) ortalama %15,5, buna karlk Marmara Blgesinin pay ortalama %36,6 dzeyinde gereklemitir. Ele alnan dnemde en nemli srama 1996 ylnda olup, bu da %16,1 oranndadr. Tablo 3 Ege Blgesinin GSYHya Katks (cari fiyatlarla)
EgeB.(Tn.TL) Trkiye(Tn.TL) Ege B.Pay (%) Mar.B.Pay (%) 1993 0,303 1.982 15,3 36,0 1994 0,614 3.868 15,9 35,6 1995 1.211 7.762 15,6 36,8 1996 2.375 14.772 16,1 36,6 1997 4.408 28.836 15,3 37,9 1998 8.023 52.225 15,4 36,9 1999 11.722 77.415 15,1 36,5
Kaynak: DE Blgeler arasndaki farkllklar gidermek amacyla ekonomik kalknmaya ynelik kullanlan en nemli ara teviklerdir. Bu kapsamda tevik belgeli yatrmlar yatrm tutarlar, belge saylar ve istihdam ayrm dikkate alnarak deerlendirilmitir. Toplam yatrm tutarna gre, Ege ve Marmara blgelerinin Trkiye toplamndan aldklar pay hesaplandnda 19972002 dneminde srasyla ortalama %11,1 ve %37,37 dzeyindedir (Bkz. Tablo 5). Ege Blgesi yatrm tutar asndan blgeler aras sralamada ikinci srada yer almakla birlikte, ilk srada yer alan Marmara Blgesi Ege Blgesinin yaklak 3,5 kat tevik belgeli yatrmdan yararlanmaktadr. Ege Blgesi 1997 yl ile birlikte toplamda yaanan byk oranl d takip eden bir seyir izlemi ve 2000 ylnda en dk seviyeye ulamtr. Tablo 4 1997-2002 Dneminde Tevik Belgeli Yatrmlarda Toplam Yatrm Tutar Asndan Ege ve Marmara Blgelerinin Karlatrlmas (2002 fiyatlaryla)
(Trilyon TL.) Ege Blgesi Marmara Blgesi Trkiye 1997 19.078 55.865 127.531 1998 8.500 20.318 89.326 1999 4.526 15.525 37.281 2000 2.409 11.388 31.328 2001 1.650 6.462 15.890 2002 1.862 5.964 15.234
Kaynak: EBSO
29
Dier taraftan, tevik belgeli yatrmlarda toplam istihdamda 1997 ylndan 2001 ylna kadar devam eden d eilimi Ege Blgesinde de ayn ynl olarak gereklemitir. Aadaki tablodaki rakamlarn ortalamas dikkate alndnda alt yllk dnem boyunca Ege Blgesi istihdam asndan ortalama %15,7, Marmara Blgesi ise %36,7 paya sahip olmutur. Tablo 5 1997-2002 Dneminde Tevik Belgeli Yatrmlarda stihdam Asndan Ege ve Marmara Blgelerinin Karlatrlmas (Kii) Ege Blgesi Marmara Trkiye Kaynak: EBSO 1997 51.479 110.949 335.480 1998 47.101 107.688 287.453 1999 31.049 66.927 192.355 2000 25.331 78.673 190.394 2001 17.853 36.633 102.921 2002 22.018 54.004 142.863
Tevik belgeli yatrmlarda belge says asndan da Ege Blgesinin ikincilii devam etmi, ortalama pay %16 olmu ve Marmara Blgesi iin ayn oran %38,3 dzeyinde gereklemitir. 1997-1998 yllar arasnda lke ekonomisinde de bymenin grece yksek olduu dnemlerde, belge says daha fazla, 1997-2002 dneminin tamam dikkate alndnda ise Ege blgesinin ciddi anlamda gerilediini grmek mmkndr. Tablo 6 Tevik Belgeli Yatrmlarda Belge Says Asndan Ege ve Marmara Blgeleri
(Adet) Ege Blgesi Marmara Blgesi Trkiye 1997 885 1.813 5.144 1998 639 1.573 4.290 1999 518 1.050 2.966 2000 559 1.358 3.521 2001 345 834 2.154 2002 450 1.357 3.002
Kaynak: EBSO Kamu yatrm harcamalarndan Ege Blgesinin 1991-1997 dneminde ald pay ortalama %15,4 iken, Marmara Blgesinin pay %24,7dir. Sz konusu dnemde Ege Blgesinin ald en byk pay 1992 ylna aittir. Buna karlk, Marmara Blgesinin pay en dk yldr. Be yl boyunca srekli azalan bir seyir izleyen harcamalar, 1997 ile birlikte artmaya balamtr.
Tablo 7 Kamu Yatrm Harcamalar asndan Ege ve Marmara Blgelerinin Karlatrlmas
(Milyar TL.) Ege Blgesi Marmara Blgesi Trkiye Ege B.Pay (%) Mar.B.Pay (%) Kaynak: DPT
1991 2.757 2.933 13.202 20,9 22,2
1992 5.251 3.874 22.762 23 17
1993 5.625 7.958 31.406 18 25,3
1994 6.146 12.997 48.201 12,75 27
1995 10.427 28.660 96.285 10,8 29,7
1996 23.738 60.886 226.041 10,5 26,9
1997 57.678 121.197 488.912 11,8 24,8
Sz konusu gelirin yaklak %60 Marmara Blgesi, %17si Anadolu Blgesi kaynakldr. Bu balamda, Ege Blgesinin 1997 ylnda vergi gelirlerine katks %11 orannda gereklemiken, ayn yl kamu yatrmlarndan ald pay %11,8 dzeyinde olmutur.
30
B- Bankaclk Sektr Ynnden Ege Blgesinin Grnm 2001 yl itibariyle Ege Blgesinde faaliyet gsteren bankalarn toplam ube says 1093, Trkiyede faaliyet gsteren bankalarn toplam ube says 6881dir. Ege blgesinin toplamdaki pay ortalama %15,9 olmakla birlikte, bu oran srekli bir d eilimindedir. 1991-2001 dnemi dikkate alndnda ube saylar asndan Trkiye genelinde %14,7 orannda bir art sz konusu iken, Ege Blgesi iin bu oran %4 orannda gerilemitir. Toplam ube saylar asndan bankalarn %41,2si kamusal sermayeli, %48,1i ise zel sermayelidir. Blgede kamusal sermayeli bankalar asndan Ziraat Bankas ilk srada yer alrken, bunu Halk Bankas ve Vakflar Bankas izlemektedir. zel sermayeli bankalarn ube saylar asndan ilk sray %26,4lk pay ile Bankas, ikinci sray %20,3lk pay ile Akbank ve nc sray %11,6lk pay ile Yap ve Kredi Bankas almaktadr. Tablo 8 Ege Blgesinde Faaliyet Gsteren Bankalarn ube Saylar
Yllar 1991 EgeB.Topl. 1.138 Trkiye T. 5.999 1993 1.095 6.155 1994 1.073 6.063 1995 1.083 6.198 1996 1.116 6.416 1997 1.160 6.837 1998 1.230 7.327 1999 1.267 7.632 2000 1.284 7.796 2001 2003* 1.093 10 6.881 5.891
Kaynak: TBB, www.tbb.org.tr, * 16.07.2003 itibari ile. zmir ili hari dier illerde ubesi bulunan bankalarn tamam ticaret bankas niteliindedir. zmir, Manisa ve Mula illeri hari dier illerde kamusal sermayeli bankalarn arl sz konusudur. Blge kalknmasnda nemli finansal ilevler stlenebilecek kalknma ve yatrm bankalarnn zmirde toplanmas ve zel ticari bankalarn ube alarn blgenin tamamna yaymamalar aslnda blgenin iktisadi yaps iinde bir gsterge niteliindedir. zmir ilinde faaliyet gsteren 523 ubenin 520si ticaret bankas, 3 kalknma ve yatrm bankas grubundadr. Kalknma ve Yatrm Bankalar grubundan Trk Eximbank kamusal sermayeli, Nurol Yatrm ile Trkiye Snai ve Kalknma Bankas zel sermayeli ihtisas bankalardr. Ticaret bankalar kapsamndaki yabanc bankalar asndan zmir ili dier illere nazaran farkl bir konumdadr. Zira zmir hari, dier blge illerindeki yabanc banka statsnde yer alan ubelerin tamam Trkiyede kurulmu yabanc bankalar snfnda ve tamam HSBC Bank ubeleridir.
Tablo 9 Ege Blgesinde Faaliyet Gsteren Bankalarn l Baznda ube Saylar Dalmlar (2001 Yl)
TOPLAM TC.BAN Kam.Ser.Bank. zel Ser.Bank. TMSF YAB.BANK Trkiye Kurulmu Trkiye ube Aan KAL.ve YAT. B. Kam. Serm. zel Serm. Yab. Serm. zmir 523 520 180 286 37 17 13 4 3 1 2 0 Aydn 111 111 53 40 16 2 2 0 0 0 0 0 Denizli 90 90 45 38 5 2 2 0 0 0 0 0 Manisa 113 113 46 55 11 1 1 0 0 0 0 0 Mula 112 112 42 57 11 2 2 0 0 0 0 0 Ktahya 46 46 30 14 2 0 0 0 0 0 0 0 Afyon 65 65 40 22 2 1 1 0 0 0 0 0 Uak 33 33 15 14 3 1 1 0 0 0 0 0 Ege . 1.093 1.090 451 526 87 26 22 4 3 1 2 0 Trk.T. 6.881 6.862 2.721 3.501 411 229 197 32 19 4 12 3
Kaynak: TBB, www.tbb.org.tr
31
Tm bu deerlendirmeler 16.07.2003 tarihi itibariyle yaplacak olursa, blgede faaliyet gsteren toplam banka says 30, toplam banka ubesi says ise 910dur. Bunun %34,17si (311 ube) kamusal sermayeli, %59,34 (540 ube) zel sermayeli olup; 27 ube yabanc banka statsnde, 29 ube TMSF bnyesinde ve 3 ube de Kalknma ve Yatrm Bankas niteliindedir. zel sermayeli banka ubeleri asndan 2001 ylna gre bir deiiklik sz konusu olmayp, ilk srada 137 ube (%22,8) ile Bankas, ikinci srada 106 ube (%17,7) ile Akbank ve nc srada da 60 ube (%10) ile Yap ve Kredi Bankas yer almaktadr. Blgeyi oluturan iller asndan bir deerlendirme yaplacak olursa, yukardaki Tablo 9dan da grlebilecei gibi, toplam ube saylarna gre zmir ilk srada, Mula ikinci srada, Manisa nc srada yer alrken, bunlar srasyla, Aydn, Denizli, Afyon, Ktahya ve Uak illeri izlemektedir. Tablo 10 Ege Blgesi Asndan Kredilerin Dalm (Milyar TL)
1994 zmir (Tn. TL) Aydn Denizli Manisa Mula Afyon Ktahya Uak Ege B. (Tn TL) Trkiye (Tn.TL) Ege Bl./ Trkiye 56 3.150 8.227 3.472 2.914 2.032 1.020 768 78 1995 136 7.927 21.247 9.720 5.691 5.580 2.894 2.292 192 1996 258 19.833 49.721 23.526 17.016 12.690 7.075 5.790 394 3.860 0,10 1997 534 42.502 141.471 59.168 42.069 29.661 13.418 13.694 876 8.811 0,10 1998 916 68.376 196.083 92.406 70.532 47.128 23.115 21.717 1.436 14.122 0,10 1999 1.181 84.609 266.578 115.203 80.233 61.521 35.434 26.936 1.851 21.715 0,09 2000 1.805 144.513 479.824 204.844 137.019 110.272 72.071 40.242 2.994 34.213 0,09 2001 1.827 97.895 431.037 138.977 101.672 80.701 29.327 30.861 2.737 37.086 0,07
780.861 1.743 0,10 0,11
Kaynak: TBB, www.tbb.org.tr 1994-2001 dneminde bankaclk sektrnn blgeye alan kredileri incelendiinde zmir blgeye tahsis edilen kredilerin nemli bir blmn almaktadr. Ancak bu ile ait veriler dikkate alndnda son yllarda bir d eilimi gzlenmektedir. 1994 ylndaki %72,2lik pay, 2001 ylnda %66,7ye gerilemitir. Buna karlk, sz konusu dnem boyunca Denizli ili krediler asndan olduka byk bir ilerleme (%5139luk bir art) kaydetmitir. Denizli 1994 ylnda blgede kullandrlan krediler toplamnn %10,5ine sahipken, bu oran 2001 ylnda %15,7ye ykselmitir. ncelenen dnem boyunca blgenin toplam kredilerden ald pay ortalama %9,5 dzeyindedir ve bu oran gittike azalan bir seyir izlemektedir. Bu orandaki gerileme ayn zamanda blgenin yatrm talebinin, genelde de harcama talebinin azaldn gstermektedir. 2001 yl kredi trleri asndan deerlendirildiinde, zellikle ihtisas d kredilerin arl gze arpmaktadr. Her ilin sz konusu yla ilikin kulland krediler ierisinde ortalama %75i bu snfa dahildir. Trkiye iin ihtisas d kredilerin pay %87,8 iken, ihtisas kredilerinin pay %12,2dir. Denizli ili dndaki blge illeri ihtisas kredileri asndan Trkiye
32
ortalamasnn stnde yer alrken, ihtisas d krediler asndan sz konusu iller ortalamann altnda yer almaktadr. htisas kredilerinde her ile ait veriler farkllamakla birlikte ncelii tarm almakta, bunu dier ve gayrimenkul kredileri izlemektedir. Tablo 11 Ege Blgesinde Kredi Trlerinin Yzde Dalm (2001Yl)
htisas Kredileri Tarm G.menkul 19,2 0,8 zmir 16,0 1,3 Aydn 0,3 Denizli 2,1 0,7 Manisa 15,4 1,0 Mula 7,9 13,2 9,0 Afyon 4,8 Ktahya 17,8 12,0 0,5 Uak 1,2 Trkiye 7,3 Mesleki 0,8 4,6 0,9 5,8 3,5 3,0 4,5 2,4 0,5 Denizcilik 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Turizm 0,0 3,0 0,0 0,0 3,2 0,0 0,0 0,0 0,2 htisas Dier Kredileri 1,2 22,1 6,3 31,1 2,4 5,7 6,5 28,4 1,9 17,5 5,4 30,6 4,9 31,9 20,9 35,7 3,0 12,2 htisas D 77,9 68,9 94,3 71,6 82,5 69,4 68,1 64,3 87,8
Kaynak: TBB, www.tbb.org.tr Blgenin tasarruf yapsn izleyebilmek iin bankaclk sektrnce toplanan mevduat hesaplarna bakmak gerekmektedir. Yukardaki Tablo 13 incelendiinde, mevduat byklkleri TL ve YP cinsinden ele alnrsa blge asndan zmirin nde olduu grlebilir. Bunu Denizli, Mula (1997 ylna kadar Aydn ilinin gerisinde) ve Aydn illeri izlemektedir. Dikkat ekici nokta YP cinsinden mevduat byklklerinin TL cinsinden mevduat byklklerini yakndan izlemesi, hatta 2001 ylnda TL cinsinden mevduat toplamn am olmasdr. ubat 2001 krizi para ikamesini yaratan temel nedendir. Dier taraftan, Ege Blgesinin Trkiye toplamndan ald pay ortalama %10,3 dzeyinde gereklemitir. 1994 ylnda %12 olan bu pay, giderek azalan bir seyir izlemi ve 2001 ylnda %9,5a kadar gerilemitir. Hem Trkiye, hem Ege Blgesi asndan mevduat trlerinin 2001 ylndaki dalmna bakldnda iki nemli byklk gze arpmaktadr. Bunlar, tasarruf mevduat ve dviz tevdiat hesaplardr. Tasarruf mevduat blge illerinin tmnde Trkiye ortalamasnn zerinde yer alrken, dviz tevdiat hesaplarnda zmir, Manisa, Mula ve Aydn illeri Trkiye ortalamasnn altnda yer almaktadr. Manisa ve Mula illeri hari dier tm illerde dviz cinsinden mevduat byklkleri, TL cinsinden mevduat byklklerinden fazladr. zellikle Afyon ve Uak illerinde bu byklk toplam mevduatn yaklak %65-70ine tekabl etmektedir. Ele alnan dnemde yaanan finansal krizler sonucu TLye kar duyulan gvensizlik ve istikrarsz ekonomik ortam bu sonucun ortaya kmasna neden olmutur.
33
Tablo 12 Ege Blgesinde Mevduat Trlerinin Yzde Dalm (2001 Yl) Tas. Mevd. Res. Kur. Tic.Kur Bank. Dviz Dier Altn Topl. Mevd. Sertifi. Mevd. Mevd. Mevd. Tev.Hes. Mevd. Depo Hsp. zmir 39,6 0,0 0,7 Aydn 45,8 0,0 0,9 Denizli 32,8 0,0 0,8 Manisa 49,2 0,0 0,8 Mula 47,6 0,0 0,8 Afyon 26,8 0,0 1,5 Ktahya 25,7 0,0 3,1 Uak 27,0 0,0 0,5 Trkiye 23,5 0,0 1,3 Kaynak: TBB, www.tbb.org.tr 6,8 3,5 5,5 5,3 2,5 4,0 8,4 2,0 7,2 1,1 0,0 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 5,6 48,8 47,7 58,7 42,1 47,8 65,2 59,7 68,3 55,9 3,1 2,1 2,1 2,7 1,3 2,5 3,1 2,3 6,4 0,0 0,0 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,1 100 100 100 100 100 100 100 100 100
Toplam mevduatlarn ne kadarnn kredi olarak kullandrldn, dolaysyla ne kadarlk finansman kayna yaratldn gsteren kredi/mevduat oran Denizli, zmir ve Manisa illerinde dier illere nazaran olduka yksektir (Bkz. Tablo 14). Tablo 13 Ege Blgesinde Kredi/Mevduat Oranlar (%) 1994 1995 1996 1997 74,1 41,5 131,4 67,5 40,6 53,4 36,9 27,7 1998 68,5 35,4 95,3 57,0 34,5 49,2 35,5 23,6 1999 42,3 23,0 64,6 33,6 20,7 34,6 29,4 14,6 2000 47,9 30,5 87,9 48,3 27,8 47,1 44,8 17,2 2001 28,4 11,6 41,8 20,4 10,2 18,3 9,9 7,6
zmir 68,7 78,5 67,2 Aydn 23,3 31,0 36,3 Denizli 55,2 75,3 88,7 Manisa 32,6 46,2 51,6 Mula 24,9 24,3 33,0 Afyon 23,2 33,9 41,0 Ktahya 17,7 27,3 36,4 Uak 10,6 16,8 23,0 Kaynak: TBB, www.tbb.org.tr
Denizli zellikle tekstil ve konfeksiyon sektrnn younlat bir ildir. 1996 ylnda yrrle giren Gmrk Birlii Anlamas sonrasnda d ticaretin nndeki engellerin ortadan kalkmas ile ihracat asndan ne kan bu sektrn finansman amacyla byk oranda kredi imkanlar yaratlmtr. Bu nedenle oran blge geneline gre Denizli ilinde olduka yksektir. Ancak 2000 Kasm ve 2001 ubat aylarnda yaanan finansal krizler bu oran zerinde daraltc bir etki yaratmtr. C- Menkul Kymetler Borsasnda Faaliyet Gsteren Ege Blgesi Merkezli irketler 2003 yl Austos ay itibariyle, idari merkezleri Ege blgesi snrlar ierisinde yer alan ve MKBde ilem gren toplam 45 irket bulunmaktadr. Bunlarn 36s ulusal pazarda, 1i ikinci ulusal pazarda, 3 gzalt pazarnda ilem grmekte ve geriye kalan 5i de kot d pazar kaydnda olup geici olarak ilem grmekten men edilen dier irketler kategorisinde yer almaktadrlar.
34
Tablo 14 Ege Blgesi Merkezli ve MKBde lem Gren irketlerin Piyasa Deerleri Toplam irket Hisselerinin lem Grd Pazarlar ve Sektrler 1. Ulusal Pazar a. malat Sanayii Gda, ki ve Ttn Dokuma, Giy.Eyalar ve Deri Kat ve Kat rnleri Kimya,Petrol, Kauuk ve Plastik rnleri Ta ve Topraa Dayal San. Metal Ana Sanayii Metal Eya, Makine ve Gere Yapm b. Toptan ve Perakende Ticaret, Otel ve Lokanta Perakende Ticaret c. Mali Kurulular Holdingler ve Yatrm irketleri 2. kinci Ulusal Pazar 3. Gzalt Pazar Ege Blgesi Toplam MKB Toplam Milyar TL. 3.222.601 3.074.054 297.146 109.600 303.830 1.716.920 521.210 70.343 55.005 140.547 8.000 15.848 16.005 3.254.454 61.180.213
Kaynak: MKB Sz konusu irketlerin idari merkezleri asndan zmir blgenin en nemli ili konumundadr. 45 irketin 37si zmir, 4 Denizli, 1i Afyon, 1i Ktahya, 1i Uak ve 1i de Aydn merkezlidir. Ayn tarih itibariyle, idari merkezleri Ege blgesi snrlar ierisinde yer alan ve MKB ulusal pazarda ilem gren irketlerin 34 imalat sanayiinde, 1i toptan ve perakende ticaret, otel ve lokanta, 1i de mali kurulular sektrnde faaliyet gstermektedir. Piyasa deerleri asndan deerlendirildiinde blge irketlerinin ulusal pazar bykleri toplamnn MKB toplamna oran %5,32 dzeyindedir. MKB ulusal pazarda faaliyet gsteren Egeli irketlerin tamamna yakn aadaki tabloda da grld gibi imalat sanayiinde yer almaktadr. irketlerin faaliyet gsterdii alt sektrlerdeki paylar asndan bir sralama yapldnda ilk sray Kat ve Kat rnleri (%23), ikinci sray Kimya, Petrol, Kauuk ve Plastik rnleri (%20,56) ve nc sray da Ta ve Topraa Dayal Sanayi (%16,7) almaktadr (Bkz. Tablo 14). Dier taraftan, piyasa deerleri asndan ulusal pazarda ilem gren blge irketlerinin Ulusal-100 toplam ierisindeki pay %6 iken, Ulusal-Tm ierisindeki pay %5,38 dzeyinde gereklemitir. z sermayelerine gre blge irketlerinin ulusal pazar bykleri toplamnn MKB bnyesindeki pazarlar genel toplamna oran %5,05 dzeyindedir. Ayn gstergelerle, ulusal pazarda ilem gren blge irketlerinin Ulusal-100 toplam ierisindeki pay %6,36 iken, Ulusal-Tm ierisindeki pay %5,6 dzeyinde gereklemitir. Ege blgesi merkezli olup, MKBde ilem gren irketlerden 24 stanbul Sanayi Odasnn (SO) 2002 yl iin belirledii 500 Byk Sanayi Kuruluu listesine dahil olmutur. rnein, bu gruplamada Trkiye genelinde 11. srada yer alan Petkim A.. Ege Blgesi ynnden ilk srada dr. Bir nceki yla gre bu irketin srasnda herhangi bir deiiklik yaanmamtr. Bir nceki yl finansal krizlerin yansmalarnn deriz izler brakt bir yldr. Bu nedenle blge irketlerinin genel gidiatna bakldnda 24 irketin 8i bu
35
sralamada bir nceki yla gre daha st sralara kmken, 2si ayn sray korumu ve geri kalan 14 irket alt sralara dm ancak 500 byk sanayi kuruluu listesinde kalmaya devam etmilerdir. Tablo 15 Ege Blgesi Merkezli MKBde lem Gren irketlerin zsermayeleri Toplam irket Hisselerinin lem Grd Pazarlar ve Sektrler 1. Ulusal Pazar a. malat Sanayii Gda, ki ve Ttn Dokuma, Giy.Eyalar ve Deri Kat ve Kat rnleri Kimya,Petrol, Kauuk ve Plastik rnleri Ta ve Topraa Dayal San. Metal Ana Sanayii Metal Eya, Makine ve Gere Yapm b. Toptan ve Perakende Ticaret, Otel ve Lokanta Perakende Ticaret c. Mali Kurulular Holdingler ve Yatrm irketleri 2. kinci Ulusal Pazar 3. Gzalt Pazar Ege Blgesi Toplam MKB Toplam Kaynak: MKB Milyar TL. 2.041.330 1.956.877 206.692 191.436 184.149 902.218 299.282 147.119 25.981 74.318 10.135 15.052 (201.271) 1.855.111 36.719.483
te yandan, Ege Blgesi Sanayi Odas (EBSO) tarafndan her yl yaynlanan ve retimden satlara gre yaplan sralamada yedi (7) Trilyon TL barajn aan firmalardan Ege Blgesi merkezli ve MKBde ilem gren irketler sralamasnda ilk drt ierisinde yer alan firmalarn bir nceki yl sahip olduklar sralamada herhangi bir deiiklik olmamtr. D- Trkiyede Blgesel Kalknmaya likin Genel Aklamalar Blgesel gelime farklar ile yerel ve blgesel aktrlerin ulusal kalknma politikalarna dahil edilmelerinde ortaya kan sorunlar blgesel kalknma anlayn uyaran ana faktrlerdir. Dier taraftan, blgesel kalknma iin tutarl blgesel politikalarn yannda, hedeflenen amalara uygun finansal kaynak demetinin de belirlenmesi gereklidir.. Blgesel kalknmann finansal kaynaklar incelendiinde, ulusal ve uluslar aras kaynaklar eklinde ikili bir ayrm yaplabilir. Bunlar aadaki gibi gruplandrlabilir: Ulusal finansal kaynaklar; (i) kamusal kaynaklar, (ii) zel sektrden salanabilecek kaynaklar, (iii) firmalarn z sermayeleri. Uluslararas finansal kaynaklar; (i) AB Fonlar, (ii) Dnya Bankas, Asya Kalknma Bankas gibi uluslar aras finansal kurulularn kaynaklar, (iii)Uluslararas zel finansal kurulularn (bankalar, yatrm ve fon irketleri gibi) kaynaklar, (iv) kili lke anlamalar ile salanan kredi, hibe ve benzeri finansal kaynaklar. Yukarda sz edilen kaynaklar, ilgili lkenin finansal kurumsallama dzeyi yannda hedefe odaklanm bir blgesel kalknma stratejisi ile etkinlik kazanabilir. Doal olarak bu iki unsurun etkinlii istikrarl bir ekonomik ortamda glenirken, ayn zamanda istikrara da katk
36
yapacaktr. stikrarszlk ve belirsizliin hkm srd bir ekonomide bankaclk sektr, zellikle orta ve uzun vadeli krediler vermekten kanacak, uluslar aras kaynaklara erimenin maliyeti ykselecek ve hatta son yllarda Trkiyede youn biimde yaanan ekliyle kamu en byk fon talep edicisi olarak ortaya kacaktr. Dolaysyla ekonomik istikrar nemli bir n koul olarak grlebilir. Bunlarla birlikte, tutarl blgesel politikalara ihtiya vardr. lkemizdeki blgesel politikalara ilikin deerlendirmeyi Avrupa Topluluklar Komisyonunun 2001 Dzenli lerleme Raporundan takip edelim. Trkiyede blgesel politika var olmakla beraber, yapsal politikalarn uygulanmas iin hazrlklar gerek anlamda balamamtr. Trkiye, Yapsal Fonlarn uygulanmas iin gerekli yaplar kurmaldr. Trkiyede blgesel dengesizlikler ile mcadele edilmesi, lke iindeki sosyoekonomik kaynamay glendirmek ve katlm iin hazrlanmak asndan temel bir hedef olmaldr. Ancak, bu konulara ynelik kapsaml, uzun vadeli bir strateji hl yoktur. Dolaysyla,Topluluk standartlar ile uyumlu olan ve geri kalm blgelerdeki belli bal konular ele alan, etkili ve ada bir blgesel politika oluturulmasna yksek ncelik verilmelidir. En azndan, ulusal ortalamann %56s (Topluluk ortalamasnn %19u) dzeyinde bir kii bana GSYH rakamyla, lkenin yzlmnn yardan ounu ve nfusunun te birden ounu temsil eden, ncelikli iller denilen illere ynelik spesifik tedbirler gelitirilmelidir. Bunun iin, baka eyler yannda, altyap eitsizliklerini azaltmay, zel yatrmlar iin elverili bir ortam yaratmay, beeri kaynak geliimine ivme vermeyi ve yaam koullarn dzeltmeyi amalayan, ok daha yksek bir kamu yatrm dzeyine gerek olacaktr (ATP, 2002: 75) te yandan, Trkiyede beinci be yllk kalknma plannda blge planlamasna ilikin hedefler ksmnda 16 polarize blge belirlenmi ve birinci derecede polarize blge merkezinin stanbul olduu saptanmtr. Ancak, stanbul sadece, periferisinde yer alan Bolu, anakkale, Sakarya, Tekirda, Zonguldak, Kastamonu, Kocaeli, Edirne, Krklareli gibi ehirleri deil tm lkeyi eken bir cazibe merkezidir. kinci derece polarize merkezler Ankara, zmir, Gaziantep ve Adanadr. Ege blgesinin cazibe merkezi konumunda olan zmirin periferisini Afyon, Antalya, Aydn, Burdur, Denizli, Isparta, Manisa oluturmaktadr. Ancak Beinci Be Yllk Kalknma Plannda sz edilen bu ayrm bundan sonraki planlarda dikkate alnmamtr. Blgesel politikalara, dolaysyla blgesel kalknmaya bakn yukardaki grnm finansal yaplanmada da pek farkllk gstermemektedir. stanbul merkezli finansal kurumsallama ile Ankara merkezli kamu kaynaklarnn datm politikasnn dnda aada blgesel bir rgtlenme modeli sunulacaktr. Model, blgesel kalknmann hem bir arac, hem de uygulayc aktr olarak tasarlanmtr. Zira, nerilen finansal kurumlar ile bir ara, yeniden yaplandrlmas gerektii savunulan Ege Blgesi Kalknma Ajans (EBKA) araclyla da politika yrtcs veya aktr olarak tasarlanmtr. IV- EGE BLGESNN KALKINMASINDA FNANSAL KURUMSALLAMA MODEL Ege blgesi, lke GSYHna katks sabit fiyatlarla son on yl ortalamas yaklak %16.5, ayn dnemde kamu yatrm harcamalarndan da son yllarda % 10 civarnda pay alan bir blgedir. Ayn dnemde, Marmara blgesinin kamu yatrm harcamalarnn 1991de %22lk bir pay ald, bu orann 1995 ylnda %29,7ye ulatn ilerleyen dnemlerde de %25 seviyesine gerilediini gstermektedir.
37
lkenin yatrm dzeyinin arttrlmasnda bilindii gibi, zellikle kalknma ve yatrm bankalarnn varl ayr bir nem tamaktadr. Yatrmlarn orta ve uzun vadeli kredilerle desteklenmesi, irketlerin sermaye piyasalarndan fon salamasna araclk gibi fonksiyonlar belirtilen finansal kurumlarn lke kalknmasna ynelik temel ilevlerindendir. rnein, Ege blgesinin zmir dndaki illerinde kalknma ve yatrm bankas bulunmamas ve zmirde de faaliyet gsteren 523 banka ubesinin sadece nn kalknma ve yatrm bankas grubundaki bankalar ubesi olmas konunun nemini daha da ne karmaktadr. Ege blgesinin genel iktisadi grnmnn sergilendii bir nceki blm dikkatle analiz edildiinde, bankaclk sektr tarafndan verilen kredilerde blgenin pay rnein kriz yl olan 1994de %10 iken, bu oran 2002 yl banda %7ye gerilemitir. Dolaysyla Ege, hem banka saylar, hem de bankalar tarafndan alan krediler deerlendirildiinde son yllarda ciddi kayplar yaamtr. Ege blgesi merkezli irketlerin stanbul Sanayi Odas tarafndan her yl yaplan Trkiyenin 500 byk sanayi kuruluu ierisindeki saysna 2002 yl iin bakldnda 59 zel sektr firmas grlmektedir (SO, 2003: 98-127). Blgenin ikinci byk iktisadi gc olan Denizli bu firmalarn 12sine sahiptir. Dier taraftan, elli dokuz firmadan 24 MKBna kaytl olup hisseleri ilem grmektedir. Yukarda blge irketlerinin MKB ierisindeki paylar incelenirken de belirtildii gibi, borsada ilem gren 330 irketin 45 tanesi blge merkezlidir. Yukardaki gibi bir grnm sergileyen blgede finansal kurumsallamann yeni rnekleri saylabilecek giriimler getiimiz yllarda SPK tarafndan 1996 yl ierisinde Denizlide (ve Gaziantep) blgesel bir borsa kurulmas ynndeki aklamalarla kendini gstermitir. Trkiyede buna benzer ilk giriimler, 1987 ylnda zmir Ticaret Odas (TO) nclnde zmirde bir menkul kymetler borsas kurulmas talebi ile balatlmtr (Bkz. Ertuna-Altay, 1996). 1993 ylna gelindiinde ABDdeki NASDAQ rnei temel alnarak blgesel KOB borsasna dnen talepler, 1996 yl bandan itibaren zmir merkezli ve faaliyet alan Ege blgesi ile tanmlanan Ege Menkul Kymetler Borsas (EMKB) ad altnda yrtlmtr. Dier taraftan, almalar yrten zmir Ticaret Odas nclnde blgedeki tccar ve sanayiciler ile zmir Bykehir Belediyesi nclnde Ege Belediyeler Birlii yelerinin katlmyla blgesel bir kalknma ve yatrm bankasnn kurulmas ynnde de giriimler srdrlmtr. Son dnemde Sermaye Piyasas Kurulu (SPK), eitli blge ve illerdeki yatrmclar bir araya getirecek elektronik ilem platformuna ilerlik kazandrlmas ynndeki almalarna arlk vermitir. Ege blgesinin kalknmasna dnk zmir merkezli yrtlen gerek bu almalar, gerekse EBKA deneyimi birletirildiinde yaratlacak sinerji olumlu deerlendirilir ve merkezi idarenin destei alnrsa ortaya nemli bir blgesel kalknma aktr kabilir. almann n blmlerinde aklanan rlanda deneyimi, tutarl blgesel planlama ve doru tanmlanan hedefe odaklanm bir blgesel kalknma ajansnn baarlarn gstermektedir. Bu dorultuda kalknma paradigmasnda sorgulanmas gereken konu, merkezi gcn yetkilerini yerel ve/veya blgeye devretmesidir. Sz edilen yetki devri ekilde ortaya kmaktadr (Halilolu, 1999: 49): -kalknma politikalarnn gelitirilmesi ve idaresinde yerel ve/veya blgesel aktrlerin katlm (tabandan yukarya doru yaklam), -merkezi politikalarn yrtlmesinde yerel ve/veya blgesel aktrlerin etkin biimde rol almas (uygulama zerklii),
38
-merkezi politikalar ile yerel ve/veya blgesel politikalarla ikamesi (tasarm zerklii). almada nerilen model yeni bir ulusal kalknma anlaynn bir paras olarak hem tasarm zerkliini, hem de tabandan yukarya doru katlm yaklamnn bir sonucudur. Bu balamda, ilk aamada EBKA ve blge iin aadaki faktrler birer n koul olarak kabul edilmelidir. n koullar srasyla; 1- EBKA dar kapsaml blgesel kalknma ajans fonksiyonunu hzla terk ederek, geni kapsaml bir fonksiyon stlenmeli, 2- bireysel, kurumsal ve kent lobileri arasndaki atmalarn yerini Ege Blgesinin Kalkndrlmas anlay almal, 3- blge aktrlerinin hedefleri ile merkezi idarenin hedefleri arasnda bir uyum ve uzlama salanarak Ege Blgesi Kalknma Stratejisi oluturulmaldr. Ege Blgesi Kalknma Stratejisi hedefleri dorultusunda anonim irket eklinde yeniden yaplandrlacak ok fonksiyonlu EBKA ikinci aamada, kamu-zel sektr ortaklna dayal, ancak zel sektrn modern ynetim tekniklerine gre tasarlanarak aadaki finansal ve ticari irketlerle glendirilmelidir: 1- Gelime ve yenilik yaratma gc yksek KOBleri ncelikle destekleyecek bir risk sermayesi irketi EBKA ncl ve patronajnda kurulmaldr. Risk sermayesi irketleri gnmzde gerek sanayi kmelerinde yer alan KOBlerin finansmanndan ynetim yaplarna kadar destek salayan Giriimci Klinikleri fonksiyonuyla destek salayan, gerekse mnferit faaliyette bulunan, teknoloji ve yenilik yaratma gc yksek, ancak finansman gc olmayan KOBler ynnden ok nemli ilevler stlenen finans kurumlardr (bkz. Altay-Gacener, 2003:18-28). nerildii biimi ile rnein Ege Risk Sermayesi irketi, modelin finansal temelini oluturarak blgesel kalknmann finansmannda ana kurum olacaktr. 2- zelletirme faaliyet ve desteinin artt bu dnemde, EBKA asndan en nemli gelir ve lojistik destek irketi olarak tasarlanan zmir Limannn ajansa devredilmesi veya sembolik bir cretle satlmasnn blge ekonomisi asndan ok yararl olaca dnlmektedir. Bu haliyle tasarlanrsa EBKAnn bal irketi olarak zmir Liman iletmesi hem zelletirilme tartmalarndan, hem de tanma tartmalarndan uzak tutularak gerek ilevine dntrlebilir. zmir liman bilindii gibi, Denizliden Afyona, hatta hafif ticari ara ihracatnda Bursay da hinterlandna alan bir corafi alana hizmet ederken blgenin d ticaret kapsdr. 3- EBKA bnyesinde tasarlanan finans irketlerinden birisi de gayrimenkul yatrm ortakl irketidir. Blgedeki irketlerin merkezleri iin tasarlanan i merkezleri ile sanayi blgelerinin yapm, iletmecilii ve gerekirse sz edilen yaplarn hisse senetlerinin halka arz ve menkul kymetler borsasna tanmas ilevleri Ege Gayrimenkul Yatrm Ortakl irketi araclyla yerine getirilebilir. 4- Blgenin iktisadi ve corafi varlklarnn tantmn stlenecek bir irket kurularak, orta vadede blgedeki, rnein zmir Fuar irketi ZFA gibi oluumlar bu irkete devredilmelidir.
39
5- EBKA nclnde gerek bir teknopark irketi ile aratrma-gelitirme merkezi kurularak, bunlar, blgedeki niversiteler ile ortaklaa bilgi retmeli, blgede kurulu ve/veya kurulacak yeni firmalara destek salamaldr. 6- Yukardaki madde kapsamnda olmak zere EBKA nclnde Ege Teknoloji A tesis edilmelidir. Bununla sanayi-niversite ibirlii slogan dzeyinden gerek yaama indirgenebilir. nerilen a ayn zamanda Ege Blgesinin kalknmas asndan Blgesel Yenilik Sistemi olarak da alglanmaldr. Ege Teknoloji A (Networku), EBKA nclnde Ege Teknopark, blge niversiteleri ile blgedeki irketler arasnda karlkl etkileimi salayan bir blgesel yenilik sistemi eklinde fonksiyon stlenmelidir. ematize edilirse aadaki gibi gsterilebilir.
EGE TEKNOLOJ AI EMASI Ege Blgesi Kalknma Ajans (EBKA)
Ege Teknopark
Blge niversiteleri
Blgedeki irketler
Kaynak: N. Ouzhan Altay, Austos, 2003, zmir
40
Buraya kadar nerilen kurumlar dikkate alndnda EBKA aadaki gibi bir holding irket eklinde modellenebilir: EGE BLGES KALKINMA AJANSI (EBKA) A.. MODEL
Ege Risk Sermayesi Yatrm Ortakl A.. Aratrma Merkezi
Ege Teknopark letmecilii
zmir Liman letmecilii A..
Ege Gayrimenkul Yatrm Ortakl A..
Kaynak: N. Ouzhan Altay, Austos, 2003, zmir.
Ege Tantm ve Turizm letmecilii A..
SONU Teorik ynden konu incelendiinde, gnmzn kalknma paradigmasndaki srdrlebilirlik kavram yerel ve blgesel inisiyatiflerin srelere dahil edilmesi boyutunu gndeme getirmektedir. Uygulama ynnden bakldnda da, tam yelik grmeleri srdrlen ABnin fonlar ile dier uluslar aras kurulularn fonlarna byle bir model kapsamnda, sermaye yetersizlii sorunu eken Trkiyenin daha kolay ulaabilecei, dolaysyla blgesel ve ulusal kalknmann finansman sorununun zmlenmesinde nemli aamalarn kat edilebilecei sonucuna da ulalabilir. Ulusal kalknma anlaynda yeniliki bir sistem nerildiinde blgesel kalknma politikalarnda yukarda nerilen model dikkate alnabilir. KAYNAKA Altay, N. Ouzhan ve A. Gacener (2003) Kk ve Orta Boy letmelerin Finansman Sorunlarnn zmnde Banka D Finansal Kurumlar ve Venture Capital rnei, Active Bankaclk ve Finans Dergisi, Yl 5, Say 28. ATP-Avrupa Topluluklar Komisyonu (2002) Trkiyenin Katlm Ynnde lerlemesi zerine 2001 Dzenli Raporu, Brksel. DE (2002) Trkiye Ekonomisi: statistikler ve Yorumlar, Ekim-Aralk. Dinler, Zeynel (1994) Blgesel ktisat, 4. Bask, Ekin Kitabevi, Bursa. DPT; Blgesel Gelime Raporu-1983/97 Dneminde Blgesel Gelimeler, http://www.dpt.gov.tr/bgyu/bg83-97.html. DPT (2003) Kamu Yatrmlarnn llere Gre Sektrel Dalm, http://www.iso.org.tr/html/siteindex.html
41
DPT (2003) llerin Blgelere Gre Dalm, http://www.dpt.gov.tr/bgyu/bolgeler.html EBSO (2003) 2002 Yl Tevik Belgeli Yatrmlar Trkiye, Blgeler ve ller Baznda, nceleme, Aratrma, Ekonomik likiler ve Enformasyon Mdrl, Haziran. Ertuna, Caner ve N. O. Altay (1996) Ege Finans Merkezi zmir, zmir Ticaret Odas Yayn, zmir. European Comission (1999) Report From The Commsson 11th Annual Report on The Structural Funds, http://europa.eu.int/eurlex/en/com/rpt/2000/act698en01/com2000_0698en01-01.pdf. MKB (2003) Yllk Rapor 2002, http://www.imkb.gov.tr/veri.htm SO (2003) Trkiyenin 500 Byk Sanayi Kuruluu 2002, http://www.iso.org.tr/html/siteindex.html Halilolu, Necla (1999) Zonguldak Blgesinde Ekonomik Yaplanmaya likin Reformlar, i: Zonguldak Blgesinde Ekonomik Yaplanmaya likin Reformlar, Mod.: Cem Toker, Zoguldak Karaelmas niversitesi-Toplum ve Ekonomi Enstits-Friedrich Naumann Vakf Ankara. Kibritiolu, Aykut (1998) Porters Approach of Competitive Advantages and The theory of economics, Journal of Futures Technologies, 48, ss.66-71. Krishna, K., Perez, C. (2003) UnbakancedGrowth, http://econ.la.psu.edu/~kkrishna/unbalgro.pdf Kumral, Nee (1994) Ekonomik Kalknma Ajanslar ve Giriimciliin Teviki, EGAD Ekonomik Raporlar No: 10. Lynden, Arnold (1992) Development Agencies and European Regional Financial Incentives: An Assesment, UK. McNiven, J.D., Plumstead J.E. (1998) Comperative Perspectives on Regional Development, North American Policy Group. Mercado, Ruben G. (2002) Regional Development in The Philippines:A Review Of Exprience State of The Art and Agenda for Research and Action, http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/apcity/unpan005113.pdf Porter, Michael A. (1998) Clusters and The New Economics of Competition, Harvard Business Review, Nov-Dec, ss. 77-90. Rosenstein-Rodan P.N. (1966); Dou ve Gneydou Avrupann Sanayileme Problemleri (ev: . nder), ktisadi Byme ve Gelime-Seme Yazlar, ktisat Fakltesi, No.189, ss. 50-61, stanbul. Sava,Vural F., Han E., Kaya A. A. (1999) ktisadi Kalknma, 1.Bask, Anadolu niversitesi, Eskiehir. Shannon Development Annual Report 2002, 2002. Shannon Development (1992) Agent of Change Report, http://www.shannon-dev.ie/press/1992%20Agent%20of%20change%20Report.pdf, 1.08.2003. Taymaz, Erol (1993) Kriz ve Teknoloji, Toplum ve Bilim, Bahar, ss. 56-61. United Nations Conference on Trade and Development(2000); World Investment Report 2000 Cross-border Mergers and Acquisitions and Development, New York and Geneva, http://www.unctad.org/en/docs//wir2000_en.pdf,15.08.2003. -Walsh, Jim (2001) The National Spatial Strategy as a Framework for Achieving Balanced Regional Development, http://www.may.ie/nirsa/events/nss_jim_walsh.pdf,15.08.2003.
42
Denizli Kent Geliimi zerinde Jeotermal Enerji Kullanmnn Etkileri

Hakan AYGREN Yrd. Do. Dr., PA BF, letme Blm Tlay AYGREN Ar. Gr., PA Eitim Fakltesi, Sosyal Bilgiler retmenlii Blm GR Hzl bir geliim sreci yaayan dnyamzda enerji kaynaklar ve evreye olan etkileri gnmzn nemli problemleri olarak karmza kmaktadr. Hzl nfus art, yaam standartlarndaki gelimeler ve sanayi alanndaki ilerlemeler enerji ihtiyacnn daha da artmasna sebep olmutur. Dnyadaki enerji ihtiyacnn byk bir ksm kmr, petrol gibi fosil yaktlardan salanmaktadr. Ancak fosil enerji kaynaklar her geen gn azalmakta ve kullanldktan sonra havaya ok miktarda zehirli gaz brakarak evre kirliliine sebep olmakta, ekolojik dengeyi bozmaktadr. evre bilincinin hzla gelitii gnmzde srdrlebilir kalknma kriterleri de gz nnde bulundurulduunda yeni enerji kaynaklar aray hz kazanmtr. Dnyann kirlilik oluturmayan yeni enerji kaynaklarna ihtiyac vardr. Jeotermal enerji bu gruba giren yeni enerji kaynaklar arasnda yer almaktadr. Jeotermal enerji; yerkabuunun eitli derinliklerinde birikmi snn oluturduu scaklklar srekli olarak blgesel atmosferik ortalama scakln zerinde olan, evresindeki normal yeralt-yerst sularna gre daha fazla erimi mineral, eitli tuzlar, gazlar ierebilen basn altndaki scak su-buhar olarak tanmlanabilir (Orme Jeotermal, 1996). Jeotermal enerji zellikle deprem kuaklar, nemli fay krklar ve gen volkanlarn evresinde bulunur. Jeotermal akkandan scaklk ve kimyasal zelliklerine gre ok eitli alanlarda yararlanlmakta olup, dnyada jeotermal enerjinin kullanm alanlar her geen gn artmaktadr. Trkiye bugn dnyadaki jeotermal potansiyelin %8ine sahiptir. Trkiye sahip olduu bu potansiyel ile dnyada 7. srada, Avrupada ise 2. srada yer almaktadr. MTA tarafndan aklanan verilere gre Trkiyenin olas jeotermal enerji potansiyeli 31.500Mwdr. Ancak bugn Trkiyede jeotermal enerji potansiyelinin sadece 820Mwtlk ksm deerlendirilebilmekte, enerjinin geriye kalan byk bir ksm ise kullanlamamaktadr (Karabulut, 2000: 128). Trkiyede jeotermal enerji potansiyeli yksek blgeler arasnda Denizli ilk sralarda yer almaktadr.
1. DENZL JEOTERMAL SAHALARININ ZELLKLER Denizlideki jeotermal sahalar ou jeotermal sahada olduu gibi youn gncel aktif tektonizma ve deprem aktivitesi ile birlikte bulunur. Bu nedenle scak su kaynaklar fay hatlar boyunca sralanr. Blgedeki jeotermal alanlarn ounluu Byk Menderes grabeni , bir ksm da Byk Menderes ve Gediz grabenlerinin kesitii yerler ile Gediz grabeninin dou uzantsnda ve rksu grabeninde bulunurlar. Denizli yresinde jeotermal sistemler batdan douya Kzldere, Tekkehamam, Kamara-Yenice, Karata, Sarayky, Tosunlar, Buldan, Glemezli, Karahayt, Pamukkale ve Gzpnar eklinde sralanr. Kaynaklarn scaklklar
43
23,2-98C arasnda deimektedir. Sondajlarda elde edilen en yksek deer ise 242C olarak llmtr (zpnar vd., 1994: 156). Gnmz dnyasnda srdrlebilir kalknma iin temiz ve srekli bir enerji kaynana ihtiya vardr. Burada karmza jeotermal enerji kmaktadr. Jeotermal enerji; evre kirlilii yaratmayan, ucuz ve tkenmeyen bir enerji olarak blgelerin kalknmasnda nemli bir gtr. Denizli bu konuda ansl bir il olup Trkiyenin en zengin jeotermal sahalarna sahiptir. Denizli hzl byyen bir ehirdir. Btn hzl byyen ehirlerde olduu gibi Denizlide bir takm sorunlarla kar karyadr. Bu sorunlarn banda hzl nfus art, arpk kentleme (gecekondulama) ve evre kirlilii gelmektedir. Denizli gelien sanayisi ile nemli bir ekim merkezi konumundadr. imkanlarnn gelimesi blgeye olan gleri artrmakta, buna bal olarak da il nfusunun hzla artt gzlenmektedir. Bu hzl nfus beraberinde dzensiz, alt yaps tamamlanmam yerlemelerin olumasna sebep olmaktadr. Ayrca Denizlide evre kirlilii her geen gn insan salna zarar verecek seviyelere ykselmektedir. Denizlinin srdrlebilir bir kalknma ve salkl yaam koullarna sahip olabilmesi iin jeotermal enerjiden maksimum dzeyde yararlanmas gerekmektedir. Bunlarn yan sra Denizli jeotermal sahasnda byk bir enerji kullanlamadan boa harcanmaktadr. Bu byk bir enerji kaybdr. Ayrca bu kullanlamayan scak akkan gerek scakl gerekse bnyesindeki zararl maddelerle Byk Menderes Nehri ve evresinde evre kirliliine sebep olmaktadr. Hem enerji kaybnn ve evre kirliliinin nlenmesi hem de Denizlinin modern bir ehir statsne kavuabilmesi iin jeotermal enerjinin Denizlideki kullanm alanlarnn en ksa srede gelitirilmesi gerekmektedir. Denizli yresi jeolojik ve corafi konumu nedeniyle ok zengin jeotermal sistemlere sahiptir. Jeotermal kaynaklarn yerleim yerlerine yakn olmas ve ulamn kolay salanabilmesi bu enerjiden ok ynl ve ekonomik olarak yararlanlmay salayacaktr. Blgede jeotermal enerji elektrik retiminde, seralarn stlmasnda, karbondioksit retiminde ve tedavi amal kaplcalarda kullanlmaktadr. Denizlide jeotermal enerjinin kent merkezi ve baz ilelerinin stlmasnda, bu enerjinin s gerektiren entegre sistemlerde, eitli sanayi alanlarnda ve balneolojide kullanlmas ile hem blge hem de lke ekonomisine byk kazan salayaca aka grlmektedir. Bu blmde Denizlide jeotermal enerjinin kent geliimi zerindeki etkisine gemeden nce, Denizlide jeotermal enerjinin kullanm alanlar hakknda ksaca bilgi verilecektir. 2. DENZLDE JEOTERMAL ENERJNN KULLANIM ALANLARI 2.1. Elektrik retiminde Kullanlmas Denizlide jeotermal enerjinin, elektrik retiminde kullanld saha Denizliye 35 km uzaklktaki Kzldere jeotermal sahasdr. Buras Trkiyede jeotermal enerjinin elektrik retiminde kullanld ilk saha olmas nedeniyle ok nemlidir (zkaya, 1994: 13). Denizlide jeotermal enerjiden elektrik elde edilmesi ilk olarak MTA Genel Mdrl tarafndan Kzldere jeotermal sahasnda yaplan sondajlarla 1968 ylnda balanmtr. Sahadan kk lekli yararlanma Kzlderede kk bir buhar trbini (0.5Mw) kurulmasyla 1975de balamtr. TEK tarafndan fizibilite almalar tamamlandktan sonra Kzlderede 20.4Mw kurulu kapasite ile bir santral ina edilmitir. naat 1984de tamamlanm santralden
44
ulusal elektrik ebekesine 17.8Mw elektrik verilmitir. Son 10 yllk periyotta santral sadece 10Mw civarnda retim gerekletirebilmitir. Kzldere jeotermal santralinde yeterli teknoloji kullanlamad iin bu esiz kaynaklardan yeterince yararlanlamamaktadr. Kzlderede saatte sadece 170 ton civarnda buhar ilenmekte, 2000 ton civarnda kaynar su atk olarak heba edilmektedir. Burada enerjinin %10luk ksmndan yararlanlmakta, %90lk byk bir ksm atlmaktadr. Atlan bu enerji aslnda dk entalpili santraller iin bal bana nemli bir kaynak tekil etmektedir. Gnmzde dk entalpili kaynaklardan da elektrik elde edilebilmektedir. Bu kadar byk bir enerjinin boa harcanmas yerine uan ki Kzldere elektrik santraline destek verecek yeni santrallerin kurulmas iin almalara balanmaldr. Bu jeotermal enerjiden yararlanma olanaklarn daha da artacaktr (Acar ve Eder, 1994: 112). Bylece blge ve lke ekonomisine byk katklar salanabilecektir. 2.2. Kuru Buz retimi lkemizde ve zellikle dnyada tek uygulama alan olan jeotermal enerjiden kuru buz retimi Denizli Kzldere blgesinde gerekletirilmektedir. Kzldere jeotermal elektrik santralinde kullanlmayan buhar santrale ok yaknda kurulmu olan Karbogaz fabrikasna satlmakta, buradaki fabrika zel sektr tarafndan iletilmektedir. Kuru buz retilirken, buhar iinde kullanlmayan ve kondanse olmayan gazlardan yararlanlmaktadr. Kzlderede retilen karbondioksit ve kuru buzun ok geni kullanm alanlar vardr. Bunlar ksaca; Merubat sanayi, Tekstil firmalarnda (Artma ilerinde), Seralarda, Endstride (rnek: kaynak ileri), Yangn sndrme aletlerinde, Gda maddesi saklamada, Trigonik Kamyonlarda, Termik santrallerde (Kuru buz baz paralarn montaj srasnda kullanlr, Hazr dondurmaclarda, Elence Merkezlerinde, Cenazelerde, Tp Alannda (Organ nakillerinde, ilalarn yapm ve korunmasnda), Kmr ocaklarnda (Kmr kartlrken), imento fabrikalarnda (Baca yangnlarnn sndrlmesinde) vb. pek ok kullanm alan vardr. Kzldere jeotermal sahasnda retilen kuru buz hem yurt ii hem yurt d pazarlarna satlarak blge ve lke ekonomisine nemli bir katk salamaktadr. Bunun yannda Kzldere Jeotermal Santralinden havaya braklan buharn sera etkisi yapmas nlenerek evre kirliliinin azaltlmasna katk salanmtr. te yandan bu tr yatrmlarn blgesel kalknmay da destekleyecei dnldnde bu tip yatrmlarn arttrlmas gerei ortaya kmaktadr. 2.3. Sera Istlmasnda Kullanm lkemizde jeotermal enerjinin seralarn stlmasnda kullanmyla ilgili ilk uygulama MTA tarafndan Denizli-Kzldere jeotermal sahasnda gerekletirilmitir. Denizli-Kzldere sahasnda 1994 yl verilerine gre; 5400 m2 Tarm l Mdrlne ve 7500 m2 l zel daresine ait olmak zere toplam 12.900 m2 kapal sera alan kullanlmakta idi. Gnmzde ise; 19.500 m2 Tarm l Mdrl tarafndan, 7500 m2 zel sektr tarafndan kullanlmak zere toplam 27.000 m2 kapal sera alan kullanlmaktadr. Denizlide Tarm l Mdrl tarafndan iletilen sera alanlar tablo 1de gsterilmitir.
45
Tablo 1 Denizlide Jeotermal Enerji le Istlan Sera Alanlar Sera Alanlar Alan (m2) Kzldere 14.000 Glemezli 4.000 Tekkehamam-Back 1.500 Yenice Yapm aamasnda Kzldere-zel sektr 7.500 Toplam 27.000 Kaynak: Tarm l Mdrl (2003). Blgedeki seralarda elde edilen rnlerin tm Denizli il merkezinde tketilmektedir. Ancak, buradaki retim talebi karlayamamaktadr. Burada yaplacak bilinli almalar sonucunda yre halknn ihtiyac karlanabilecei gibi yurt iine ve yurt dna satlarda yaplabilecektir. Kzldere jeotermal sahasndaki seralarda topraksz tarm yntemi uygulanmakta, seralar yine Kzldere jeotermal elektrik santralinden atlan akkan ile stlmaktadr. lkemizde seraclk son yllarda gelime gsterse de hedeflenen dzeye ulaamamtr. Bunun nedenleri arasnda stma giderlerinin ok yksek olmas bata gelmektedir. Yakt fiyatlarnn ykseklii insanlar alternatif enerji aramaya zorlamaktadr. lkemiz seraclnn geliiminde nemli rol oynayabilecek faktrlerden birisi de jeotermal enerji kullanmnn yaygnlatrlmasdr. Yenilenebilir, ekonomik ve evre ile dost bir enerji kayna olan jeotermal enerji, lkemizde stmal seracln yaygnlamasnda tek zm gibi grnmektedir. Yeni ve yenilenebilir enerji kaynaklarndan olan jeotermal enerjinin sera stmasnda kullanlmas ile sera tarm toplam retim giderleri ierisinde byk yer tutan stma giderleri azalacak ve buna bal olarak birim retim maliyeti decektir. Seralardan beklenen en yksek verimin elde edilmesi iin, d ortam scaklnn dk olduu dnemlerde serann stlmas gerekir. Istma giderlerinin yksek olmas nedeniyle seralar yl ierisinde dzenli olarak stlmadndan yetitirilen rn kalitesinde dler meydana gelmektedir. Jeotermal enerjinin seralarn stlmasnda kullanmyla yl ierisinde dzenli bir stma daha ucuza salanaca iin, rnlerin kalitesinde bir d gzlenmeyecektir. Denizli-Kzldere jeotermal sahasnda kurulan seralar Kzldere jeotermal santralinden alnan scak suyla stlmaktadr. Yani seralarn stlmas iin enerji kayna mevcuttur. Denizlide kurulacak seralarda stma giderleri sfr olacaktr. rnein Trkiyede 1 dekar serann Ekim ayndan Nisan ayna kadar 15Cde tutulmas iin Antalyada 22 ton, Yalovada 46 ton, Ankarada 86 ton fuil-oila ihtiya duyulmaktadr. 2003 yl itibariyle 1 ton fuil-oiln 550$ olduu dnldnde Antalyada 12100$, Yalovada 25300$ ve Ankarada 47300$ denecektir. Bir baka ifade ile 1 kg domates iin 1-1,5 kg fuil-oil, 1 dekar iin ise 10001500lt. mazot yaklmas gerekmektedir. Sadece dondan korumak amacyla yaplan stmada dahi yaklak olarak 500-600 lt. mazota ihtiya vardr. Bu bile Trkiye koullarnda hi ekonomik olmamaktadr. Oysa Kzldere jeotermal sahasnda kurulan seralarda byle bir problem yoktur. nk stma iin hibir maliyet denmemekte; Kzldereden atlan atk su stmada kullanlmaktadr.
46
Blgedeki seralarda her trl sebze retimi, ksmen iek ve meyve yetitiricilii yaplmaktadr. Ancak mevcut potansiyel tam olarak deerlendirilememektedir. Jeotermal enerjinin seraclkta kullanm yalnz ekonomik anlamda nemli olmayp, sala olan katks da olduka nemlidir. Sera reticiliinde iklim koullarnn ideal olarak salanamamas durumunda ou zaman hormonlu ve kimyasal katk maddeli retim yaplmas yoluna gidilmektedir. Bu tr kimyevi katklar iklim koullar salanamayan sera retiminde, sz konusu rnn grnts ve boyutu iin kullanlmaktadr. Hormonlu rnlerin insan salna zarar verebilmesi ve doal tadnn olmay nedeniyle hormonlu rnler tketici tarafndan talep edilmemektedir (Pamukkale niversitesi BF Proje Merkezi , Proje nerisi Detay Raporu, 2001: 4). Bu balamda hormonsuz salkl sebzecilik pazar asndan byk nem arz etmektedir. Jeotermal kaynaklarn kullanm ile kimyasal madde kullanmna ihtiya duyulmadan retim gerekletirilebilecektir. Jeotermal kaynaklarn seraclkta kullanmnn dier nemli bir katks da evreye olan olumlu etkisidir. Seraclkta stma ile ilgili enerji ihtiyacnn tamam bu yolla karland iin dier klasik enerji trlerinin sebep olaca kirliliinde nne geilmi olunmaktadr. Ayrca dier enerji trlerinde grnmeyen giderler vardr. Bunlar atklarn atlmas ve depolanmasndan dolay oluan giderlerdir. Jeotermal enerji kullanmyla bu tip giderler grlmeyecektir. Bylece, jeotermal enerji ile seralarn stlmas sadece maliyet ve insan saln olumlu ynde etkilemekle kalmayp, ayn zamanda evrenin korunmasna da araclk etmektedir. Btn bu aklamalarn yannda seraclk su potansiyelini yerinde tketeceinden, evre kirlilii asndan sorun yaratmayacaktr. Denizli jeotermal sahasnda yaplan fizibilite almalarna gre jeotermal enerjinin sera stmaclnda deerlendirilmesi durumunda 138.000m2nin zerinde sera alan stlabilecektir. rnein Kzldere jeotermal sahasndaki seralardan 1 dekardan 25 ton domates yetitirilmekte ve kilosu ortalama 600.000-700.000 TLden satlmaktadr. Denizli jeotermal sahasnda 138.000 m2 sera alannn stld dnldnde, btn sahadan yaklak olarak 250.000.000.000 TL gelir elde edilecektir. Blgede geimini tarmdan salayan ifti emeinin karln almad iin madur durumdadr. Seracln blgede gelimesi ile ifti emeinin karln alabilecektir. Bu da blgede yok olmak zere olan tarm sektrne canllk kazandracaktr. Ayrca kyden kente olan glerin orannda da d olacaktr. Blgede seraclk faaliyetlerinin artmas ile buna bal entegre tesisler kurulacandan blgede hzl bir ekonomik ve sosyal kalknma gzlenebilecektir. yle ki potansiyelin etkin kullanm ile gelecekte Denizlinin Trkiyenin yada Avrupann seraclk merkezi olmas kanlmaz olacaktr. Bylece blge halknn ekonomik gc daha da artacak, buna bal olarak blgede hem sosyal hem de kltrel alanda byk gelimeler yaanacaktr.
2.4. Kaplca Olarak Kullanm Ege Blgesinin ikinci byk kenti olan Denizli; tekstil, ticaret ve sanayi sektrlerindeki gelimeleri yannda zellikle turizm sektrndeki gelimeler ile de dikkati ekmektedir. Denizli sahip olduu doal ve tarihi gzellikleri ile nemli bir turizm merkezi durumundadr. Turizm faaliyetlerinin dier sektrler zerindeki etkisi dikkate alndnda, bu potansiyelin Denizli ekonomisine byk katk salayaca aka grlmektedir.
47
Denizlide turizm faaliyetleri denildiinde ilk akla gelen yer Pamukkale travertenleridir. Pamukkale termal suyunun doal zellii, yreye i ve d turizm asndan ok byk nem kazandrmaktadr. Pamukkale zaman iinde tahrip edilse de son yllarda alnan tedbirler ile saha ksmen kurtarlmtr. Pamukkale gerek ifa verici zellii, gerekse ierisindeki serbest karbondioksit nedeniyle oluturduu beyaz travertenleri ile dnyada ei olmayan bir doal gzelliktir. Denizlide jeotermal enerjinin en eski ve en geni kullanm alan kaplcalardr. Denizli termal turizm potansiyeli asndan lkemizin nemli merkezlerinin banda gelmektedir. Blge kaplca bakmndan ok zengindir. Denizlide, Buldan lesinde: Yenicekent, izmeli kaplcalar, Sarayky lesinde: Kabaaa, nalt, Ortak, Tekkeky, Kzldere kaplcalar ile Pamukkale ve Karahaytta olmak zere ok sayda kaplca vardr. Denizli jeotermal alanndaki sularn kimyasal yaplar laboratuarlarda incelenmi ve tedavi zellii olan sular gurubundan olduu belirtilmitir. Blgedeki kaynaklarn ou 1970 ylndan beri iletilmekte olup, ilk zamanlar birka oda ve havuzdan oluan kaplcalar bugn modern bir yapya dnme abas iinde yer almaktadr. Denizli jeotermal alanndaki kaplca ve lcalardan banyo, buhar, amur ve ime olarak yararlanlmaktadr.Denizliyi kaplca amal ziyaret eden kii says Denizli Turizm Mdrlndeki bilgilerin yetersizlii nedeniyle net olarak bilinememektedir. Blgede kaplca sahiplerinin verdii bilgiler dorultusunda kabaca bir rakama ulalmtr. Buna gre 2001-2002 ylnda blgedeki kaplcalardan yaklak 15.000-20.000 kii tedavi amal yararlanmtr. Kaplcalarda tedavi sresi genelde 20-25 gn arasnda deiir. Burada konaklama creti 2003 yl itibariyle kii ba gecelii 10.000.000 TLdir. Kaplcalarda konaklayan kii says 2003 ylnda ortama 20.000 kii ve bunlarn 15-20 gn kald dnldnde blge iin byk gelir salad aktr. alma sahasnda bulunan byk otellerde ise kii ba gecelik fiyat 60-70.000.000 TLdir. Blge halk 100-120 gn sren kaplca dneminde gelen yerli ve yabanc turistlere hizmet vermektedir. Ancak blgedeki kaplca tesisleri ok yetersizdir. Yeni modern tesisler ile yatak saysnda ve kalitedeki art blgeye daha fazla turist ve daha fazla gelir getirecektir. Denizlide ayrca yayla turizmi, avclk turizmi de ok nemlidir. Btn bunlar dzenli bir ekilde planlandnda turizm Denizlinin en nemli gelir kayna olacaktr. Denizlinin turizm potansiyeli yksek olmasna ramen elde edilen sonu hedeflenen dzeyde deildir. Denizlinin bu konudaki en byk sknts gelen turistlerin ilde uzun sreli kalmaydr. Bu da turizmin Denizliye ekonomik katksn azaltmaktadr. Denizlide tarihi, kltrel ve doal gzelliklerin tantlmas, turizmin geliebilmesi termal turizmin gelimesine baldr. Termal turizmin blge ekonomisine katksnn arttrlmas iin eldeki mevcut kaplca tesislerinin en ksa zamanda modernletirilmesi gerekmektedir. Yaplacak yeni almalarla blgede byk apl salk amal iletmeler kurulmaldr. Salk, dinlenme ve elence gibi etkinliklerin dzenli bir ekilde yapld, eitimli kiilerin alt modern tesisler ile Denizlide turizm faaliyetleri tm yla yaylabilecektir. Denizlide jeotermal enerjinin mevcut kullanm alanlarnn yetersiz olmasna karlk yine de Denizliye hareketlilik kazandrd ortadadr. Denizli bu konuda ansl bir konuma
48
sahip olup bunu en iyi ekilde ve en ksa srede deerlendirmelidir. Denizliye jeotermal enerjinin katks saydmz bu alanlar ile snrl deildir.
...... 3. JEOTERMAL ENERJNN EVRE VE EKONOMK YNDEN KATKISI Kentlemenin ve sanayilemenin hzla gelitii Denizlide hava kalitesi her geen gn daha da ktye gitmektedir. Hava kirliliinin en nemli sebebi kullanlan yakt trdr. Denizli enerji ihtiyacn fosil kaynaklardan salamaktadr. Fosil kaynaklar kullanldktan sonra havaya ok miktarda karbondioksit, kkrt ve partikl madde brakmaktadr. Havadaki bu madde oranlar zellikle k aylarnda artan kullanma bal olarak youn bir hava kirlilii olumakta, insan salna zarar vermektedir. Denizli hava kirliliini nleme konusunda acil nlemler almak zorundadr. Bu nlemlerin banda fosil yaktlarn yerine yeni enerji kaynaklarnn yani jeotermal enerjinin kullanm gelmektedir. Denizli bu konuda ansl olup Kzldere, Glemezli jeotermal alanlar ehri stabilecek dzeydedir. Bilindii gibi jeotermal enerji, evre dostu, s deeri fazla ve ucuz alternatif bir enerji kaynadr. Denizlide hava kirliliinin nlenmesi iin stmada jeotermal enerjiden kesinlikle faydalanlmaldr. Denizlide bulunduu konum itibariyle Akdeniz ve Anadolu iklimi hakimdir. Klar deniz kenarndaki ehirlere gre daha sert gemektedir. Denizlide 1931-2001 yllar arasnda Meteoroloji Genel Mdrlnn yaynlam olduu 71 yllk rasatlara gre; Ocak ay ortalama scaklk 5,7C, en yksek scaklk 42,2C, en dk scaklk -11,4C ve toplam stma gn 127 olarak belirlenmitir. Uzun sreli rasatlardan oluan gnlk ortalama scaklklarn, maksimum ve minimum mutlak deerlerin bir diyagram zerinde gsterilmesiyle blgenin termik rejim diyagram oluturulmutur. Bu diyagram incelendiinde yl boyunca scaklklarn nasl bir deime gsterdikleri ve bu deiimlerin snrlarn grmek mmkndr (Koman, 1993: 41). Denizlide; souk-serin, scak, ok scak ve lk olmak zere 4 dnemli bir termik rejim tipi grlmektedir ( baknz ek 1). Denizlide souk-serin dnem (22 Kasm-27 Mart) tarihleri arasnda 127 gn srmektedir. Bu souk-serin dnemde ortalama scaklklar; +4Cden yksek, 12Cden ise dktr. Ayrca, Denizli il merkezi nfusunun hzla artmas zellikle k aylarnda linyit tketimini arttrmakta ve Denizlide hava kirlilii insan saln tehdit edecek noktaya ulamaktadr. zellikle nfusun youn olduu Hastane Caddesi ve Sevindik Mahallesi gibi yerleim yerleri hava kirliliinden en ok etkilenen blgelerdir. Aada Devlet istatistik Enstitsnden alnan veriler Denizlide hava kirlilii sorunun ne kadar ciddi boyutlarda olduunu gstermektedir. ekil 1ve 2 incelendiinde SO2 ve Partikl madde oranlarnn k mevsiminde fosil yakt kullanmndaki art nedeniyle srekli artt, Denizlinin nemli bir hava kirlilii sorunu yaad grlmektedir. Oysa jeotermal enerji fosil enerji kaynaklarna gre kullanldktan sonra havay kirletici hibir zararl madde brakmamaktadr.
49
250
194 203 177 173 153 145 121 191 165 159 135 147 138 201
200 150 100 50 0 1998-1999
Mg/m3
117
140
Kasm Aralk Ocak ubat
1999-2000
2000-2001
2001-2002
ekil 1 Denizli li SO2 lmleri- DE (2003)den alnan verilere gre hazrlanmtr.

180 160 140 120 Mg/m3 100 80 60 40 20 0 1998-1999 1999-2000 2000-2001 2001-2002
100 82 82 129 111 111 100 101 87 161 148 148 142 129 124 153
Kasm Aralk Ocak ubat
ekil 2 Denizli li Partikl Madde lmleri- DE (2003)den alnan verilere gre hazrlanmtr.
Jeotermal enerji kullanmnn yaygnlamas ile fosil yaktlarn tketimi ve bunlarn kullanlmasndan doan sera etkisi ve asit yamuru gazlarn atmosfere atmndan dolay meydana gelen zararl etkiler azaltlabilecektir. Jeotermal enerjiye dayal modern jeotermal santrallerde zehirli gaz atm ok dk olup zellikle merkezi stma sistemlerinde sfrdr. Yeni kuak modern jeotermal santrallerde, younlamayan gazlar buharn iinden alp kullanlm jeotermal akkan ile birlikte yeraltna geri veren reenjeksiyon sistemleri vardr. Bu jeotermal santraller ile jeotermal stma sistemleri tarafndan dar atlan hi bir ey yoktur denilebilir. Yani, tm istenmeyenlerin sfr olduu bu enerji kayna hava kirliliinin nlenmesinde son derece nemlidir. Kullanm alanlarndaki ilevleri bittikten sonra jeotermal akkan, rezervuar kayalara tekrar gnderilir, dolays ile herhangi bir evre kirlilii yaratmad gibi kendilerini de tekrar beslemi olurlar. Ayn zamanda, jeotermal enerjinin evreye kat atk brakmamas da nemli bir avantajdr (Orme Jeotermal, 1994).
50
250000 200000 Kg/MWh 150000 100000 50000 0 Fuel-oil Bitml Kmr Yar Bitml Kmr Doal gaz Jeotermal
ekil 3 Farkl Enerji Kaynaklarnn Karbondioksit (CO2) Atmnn Karlatrlmas
6 5 Kg/MWh 4 3 2 1 0 Kmr Petrol Jeotermal
ekil 4 Farkl Enerji Kaynaklarnn SOx Emisyonu Denizlinin nfusu yaklak 280.000 olup bir evde ortalama kii says ise 4 ve konutlarn ortalama alan ise 110 m2 olarak kabul edilmektedir. Denizlide konut stlmas %64 orannda sobal, %29 orannda kaloriferli ve %7 orannda fuel-oil ile yaplmaktadr. Denizlide tketilen yllk kmr miktar yaklak 200.000 ton olup bu kmrn kalori deeri 2500 ile 4500 Kcal/kg arasnda deimektedir. Denizlide yllk odun tketimi yaklak 50.000 ton ve yllk fuel-oil tketimi ise 2000 ton civarndadr. Denizlideki bir konutun (110m2) stlabilmesi iin tketilen linyit miktar 1.5 ton ile 4 ton arasnda deimektedir. 2003 yl itibari ile Denizlide 1 ton kmr 180.000.000 TL., 1 ton fuil-oil 790.000.000 TL, 1 ton odun 150.000.000 TLdir. Denizlide 110m2 bir evin stlmas iin 2-3 ton kmr ve 1 ton odunun kullanld dnldnde 660.000.000 TL. harcanmaktadr. Buna tama gibi giderler de eklendiinde bu miktar biraz daha ykselecektir. Oysa jeotermal enerjinin stmada kullanm ile konutlar ayda 30.000.000-50.000.000 liraya snabilecektir. Denizlide stma srasnda karlalan bir dier sorun da ucuz kmrn kullanlmasdr. Ucuz kmrn kalori deeri ok dktr. Denizlide halk fazla deyip az snmaktadr.
51
Jeotermal enerji ucuz bir enerji olarak tanmlanmaktadr. Jeotermal enerjinin kullanm srasnda maliyet ok dktr. En byk maliyeti yatrm giderleri zellikle de jeotermal enerjinin tanaca borularn maliyeti oluturmaktadr (%60) (z, 1999: 44). Jeotermal merkezi stma sistemi yatrmlar kendilerini en ge 5-10 ylda geri deyen, alt yap hizmeti getiren, kmr, fuil-oil, doal gaz, elektrik ve dolaysyla dviz tasarrufu salayan yatrmlardr.
0,08 0,07 0,06 $/1000kcal 0,05 0,04 0,03 0,02 0,01 0 Elektrik Fuel-Oil Kmr Doalgaz Jeotermal
ekil 5 Trkiyede Ortalama Istma Maliyetleri- Erien, (1987)den alnmtr Trkiyede uzun zamandr konutlarn stlmasnda jeotermal enerjinin kullanld zmir-Balovada jeotermal enerji, stma maliyetleri asndan dier enerji kaynaklar ile karlatrlmtr.
Jeoterm al
D oal G az
Fuel-O il
10 9 8 7 6 ABD $ 5 4 3 2 1 0
ay .9 9 .9 9 9
M otorin
O ca .9 9
M ar .9 9
Ey l.9
az .9
ra .9
is. 9
i.9
as .9
Te m
Ek
ekil 6, Fosil Enerji Is Sat Fiyatlar le Balova Jeotermal Merkezi Istma sistemi Is Sat Fiyatlarnn karlatrlmas- Trkiye Jeotermal Dernei Blteni (2001)den alnmtr. ekil 5 ve 6da da grld gibi jeotermal enerji dier enerji kaynaklar ierisinde en ucuz olandr. Konut bana den jeotermal merkezi stma sisteminin yatrm maliyeti $2.000 civarnda olmaktadr. Konutlarn dedii jeotermal dnm giderleri ise daire bana $150$200 arasnda deiim gstermektedir. Jeotermal merkezi stmann konut bana dnm giderleri, doal gazn dnm giderlerinin en az 1/7sine mal olur. Ayn zamanda, jeotermal
52
as .9
merkezi stmann iletme maliyeti doal gazn 1/8-1/10una mal olmas jeotermal merkezi stmann cazipliini ortaya karmaktadr (Erien, 1987: 81). Yaplan hesaplara gre, Denizlide ortalama bir konutun konfor snma ve kullanm suyu iin jeotermal edeeri aylk s bedelinin kmr ile stmada 85.-$ olduu, dier yandan ayn s bedelinin jeotermal enerji ile 43.-$ olaca hesaplanmtr. Buna gre jeotermal enerjinin kmre nazaran %50 daha ucuz olaca sonucuna varlmtr (Denizli Belediyesi, Aralk 2002). Denizlide jeotermal enerji yalnz konutlarn stlmasnda deil tm kamu kurum ve kurulular ile iyerlerinin stlmasnda ve soutulmasnda kullanlabilecektir. Jeotermal enerjinin kamu kurulularnda kullanm ile k boyunca olduka nemli bir maliyet olan stma giderleri ok decektir. Bylece devlet ekonomisine katk salanacaktr. Denizli belirli konularda kendine yeten bir ehir konumuna gelecektir. Denizli belediyesi tarafndan yaplan aratrma sonularna gre Denizlide jeotermal enerji potansiyelinin etkin kullanm ile 30.000 konutun stlabilecei belirlenmitir. Bu durumda hem kmr tasarrufu salanm hem de hava kirlilii sorunu byk lde zmlenmi olacaktr. Denizlide stma dnda scak su temininde odun, elektrik veya tp kullanlmaktadr. Jeotermal enerjinin ehrin stlmasnda kullanm ile dier giderler olmayaca gibi, Denizlide tketilen 50.000 ton odundan da tasarruf edilmi olacaktr. Sonuta blgemiz ormanlar zerindeki bask azalm olacak, ormanlar snma amal tahrip edilmeyeceinden asli fonksiyonlarna devam edebileceklerdir. Tm bu sebeplerin yannda; jeotermal enerji ile merkezi olarak stlan bir blgede, bacalardan karbondioksit, karbonmonoksit, kkrtoksit, azotoksit gibi havay kirleten gazlar teneffs edilmeyeceinden insanlarn ve dier canllarn salk sorunlarnda azalma grlecektir. Kat, sv, gaz, kl, is, koku vb. yakt atklar olmayacandan konut ve i yerlerinin i ve d yzeylerindeki snmadan dolay kirlenmeler yaanmayacak, fiziki mekanlarn bir ksm deil tamam snacak, scak su elde etmek iin elektrik, tp, ofben gibi stclar kullanlmayacak, gnn her saatinde scak su musluklardan akabilecektir. Yl boyunca scak su imkan, ucuz s temini ve temiz bir evrede yaama istei gibi nedenler jeotermal enerjiyle stlan blgelere olan talebi artracaktr. Denizlide de jeotermal enerji ile stlacak blgelerin ekiciliinin artaca rneklerden de anlalmaktadr. Denilebilir ki, jeotermal enerji ile merkezi stma sisteminin uyguland blgelerde insanlar, ekonomik olarak snabilecekleri gibi, rahat, konfor, huzur, yeil, temiz hava gibi insan hayatndaki en nemli faktrleri de beraberinde bulabileceklerdir. Ayrca, jeotermal enerjinin kullanlaca yeni yerleim blgeleri kurulacaktr. Bylece altyap sorunu olmayan, temiz yeni yerleim blgeleri kurularak ehrin gelimesi kontrol altna alnabilecektir. Denizlide jeotermal enerji sadece scak su ve stma amal deil kentin soutulmas amacyla da kullanlabilecektir. Dnyada jeotermal enerjiden; Endstriyel soutma, evlerin mahallelerin soutulmas, souk hava deposu iletmecilii, mantar yetitiricilii iin souk ve serin ortamlarn hazrlanmas ilemlerinde. Denizlide yaz mevsimi olduka scak gemektedir. Termik rejim diyagram (baknz ek1) incelendiinde Denizlide yaklak olarak 155 gn serinletilmesi gereken bir dnem grlmektedir. Denizlide yaz mevsiminde serinlemek iin klima kullanlmaktadr. Elektrikle alan bu makinelerin kullanm jeotermal
53
enerji ile soutma sistemlerine gre olduka pahaldr. Ayrca binalarn d cephesine dzensiz yerletirilen bu makineler ehrin grntsn bozmaktadr. Jeotermal enerjinin Denizlide dier kullanm alanlar dnda soutma sistemlerinde de kullanlmasyla halk daha rahat ve konforlu bir hayata kavuacaktr. Denizli Ege Blgesinin sanayisi gelimi illeri arasnda yer almaktadr. Denizli sanayii arlkl olarak tekstile dayanmaktadr. ldeki sanayi hzla gelimekte buna bal olarak da enerji ihtiyac hzla artmaktadr. Ancak bugn iin enerji salama yntemlerinin yksek maliyeti; tekstil sektrnn ne kadar kaliteli retim yaparsa yapsn, yurt ii ve yurtd piyasalarda yeterince rekabet etmesine engel olmaktadr. Bugn organize sanayi blgesinde 120den fazla tekstil fabrikas bulunmaktadr. Denizlide sanayii sektrnde enerji kayna olarak jeotermal enerjinin kullanlmas maliyeti dreceinden Denizlide retilen rnler daha ucuza mal edilebilecek, d pazarlarda daha fazla rekabet gcne kavuacaktr. Bylece ehirde yeni i yerleri alarak artan isizlik probleminin zmnde nemli bir adm atlm olacaktr. Denizlide sanayi tesislerinin dalmnda bir dzensizlik sz konusudur. lk olarak Denizlinin dnda kurulan sanayi tesisleri bugn Denizlinin hzl bymesine bal olarak ehrin iinde kalmtr. Bu gerek grlt gerek grnt gerekse salk asndan (hava kirlilii) hi istenmeyen bir durumdur. Tm bu sorunlarn zm ve jeotermal enerjinin etkin kullanm ancak Denizli jeotermal sahasnda potansiyelin yksek olduu blgelerde yeni sanayi blgelerinin kurulmas ile salanabilecektir. Bylece yeni sanayi blgeleri belirli bir yerde, ehir merkezinden uzakta kurulacaktr. Blgede yine jeotermal enerji tarmsal faaliyetlere bal olarak, sebze ve meyve kurutma gibi yeni sanayi kollarnda kullanlabilir. Dnyada jeotermal enerjinin sebze-meyve ve tahl kurutma alanlarnda kullanld ok sayda rnek vardr. Bu tr tesislerde fasulye, soan, sarmsak, biber, patates, badem, bamya gibi sebzeler yannda elma, zm ve incir gibi meyveler kurutulabilir. Ayrca, pimi yiyecek hazrlama, hazr orbalar da retilebilir. Denizlide bu amal kurulacak tesisler isizlik sorunun zmnde etkili olarak, blgesel kalknma srecini hzlandracaktr. 4. SONU VE NERLER Denizlide srdrlebilir kalknmann yaanmas, sanayiinin geliebilmesi, sahip olunan doal kaynaklardan en az zararla yararlanlabilmesi ve halkn salkl bir ortamda huzur iinde yaayabilmesi iin jeotermal enerji kaynaklarnn maksimum dzeyde kullanlmas gerekmektedir. Bylece ekonomik alanda geliecek olan Denizlide ilin kalknmas iin yeterli yatrmlar yaplacak, alt yap sorunu olmayan yeni yerleim yerleri kurulacak, Denizli evre kirlilii yaanmayan modern bir ehir grntsne kavuacaktr. Gelecein enerji kayna olan jeotermal enerjinin Denizlide etkin olarak kullanlamad aka grlmektedir. Denizlide jeotermal enerjinin kullanmn engelleyen bir takm sebepler vardr. Bu sebepleri ksaca, Tabii Sorunlar, Yanl Kullanmdan Kaynaklanan Sorunlar, Hukuki Sorunlar, Yetimi Eleman Eksiklii, Politik Yaklamlar, Devlet Politikas ve Blgesel Sorunlar olarak sralayabiliriz. ncelikle lkemizde jeotermal enerji konusunda yasal boluklar mevcuttur. Jeotermal enerjinin kullanm konusunda devlet politikas yetersiz kalmaktadr. Devlet jeotermal enerji ile ilgili konularda zel sektr tevik edici nlemler almaldr. Yine lkemizde jeotermal enerji konusunda yetimi eleman says olduka azdr. Bu saynn artmas iin lkemizde niversitelerde jeotermal mhendislii gibi blmler alarak bu eksiklik kapatlmaya allmaldr. Ayrca yerel ynetimlerde jeotermal enerji ile ilgili
54
almalara devamllk kazandrmak asndan yerel ynetimlerin bu konuda srekli bir politikalarnn olmas gerekmektedir. Tm bunlarn yan sra halk jeotermal enerjiyi tanmamaktadr. Halkn bu konuda bilgilendirilmesi iin yerel ynetimler niversiteler ile birlikte hareket ederek konferanslar dzenlemelidirler. Bylece halkn jeotermal enerji konusunda bilgi sahibi olmas salanm olacaktr. Srdrlebilir kalknma iin tkenmeyen ve evre kirlilii yaratmayan jeotermal enerjinin neminin ilkretim andan itibaren okullarda retilmesi, gelecek kuaklarn bilinlendirilmesi iin arttr. Denizlinin modern bir ehir statsne kavumasnda etkili olaca ak olan jeotermal enerjiden maksimum dzeyde yararlanabilmek iin tm karar vericilerin en ksa srede harekete gemeleri gerekmektedir. KAYNAKA Acar, M.; Yiit . (1994) Jeotermal Enerji Santralleri ve Ekonomik Durumu, Jeotermal Uygulamalar Sempozyumu 27-30 Eyll 1994 Pamukkale niversitesi Bildiri Metinleri, Denizli, [107]. Acar, .; Eder T. (1994) Jeotermal Enerjinin Temiz Kullanmnda Yeni Bir Teknoloji, Jeotermal Uygulamalar Sempozyumu 27-30 Eyll 1994 Pamukkale niversitesi Bildiri Metinleri, Denizli, [112]. Denizli Belediyesi Fizibilite Raporu (2002) Denizli 30.000 Konut Kapasiteli Jeotermal Enerji le Merkezi Istma, Sera Istmas, Sanayi Proses Iss Temini ve Scak Kullanma Suyu retim Sistemleri Teknik ve Ekonomik Fizibilite Raporu, Denizli. Denizli Belediyesi (1997) Denizli Jeotermal Enerji le Istma Soutma Projesi, Kreditanstalt Fr Wiederaufbau, Denizli, [3-12]. Denizli Meteroloji Mdrl (2003). Erien, B. (1987) Jeotermal Enerji Kullanm ve Trkiyedeki Durumu Jeotermal Dergisi, Mart Say 15, Ankara, [81]. Gl, S. (2000) Kzldere Jeotermal Sahasnda Jeotermal Enerji Kullanm, Pamukkale niversitesi Mhendistlik Fak. Jeoloji Bl.Yksek Lisans Tezi, Denizli, [12-30]. Jeotermal Dernei, Dnya ve Trkiye Jeotermal http://www.jeotermaldernegi.org.tr/ , (son ulam: 01 Nisan 2003). Enerji Potansiyeli
Karabulut, Y. (2000) Trkiye Enerji Kaynaklar, Ankara: Ankara niversitesi Basmevi , [128]. Koman, A. (1993) Ege Ovalarnn klimi, Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, No:73, [44]. Kumsar, H.; zpnar Y. (1994) Kzldere (Denizli) Jeotermal Elektrik Santralinden Byk Menderes Nehrine Atlan Jeotermal Akkann Denizlide Tketilen Linyit E Deerinin Belirlenmesi ve Ekonomik Deerlendirme, 27-30 Eyll Jeotermal Uygulamalar Sempozyumu Pamukkale niversitesi Bildiri Metinleri, Denizli, [59]. Orme Jeotermal. (1996) Milli Kaynamz Olan Jeotermal, evre Dostu ve Yeil Enerjidir, Temmuz, Ankara.
55
Orme Jeotermal (1997) evre Asndan Temiz Enerji Kayna Olarak Nitelendirilen Jeotermal Enerji Uygulamalarnn Blgesel ve Sektrel Kullanm Alanlarndaki Alternatiflerinin Aratrlmas ve Tantm Projesi, I. Cilt., evre Bakanl, Ankara. z, E. (1999) Trkiyede evre Dostu Jeotermal Enerjiden Istmada Yararlanmann Avantajlar ve Uygulama rnekleri, Yldz Teknik niversitesi, Fen Bilimleri Enstits Yksek Lisans Tezi, stanbul, [44]. zkaya, M. (1994) Denizli Jeotermal Santrali Tarihesi ve Bugnk Durumu, Jeotermal Uygulamalar Sempozyumu Bildiriler Kitab, Denizli, [13]. zpnar, Y.; Gkgz, A.; Kumsar, H.; Topel, K. (1994) Denizli l Merkezinin Istlmasnda Denizli Yresindeki Jeotermal Kaynaklarn Kullanlmasyla Ortaya kabilecek Sorunlar ve Ekonomik Analiz, 27-30 Eyll Jeotermal Uygulamalar Sempozyumu Pamukkale niversitesi Bildiri Metinleri, Denizli, [154-158]. Pamukkale niversitesi BF Proje Merkezi. (2001) Jeotermal Enerji ve Bilgisayar Kontroll klimlendirmeye Dayal zel Kaplamal Cam Sera letmecilii ve Organizasyonu Modelinin Gelitirilmesi, Proje nerisi Detay Raporu, Denizli, [4-5].
56
57
Uakta Kentsel levler ve Kentsel Alan Kullanm

Nurettin BLGEN Yrd. Do. Dr., Pamukkale niversitesi, Eitim Fakltesi 1.GR Uak Bat Anadolu Blmnde yer alan kentlerden birisidir. Uak idari olarak 15 Temmuz 1953 tarihinden nce Ktahyaya bal bir ile merkezi iken; bu tarihte mstakil bir il merkezi haline getirilmitir. Gnmzde Trkiyedeki 81, Ege Blgesindeki 8, Bat Anadolu Blmndeki 3 il merkezimizden birisidir. Uak nfus miktar itibariyle Trkiyede 36., Ege Blgesinde ise 6. srada yer alr. Uakta yerleme .. 4000 ylna kadar iner. Tarih boyunca pek ok kavmin ve ulusun istila ettii Uak ve evresi; ok kere el deitirmi, yamalanm hatta yaklp yklm olmasna karn hibir zaman nemini yitirmeyerek gnmze dein sosyo-ekonomik ynden srekli bir geliim srecini devam ettirmitir. yle ki, stanbuldan nce elektriin, stanbuldan sonra telgrafn geldii ilk Anadolu kentidir. Burada yaayan giriim gc yksek halk 1905te iplik fabrikasn, 1910 ylnda ayak fabrikas ve 2. iplik fabrikasn en nemlisi de 1926da Trkiyenin zel sektre bal ilk eker fabrikasn iletmeye amlardr. 1913 ylnda gerekletirilen sanayi saym sonularna gre, tm Osmanl Devleti snrlar iersinde bulunan 13 dokuma ve iplik fabrikasndan 3 Uakta faaliyet gsteriyordu. Aydn-zmir Demiryolundan ksa bir sre sonra 1898de Uaka da demiryolu ulamtr. 1923te Uak Sanayi ve Ticaret Odas kurularak buradaki giriimci ruh dinamik tutulmu ve organize edilmitir. 1919-1922 yllar arasnda iki yl Yunan igali altnda kalan ve 2/3si yaklan Uak btn olumsuzluklara ramen ksa zamanda derlenip toparland, 1950 ylna gelindiinde Uakta ok canl bir ekonomik yap kurulup gelimitir. Tundilekin ifade ettii gibi ekerpancarnn Anadoluda ekilmesinin yaygnlamas Anadolu kentlerinin adeta dirilii olmutur. Uak bir yandan tarma dayal sanayisini kurup gelitirirken, bir yandan da imalat sanayisini kurup gelitirebilen az saydaki kentlerimizin banda gelir. 1950-1980 yllar arasnda ise; bireysel olarak kredi kullanmay sevmeyen ve ortaklktan holanmayan giriimcilerin oka varl nedeniyle ekonomik yapda belli oranda yavalama meydana gelmise de 24 Ocak 1980 Ekonomik Kararlarnn etkisiyle; ekonomi yeniden atlma gemitir. Bu atlm Uaktaki tm kentsel ilevlere olumlu etkiler yapmtr. Son yllarda Uakl giriimciler tekstil, deri, seramik ve halclk bata olmak zere pek ok sektrde d piyasalara almlar, dardan hammadde ve makine ithalatnda bulunarak retimde nitelik ve nicelii arttrmlardr. Uak ekonomisi 1992 ylnda Trkiye ekonomisine 19 trilyon TL yani yaklak 271 milyon $ katk salamtr. Gnmzde ve bundan sonraki dnemlerde de Uak kentsel ilevlerini hzla artracak,gnmzde olduu gibi isizlik sorunu gibi sorunlar byk oranda zlm olacaktr Bu almada Uak Kentinin canl kentsel etki alanlar ile gelien ynetim, ticaret, sanayi, turizm ve sosyo-kltrel kentsel ilevleri bilimsel metotlarla ele alnp analiz edilmi ve ortaya konmutur. almann banda Uakn corafi konum ve nemi, kurulu yeri ve yerlemenin evrimi zerinde durulmutur. Ayrca yeni yerleim alanlar zerinde durulmutur. kinci blmde
58
de kentsel ilevler ayrntl olarak ele alnmtr. Sonu blmnde gr ve neriler dile getirilmitir.
1. UAKIN TARHES Uak ve evresinde yerleme M: 4000 ylna kadar iner. Kalkolitik a olarak adlandrlan devirde, zellikle Bronz andan itibaren buradaki yerleim ak ekilde grlmektedir. Uakn kaynaklardaki ilk ad "Temenothyrai"dir. Ancak Prof. Dr. Ramsay Anadolunun Tarihi Corafyas adl eserinde; bu yrede ele geirilen paralar zerinde okunan Flaviapolisin de Uak olduunu sylemektedir. Uak kelimesi, aatay Trkesinde "oul, torun", Arapada "aklar"; halk dilinde ise "esir, kle" gibi eitli anlamlara gelmektedir. M.. II. binde Anadoluda ilk siyasi birlii kuran Hititlerin bat snrnda yer alyordu. Uak; yeri kesin olarak belli olmayan "Arzawa-Ahiyya" lkesi snrlar iersinde kalmaktayd. M.. I. binde uzun sre Frigya egemenliinde kalan Uak; VII Yzylda Lidyallarn egemenliine gemitir. Dnyada ilk kez paray basan ve kullanan dnemin en zengin krall olan Lidyann egemenlii 120 yl kadar ksa srmtr. Ancak, bu sre iersinde Efesten balayp Susa kadar devam eden "Kral Yolu" yapl ve bu yol Gediz (Hermos) Nehrini takip ederek Uakn batsndaki Gre Ky, Uak ve Keromon Agora kentlerine urayarak devam etmitir. Uak; daha sonra srasyla Pers, Makedonya Krall, Bergama Krall ve Roma mparatorluunun egemenliklerinde kalmtr. Uak M.S. XII. Yzyla kadar Dou Roma (Bizans) hakimiyetinde kald. 1071 Malazgirt Savan kazanan Trkler (Seluklular) tm Anadoluyu yava yava ele geirerek Marmara kylarna kadar ilerlediler. Kutalmolu Sleyman ah 1075te znikte Anadolu Seluklu Devletini kurdu. Bundan sonra Bizansla yapt srekli savalar sonucunda batya doru yaylarak, 1076da Uak ve evresinde de hakimiyet kurdu. Seluklular bayndrlk ilerine nem verdiler. Bu dnemde yaplan eserler unlardr: Canl Kpr, Sarkz Kprs, Halpazar Kprs, Ta Han, Lonca Han ve ehri epeevre kuatan be kapl Kale. Seluklularn dalmasndan sonra blgede Germiyanoullar egemenlik srmtr. Germiyanolu Yakup Beyin Vasiyeti zerine Uak 1429da Osmanllara katlmtr. Uakn Milli Mcadelede nemli bir yeri vardr. Yunan ordular Komutan General Trikopis Uakta esir alnmtr. 1 Eyll 1922de Uak igalden kurtulmutur. Uak Cumhuriyet Dneminde Ktahya iline bal bir ile merkezi iken;15 Temmuz 1953te karlan 6129 sayl yasa ile il statsne getirilmitir. 2. KENTSEL LEVLER VE KENTSEL ALAN KULLANIMI 2.1. Kentsel levler Ve Kullanm Alanlar 2.1.1. Ynetim levi Uak, Trkiyenin idari yaps iersinde 81 il merkezimizden birisidir. (1999) Ayn zamanda Uak, Ege Blgesinde yer alan 8 il (zmir, Manisa, Denizli, Aydn, Mula, Ktahya, Afyon ve Uak) merkezinden biri olup 15 Temmuz 1953 tarihinde il merkezi haline getirilmitir. 30 Kasm 2000 Yl Genel Nfus saym sonularna gre Uak kent nfusu 137.001dir. Nfus miktar ynyle Uak Trkiyede 36. srada, Ege Blgesinde 6. srada gelmektedir. Uak Osmanl Devlet Tekilatnda pek geni Anadolu Beylerbeyliinin (Eyaletinin) 14 sancandan (vilayetinden) biri olan Ktahya merkez sancana bal bir kaza (ile) merkezi idi.
59
(M.1363 yl) Uak Tanzimattan sonra da (19. Yzylda) merkezi Bursa olan Hdavendigar Vilayetinin (eyaletinin) be sancandan biri olan Ktahyaya bal bir kaza merkeziydi. Cumhuriyetten sonra sancaklara (Liva-mutasarrflk) vilayet veya il denildi. Uak bu dnemde de Ktahya iline bal bir kaza/ile merkeziydi. 1363 ylndan beri kaza statsnde olan Uak, 15 Temmuz 1953 tarihinde; TBMMnin ald bir karar ile mstakil bir vilayet (il) merkezi haline getirildi. Ayn tarihte, Uaka bal birer nahiye olan Karahall, Banaz., Sivasl ve Ulubey yerleim merkezleri de Uakn ileleri oldular. Ayrca bu tarihe kadar Manisa ilinin bir ilesi olan Eme, bu tarihten sonra Uaka bal bir ile merkezi haline gelmitir. Buna gre, Uak merkez ile ile birlikte toplam 6 ile merkezi; Uak Vilayetinin alt idari birimleri olmutur. Uakn 23 km batsnda yer alan Gre uzun yllar Uakn buca (nahiyesi) statsnde olan tek yerleim yeridir. Gnmzde Bucak (Nahiye) merkezleri ky statsnde kabul edildiinden "Gre" Uakn 2000 kiiden fazla nfusu olan en byk iki kynden biridir. Bunlar; Blme Ky (2418 kii) ve Gre (2168 kii)dir. (1997). Uakn u anda 91 ky olup bunlardan 2 tanesi 2000 kiiden fazla nfusa sahip, 8 tanesi 10002000 kii arasnda nfusa sahip, 15 tanesi 1000-500 aras, 66 tanesi de 500 kiiden az nfuslu yerleim yerleri (kyler)dir. Uak il snrlar ierisinde toplam 266 ky yer almaktadr. Uak Merkez ilenin yzlm 1333 km2, belediye imr plan snrlar yzlm 4800 hektar, yerleik alan ise 4325 hektardr. Uak kent merkezinde 19 mahalle yer almaktadr. Bir kentin idari fonksiyonu yani ynetim ilevi "kente merkeziyet" gc kazandran evre ile ilikiyi temin eden nemli bir fonksiyondur. Bundan dolaydr ki, herhangi bir merkezin il veya ile merkezi konumunda fonksiyon stlenmesi o merkezin kentleme srecinde belirgin bir rol oynar. 14. Yzyln ikinci yarsnda kaza merkezi olan Uak, 1363-1919 yllar arasnda hzl bir kentleme sreci geirmitir. Bu sre ierisinde hem kentin alansal hem de nfus ynyle byd bir gerektir. Ancak 20. yzyln banda Osmanl Devletin de yaanan askeri, siyasi ve ekonomik buhranlar tm Anadolu kentleri gibi Uak Kentimizi de olumsuz etkilemitir. Tundilek bu olumsuz olguya "Anadolu Kentlerinde kme" tabirini kullanr ve
... zellikle Kurtulu Sava iinde Bat Anadolu kentleri gerek konutlarn (yaklp) yklmas gerek sosyo-ekonomik faaliyetlerin durmas ve dalmas asndan byk darbeler yemi oldular, sava esnasnda hemen her ey yok oldu. Bu ekilde ekonomik kn zerine gelen ve igallerin getirdii knt ile Anadolu kentleri gerekten yangn yemi harabe kentler halinde 1923 ylna ulam oldular.
eklinde bu olumsuz olguyu aklar. 1923-1953 yllar arasndaki Cumhuriyetin ilk yllarnda Uak Osmanl Devleti zamannda olduu gibi Ktahya iline bal bir ile-kaza merkezi olarak kald.
Uakn bu idari fonksiyonu, 30 yllk bu zaman diliminde kentleme olgusuna ok byk katk salamsa da, bundan daha byk katky burada yaayan halkn z kaynaklarna dayal olarak yrekli bir giriim ruhu ierisinde ekonomi alannda yaptklar yatrmlar salamtr. Uakta idari merkezlerin yapsna gelince; ynetim ilevi gren yaplar ve binalar biraradalk gstermezler. Buna karn kentin merkezinde younlamlardr. zellikle idari zellii bulunan binalar Drtyol mevkii adn verdiimiz (eskiden stasyon Caddesi denilen, imdiki) smet Paa Caddesinin dousundan balayan ve Belediyenin kuzeyinde, Belediye han binasna kadar devam eden Byk caddenin (smet Paa Caddesi) zellikle batsnda olmak
60
zere, her iki yakasnda youn olarak yer alrlar. Bunun dnda Uak-zmir, Uak-Ankara yolu zerinde Karayollar 23. Blge Mdrl, YSE ve Ky Hizmetleri, Tarm I Mdrl Tarmsal Aratrmalar Mdrl, Otogar Mdrl, Meteoroloji Mdrl, Blge Trafik Mdrl gibi idari binalar yer yer serpitirilmi halde yer alrlar. Devlet Su leri Mdrl ise Ulubey yolu zerinde, Blme Ky yaknlarnda yer almaktadr. Cumhuriyet Mahallesindeki Askerlik ubesi ise; Egemenlik Caddesiyle Tren stasyonu karsnda kesien eref Caddesi zerinde yer almaktadr. Askerlik ubesinden baka gvenlik ve emniyetle ilgili dier yaplar Nuri eker Caddesi zerinde yer almaktadr. Uakta valilik (vilayet) binas Kurtulu Mahallesinde smet Paa Caddesi zerindedir. Valiliin gneyinde Adliye Saray ve Orman letme Mdrl binalar yer alr. Valiliin batsnda ise Milli Eitim il mdrl binas, Uak Lisesi ve Uak Endstri Meslek ve Teknik Lisesi binalar yer alr. Vilayet Binasnn kuzeyinde yani n (giri) cephesinde yer alan "Kent Meydan" ok gzel bir peyzaja sahip olup iersinde Atatrkn heykeli yer alr (kaide ykseklii ile birlikte heykelin ykseklii 5 metredir). Kent meydannn dousunda smet Paa Caddesi ve yksek binalar yer alr. Bu binalarn ounluu ticari iyeri ve brolardr. Kent meydannn kuzeyinde ise Maliye ve Defterdarlk bulunur. Defterdarln kuzeyinde Postane (PTT), Trk Telekom binalar ve Ziraat Bankas yan yana sralanmlardr. smet Paa Caddesinin sona erdii Ulu Caminin hemen karsnda Belediye hizmet binas yer alr. Belediye saraynn ekli "U" eklinde ve ana giri katl olup;dier binalar ise zeminden sonra tek katldr.Belediye Bakan, Belediye Encmeni Fen leri Mdrl, mar Mdrl, Zabta Mdrl, Emlak Mdrl Sular daresi vb. birimler Belediye Saraynn eitli katlarnda yer almlardr. Belediye Saraynn zemin katnda 20 kadar dkkan ve maaza tr ticri iletme yer almaktadr. Belediye bu dkkanlar kira karlnda zel ahslara tahsis etmitir. Belediye Saraynn kuzeyindeki Belediye Parknn kuzeyinde yer alan Belediye Merkezinde (i hannda) Tapu Kadastro Mdrl, Aevi, Belediye toplu Konut daresi, naat Mhendisleri Odas gibi birimler yannda ok sayda ticari iletme de yer almaktadr. Trkiye Elektrik Datm A.. (TEDA) iletme binas ise Belediye i hannn batsnda Ylancolu Merkezinde yer alr . Yukardaki resmi - idari binalarn dnda her mahallede muhtarlklar vardr. Mftlk zdemir Mahallesinde, Sosyal Sigortalar Kurumu Cumhuriyet Mahallesinde, Trk Telekom bakm kmal mdrl Fevzi akmak Mahallesinde, Beden Terbiyesi I Mdrl Kurtulu mahallesinde,Toprak Su Mdrl de nalan Mahallesinde dank olarak bulunan idari merkezlerdir. 2.1.2 Ticaret levi Gnmzde Uakta ticaret ilevi ok canldr. Gerek yurt ii, gerekse yurtdnda ticaret potansiyeli giderek artmaktadr. 61.609 kiilik alan nfus iersinde 7.468 (%12) bir ticaret sahibi veya ticari iyerinde alan personel konumundadr (DE 1990). 1995 ylnda Uak Belediyesinin 16 mahallede yapt (1997 ylna kadar 16 mahalle vard) numarotaj almalar sonunda, ticari ve sanayi ile ilgili 8038 adet iyeri i yeri tespit edilmitir. Bu rakam 1998 yl itibariyle 8.897 iyerine ulamtr. Bunun da 8.181 tanesi ticari iyerlerini meydana getirmektedir. Bunun 584 tanesi kk, 153 de byk sanayi tesisi (fabrika) olmak zere 737si endstri tesisi olduuna gre, 7301 tanesi ticarethaneleri oluturmaktadr (Tablo 1).
61
Uaktaki 7.301 ticari iletmenin 3600 tanesi (%49,3) perakende ticaret, 950 tanesi toptan ticaret (%13,0), 21 tanesi banka, sigorta ve finans kurumlar, 2731 tanesi de %37,4 kiisel bro ve mesleki hizmet birimlerinden olumutur. Tablo 1 Uakn ticari iyeri saylar (1998) Ticaret Tr Perakende Ticaret Toptan Ticaret Banka-Finans Kurumu Kiisel bro ve mesleki hizmetler TOPLAM yeri Says 3.600 950 21 2.731 7.301 Oran (%) 49,3 13,0 0,3 37,4 100
Perakende ticaret kapsamndaki iyerleri ; bakkallar, marketler, manavlar, manifatura, tuhafiye, zccaciye, konfeksiyon, kundura, hal, mobilya, krtasiye, kuyumcu ve dayankl tketim malzemesi vb. satan dkkanlar ile kiisel bro ve meslek hizmetlerin iyerleri terziler,marangozlar, demirciler, muhasebeciler, doktorlar, avukat, mhendislik-mavirlik brolar, tamirciler, kuafr ve berberler, fotoraflar vb. ticar iletmelerin ounluunu olutururlar 6331 iyeri (%86.7) . Uakta banka says 15 olup bunun yannda bir finans kurumu (dviz brosu) be tane de sigorta irketi vardr. Nfusu 100.000in stndeki bir kent iin bu sayda bankann varl yetersiz kabul edilebilir. Ancak bankalarn yllk ticari hedeflerini yakalam ve yksek oranda kredi kullandrm olmalar Bankaclk sektrnn de canl olduunu gsterir. 2.1.3 ve Ticaret Merkezi levi Bat Anadolu eii zerinde yer alan Uakta ekonomik olarak i piyasa faaliyetlerine tacir, esnaf ve sanatkarlar yn vermektedir. Uak yakn evresi iin (Gediz, Simav, Dumlupnar, ivril, al, Sller, Kula Selendi vb.) olduu kadar uzak mesafeler iin de canl bir alveri merkezidir. retim (istihsal) olarak daha ok sanayi mamullerine dayanan Uak endstrisinin mallar olan bata elbiselik zig deri, pamuklu dokuma mamulleri, fayans, msr niastas, pelu battaniye, kilim, hal eker vs. bata stanbul, zmir, Konya, Gaziantep, Kayseri, Ankara ve dier illerimize satlmaktadr. Uak dier illerimizden daha ok gda maddesi ve makine ve yedek para satn almaktadr. Kent merkezinde 12 iyerinin devaml olarak faaliyet gsterdii Uak hal binasna Antalya, Mersin, Adana, Salihli, Turgutlu gibi il ve ilelerden %95 orannda ya sebze ve meyve gelmekte ve halka sunulmaktadr. Uak ya sebze ve meyve halinde 1995 ylnda yaplan satlarn tutar 44.105.000.000 TL (1995 birim fiyatlaryla) olup, Uak Belediyesi satlarndan 3.604.150.500. TL gelir elde etmitir. Uakta 5590 sayl kanuna gre kurulan Ticaret ve Sanayi Odasnn kurulu tarihi Cumhuriyetle yattr; yani 1923 ylnda kurulmutur. Uak Merkez Ticaret ve Sanayi Odasna kaytl 2693 ye bulunmaktadr.Bu odalarn 20 tanesi merkez ilede yer almakta olup, bu odalara kaytl 8509 ye mevcuttur. Uakta ticaretin canlanmasnda kooperatiflerin de rol byktr. Merkez ile de 106 adet kooperatif faaliyet gstermektedir. Bunlardan 86 tanesi konut yap kooperatifi, 9 tanesi tketim kooperatifi, 4 tanesi motorlu tayclar kooperatifi, 4 tanesi kk sanat ve sanayi sitesi, kooperatif, 3 tanesi temin tevzi kooperatifi, 1 tanesi esnaf ve sanatkarlar kredi kefalet kooperatifidir.
62
Uakta 1997 ylnda 1.263 ticari amal irket yer alyordu. Ticaretin gelimesine paralel olarak irketlerin hem says artmakta, hem de bymektedir. rnein; 01.01.1996 ile 01.08.1996 tarihleri arasnda 7 aylk dnemde Uakta 6s Anonim, 103 Limited olmak zere 109 irket kurulmu ve faaliyete gemitir. Genel olarak irketlerin adlar ve saylar yledir: Anonim irket 40, Limited irket 1.099, Kollektif irket 24, toplam 1263tr. Uakta 1996 yl itibariyle devletin tm gelirleri 4,227,200,000,000 TLyi bulurken, kamu kuruluu harcamalar ise 452,915,000,000 TL olarak gereklemitir. Uak ta d ticaret ise son 15-20 yl iinde giderek artmtr. zellikle 24 Ocak kararlaryla banka ve faiz ilemlerinin dzene girmesi,dviz alm ve satmnn serbest braklmas bu artn temel nedenlerindendir. hracata konu olan bu mallarn sektrel bazda dalm yledir (1994): plik %10, Battaniye %24, Deri %44, dierleri %22. UGAD (Uak Gen adamlar Dernei) 1997 yl Raporunda, Uak D Ticareti hakknda, u bilgiler yer almaktadr: 1997 yllnda yaklak 158.926.678 milyon dolarlk ithalat, 125.895.179 milyon dolarlk da ihracat gereklemitir. Ancak Uakta Deri sektrndeki ithalat potansiyelinin bu rakamlarn ok stndedir. Ne var ki, 1997 ylna kadar 3. snf gmrk olarak kalan Uak Gmrk Mdrl ithalat ve ihracatta sz sahibi olamamtr. 1997de Uak Gmr 1. snf gmrk statsne getirilmitir. Ayrca, 30.06.1998 tarihinde hizmete alan Uak Havaalan da bundan sonra Uakn d ticaretinde 1. derece rol oynamas beklenmektedir. Uakta ticari ilevi olan messeselerin ou Nuri eker Caddesi, Cumhuriyet Caddesi, Mimar Sinan Caddesi zerinde veya yaknlarnda toplanmlardr. rnein bankalarn hemen hemen tamam smet Paa Caddesi zerinde yer alrken, manifaturaclar belediye evresinde, smet Paa Caddesi, slice Mahallesi, Kme ve zdemir Mahallerine kadar, Nuri eker Caddesi, Cumhuriyet ve Mimar Sinan Caddeleri, gda maddeleri satanlar Zahire Pazar, Belediye Hali ve Ankara asfalt zeri, Nuri eker Caddesi, Balk Pazar evresinde, bakkallar ve marketler hemen ve btn mahallelerde, lokantalar smet Paa ,Mimar Sinan Avclar Ulubey yolu ve Nuri eker caddelerinde, pastaneler smet Paa Caddesi ve evresinde, ya sebze-meyve komisyoncular Belediye Halinde,derici ve tabaklar Tabakhane ve evresinde, hayvan tacirleri, kasaplar ehir merkezi ve evresinde, Belediye ihannda, un ve ya satclar Zahire Pazar, inaat malzemesi satclar Garaj evresinde kiremit ve tulaclar Avclar Uluyolu zerinde; zccaciyeciler ve beyaz eya satanlar, Nuri eker, smet Paa Caddesi, Mimar Sinan Cumhuriyet Caddesinde, krtasiye ve kitap evleri smet Paa Caddesi ve evresinde, hal kilim battaniye satclar Belediye evresi slice ve Kurtulu Mahallelerinin arsnda yer almaktadrlar. 2.1.4 Sanayi levi Uak; Trkiyenin sanayileme ve ekonomik (iktisadi) atlmlarn kendi zkaynaklar ve giriimcilii ile daha 1900l yllarnn banda balatabilen ender kentlerinden birisidir. 19. yzylda yabanc sermayeli Osmanl Bankas, o zamanki vilayetlerin pek ounda ube ve birimlerini oluturmadan nce, o dnemde henz birer kaza merkezleri olan Uak ve Alaehirde ube amtr. Uakta sanayileme, isizlik sorununu byk lde zmtr. 1990 ylnda, merkez ilede, son hafta bir ite alan 51.343 kiiden 11.819 kiisi dorudan sanayi sektrnde almaktadr. Sanayiyi destekleyen yan sektrlerde alan nfusla birlikte kentte istihdam oran 25.000 kiidir. Bu da tm alanlarn %48,6sn oluturmaktadr. Uakta sanayilemede hal ve
63
kilimcilik nemli rol oynamtr. Blgede bu sektrde d pazara ynelik retimin gelimesi hal dokumaclnda kullanlan girdilere talebi artryordu. Girdilerin bir blm il dndan getiriliyor, bir blm ise geleneksel yntemlerle ilde retiliyordu. Bu durum fabrika kurmaya ynlendiren en nemli faktrlerden biri olmutur. lk olarak 1905 ylnda Bakzade Biraderler ve Mehmet Zeki Kumpanyas iplik fabrikasn amlardr. Bundan sonra 1910 ylnda Hamamzadeler ve rekas iplik ve ayak fabrikas ile Ylanczade Biraderler ve rekas ayak fabrikas adyla iki fabrika daha almtr. 1913 ylnda yaplan sanayi saym sonularna gre, Anadoluda yn iplii reten ve dokumaclk yapan 13 kuruluun 3 tanesi Uakta bulunuyordu. Btn Osmanl Devleti ierisinde 13 tane olan dokuma fabrikas saysnn %23nn (3 adet) Uakta bulunmas; Uakta sanayiye verilen nemi ve Uakllarn giriimciliini daha iyi ortaya koymaktadr. Uakta mnferid olarak faaliyet gsteren ve dank bir durumda bulunan tccarlar ve sanayiciler 1923 ylnda Uak Ticaret ve Sanayi Odasnn kurulmas ile bir at altnda toplandlar. Trkiyenin ilk iki eker fabrikasndan biri olan Uak eker Fabrikasnn temelleri 6.10.1925te atlm; 1926 Ekiminde iletmeye almas ngrlmtr. Ancak al iki aylk gecikme ile 10.12.1926da gereklemitir. Alpullu eker Fabrikas ise 26.11.1926 tarihinde almtr. Tamamen zel sektrn abalaryla kurulan Uak eker Fabrikas 1926da 1.262 ton pancar ileyip, 114 ton eker retmitir. 1982de 1.435 kiinin alt fabrikada 330.000 ton pancar ilenmi, 37.400 tonu kristal, 6.500 tonu kp eker olmak ere toplam 43 ton eker retilmitir. 1996 yl sonunda Uak eker Fabrikasnda 950 kii istihdam edilmekteydi. 1500 ton/gn eker pancar ileme kapasitesi olan Uak eker Fabrikas 1996-1997 dneminde eker retimi 30.540 ton olarak gereklemitir. 1997 yl banda Uakta 49 dalda retim yapan 604 fabrika ve iyerinde 27.199 kii almakta idi. altrd ii saysna gre ilk be sektr unlardr: Hal ve kilim (10.750 kii), battaniye ve trikotaj (5.500 kii), deri (3.750 kii), pamuklu dokuma (3.000 kii), eker (950 kii). Grld gibi, en nemli endstri kolu hal, kilim ve battaniye endstrisidir. Uakta endstrinin younlat alanlar yakn zamana kadar ehir merkezinin dousunda kalan zahire pazarnn hemen evresinde balyordu. Yapm hzla tamamlanan Uak Organize Sanayi Blgesi, Uak Deri Organize Blgesi ve 1 Eyll Kk Sanayi Sitesi sayesinde fabrikalar ve atlyeler ksmen de olsa ehir dna doru yer deitirmilerdir. 1981 yl ortalarna kadar kalknmada 2. derece ncelikli yreler arasnda yer alan Uakta, bu tarihten sonra sanayi hzla gelimi ve bu parlak dzeye ulamtr. Uakta sulanabilir tarm arazilerinin azl tarm zorlatrdndan insanlar daha ok imalat endstrisine ynelmilerdir. Yukarda deinildii gibi, Uakta sanayi yerel kaynaklarn aktif olarak kullanm ile gereklemitir;devletin katks ise ok azdr. Uak sanayisinde en nemli iki sektr tekstil ve dericilik sektrleridir. Tekstil ehrin dousunda Durak ve Sarayalt Mahallelerinin birletii eksen zerinde younlamtr. Organize sanayi blgesi alnca orada da tekstil fabrikalar almtr. Tekstil sektrnde retilen tlbent (400 milyon m/yl) idrofil gazlbez (100 milyon m/yl) ve kaput bezinden (100 milyon m/yl) yllk 3.500.000.000.000TL (1995 yl rakamlaryla 75.000.000$) gelir salamtr.
64
Uak merkezinde ve kylerinde zengin maden rezervleri yoktur. En zengin rezerv Merkez Karaayr Kyndeki 800.000 ton rezervli Kaolendir. Aa Elence Kyndeki 42.900 tonluk talk yataklar, Fakl Kyndeki 510 tonluk Uranyum mineralleri ile lyasl Kyndeki Kmr belli bal madenlerdendir. Buradaki kmr madeninin ekonomik deeri yoktur. Uak maden endstrisi ynyle canl bir yap gstermemekle birlikte 1997 ylnda bu sektrde alanlarn says 57ye ulamtr. Bu say; sanayide alan nfusun (11.819) ancak %0,45ii oluturmaktadr. ok az gelien bu endstri kolunda mermer, zmpara, alminyum slfat gelime gsteren madenlerdendir. 2.1.5. Sosyo - Kltrel lev Sosyo-kltrel ilev kapsam iersinde, kentteki sosyo-kltrel kurumlar ve yer ald alanlar ve onlarn sosyo-kltrel faaliyetlerine deinilmektedir. Bu anlamda, resmi kurumlar hari, sosyal donatm alanlar, salk, ibadet ve spor aktivitelerin gerekletii alanlar ve faaliyetleri ele alnmaktadr. Uaktaki Cumhuriyet sonrasnda bugnk ilkretim okulu dzeyinde eitim-retim veren kurumlarn banda 1899 ylnda Uakta "Glen-i Marifet" adyla alan ve 1926 ylna kadar ayn ad tayan, 1926-1928 yllar arasnda "2 Numaral Erkek Mektebi" adn alan, 1928den 1997ye kadar da "Aybey lkokulu" olarak adn srdren okul gelmektedir. 14 Eyll 1914 tarihinde eitim ve retime balayan Uak dadi Mektebi Yunan igali srasnda kapanmtr. Bu okul daha sonra Uakn Yunan igalinden kurtulduu sene tekrar ald ve 1923de bir ders yl ierisinde "Uak Lisesi" adn ald. Uakta 1997-1998 retim ylnda yksek retimle birlikte toplam renci says 32.980e ulamtr. 1056 derslikte devam eden eitim ve retim faaliyetlerinin nemli bir ksmn da zel okullar ve dershaneler stlenmitir. Stat Caddesi zerindeki 3 katl Ktphane (350 kiilik) ile Doan Caddesi zerindeki 1968 ylnda alan Uak Arkeoloji Mzesi, Uakllar iin kltrel deeri yannda verdii hizmetlerinin bykl ile de ok nemli yaptlardr. Uak Mzesi, 1996 ylnda Krun Hazinelerinin yurt dndan tekrar geri getirilmesi ve Uak Mzesinde sergilenmeye balamas ile ayr bir nem kazanmtr. Uak Mzesinde ounluu Bizans ve Roma Dnemlerine ait 10.000den fazla eser sergilenmektedir. 1 Eyll 1978 tarihinde "Atatrk ve Etnografya Mzesi" olarak hizmete alan ikinci mze binas Mustafa Kemal Paann 1922 de Uaka geldiinde kald, bunun yannda Yunan Bakomutan Trikopisin (Gem kynde Trk askerleri tarafndan 2 Eyll 1922 de esir alnmtr) 2 Eyll 1922 gn Atatrkn huzuruna getirildii binadr. Bu bina da Paa Caddesi zerindedir. Mzeler Pazartesi gnleri hari her gn ziyarete aktr. Uakta 325 yatakl Devlet Hastanesi, Salk Meslek Lisesi, Uak Salk Meslek Yksek Okulu, Verem Sava Dispanseri, evre ve Halk Sal Laboratuar, ana ocuk sal ve aile planlamas merkezi ile 1 Nolu Salk Oca Egemenlik Caddesinin Drtyolla birleen ksmnn gney batsnda yeralrlar. Burada adeta tam bir salk Kompleksi olumutur. Sosyal Sigortalar Kurumu (SSK) ile SSK Hastanesi ise Cumhuriyet Mahallesinde 2. Sigorta sokak zerinde yer alrlar. Burada Sigorta Hastanesinin lojmanlar da yer alr .Dier be salk oca kentin deiik semtlerinde serpimi durumdadr. 1997 ylnda Uak Devlet Hastanesinde 17.408 kii hastaneye yatarak tedavi grm, SSK Hastanesinde 8.229, zel ztan Salk Hastanesinde ise 846 kii yatarak tedavi grmtr. Ayn yl (1997) Uak merkez ilesinde 19.236 kii hasta olarak salk merkezlerine sevk edilmitir.
65
Uakta dini yaplarn tarihi ok eskidir. Belediye Hizmet binasnn kuzeyinde yer alan Ulu Cami (Hicri 822, Miladi 1419) Germiyanolu Beylii dneminden kalmadr. Burma Cami, Ulu Camiden 100 sene sonra yaplm olup, Ulu Caminin dousunda yer alr. Uaktaki dier nemli ve tarihi deeri olan camiler unlardr: Kurunlu Cami , Kargc Cami, Hac Efe Cami, Smbll Cami, Mutaf Camii, Yamanlarl Camii, Keleter Cami, Alaa Cami, Karaaa Cami, Zincirci Cami en geni alanl olan Belediye Cami, Nur cami, Ylanc Cami, Deveci cami, Cinibiz cami, akaloz cami, eker Fabrikas Cami, 1 Eyll Sanayi Sitesi Camii. 1998 yl itibariyle Uakta 178 adet cami vardr. Uak kent merkezindeki spor sahalar unlardr: Atatrk kapal spor salonu, 1 Eyll Stad ile ehitler Futbol Sahas, evre Ky Futbol Sahas, Bozku Ky Futbol Sahas, Kabelen ve Blme Ky Futbol Sahalar. Uak Merkez lede futbol ile birlikte, binicilik, cirit gibi spor kulplerinden 24 tanesi faaliyettedir. I genelinde 196s bayan, 2342si erkek olmak zere toplam 2538 lisansl sporcu vardr. Atclk, bilardo, futbol, gre, halter, basketbol, teakwando, boks, voleybol gibi spor dallarnda 788 antrenr de grev yapmaktadr. Kentte spor faaliyetlerinin youn olarak yapld yerlerin banda Kurtulu Mahallesinde 1 Eyll Stad evresi gelmektedir. Beden Terbiyesi I Mdrl de burada yer almaktadr. Uakta yeil alanlar (parklar, ocuklar iin oyun baheleri) giderek artmaktadr. Bunlar arasnda nemli olanlar unlardr: Ilcak Suba Park, Memur Evleri Park, Tiritolu Park, Belediye Park, Uak Kent Meydan Park, Egemenlik Park, Atatrk Park okkozlar Dinlenme ve Mesire Park, inge Park, Yeni Otogar Park, Kadir Uysal Park nemli dinlenme ve oyun alanlarn oluturmaktadr. Atatrk parknda bir kltr sitesi yaplmaktadr. (1999) 8400 m ak, 960m kapal alana sahip olan bu sitede bata oda tiyatrosu olmak zere sinema, panel, sempozyum gibi her trl sosyal ve kltrel etkinlik yaplabilecektir. Uakta en geni yeil alan Elmaldere Mahallesinin kuzeyindeki Akse amldr. Uak halknn ok az masrafla piknik yapabildii bu alan 70 hektar alana sahip olup kzlam serisi ormanlardan meydana gelmitir. Bu amlkta Eyll ay sonuna kadar mesire yaplabilmektedir. Kente 15 km uzaklkta Gem aml, 5 km uzaklkta ise Kalfa Koruluu da nemli yeil alanlardandr. Belediye fidan dikme, tama ve skme amal bir ara satn almtr. Ayrca Ilcak Subanda 9 dnm zerine bir fidanlk (sera) kurularak 28 tr ss bitkisi retimine balanmtr. Uakta son yllarda kltrel etkinliklerin says giderek artmtr. Bu konuda Belediye yetkililerinin halkn istekleri dorultusundaki giriimleri ok byk netice vermektedir. lki 1995 ylnda gerekletirilen ve 2003te 9.su yaplan "Kurtulu Haftas" etkinlikleri erevesinde konserler, iir dinletileri, tiyatro ve halkoyunlar (folklor) ile futbol karlamas, cirit ve bisiklet yar gibi sportif ve kltrel etkinlikler yaplmakta, konferanslar ve bilimsel paneller dzenlemektedir. Uakta her yl dzenlenen ve geleneksel hale gelen "Kurtulu Haftas" etkinlikleri 30-31 Austos, 1 Eyll tarihlerinde gerekletirilmektedir. Bu etkinliklerde Kltr Bakanl Devlet sanatlar ile tannm sanatlar, yredeki ozanlar (aklar) konserler vermektedirler. Kentte Zafer sinemas ve Kent sinemas olmak zere iki sinema salonu vardr. Konferans salonu ise 1 adet olup, Uak ktphanesinin yanndadr. Kltr saraynn 1999 yl sonunda bitmesi ile konferans salonu, tiyatro salonu spor ve sergi salonlar hizmete girmitir. Kentteki yardm dernekleri (Kzlay, ocuk Esirgeme Kurumu, Trk Hava Kurumu, Yardm Sevenler Dernei, Aevi, sosyal yardmlama ve dayanma vakf, zel vakflar, siyasi parti rgtleri, mesleki oda ve dernekler sosyo-kltrel alanlarda faaliyet gsteren
66
kurulularn banda gelirler. Aevinde her gn yoksullara ve kimsesizlere yiyecek yardm yaplr. Sosyal yardmlama ve dayanma vakf fakirlere tedavi yardm, eitim retim yardm (burs) gibi hizmetler verirler. Sosyal Hizmetler l Mdrl de yetitirme yurdunda kimsesiz ocuklarn bakm, eitim, barnma gibi ihtiyalarn karlar. 2.1.6. Turizm levi Uak gerek tarihi varlklarnn zenginlii, gerekse doal gzelliklerinin fazlalna ramen turizm ilevi olarak yeterli bir dzeye henz ulaamamtr. Bunun en byk nedeni, bu sahada sahip olunan deerlerin yeterince tannmamas ve bu sahada yeterince yatrmn yaplmam olmasdr. Tarihi antlar, ifal sular, zengin tarihi yaplar ve arkeolojik alanlar ile Uak ksa zamanda bugnknden daha iyi dzeye ulaabilecek turizm kapasitesine sahiptir. Turizm alannda devletin yannda zel sektrn de yeniliki bir yol izleyerek, projeler gelitirmesi zorunludur. 2000 yl itibariyle Turizm iletme belgeli 5, Turizm yatrm belgeli 2, belediye belgeli 6 olmak zere toplan 13 belgeli otel bulunan Uakta yatak kapasitesi 639 yataktr. Niteliksiz belgeli otellerin says 12 olup, bunlarn yatak kapasitesi ise 3.349dur. letme belgeli tesislerdeki yatak kapasitesi 264 olup bu oran lke kapasitesinin %27sidir. 3. KONUT ALANLARI 3.1. lk Kurulu Yeri Uakta ilk yerleme yeri bugnk kentin 9 km. kadar batsnda bulunmaktayd. Bugn Uakn ilk kurulduu yerde Hackadem ky vardr. Hackadem kynn eski ad "Mende" idi. Uak ve evresinin Mende Kynden bugnk Uaka tanmas 13. Yzyla dayanr. Mende ky bu tarihte Seluklu Trklerinin hakimiyetinde olup, Seluklularn Mende Beyi olan Ey-Beg ve oullar ile kalabalk bir Trkmen grubu Mende kynde yerlemilerdir. Mende Ky Lidyallar zamanndan beri (M 670-547) tarihi Kral Yolu zerinde nemli bir ticari fonksiyona sahip olduundan ksa srede gelierek byk bir kasaba haline geldi. Aktif ticari hayatn srgit devam etmesi nedeniyle Mende ve evresinde nfus fazlalat. Mende Beyi oluna, bugnk Uak kenti iersinde akmakta olan Dokuzsele aynn kuzey kenarnda bir iftlik ve mandra yaparak oraya yerlemesini emretti. te 13. Yzylda Uak Kenti bugnk Aybey mahallesinde (Eski ad Ey-Beg) kuruldu. 13. Yzyldan sonra Uak giderek her geliti ve Dokuzsele aynn her iki yakasna yayld. Mendeye gre daha verimli bir araziye sahip olan bu yeni yerlemeye "Uak" ya da "Uak denildi. Uak bu ynyle Mendenin fonksiyonlarn devrald. Mende klrken Uak durmadan geliti. Seluklular ehri korumak iin ehri kaleyle evirdiler. Ayn dnemde Uakta bayndrlk faaliyetlerinin gelirnesi sonucu adet kpr iki adet de han ina ettiler. (Bugn kale dnda bunlarn hepsi mevcuttur). Uak Germiyanoullar Beylii dneminde (1302-1408) bir kaza merkezidir. Bu dnemde Uak alansal olarak gneye ve gneybatya doru geniledi. Tutsakn tespitlerine gre 16. Yzylda Ktahyann bir kazas olan Uakta 11 mahalle ve 441 hane bulunmaktayd. Bu mahallelerin en by Cami Mahallesi, en k ise Selman Fak Mahallesidir. Uaktaki bu mahalleler 17., 18. ve 19. Yzyllarda saysal olarak ayn kalsa da alansal olarak bydler. Kentte yaayan Mslman halk hemen hemen btn mahallelere ya ylm durumdayd.Buna karn Gayr- Mslim (Hristiyan, Yahudi vb) unsurlar ise daha ok iki mahallede younlam idi. Gayr- Mslim halkn younlat iki mahalleden birincisi Kemalz
67
Mahallesi (o zamanki ad, "Gavur Mahallesi" idi), ikincisi ise nalan Mahallesi (Hac Hasan Mahallesi)dir. 1928de Uak ehir merkezinde 11 mahalle vardr. Bu mahallelerden Durak Mahallesi (Hamidiye-Yrkler Mahallesi)ne II. Abdlhamit zamannda, Anadolunun dousundan getirilen Trkmen ve Yrk airetleri iskn edilmitir. Uakta 1928den sonra kent douya ve gneydouya doru genileme eilimi gstermitir. Uaktaki 11 mahalleye ilave olarak Sarayalt Mahallesi ve Fevzi akmak Mahallesi adyla iki yeni mahalle daha kurulmutur. 1973e kadar Uakta 14 (Kalfa mahallesi ile birlikte), 19741997 arasnda ise 16 mahalle bulunuyordu. Elmaldere, Cumhuriyet ve Atatrk mahalleleri sonradan kurulmutur. 1997 ylnda kurulan Fatih, Mehmet Akif Ersoy ve Dikilita mahalleleri ile mahalle says 19a ulamtr. 4. SONU Bu almada Uak rneinde kentsel alan kullanm ve kentsel ilevler belirli bir sre iersinde ortaya konmutur. Aratrmada zellikle 1999 ylndaki doktora tez almalarm ile birlikte yeni bilgi ve gzlemlerim birlikte ortaya konmutur. Uak Ege blgesinde kendi z sermayesiyle kalknan tek ilimiz deildir. Bu balamda bundan sonraki aratrmalarda Denizli ve Manisa rnekleri de benzer ynleriyle ele alnabilir. KAYNAKA Atalay brahim (2000) Trkiye Corafyas ve Jeopolitii, Ege niversitesi, zmir. Baykara Tuncer (1998) Anadolunun Tarihi Corafyasna Giri, Ankara. Capital (1995) Aylk Ekonomi Dergisi, Say 4, stanbul. Darkot Besim ve Metin Tuncel (1998) Ege Blgesi Corafyas, stanbul niversitesi, Corafya Enstits Yaynlar, No 99, stanbul. DE (1998) 1997 Genel nfus Tespiti Sonular, Ankara. DE (2002) 2000 Genel nfus Tespiti Sonular, Ankara. DPT (1982) Trkiyede Yerleme Merkezlerinin Kademelendirilmesi, DPT Yaynlar, No 1806, Ankara. Doanay Hayati (1994) Trkiye Ekonomik Corafyas, Atatrk niversitesi Yayn, No 39, Erzurum. Evliya elebi (1990) Seyahatname, Anadolu-Musul ,Hicaz Blm, dal Neriyat, stanbul. zav Ltfi, Kara Hasan (1998) Cumhuriyetin 75. Ylnda Uak, Uak Valilii, Uak. Tundilek, Necdet (1986) Trkiyede Yerlemenin Evrimi, stanbul niversitesi, Corafya Enstits, Yaynlar, No 4, stanbul. Tmertekin, Erol (1973) Trkiyede ehirleme ve ehirsel Fonksiyonlar, stanbul niversitesi, Corafya Enstits Yaynlar, No: 72, stanbul. Tmer, Haim (1971) Uak Tarihi, Uak Halk Eitimine Yardm Dernei Yayn, No 14, Uak.
68
69
Kent Planlanmas ve GAPta Kent Planlamasna likin Yaklamlar

Yakup BULUT Yrd. Do. Dr., MK, BF, Kamu Ynetimi Blm, Hatay 1. GR Trkiyede 1950lerde balayan ve bugn de hzlln srdren bir kentleme sreci yaanmaktadr. Bu sre yaanrken kentsel mekanlarn yaanabilirlii asndan alnan nlemlerin de hzl olmas ve hayata gemesi gerekir. Kentsel nfusu artran bir ok etmenler (g, i sahalar vs.) ayn zamanda yeni yerleim alanlarn da ortaya karmaktadr. Yerleim sorunu ise arsa, toprak faktr ve kent planlamas ile birlikte ele alnmas gereken bir husustur. nk yerleim sorunu ile birlikte kentlerin alt yaplar, konut, ulam, yerleim dzenleri, yeil alanlar, sanayi blgeleri, eitim ve kltr mekanlar, ksacas kentle ilgili hemen her ey gndeme gelmektedir. Bu adan kent planlamas ekip almasn gerektiren, ok ynl ve farkl disiplinlerin elde ettii sonulardan yararlanan bir sanat ve alma alan olmutur. Bu erevede gelecein yaam merkezli kltrn oluturmada yeni kent planlama teorileri ve pratiklerinin gelitirilmesi gerekmektedir. Bu gelime srecinde teknolojik imkanlardan yararlanmak ve bu erevede kent corafi bilgi sistemleri, kent tasarm sistemleri kurmak ve salkl kent planlarn oluturmak lazmdr. Kent planlamas, kentle ilgili ok ynl ilikileri kapsad iin retilen politikalar ve planlama stratejileri, kentsel byme dinamikleri balamnda irdelenmesi gerekmektedir. lkemizde, Cumhuriyetten buyana, kent planlamas ve kentlerin yaanabilirlii srekli gndemde yer alan bir konu olmutur. Bu almada ncelikle literatr bilgiler erevesinde kent planlama kavram, kent planlamann amac, sreci, yasal aralar, kent planlamasn ilevsiz ve ilevli klacak etmenlere yer verilmektedir. kinci olarak GAP kapsamndaki illerde yaplan anket almasndan elde edilen bulgular deerlendirilmektedir. Sonu olarak teorik bilgiler ve uygulama sonular birlikte dikkate alnarak genel bir deerlendirme yaplmaktadr. alma, GAP kapsamndaki dokuz il merkezi ile snrlandrlm olup, buradaki mlki amirleri (vali ve vali yardmclarn), belediye bakan ve bakan yardmclarn, ilgili meslek rgtlerini (sanayi odas ticaret odas, mimarlar ve mhendisler odas vb.) ve niversitesi olan illerdeki mimarlk ve mhendislik konularnda alan retim elemanlarn kapsamakta ve onlarn kendi kentlerini dikkate alarak kent planlamas hakkndaki gr ve yaklamlarn belirlemeyi amalamaktadr. almada anket yntemi kullanlm ve elde edilen bulgular tablolar eklinde hazrlanm ve yorumlanmtr. 2. KENTSEL PLANLAMA KAVRAMI Planlama ok geni bir kavramdr. lke, blge, alt blge ve kentte eitli planlamalar yaplmakta ve kavramn anlam ona gre bir boyut kazanmaktadr. Dolaysyla yaanlan evrede kaynaklarn kullanmna ilikin her trl uzun vadeli sosyal, ekonomik, ynetsel ve mekansal deiim dnceleri, planlama kavram iinde deerlendirilebilir. Kent planlamasyla, kentlerin nceden belirlenen belli amalar erevesinde geliimi kastedilmektedir. Dier bir ifade ile, kent planlamas, bir kentin gelecekte alaca eklin nceden planlanmasdr. Zaten bu almada planlama kavramyla anlalmas gereken de kentsel mekann planlamasdr.
70
Genel olarak deerlendirildiinde, planlama, ierii ne olursa olsun nceden saptanm hedef veya hedeflere, yine nceden saptanm srede ulamak iin izlenecek yn ve yntemleri belirleme eylemi (Bozkurt, 1998: 206) olarak tanmlanmaktadr. Bir kentin tarihsel sreci, iinde bulunduu sorunlar, ihtiyalar ve kaynaklar dikkate alnarak, gelecekteki gelimeleri nceden tahmin etmek ve kentin geleceine ilikin nerileri biimlendirmek kent planlamasnn nemli bir aamasdr (Geray, 1973: 95). Bu aamayla ortaya kan bir kent imar plannn istenen dorultuda olmas ise yasal dzenlemeler yannda ynetim ve sivil toplum kurumlarnn etkileimini ve ibirliini gerektirir. nk kamuya danma ve vatanda katlm, baarl bir planda en temel unsurlardr. zellikle sorunlarn analizi ve amalarn belirlenmesinde, alternatif planlar gelitirmede ve plan seip benimsetmede resmi memurlar, planlayclar ve vatandalarn birlikte planlama srecinde yer almas nemlidir (Lane, 1995: 14/7). Kentin en kk birimi olan mahallelerin de kentsel planda ok nemli rol oynayaca, mahalle temsilcilerinin daha ok katlm ile kentsel planlama konusundaki gelimelerin daha kolay olaca sylenebilir (Kaplan, 1991: 286). Bu adan, Yayla (1975: 9), kent planlamasn, ehirsel yerlemelerin mevcut ve gelecekteki kltrel, iktisadi ve sosyal artlarla bir dzen iinde badatrlmas iin gerekli ilem ve eylemelerle, rgtlenme abalarnn tm olarak tanmlamaktadr.
3. KENTSEL PLANLAMANIN AMACI Kentsel planlamann amac, kentin ileride alaca grnm (geleceini) nceden belirlemek ve ynlendirmektir. Bunun iin, ama, btn kesimlere frsat eitliinin sunulduu, kentlilerin aktif katlmnn saland, dayanma ve iletiimi gl, sosyal ve fiziksel alt yaps yeterli bir kent modeli ortaya karmaktr (alkan, aydinlanma1923.org). Her eyden nce yaamaya elverili ho bir evre oluturmaktr. Bu amala planlama, her dnce ve meslek grubundan, her ya ve eitim (tahsil) kategorisinden btn insanlar ilgilendirir. Bu adan kentsel plann amac, ekonomik, sosyal ve teknik ilerlemenin ve dnmn yaanabilir bir zeminde gereklemesidir (Tuner, yapiworld.com). Bu zeminin olumas iin kentsel mekanlarda yaplamalar meydana gelmeden, yaplamann nasl olmas gerektiini nceden hazrlamak, siyasal etkilerden ve rant olgusundan uzak tutmak gerekir. Bu erevede hazrlanmas ngrlen evre Dzeni Planlar da lke ve blge planlarna uygun olarak konut, sanayi, tarm, turizm, ulam gibi yerleme ve arazi kullanmna ilikin kararlar belirlemelidir (mar Yasas Md.5). Gelecekte Avrupa kentlerinin geliiminin ynlendirilmesine ilikin bir tartma metni oluturan Atina artnda da kent planlamasna ilikin baz deerlendirmeler yaplmtr. art, kent planlamasnn rolnn ve planlama mesleinin izleyecei rehber ilkelerin belirlenmesini ve tanmlanmasn amalamtr. Kent gndeminde, evresel, ekonomik ve toplumsal konularn tm kent planlamas ve kentlerin ekillenmesi ile ilgili olduu vurgulanarak planlamann ok ynl amalanmasn vurgulamtr (spo.org.tr). Zamanla kentlerin modernleecei dnlrse plan retme, kenti zaman iinde modernletirmenin arac olarak grmek mmkndr. Bu adan kentsel plann yaplmasndaki amalardan biri de kentsel alanlarn modernlemesine yn vermektir. Dolaysyla kentsel planlama ile yaplarn, yollarn, parklarn, kamu kurumlarnn, ksaca kentin tm fiziksel elerinin dzenlenmesi ve sosyo-ekonomik geliiminin salanmas amalanmaktadr (Aslanolu, 1998: 176). Bugn dnya kentlerinin kresel sistem iinde birden fazla rol ve ilevi
71
olmakla beraber, yetkin olduu temel roln belirlenmesi, kentin geliiminin planlanmas asndan byk nem tamaktadr (VIII. BYKP, 2000: 171).
4. KENT PLANLAMASINA LKN SRE nsanlar, iinde yaadklar mekanlar nceden hazrlanm bir plana gre gelitirmeye balamas olduka eskidir. Msrda, Romada ve Yunanda, Hindistanda, inde, Japonyada, Mezopotamyada nceden hazrlanm olan planlara gre kurulmu bir ok kent harabeleri vardr (Yavuz, 1962: 79). Mekansal planlamaya ilikin ilk rnekler ise Anadoluda grlmtr. nsan yerlemelerinin ussal olarak rgtlenmesi, bilinen ilk kent plancs olan Miletli Hippodamus tarafndan M.. V. Yzyln ikinci yarsnda gerekletirilmitir. Hippodamus, kentsel araziyi; zel-kamusal-kutsal olmak zere e blmekte ve mlkiyet ve planlama kurumlarn birletirmektedir (Gnay, 2000: 115; alkan, aydinlanma1923.org). Mlkiyet ilikileri o dnemden bugne kadar planlamann teorik ve pratik erevesini deitirmede nemli olmu ve planlama kavram, mevcut ekonomik ve sosyal sistemin baml bir deikeni haline gelmitir (alkan, aydinlanma1923.org). 13. Yzyldan 17. Yzyla kadar, yani surun hakim bir unsur oluturduu dnemlerde zaman zaman ideal plan akm ortaya kmtr. Sanayi devrimiyle beraber, 19. Yzyl kentsel mekanlar nfus aknna uram ve bu alanlarda sosyal, ekonomik, ynetim, salk ve kent estetii gibi nemli sorunlar yaanmaya balamtr. te planl kenti douran da bu hzl kentlemenin ortaya kard sorunlardr. Bu balamda, kent planlamas batda 1850ler sonrasnda sanayi kentinin sorunlarnn zm iin gelitirilmitir (Aslanolu, 1998: 176; Yavuz, 1962: 81). Gnmzde ise dnyada zellikle kresellemenin de etkisiyle kentsel planlama yeni boyutlar kazanmakta ve bnyesine yeni kavramlar katmaktadr. Birlemi Milletlerin kentsel binyl (urban millenium) olarak niteledii yeni binylda, kent planlamasna ilikin yeni dinamikler de beraberinde gelecektir. Bugn youn kentleme srecini am gelimi lkeler artk yenileme, dnm gibi konular kent gndemine tarken, az gelimi lkeler, hala kentlemenin yol at sorunlara zm aramaktadrlar. Dnyann en hzl gelien 20 kentten yars Asyadadr. nmzdeki 30 yl iinde Dnya nfusuna eklenecek 2-3 milyar insann 3/5inin Asya, Afrika ve Latin Amerikadaki az gelimi lke kentlerinde toplanmas beklenmektedir (Erten, 2000: 44; alkan, aydinlanma1923.org). Trkiyede kent planlamas, 1930lu yllarda yasal ve ynetsel yaplanma erevesinde, daha sonra ise, imar planlama olarak tanmlanan fiziksel mekan tasarm yaklamyla balam ve srmtr (Gven, 1996: 196). Bugn Trkiyede arpk kentlemenin yaanmas plansz bir gelimeden kaynaklanmaktadr. Yerleim mekanlar dzenden ve plandan yoksun olarak ortaya kmtr. Bundan dolay konuttan alt yapya, hava kirliliinden evre dzenlemesine kadar hemen her ey, kent planlamas ve yasal dzenlemelerden nce ortaya kmtr. Dier bir ifade ile gelime, planlama ve dzenleme arasnda zaman uyumsuzluu yaanmtr (Karaman, 1995: 33). Kent planlamasna ilikin dorudan bir dzenleme hibir anayasada yer almamtr. 1961 Anayasas ... topran kaybolmasn nlemek ... (M/52), 1982 Anayasas da buna ek olarak ... topran verimli olarak iletilmesini korumak ve gelitirmek ... (M/44) grevini devlete vermitir. Bu hkmler de kent planlamasyla dorudan ilgili deildir. Ancak, Anayasalar dnda
72
kent planlamasna ilikin bir ok dzenleme yaplmtr. Yerlemeler ve planlamaya ilikin bu dzenlemelerin yirmi kadar yasa elli kadar ise ynetmeliktir (Gkeer, 1993: 45). Kent planlamasna ilikin ilk dzenleme 1928de karlan 1351 sayl kanun ile olmutur. Kanun ile Ankarada kurulan mar Mdrlne, Ankara iin imar plan yaptrma grevi verilmitir. 1930da karlan 1580 sayl Belediye Kanunu ile btn belediyelere imar plan yaptrma grevi verilmitir. Ayn yl karlan 1593 sayl Umumi Hfzshha Kanunu, bu zorunluluu sadece nfusu 20 bin ve daha yukar belediyeler iin ngrm ve plan yapm iin 3 yllk sre tanmtr. 1933te karlan 2290 sayl Belediye Yap ve Yollar Kanunu ise be yl iinde btn belediyelerin kent planlarnn dzenlemesini ngrmtr. Bu kanun 22 yl yrrlkte kalm ve bu dnemde 860 belediyeden 503 yani %58i imar plan yaptrmtr. Ancak bu planlar genellikle uygulanmamtr (Geray, 1972: 97). Bu dnemde yaplan planlarn bir zellii ise genellikle izim (design) olarak anlalm, planlarn sosyo-ekonomik yn ihmal edilmitir (Karaman, 1995: 44). 17 Ocak 1957de 6785 sayl mar Kanunu karlmtr. Kanun, nce nfusu be binin zerinde olan belediyeleri imar plan yaptrmakla ykml tutmu, ancak 1972de yaplan deiiklikle (1605 sayl kanun ile) imar plan yaptrma grevi, nfusu 10 binden yukar olan yerlerdeki ve il merkezlerindeki belediyelere verilmitir. Bylece 1367 belediyeden 1003 yani %80i, imar plan yaptrma zorunluluu dnda braklmtr. Bununla beraber uygulamada nfusu ne olursa olsun belediyeler iin normal imar plan yaptrlma yoluna gidilmitir (Geray, 1972: 97). mar Kanununun 47. Maddesi de deiiklie uramtr. mar Kanununun sadece belediye snrlar iinde uygulanmas ile ortaya kan aksaklklar gidermek amacyla yaplan bu deiiklikle, belediye snrlarna yakn bulunan ve belediyelerin gelimesi iin uygun grlen sahalarda hatta kyleri kapsayacak ekilde bu kanunun hkmlerinin uygulanaca belirtilmitir. Bylece kent planlamalarnda bir btnlk salanmaya allmtr. Ayrca kent planlar daha geni kapsaml hale gelmitir (Karaman, 1995: 46). Planl dnemle beraber metropoliten lekte de kent planlamas yaplmaya balanmtr. 1965te 6/4970 sayl Bakanlar Kurulu Karar ile stanbul, Ankara ve zmir Nazm mar Planlarnn mar ve skan Bakanl ynetimi altnda kurulacak zel brolarla ele alnmas ngrlmtr. Bu karara bal olarak kurulan zmir Nazm mar Plan Brosu, metropoliten ve byk kent btn olmak zere iki ayr lek olarak almalarn yrtmtr. zmir Bykkent Plan 1972de onanmtr. Bu tr gecikmeler ve dzensizliklerin dier kentlerde de yaanm olmas yeni yasal dzenlemelerin olmasn gerektirmitir. 1980lerde belediyecilik alannda oluan yeni dnm, kent planlamas uygulamalarn da etkilemitir. Belediyeler mar Yasasyla planlama yapma, uygulama ve onama yetkisine sahip olmutur (Altaban, 1998: 61). Nitekim 1984te karlan Bykehir Belediyelerinin Ynetimi Hakknda 3030 sayl yasa karlmtr. Bu yasa ile balangta stanbul, Ankara ve zmir olmak zere byk belediyeye imar ve dier kentsel hizmetlere ilikin geni yetkiler vermitir. Yasann 6/b maddesi byk kent nazm imar plannn yaplmas, yaptrlmas ve uygulamasnn temini ile gerektiinde imarla ilgili btn faaliyetlerin denetimini byk kent belediyelerine brakmtr. Nazm planlar dndaki tatbikat imar planlar ise ile belediyelerince yaplmakta ve yaptrlmaktadr (Karaman, 1995: 47). 3030 sayl yasa ile kent planlamas konusunda yerel ynetimler zellikle bykehir belediyeleri n plan km ve byk ehir ynetimleri imtiyazl bir duruma gelmitir. Ancak
73
1985te karlan ve 6785 sayl mar Yasasn deitiren 3194 sayl yeni mar Yasas1 bu imtiyazl durumu deitirmitir. Yasa, palanlar blge planlar ve imar planlar olmak zere ikiye ayrmtr. mar planlarn da nazm imar plan ve uygulamal imar plan olarak ayrmtr (m.6). mar yapma yetkisi genel olarak belediyelere verilmekle beraber yasann 9. Maddesinde ngrlen baz durumlarda bakanlk belediyelere bilgi vererek, gerektiinde ibirlii yaparak imar plan yapmaya, yaptrmaya, deitirmeye gerekirse resen onaylamaya yetkili klnmtr. EK:24.11.1994-4046/41 md. ve EK ibare3.4.1997-4232/4 md. imar, bir kamu hizmeti erevesinde deerlendirmekte ve bu konuda belediyelerin de grene bavurmaktadr.
Genel olarak bakldnda 3030 sayl yasaya kadar kent planlamalarnda merkezi ynetimin esas yetkili olduu, dier bir ifade ile yerel ynetimlerin yetkilerinin ok kstl olduu grlmektedir. Bu yasayla beraber, durum tam tersine dnm, esas yetki yerel ynetimlerde olmu, merkezi ynetim baz zel ve istisnai durumlarda n plana kmtr. Ancak zellikle 1960l yllarla beraber kent planlamasna ilikin aratrmalarda nemli gelimelerin olduu, konuya ilikin eitli yarmalar dzenlendii ve raporlar hazrland, n almalar ve anket almalar yapld dikkate alnmaldr. nk bu gelimeler imar planlarnn yerellemesine bir alt yap hazrlamtr (Geray, 1973: 104; Yavuz, 1962: 69-71). Bununla beraber, 1980 sonras kent planlama adna yaplan dzenlemeler btncllk ve egdm salayamam, aksine dankl ve yetki kargaas nedeniyle planlamay eylemsiz ve ilevsiz klmtr. Ayrca imar aflar ve af kapsamna girmeyen yerlerin belediye olarak ilan edilmesi hem belediyecilie yeni boyut kazandrm hem de ketsel gelimeyi ynlendirecek olan planlar bilimsellikten uzak, rant oluturucu ve datc belgeler haline getirmitir. Bir bakma kent planlamas, kent iletmecilii ve kentsel corafyaya indirgenmitir (alkan, aydinlanma1923.org; Keskinok, 2000:16). Dolaysyla Trkiyede kentlerin geliimini planlar ynlendirmemi, aksine kentsel gelimeler planlara yn vermitir. Planlar da bu gelimelere uydurulmutur. Ge kalan planlar da teknik olarak uygulanabilir olamamtr. Sezer (1999: 17), kentsel planlarn, siyasal anlamda da uygulanabilirlikten uzak kaldn belirtmektedir. Sezere gre, bugnk grnmyle kentsel planlama srecine egemen olan, kentliler, planclar ve hatta kent meclisleri deil, kent ynetimlerini kendi kiisel yararlar dorultusunda ynlendirme gcn elinde bulunduran kar gruplar olmutur. Kentsel Planlarn bireysel mdahalelere veya karlara gre sklkla deitirilmesi bir bakma geleneksel hale dnmtr. Dier bir ifade ile planlama, ou kez rant paylam kavgasnn kat zerindeki yazl-izili belgesi olduu bir sreci yaayan ve baz kesimlerin karlar dorultusunda hazrlanan bir ara olarak geliimini srdrmtr. (Tuner, yapiworld.com). Gerekten de, bugne kadar lkemizde hemen hemen btn belediyeler leinde nazm ve uygulama planlar yaplm olduu halde, planlama eyleminin ve hazrlanan planlarn salkl bir yaam evresi oluturmada pek de baarl olduu sylenemez. Bugn, kent snrlarnn nerede balad ve nerede bittii anlalmaz bir boyuta ulamtr. Hatta, kent merkezlerinde ve yakn evrelerinde plan deiiklikleri yaplarak yeil alanlar ve tarmsal topraklar yerleime almaktadr. zellikle, imar aflar nedeniyle uygulan Islah mar Plan Modeli, dier nazm ve uygulama planlarn da deldii iin, plan btnl bozulmakta ve kentsel mekanlar yeil alanlardan yoksun ve sosyal donats olmaya yerlemeler olarak ortaya kmaktadr (antalyakentkonseyi.org.tr). Aslnda sorun ok boyutlu olmakla beraber imar ile ilgili
Resmi Gazete: 9.5.1985, Say:18749.
74
yasa ve ynetmelikler arasndaki boluklar ve elikilerin de bunda pay vardr (aklcolu ve Deveci, 2002 =kentli.org).
5. KENT PLANLAMASINA LKN YASAL ARALAR Kent planlamasna ilikin yasal aralardan bazlar kamu ynetiminin genel yetkileri arasnda iken (kamulatrma, vergileme gibi), bazlar dorudan kent planlamasna zg (blgeleme zoning, yap yasa, yapya zorlama, parselleme) yetkilerdir. Blgeleme: Kent iinde eitli amalar iin yer tahsisi ve arsalardan faydalanma bakmndan baz snrlamalar koymak anlamna gelir (Yavuz, 1962: 100-101). Kent estetii gibi toplumsal yarar nedeni ile kentte her kullanma belli bir yer ayrlmas, her yap ve tesisin planda kendine ayrlan yerde kurulmas gerekmektedir. Bu adan blgeleme, kentsel mekanda gelien ve deien alanlar kontrol etmenin ve ok amal planlarn uygulanmasnn da bir yntemidir (Lane, 1995: 14/37). Ancak kent leinde mekana ilikin planlama kararlar bu blgelerde deiiklik yaplarak yozlatrlabilmektedir (Geray, 1972: 313-323). Bu yozlamada siyasal etkiler sz konusu olduu gibi, kar gruplarnn ynlendirmeleri de etkili olabilmektedir. zellikle daha ok gelir getirecek veya tanmaz malda deer artna sebep olacak planlama kararlarna gidilmesine kar gruplarnn etkisi olmaktadr. Bunlar, belediyelerin ve Bakanln kararlarn da etkileyebilmektedirler (Geray, 1973: 114). Yap yasa ve yapya zorlama: Bu konuda mar Yasasnda yaptrc hkmler vardr. Yasann 13/3 maddesi hangi alanlarda yap yasann olduunu ak ve geni bir ekilde hkme balamtr. Parselleme: Kent topraklarnn plana en uygun biimde yapya elverili hale getirmek amacyla parselleme yaplmaktadr. zellikle II. Dnya Sava sonras hz kazanan parselleyip satma ilemi, byk ehir belediye snrlar iinde ve dnda planlarn uygulanmasn zora sokacak ekilde kk parsellerin ortaya kmasna neden olmutur. Planl almalar engelleyen bu kk parsellerin birletirilerek yeniden datlmas iin hamur yntemi gelitirilmitir ki bu yntem bir ok lkede uygulanan bir yntemdir (Karaman, 1995: 49). Bu konuda Trkiyede ilk dzenleme 1928de Ankara iin kartlan bir yasada2 yer almtr. Daha sonra 6785 sayl yasann 42. Maddesi byle bir hkm getirmi ancak, ilgili hkm Anayasa Mahkemesi tarafndan, 1961 Anayasasnn 38. Maddesine aykr olduu gerekesi ile iptal edilmitir.3 1972 ylnda 1605 sayl yasa 42. Maddeyi deitirmitir. Deiiklie gre belediyelerin %25e kadar eksik datma yetkisi yerine, birletirilip datlacak arsalardan yeteri kadar bir alann dzenleme ile ortaya kacak deer artlar karlnda dzenleme ortaklk pay ad ile ayrlmas ilkesi benimsenmitir (Karaman, 1995: 50). 3194 sayl mar Yasas bu konuda yeni hkmler getirmitir. Yasa, dzenleme ortaklk payn hkme balam ancak, bu payn, dzenlemeye tabi tutulan arazi ve arsalarn dzenlemeden nceki yz lmlerin %35ni gemeyeceini de hkme balamtr (Md.18/2).
2 3
28.05.1928 tarih, 1351 sayl Kanun. 22.11.1963 gn ve 665/275 sayl karar.
75
Kamulatrma: Kent planlamas iin nemli bir yasal ara da kamulatrmadr. Gerek 1982 Anayasas (Md.46), gerekse 2942 sayl Kamulatrma Yasas, bir tzel kiilik olan belediyeleri de kamulatrma alannda yetkili klmtr. Tamamen kamu yarar nedeniyle oluturulacak olan kamulatrma hkmlerinin malike zarar vermeyecek ekilde uygulanmas gerekir. Nitekim, mar Yasas (Md.18/12), belediye ve valilik, deyecekleri kamulatrma bedeli yerine ilgilinin muvafakati halinde kamulatrlmas gereken yerlerine karlk, plan ve mevzuat hkmlerine gre yap yaplmas mmkn olan belediye veya valilie ait sahalarda yer verileceini belirtmektedir. Dolaysyla, belediyeler sit alanlarndaki kltrel amal yaplar kamulatrp onarm imknna sahiptir. Takas da denilebilen bu uygulamayla, kentsel sit alanlarndaki baz yaplar mal sahipleri ile yerel ynetimler arasnda anlamayla, takas yaplarak mlkiyeti belediyeler tarafndan elde edilebilir. Yerel ynetimlere yasal olarak salanan bu olanaklar parasal ve teknik destekle birlikte kullanlmaldr. Btn bunlarla beraber, kent planlama srecinde, zellikle plan kararlarnn hayata gemesinde sorunlar yaanmaktadr. Kentin gncel dinamikleri, planl gelimenin nne gemekte, plann vizyonuna engel olmaktadr. Bunun nedeni de uygulama aralarnn yetersizliidir. Kavramsal, kuramsal ve yasal aralardaki eksiklikler planlama srecine dinamizm getiren ok aktrl karar verme, katlm, evresel etki deerlendirme gibi denetim aralarna imkan vermemekte (8. BYKP, 2000: 157) ve kent planlamas ilevsiz kalmaktadr.
6. KENT PLANLAMASINI LEVSZ KILACAK ETMENLER Genellikle ayn temel metodoloji ile yaklalan btn planlama sorunlarnn temelinde u etmenler yatmaktadr: Sorunlar ve koullar doru tanmlamak, eilimleri ve ihtiyalar doru tahmin etmek, amalar ve hedefleri belirlemek, alternatif plan gelitirmek ve taslan izmek, tavsiye edilen plan semek, finansal teknikleri ve detayl uygulamalar gelitirmektir. Hazrlanacak olan kentsel bir planda bu temel etmenler dikkate alndnda plann da baarya ulaaca sylenebilir (Lane, 1995: 14/4-5). Ancak, lkemizde bu etmenler dzenli olarak ilememekte ve ou kez yanl uygulamalarla kentsel planlar ilevsiz hale gelmektedir. Trkiyede kentsel planlamay ilevsiz hale getiren etmenlerden biri, kronik hale gelen krkent dengesizliinin neden olduu kentsel rantlardr. zellikle byk kentlerde bu tr rantlar nedeniyle sermaye, speklatif kazan istemiyle gayri menkule ynlendirilmektedir. stanbul iin bir deerlendirme yapan Snmez (1998: 138), stanbulda eskiden sanayiye ynelen byk sermayenin, artk lks villalar, siteler, alveri ve elence merkezleri yaparak inaat sektrne yneldiini, nk sanayiciliin kentsel rantlar kadar para etmediini ileri srmtr. Bunun iin, kentlerdeki doal ve tarihsel deerler de rant basksyla kar karya kalabilmektedir (Keskinok, 1996: 206; alkan, aydinlanma1923.org). Byle bir ortamda, kamuca bir planlama yaklam da kar ilikileri ierisinde etkisizlemektedir. Belediyecilik anlay da bu erevede n plana kmakta ve belediyeler kentsel gelimeyi kentsel rantlarla ynlendirme tercihine gitmektedirler. Oysa, bu tr tercihler uzun vade de bir zm olmad, kamusal kent topraklarn kamu yarar dorultusunda ynlendiren btncl kent planlarn da zora sokmaktadr (alkan, aydinlanma1923.org).
76
Planl kentleme srecine ynelik olumsuz bir etki de, kreselleme basklaryla ortaya kan ve ou kez kamu yararndan ziyade kiisel karlara zemin hazrlayan kentsel mekandaki zelletirme uygulamalardr. Aslnda bu gelime, 1986da BMin ve daha sonra da Dnya Bankasnn yapsal uyum erevesinde, gelimekte olan lkelere dayatt bir kentsel gelime modelidir. Kamu mlkiyetindeki arazinin yetersizlii de dikkate alndnda, plan kararlarnda eitli speklasyonlar kmakta ve planlar uygulanamaz hale dnmektedir (Keskinok, 2000: 16; alkan, aydinlanma1923.org). 7. KENTSEL PLANLAMAYI LEVSEL HALE GETRECEK ETMENLER Kentsel planlamay ilevsel hale getirecek bir ok etmen saylabilir. Nitekim bu konuda bir ok gr ve neriye rastlamak mmkndr (Bkz. VIII. BYKP, 2000: 177; Tuner, yapiworld.com:5-11; alkan, aydinlanma1923.org; milliemlak.gov.tr). Bu gr ve nerilerin ortak noktalar; btn kamu kurulular ve sivil toplum rgtleri arasnda bir konsensusun salanmas, karlkl bilgilenme ve ibirliinin olmas, sorumluluk alanlarn net olarak belirlenmesi, karar alma srelerine meslek odalar, sivil toplum kurumlar, yurtta giriimleri ve niversitelerin aktif olarak sokulmas, teknolojik gelimelerden yararlanlmas, yerel ynetimlere teknik ve parasal destek salanmas, srdrlebilir kalknma anlaynn gz nnde tutulmas ve bunlara ilikin yasal dzenlemelerin yaplmas eklinde zetlenebilir. Bu neri ve grleri artrmak mmkndr. Burada nemli olabilecei dnlen etmen zerinde ksaca durmak gerekir. 7.1. Kent Planlamasnda Sorumluluk Alannn Belirlenmesi Kent planlamasna ilikin sorumluluun kimde olaca konusu, her lkenin kendi siyasi ve idari sistemine gre deiebilmektedir. Genel yaklam, yerinden ynetimler zerinde odaklanmakla beraber, merkezi ynetimin destek ve denetimi de ngrlmektedir. Bu tr ikili karma sistem Fransa, ngiltere gibi lkelerde, hatta Trkiyede yrtlmektedir. Kent planlamas toplumsal yarar n planda tuttuu iin kamusal bir grev olarak merkezi ynetime veya yerinden ynetim birimlerine veya her ikisine birden verilmi bir kamu grevi olarak kabul edilmitir (Geray, 1973: 96). Trkiyede 1993te yaplan bir almada (Gkeer, 1993: 44) tm belediyelerimizin imar planlarnn %94,7si ller Bankas tarafndan ele alnm ve tamamlanm, %5,3 ise belediyeler ve merkezi ynetim kurulularnca yaptrlmtr. Ancak, imar ve kent palanlarnn ehliyetli kii ve uzmanlardan oluan bir ekipten ziyade, diplomal ehir planclar, yetki belgesi sahibi mimarlar, plancnn imzasn alan harita mhendisleri, tarada hibir yetkisi olmadan imza atan mimarlar veya fen adamlar, imar plan olmakszn imar haklarna ilikin kararlar veren belediye meclis yeleri tarafndan yapld tartlmaktadr (Gven, 1996: 197). Byle olunca, ortaya kan sorunlarda sorumlunun kim olaca ya da kim olduu tam netlemiyor. Hemen her belediyenin bir imar plan olduu halde btn evrelerin plansz ve arpk bir kentlemeden bahsetmeleri aslnda iyi ve sorunsuz bir kent plannn olmadn ortaya karyor. Dolaysyla, kent planlarnn, btn kesimlere yapc bir sorumluluk yklemesi ve bir ynetiim erevesinde hazrlanmas gerekir (Gven, 1996:197). Bu ynetiim salanrken, zellikle yetki karmaas giderilmeli ve sorumlu makamlar net olarak belirlenmelidir. nk yetki karmaas, kent planlarnn, planlamayla ilikisi olmayan meslek gruplarnca yaplmasna neden olmaktadr. ehir Planclar Odasnn yapt bir almada, Marmarada yer seimi karar gerektiren 8.900 adet
77
imar plannn sadece %13nn yeterlik sahibi ehir planclar tarafndan yapld ortaya kmtr (TMMOB, 2000: 15).
7.2. Kent Planlamasnda Srdrlebilir Kalknma Anlay Hakim Olmaldr Srdrlebilir kalknma, evreyi tahrip etmeden ve gelecek kuaklarn ihtiyalarn karlama imkanlarn azaltmadan yrtlen politikalardr. Bu adan, insan yerleimlerinin dolaysyla kent planlamasnn hayatiyeti iin gerekli olan ekonomik, sosyal ve evresel imkanlar korumay esas alan bir yaklam ifade eder (Erylmaz, 1996: 180). Srdrlebilir kalknma ile kent planlamas arasnda yakn bir iliki vardr. nk, kalknmann odak noktasn kentler oluturmaktadr. Bugn kentsel gelimenin, byme oranlarnn evresel etkileri, gelimeyi srdrlemez hale getirmektedir. zellikle, kontrolsz byme, yanl arazi kullanm ve arpk yaplama nedeni ile 17 Austos 2000da yaanan Marmara Depremi, 1 Mays 2003te Bingl depremi byk bir faciaya dnmtr. Afet leri Genel Mdrlnn verilerine gre, Trkiyedeki sanayi tesislerinin %98i de deprem blgelerinde bulunmaktadr (Cumhuriyet, 2000: 13). Byk lekteki depremlerde bu tesisler byk zarar grmekte ve ekonomi de darboazlar yaatmaktadr. Bu bedeller denirken dersler de karlmal; ulusal kalknma planlarndan kentleme stratejilerine ve ilgili mevzuatn yeniden deerlendirilmesine kadar her eyi gzden geirmek gerekmektedir. Dolaysyla, srdrlebilirlik erevesinde kentsel sistem tartmalar da nem kazanmaktadr. Bunun en nemli nedenlerinden birisi de, kentsel alanlarn bymenin ve yeniliklerin gerekletii alanlar olmas ve teknolojik dnmn bu alanlarda meydana gelmesidir (VIII. BYKP, 2000: 152, 175). Gnmzde kentlerin zerindeki nfus, retim ve tketim basklar, bu mekanlarda eitli evresel sorunlar da younlatrmtr. Bugnk neslin yaam kalitesi dmesine karn en azndan gelecek kuaklarn yaanabilir bir kente sahip olmasnn kentsel planlamayla yakn ilikisi vardr. Bu balamda, kentlere srdrlebilir kentler nitelii kazandrlmas, srdrlebilir kalknmann nemli bir parasn oluturmaktadr (Ertrk, 1996: 174-175). Kentsel mekandaki nfus art dzeyi ve insan kaynaklarnn nitelikleri nemli bir yer tuttuundan kentsel planlamada nfus, istihdam, adil kaynak dalm gibi sorunlarn da zme ynelik olmas gerekir. Ayrca, toprak kaynaklar zerindeki olumsuzluklarn giderilerek, insanln besin gvenliinin de salanmas gerekir. zellikle kentleri bir ekosistem olarak alglayan ekolojik planlamann kent planlamasnn her aamasnda ele alnmas ve bylece kent planlamasnn her aamasnda ortaya kabilecek sorunlarn srdrlebilirlik anlay ile zme olanakl hale getirilmesi gerekir. Kentlerdeki ulam sorunu da kent planlamasnda dikkate deer bir konudur. Ertrke gre, kentlerde ulam talebini azaltmak iin blgeleme anlaynda deiiklik yaplarak, ev ile i yerlerini belli blgelerde kaynatracak biime dntrlmesi gerekir. Bylece kentler sadece ara hareketliliinin olduu mekanlar deil ayn zamanda insan iin olanakl hale getirilecektir (Ertrk, 1996: 177-178). VIII.BYKPn da kentsel alanda srdrlebilirliin salanmas iin, blgelemeden saknmay, buna karn karma kullanmlar zendirmeyi nermektedir (VIII.BYKP, 2000: 155).
78
Kentsel alanlar, topraklarn kentsel kullanmlara dnm, doal kaynaklarn tketilmesi ve kentsel atklar ynnden evreyi etkilemektedirler. Bu tr olumsuzluklar engellemek iin etkin bir kent ve evre ynetimi ve her kent iin en acil konulara ynelik olarak zel ncelikler, politikalar ve eylemler gerekmektedir. Bu konuda Birlemi Milletler nsan Yerlemeleri Merkezi, kent planclarna nemli sorumluluklar ngrmtr. Bu erevede kent planclar, srdrlebilir kalknma ilkeleri erevesinde kentle ilgili hemen her eyi planlarnda dnmelerini, her toplumun artlarna uyarlanmak zere yeni sre ve yaklamlar tasarlamalarn istemitir. Kentsel evresel planlama ve ynetimine stratejik yaklam ise, katlm, karar oluturma ve etkili politika seimine dayanmaktadr (VIII.BYKP, 2000: 153). Gerekten de, kent planlamasnn en nemli aktrleri olan kent planclar, kentleri, yaam-merkezli bir kltr mekan haline getirmelerinde nemli sorumluluklara sahiptirler. Bu sorumluluu tayabilmek iin hemen her profesyonel meslek grubu iin geerli olan iyi bir eitime ve donanma sahip olmas gerekir. nk, kent planlar, yeni kentsel evrelerin oluturulmasnda, doal evrenin korunmas ile birlikte yeni bir yaam tarz ve kentli oluturmasnn balca aralarndan biri olmutur. Her kentin srdrlebilir kent planlar ile yaanabilir klnmas gerekir. Bu amala planlar hazrlarken, verileri doru ve kolay ulalabilir hale getirmek gerekir. Bunun iin de, Kent Corafi Bilgi Sistemleri (CBS) ve bilgisayar destekli tasarm yntemleri kullanlmaldr. nk, yaam merkezli bir kltr iin srdrlebilir kent planlarnn oluturulmas ve uygulanmas iyi bir CBSnin olumasyla dorudan balantldr. Bu balamda, kent uygulama planlarnn daha detayl olarak hazrlanmas ve kendine zg uygulama aralarna sahip olmas salanmaldr. Bu planlarda kentsel rantlar denetim altna alacak mekanizmalar oluturulmal ve kentsel rantn kamu (merkez ve yerel) ve zel sektr arasnda kamu yararl paylam salanmaldr (Tuner, 2002: 15-18 = yapiworld.com).
7.3. Kent Planlamas Bir Kentsel Tasarm Eylemi Olarak Ele Alnmaldr Kentsel tasarm ve kentin estetii, kentin mekanndaki grlen alanlarn kalitesini ve niteliini gelitirme, tanmlama ve kentsel paylamla ilgilidir ve bu nedenle kompleks ve karktr. Farkl bir ok meslek grubunun ortak almasn ve yeteneklerini gerektirir. Her bir meslek grubu kendi alanna uygun olarak kent iinde konuttan ulama, altyapda bina katlarna, mahalleye, park alanlarna, tarihi yerlerin korunmasna kadar her eyde ilgili formlar dzenleyecek raporlar hazrlayabilirler (Lane, 1995: 14/19-20). Kentsel tasarm, henz yasal bir zemine oturmam olmas ve kapsamnn ne olduu belli olmam olan bir kavram olmakla beraber, bugn yerel ynetimlerin, kentsel sorunlar zmek iin kullandklar nemli bir ara niteliindedir. zellikle, farkl disiplinlerin ve ilgili uzman kiilerin ortak almas ve kentsel sorunlara daha ksa zamanda ve etkin bir zm sunma giriimi iin bir eylem planlamas yntemi olarak grlebilmektedir (Tuner, 2002: 4 =yapiworld.com). Kentsel tasarmn amac yaanabilir bir kent oluturmaktr. Bir bakma kentsel tasarm eylemi, aslnda kent koullar ne olursa olsun kentin yapm srecini ifade eder. Onun iin, planlamann her aamasnda kentsel tasarmn gereklilii vurgulanmaldr. Kentsel mekanla ilgili sonular, srecin tmnde olumaldr. Kentsel tasarm, planlama kararlarnn hayata gemesine kadar etkinleen bir sreklilik iinde olmaldr (Trkolu, 1998: 1). nk,
79
kentsel planlama, kentin niteliksel olarak da dzenlenmesini gerektirir. Planda ncelik, mlkiyet snrlarnda deil, toprak kalitesi, drenaj hatlar, sel yataklar, vadi tabanlar ve fay hatlar gibi jeolojik veriler de olmal ve bunlara ilikin raporlar hazrlanmaldr (alkan, aydinlanma1923.org). Dolaysyla, kentsel tasarm, kent planlamasyla, hatta kent mekannda mahalle, sokak, meydan ve yap leinde ele alnan koruma almalaryla yakn ilikilidir ve bir ekip almasn gerektirmektedir. Kentsel mekanda yaplacak sosyal ve fiziksel aratrmalardan elde edilecek verileri, uygulama leine kadar indirebilecek tasarm projeleri, kente ait daha st lekteki planlama kararlarn, alt lekteki uygulama kararlarna indirgeyen bir tutum iinde yorumlanmaldr. Kent dokusuyla i ie olan tarihsel kent merkezlerinin planlamasnda, kentsel tasarmn etkin olarak kullanlmasnn yollarndan biri Bl ve Ynet Modeli olarak tanmlanan planlama yaklamdr. Bu yaklam, Ankara, Antalya ve Konya tarihsel kent merkezlerinde uygulanmtr. Gnmzde kentsel tasarm kent planlarnn ngrd kat kararlar ile snrlanmtr. Bu da kentsel tasarm ilevsiz ve sonusuz brakmaktadr. lkemizde bir ok kent, nemli bir mimari kltr, gelenek ve birikime sahiptir. Bu merkezlerde doal, tarihsel ve arkeolojik alanlar adeta iie girmitir. Dolaysyla, kent planlama sreci iinde bu mekanlarn ncelikle yeri olmaldr. Tarihsel evre bilincinin geliimiyle eski-yeni kent dokusu bir btn olarak ele alnmal ve kente ait kararlar da bu erevede verilmelidir. Aslnda, planlamada bu nceliin yer almas gerektii dncesi yaygnlamaktadr Bununla beraber, tarihsel kent merkezlerinde planlama ve uygulama sorunlar karmak bir haldedir. Geleneksel dokuyu tahrip edecek yeni ulam aksaklklar, otopark uygulamalar, antsal ve sivil mimarlk rneklerinin ykmna yol aacak younluk artlar ve kullanm kararlar (depolama gibi) kent planlarnda unutulan konular olmutur (Tuner, 2002: 1-5 =kentli.org). Kentsel tasarmlarla, kent mekannda varolan ve varolmas gereken, yollar, yeralt yaplamalar (otopark, ar), yap yerleri ve ekilleri, kltrel ve tarihsel yaplar ksacas hemen her ey ett edilerek planlara yanstlmaldr. Dier bir ifade ile, kentsel tasarm, kent planlar btnnde ele alnmal ve st-alt lekler arasnda btnl salayacak biimde temel ilkeler, kent planlarnda belirlenecek olan alt uygulama blgeleri ve proje paketleri eklinde gerekletirilmelidir. Alt uygulama blgeleri belirlenirken kent planlarnda getirilen kararlar, kentsel tasarm balayc ve esnek olmayan kararlar olmamaldr. st lekli kent plan tasarm kararlar, daha alt lekteki plan-tasarm uygulamalarnn verileri ile tekrar deerlendirilmeli ve gerektiinde deitirilmelidir (Tuner, 2002: 6 =kentli.org). Kent merkezlerinin koruma amal planlanmas, eitli disiplin dallarnn birlikte almasn ve disiplinler aras egdmn salanmasn gerektirmektedir. Bugn, kentsel alan korumak amacyla yeni ehircilik dnceleri gelitirilmektedir. ok fonksiyonlu ve deiken bir kenti ifade etmek iin Delta Metropolis olarak adlandrlan bu ehir, fonksiyonlarn youn olduu, bilemenin ve dnmn karakterize edildii bir mekan olarak deerlendirilmektedir. Byle kentlerde sosyal dzen ve gvenlik de n plana kmaktadr. Dier bir ifade ile, kompleks ve ok ynl gelimeler (trafik, ulam, inaat vs.) yaama eklemlenmektedir (Stoop, 2003: 465-480). Dolaysyla, salkl bir kentsel tasarm kent planlamasn ilevsel hale getirip kentsel sorunlarn zmne katkda bulunabilir. 8. GAPTA KENTSEL PLANLAMA GAP Master Planna gre Blgenin mekansal gelime yapsn, byk oranda, gelimi karayolu alar, dank yerleim ve eitli ekonomik faaliyetlerle idari ve askeri
80
fonksiyonlarn younlat birka byk kent belirlemektedir. Blgenin mekansal kalknmasnn planlamasnda byk kenti (Gaziantep, anlurfa ve Diyarbakr) birletiren bir krk gelime aks ncelikle gelime koridoru olarak tespit edilmitir. Mevcut kentsel altyapnn da bulunduu bu koridor ksa vadede altyap yatrmlarnn ve stratejik sanayilerin gereklemesiyle salanacak gelimenin ilk ivmesini oluturacaktr (gap.gov.tr). Bilindii gibi, 388 sayl Kanun Hkmnde Kararname (KHK) ile Gneydou Anadolu Projesi Blge Kalknma daresine (GAP-BK) proje kapsamna giren illerdeki imar planlamaya ilikin mar Kanununun ilgili idarelere tanm olduu onama yetkisi verilmitir. Bir bakma, GAP Blge daresi, bir blge ynetimi gibi fonksiyonlar stlenmitir (Bulut, 2002: 272). Dolaysyla, GAP kentsel planlama konusunda tmyle devreye girmitir. Bunun sonucu, blgede oluacak youn sosyal ve ekonomik faaliyetlerin ok nemli bir blm kent merkezlerinde yer alacandan, bu faaliyetlerin mekanda dalmn dzenlemek ve kentlere ynelik nfus basksn azaltmak amacyla, GAP-BK tarafndan 1993-1997 yllar arasnda blgede aralarnda Adyaman, Batman, Kilis ve rnak il merkezleri de bulunan 36 kentsel yerlemenin mar Planlar yaplmtr. Ayrca, GAP-BKnin kuruluundan (1989) 1997 yl sonuna kadar, 95 adet kent imar plan GAP daresi tarafndan onaylanmtr (gap.gov.tr). Bu planlamalardan biri olan Karakpr (anlurfa) mar Plan, katlmc bir anlayla hazrlanmtr. mar plan yapm srecine halkn katlm k noktasndan hareketle, plann bir ok aamasnda halkn plandan beklentilerinin tespit edilmesi ve bilgilendirilmesi amacyla bir dizi toplant organize edilmitir. Bu toplantlara sadece imar plan retmekteki ilgili idareler (GAP-BK, Karakpr Belediyesi) deil, geni yelpazeli bir katlm salanmtr. 1996 ve 1997 yllarnda drt kez gerekletirilen bu toplantlara ayrca anlurfa Valilii, anlurfa Belediyesi, meslek odalar ve sivil toplum rgtleri temsilcileri ile hemen hemen her meslekten yre halk katlmtr (gap.gov.tr). GAP-BK nclndeki katlmc planlama yaklamyla hazrlanan Karakpr (anlurfa) mar Plan, GAPtaki ilk rnektir. kinci rnek Islahiye (Gaziantep) mar Plandr. Ayn srete yer alan bu plann ilk toplants Temmuz 1997de, nazm imar plan ile ilgili olan ise Aralk 1997de gerekletirilmitir. Anlan bu imar plannn da 1998 yl ortalarnda ayn tarz bir yaklam ile tamamlanarak uygulamaya gemesi ngrlmtr (gap.gov.tr). Katlmc plan yapma anlaynn hayata gemesi, blgede yerel halkn eitimini ve bilinlenmesini de salayacaktr. Her blgenin hatta her kentin kendine zg bir yaps olduu dikkate alndnda, planlarn, kentlerin kltrel, tarihsel ve iklim ynn de yanstaca sylenebilir. Gerekten de, kent planlamalarnda her kentin kltr, iklimi doal ve tarihi yerleri vs. nemli unsurlar olarak dikkate alnmas gerekir. rnein, tarihi bir kent olan anlurfada, plan uygulamas ynnden dikkate alnmas gereken bir nokta, yapda kullanlan malzemedir. zellikle, kesme tatan (kalker) kaln ve yksek duvarlarn ve toprak rtl tonozlu damlarn kullanlmas, scakln 40-45 dereceye kt yaz aylarnda, scakl nemli lde azaltmaktadr. Ayrca, sokaklarn dar, duvarlarn yksek tutulmasyla gnn her saatinde glgelik bir kesim elde edilmektedir (Mara, 1986: 63; Tuner, yapiworld.com). Bugn, GAPta kentsel ve evresel planlamaya ilikin nemli projeler de gelitirilmektedir. Bunlardan biri, GAP Kentsel Planlama ve Sanitasyon Projesidir. Projenin amac, Mardin, Diyarbakr, anlurfa ve Siverek yerleimlerinde evresel neme sahip konularn projelendirilmesidir. Proje kapsamnda Diyarbakrda kentsel planlama almasnda kullanlacak Corafi Bilgi Sisteminin (CBS) kurulmas da hedeflenmektedir. Bu hedef nemlidir. nk belediyeler, kent insann ihtiyalarn karlamas ve etkin bir hizmet
81
sunabilmesi iin, kentin mevcut arazi kullanm, mlkiyet bilgileri ve planlama gibi konularda doru, gncel ve salkl veriler kullanmak durumundadrlar. Bu sebeple de, bilgi teknolojilerinden yararlanmalar gerekir. te bunun bir arac da, CBSni kullanarak hzl ve salkl verileri elde edip bu verileri ileyecek Kent Bilgi Sistemi (KBS) oluturmaktr. Bu erevede, mali sebeplerden dolay henz uygulamaya gememi olsa da 1999da sonulandrlan ve GAP Kentsel Sanitasyon Projesi kapsamnda yer alan Diyarbakr Byk ehir CBS ve Diyarbakr KBS almalar balatlmtr. Diyarbakrda CBSnin kurulmas kent planlama ve kamu hizmetlerinin gereksinimleriyle baa kmann en hzl ve doru yolu olarak grlmtr. Ayrca, Diyarbakr kenti iin KBSnine oluturulmas da GAP alannda yaplan nemli bir balang almasdr (Arcan, 1999: 86-89; gislab.ktu.edu.tr). Dier bir proje, GAP Blgesi evre Dzeni Planlardr. GAPn uygulamas ile oluacak sosyo-ekonomik ve evresel deiimlerin/etkilerin dzenli ve dengeli gelimesini salamak, koruma-kullanma dengesini oluturmak ve gelimesi beklenen yerlemelerin planl gelimesini salamak amacyla, 9 alt-blge iin (Gaziantep, Adyaman, Diyarbakr, Bismil, nar, Kilis, Mardin-Kzltepe, Nizip-Birecik, anlurfa ve Viranehir) evre dzeni planlar yaplmtr. Halen uygulanmakta olan planlarda sulanacak tarm alanlarnn ncelikle korunmas, kentsel bymenin koruma-kullanma anlay erevesinde kontrol edilerek olumlu gelimelerin temin edilmesi hedeflenmitir (gap.gov.tr). Yine baka bir proje, Birecik Barajndan Etkilenecek Nfusun Yeniden Yerleimi, stihdam ve Ekonomik Yatrmlar in Planlama ve Uygulama Projesidir. Proje kapsamnda, alternatif yeni yerleim alanlar tespitinde planlama almalarna arlk verilmektedir. Bu tr planlama almas, evre Bakanl ve ilgili konsorsiyumun ortak almas ile yrtlmektedir (gap.gov.tr). Blgede kentsel planlama asndan nemli bir alma da, Adyaman li Eko-Kent Planlama almasdr. Rio Konferansnda (1992) kabul edilmi bulunan Gndem 21in Srdrlebilir nsan Yerlemelerinin Tevik Edilmesi balkl yedinci blmnde (Keating, 1993: 37-39) ve Arazi Kaynaklarnn Planlamas ve Ynetiminde Entegre Yaklam balkl onuncu blmnde (Keating, 1993: 46-49) belirtilen ilkeler erevesinde (planlama iin uygun aralar kullanlmas, halkn katlm ve bilinlendirilmesi vs) GAP daresi, GAP Blgesi zelinde irdelenmesi amacyla Adyaman li iin Eko-Kent Planlama almasn balatmtr. almann amac, Adyaman alt-blgesinde srdrlebilir kentsel gelimeyi tama kapasitesi, koruma-kullanma dengeleri ve Yerel Gndem 21 kavramlar etrafnda bir eko-kent planlama yaklam oluturmaktadr. alma kapsamnda, fiziksel planlamaya altlk oluturacak bir teorik ve teknik ereveyi oluturmak, alt-blgedeki her trl gelimeye ak dinamik ve esnek ekolojik bir planlama altln gelitirmek, eko-kent planlama politikalarnn uygulanmas iin stratejileri oluturmak, eko-kent planlama srecinde halk katlmn salayacak mekanizmalar gelitirmek, GAP daresinin kurumsal yapsn eko-kent planlama yaklamna uygun olarak gelitirmek ve desteklemek konularna arlk verilmesi ngrlmtr. almada Adyaman ve evresi pilot alan olarak seilmitir. Adyamann seilmesinin nedeni; kentin orta byklkte bir merkez olmas, GAPn sulama projelerinden etkilenmesi nedeniyle gelimesinin evre konusuyla birlikte dnlmesine ihtiya duyulmas ve halen sanayinin kontrolsz gelime eilimi gstermesidir. Ayrca GAP daresince kentin 1/25000, 1/5000 ve 1/1000 lekli nazm imar planlarnn yaplm olmas da Adyamann pilot olarak seiminde etken olmutur (gap.gov.tr)
82
9. GAP KAPSAMINDAK LLERDE YAPILAN ALAN ARATIRMASINA LKN ANKET VERLER Burada aratrma sonucu anket verilerinden elde edilen bulgularn deerlendirilmesi yaplmaktadr. 9.1. Aratrmann Amac, Kapsam, Snrlar ve Yntemi Bu aratrma, GAP kapsamndaki illerdeki (il merkezleri) mlki amirlerin, belediye bakanlarnn, ilgili meslek rgtlerinin ve niversitedeki retim yelerinin, blgedeki kentlerde kent planlamasna ilikin gr ve yaklamlarn tespit etmeyi amalamaktadr. Aratrma, GAP kapsamndaki dokuz il merkezi ile snrlandrlm olup, buradaki mlki amirleri (vali ve vali yardmclarn), belediye bakan ve bakan yardmclarn, ilgili meslek rgtlerini (sanayi odas ticaret odas, mimarlar ve mhendisler odas vs.) ve niversitesi olan illerdeki mimarlk ve mhendislik konularnda alan retim elemanlarn kapsamaktadr. Aratrmada anket yntemi kullanlmakla beraber, yz yze grmeler (mlakat yntemi) de yaplm ve baz gzlemlerde bulunulmutur. Ancak, baz illerde (Mardin, Adyaman, Diyarbakr, rnak) ilgili kiilerle yz yze grme frsat bulunamadndan, sadece anket doldurulmu ve adresimize postalanmtr. Aratrmada, ncelikle ankete katlanlarn kiisel zellikleri incelenmekte, daha sonra eitli olgusal ve gr bildirme sorular ile deneklerin gr ve yaklamlar belirlenmektedir. Anketlerden elde edilen veriler nce tabloda gsterilip sonra yorumlanmakla beraber, bazlar, sadece sonular itibariyle deerlendirilmektedir. 9.2. Ankete Katlan Denek Says Ve Geri Dn Says Anket, 27si mlki amir (vali ve vali yardmclar), 26s belediye bakan ve bakan yardmclar, 30u niversitelerin ilgili blmlerindeki aratrmaclar ve 67si meslek rgt olmak zere toplam 150 denek zerinde yaplmtr. Bunlardan 19u mlki amir (vali ve vali yardmcs), 18i belediye bakan ve bakan yardmcs, 22si retim eleman, 44 ilgili meslek rgt olmak zere toplam 103 denek anket sorularn cevaplandrmtr. Anketin geri dn oran %68,6dr. 9.3. Ankete Katlanlarn Kiisel zellikleri Ankete katlanlarn byk bir ksm (%65), orta ya grubu diyebileceimiz 30-50 ya grubu iindedir. Gen denebilecek kesim ise (20-30) %16,6 kadardr. Buna karn, 50 ya ve zeri olanlarn toplam oran ise %18,4tr. Dolaysyla, ankete katlan ynetici, meslek rgt ve aratrclar, genellikle orta ya grubunu temsil etmektedir. Eitim dzeyleri ise olduka yksek denilebilir. Nitekim byk bir ksmnn (%88,5) niversite mezunu olduu, bunlardan da %22,4nn master ve doktora yapt grlmektedir. Bunlarn dndakiler ise (%11,5) genellikle orta renim dzeyinde eitim almlardr. niversite eitimi grenlerin %45,7sinin mimarlk ve mhendislik, %13,6snn siyasal bilgiler, %24,3nn iktisadi ve idari bilimler, %4,8inin de hukuk alannda eitim grdkleri ortaya kmtr. Meslek durumlarna bakldnda, %49,5inin ynetici, %21,4nn akademisyen, %19,4nn mimar ve mhendis ve %9,7sinin ise serbest meslek grubundan olduu grlmektedir. Cinsiyet durumlar ise, %88,4 erkek, %11,6s ise kadndr. Kadnlarn
83
genellikle mimar, mhendis ve akademisyenlerin iinden olduu, ynetici konumunda bulunmadklar dikkat ekicidir. Medeni durumlar dikkate alndnda, katlanlarn %88,6s evli, %19,4nn bekar olduu ve bunlarn %33nn il, %41,7nin ile ve %25,3nn ise ky doumlu olduu belirlenmitir. 10. GAPTA KENTSEL MEKANIN PLANLANMASINA LKN VERLERN DEERLENDRLMES Burada GAP kapsamndaki kentlerde, kentsel mekann planlanmasna ilikin anket verilerinden elde edilen bulgular deerlendirilmektedir. Bu balamda, blge kentlerinde sit alanlarnn olup olmad, bu sit alanlarnn kentsel mekanlarn planlanmasna olumsuz bir etkisinin sz konusu olup olmad, kentlerin imar planlarnn nasl belirlendii, kimlerin sz sahibi olduu, salkl bir kentsel planlamann yaplmasna engellerin olup olmad, planlamann hangi dzeyde ele alnmas gerektii, belediyelerin hangi ileve sahip olmas gerektii, sivil toplum rgtlenmelerinin katlmnn salanp salanmamas, katlacaksa hangi aamada katlmnn salanmas gibi sorularn cevaplar aranmtr. 10.1. GAP Kapsamnda Olan Kentlerdeki Sit Alanlar ve Planlamaya Etkisi GAP kapsamndaki kentlerin bir ounda sit alanlar mevcuttur. Ankete katlanlarn %55i kentlerinde sit alanlarnn olduunu ifade ederken, %45i sit alanlarnn olmadn belirtmitir. Ankete katlan baz belediye yneticileri ve meslek rgtleri kendi kentlerinde sit alanlarnn olup olmadna ilikin bu soruyu cevaplamamtr. Sit alanlarnn mevcut olduunu belirtenlere bu alanlarn, kentlerin planlanmasna olumsuz bir etki yapp yapmad sorulduunda, ankete katlanlarn %69,4u olumsuz bir etki yapmadn belirtirken, %30,6s sit alanlarn kent planlamasnda olumsuz bir etki yaptn ileri srmtr. Sit alanlarna ilikin, ankete katlanlarn yaklamlarn ayr ayr deerlendirdiimizde belediye yneticilerinin yaklam, daha ok olumsuz etkisi yapt ynnde iken, mlki amirler, akademisyenler ve meslek rgtlerinin yaklam olumsuz bir etki yapmad ynnde ortaya kmaktadr. Dolaysyla denilebilir ki, GAP kapsamndaki kentlerde sit alanlar vardr ve bu alanlarn az da olsa salkl bir kentsel planlamann yaplmasna olumsuz etkisi sz konusudur. 10.2. GAP Kapsamndaki Kentlerde mar Planlarnn Nasl Belirlendii Burada GAP kapsamndaki kentlerde imar planlarnn nasl belirlendii ynnde, ankete katlanlarn gr ve yaklamlar ele alnmaktadr. Tablo 1 Kentinizde, kent imarnn planlanmas nasl belirleniyor?
Grler mar planlar dorultusunda Arsa speklatrlerinin dorultusunda Kyden kente genler tarafndan Fiziksel koullar dorultusunda Toplam Vali Yrd. Bel. Bak. Say 10 istei 2 4 3 19 Say 13 3 2 18 niversite Say 6 10 2 4 22 Meslek r. Say 22 11 3 8 44 Toplam 51 23 12 17 103 % 49.6 22.3 11.6 16.5 100
Tablo 1de grld zere, ankete katlanlarn yarya yakn (%49,6), GAP kapsamnda bulunan kentlerdeki, kent imar planlarnn daha ok imar planlar dorultusunda belirlendii grndedir. Buna karn kent imar planlarnda arsa speklatrlerinin istei (%22,3) ve
84
fiziksel koullarn da (%16,5) etkili olduu sylenebilir. Burada dikkati eken bir konu da kyden kente g edenlerin az da olsa imar planlarnn belirlenmesinde rol oynamasdr. Ankete katlanlarn bir ksmyla yaplan bireysel grmelerde, kente g edenlerin imar planlamalarna etkilerinin, dorudan deil de dolayl bir etki olduu ynndedir. Dier bir ifade ile g edenler dikkate alnarak nceden yerleim alanlarn belirlenmesi, arsa retilmesi, konut yapm gibi gecekondulamay nleyecek ve salkl bir yaplamay salayacak nlemlerin alnmasna katkda bulunmaktadr. 10.3. GAP Kapsamndaki Kentlerin mar ve Planlanmasnda Sz Sahibi Olanlar GAP kapsamndaki kentlerin imar ve planlamasnda kimlerin daha ok sz sahibi olduklar konusunda ankete katlanlar gr ve yaklamlar Tablo 2de sunulmaktadr. Tablo 2 Sizce, kentlerin imar ve planlamasnda kim sz sahibi olmaldr?
Vali/ V. Bel. Ba./ niversite Yard. B. Yard. Say Say Say Yalnzca, mhendisler ve mimarlar 1 odas Mhendisler ve mimarlar odas ile 9 11 9 yerel ynetimler Yalnzca yerel ynetimler 3 5 3 Yalnzca merkezi ynetim Merkezi ynetim ile yerel ynetimler 2 3 Merkezi Ynetim, yerel ynetimler, 5 2 6 mhendisler ve mimarlar odas Toplam 19 18 22 Grler Meslek rgtleri Say 19 3 2 20 44 Toplam %
1 48 14 7 33 103
0,9 46,7 13,6 6,8 32 100
Tablo 2de grld gibi kentlerin imar ve planlanmasnda mimarlar ve mhendisler odas ile yerel ynetimler genellikle birlikte n plana kmaktadr. Bununla beraber, gerek MMOnn (%0,9), gerekse merkezi ynetimin (%0) tek bana sz sahibi olamamalarna karn yerel ynetimlerin (%13,6) kentlerin imar ve planlanmasnda tek bana ok daha fazla sz sahibi olduu grlmektedir. Genel dalma bakldnda ankete katlanlarn %46,7si kentlerin imar ve plannda, MMO ile yerel ynetimlerin sz sahibi olduunu, %32si ise MMO, yerel ynetimler ve merkezi ynetimin birlikte sz sahibi olduunu ifade etmitir. Dolaysyla GAP kapsamndaki kentlerin imar ve planlamasnda genellikle MMO ile yerel ynetimlerin sz sahibi olduu sylenebilir. 10.4. Salkl Kentsel Plann Yaplmasnn Engelleri Yaplan bireysel grmelerde genellikle salkl bir kentleme plann yaplamad ve bunun nnde baz engellerin olduu dile getirilmektedir. Bu engellerin bir boyutunu rant paylam olutururken bir boyutunu da kentsel mekanlarda var olan sit alanlar ve kentlere olan gler oluturmaktadr. Bu balamda salkl bir kentsel planlamada ne tr engellerin olduuna ilikin anket verileri Tablo 3te sunulmaktadr. Tablo 3 Salkl bir kentsel plann yaplmasnda en nemli engel nedir?
Grler Vali/ Bel. B/ niversite Meslek V.Yrd. B. Yrd. rgtleri Say Say Say Say Toplam %
85
Baz arazilerin deer kaybetmesiyle, karlar zedelenen kesimlerin oluturduu bask Siyasal g sahiplerinin, kentsel planlar kendi karlar dorultusunda dzenlenmesiyle oluan yozlama Sit alanlarnn olumsuz etkisi Gecekondu alanlar Toplam
5 11 3 19
5 4 3 6 18
5 14 3 22
6 30 8 44
21 59 3 20 103
20,4 57,3 2,9 19.4 100
Tablo 3te grld gibi, GAP kapsamndaki kentlerde salkl bir kentsel plann oluturulmasna daha ok kar kesimlerinin oluturduu bask engel olmaktadr. Nitekim, ankete katlanlarn %57,3ne gre siyasi g sahipleri, kentsel planlar kendi karlar dorultusunda dzenleyerek, planlamay yozlatrmakta ve salkl bir plann kmasn engel olmaktadrlar. Katlanlarn %20,4 ise, baz arazilerin deer kaybetmesi nedeni ile karlar zedelen kesimlerin bask oluturarak salkl bir plann olumasna engel olduu grndedir. Bu iki kesimin daha ok bir rant paylam nedeniyle salkl bir plann yaplmasna engel oluturduklar aktr. Buna karn, kentsel mekandaki gecekondu alanlarnn da (%19,4) nemli bir engel tekil ettii sylenebilir. Sit alanlarnn (%2,9) ise salkl bir kentsel plann yaplmasnda nemli bir engel olmad grlmektedir. 10.5. Kentsel Planlamann Ele Alnmas Gereken Dzey Kentsel planlamann merkezi dzeyde mi, blgesel dzeyde mi yoksa kent dzeyinde mi ele alnmas gerektii konusunda ankete katlanlarn gr ve yaklamlar Tablo:IVte verilmektedir. Tablo 4 Sizce, kentsel gelime iin, planlamann hangi dzeyde ele alnmas gerekir?
Grler Vali/ V. Bel. B./ niversite Yrd. Ba. Yard. Say Say Say planlama 2 7 6 13 19 9 7 18 10 5 22 Meslek rgtleri Say 8 18 18 44 Toplam 17 43 43 103 % 16,6 41,7 41,7 100
Merkezi dzeyde bir erevesinde ele alnmaldr Blgesel dzeyde ele alnmaldr Kent dzeyinde ele alnmaldr. Toplam
Tablo 4te kentsel gelime iin planlamann blgesel dzeyde ela alnmasn isteyenlerle (%41,7), kent dzeyinde ele alnmasn isteyenlerin (%41,7) ayn oranda olduu grlmektedir. Buna karn, merkezi dzeyde ele alnmasn isteyenler %16,6lk bir oran oluturmaktadr. Dolayssyla GAP kapsamnda kentsel geliim iin planlamann blgesel ve kentsel dzeyde ele alnmas gerektii sylenebilir. 10.6. Kentsel Mekann Planlamasnda Sivil Toplum Kurulularnn Katlm Katlmc bir ynetimin gerei olarak sivil toplum kurulularnn kentsel hizmetlerde, kentlerin planlamasnda ve kent ynetimine katlmas her zaman ngrlmektedir. Bu balamda GAP kapsamndaki kentlerde, kentsel mekann planlanmasnda sivil toplum rgtlerinin katlp katlmamas ynnde ankete katlanlarn grleri Tablo 5te verilmektedir.
Tablo 5 Kentsel meknn planlanmasnda, sivil toplum kurulularnn katlm salanmal mdr?
Grler Vali ve V. Yar. Bel. Ba. ve Ba. Yar. niversite Meslek rgtleri Toplam %
86
Evet Hayr Ksmen Toplam
Say 16 3 19
Say 18 18
Say 19 3 22
Say 40 4 44
93 3 7 103
90,3 2,9 6,8 100
Tablo 5te grld gibi, ankete katlanlarn tamamna yakn (%90.3) kentsel mekann planlamas yaplrken sivil toplum kurulularnn katlmn isterlerken, sadece %2.9luk bir ksm buna kar kmtr. Katlanlarn %6.8i ise ksm bir katlmdan yanadr. Dolaysyla blgedeki kentlerde kentsel mekann planlanmas yaplrken sivil toplum kurulularnn da katlm salanmaldr. 10.7. Katlma Aamas Bir nceki tabloda sivil toplum kurulularnn kentsel planlamaya katlmalarnn gerektii grlmt. te bu katlmn hangi aamada olmas gerektii ynnde de ankete katlanlarn grleri alnmak istenmi ve katlanlara katlmn hangi aamada olmas gerektii sorulmutur. Tablo 6 Sizce, kent planlamasnn hangi aamasnda katlm olmaldr?
Grler Vali ve V. Bel. Ba. ve niversite Yard. B. Yrd. Say 5 2 12 19 Say 4 3 9 2 18 Say 8 14 22 Meslek rgtleri Say 9 7 27 1 44 Toplam %
Hedeflerin belirlenmesinde Aratrma aamasnda Plan yapma ve karar verme aamasnda Plann uygulanmas aamasnda Toplam
26 12 62 3 103
25,3 11,6 60,2 2,9 100
Tablo 6da grld gibi, ankete katlanlarn %60,2si, kent planlamas yaplrken, sivil toplum kurulularnn plan yapma ve karar verme aamasnda katlmnn salanmas gerektiini belirtmitir. Plann uygulama aamasnda ise katlmn bir anlam ifade etmedii grlmektedir. Ayrca plan yaplmasna ilikin aratrmalarn yaplmas aamasnda katlmn olmasn ngrenler (%11,6)lk bir oran, hedeflerin belirlenme aamasnda katlmn salanmasn ngrenler ise, %25,3lk bir oran oluturmaktadr. Dolaysyla, GAP kapsamndaki kentlerde kentsel planlara sivil toplum kurulularnn daha ok plan yapma ve karar verme aamasnda katlmnn salanmas gerektii sylenebilir. 11. SONU VE DEERLENDRME Kentsel planlama kentlerin gelecei ile ilgi olduu iin, kentsel mekanda meydana gelen gelimeler ve dnmeler, yeni kent planlama teorilerini ve pratiklerini de gndeme getirmektedir. Teknolojik gelimelerle beraber kent planlama kavram iine yeni kavramlar girmekte ve kentsel planlama yeni boyutlar kazanmaktadr. Bu erevede kentsel planlama ile ilgili almalar, temelde yaanabilir alanlar oluturmak kapsamnda deerlendirilmelidir. Bunun iinde ulusal ve uluslararas dzeyde yaplan almalar takip edilmeli ve teknolojiden yararlanlmaldr. lkemizde 1930larda balayan ve bugn de devam eden kent planlama almalar hala istenen dzeye ulamamtr. Kentsel planlamaya ou kez rant, kar ilikileri ve siyasi
87
etkiler damgasn vurmu ve kentsel planlama amacndan saptrltr. Kentsel planlamay ilevsiz klacak bu olumsuzlarn giderilmesi gerekir. Yaplan yasal dzenlemelerde de nemli boluklar ve elikiler vardr. Bu boluklarn ve elikilerin yeniden gzden geirilerek yeni dzenlemelere gidilmesine ihtiya vardr. Bu dzenlemelerde srdrlebilirlik, kentsel tasarm, CBS, KBS, katlmclk gibi kavram ve gelimelerin dikkate alnmas gerekir. Bu erevede; GAP blgesinde yaplan kent planlama almalarnda blgenin ve blgedeki her kentin sosyo-ekonomik ve kltrel ynleri kent planlamasnda dikkate alnmaldr. Katlmc bir anlay hayat geirerek ve teknolojik gelimelerle beraber yeni kent planlama almalar blge kentlerinde yaygnlamaldr. Dier bir ifade ile Diyarbakrda, Gaziantepte anlurfada, Adyamanda yaplan kent planlama almalar daha da hzlandrlmal ve dier kentlere de yaygnlatrlmaldr. Aratrmadan elde edilen bulgular dikkate alndnda GAP kapsamndaki illerde kentsel planlama iin dile getirilen gr ve nerileri ise u ekilde zetlemek mmkndr: *GAP kapsamndaki kentlerde var olan sit alanlar az da olsa salkl bir kentsel planlamann yaplmasna olumsuz etki etmektedir. *Kent imar planlar daha ok imar planlar dorultusunda belirlenmekle beraber, arsa speklatrlerinin (%22,3) ve fiziksel koullarn da (%16,5) etkili olduu sylenebilir. *Kentlerin imar ve planlanmasnda genellikle MMO ile yerel ynetimlerin sz sahibi olduu grlmektedir. *Kentlerde salkl bir kentsel plann oluturulmasna daha ok kar kesimlerinin oluturduu bask engel olmaktadr. Nitekim, ankete katlanlarn %57,3ne gre siyasi g sahipleri, kentsel planlar kendi karlar dorultusunda dzenleyerek, planlamay yozlatrmakta ve salkl bir plann kmasn engel olmaktadrlar. *GAP kapsamnda kentsel geliim iin planlamann blgesel ve kentsel dzeyde ele alnmas gerektii ileri srlmtr. *Ankete katlanlarn tamamna yakn (%90,3) kentsel mekann planlamas yaplrken sivil toplum kurulularnn katlmn istemektedir. Dolaysyla blgedeki kentlerde kentsel mekann planlanmas yaplrken sivil toplum kurulularnn ve halkn da katlm salanmaldr. *Ankete katlanlarn %60,2si, kent planlamas yaplrken, sivil toplum kurulularnn plan yapma ve karar verme aamasnda katlmnn salanmas gerektiini belirtmitir. Plann uygulama aamasnda ise katlmn bir anlam ifade etmedii grlmektedir. KAYNAKA Altaban, zcan (1998) Cumhuriyetin Kent Planlama Politikalar ve Ankara Deneyimi,, 75 Ylda Deien Kent ve Mimarlk, Trkiye Bankas ve Tarih Vakf Ortak Yayn, stanbul, 41-64. Arican, Gamze (1999) GAP Kentsel Sanitasyon ve Planlama Projesi Kapsamnda Diyarbakr Kent Bilgi Sisteminin Oluturulmas almalar, Yerel Ynetimlerde Kent Bilgi Sistemi Uygulamalar Sempozyumu, KTU, Trabzon, s.84-94. Aslanolu, Rana A. (1998) Kent, Kimlik ve Kreselleme, ASA Kitabevi, Bursa.
88
Bozkurt, ., Ergun, T., sezen, S. (1998) Kamu Ynetimi Szl, TODAE, Yay., Ankara. Bulut,Yakup (2002) Blgesel Planlama ve Kalknma Projesi Olarak GAP ve Ynetimi, Avrupa Birlii le Btnleme Srecinde Trkiyede Yerel Ynetimler (Editr: Bekir Parlak-Hseyin zgr), Alfa Yaynlar, stanbul, 253-284. Cumhuriyet Gazetesi (Mart, 2000) Deprem Blgesindeki Sanayi Tesisleri, 27 Mart, 13. akiciolu, Mehmet ve Deveci, Filiz (2002) Planlama le lgili Yasa ve Ynetmeliklerde Varolan elikiler ve Boluklar, Mali Ynetim ve Denetim Dergisi, Say 14. http://www.kentli.org/makale/meh_fizl.htm. alikan, Olgun, Trkiye Planlama Sorunsalna Genel Bak ve Yapsal zm nerileri 1, http://www.aydinlanma1923.org/sayi34/34-03.htm. DPT, VIII. BYKP (2000) Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan, Blgesel Gelime zel htisas Komisyon Raporu, Ankara. Erten, Metin (1999) Nasl Bir Yerel Ynetim?, Anahtar Kitaplar, stanbul. Ertrk, Hasan (1996) Srdrlebilir Kentler, Yeni Trkiye Dergisi, Habitat II zel Says, Yl 2, Say 8, Mart-Nisan, 174-178. Eryilmaz, Bilal (1996) Kentleri Ynetilebilir Klmak, Yeni Trkiye Dergisi, Habitat II zel Says, Yl 2, Say 8, Mart-Nisan,179-185. Geray, Cevat (1973) Kent Planlamasnn Yasal erevesi ve Aralar, Prof. Dr. Kemal Fikret Arka Armaan, Sevin Matbaas, Ankara, 95-124. Geray, Cevat (1972) mar Plannda Deiiklik Yaplmas, ller ve Belediyeler Dergisi, Yl 28, Say 321-322, 313-323. Gkeer, Fikri (1993) Kent Planlama-Uygulama Sreci ve Belediyeler, ada Yerel Ynetimler Dergisi, Cilt 2, Say 6, 39-46. Gnay, Baykan, (1999) Property Relations and Urban Space, METU Faculty of Architecture Press, Ankara. nternet, http://www.antalyakentkonseyi.org.tr/raporlar_imarveplanlama_grubu.htm nternet, Adyaman li Eko-Kent =http://www.gap.gov.tr/Turkish/Dergi/D691998/ekokent.html nternet, Gapa Ynelik =http://www.gap.gov.tr/Turkish/Dergi/D6101998/proj.html nternet, Gapta Mekansal =http://www.gap.gov.tr/Turkish/Dergi/D691998/strateji.html nternet, http://www.gislab.ktu.edu.tr/KBS99/11_gap.doc Kaplan, Ayegl (1991), Kent Planlamasna Katlm-Olanaklar ve Snrlar, A, SBF Dergisi, Cilt 46, Say 3-4, 277-288. Planlama evre Planlama almas Projeleri Stratejisi
nternet, http://www.gap.gov.tr/Turkish/Dergi/D691998/katilim.html
89
Karaman, Zerrin Toprak (1995) Kent Ynetimi ve Politikas, 3. Bask, Anadolu Matbaaclk, zmir. Keating, Michael (1993) Yeryz Zirvesinde Deiimin Gndemi, Gndem 21 ve Dier Rio Anlamalarnn Popler Metinleri, UNEP Trkiye Komitesi Yayn (Ortak Geleceimiz Merkezinin birlii le Yaynlanmtr), nder Matbaa, Ankara. Keskinok, aatay (1996) Kentler, Rantlar ve Planlama, zelletirme Deil Kamulatrma, Kaynak Yaynlar, stanbul, 205-217. Keskinok, aatay (ubat-1999) zelletirme ve Kent Planlama, Teori, 3-21. Lane, N., William (1995) Cominity And Regional Planning, Standart Handbook for Civil Engineers, Editors: Frederic S. Merritt, M.Kent Loftin, Janathan T. Ricketts, McGraw.Hill 4th ed. Section Forteen. Maliye Bakanlii, T.C. Maliye Bakanl http://www.milliemlak.gov.tr/e_devlet/e_devlet.htm. Milli Emlak Genel Mdrl
Mara, A.Mehmet (1986) Peygamberler ehri anlurfa, Birlik Yay. stanbul. Sezen, Seriye (1999) Devletilikten zelletirmeye Trkiyede Planlama, TODAE Yayn, Ankara. Snmez, M. (1998) Blgesel Eitsizlik, Alan Yaynclk, stanbul. Stoop, A., John (2003) Safety Science, Volume 41, 465-480. =http://www.elsevier.com/locate/ssci TMMOB, SPO, (Ocak, 2000) Yer Seimleri Kimin Meslek Alan, Haber Blteni, 15. TMMOB, SPO (1998) Avrupa Kent Planclar Konseyi, Kentlerin Planlamasnda Yeni Bir arta Doru, Yeni Atina art, http://www.spo.org.tr/atina_carti.htm. Tuner, Mehmet (2002) Kentsel Tasarmn Tarihsel evre Korunmasnda Etkin Olarak Kullanm, Bl ve Ynet Modeli Ankara, Konya, Antalya Tarihi Kent Merkezleri (1) = htpp://www.kentli.org. Tuner, Mehmet, Kent Merkezleri Planlamasna http://www.yapiworld.com/cevre/tuncer_kent_eko.htm Ekolojik Yaklam
Tuner, Mehmet, Trkiyede Blge-Kent Planlamas ve Kentsel Tasarm: Uygulama Sorunlar ve Grler, http://www.yapiworld.com/tuncer_blgekent.htm Trkolu, K. (1998) Bir Koruma Arac Olan Kentsel Tasarm Zorunlu Klan Yeni Kent Planlama Sreci, 9. Kentsel Tasarm ve Uygulamalar Sempozyumu, Mimar Sinan niversitesi, stanbul. Yavuz, Fehmi (1962) ehircilik, Sevin Matbaas, Ankara. Yayla, Yldzhan (1975) ehir Planlamasnn Balca Hukuki Meseleleri ve stanbul rnei, stanbul niversitesi Yayn 2098, stanbul.
90
Trkiyede Kentsel Byme ve hracat likileri: Panel Veri ve Yatay-Kesit Analizleri

M. Kemal DEER Ar.Grv., Atatrk niversitesi, BF ktisat Blm . Seluk EMSEN Yrd.Do.Dr., Atatrk niversitesi, BF ktisat Blm 1. GR hracat ve ekonomik kalknma ilikileri, kalknma literatrnde olduka byk bir ilgiye konu olmutur. 1970 ve 1980lerden sonra yeni sanayileen lkelerin baarl ekonomik byme performanslar, ihracatn ekonomik bymeyi artrd ynndeki Neo-Klasik gr destekler niteliktedir. Bu gr taraftarlarna gre, ihracat sektrleri, faktr verimliliklerinin en yksek olduu retim alanlardr ve ihracat sektrlerinde yaanacak gelimeler hem kendi sektrnde hem de ticarete konu olmayan sektrlerde nemli arpan etkilerine yol aabilir. 1980lerden sonra ihracat retim girdilerinden birisi olarak gren bu gelimeyle birlikte, ihracatn ekonomik byme zerinde etkileri ampirik almalarla ortaya konulmaya balanmtr. zellikle Asya lkeleri (Tayvan, Hong Kong, Gney Kore, Singapur gibi) zerine yaplan almalardan elde edilen bulgular, yukarda ifade edilen ihracatekonomik byme ilikisini teyit ederken, gei ekonomileri olarak adlandrlan piyasa ekonomisini yeni yeni deneyim eden lkelerde (in gibi) anlaml bulgulara ulalamamtr. hracat ve ekonomik byme zerine ortaya kan bu farkl sonular, baz yazarlarn da zerinde tartt gibi lkelerin ekonomik yaplar ve kalknma dzeyleri ile dorudan ilikilidir. Bu yazarlar (Kohli and Singh, 1989: 391-400; Moschos, 1989: 93-102; Greenaway and Sapsfort, 1994: 152-174; Poon, 1995: 75-90; Yaghmaian, 1994: 977-995), dk ve ok yksek gelirli lkelerde ihracatn ekonomik byme zerinde anlaml etkilerinin ortaya karmadn, buna karlk ihracat artlarnn ekonomik bymeyi en kolay ekilde etkiledii lke grubu olarak orta dzey gelirli lkeler olduunu ileri srmlerdir. Bu ifadelerden ihracatn etkin bir ekilde ekonomik bymeyi etkileyebilmesi iin da ynelik kalknma politikalaryla birlikte lkelerin minimum kalknma dzeyine erimi olmasnn gerektii anlalmaktadr. hracat ve ekonomik byme arasndaki ilikilere teorik dzeyde bakan bu anlay lke dzeyinde test eden birok ampirik alma (Feder, 1982: 59-73; Moschos, 1989: 93-102; Ram, 1985: 415-425 ve Ram, 1987: 51-72) bulunmasna ramen, sz konusu ilikileri kent dzeyinde ele alan ampirik almalar (Sun and Parikh, 2001: 187-196) yok denecek kadar azdr. Yerel ekonomik kalknma sorununun kkeni, Sanayi Devrimine kadar dayansa da, kent dzeyinde bu tr almalarn eksiklii, kent ekonomilerinin 1990lardan sonra popler bir ilgi alan olmasndan kaynaklanmaktadr. Yine kent dzeyinde zellikle az gelimi ve gelimekte olan lkelerde bir takm deikenlere ait veri skntlarnn varl ve panel veri yntemlerinin kent ekonomilerine yeni yeni uyarlanmas, kent tabanl almalarn az olma nedenleri arasnda yer almaktadr.
91
Bu almada ihracat ve ekonomik byme arasndaki ilikilerin varl, Trkiyenin yksek ve orta dzey gelirli kentleri (sanayi gelimilik endeksine gre gelimi ve normal yre kapsamnda yer alan iller) ile gelimemi kentleri (sanayi gelimilik indeksine gre kalknmakta ncelikli iller) asndan aratrma konusu yaplmtr. hracat ve ekonomik byme arasndaki ilikilerin ampirik uygulamas iin Federin ncln yapt, ihracat retim girdilerinden birisi olarak ele alan Neo-Klasik retim fonksiyonundan yararlanlarak, yatay-kesit ve panel verilere dayal regresyon analizleri yaplmtr. Bu amala ihracatn etkilerini daha kolay ortaya karabilecei kent grubu olarak, minimum kalknma dzeyine eritii dnlen ve sanayi gelimilik endeksine gre normal yre olarak deerlendirilen kentler ele alnm ve hipotezin doruluunu snamak amacyla normalin zerinde gelimi ile normalin altnda kalm iller de aratrma kapsamna alnmtr. 2. VERLER VE METODOLOJ Trkiyede kentsel dzeyde ekonomik bymede d ticaretin neminin aratrld almada kullanlan deikenler; kentlerin ihracat byme oran ( X/X), kent toplam geliri ierisinde d satmn pay ( X/X)(X/Y), nfus art hz ( N/N), toplam kredilerin kent toplam gelirine oran (C/Y), kamu yatrm harcamalarnn kent toplam gelirine oran (GI/Y) ve kamunun dier (cari ve transfer) harcamalarnn kent toplam gelirine oran (GCT/Y)dan oluturulmutur(*). Veriler bata D Ticaret Mstearl, DE ve DPT olmak zere bir ksm kamu kurum ve kurulular ile Bankalar Birliinin web sayfasndan derlenmitir. almann veri dnemi 1991-2000 arasn kapsadndan ve veriler yllk olduundan, zaman serisi ile alma yapmann bir takm sorunlar ortaya kaca aktr. Bu nedenle tahmin sonular asndan yatay kesit ve zaman serisi zelliini ieren panel veri ile sadece 1991-2000 ortalamasn ieren yatay kesit tahminlere gidilmitir. Dolaysyla panel tahminlerde ksa zaman kesiti ieren ve benzer nitelikte olan veri setleri iin grup etkili (panelde yer alan iller iin ortak bir sabit katsay tahmini), sabit etkili (panelde yer alan her bir il iin ayr bir sabit katsay tahmini) ve tesadfi etkili (panelde yer alan her bir il iin ayr bir sabit katsay tahminini tesadfi olarak elde etme) olmak zere tr tahmin yaplmtr. Model kapsamndaki seriler Augmented-Dickey-Fuller (ADF) birim kk test snamasna tabi tutularak duraan olup olmadklar aratrlmtr. ADF test sonularna gre GSYH, ihracat ve nfus gibi byme oran cinsinden deikenler duraan karken; toplam kredilerin, kamu yatrm ve personel harcamalarnn GSYH iindeki pay cinsinden deikenlerin genelde duraan olmadklar gzlemlenmitir. Duraan olmayan il serileri fark alnarak duraan hale getirilerek tahminlerde kullanlmtr. 3. UYGULAMA SONULARI Bu almada Neo-Klasik byme fonksiyonundan hareketle, dnyada lkeler iin gelitirilen byme modellerinin benzeri ekliyle bir lkenin illeri iin yaplmas yoluna gidilmitir. Cobb-Douglas tipi byme eitliini ima eden Neo-Klasik byme fonksiyonunda, ekonomik bymenin belirleyicileri olarak insan gc ve sermaye birikiminin yan sra kamu harcamalar ile d satm alnmtr. almann amac, dnyada lkeler arasnda da almaya paralel olarak ihracatn byme zerindeki etkilerinin incelenmesine (Chen and Thang, 1990: 577-585; Dutt and Ghosh, 1996: 167-182) benzer biimde, bir lkede
(*)
Bilinen Neo-Klasik byme modeline kamuyu da dahil eden almalardan (bkz. Lin ve Song, 2002: 2255-2257) hareketle, bu almada kamu kesimini temsil etmesi amacyla kamunun yatrm harcamalar ile kamunun dier harcama kalemleri modele dahil edilmitir.
92
yer alan illerin ekonomik bymesinde ihracatn roln aratrmaktr. Dnyadaki lkeler arasnda genellikle orta gelirli lkelerde ihracatn byme zerinde olumlu ve anlaml etkisinin olduuna dair literatr baz alnarak, Trkiyede illerin ekonomik gelimesinde ihracatn zellikle orta gelirli illerde anlaml ve olumlu etkilerinin olabilecei dncesi snama konusu yaplmas temel amalardandr. Bu erevede iller asndan tahmin edilmeye allan modeli aadaki ekliyle ifade etmek mmkndr. Y/Y= +
1
X/X+
X/X)(X/Y)+
N/N+
4C/Y+
5GI/Y+
6GCT/Y
Burada eitliin sa tarafnda yer alan deiken, illerin ekonomik byme oranlarn gsterirken, dier deikenler daha nceden tanmland ekliyledir. Gelimi iller ile az gelimi illerin ekonomik bymesine neden olaca dnlen yukardaki eitlik erevesindeki grup etkili model panel tahmin sonular ile sabit ve tesadfi etkili model tahminleri Tablo 1.a ve 1.bde verilmitir. Panel tahmininden elde edilen tahmin sonularndan hangisinin daha gl olduunu da Hausman ve Lagrange Multiplier (LM) test sonularyla belirlemesi yoluna gidilmitir (Greene, 2000: 572, 577-587). Test sonularnda gelimi iller iin tesadfi etkili (hesaplanan LM deeri (4.02) %5lik ki-kare tablo deerinden byk olduu iin tesadfi etkiler geerli; fakat kesin deildir. Ayrca hesaplanan Hausman test istatistik deeri 9.043dr. Bu deer, %1 nem dzeyinde ki-kare tablo deerinden kk olduu iin sabit etkili modele gre tesadfi etkili modelin daha gvenilir tahminler verir) ve az gelimi iller iin grup etkili (hesaplanan LM test istatistik deeri 1,673tr. Bu deer, %1 nem dzeyinde ki-kare tablo deerinden kk olduu iin panel dahilindeki illerde bireysel etkilerin olmadna karar verilir) model tahmin sonularnn daha salkl-gvenilir tahminler verdii tespit edilmitir. Tablo 1.a Grup Etkili Byme Modeli Tahmini Deikenler C X/X X/X)(X/Y) N/N) C/Y GI/Y GCT/Y Gelimi 0.021262a 0.007571b -0.318942c -0.178159 0.040480 0.752519b -0.720212b F=3.58334a R2=0.07584 D.W.=2.47566 Az Gelimi 0.022632a -0.000254 0.000198c -0.497040b 0.031591 0.451823a -0.280235b F=2.70832b R2=0.06578 D.W.=2.32718
Not: Modelde yer alan parametrelerin anlamlln ifade eden t-istatistikleri iin (a) %1 nem dzeyinde, (b) %5 nem dzeyinde ve (c) %10 nem dzeyinde anlamllklar ifade eder.
93
Tablo 1.b Sabit ve Tesadfi Etkili Byme Modeli Tahminleri Gelimi ller Deikenler Sabit Etkiler Tesadfi Etkiler 0.022343a C 0.007272b 0.007888b X/X -0.283541b X/X)(X/Y) -0.377303b -0.196317 0.844904 N/N) 0.038892 0.008500 C/Y 0.512712b 1.618856a GI/Y -0.672007a -0.813472b GCT/Y R2=0.114115 R2=0.02424 D.W.=2.58604 D.W.=2.38117 F=7.65881a Az Gelimi ller Deikenler Sabit Etkiler Tesadfi Etkiler 0.023499a C -0.000235 -0.000201 X/X 0.000439 X/X)(X/Y) -0.000130 -0.483622a -1.202174 N/N) 0.026936 0.036275 C/Y 0.348873a 0.912256a GI/Y -0.299032b -0.299676b GCT/Y R2=0.14474 R2=0.00989 D.W.= 2.53236 D.W.=2.17714 F=7.58197a
Not: Her bir il iin sabit ve tesadfi etkili sabit terim tahmin sonular Ek 1de verilmitir. 59 ili kapsayan ve gelimi-az gelimi il eklinde yaplan ayrm sonucunda, tesadfi etkili olarak (Tablo 1.b) yaplan tahmin sonularndan, gelimi illerde ekonomik bymeye pozitif ve istatistiki adan anlaml etkide bulunan faktrlerin %5 nem dzeyinde ihracatn byme oran ile kamu yatrm harcamalarnn bykl olduu grlr. Gelimi illerde kamunun dier harcamalarnn toplam gelire oran %1 nem dzeyinde; il ekonomilerinin da aklnn derecesini yanstan ihracat gelirlerinin GSYH iindeki paynn geliim seyri ise %5 nem dzeyinde byme zerinde olumsuz etkide bulunmaktadr. Bu sonulara gre bir nceki yla gre ihracatn byme orannda %1lik artn cari ylda il gelir dzeyini %0.73 orannda artraca ileri srlebilir. Elde edilen bu bulgu, ihracatn ekonomik bymeyi artracana dair Neo-Klasik dnceyi teyit edici niteliktedir. Kamunun bykln bir lde yanstan ve zel sektr birimlerinden toplanan vergilerle finanse edilen verimsiz kamu (transfer, personel ve cari) harcamalar, gelimi il ekonomilerinde nemli boyutlara ulaan olumsuz etkilere neden olmaktadr. Bu durum, Trkiyede son 20 ylda ekonomik deil, poplist politikalarnn izlenmesi sonucunda, kamu harcamalarnn irrasyonel dalm ve byklnden kaynaklandna iaret eder. Az gelimi iller tasnifinde yer alan 29 il iin yaplan grup etkili byme modeli (Tablo 1.a) tahmin sonularnda, illerin ekonomik bymesinde istatistiki adan anlaml deikenlerin ise kamu yatrm harcamalarnn bykl (pozitif), verimsiz kamu harcamalarnn pay (negatif), nfus art hz (negatif) ve bir eit da akln ls olan ihracat gelirlerinin geliim seyri (pozitif) olduu grlmtr. Bu bulgulardan az gelimi illerde nfus artnn anlaml lde il milli gelirinde de yol at belirlemesi vardr. Dolaysyla Trkiyede nfus artnn retim artndan daha fazla olduu ve igcnn verimlilik artnn ok alt seviyelerde kald sylenebilir. zellikle Trkiyenin az gelimi illerindeki nfus artnn kalifiye olmayan igcne iaret etmesi, Douda nfus artnn gelir artn olumsuz ynde etkileyen faktr olarak ortaya kmasna neden olmaktadr. Nfusun az gelimi illerde ekonomik bymeye olumsuz, fakat istatistik adan anlaml etkisine karlk; gelimi illerde ise negatif ve anlamsz etkilerinin bulunduu gzlenmitir. Gelimi il paneli iin elde edilen verimsiz kamu harcamalaryla ilgili sonu, az gelimi il paneli iin de geerlilik arz etmektedir. Verimsiz kamu harcamalarnn bykl artka,
94
az gelimi il ekonomilerinde yaanan daralmalar, zel sektr kaynaklarnn verimli olmayan harcamalarda israf edildii anlamna gelmektedir. Bununla birlikte kamu ekonomisi literatrnde verimli kamu harcamalar olarak adlandrlan altyap, ulam, enerji, eitim ve salk gibi alanlarda devlet tarafndan yaplan yatrmlarn gelimi il ekonomilerinde olduu gibi az gelimi il ekonomilerinin bymesinde hayati neme sahip olduu aratrma bulgularndan ne kmaktadr. hracat deikenine ait tahmin katsays negatif, fakat istatistiki adan anlamllk tamamaktadr. Elde edilen bu sonu, ihracat bymesinin belirli bir kalknmlk dzeyine sahip olmayan lke, blge ve kentlerde ekonomik byme zerinde anlaml etkileri douramayaca ve/veya minimum kalknma dzeyine ulama gerei hipoteziyle tutarllk gstermektedir. almada ele alnan modellerden elde edilen tahmin sonularnda, gerek gelimi, gerekse az gelimi illerin gelir bymesinde, modelde yer alan deikenlerden C/Y, GI/Y ve GCT/Ynin parametre iaretlerinin rtt belirlemesi vardr. zellikle ihracat bymesinin il ekonomik gelimesine katksnn aratrld almada, Trkiyenin genelde Batsnda yer alan gelimi illerde ihracattaki artn ekonomik byme zerinde pozitif ve istatistiki adan anlaml etkilerine karlk, genelde Dousunda yer alan illerde ihracat artnn negatif, ancak istatisitiki adan nem iermeyen etkilerinin olduu gzlenmektedir. Da akln lt olarak kullanlan X/X)(X/Y) deikeninin ise Batdaki illerde bymeyi olumsuz etkilemesi, dnya ekonomisindeki istikrarszlk unsurlarnn ve/veya konjuktrel dalgalanmalarn gelimi illerin d satmn etkilemesine paralel olarak gelirine yansmas sorunsalndan bahsedilebilir. almann temel amac, ihracat bymesi ile da akln illerin ekonomik bymesi zerine olas etkilerini snar nitelikte olduundan, yukardaki kapsaml il byme modelinin yan sra sadece ihracat kapsayan byme modelini tahmin etme yoluna gitmekte yarar vardr. Buna gre oluturulacak byme modelini u ekilde tanmlamak mmkndr. Y/Y= + X/X+
1
X/X)(X/Y)
Bu byme eitliine gre tahmin edilen grup etkili, sabit etkili ve tesadfi etkili model sonular Tablo 2.a ve 2.bde verilmitir. Farkl yntemlerle elde edilen bu sonulardan, gelimi iller iin tesadfi etkiler modeli (Hausman test deeri (0.257) %1 ve %5lik tablo deerlerinden (16.81 ve 12.59) kk olduu iin); az gelimi iller iin grup etkili SEK tahminleri (LM deeri (0.11) %1 ve %5lik tablo deerlerinden (6.63 ve 3.84) kk olduu iin) dikkate alnr. Tablo 2.a hracat Deikeni in Grup Etkili Tahminler Deikenler C X/X X/X)(X/Y) Gelimi 0.018064a 0.008101a -0.297314b F=3.89246b R2=0.02383 D.W.= 2.51006 Az Gelimi 0.023453a -0.000400 0.000224 F=0.16699 R2=0.00117 D.W.=2.13788
95
Tablo 2.b hracat Deikeni in Sabit ve Tesadfi Etkili Model Tahminleri

Deikenler C X/X X/X)(X/Y) Gelimi ller Sabit Etkiler 0.007680b -0.291992c R2=0.07212 D.W.=2.63515 F=20.5187a Tesadfi Etkiler Deikenler 0.018005a C X/X 0.008404b -0.300371a X/X)(X/Y) R2=0.01985 D.W.=2.39796 Az Gelimi ller Sabit Etkiler Tesadfi Etkiler 0.023452a -0.000400 -0.000408 0.000226 -0.000183 2 R =0.09388 R2=0.000514 D.W.=2.35226 D.W.= 2.136515 F=26.7302a
Not: Her bir il iin sabit ve tesadfi etkili sabit terim tahmin sonular Ek 2de verilmitir. Gelimi il panelinde tesadfi etkili tahmin sonularna gre, ihracatn byme orannn ekonomik bymeyi artrd; da aklk derecesinin ise %1 nem seviyesinde olumsuz etkiledii grlr. Elde edilen bu bulgular, bir yandan ihracatn gelimi il ekonomileri iin nemini bir kez daha ortaya koyarken, dier yandan gelimi illerin da almalarn, dolaysyla da bamllklarn yanstan ihracat gelirlerinin GSYH iindeki paynn geliim seyrinin ekonomik bymeyi engelledii sonucunu ortaya karmaktadr. Birka geleneksel rn ile snrl sayda lke piyasasna yaplan ihracat, d piyasalarda yaanan gelimelerden nemli derecede etkilenmektedir. Belirli sayda gelir esneklii dk ve emek youn niteliindeki mallarn az sayda lke piyasasna sat olarak tanmlanan ihra rnlerinde ve piyasalarnda younlamann yurtii (dolaysyla il ii) ekonomilerde olumsuz etkiler dourduu uluslararas iktisat literatrnde zerinde sklkla durulan bir olgudur. Bylece gelimi iller, ihracat bymesinin olumlu etkilerinden yararlanmak iin bir yandan ihra edilen rn ve piyasalarda eitlenmeye giderken, dier yandan da bamllk derecelerini azaltacak ekilde toplam retimlerini artrma ya da yurtii piyasa eitlenmesine arlk vermelidirler. Burada az gelimi illere ait panel veri tahmin sonularnda, ne ihracat bymesi, ne de da alma ile ekonomik byme arasnda istatistiki adan anlaml ilikiler bulunamamtr. almada, yukardaki snflayamaya ait gelimi ve az gelimi illeri dikkate alan ihracat-byme arasndaki ilikilere ait yatay-kesit regresyon analiz sonular ise aadaki tabloda verilmitir.
Tablo 3 hracat-Byme likileri
Deikenler C X/X (X/X)(X/Y) Gelimi 0.01546a 0.01095c -0.12402 F=1.84555 R2=0.12027 Az Gelimi 0.02262a -0.00022 0.00357 F=0.19840 R2=0.01503
Sadece ihracat bymesi ve ihracat gelirlerinin GSYH iindeki geliim seyrini dikkate alan gelimi illere ait yatay-kesit veri tahminleri, ihracat ve ekonomik byme arasndaki anlaml ve pozitif ilikileri ortaya koyarken, az gelimi il kesitinden elde edilen bulgular, daha nceki panel veri tahmin sonularyla paralellik arz etmektedir. Ayrca almada gelimi il olarak ele alnan 30 il, aralarnda nemli bir farkllklar bulunmamasna ramen, st gelirli (gelimi iller) ve orta gelirli (normal yreler) iller olarak
96
ikiye ayrlm ve bu yeni oluuma gre model tahminlerine gidilmitir. Tablo 4.a ve 4.b, st ve orta gelirli illere ait tahmin sonularn gstermektedir. LM test sonularna gre st ve orta gelirli iller snfnda yer alan iller iin grup etkili SEK tahminleri dier model denemelerine oranla daha uygun sonular vermektedir
Tablo 4.a st ve Orta Gelirli llerde Grup Etkili Model Tahmini
Deikenler C X/X (X/X)(X/Y) (N/N) C/Y GI/Y GCT/Y st 0.040410 -0.045281 -0.413619 -0.572678 -0.090134 0.863210 -0.938734 F=2.07619c R2=0.18197 D.W.= 2.41281 Orta 0.012028 0.007171b -0.219559 0.306094 0.109807c 0.960175b -0.738131c F=1.184771b R2=0.07899 D.W.= 2.41537
st gelirli il snfnda yer alan illerin ekonomik bymesinde, model kapsamndaki btn deikenlerde olduu gibi ihracat bymesi ile ekonomik byme arasnda anlaml ilikilere rastlanmamtr. Bununla birlikte orta gelirli il grubu iin almadan elde edilen bulgular, ihracat ve ekonomik byme arasnda pozitif ve %5 nem dzeyinde anlaml ilikilerin varlna dikkati ekmektedir. Denizli, Gaziantep, Kayseri gibi ihracata dayal ekonomilerin yer ald orta gelirli il grubunun ekonomik bymesinde anlama sahip dier faktrler ise kullanlan kredilerin bykl (pozitif), kamu yatrmlarnn pay (pozitif) ve verimsiz kamu harcamalarnn paydr (negatif). Tablo 1a ve 1bdeki nfus deikenine ait belirlemeyi Tablo 4adaki sonularla birlikte ele alndnda nfusun ok gelimi ve az gelimi illerde negatif etkilerine karlk, orta gelirli illerde pozitif etkilerinin olduu belirlemesi vardr. Bu durum, st gelir gruplu illerde g olgusuyla desteklenen nfus artnn ekonomik bymede negatif dsallklara yol at sylene bilir. Ayrca g olgusundan, nfusu massedemeyen metropolitan kentlerden ziyade sanayisi kta olan ve i imkanlar yaratan orta gelirli illerde sorun tekil etmedii, bilakis bymeye katkda bulunduu ileri srlebilir.
Tablo 4.b: st ve Orta Gelirli llerde Sabit ve Tesadfi Etkili Model Tahminleri
Deikenler C X/X (X/X)(X/Y) (N/N) C/Y GI/Y GCT/Y st Sabit Etkiler -0.035597 -0.583937 3.094435 -0.110416 1.300283 -1.053038c R2=0.24759 D.W.= 2.52370 F=3.29064b Deikenler C X/X (X/X)(X/Y) (N/N) C/Y GI/Y GCT/Y Orta Sabit Etkiler 0.006957b -0.281516c -1.779998 0.299978c 2.058533a -0.971787a R2=0.16311 D.W.= 2.4588 F=6.88941a Tesadfi Etkiler 0.013758c 0.007373c -0.208809 0.254066 0.092826c 0.765176b -0.709724a R2=0.04077 D.W.=2.35937
Not: Her bir il iin sabit ve tesadfi etkili sabit terim tahmin sonular Ek 3de verilmitir.
97
Orta gelirli il snfnda deerlendirilen illere ait sabit etkili model tahminleri, ihracat ve il bymesi arasnda pozitif ve istatistiki adan anlaml etkileri ortaya koyarken, bu illerin ekonomik bymesinde anlam tayan dier deikenler de, kamu yatrm harcamalar (pozitif), verimsiz kamu harcamalar (negatif) ve da aklk derecesidir (negatif). 4. SONU almada sanayi gelimilik indeksine gre gelimi ve normal yreler, belirli bir kalknmlk dzeyini yakalam gelimi il panelinde deerlendirilmitir. Genel olarak gelimi il paneline ait tahmin sonular, ihracat ve ekonomik byme arasndaki olumlu ve anlaml etkileri ortaya koyarken; da akln derecesini yanstan ihracat gelirlerinin il GSYH iindeki paylarnn geliim seyri, il ekonomileri zerinde olumsuz etkiler dourmaktadr. hracat genilemesi ve ekonomik byme arasndaki ilikilere dair almadan elde edilen bulgular, ihracatn gelimi illerde ekonomik bymeyi tevik ettii ynndeki gr birliini teyit etmektedir. Bununla birlikte, gelimi illerin da akl ve ayn zamanda da bamll artka, gelimi il ekonomilerinde nemli daralmalar yaanabilmektedir; da aklk ve bamllk artka, d lkelerde yaanacak konjonktrel dalgalanmalardan ihracat lke-il ekonomileri daha fazla etkilenmeye ak olacaktr. Ayrca Trkiyenin, dolaysyla illerinin ihracatnn younlukla ilksel ve emek youn sanayi rn nitelii tamas ile bu rnlerin snrl sayda lke piyasalarna satlmas, da akln gelimi il ekonomilerini olumsuz etkileme nedenleri arasnda saylabilir. Gelimi il panelinden elde edilen bir dier nemli bulgu, verimsiz kamu harcamalar olarak adlandrlan personel, cari ve transfer harcamalarnn ekonomi iindeki bykl artka, gelimi ekonomilerinde nemli daralmalar yaanmaktadr. Bu sonu, etkin olmayan (kt) devlet grn ileri sren klasik iktisat dncesinin gncel bir yansmasdr. Daha ak bir ifadeyle Trkiyede son 20 ylda yaanan gelimelerin beraberinde getirdii irrasyonel ve etkin olmayan kamu harcama politikalar, kt kaynaklarn israfna yol amaktadr. Bununla birlikte, altyap, ulam, enerji, eitim ve salk alanlarnda devlet tarafndan yaplan yatrmlar, gerek gelimi, gerekse az gelimi iller iin hayati neme sahiptir. Bata altyap olmak zere ulam ve enerji alanlarnda yaplan yatrmlar, firmalara retim ve retim sonras sat aamalarnda nemli byklklere ulaan avantajlar salamaktadr. Ayrca eitim ve salk yatrmlar igcnn kalitesini iyiletirerek retimde maliyet azalmalarn salayacak verimlilik artlarna neden olaca isel byme teorisyenleri tarafndan sklkla vurgulanmaktadr. Az gelimi il panelinden elde edilen bulgular, ihracat ve ekonomik byme arasnda negatif, fakat istatistiki adan anlam tamayan etkilere iaret ederken; gerek nfus art, gerekse verimsiz kamu harcamalar az gelimi il ekonomilerinin bymesi nnde nemli bir engeldir. Gelimi il panelinde olduu gibi kamu yatrm harcamalar az gelimi il ekonomilerinin bymesinde nemli bir yer tutmaktadr. Sadece ihracat deikenini dikkate alan panel veri ve yatay-kesit analizleri yukardaki bulgular teyit edici niteliktedir; gelimi il ekonomilerinde ihracatn pozitif ve anlaml etkileri sz konusu iken, az gelimi iller iin istatistiki adan anlaml etkiler gzlemlenememitir. zetle almadan elde edilen bulgular, uluslararas iktisat literatrnde son zamanlarda gr birliinin olutuu ihracat genilemesi, minimum kalknmlk dzeyine sahip ekonomilerde ekonomik bymeyi olumlu etkiledii dncesini bir lkenin illeri asndan da teyit edici niteliktedir.
98
KAYNAKA
Chen, J. T. and D. P. Thang (1990) Export Performance and Productivity Growth: The Case of Taiwan, Economic Development and Cultural Change, Vol. 38 (3), pp: 577-585 Dutt, S. D. and D. Ghosh (1996) The Export Growth-Economic Growth Nexus: A Causality Analysis, Journal of Developing Areas, Vol. 30 (January), pp: 167-182 Feder, G. (1982) On Export and Economic Growth, Journal of Economic Development, Vol. 12, pp: 59-73. Greenaway, D. and D. Sapsfort (1994) What Does Liberalization Do for Exports and Growth, Welwirtschaftliches Archiv, Vol. 130, pp: 152-174. Greene, W. H. (2000) Econometric Analysis, Fourth Edition, Prentice Hall, New Jersey Kohli, I. and N. Singh (1989) Exports and Growth, Critical Minimum Effort and Diminishing Returns, Journal of Development Economics, Vol. 30, pp: 391-400. Lin S. and S. Song (2002) Urban Economic Growth in China: Theory and Evidence, Urban Studies, 39 (12), pp: 2251-2266. Moschos, D. (1989) Export Expansion, Growth and Level of Economic Development, Journal of Development Economics, Vol. 30, pp: 93-102. Poon, J. P. (1995) Export Expansion, Growth and Level of Economic Development Revisited, Journal of Development Economics, Vol. 20 (1), pp: 75-90. Ram, R. (1985) Export and Economic Growth: Some Additional Evidence, Economic Development and Cultural Change, 32 (2), pp: 412-425. Ram, R. (1987) Export and Economic Growth in Developing Countries: Evidence from Time Series and Cross-Sectional Data Some Additional Evidence, Economic Development and Cultural Change, 36 (4), pp: 51-72. Sun, H. and A. Parikh (2001) Exports, Inward Direct Investment (FDI) and Regional Economic Growth in China, Regional Studies, Vol. 35 (3), pp: 187-196 Yaghmaian, B. (1994) An Empirical Investigation of Exports, Development and Growth in Developing Countries: Challenging the Neo-classical Theory of Export-led Growth, World Development, Vol. 22 (1), pp: 977-995.
99
EKLER Ek 1: Sabit ve Tesadfi Etkili Model Tahminleri

Deikenler ADANA ANKARA ANTALYA BURSA ZMR STANBUL KOCAEL BOLU BURDUR ANAKKALE ESKSEHR GAZANTEP EL AFYON AYDIN BALIKESR BLECK DENZL EDRNE HATAY ISPARTA KAYSER KIRKLAREL KONYA KTAHYA MANSA MULA SAKARYA TEKRDA UAK Gelimi ller Sabit Etkiler Tesadfi Etkiler -0.004556 0.008398 0.027474 -0.017954 -0.052850 0.012718 -0.026181 0.001367 -0.016411 0.003415 -0.004200 -0.007548 -0.035395 0.017710 -0.032701 0.049507 0.026516 -0.004245 0.025223 -0.003161 -0.019894 0.001393 0.011699 -0.015264 0.014941 -0.026773 0.010091 -0.014683 -0.014181 0.021453 0.010578 -0.013511 -0.010445 0.019327 -0.016865 0.019376 -0.007365 0.041415 -0.007169 0.013724 -0.012608 0.017987 0.007167 -0.032401 0.006887 0.014548 0.005968 -0.001082 0.002752 0.012838 -0.012013 0.018492 -0.024674 0.020349 -0.008096 0.005367 -0.020386 0.016495 0.003420 0.011208 Deikenler AKSARAY AMASYA BNGOL ORUM DIYARBAKIR ELAZI ERZNCAN ERZURUM GRESUN K.MARA KARAMAN KASTAMONU KIRSEHR MALATYA MARDN NEVSEHR NDE ORDU RZE SAMSUN SRT SNOP SVAS .URFA TOKAT TRABZON VAN YOZGAT ZONGULDAK Az Gelimi ller Sabit Etkiler Tesadfi Etkiler 0.056752 -0.026630 0.030705 -0.011422 0.031062 -0.006505 0.038284 -0.018729 0.016573 0.028800 0.013450 0.013904 0.016625 -0.000501 0.025005 -0.052223 -0.013020 0.027580 -0.004393 0.032132 -0.007168 0.032153 -0.026812 0.032737 -0.004831 0.017896 0.006123 0.006938 0.000503 0.038444 0.023850 0.001909 0.000506 0.026902 -0.009539 0.039377 -0.003984 0.003767 0.007397 -0.005962 0.015265 0.014663 -0.002379 0.005149 -0.007204 0.025075 -0.031809 0.059884 0.000432 0.026715 0.014359 -0.026203 -0.005134 0.051002 -0.014664 0.042265 0.042274 -0.018837
100
Ek 2: hracat Deikenli Sabit ve Tesadfi Etkili Model Tahminleri

Deikenler ADANA ANKARA ANTALYA BURSA ZMR STANBUL KOCAEL BOLU BURDUR ANAKKALE ESKSEHR GAZANTEP EL AFYON AYDIN BALIKESR BLECK DENZL EDRNE HATAY ISPARTA KAYSER KIRKLAREL KONYA KTAHYA MANSA MULA SAKARYA TEKRDA UAK Gelimi ller Sabit Etkiler Tesadfi Etkiler 0.001540 0.016253 0.028023 -0.009915 0.007771 0.010200 0.019390 -0.001481 0.014574 0.003333 0.018189 -0.000422 0.002810 0.015048 -0.022528 0.040333 0.025678 -0.006470 0.025052 -0.006845 0.031001 -0.012882 -0.004990 0.022728 -0.002977 0.020767 0.016977 0.001146 -0.001367 0.019657 0.003589 0.014364 -0.014545 0.032933 -0.011785 0.029911 -0.024865 0.043188 0.000520 0.017428 0.001170 0.016819 -0.011257 0.029347 0.011245 0.007702 0.004428 0.013581 0.000413 0.017584 -0.006004 0.024323 -0.012740 0.031081 -0.010736 0.029059 -0.017329 0.035703 -0.001038 0.019251 Deikenler AKSARAY AMASYA BNGOL ORUM DIYARBAKIR ELAZI ERZNCAN ERZURUM GRESUN K.MARA KARAMAN KASTAMONU KIRSEHR MALATYA MARDN NEVSEHR NDE ORDU RZE SAMSUN SRT SNOP SVAS .URFA TOKAT TRABZON VAN YOZGAT ZONGULDAK Az Gelimi ller Sabit Etkiler Tesadfi Etkiler 0.050202 -0.000189 0.042569 -0.000118 0.031529 -5.70E-05 0.038844 -0.000108 -0.016653 0.000283 -0.000887 0.000172 0.010315 9.28E-05 0.024067 -4.20E-06 0.039348 -0.000112 7.76E-05 0.012462 -0.000191 0.050581 -0.000238 0.057204 -3.53E-05 0.028486 -1.17E-05 0.025112 0.000155 0.001480 -1.44E-05 0.025493 1.32E-05 0.021600 1.61E-05 0.021172 -0.000165 0.046822 3.37E-05 0.018671 0.000485 -0.045351 -0.000109 0.038950 -0.000116 0.039919 -0.000126 0.041308 -7.16E-05 0.033611 -2.86E-06 0.023867 7.95E-05 0.012286 -3.43E-05 0.028323 0.000283 -0.016717
101
Ek 3: st ve Orta Gelirli llerde Sabit ve Tesadfi Etkili Model Tahminleri

Deikenler ADANA ANKARA ANTALYA BURSA ZMR STANBUL KOCAEL st Sabit Etkiler -0.045782 0.002304 -0.123591 -0.077238 -0.067454 -0.072221 -0.108249 Deikenler BOLU BURDUR ANAKKALE ESKSEHR GAZANTEP EL AFYON AYDIN BALIKESR BLECK DENZL EDRNE HATAY ISPARTA KAYSER KIRKLAREL KONYA KTAHYA MANSA MULA SAKARYA TEKRDA UAK Sabit Etkiler -0.031427 0.025319 0.025315 -0.010352 0.057644 0.061912 0.019640 0.064415 0.000309 0.035870 0.062658 -0.052443 0.053812 0.071958 -0.015264 0.019174 0.047219 0.028082 0.056539 0.085657 0.032100 0.082080 0.031802 Orta Tesadfi Etkiler 0.028539 -0.007571 -0.006486 0.003259 0.010161 0.013356 0.008244 -0.008737 0.005981 -0.005995 -0.008702 0.001622 -0.004710 -0.005479 0.007963 0.000383 0.003390 -0.001780 -0.008006 -0.013159 -0.001524 -0.009506 -0.000114
102
Zonguldak, Bartn, Karabk Blgesel Gelime Projesi

Necati DORU Mhendis Blgesel Gelime ve Yapsal Uyum Genel Mdrl GEREKE VII. Be Yllk Kalknma Plan; blgeleraras gelimilik farklarnn azaltlmas ve gelime imkanlarnn belirlenmesi amacyla blgesel planlama faaliyetlerine paralel olarak ilgili idarelerce fiziksel planlama almalarnn yaplmas ngrmtr. Dier yandan blgede, Trkiye Takmr Kurumunun kltmesi ve Karabk ve Ereli Demir elik letmelerinin zelletirilmesi ile meydana gelecek ekonomik ve sosyal sonularn analiz edilmesi gerei ortaya kmtr. Bu nedenle, Mstearlmzca Gneydou Anadolu Projesi almasndan sonra, ok sektrl, kamu-zel kesim ibirliine dayal olarak Blgesel Gelime Proje almas anlay ierisinde Zonguldak-Bartn-Karabk Blgesel Gelime Projesi uluslararas ihale ile gerekletirilmitir. PROJENN AMACI Proje almas ile; 1. Blgede yer alan sanayi ve madencilik kurulularndan TTKnun kltlmesi ve Karabk Demir elik iletmesinin zelletirilmesi sonucunda ortaya kacak ekonomik ve sosyal sonularn analizi, 2. zel sektrn yeni yatrm alanlarnda faaliyet gstermelerinin salanmas maksadyla yeni yatrm alternatiflerinin belirlenmesi, 3. Orta ve uzun dnemde uygulanabilir Blgesel Gelime Plan hazrlanmas, 4. Blgede yaplabilecek yatrm tanmlanmasn salamaktr. 1. TRKYE TA KMR KURUMU VE KARABK DEMR-ELK FABRKALARI (KARDEMR) RAPORU 1.1. Trkiye Ta Kmr Kurumu TTKnda retimde ve istihdamda klmeye 1990 ylnda balanmtr. Daha sonraki yllarda retim miktar ayn kalmak artyla istihdamda klmeye sonraki yllarda devam edilmitir. 1995 yl itibariyle 23.000 ii ve 2.600 memur istihdam edilmektedir. 1990-1995 yllarnda toplam 10.400 kii iten ayrlmtr. TTKnun ta kmr retiminde iletme maliyetleri sat gelirinin yaklak iki katdr. TTKnun hemen kapatlmas durumunda; Sosyal ve ekonomik dengeler bozulacak, G hzla artacak ve
103
Zonguldak, Bartn, Karabk illerinin birok ilesinin sonu olacaktr. Zira bu il de TTKna baml aile fertleri says 126.000 kiidir. TTK retimindeki deiiklik takmr ile alan veya kuruma retim yapan ok sayda firmay etkileyecektir. Kuruluun, faaliyetlerini mevcut artlarda srdrebilmesi iin yllk iletme zararlar iin 205 milyon $, mali giderler iin ise 322 milyon $ sbvansiyon gereklidir. TTKnun blge zerindeki sosyo-ekonomik etkisine gre, gelecee ynelik en uygun neri uzun vadede (10-15 yl) madencilik iletmesinin daha da kltlmesidir. Bylece dnya pazarlarna alan Trk ekonomisinin ihtiyacna gre kalifiye igc oluturmak iin buraya harcanan kamu fonlar iilerin tekrar mesleki eitimi iin ayrlabilir. Tekrar ie yerletirme ve deiim yardm plannn uygulanmas ekonomik olarak uygulanabilir. Bu erevede, kltmeye paralel olarak retimin iyiletirilmesi iin; Verimli damarlarn ve panellerin seimi, retimin asgari alan ve seviyelerde younlatrlmas, Madencilik yntemlerinin standardize edilmesi, Yeni yntemlerin uygulanmas iin maden ekipmanlarnn optimizasyonu, Personel eitimi, stratejileri benimsenerek bir dizi iyiletirmeler gerekletirilecektir. yiletirmelerin sonucunda; lerin sadeletirilmesi ve kolay ynetimi, Etkinlik ve gvenlik art, stihdam edilen igcnde azalmann yannda retimde art salanacaktr. 1.2. Karabk Demir-elik Fabrikalar (Kardemir) KARDEMR, 1995 ylnda sembolik bir fiyatla zelletirilerek farkl bir yapya kavumutur. zelletirme ilemi zel artlarla gerekletirilmitir. Borlar devlet tarafndan stlenilmi, Sembolik olarak 1 TLye satlm, 1995 ylnda 1.100 kii iten ayrlm, alanlarn maalar geici olarak reel olarak dmtr. En nemli modernizasyon tedbirleri arasnda retim maliyetini drecek yeni yatrmlar yaplmtr. Bylece en fazla ingot ve pik demirde olmak zere yllk retim 700.000 tondan 1 milyon tona karlacaktr. Yatrmlar bittikten ve tam kapasite retime geildikten sonra KARDEMR yaklak 2500-3000 kiilik yeni istihdam salanacaktr. Bu durum, blge ekonomisi iin olumlu bir etki yapacaktr.
104
Yeni teknolojilerin daha az kirletici ve evre mevzuatna daha uygun olmas nedeniyle evre artlar da iyileecektir. Yatrmlarn %20si evre korumasna ve kontrolne ayrlacaktr. Filyos limannn tamamlanmas ile KARDEMR nakliye maliyeti ton bana en az 10$ decektir. 2. ZONGULDAK, BARTIN, KARABK BLGESEL GELME PROJES 2.1. Blgeye likin Mevcut Durum Ve Analizi Toplam 9.695 km2lik alan iine alan blgede 3 il, 13 ile ve 884 ky bulunmaktadr. Zonguldak-Bartn-Karabk illerini kapsayan blge hzl bir deiim srecine girmitir. Blge Trkiyede en youn nfusa sahip yrelerden birisidir. (Toplam nfus: 1.103.345 kii, Trkiye nfusunun %2si ve km2ye 114 kii), Krsal alanlardan kentsel alanlara hzl bir g ile kar karyadr. Blge ayrca net g veren konumdadr. (Net g oran - %1,7) Blge, tarm yannda, ekonomik ve sosyal yap olarak (istihdam dahil) demir-elik ve kmr sanayilerinin etkisi altndadr. Erdemir baarl bir iletme olup, zelletirilme srecindedir. KARDEMR ise zelletirilmi ve kara gemitir. TTKnda ar istihdam ve yetersiz retim devam etmektedir. Arazi kullanm toporafik artlara bal olup, blgenin %51i ormanlarla kapldr. Ormanlarn %71i verimlidir. Blgenin sahil kesiminde dank olarak bulunan ky ve mezralar krsal yerleimin nemli zelliklerini tamaktadr. Nfus g nedeniyle azalmasna ramen krsal yerleimlerde yaayanlarn bir blm sanayiden emeklilik sonras ormanclk ve tarmsal retimle meguldr. Yerel ynetimler (belediyeler) konut ve ekonomik faaliyetlerin yerleimi iin kentsel planlamay organize edecek ve ynetecek, yasal, personel ve mali olanaklardan yoksun durumdadr. Blge homojen bir yapya sahip deildir. Zonguldak-Bartn Karabk blgesi gemii eskiye dayanan kmr madencilii ile modern demir-elik retim sanayilerinin oluturduu ar sanayie sahiptir. KT ve irketleri blgede 38.000den fazla istihdam salamaktadrlar. malat sanayiinde metal sanayi rnleri i kollarnda faaliyet gsteren 440 iletmede 18.500 kii istihdam edilmektedir. Byk iletmeler yannda, Bartn, Karabk, aycuma ve Erelide kurulan OSB yatrmlar ile kk ve orta lekli iletmeler (KOB) glendirilmilerdir. Son yllarda giyim sanayii ve yap malzemeleri sektrlerinde nemli gelimeler gzlenmitir. Tarm sektr (ormanclk ve balklk dahil) nfusun %61ini istihdam etmektedir.
105
Sanayi sektrnn tersine tarm tm blgede yaplmaktadr. Ancak, verimlilik ve pazarlama konularnda Trkiyenin dier tarmsal retim yaplan blgelerinin gerisindedir. Hayvanclk, tarm arazilerinin snrl oluu nedeniyle nemli bir potansiyeldir. Blgenin tamam tamamlanm bir ulam altyapsna sahiptir. Blge nemli bir doal evreye sahiptir. Doal yap (sanayi kentleri hari) imdiye kadar tm kt etmenlerden korunmutur. Doal evreyle yerleim alanlar arasnda byk bir tezat vardr. Doal evre ekolojik olarak zengin ve geni iken, kentsel yerleim birimlerinde fabrikalarn atklar hava ve suyu AB standartlarnn stnde kirletmektedir. (Filyos ve Bartn rmaklar sanayi ve evsel atlklar ile kirletilmi durumdadr.) 2.2. Gelime Potansiyelleri 2.2.1. yi Derecedeki Potansiyeller Kuzeybat Anadolu blgesinde dengeli gelime merkezi iin alternatif konumdadr. Karadeniz lkeleri ile (Rusya, Ukrayna, Romanya, Ermenistan, Grcistan) deniz ticaretini gelitirme potansiyeline sahiptir. Ereli dnda Kalknmada Birinci Derecede ncelikli Yre olmas nedeniyle yatrm teviklerinden azami ekilde yararlanmaktadr. Byk lekli Sanayi: Yerel destekleme olanana sahiptir. giriimcileri, kk ve orta boy iletmelere doru
KOBler: Hizmetlerin ve destek faaliyetlerinin iyiletirilmesi ile, gelime potansiyeline sahiptir. Blgede st, kereste vb. retiminin artmasna bal olarak gda ve imalat sanayileri gelimeye aktr. Ormanclk: Dorudan ve dolayl orman rnlerinde miktar ve kalite art salanabilecek durumdadr. Krsal yerleimlerde yaayanlarn gelirlerinde ve aa ileme sanayiinde etkiler beklenmektedir. Eitim: Karaelmas niversitesi lkenin ihtiya duyduu evre mhendislii ve bilgisayar bilimleri gibi zel alanlarda gelitirilebilme olanana sahiptir. niversite blgenin ekonomik ve sosyal kalknmasnda nemli bir ilev stlenebilir. Bitkisel retim ve Hayvanclk: Hayvancln ve kk arazilerde seracln younlatrlarak gelitirilmesi imkanlar mevcuttur. Parsel byklklerinin artrlmas iin arazi toplulatrlmas gerekmektedir. Ulam: Proje alannda 600 kmlik karayolu mevcuttur. stanbula iyi bir karayolu balants, Ereli ve dier limanlardaki Karadeniz trafiini gelitirme imkan mevcuttur. Zonguldak limannn yeniden canlanmas iin aratrmalar yaplmaktadr. Filyos limannn gerekletirilmesi iin DLH Genel Mdrlnce Yap-let-Devret modeli ile ihaleye klm ve KARDEMR ihaleyi kazanmtr. Bartn-aycuma arasnda Saltukova havaalan, yeni terminal binas yapm ile iyiletirme kapsamna alnmtr. Ayrca, Karabk belediyesi kente yakn bir yerde havaalan yapm iin proje almalarn balatmtr.
106
2.2.2. Orta Derecedeki Potansiyeller Yerel Ynetimler: ehir altyap hizmetlerinin ynetimi ve gelitirilmesinde daha fazla verimlilik salanmas gerekmektedir. Turizm: Safranbolu ve evresi ile sahil eritlerinde turizmin gelitirilmesi olasdr. Yerel gelir artnda yresel turizm rnleri gelimeye msaittir. klim: Blgenin ky kesimlerinin yl gerektirmemekte, ancak drenaj gerekli olmaktadr. boyunca yamurlu oluu, sulamay
evre: Doa turizmi ve kent evrelerinin gelitirilmesi blgenin imajn deitirebilir. Zonguldakta evre mhendislii eitimi, uygulama ve hizmet geliiminde nemli bir potansiyel olabilir. 2.2.3. Dk Derecedeki Potansiyeller Fiziki artlar: Kent merkezlerinde farkl fiziki alanlar olmas ve farkl yaplama nedeniyle snrl miktardaki kullanlabilir alanlar en iyi ekilde deerlendirilmelidir. Arazi: Arazilerin kalite ve parsel bykl itibariyle daha rasyonel kullanm tarmsal retimde verimlilii artracak ve evreye yarar getirecektir. Madencilik: Yap malzemeleri imalat iin girdi olarak kil kullanmna devam edilecektir. Mermer ve dolomit iin blgesel olarak fazla bir potansiyel bulunmamaktadr. Balklk: Deniz balklnda potansiyel olduka dktr. Ancak, gelecekte tatl su havzalarnda balk retme iftlikleri kurulmas imkan dahilindedir. 2.3. Blgenin Darboazlar Kmr dnda nemli yeralt doal kayna yoktur. Kmr rezervleri iletme artlarnn zorluu ve derinlerde olmas sebebiyle potansiyeldedir. Yerel giriimlerle balant azdr. Kentlerden ve byk sanayi yerleimlerinden kaynaklanan geni apl bir kirlenme mevcuttur. Blge dna g olmasna ramen yksek younlukta nfus mevcuttur. Kalifiye olmayan igc ve dk teknolojik dzey sz konusudur. Yeni sanayi, ticaret ve benzeri faaliyetler iin elverili mekanlar snrldr. Zonguldakta merkezi gelitirme tasman nedeniyle imkanszdr. 2.4. Blgenin Avantajlar Corafi konum itibariyle Trkiyenin Kuzey Bat blgesinde sektrler aras dengeli bir gelime merkezi kurulabilme imkan, dk
107
Yatrm teviklerinden yararlanma (Kalknmada 1. Derecede ncelikli Yre) KOBlerin desteklenmesi ile gelime potansiyeli, Orman rnlerini artrma imkan, Karaelmas niversitesinin eitim konusunda blgede etkin bir yerinin olmas, Hayvanclk ve seraclk konusunda gelitirilebilir potansiyel, Ulam olanaklarnn uygunluu, Ereli ve dier limanlarla Karadeniz trafiini gelitirme olana mevcuttur. 3. STRATEJ VE SeNARYOLAR 3.1. Gelime Stratejileri Uzun vadeli kamu destei verilmesi, Sanayi ve KOBilere ncelik, Blgedeki tm potansiyellerin deerlendirilmesi, Blgenin Trkiye iinde ve dnda tantm, Mesleki eitim ve yetitirmeye ncelik, Blgesel Gelime Ajans vastas ile gelimenin organizasyonu, evrenin iyiletirilmesi ve gelitirilmesi ile srdrlebilir kalknmann salanmasdr. 3.2. Gelime Senaryolar Yeni i alanlarnda yatrmlara hz verilerek Krsal g snrlandrmak, Madencilik sektrnn kltlmesini etkili olarak ynetmek, zel Sektrn bymesini salamak, Kamu sektrnn katlmn srdrmek, zel ve kamu kesimlerinin ortak kombinasyonunu gerekletirmek. 3.3. Senaryo Kriterleri GSYHda %5,5lik byme hzyla 15 ylda iki katna kacaktr. (Ilml Senaryo) GSYHda %6,6lik byme hzyla 11 ylda iki katna (kacaktr. (yimser Senaryo) 3.4. Blge Kalknma Hedefleri stihdam imkanlarn geniletmek, Gelir ve katma deeri artrmak, Srdrlebilir kalknmay gerekletirmek, (Giriimcilii) Tevik Etmek,
108
evreyi korumak, retim yaplarn ve organizasyonu yenilemek, Blgede farkl faaliyetler arasnda mevcut balanty glendirmek, stanbul ve Trkiyenin gelimi blgeler ile balantsn glendirmek ve Blgenin tm imkanlarn sonuna kadar kullanmaktr. 3.5. Gelecek Alternatifleri Gelecek iin alternatif deerlendirilmitir. Temel izgi Alternatifi (AO): Mevcut eilimin yllk %1.6lk bir byme oran ile devam, Orta-Yksek Altematifi (A1): Gelecek 10 ylda blge byme ortalamasn VII. Planda ngrlen yllk %5,5lik Trkiye ortalamasna ulatrlmas, Yksek Alternatif (A2): Ylda %6,6lk yksek bir byme ile Trkiye ortalamasna ykseltilmesi hedeflenmitir. 4. BLGESEL GELME PLANI 4.1. Kalknma Stratejileri Blgenin gelecekteki rol; byk metropollerin hzl bymeden kaynaklanan sorunlarn dengelemek zere alternatif sanayi ve ticaret ekim alan grevi stlenmektir. malat sanayi ve ticaret sektrleri gelecekte yeniden kalknmann temelini oluturacaktr. Filyos vadisi hem imalat sanayii hem de ticaret asndan kalknma srecinde nemli rol oynayacaktr. Altyap, kentsel gelime, organizasyon ve sosyal kalknma iin uzun vadede gl bir kamu destei gereklidir. KOBlerde ncelik imalat sanayiinde olacaktr. Yeniden yaplanmada emek-youn faaliyetlere tevikler vastas ile ncelik vermek gereklidir. Sanayi kollar, yeni eitim kurslar, daha kalifiye iiler, teknik danmanlk sanayicilerin organize edilmesi suretiyle desteklenmeli ve kuvvetlendirilmelidir. ve
Ormanclk ve orman rnleri sanayii kollar potansiyel uzmanlama alanlardr.arm, turizm gibi blge iin marjinal alanlarda yeni yatrmlara ihtiya vardr. Bylece dier blgelere g kesecek, sosyal etkilere yol aacaktr. Blgesel ve ulusal lekte nem tayan mesleki eitime mutlaka ncelik verilmelidir. 4.2. Faaliyet Program Tarm ve Hayvanclk, Ormanclk, Madencilik, Sanayi (KOBler), Ulatrma ve Bayndrlk, Eitim (Mesleki ve Teknik Eitim), Turizm evre, Blgesel Kalknma Ajans ,Su Ajans
109
Tarm ve Hayvanclk: Genel retimi destekleme program: Yem bitkileri ve otlaklarn gelitirilmesi, Tarla rnleri, St retimi ve besicilik, St toplama ve ileme, Seraclk ve meyvecilik, Kapal ceviz yetitiricilii, Ormanclk, Uzun vadeli programla: Orman rnlerinde yksek art olasl, nar ve kavak dikimi ile zel ormancln gelitirilmesi, Yollarn, patikalarn ve kablo hatlarnn oluturulmas, Yeni ormanlar oluturulmas ve erozyonla mcadele, Blgenin deiik blmlerini iine alan, teknik, girdi ve AR-GE faaliyetleri destekleri, Ylda 100 milyon $ ek retim hedefi, Yllk tahmini maliyet 4,2 milyon $, Eitim ve kylerin gelitirilmesi, Madencilik: Devletin retimi artracak faaliyetlerde bulunmamas, Madencilerin yeniden eitimi iin zel programlar, Yeniden istihdamn desteklenmesi, Emeklilik ikramiyelerinin geici artrlmas yoluyla emekliliin zendirilmesi. Sanayi: (KOBler): Yllk 5000 i hedefli ana istihdam kayna, Altyaplar zerine geni destek program, finansman ve teknik-pazarlama destekleri. (OSBler): OSB kurulmas,Yatrmlarna balanlan ve yatrm planlanan organize sanayi blgeleri yatrmlarnn tamamlanmas, Sanayi yatrmlarnn gerekletirilmesi iin finansman ve teknik bilgi desteinin salanmas gerekmektedir. Ulatrma ve Altyap Hizmetleri: Karayollarnn iyiletirilmesi, Demiryollarnda baz blmlerin iyiletirilmesi, Ereli ve Bartn limanlarnn donanmlarnn ve donanmlarnn iyiletirilmesi, Karabke doalgaz boru hatt denmesi, Bartn ay ve Filyos nehrinde kaynakta kurulmas planlanan barajlarn yatrmlarnn gerekletirilmesi, Nehirlerin takn koruma ve ky tahkimlerinin ksa zamanda gereklemesinin salanmas ve bal yatrmlara balanmas, Eitim: Mesleki ve Teknik Eitim vermek amacyla; Dnm ve madenciler iin eitim merkezi, Zonguldakta srekli mesleki eitim merkezi, 3 ilde temel teknik eitim merkezi, Zonguldakta su teknikleri konumunda uzmanlam eitim merkezi kurularak: Srekli mesleki eitim merkezi, yllk 923 bin $ ve 4.030 kursiyer, Temel teknik eitim merkezi; yllk 1 milyon $ ve 1080 kursiyer, Su teknikleri eitim merkezi; yllk 640 bin $ ve 1.600 kursiyere eitim hizmeti verilecektir. Turizm: Turizm konaklama tesislerinin saysnn artrlmas, Safranbolu, da ve deniz turizmi iin 10 otel ve 50, pansiyonluk program, Ksa sezon nedeniyle zel yatrmlarn devlet tarafndan desteklenecektir. evre: Kentlerde su artma tesisleri, Byk kentlerde kat atk idaresi, Hava ve su kalitesi kontrol donanmlar, irketlere artma sistemleri iin yardm, 10 yllk tahmini maliyet 58,6 milyon $, Sanayi ve ehirlerdeki kirlilikle mcadele edilecektir.
110
Blgesel Kalknma Ajans: Mevcut kk ve orta lekli sanayi iletmelerinin salkl bir yapya kavuturulmas ve yeni sanayi kollarnda yenilerinin deiik alanlarda kurulmasnn teviki ve iletme faaliyetlerine verimli olarak devamn salamaya ynelik olarak Blgesel Gelime Ajans bnyesinde: Teknik Yardm Fonu, Katlm Fonu, Garanti Fonu ve Pazarlama A Organizasyonu kurulmas ngrlmtr. 1. Teknik Yardm Fonu: Kk giriimcilerin projelerine yatrm safhasnda gereksinim duyduklar; zel danmanlk ve yatrm fizibilitelerinin hazrlanmas ve finansman destekleri salanmasnda yardmc olacak teknik bir ekibin kuruluunu ve hizmetlerinin devamn salayacaktr. 2. Katlm Fonu: Giriimciye geici bir sre iin sermaye temininde bulunarak, orta ve uzun vadedeki kredi ihtiyalarn azaltmak ve dengeli bir mali yap olumasn salayacaktr. 3. Garanti Fonu: Yeni ve tecrbesiz giriimciye kredi veren bankalarn stlendii riski hafifletecektir. 4. Pazarlama A: Yeni kurulmu olan kk iletmelerin hayati neme sahip olan pazarlama sorunlarna salkl bir yap ile yardmc olacaktr. Fonlarn ve pazarlama organizasyonunun 5 yllk bir srede 25000 kiilik ek istihdam salanmas amacyla toplam maliyeti; Teknik Yardm Fonu: 800.000 $, Katlm Fonu: Kii bana 5.000 $ hesabyla 130.000.000 $ Garanti Fonu: 22.000.000 $ Pazarlama A Organizasyonu: 360.000 $ olmak zere Toplam 153.180.000 $lk finansman ihtiyac olaca hesaplanmtr. Genel idari hizmetlerinde dzenlemeler yaplmas, Blgesel arazi kullanm planlarnn hazrlanmas ve uygulanmas, Mesleki eitim hizmetlerinin ynetimi ve devamllnn salanmas, Tarm, turizm, evre ve bayndrlk ilerinin koordinasyonunun salanmas ile verimlilik ve karllklarnn arttrlmas, Merkezi bilgi ve iletiim birimlerinin kurulmas ve ynetilmesi teklif edilmitir. Su Ajans Havza leinde sulamann teknik ve idari ynden salkl bir ynetim ihtiyacnn giderilmesi, Su teknikleri eitim merkezinin desteklenmesi, Su kullanm ve kirletilmesinden toplanan vergilerle finansman salanacak ve Suyun verimli kullanmn,
111
Kirlenmenin nne gemeyi, Azami fayday salamay ve Etkili Ynetim Oluturma amalanmaktadr. 4.3. Projeden Beklenen Sonular malat ve hizmetler sektrlerinde 113.000 kiiye i imkan ve gn azaltlmas, Tarm ve ormanclk sektrlerindeki retimde salkl bir yapnn salanmas, Refah, gelir ve igc niteliinde art salanmasdr. 5. FZBLTE VE N FZBLTE ALIMALARI Blgesel Gelime Projesi kapsamnda hazrlanan; 5.1. Fizibilite Etdleri Hayvansal rnleri leme ve Pazarlama, Meslek Kazandrma ve Eitim Program, Karabk Master Plan, 5.2. nfizibilite Etdleri Ahap ve Metal Gemi retiminin Gelitirilmesi, Orman, Aa ve Yan rnleri Sanayiinin Gelitirilmesi, Tarm rnleri ve Gda Sanayiinin Gelitirilmesi, Turizmin Gelitirilmesi, evre Kirlenmesine Kar Alnacak Tedbirler, Zonguldak Kanalizasyon ve Altyap htiyac, Blgesel Ulatrma Altyapsnn Gelitirilmesi nfizibilite etdleridir. 6. SONU Proje almasnn 1997 ylnda tamamlanmasndan sonra: Mstearlmz proje raporlarn ilgili valilikler, kamu kurumlar, yerel ynetimler ve sivil toplum rgtlerine gndermi ve tantmtr. Mstearlktaki ilgili birimlere nerilen projeler bildirilerek kamu yatrm programlarnda (ZBK) rumuzu ile takibi ve kaynak tahsislerinde ncelik verilmesi salanmaktadr. Proje mellifinin kurumsal yap olarak nerdii blge kalknma ajans ile ilgili olarak nceki dnemde herhangi bir alma yaplmam olup, mstearlmzca bu dnemde kanun teklifi tasla almalar yrtlmektedir.
112
Kurumsal yap olarak nerilen su ajans ile ilgili herhangi bir gelime olmamtr. Gda sanayiinin gelitirilmesi Turizmi gelitirme evre kirlenmesinin nlenmesinde alnacak teknik ve hukuki tedbirler Zonguldak kenti kanalizasyon ve altyap ihtiyac Blge ii ulatrma altyapsnn gelitirilmesi
113
Kentsel Gelimede Etkili Olan Faktrlerin Urla-zmir rneinde rdelenmesi

Gzde EMEKL Yrd. Do. Dr. Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi, Corafya Blm Dnya son yllarda hzl ve kolay tanmlanamayan bir geliim ve dnm iine girmi, ekonomik, sosyal, kltrel ve politik alanlardaki yapsal deimeler ile birlikte mekan, kent, kentleme, kentlileme kavramlarnn tartlmas yeniden nem kazanmtr. 20. Yzyln ilk yarsndaki hakim retim sistemlerinin zlmeye balamas kreselleme ile birlikte yeniden rgtlenmesi, planlamann temel girdisi olan corafya ve mekan kalplarn deitirmi, sosyokltrel deiimler, akan karlar ve politikalar, teknolojik gelimelerle dorultusunda takip edilemeyen dnmler kentlerdeki gelimelerin irdelenmesini zorunlu klmtr. Blgeleraras ekonomik, sosyal ve kltrel farkllklarn artmas, iletiim ve ulam aralarnn gelimesi, sanayi, tarm yada turizm gibi ekonomik etkinlikler sayesinde glenen bykkentler yerleme-konut, altyap, eitim, salk, evre gibi sorunlarla boumaya balamtr. Bykkentlerin sorunlarndan, uzaklamak isteyen insanlarn snd kk ky kasabalar da kent nfusunun dinlenme ihtiyacna yant vermeye alrken youn bir bask altna girmitir. Trkiyenin 3. byk kenti olan zmirde 1970li yllardan bu yana kent halk yakn ky kasabalarn dinlenme amal tercih etmeye balamtr. zmire 35km uzaklkta eriilmesi kolay olan Urla ilesi de kent halknn artan taleplerini karlamaya almaktadr. 1980lerden zellikle 1990l yllardan sonra otoyolun ve zmir Yksek Teknoloji Enstitsnn (YTE) almas ile kentin geliime ynleri deimeye balamtr. Urlada nfusu ekecek kentlemeyi hzlandracak motor g olarak belirgin bir ekonomik sektr yoktur. Bilindii gibi lkemizde kentleme genel anlamda sanayilemeye bal olarak ortaya kmaktadr. Ancak Urla'da gerek anlamda sanayiden bahsetmek mmkn deildir. yleyse, Urlada kentsel gelimeyi hazrlayan farkl dinamikleri aratrmak zorundayz. Genel olarak bakldnda Urlada hakim olan sektr tarmdr. Arazi kullanm bakmndan tarma ayrlan topraklar ounluktadr, nfusun bir ksm geimini tarmdan salamaktadr. Ancak Urlann corafi konumu zmire ve uluslararas turizm merkezlerine (eme, Seluk-Efes, Kuadas) yaknl, tarihsel zellikleri, gemiten getirdii antik kentsel yerlemeler, yazlk konutlarn giderek artmas ve zmir ile ilikilerin younlamas, gnbirlik turizm hareketleri, arkeolojik, kentsel ve doal sit alanlarnn dalm, Ege niversitesi Su rnleri Fakltesinin almas, otoyolun tamamlanmas, zmir Yksek Teknoloji Enstitsnn retime balamas kentsel gelimeyi etkileyen dinamikler olarak karmza kmaktadr. Urlann bugnk ekonomik yapsn ve kentleme zelliklerini derinlemesine sorgulamak, Urla'da gelimeyi ynlendiren dorudan ve dolayl etkileri ortaya koymak, ilenin geliebilmesi iin belirlenen politika ve hedeflerin yeni deimelere ayak uyduracak ekilde gzden geirilmesini salamak amacyla bu alma planlanmtr. Dier bir anlatmla, bu bildiride kent corafyas yaklam ile Urlann kentsel kimlii irdelenmektedir.
114
1. GR Kentler srekli toplumsal gelime iinde bulunan ve toplumun yerleme, barnma, alma, dinlenme, elenme gereksinimlerinin karland, tarm d etkinliklerin younlat, uzmanlama ve iblmnn nem kazand, nfus ynnden daha kalabalk yerleme birimi olarak tanmlamaktadr. Kentsel arazi kullanm ve kentsel geliim zerinde insan-mekan arasndaki karlkl etkileim nemli bir paya sahiptir. Toplum-evre ilikisi kentsel oluumu, kentsel oluum da toplum yapsn etkilerken, kentsel mekan ynlendiren tm faktrlerin incelenmesi gerekmektedir. Kentsel arazilerin deerini kentsel geliimin ynn dorudan etkileyen kararlar, politikalar ve uygulamalar kentin geliimini etkilemektedir. Szgelimi, yol, otoyol, niversite, sanayi yatrmlar kentin ilk ekirdeinin olumas iin atlm admlar arasndadr. Farkl alan ve arazi kullanmlarnn yaratt ekonomik yar insan ve mekan arasndaki ilikinin bir sonucudur. rnein, sanayi ve ticaret alanlar, konut alanlar, ulam alanlar, rekreasyon alanlar hem kent iinde hem de kentin evresindeki dier yerlemelerle bir yar iine girmektedir. Artan nfus ve kentsel aktiviteler bir taraftan kentsel kullanm altndaki alanlarda kii ve aktivite younlamasna neden olurken dier taraftan da baz kentsel kullanmlarn bulunduklar alanlar dierlerine brakmalarna ve yeni alanlarn kentsel kullanmlar altna girmesine yol amaktadr. Yeni kentsel aktivite alanlar ya da kentsel alanda eski nemini koruyan ancak genileme ihtiyac doduunda dier alanlara doru bir saaklanma gsteren aktiviteler de vardr. Aratrma alanmzn bal bulunduu zmir ve Ege Blgesi; konumu yzey ekilleri, verimli ovalar, tarmsal eitlilii, dier bir ifadeyle tarm, sanayisi ile yksek kalknma potansiyeline sahip corafi blgelerimizin banda yer almaktadr. Buna paralel olarak elverili iklimi, doal gzellikleri, kylar, tarihi ve kltrel zenginlikleri, termal kaynaklar ile turizmin gelimesine nclk etmitir. Trkiyede i ve d turizmin ilk balad illerden biri olan zmir ve ileleri arasnda Urla da bulunmaktadr. zellikle 1970lerden sonra Ege Blgesinin en hzl gelien kenti zmirin nfusu artmaya balam, kentleme hareketleri dorultusunda dinlenme ve kentten uzaklama ihtiyac ncelikle kylara olan talebi artrmtr. Toplumlarn yaay biimlerine gelimelerine bakldnda kylarn avantajl bir konuma sahip olduu grlmektedir. Kylarn dinlenme amac ile kullanlmaya balamas kentleme ve sanayileme dorultusunda balamtr. Trkiyede artan nfusun ky blgelerinde younlat ve zellikle Ege kylarnn bu geliimden fazlasyla payn ald bilinmektedir. Trkiye'nin nc byk kenti olan Urlann zmirin yakn hinterlandnda yer almas ilenin nemli lde bu byk kentten etkilendiini gstermektedir. Urla; zmir metropoliten alannn hzla bymesi ve yaylmas sonucunda, sayfiye-dinlenme yeri olarak ilgi ekerken, kendi iinde tarm kasabasndan tatil kentine doru deiim gstermeye balam, otoyol ile ulalabilirliin artmas ve Yksek Teknoloji Enstitsnn ile snrlar iinde almas ile kentsel yayl hzlanm ve kentsel ilevler n plana kmaya balamtr. Urlada kentlemeyi ynlendiren, kentsel alann snrlar zerinde etkili olan faktrler corafi bir yaklamla ele alnarak incelenmeye allacaktr. Urla; zmire en yakn sayfiye yerlemesi olarak ilk dikkat eken ilelerden biri olmu, 1970lerden bu yana kylar yazlk konutlar tarafndan igal edilmeye balamtr. 1980lere
115
kadar devam eden bu sre hzlanarak artm; halk elindeki tarm topraklarn satmaya, hatta yaz aylarnda kendi evlerini yazlklara kiraya vermeye balamtr. Bu yllarda yazlk toplu konut kooperatifleri Urlaya gzn dikmi; ikinci konut igali olarak ifade edebileceimiz bir sre balamtr. Hatta, bu sre 1990larda otoyolun yapmyla kylardan i ksmlara ve otoyol evresine kayarken daimi konutlar da yaplmaya balamtr. 1990l yllarn bir baka zellii de kylarn dolmas ile i ksmlara kayan yaplamada kr evi, iftlik evi tarznda baheli evlerin daimi konut olarak yaygnlk kazanmasdr. zellikle Urlann otoyol girii evresindeki mekanlar zmire en yakn ve en kolay ulalan deniz manzaral sesiz sakin mekanlar eklinde pazarlanmaya balamtr. Aratrmada farkl yntemlerden yararlanlm ve ilk adm olarak kent ii kullanllar ana hatlar ile tespit edilmitir. Kentin tarihsel ve alansal geliimi, fonksiyonlar irdelenmitir. Bununla birlikte, fonksiyonlara ilikin binalar, yollar, nfus miktar, younluu ve dal, ky mahallelerinin yaz ayalarndaki kullanm aratrlmtr. Urladaki baz resmi kurum yetkilileriyle grmeler yaplmtr. Kaymakamlk, Belediye, Tarm Mdrl, Milli Eitim Mdrl, Orman letme Mdrl, Esnaf ve Sanatkarlar Odas, Tarm Kredi Kooperatifi grmelerin yapld balca kurumlardr. Elde edilen verilere ek olarak, konuya btnlk salamak amacyla, baz kylere gidilmi evreyle ilgili gzlemlerde bulunulmu, grmeler yaplm ve fotoraflar ekilmitir. Bro almalarndaki son aamay elde edilen verilerin izelge, ve ekillerinin izimi oluturmutur. Ayrca 1/25.000 lekli topografya haritasndan, 1/5.000 ile 10000 lekli Urla kent planndan ve 1/100000 lekli haritalardan yararlanlmtr. 2. URLA KENTNN GELMESNDE ETKL OLAN FAKTRLER Urla; corafi konumu yzey ekilleri, verimli ovalar, tarmsal eitlilii, dier bir ifadeyle doal tarihsel, kltrel evre zellikleri ile prehistorik dnemden bu yana ilgi eken yerlemelerden biri olmutur. Son yllarda, ulam olanaklarnn artmas ve zmir kentinin bat ynndeki saaklanmalar nedeniyle Urlaya olan talep artmaktadr. zmir metropoliten kentine bal 2. derece alt merkez niteliinde olan ve ihtisaslam fonksiyonlar ile dikkat eken Urlada merkez ve ky mahalleler birbirinden farkl mekansal doku zellikleri tamaktadr. Geleneksel zellikler tayan ve kendi iinde kapal bir yap gsteren (son yllarda bu zellik ksmen azalmtr) merkez mahalleler ile mekansal olarak kopuk ky mahallelerinde farkl yapsal zelliklere sahip II. konutlar ounluktadr. Urlada zellikle son on ylda, II. konut talebinin ve arznn youn olduu ky bandnda eriim kolaylnn da artmas ile I. konuta dnme eilimi hzlanmtr. Sz konusu dnmle kentsel alan haline gelen alanlar bireysel olarak retilen az katl mstakil konutlar, lks konutlar, tek elden gerekletirilen siteler, belediyenin gelimeyi rgtleyici giriimleri olan kooperatifler ve son yllarn gzde konut tipi olan iftlik evleri ile dikkat ekmeye balamtr. Urlada nfusu ekecek kentlemeyi hzlandracak motor g olarak belirgin bir ekonomik sektr yoktur. Bilindii gibi, lkemizde kentleme genel anlamda sanayilemeye bal olarak ortaya kmaktadr. Ancak, Urlada gerek anlamda sanayiden bahsetmek mmkn deildir. Urla'da nfus geliimine bakldnda kentsel gelimenin belirli dnemlere ayrld, nfus art ve daln etkileyen faktrlerin ilede kentsel geliimi ynlendirdii anlalmaktadr. Corafi konum ve doal evre zelliklerinin kentin domasnda ve gelimesinde etkili rol oynad kabul edilmektedir. Corafi konum, ulalabilirlik, ky ve iklim
116
zellikleri, yzey ekilleri Urla kentinin kurulup gelimesinde prehistorik dnemden gnmze etkili olmutur. Urla, zmir'in 35 km batsnda kendi adn tayan yarmadann merkezinde eski bir yerleim merkezidir (ekil 1). Kuzeyinde Ege Denizi, gneyinde Dden denizi ve Seferihisar, batsnda eme dousunda ise Gzelbahe ileleri ile snrldr (Darkot ve Tuncel, 1978). Urlann kurulduu yerin zelliklerine bakldnda allmn dnda bir durum gze arpar. Urla ne kaleye imkn veren bir tepenin eteinde ne de dz bir ova kenarnda kurulmutur. Urla Akpnar deresinin iinden getii dereli tepeli bir alanda kurulmutur. En nemli zellii yarmadann ortalarnda verimli tarm alan iinde bir ok kk yerlemenin ortasnda pazar ihtiyacn karlayabilen bir yerleme olarak ortaya kmasdr (Emekli, 1992). Urlada ulam karayolu arlkl olmakla birlikte, denizyolu ile ulam gelitirilmeyi beklemektedir. 1980li yllarda Konak-Urla-skele arasnda balayan vapur seferleri gnmzde devam etmemektedir. Gelimi bir karayolu ana sahip Urla'ya zmir-eme otoyolunun yansra, denize paralel devam eden eski sahil yolu ile (Narldere, Gzelbahe, Zeytinalan, Kalabak ve skele) de ulalmaktadr. Ayrca ile gneyde Seferihisar yolu zerinden Gmldr, Ahmetbeyli, rkmez, Seluk ve Kuadasna, batda otoyol ile emeye balanmakla birlikte eski eme yoluyla da Karaburun, Alaatya balanmaktadr. Bykehir Belediye otobsleri Urlann amlay mahallesine kadar gelmekte ve zmir ile Urlann ilikilerinin younlamasnda etkili olmaktadr. Urla-zmir-kuyular arasnda karlkl dolmu seferleri ve Urla Belediyesinin otobs seferleri dzenli olarak yaplmaktadr. Urlann ky ve mahalleleri ile ulam kolaydr. le merkezinden tm kylere dolmu seferleri yaplmakta kent merkezi ile ky arasndaki iletiimi artrmaktadr. Urlann corafi konumu zmire ve uluslararas turizm merkezlerine yaknl, kentsel geliimi ve nfus hareketlerini de etkilemektedir. zellikle 1970lerden sonra artan yazlk nfus hareketlilii kentsel geliimi hzlandrmtr. 1970-1985 yllar arasnda skele, KalabakYcesahil, emealt mahallelerinde gnbirlik rekreasyonel faaliyetler balam, kamu kamplarna gelenler ile hafta sonlarnda gnbirlik gelenler turizm hareketlerini artrmtr. Kylar, Urla kentinin ynlendirilmesinde etkili olan faktrlerden biridir. Antik dnemden bu yana bir liman kenti olan Urla, o dnemdeki liman zelliini korumasa da kylar halen ekiciliini srdrmektedir (Mater, 1982). zellikle ikinci konut modasnn balad 1970li yllardan sonra kylar en ok tercih edilen yerler arasndadr. 28 km ky uzunluuna sahip Urlada kent ve yakn evresindeki kylarn byk bir blm ikinci konutlar tarafndan kullanlmaktadr (Emekli, 2002). ncellikle ky turizminin ve ikinci konutlarn yer seiminde kylar ilk tercih edilen yerlerdir (zg, 1977). Urla evresinin iklimi yazn nfusu kylara ektii ve ky turizmine olanak tand iin kenti etkilemektedir. Urla ve yakn evresi doal olarak Akdeniz ikliminin etkisi altndadr. Urlann kentleme srecinde, hzla byyen zmir metropol kentine yaknlk, corafi konumunun ve doal evrenin sunduu avantajlarn nemli bir rol oynad grlmektedir. Urladaki nfus hareketleri kentlemeyi hzlandran faktrler arasnda deerlendirilmektedir. Urla zmir'in ileleri arasnda (metropol ileleri hari) yzlm ve nfusu asndan orta byklkte bir iledir. Bugn artk zmir'in banliys olan ile, zmir kent halknn srekli oturmay tercih ettii yerler arasnda ilk srada bulunmaktadr.
117
1927-1950 dneminde Urla toplam nfusunda nemli artlar dikkati ekmemektedir. 15.548 olan toplam nfus 1950 ylnda 19.309a kmtr. Bu dnemde, sava sonras sosyo-ekonomik koullar hatrlandnda konu daha kolay anlalmaktadr. Ayn dnemde kentsel ve krsal nfusta da pek farkllk grlmemektedir. Kent nfusu 23 ylda 1.500 kii kr nfusu da yaklak 2.300 kii artmtr. Bu dnemde, krsal nfusun dourganlk oranna bal olarak daha fazla artmas beklenen bir sonutur. 1927de %57,5 olan kentsel nfus oran %54e (1950) dmtr. Krsal nfus oran da buna bal olarak %42,5ten (1927), % 46ya (1950) kmtr. 1950-1975 yllar arasnda Urla toplam nfusunda bir takm deiiklikler dikkat ekmektedir. 19.309dan 22.774'e (1975) kan toplam nfus kyler arasndaki baz snr ve stat deiikliklerinden etkilenmitir. Kzlbahe, Bykaml, Kavack, Kkkaya, Payaml, Yelki, amtepe kyleri Urladan ayrlarak Seferihisar'a balanm ve 1960 saymnda Urlann hem toplam hem de krsal nfusu azalmtr. 1970lerde lkedeki kentleme abalar dorultusunda Urla'da kentsel nfus oran %61e (1975) karken krsal nfus oran %39da kalmtr.
Yllar 1927 1935 1940 1945 1950 1955 1960 1965 1970 1975 1980 1985 1990 1997 2000
Toplam 15548 17073 17858 18415 19309 22424 18754 20625 21170 22774 26066 26907 35467 43087 49515
Kent 8936 9961 10330 10206 10403 10892 10827 12454 12641 13903 14416 21641 25648 31723 36875
% 57,5 58,0 58,0 55,5 54,0 48,5 57,7 60,0 60,0 61,0 55,0 80,0 72,0 73,6 74,5
Kr 6612 7112 7528 8209 8906 11532 7927 8171 8529 8871 11650 5266 9819 11364 12640
% 42,5 42,0 42,0 45,5 46,0 51,5 42,3 40,0 40,0 39,0 45,0 20,0 28,0 26,4 25,5
izelge 1 Urla'da toplam, kentsel ve krsal nfus geliimi (1927-2000)
Urla'da 1975-2000 yllar arasnda nfus hareketlerini, artn ve daln etkileyen ok farkl sreler dikkat ekmektedir. Bu dnemin en belirgin zellii toplam nfusun ve kent nfusunun hzl artmasdr. Baz yapay artlar grlse de toplam nfus srekli ve hzl bir art eilimine girmitir. Daha nceki dnemlerde 20-25 ylda 4-5 bin artan toplam nfus bu dnemde her saym ylnda 4-5 bin kii artm ve bu artn tamam kentsel nfusa yansmtr. Bu Urla'nn son yllarda g almaya baladn ve glerin kentte toplandn kantlamaktadr (izelge 1). Dier bir ifadeyle, 1975'te 22.774 olan toplam nfus 2000 ylnda da 49.515'e ykselmitir (DE, 2001). 1990larda eme-zmir otoyolunun Urla ksmnn almas Urla ile zmir arasndaki mesafe km ve zaman olarak ksaltm, ikinci konutlar birinci
118
konuta dnmeye balam, zmir Yksek Teknoloji Enstitsnn almas ve baz yksekokullarn, fakltelerin ilede faaliyet gstermesi nfus zerinde etkili olmutur. 1985-1990 yllar arasnda ise toplam-kr ve kent nfuslarnda belirgin artlar grlmtr: lede merkez ve kylerde yap kooperatiflerinin saylar ile konut saylar artm ve bu ilerde almak iin dardan iiler gelmeye balamtr. Ege niversitesi Su rnleri Fakltesi ve Dokuz Eyll niversitesi Deniz Bilimleri Fakltesi skele mahallesine ilgiyi artrm, Urlann zmir ve niversite ile ilikilerini gelitirmitir. Urla Kemik Hastalklar Hastanesinin tam teekkll devlet hastanesine dntrlmesi Urla yarmadasnda kentin ayrcalkl bir yer kazanmasna neden olmutur. Urla mam Hatip Lisesi ile Urla ok Programl Meslek Lisesinin Yatl renci yurtlarnn almas sonucunda yarmadann dier ilelerinden pek ok renci ileye yatl olarak gelmeye balamtr. 1990 saymndan nce, 1981 ylnda mahalle stats verilen kyler arasnda bulunan Balklova, Glbahe ve zbek'te halkn istei dorultusunda referandum yaplm ve bu yerler tekrar ky statsne kavumutur. Sonu olarak; zmirde saaklanmalarla zellikle kydan yaklaan Zeytinalan, skele, emealt, meler, Torasan mahalleleri daha ok zmirde oturanlarn ikinci konut alan olarak kulland mekanlar iken son yllarda daimi konuta dnenlerin oran artmaktadr. 1985-1992 yllar arasnda en fazla inaat ruhsat Gvendik, Denizli-emealt, Zeytinalan mahallelerine verilmitir. 1992-2003 yllar arasnda bu yerlere, otoyol evresindeki Yenikent mahallesi ile eme yolu zerindeki meler ve Torasan ky mahalleleri eklenmitir. le btnnde genileme ynnn en fazla olduu kesim kukusuz ikinci konutlarn arlkl olduu, Zeytinalan, skele, emealt kylar ile otoyol evresidir. Urla, zmir iline bal, hizmetler, ticaret, inaat, tarm, kk sanayi ve turizm ile geimini salayan ilelerden biridir (Emirolu, 1990). Urlada tarm topraklarnn kullanmnda narenciye, turfanda sebzecilik, iekilik, ttnclk, biraz yksee kldka zeytincilik, baclk dikkat ekmektedir (Emekli, 1992). Son yllarda tarm topraklarnn imara almas, ky mahalleleri ile ky kylerinde kylarn kt kullanm, usulsz avlanmalar ve trol avcl balkln gerilemesine neden olmutur. Yaplan aratrmalarda halkn geim sknts ektii, yeni i olanaklarna gereksinim duyduu anlalmaktadr. kinci konutlara gelen yazlklar ve gnbirlik turizm hareketleri ile ilenin ky mahallelerine gelenlerin artmas arazi ve kylardaki kullanma deiik bir boyut getirmi, turizm ticari bir ilev kazanmaya balamtr. zellikle yerli reticiler hafta sonlarnda yetitirdikleri rnleri (domates, bamya, biber, brlce, patlcan, mandalina, eitli otlar) yollarda satmaya balam, ay baheleri, balk lokantalar, sayca artarken buralara ilgi de artmtr. Bunun yansra ky mahallelerindeki esnafn satt rnler eitlenmi, mayo, havlu, apka, terlik, deniz gzl, gne ya gibi rnler ile gnlk tketim maddelerinin satlarnda (peynir-ekmek-merubat vb) artlar gzlenmitir. Ayrca, merkezin gneybatsnda, Altnta mahallesinde kurulan ve 1993 ylnda hizmete alan kk sanayi sitesi i olanaklarnn artmasna ve kentte dank halde bulunan kk sanatlar sektrnn rgtl bir ekilde faaliyet gstermesine yardmc olmu ve kente yeni bir gelime yn kazandrmtr. zellikle bu evrede yaplan 544 konut sanayi sitesinin talepleri dorultusunda gelimitir.
119
Otoyol, Urla'nn kentsel geliiminde etkili olmaktadr. Otoyolun yapm ile ulamn kolaylamas, kentsel saaklanmalara, Urla kentinin genilemesine neden olmaktadr. 1991 ylnda zmir-eme otoyolunun zmir-Urla blmnn tamamlanarak almas Urla ile zmir arasndaki mesafeyi zaman ve km olarak azaltm, konforlu ulam salamtr. Otoyol ile zmire daha fazla yaklaan Urlann nfusu otoyol evresine yaplan byk konut kooperatifleri ile artmaya balamtr. 1989 ylnda Toplu Konut daresinin destekledii 1000 konut yap kooperatifinin yansra otoyol boyunca ve otoyolun Urla giriinde pek ok mstakil iftlik evi tarznda konutlar yaplmaya devam etmektedir. Hatta, otoyol evresindeki artan konutlarn ve nfusun ihtiyalarna yant verebilmek amacyla yeni mahalleler oluturulmaktadr. Yenikent mahallesi bunun en iyi rneidir (Emekli, 2002). Ege niversitesi Su rnleri Fakltesinin baz dersliklerinin (1982) ve zmir Yksek Teknoloji Enstitsnn almas kentsel gelimeyi etkileyen, ynlendiren dinamikler olarak karmza kmaktadr. Urla ile snrlar iinde 1992 ylnda alan zmir Yksek Teknoloji Enstits kentsel geliimde nemli bir rol oynamaya balamtr. Yeni almasna ramen eme-Urla yolu zerinde bulunan niversitenin/YTEnin evresindeki araziler deer kazanm yatrmlar bu yne kaymaya balamtr. Hatta bu evredeki kamulatrma faaliyetleri ve kiisel giriimler arsa-arazi fiyatlarnn artmasna neden olmaktadr. mar planlar kentleri ynlendiren kentin dzenli ve planl gelimesini salayan aralardan biri olarak grlmektedir. Ancak lkemizde imar planlar uygulamalarnn baaryla srdn syleyemeyiz, plan kararlar kentin geliiminin gerisinde kalmaktadr (Glez,1997). eitli yllarda kan imar aflar ve deitirilen imar planlar kentin ihtiyalarn karlayamamaktadr. Alnan imar kararlar genellikle kat zerinde ya da uygulamann gerisinde kalmaktadr (eri, 1997). Urla iin imar plan almalar yaplmakla birlikte, srekli deitirilen imar yasalar, tadilat kararlar uygulamada zorluklar yaanmasna neden olmaktadr. zellikle merkezdeki byme eilimi binalarn ekonomik ve fiziksel mrlerini tamamlayp ykldktan sonra yeni yaplarn yaplmas eklinde olmaktadr. Ayrca, imar planlar ile verilen yaplama haklarnn mevcut alanlarda dondurulmas 2-3 kat ile snrlandrlmas ykp yapma eilimini geriletmekte ve yeni gelime alanlarn daha cazip hale getirmektedir (Urla Belediyesi, 2001). Urla kentinin bymesini kontrol eden bir baka faktr de sit alanlarnn varl ve corafi dalmdr. Urlada 1400ha sit alan bulunmaktadr. Bunun 750hektar I. derece doal sit, 250 hektar I. derece arkeolojik sit, 400 hektar III. derece arkeolojik sit alandr. Urlada zellikle arkeolojik sitler skele mahallesinde yerlemeyi snrlandran, korumay salayan bir faktr olarak karmza kmaktadr. Daha ok skele mahallesinde Limantepe ve Yldz tepe mevkiinde, skele-emealt ky yolunda dank halde bulunan Klazomenai kentinin kalntlar 1.derece arkeolojik sit alanlar olarak dikkat ekmektedir. Baka bir ifadeyle bu evredeki bo alanlarn byk bir ksm sit alandr. Urla kent merkezinde ise kentsel sit olarak korunan sivil mimari rneklerini yaatan alanlarn banda Zafer caddesi ve evresi ile Urla eski postane soka gelmektedir. Bunun dnda mahallelerin ounda sivil mimari rneklerini yanstan konutlar, binalar bulunmaktadr. Urla kent merkezinde olmasa da ky mahallelerinde ve otoyol evresindeki alanlarda yerleimi snrlandran doal sit alanlarnn varlna da dikkat ekmek gerekmektedir. meler ve Torasan mahallelerinin srtlar, otoyol evresindeki baz zeytinlikler doal sit alanlar olarak korunmakta ve imar snrlandrmaktadr.
120
3. SONU Urla kentinde yaplan yerinde arazi kullan ve anket almalarna dayanan aratrmalarda, yerlemenin fiziksel ve sosyal oluumuna ilikin sonular elde edilmitir. Doal evre koullar asndan deerlendirildiinde kentin gelimesini snrlandracak topografik engellerin bulunmadn zellikle topografyann kuzey-gney ynleri dnda yerleime uygun olduunu syleyebiliriz. lenin yzey ekilleri akarsulara yataklk eden ve denizden balayarak ieri doru uzanan tarma elverili geni ovalarn oluumuna olanak vermektedir. Sosyo-ekonomik adan deerlendirildiinde zmir ile ok sk bir gnlk ilikisi olan Urlann, merkeze yakn evre mahalleleri krsal niteliini ve geleneksel zelliklerini korumakla birlikte, Belediye ve Hkmet evresindeki mahalle ve yerlemeler ticaret ilevinin younlat merkezler olarak nem kazanmakta, kentsel fonksiyonlarn gelitii kentsel niteliklerin n plana kt dikkat ekmektedir. Bunun yansra, ky kesiminde ve otoyol evresinde st gelir grubunun oluturduu ikinci konut ve toplu konut alanlaryla byyen Urla son yllarda kendi zgn mekansal ve sosyal yapsnn dna karak deimektedir. 1950-1970 yllar arasnda kk bir tarm kasabas kimliindeki Urlann 1970lerden sonra ky mahallelerinde balayan turistik hareketlerle nfusu artm, ikinci konutlarla adn duyurmu, zmirlilerin ikinci konut iin en ok tercih ettii ile olmutur. zellikle amlay, Zeytinalan, Ycesahil, skele, mahalleleri ile emealt kylar kentin geniledii ve nfusbina bakmndan younlat kylar olarak gnmzde de nemini korumaktadr. 1990lardan sonra ise otoyolun tamamlanmas, Urlaya bal Glbahe Ky snrlarnda zmir Yksek Teknoloji Enstitsnn almas ile meler, Torasan mahalleleri ve otoyol evresinde yeni bir genileme alan domutur. Urla bir metropol kent gibi sorunlar yaamasa da giderek artan talep karsnda gerekli tedbirleri almas kanlmazdr. Kentsel nfus art ile birlikte kent rgtlenmesinde niteliksel ve niceliksel adan ortaya kan deiimler baz sorunlar da beraberinde getirmektedir. Urlada kentleme srecini ortaya koyarak eksikliklerin saptanmas ve tamamlanmas, kente zg sorunlara yol aan etmenlerin belirlenmesi nem tamaktadr. Kentte zellikle yaz aylarndaki nfus art ve artan nfusun kylardaki eitsiz dalm baz sorunlara yol amaktadr. Bunlar daha ok fiziki mekan kullanm ya da evre ile ilgili sorunlardr. Turistik etkinlikler ile ikinci konutlar younlatklar yerlerde blgesel ve yresel altyapya dengeli olmayan bir talep yaratmaktadrlar. Kaynaklarn kullanmnda ar yklenme ya da atl kalma gibi sorunlar altyapya da nemli bir yk getirmektedir. Uygulanan anketlerde, belediye ve dier kamu kurum kurulular ile yaplan grmelerde zellikle yaz aylarnda altyap ile ilgili baz sorunlarn artt su ve elektriin nfusun ihtiyacna zaman zaman yant veremedii, yol ve sahil dzenleme almalarnn yetersiz kald ortaya kmtr. te yandan, hzla artan ikinci konutlar, plansz yaplamalar, tamamlanamayan altyap ve kanalizasyon sistemleri, deniz ve ky kaynaklarnn kirlenmeye balamas gelimeyi nleyecek tehditler olarak karmza kmaktadr. Ekonomik ve arazi kullanmna ilikin ortaya kan sorunlardan biri de tarm topraklarnn imara almas, arazi speklasyonlarnn artmas, kimliksiz bir yaplamann ortaya kmasdr.
121
Urladaki tarmsal nitelii yksek tarm topraklar korunmal, tarm rnlerinin eitlendirilmesi ve tarm rnlerinin deerlendirilmesi iin tarmsal sanayi gelitirilmelidir. Urla'da kent kimliine damgasn vurabilecek olan turizm sektrnn doal, tarihsel ve kltrel deerlere zarar vermeden gelitirilmesi salanmaldr. Bunun iin ncelikle Urla'da turistik ekicilikler aratrlarak, gelitirilecek turizm trleri saptanmaldr (Emekli, 2002). nk son yllarda, tm dnyada deniz turizminin yansra farkl turizm trlerinin gelitirilmesi iin yeni araylar balamtr. Gnmzde artk deniz turizmi tek bana yeterli ekicilii salayamamakta bileik turistik rnler nem kazanmaktadr (Buttler, 1991). Urlada ky turizmi ile ilgili aktiviteler n plandadr. Urla ve yakn evresinde ikinci konutlara ynelik youn bir yaplama vardr. Kylar tamamen bu tip yaplarla dolmutur. Bu nedenle zellikle deniz turizmin geliebilecei kaynaklar snrlanmtr. Turizmin geliebilmesi iin doann ve kylarn korunmas kanlmazdr. kinci konut yapmna ve saysna dikkat edilmesi ve hatta bir snrlama getirilmesi kanlmazdr. u anki durum itibaryla ne yazk ki Zeytinalan, Ycesahil, skele, emealt, zbek ve Glbahe evresinde ikinci konut says yerli konut saysnn ok zerindedir. Bu nedenle bu kylarda turizmin zellikle deniz-ky turizminin tek bana gelimesi beklenmemeli, turizm eitlendirilmelidir. lenin kuzey sahillerindeki adalara basit, gzel, prefabrik tesisler, yzer iskeleler yaplarak gnbirlik turizmde kullanlmas salanmaldr. Kylarn yeniden dzenlenerek, ky alannn ve deniz suyu temizliinin srekli denetlenmesi srdrlebilir turizmin gereklemesi iin kanlmazdr. Gnmz ihtiyalarn dikkate alan kent planlamasna ncelik verilmesi, zellikle kentin varolan yerleme dokusuna uygun olmayan gelime ve yaplamalara engel olunmas Urla iin nem tamaktadr. Urla kent merkezinde tarihi doku korunmal, canlandrlmal ve sosyokltrel aktivitelerin yer ald bir ilev kazandrlmaldr. Bunun birlikte, son sz olarak, ada bir kent iin halkn eitilmesi, bilinlendirilmesi, katlmc almalarn artrlmas gerektiini sylememiz gerekmektedir. KAYNAKLAR
Buttler, R, W. (1991) Tourism Environment and Sustainable Development , Environmental Conversation, Vol 18, No 3, 201-209. eri, S. (1997) Ky Yerleimlerinde evre Kalitesinin Salanmas, Trkiyenin Ky ve Deniz Alanlar 1. Ulusal Konferans, Trkiye Kylar 97 Konferans Bildiriler Kitab, Ankara, 207213. Darkot, B. ve M. Tuncel (1978) Ege Blgesi Corafyas, .. Yayn No 2365, stanbul. Emekli, G. (1992) Urla-Seferihisar evresinde seraclk etkinlikleri Ege Corafya Dergisi, Say 6, E.. Edebiyat Fakltesi Yayn, zmir, 179-198. Emekli, G. (2002) Srdrlebilir Turizm Yaklam ile Urla (zmir) Kylarnn Deerlendirilmesi, Trkiyenin Ky ve Deniz Alanlar IV.Ulusal Konferans, Trkiye Kylar02 Konferans Bildiriler Kitab, Ankara, 547-558. Emirolu, M. (1990) Urla Yarmadasnda Krsal Yerlemeler, Corafya Aratrmalar Dergisi, Say 2, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Corafya Bilim ve Uygulama Kolu, Ankara, 227-256.
122
Glez, S. (1997) Ky Alanlarnn Koruma-kullanma Ynnden Btncl Planlamas, Trkiyenin Ky ve Deniz Alanlar 1. Ulusal Konferans, Trkiye Kylar 97 Konferans Bildiriler Kitab, Ankara, 85-91. Mater, B. (1982) Urla Yarmadasnda Arazinin Snflandrlmas ile Kullanl Arasndaki likiler, . . Edebiyat Fak Yay, No 2863, stanbul. zg, N. (1977) Tatil evleri, ehircilik Dergisi, .T.., Say 14, stanbul, 71-74. D..E. (2001) Genel Nfus Saym Geici Sonular, Ankara Urla Belediyesi (2001) Urla Analitik Etd ve mar Raporu, Urla.
123
124
125
Blgesel Kalknma Kavram, Kuram ve Politikalarnda Yaanan Deiimler

Ayda ERAYDIN Prof. Dr., ODT, Mimarlk Fakltesi, ehir ve Blge Planlama Blm 1. GR Gemiten gnmze kadar blgesel gelime konusunda ortaya kan kavramsal deiimleri, ortaya atlan yeni kuram ve politikalar ve bunlarn uygulamaya yansmalarn tanmlayarak, tm bu gelimeleri irdelemeye alan bu makalede, aadaki be soruya yant aranmaktadr. * Blgesel gelime ve planlama kavramlar zaman iinde nasl bir deiim gsterdi? * Blgesel gelimenin kavramlatrlmas ve ynlendirilmesine ynelik oluan ereve gereksinimlere ne lde yant verebiliyor? * Gelitirilen kavramlar ve kuramlar uygulama asndan yeterli bir ereve sunulabiliyor mu? * Gndeme gelen yeni kavramlar ve kalknmann srdrlebilir klnmasna ynelik neriler belirli bir gelime dzeyine ulaamam lkeleri kapsayabilir mu? * Trkiyenin bu yeni oluan kavramlar ve uygulama biimleri konusundaki tutumu ne, nasl olmal? zlenebilecei gibi ana ama deien koullarla birlikte gelitirilen yeni kavramlarn ve kuramlarn nasl ekillendii ve bu gelimelerin uygulamada kullanlabilirliinin irdelenmesi ve tm bu tartmalar Trkiye zeline tayarak Trkiyedeki blgesel kalknma politika ve uygulamalarna yol gsterecek ipularnn tartlmas olarak belirlenmitir. 2. BLGESEL GELME VE PLANLAMA KONUSUNDA DEEN KAVRAMLAR Blgesel gelime/kalknma konusundaki deiimleri izleyebilmek iin ncelikle iki temel kavramn deiim srecinin tanmlanmas gereklidir. Bu iki kavram blge ve kalknma-gelimedir. 2.1. Blge kavramnn deiimi Blge kavramnn ierii ve tanm dnemlere gre farkllklar gstermektedir. iftilerin toprak, topografya ve iklim koullarnn benzerliklerine gre baz yerleri ayn isimle tanmlamalar ile ok eski dnemlerde balayan blge kavram, ayn zamanda bir mekan parasnn dierinden olan farklarn belirtmek iin kullanlmtr. Ticaret, dinsel ve ynetimsel etkinliklerin gelimesi ise, mekan paralarnn yalnzca nitelikleri ile deil, zerinde oluan ilikilerle tanmlamasn nedenlemitir. Kentle snrl kalmayarak, kentin evresindeki krsal alan da ieren geni alanlarn, blgelerin, tanmlanmasnn gemite de ok yaygn olduu grlmektedir. Ancak, bilimsel anlamda blgenin tanmlanmas on sekizinci yzylda gereklemitir. Haritaclar snr tanmlamalar yapmaya alrken su havzalarnn belirli bir btnlk gsterdiinin farkna varmlar ve ilk blge tanmlar nehirler
126
ve da zirveleri tanmlanarak yaplmaya allmtr. Daha sonra corafyaclarn da konu ile ilgilenmeleri farkl corafik zelliklere dayal blge tanmlarn gndeme getirmitir. 19. yzylda fiziksel yapnn nitelikleri yansra farkl mekansal birimlerde yaayan insan gruplarnn farkl olup olmad sorusu gndeme gelmi, ancak ulus devlet olutururken bu farklln sorun yarataca endiesi nedeniyle bu konu zerinde durulmamtr. Liberal ekonominin hzla gelitii bu dnemde ana vurgu firmalar zerinde olup, bunlarn eylemleri ile ilgili konular gndeme gelirken, mekan hep ikinci planda kalmtr. Buna karlk, corafyaclar almalarn daha dzenli bir hale getirmiler ve mekan daha fazla deiken kullanarak tanmlamaya almlardr. Bu tr blgeye bak as ve peyzaj arlkl analiz yntemleri bugn bile Alman blge planlama ekolnn ana erevesini oluturmaktadr. Fransz deneyimi ise, fiziksel gelere tarihsel bir boyut katmak ve lkeyi oluturan blgelerin farkl niteliklerini ve bunlarn rgtlenme biimini, ekonomik btnleme yansra ek sosyal ve davransal gelerle aklamak eklinde gelimitir (Claval, 1986). Ulus devletlerin ortaya kmas ile blge tanm farkl bir boyutu ile tartma gndemine girmitir. Ulus devlet iindeki farkllklar ekonomik gstergeler ile tanmlanarak, ulusal btnlemenin ana koulunun ekonomik eitsizliklerin giderilerek btnlemenin salanmas olduu vurgulanmtr. Bu gr yansra 1950'li yllardan balayarak kalknma ekonomisinin gncellik kazanmas blgesel politikalar ve blge planlama kavramlarnn ykselen deer olarak gndeme gelmesini salamtr. Ulusal kalknma stratejilerinde benimsenen sektrler arasnda denge ve gelir dalmnda denge kavramna blgeler aras denge kavram eklemlenmi ve bu kavramlar ulusal kalknmann ayrlmaz bir paras olmutur. Blge biliminin gelimesi, blge planlamada kullanlan yntem ve tekniklerin ortaya k veya uyarlanmas bu dnemde gereklemitir. Nitekim, bugn kullanlan ou zmleme ve planlama yntemlerinin 1950-1970 dneminde ortaya kt rahatlkla sylenebilir. 1970 bunalm retim rgtlenmesinde, retim faktrlerinin nemi ve akkanlnda, ynetim sistemlerinde ve ideolojik dzlemde byk etkiler yaratrken, blgeler bu dnemdeki sarsntlardan ve kavramlarn tersyz olmasndan etkilenmitir. 1970li yllarda blge kavramndan yerellik kavramna bir dn yaanmtr. Bunalmla birlikte deien bak as kalknma srecinde ulusun bir alt birimi olarak tanmlanan blge yerine, kendi olanaklar, birikimleri ve potansiyeline dayal olarak var olma mcadelesini srdrebilecek yerel kavramn gndeme getirmitir. 1980li yllarda ise yerel birimlere odaklanan grn deitii ve yerel birimlerin deien dnya dzeni ve artan kresel ilikiler ve kurumlar erevesinde elde ettikleri greli konumla tanmland grlmektedir. Bu erevede yerel-kresel etkileimi ve yerelin bu etkileim iinde srdrlebilir gelimesini salayacak rekabet gc n plana kmaktadr. Bu deiim yerelin potansiyeli, ilikileri ve kurumlar ile farkl alar iinde varolmasn salayacak bir btnn- blge olarak tanmlanmasna yol amtr. Ancak burada blge artk 1960larn yar kapal bir ekonomik sistemi deil, dnyadaki farkl nitelikli ve amal alar iinde yer alabilen ve bunlarla etkileim iinde olan bir blgedir. 2.2. Kalknma kavramnda yaanan deiimler Kalknma kavramnn ierii, kalknma kuram ve kalknma amal politikalar da 1950li yllardan bu yana hzl bir deiim gstermitir. Kalknma kuramlarnn deiimi baz kavramlara dayal olarak izlenebilir.
127
Kalknma ekonomisinin en nemli kavramlarndan biri olan greli stnlk, bugn yerini srdrlebilir rekabet gcne brakmtr. Bu kavramsal deiim snrlarla tanmlanm belirli mekansal birimlerin uzmanlamalarla saladklar stnlklerin tesinde kreselleen bir dnyada var olabilmek iin srekli rekabet gcne ulamasnn gerekliliini iaret etmektedir. Greli stnlklerin ou kez fiyat avantajlarna dayal olarak aklanmasna karn, bugn kalknmann sreklilik kazanmasnda yaratc gcn ve yeniliklerin salad avantajlarn nemli olduu vurgulanmaktadr. Yeniliklerin salad greli stnlklere ulamak iin fiziksel yatrmlardan ok AR&GE yatrmlarna arlk verilmesini gerektirmektedir. zlenebilecei gibi kalknmann yarmac bir ortamda yenilik ve yaratcln salad avantajlarla srdrlebildii benimsenirken, kalknma srecinde aktrlere den roller de farkl tanmlanmaktadr. Kalknma ekonomisinin temel ilkelerinden biri olan devletin ekonomik kaynaklarn ve refahn dalmn salamas ve eitsiz gelimeyi nlenmek iin dezavantajl ekonomik aktrlerin desteklenmesi gr yerini bu aktrlere salanan dorudan desteklerin kaldrlarak bunlar yapabilir klmak eklinde bir yaklama brakmtr. Bu erevede dorudan mdahale yerine destek ve ynlendiricilik esas olmakta ve kalknmada devletin sorumluluu kavramndan kamu ve zel aktrlerin birlikte sorumluluuna doru bir deiim gzlenmektedir. Ortak sorumluluk tek bana karar vericiliin sona ermesi ve ortak karar ve zm retmeye allmasn gerektirmektedir. Kalknma kavramndaki ve aktrlere yklenen rollerdeki bu deiimler devletin blgesel gelimedeki sorumluluunu yeni bir ereveye tam ve yeni blgecilik diye tanmlanan blgedeki kamu, zel sektr ve farkl sivil toplum kurulularnn birlikte blge iin vizyon, politika ve uygulama projelerini tanmland bir anlayn gnmzde benimsenmesine yol amtr. 3. BLGESEL GELMENN KAVRAMLATIRILMASI VE KURAMSAL ARAYILAR. nceki blmde deinilen yeni blge ve kalknma kavramlar yeni bir kavramsallatrmann gndemde olduunu gstermektedir. Bu erevede blgesel gelime/byme sreci farkl kuramlar gelitirilerek aklanmaya allmaktadr. ekil 1de II. Dnya Sava sonrasnda blgesel gelime konusunda nem kazanan kavramlar ve bunlarn tanmlad kuramlar kronolojik olarak sunulmaktadr. zlenecei gibi 1950lerden bu yana ne kan kavramlar srekli deimi ve blgesel gelimenin dinamikleri dnyann deien koullar ve yeni ortaya kan olgularn etkisi ile srekli olarak farkllamtr. Elli yl aan sredeki bu deiimleri ana evrede incelemek mmkndr. 3.1. Mekansal rgtlenmede aklc kurallarn aray ve blgesel almalar: Blge bilimi ve blge planlamann ykselme dnemi II.Dnya Sava sonrasnda mekansal rgtlenmede aklclk paradigmas, lek ekonomilerinin nem kazand sanayileme srecinin ne kt kalknma dneminde hzla gelimitir. Kalknma ve byme kavramlarnn bu dnemdeki egemenlii, mekan organizasyonu zerine gelitirilen kuramlatrma abalarn, giderek artan byklk anlamna
128
kullanlan optimal lekli iletmelerin yerseimi sorununu vurgulamaya zorlamtr (Hoover, 1948; Isard, 1949 ve 1956). Mekandaki ylmalar ve kademeli yap iletmelerin yerseim ve rgtlenme biimlerine dayal olarak aklanmaya allmtr. blm, iblmne bal olarak uzmanlama, kademelenme, karar verme srelerinde merkezileme ve yetki dalm kavramlarnn ne kt bu yaklamn znde retim ve giriimlerin rgtlenmesi ve mekann gelimelere kout olarak ekillenmesi bulunmaktadr. Yer Seimi Kuramlar (Alonso, 1964) zellikle sanayi giriimlerin yer seimi kurallarn belirlemeye alrken, Merkezi Yerler Kuramnda (Christaller, 1966; Berry, 1964) mekan hizmet etkinliklerinin dalm zerine kurgulanmtr. Bu erevede bir kademelenme yaps tanmlanmakta ve her kademede kentsel ilevlerle, hizmetlerin nitelikleri arasnda dorudan bir iliki kurulmaktadr. Mekansal kademelerin olumasnda, mekansal zellikler belirleyici deildir. Mekan ancak farkl ilevlerin rgtlenmesinde birimler aras ilikilerin kurulmas asndan gerekli bir ge olduundan, bu aklamada yer almaktadr (Storper, 1989). Dier bir deyile, rgtlenmede aklcl temel alan mekansal paradigmalarda ekonomik yap, bu yapnn geleri ve dinamikleri n plandadr. Mekan bu gelerin uygun bir ekilde rgtlenmesini salamak iin vardr. Bu dnemde gelitirilen ekonomik politikalar, ekonomik bymede srekliliin salanmas iin devlet mdahalesinin gerekliliini benimsemitir. Gelir dalmnn dzenlemesini da ieren bu erevedeki politikalar, sosyal refah devletinin nvesini oluturmakta ve kamunun zellikle teknik ve sosyal altyap yatrmlarn gerekletirmesini savunmaktadr. Kalknma ekonomisinin ilk varsaymlarndan biri sermayenin kstl bir kaynak olduu ve bu kstl kaynan en verimli yatrmlarn gereklemesinde kullanlmas gerektii eklindedir. Bu nedenle yatrmn nerede yerseecei nemli rol oynarken, blgesel politikalar maliyeti olan unsurlar olarak ortaya kmaktadr. Ancak, sosyal gerekelerle blgesel eitsizliklerin ortadan kaldrlmas ilkesinin benimsenmesi nedeniyle, bu maliyeti azaltacak politikalarn gelitirilmesi ve blgesel dzeyde yatrmlarn verimliliklerinin artrlmas ngrlmtr. Bu politikalarn oluturulmasndaki sistem merkeziyeti ve kademelidir. Bylelikle lke apnda kaynaklarn doru kullanmnn salanmas amalanmaktadr. Ancak, blgesel politikalarn sosyal refah devleti ats altnda oluturulmas ok da sorunsuz deildir. Blgesel politikalara temel olan seimler kolaylkla yaplamamaktadr. Bu semeler arasnda en ok sorun yaratanlar yle sralanmaktadr (Kuklinski, 1986: 179). a. Sosyal adalet - makro ekonomik verimlilik b. Yerel kaynaklarn etkin kullanm - d katklarn katks ile byme c. Kltrel dnm projelerinde tekdzelilik - eitlilik d. Merkezde toplanan kaynaklarn blgelere datlmas - yaratcl destekleyen politikalar zlenebilecei gibi politikalarn seiminde merkezin denetledii gelime sreci ile blgesel olanaklarn deerlendirilmesi veya blgesel farklarn azaltlmas ile blgelerin kendi olanaklar erevesinde gelimesi gibi iki farkl tutumun atmas sz konusudur. Yukarda ok ksa zetlenen bak as 1950'li yllardan balayarak 1970'li yllarn bana kadar blge ve blgesel politikalar konusunda izlenen ana ereve olmutur. Bu lekte
129
ortaya kan zmleme, politika ve planlama gereksinimi pek ok disiplini blge leinde buluturan Blge Biliminin ortaya kna neden olmu ve Blge Bilimi Dernei 1954 ylnda ABD'de Walter Isard tarafndan kurulmutur. 1960'l yllarda ulusal ekonomik planlama almalarna kout olarak blge planlama almalarnn da hz kazand grlmektedir. 3.2. Ekonomik bunalm sonras gelimeler: Blgelerin yeniden tanm, yeni gelime odaklar ve isel byme modelleri Yukarda sunulan kaba zetten anlalabilecei gibi II. Dnya Savandan 1970 ekonomik bunalmna kadar olan dnem ekonomik planlama ile birlikte blge planlamann ykseli dnemidir. Hazrlanacak planlarla yerel kaynaklarn harekete geirilebilecei, ve dtan gelen yatrmlarla da bunlarn desteklenmesinin blgesel gelimeyi balatarak eitsizlikleri nleme konusunda nemli yol katedilebilecei gr blge planlamann gncel olmasn salamtr. Ancak, 1970'li yllarda yaanan ekonomik bunalm, byk lekli ve seri retime dayal rgtl kapitalizmin kesin kurallar zerinde baz soru iaretleri ortaya karm, planlama zellikle bu sorgulamadan nemli lde etkilenmitir. Yansra, baz blgelerde ortaya kan ekonomik knt ve bu kntnn zellikle byk sanayinin younlat merkezlerde yaanmas, lek, lee gre getiri, pazar payn geniletme kavramlarna dayal olarak kurulan sylem zerinde byk sarsnt yaratmtr. Buna karlk baz kk sanayi iletmelerinin ve bunlarn yld alanlarn bu sreten daha az etkilenmeleri ve daha da tesi bu alanlarn ksa srede toparlanp hzla byme sreci iine girmeleri yeni sanayi odaklar ve bu odaklarda izlenen esnek retim rgtlenmelerinin byk ilgi ekmesine neden olmutur. Sanayi odaklar zerindeki yazn retimin farkl aamalarnda uzmanlam firmalarn birlikte renme srelerini n plana karmaktadr Belussi (1999, 734-736), talyadaki sanayi odaklarna dayal olarak birlikte renme srelerini, teknolojik deiimin yaylmasn ve bilginin aktarlmasn salayan faktrleri yle sralamaktadr; mekansal olarak birbirlerine yakn olan firmalar arasnda bilginin aktarlaca farkl kanallarn varl, yksek dzeyde firmalar aras ibirlii, dk ulam maliyetleri ve firmalarn yenilikleri ksa srede benimsemesini salayan ortam. Deien ekonomik koullarn getirdii risklerin firmalar aras bltrlmesine ynelik olarak ortaya kan ve firmalar aras iblmnn retimin dey ayrmas biiminde gerekletii esnek retim rgtlenmesi, seri retim sisteminin kne neden olan 1970 bunalm sonrasnda retim konusunda benimsenen zm olmutur. Esnek retimle birlikte gelen yerel baarlar ve kk ve orta lekli iletmelerin yld baz blgelerdeki yenilik abalar yeni corafya diye yepyeni bir yaznn ortaya kmasna neden olmutur. Esnek retim kavramnn Dzenlemeci Okulun bak as ile karlamas (Dunford, 1990; Albertsen, 1988) ve bu karlamada ortaya kan yaklamn Marxist perkspektifle btnletirilmesi "yeni corafyann" erevesini tanmlamtr. Bu yeni corafyann mekana ynelik tartma ve aratrmalara yeni bir soluk getirdii grlmektedir. Ancak gelitirilen erevenin, dnyada farkl ynlerde oluan geliimleri aklamakta zorland ve gelimelerdeki ok ynl boyutlar eitli lkelerde uygulanan politikalara balayarak bir aklama getirmeye allmtr. Bu ereve ok farkl mekansal yaplarn gelimesi olgusuna fazlaca bir aklama getirmedii grlmektedir. Bu nedenle yine Dzenlemeci Okul tarafndan gelitirilen esnek retim rejimleri yaklam oluturulan ereveye dahil edilmitir. Bylelikle Birikim rejimlerinin ve bu birikim rejimlerinde egemen
130
olan sosyal dzenleme mekanizmalarnn farkl mekansal gsterimleri olduu (Peck ve Tickell, 1992) ana motifine dayal olarak mekansal gelimeler aklanmaya allmtr. Bu erevede Yeni Sanayi Blgelerinin ortaya k, retimin yeniden rgtlenmesi ile ortaya kan esnek retim biiminin mekandaki bir sonucu olarak deerlendirilmitir. Esneklik zerine kurgulanan bu kuramsal ereve retim ve rgtlenmenin mekansal boyutlarn bir araya getirmeyi baarmtr. Bu yaklamda mekansal ilikiler retim sisteminin btnlemesi asndan nem kazanrken, yeni sanayi blgeleri tartmas retimin rgtlenmesi ile mekann rgtlenmesi kavramlarn bir araya getirmektedir (Staber, 1996; Storper, 1993). Bu konu zerindeki kuramsal ve grgl almalarn, bu denli youn ilgi ekmesinin ardnda bu birletirici zellik yatmaktadr. retimde dey ve yatay ayrmann mekansal ylma srecini hzlandrd ve bunun sonucu olarak esnek retim komplekslerinin ve blgelerinin ortaya kt ne srlrken, bu srete retimin rgtlenmesi kadar yerel birimde emein rgtlenme biimi, sosyal ve kltrel zellikler, sosyal ilikilerin nitelii gibi yerel birimlerin ok farkl zelliklerinin mekansal rgtlenmede etkili olduu tartlmaktadr (Brusco, 1986; Sthr,1990; Urry, 1987). Bu blgelerin bir blmnn geleneksel becerilerin canlandrlmas ile (Piore ve Sabel, 1984), dier bir blmnn yksek teknoloji sektrlerindeki gelimeye dayal olarak (Sawers ve Tabb, 1984; Storper ve Scott, 1986; Scott, 1988b) ortaya ktklar ne srlmektedir. Yerellik kavramn da ne karan bu yaklam, yerel birimlerin ve blgelerin gelimesinde daha nce sz edilmeyen pek ok faktr gndeme getirmektedir (Cooke, 1989). Daha da tesi, farkl yerel/blgesel birimlerin kendilerine zg dinamiklerinin olduunu ne srerek, dnyay mozaiklerden oluan bir btn olarak tanmlamtr. Byle bir bak asnn yeni oluumlar aklamakta ve anlamakta byk katk salad grlmektedir. Ancak, yerel/blgesel sistemlere zg dinamiklerin tanmlanmasnda kullanlacak ana deikenlerin tam olarak belirlenememi olmas, bir yandan retim ilikilerini mekann nne tamakta, dier yandan sosyal ve ekonomik gelerin rastlantsal bir ekilde tanmlanmas ile yetinilmesi zorunluluunu yaratmaktadr. Yine de gerek dnyadaki gelimeler gerekse mekansal gelimelerin bu erevede yorumlanmas 1970li yllardan balayarak blgesel politikalarn hzla deimesine neden olmutur. Blgesel politikalarn deimesinde etkili olan deimeler yle zetlenebilir (Sthr, 1987: 190). 1. Ekonomide azalan byme oranlar ekonomik faaliyetlerin gelimi blgelerden az gelimi blgelere olan yaylmasnn ve yaylmann yaratt dier byme etkilerinin ortadan kalkmasna neden olmutur. 2. Enerji fiyatlarndaki art ve bunun ulam masraflarn artrmas mekanda hareketliliin azalmasna ve ekonomik faaliyetlerin az gelimi blgelerde yer seme eilimlerinin olumsuz ynde etkilenmesine neden olmutur. 3. Gemi dnemde az gelimi blgelerdeki alt yap olanaklarnn gelitirilmesi ve bu blgelere eitli etkinliklerin ynlendirilmesi amac ile kullanlabilecek kamu fonlar azalm veya tmyle ortadan kalkmtr. 4. Gelimi blgelerin ylma nedeni ile ortaya kan sorunlar ve ortaya kan masraflar, rnein evre kirlilii, baka blgelere aktararak zme olanaklar ortadan kalkmtr. Ancak, 1970 bunalm bir yandan her blgenin kendi kaynaklarn en iyi ekilde
131
kendisinin kullanmas gereini gndeme getirirken, dier yandan kirliliin baka blgelere transferi konusunda bir kar duru ortaya kmtr. Bymenin olmad bir ortamda az gelimi blgeler dierlerinin atklar ile evrelerini bozmamak, en azndan durumu korumak gibi bir yaklam izlemilerdir. Bu ders belki bunalmn en olumlu sonucudur. 5. Enerji ve evre konusundaki bilinlenme kaynaklarn ar kullanm ve salt byme amal projelerin uygulanabilirliini azaltmtr. 6. Mikroelektironik gibi merkezi alanlar dnda kolaylkla kullanlabilen yeni teknolojilerin gndeme gelmesi esneklii ve kk ve orta byklkteki firmalarn yaratc niteliklerini artrmtr. Teknolojik deiimle birlikte yeni emek srelerinin de gndeme gelmesi hem byk firmalarn, hem de gelimi blgelerin greli stnlklerinin azalmas anlamna gelebilmektedir. 7. Bunalm ve sonrasnda ortaya kan sorunlar gelimenin anlamnn sorgulanmasna neden olmutur. Merkez tarafndan ynlendirilen ve sermaye ve teknoloji transferine dayanan bymenin gerek anlamda bir gelime olup olmad sorgulanmtr. Yeni kalknma kavramnn blgesel kimlik ve blgesel politik katlm gelerini de ieren yerel g ve kaynaklara daha fazla arlk veren bir ierii olmas benimsenmitir. 8. Yerel kimlik araylarnn gndeme gelmesinin temel nedenlerinden biri, blgesel politikalarn tek tarafl karar verme sreleri ile blgesel ve yerel birimlere getirdii baskdr. Blgeler ve yerel birimler kararlara katlmlarnn daha fazla olduu denlemeyi talep etmeye balamlar ve karar verme srelerindeki edilgen konumlarndan kurtulmak istemilerdir. 9. 1970 ekonomik bunalm dnyada yeniden yaplanma srecini zorunlu hale getirirken zellikle byk firmalar bata olmak zere pek ok firmann kapanmasna neden olmutur. Gemite ok uluslu firmalarn gelmesi ve bu faaliyetlerin yaratt oaltan etkileri ile blgesel ekonomilerde salanan canlanma tersine dnm ve zellikle kstl sayda firmaya dayal olarak gelien alanlar byk bir bunalma girmilerdir (Bradbury, 1985). Bu durum tek sektrl ve bir ka byk firmaya dayanan gelimelerin sakncalarn aka gstermitir. 10. Byk firmalarn bunalm koullarndaki olumsuz performanslarna karlk kk ve orta lekli firmalarn bunalm koullarna ok daha iyi uyum yapt izlenmitir. 11. Geleneksel politika ve planlama amal blgesel analizlerde blgelerin nitelikleri ile birlikte gelimede etkin olan dsal faktrlerin de byk lde deimeyen kararl yaplar olduu varsaym yaplmakta idi. Bu varsaym doal olarak ekonomik belirsizliklerin olduu dnemlerde geerliliini tmyle yitirmektedir. D dnyann blgesel ekonomileri nasl ynlendirecei zerine kurgulanan bir blgesel politikann geerlilii youn olarak eletirilirken, giderek yerel ve blgesel birimlerini birbirleri ile ilikileri ve etkileimlerini gznne alan ve bu ilikiler erevesinde oluturulan politikalarn ncelik kazanmas gerektii gr n plana kmtr. Tm bu tartmalarn sonucunda ortaya kan kavramlardan biri, blgenin kendine ait kaynaklarnn harekete geirilmesi ve yaratclnn gelitirilmesi temas zerine gelien sel Bymeye Dayal Blgesel Gelime (Endogeneous Regional Development)dir. Neo-klasik ekonomik kuramn varsaymlarnn deimesi ile gndeme gelen isel byme kuramnn blgeye uyarlanmas ile ortaya kan bu kavram blgelerin kendine zg bilgi kaynaklarnn ve blgedeki ylmalarn getirdii dsallklarn nemini gndeme getirmitir. Bu erevede
132
blgesel kalknma 1960lardaki yerel kalknma kavramndan olduka farkldr. Yerel kalknma kavramnda blgeler bamsz birimler olarak ve d dnyadan olduka soyut bir ekilde ele alnrken, yeni kavramda blgeler dier blgelerle etkileim iinde bir sistemin paras olarak ele alnmaktadr. Kademeli bir iliki yoktur, bunun yerine karlkl etkileim sz konusudur. Ancak, mekansal organizasyona ynelik kuramlatrma abalarnn ksa srede anlaml bir ereve kurmada baarl olmad da grlmektedir. Bunalmla ilgili tartmalarn uzants olarak bunalmn mekansal etkilerinin aklanmas, bir anlamda gei dneminde yaanan baz srelerin ayrntl ve aydnlatc aklamalarna dnm (Lipietz, 1986), ancak mekann rgtlenmesi ile ilgili yeterli bir kuramsal ereve ortaya kamamtr. Bu erevede mekan organizasyonu kuram diye ortaya atlan pek ok kavramsal almann bu nitelii tamad da grlmektedir. Ancak, bu tartmalarn nemli katklarnn olduu da yadsnamaz. Yeni oluumlarn tartlmas, gelimelerin zenle izlenmesini, aratrmalarn gerekletirilmesini ve ksa srede akademik ilginin bu konularda younlamasn salamtr. 3.3. Kreselleen dnyada artan blgeleraras rekabet: Blgesel yenilik, yaratclk ve paylam alarnn nem kazanmas Sanayinin kmelenmesi, bu kmelerde birlikteliin ve ilikilerin salad dsallklar 1980li yllarda blgesel gelime dinamiklerinin tanmlanmasnda etkili olurken, kresellemenin farkl boyutlar ile gndeme gelmesi ve rekabet koullarn daha da zorlamas blgesel gelimede ylma ekonomilerinin salad avantajlarn yeterli olmamas gibi bir durumu ortaya karmtr. Kreselleme bir yandan rekabeti artrrken te yanda eitli frsatlar da yaratmaktadr. rnein, eitli birimler hem yerel hem de kresel eylemleri yerel ve kresel ebekeler araclyla gerekletirmektedirler (Garofoli, 1991; Storper, 1990). Kresel ebekelere katlan eitli birimler yerel deerleri yeniden dzenleyerek bunlarn kresel dolamn salamaktadr (Sthr, 1990; Miller ve Cote, 1987; Brusco, 1986). Kresel retimde etkin bir rol oynayan yerel sistemler yerel dzlemde oluan dsalllklarn yaratt greli avantajlar kullanarak veya dayanmaya giderek kresel ilikilere daha kolay uyum salayabilmaktedirler (Camagni ve Capello, 1990; Doeringer ve dierleri, 1987). Dier bir deyile yerel-kresel ilikiler sfr toplaml deil, art toplaml ilikilerdir. Yukarda sralanan kresellemenin blgelere salad olanaklar zellikle retim, bilgi ve dier olanaklar paylamaya ynelik alarn nemini gndeme getirmektedir. Bir blgede veya yrede yer alan firmalar eitli ebekelerle ayn kent ve blge iindeki firmalarla ilikilerini gelitirerek dnya pazarlarna ulamaya alabilecekleri gibi, lkenin ve dnyann herhangi bir yerindeki bir dizi firma ile ortaklk yapabilme veya en azndan iletiim salayabilmektir. likiler mekan baml deil, ortak kar arlkl ve mekandan bamsz hale gelmektedir. Bu durum blge iindeki birimlerin benzer bir gelime srecini izlemeleri ve ortak bir kaderi paylamalar gerekliliini ortadan kaldrmaktadr. Dier bir deyile, bir blgenin ekonomisi sektrlerden deil, firmalardan olumaktadr. Firmalar gibi blgelerde oluan sanayi kmeleri de deien teknoloji ve rekabet koullarnda srekli olarak deimek ve koullara uyum salamak zorunda kalmaktadr. Bu
133
teknolojik deiim, yenilik ve yaratclk anlamna gelmektedir. Blgeler bir yandan kendi gml niteliklerinden dolay var olan avantajlarn kullanmak, te yandan birikimlerini yenilik ve yaratclk amacna ynlendirerek srdrlebilir bir gelimeyi salamak zorundadrlar. Bu erevede yeni baz kuramlarn da gndeme geldii izlenmektedir. Yeni sanayi mekanlar olarak adlandrlabilecek kavramsallatrma yereldeki karlkl bamllk ve firmalararas bilgi aktarm zerinde dururken, zellikle AR&GEye zel bir nem vermektedir (Scott and Storper, 1987). Bu yaklama gre gelime oda yeni rn ve retim sreleri iin gerekli bilginin mevcut sosyal dzenleme mekanizmalar ile yaylmasn salayan bir sanayi kmesidir. Scott ve Storpere (1988, 29) gre sosyal dzenlemeler firmalararas ilikileri ve yerel igc piyasasn rgtleyerek ve toplumsal oluumlar ile yeniden retimi destekleyerek bir odak oluumunu salarlar. Blgesel yenilik sistemleri kuram ise ulusal yenilik sistemleri tartmalar zerine kurgulanm olup renmenin kurumsal yann vurgulamaktadr (Braczyk, Cooke and Heidenreich, 1998; Landabaso, Oughton and Morgan, 1999). Buna gre, AR&GE ile ilgili farkl kurumlar birbirlerini tamamlayarak veya birbirleri ile yararak renme ve yenilik srecini desteklerler (Gregersen and Johnson, 1997). Blgesel dzeyde ise Cooke, Uranga and Etxebarria (1997) yeniliki bir sanayi odan birbirlerini tamamlayan sektrlerde yer alan reticiler, ortaklar ve mterilere ulalabilen mekansal birimler olarak tanmlamaktadrlar. Bu firmalar ayn zamanda niversiteler, aratrma enstitleri ve teknoloji transfer ajanslar gibi bilgi altyaps oluturan birimlerle de iliki iindedirler. Bu alanlardaki karlkl renme srecinin i evreleri, ticaret ve sanayi odalar, ekonomik kalknmadan sorumlu kamu kurulular, eitim kurumlar ve ilgili dier kurulular arasnda gerekleen ynetiim ortamndan yararland grlmektedir. Yeniliki ortamlar kuramnda ise bu tr blgelerde renme ve yeniliin firmalarn birbirleri arasnda paylamc bir atmosfer iinde kurduklar ilikilerle saland ifade edilmektedir. Son olarak renen blge modelinde tm bu fikirler biraraya getirilmekte ve bilgiye dayal dinamik rekabet gcn gerekletirmek iin gereken koullar tanmlanmaktadr. Tm bu kuramsal almalar zellikle sanayi odaklarnda yenilikilii destekleyen faktrlerin nemine iaret etmektedir. Ancak bu blgelerin nasl bir odak konumuna geldii konusundaki aklamalar olduka snrl olup, bir odak haline nasl gelinebilir sorusuna yant getirememektedir. Son dnemdeki gelimeler ulus devletin ekonomik adan nemini yitirmesinin devam edeceini ve bunun yerine mozaiklerden oluan yeni st leklerin ortaya kacan gstermektedir. Bu yeni st lekler/emsiye tr rgtler bir yeniden datm mekanizmas olarak deil, uyumsuzluklar zmleme organ olarak tanmlanmaktadr. Ancak, Avrupa Birlii deneyiminden de ortaya kan sonu belirli bir noktaya gelene kadar blgelerin kendi gelimelerini balatabilecek bir aamaya getirilmesi gereidir. Aksi durumda btn iinde farkl birimlerin dayanmas ve etkileimini salamak mmkn grnmemektedir. 3.4 Deerlendirme Yukarda sunulan kuramlar blgesel gelimenin ynlendirilmesine ynelik politikalarn saptanmasnda yeterli ipular sunabiliyor mu?
134
Bu blmde zellikle II. Dnya Sava sonrasnda ortaya atlan blgesel gelimenin kavramsallatrlmasna ynelik abalar ve ortaya kan kuramsal tartmalar zetlenmeye alld. Bu ksa zet zellikle son yllarda blgesel gelime konusunda farkl kuramsal araylarn sz konusu olduunu, ancak bu abalarn tanmlama aamasndan kuramlamaya doru geite fazlaca baarl olmadn gstermektedir. Dier bir deyile, 1980 sonrasnda gndeme gelen tm kuramsal almalar baarl alanlarn incelenmesi ve bu alanlarda baarda pay olan faktrlerin tanmlanmas eklindedir. Nitekim, bu abalarda blgesel gelimede gml bilginin, retim kltrnn, sosyal iletiim alarnn, gven ve karllkln, ortak alabilme alkanlklarnn doal ve fiziksel koullar ve retim rgtlenmesindeki zelliklerle birlikte n plana karld izlenmektedir. Bu denli ok sayda ve saysallatrlamayan deikenin blgenin gelime dinamikleri erevesinde ele alnmas, sunulan rneklere zenginlik katarken, doal olarak bu rneklere dayal olark bir kuram retilmesini zorlatrmtr. Daha da tesi, politika oluturmak iin gerekli zmlemeleri ve ipularn da yeterli lde verememekte ve her blge iin zel bir yaklam gerekli olduunu sylemek noktasna gelmektedir. Bu noktada son dnemde ne kan baz kavramlarn da somutlatrlmasnda eitli zorluklar olduu veya bunlarn farkl ieriklerle tanmland hatrda tutulmaldr. rnein yerele gml bilgi, szsz bilgi, renme, ve yenilik kavramlar gibi kavramlar ok farkl ierikle tanmlanabilecek olduka karmak kavramlardr. Kuramsal tartmalarda ve farkl aklamalarda kullanlan bu kavramlarn somutlatrlmas ok kolay olamamakta ve kimi kez bu kavramlar temsil eden gstergelerin ok farkl olabildikleri izlenmektedir. Dier bir deyile, kuramsal tartmalarda ne srlen bu kavramlarn uygulamaya yol gsterecek ekilde kullanlmas kolay deildir. 4. UYGULAMAYA GEEBLMEK EREVELER YETERL M? ,N ELDEK KAVRAMSAL
Son dnemde gndeme gelen kuramsal tartmalar iinde bu konuda en fazla yol gsterici olan blgesel yenilik sistemine ynelik olandr. Blgesel gelime izgisini yenilik ve yeniliklerle salanan rekabet gcne balayan bu yaklamda, yeni sistemin geleri ve bunlarn arasnda ilikiye ynelik daha somut tanmlamalarn yaplm olmas ve bu sistemin ynetimine ynelik geler yer almas, bu kavramsal erevenin uygulamada yansma bulmasn salamtr. Nitekim, blgesel yenilik stratejilerinin oluturulmas, zellikle Avrupa Birlii politikalar iinde yer alm ve bu erevede projeler ve uygulamalar balatlmtr. Ancak, bu uygulamalarda gerekleen blgesel gelime politikalarnda kamu sorumluunun kamu-zel ortaklklarna veya tmyle zel kurum ve kiilere devri beraberinde baz sorular gndeme getirmektedir. Bunlardan ilki blgesel gelimeden sorumlu olacak veya katk beklenen aktrlerin gcne ilikindir. Dier bir deyile zel kii ve kurumlar ne lde toplumlar iin karar retebilir? sorusu gndeme gelmektedir. Nitekim, 1980li yllarda devleti dikkate almadan gelitirilen erevenin uygulamada pek gereki olamad izlendi. Yaanan aksaklklar devletle birlikte sivil toplum kurulularnn ve zel giriimlerin birlikte alabilecei yeni bir dzenlemeyi gelitirmeyi zorunlu kld. Bu nedenle, 1990l yllardaki kuramsal tartmalarda devlete yeniden yer verildii ve ortam oluturmak tesinde, baz konularda karar yetkisinin ve sorumluluklarnn olmas konusunda gr olutuu izlendi.
135
dinamiklerin harekete geirilmesine dayal kavramsal modeller birlikte karar vermeye dayal yeni bir demokrasi kltrn n plana karmaktadr. Ancak farkl kar gruplarnn istek ve beklentilerini biraraya getirmek ve uzlatrmak ksa dnemde hemen gerekletirilebilecek bir olgu olarak grlmyor. En azndan byle bir kltrn gelimesi iin zamana gereksinim olduu ak. kinci temel soru yeni gelitirilen gelime kuramlarnn asimetrik g dengelerini ne lde dikkate ald ile ilgilidir. Artan yoksulluk ve gsz kesimlerin sistemin dnda kalmas, zellikle baar rnekleri zerine kurulan kavramsal almalarn, yetersizliini n plana karrken, gemiten gelen birikimi ve baars olmayan blgeler iin ne yaplabilecei sorusuna son yllarda hi yant aranmad da aka grlmektedir. Blgesel eitsizliklerin srd ve g dengelerinin eit olmad durumda izlenebilecek tek politikann bir yandan 1950-70 dneminde egemen olan kamunun katks ile altyap ve retimin desteklendii bir politikay srdrrken, dier yandan da birikimi olan blgelerin dnya leinde rekabet gc kazanmas iin yenilie ynelik, kamu-zel ortaklklar ile gerekleecek politikalarn desteklenmesi olduu gr yaygn olarak benimsenmitir. Bu anlayn yansmalarn Avrupa Birliinin blgesel politikalarnda aka izlemek mmkndr (ekil 2). Avrupa Birliinin blgesel politikalar ekil 2de izlenebilecei gibi 1950-70 dneminde projelere verilen desteklerle, 1970-80 yllarnda Avrupa Blgesel Fonunun finansman destei ile desteklenmi, zellikle az gelimi blgelere veya sanayi yaps ken blgelerin dnmne ynelik olarak tasarlanmtr. 1980 sonrasnda giriimcilie verilen nem artm ve piyasa glerinin bymeyi salamada etkin olduu, bu nedenle kk ve orta lekli giriimcilere verilen desteklerin artrlmas ilkesi benimsenmitir. 1990 sonrasnda ise blgesel teknoloji gelitirme programlar ve blgesel yenilik stratejilerine ilikin program destekleri ile blgelerin teknolojik kapasitelerinin artrlmas ilkesi benimsenmitir. zellikle yapsal fonlarda reformu ngren Delors II paketinde Avrupa blgelerine rekabet gc kazandrma politikas zerine vurgu yaplmaktadr. Ancak, Avrupa Birlii blgelerinin yarabilir nitelik kazanmasna ynelik destekler srerken, geleneksel aralarn da srdrld ve gnmzde Avrupa Blgesel Kalknma Fonunun zellikle az gelimi ve tarmda ve sanayide dnm geekletirememi blgelere yardm salad grlmektedir. 5. DEEN POLTKALAR VE KURAMSALLAMA nceki blmde Avrupa Birliinde eski ve yeni nesil politikalarn birlikte uyguland saptamas, bu politikalar zerinde daha ayrntl durmay gerektirmektedir. Blgesel politikalar, kinci Dnya Savandan 1970li yllara kadar olan merkezi idarenin gdmnde ve destei ile uygulanan eski nesil politikalar ile 1970li yllardan bu yana gndeme gelen yerel dinamiklerin ve yerel potansiyelin salad stnlklerden yararlanlmas zerine odaklanan yeni blgesel politikalar olarak kabaca gruplandrlabilir. Bu politikalarn temel zelliklerini Tablo 1den izlemek mmkndr.
136
Geleneksel blgesel politikalar blgesel kalknmaya yeni bak erevesinde ortaya kan politikalarla nemli farkllklar gstermektedir. II. Dnya Sava sonrasnda uygulamakta olan sosyal refah politikalarnn da bir paras olarak blgesel eitsizliklerin giderilmesi, yatrmlarn bu amala az gelimi blgelere ynlendirilmesi ve altyapnn gelitirilmesi gibi amalar, 1970 bunalm ardndan sosyal refah devletinin k ile gndemden dmtr. sel byme dinamiklerinin desteklenmesi ve kamu finansman desteinin koullu olmas gndeme gelmitir.
Tablo 1 Geleneksel ve yeni blgesel politikalarn zellikleri
zellikler Amalar Geleneksel blgesel politikalar Blgesel eitlik Ulusal ekonomik byme Yatrmlar az gelimi blgelere ynlenmesi Altyapnn gelitirilmesi Ulusal lekte genel politikalar ve baz zel blgelerin seimi Merkezi hkmetlerin takdir yetkisine bal seim Kademeli yap Kamu finansal destei Arlkl olarak kamu kaynaklarna bamllk Tanmlanm blgesel birimler iin balayc kararlar Brokratik dzenlemeler Ulusal politikalarn ne kt bir siyasal ortam Karar verme sorumluluu olan merkezi hkmet Tara tekilatna verilen uygulama sorumluluu Merkezi hkmet Merkezi hkmetin tara tekilatlar Brokratik ilikiler Yeni blgesel politikalar Blgesel rekabet gcnn gelitirilmesi Blgesel ekonomilerin kapasitelerinin artrlmas sel byme dinamiklerinin desteklenmesi Blgesel ve yerel hkmetlerin birlikte karar verme sreci Blgesel-yerel karar yetkisi Ynetiim arlkl karar sreci Kademeli olmayan rgtlenme biimleri Kamu finansal destei Koullara baml rgtlenme Gnll ve koullu bilgilendirme Kamunun salad danma hizmetleri Ulusal politikalar ile blgesel ve yerel politikalarn arlk kazanmas Ulusal hkmet ve blgesel ve yerel rgtler (hkmetlerin) dorudan politika uygulamalarna ynelimi Blgesel birimler Yar zerk birimler Brokrasi yerine, iletme ynetimi
Karar vermeuygulama srecinin yaps Politika aralar
Siyasal ortam Siyasi sorumluluk Uygulamac kurumlar
ki farkl nesil blgesel politikalarn arasndaki en nemli fark ise karar verme srecinin yaps ve politika aralarnda grlmektedir. Geleneksel blgesel politikalar merkezi hkmetin karar srecindeki ana roln tanmlarken, 1970 sonrasnda yerel ynetimlere verilen grevler arlk kazanm, en azndan merkezi-blgesel ve yerel ynetimlerin birlikte sorumluluu konusu gndeme gelmitir. Bylelikle kademeli merkezi hkmetin arlkl olduu bir yapdan, kademeli olmayan rgtlenme biimlerine doru bir kayma nerilmektedir. Bu nerilerin gerisinde yerel dinamikleri harekete geirmek iin karar vericilerin yerel aktrlere yakn olmas ve onlar da devre sokmas gr yan sra merkezi hkmetin kreselleen dnyadaki azalan nemi ve elindeki dzenleme mekanizmalar ile mali kaynaklarn azalmas da etkili olmutur. Blgesel politikalarn kurumlamasnda blgesel birimlerin arlk kazanmas ve merkeze bal brokratik rgtlenmeler yerine yar-zerk birimlerin gndeme gelmesi ve blgesel gelimeden sorumlu yeni birimlerin oluturulmas da yeni dnemde benimsenen politikalarn uygulama ynnde getirdii farkllklar gstermektedir.
137
zellikle yeni blgesel politikalarn uygulanmas amac ile ekillenen kurumlamalar arasnda nemli farkllklar bulunmaktadr. lkelerin idari yapsna gre farkllamakla birlikte, ilk dnem blgesel politikalarn uygulanabilmesi merkezi idarenin blgesel dzlemde rgtlenmesi esasna dayaldr. Buna karlk, 1970 sonrasnda gc azalan merkezi otoritenin kurumlar tmyle ortadan kalkmasa bile, tabandan-tavana ekillenen ve kamu-yar kamu ve zel kurumlar birlikteliine dayanan rgtlenme modelleri gndeme gelmitir. Bunlarn arasnda en nemli olan Blgesel Kalknma Ajanslardr.
Tablo 2 Avrupa Birliinin lkelerinde geleneksel politika ve kurumlarn dnm ile bu yaplara eklemlenen yeni kurumlar
Geleneksel blgesel kurumsal yapnn yeniden ekillenme biimleri Geleneksel niter devletler L Luxemburg Y Yunanistan r rlanda Karar verme yetkilerini (glerini) yerel ynetimlere devreden niter devletler D Danimarka s sve Fi Finlandiya Karar verme yetkileri (glerini) blgelere devreden lkeler P Portekiz (Ada blgelerine) ngiltere (skoya ve Galler) F Fransa (Tm blgeler) H Hollanda (Rijnmond blgelerine) Blgesellemi niter devletler talya (Blgeler) s spanya (Communidades-autonomas) Federal devletler A Avusturya (Lander) A Almanya (Lander) B Belika (Communities-Regions) Yeni kurumlama biimleri Merkezi hkmet tarafndan kurulan birimler Belika, Almanya, Blgesel ve yerel ynetimler iinde oluturulan kurumlar ngiltere Yerel ve blgesel ynetim tarafndan oluturulan kurumlar Yunanistan, Belika,Danimarka, Polonya Kamu-zel sektr ibirlii ile kurulan bamsz birimler veya irketler Fransa, Estonya-PolonyaSlovakya, sve, Portekiz
Farkl Eilimler
Tablo 2de son dnemlerde farkl lkelerde gndeme gelen ve blgesel gelimenin kurumsallatrlmas abalar sonucu ortaya kan farkl rgtlenme biimleri verilmektedir. Tablodan izlendii gibi Avrupa Birliindeki lkelerden kstl bir blm niter devlet yapsn korurken, nemli bir blmn merkezi karar yetkilerini yerel veya blgesel ynetimlere devrettii grlmektedir. talya ve spanya ise geni yetki devri ile blgesellemi niter devlet tanmna girmektedir. lkelerin bir blm ise federal devlet yapsna sahiptir. Farkl nitelikteki bu lkelerde son yllarda blgesel gelimeden sorumlu yeni birimler oluturulmutur. Bu birimlerin gereklemesini salayan kurumlar da farkllamaktadr. Blgesel kalknmadan sorumlu bu yeni kurulular merkezi ynetim tarafndan kurulabildii
138
gibi, yerel ve blgesel ynetimler iinde veya onlara bal olabilmekte veya kamu zel sektr ibirlii ile bamsz birimler olarak kurulabilmektedirler (Webb and Collis, 2000). 6. NERLEN YEN KAVRAMLAR VE POLTKALAR BELRL BR GELME DZEYNE ULAAMAMI LKELER KAPSAYABLR M? nceki blmlerde gndeme gelen blgesel gelime politikalar, bunlara bal olarak gndeme gelen uygulamalar ve yeni kurumlama giriimleri genelde gelimi lke ve blge deneyimlerine dayanarak ne srlmtr. Bu yaklamlarn az gelimi lkeler iin geerli ve kabul edilebilir olup olmad, daha nce de belirtildii gibi en temel sorulardan birini oluturmaktadr. Yeni gelien politikalara uyum salamann ok kolay olmad, az gelimi lkelerin yeni bir renme-yenilik-yapsal dnm ieren bir politikalar dizinini uygulamada dezavantajlar olduu aktr. Temel sorunlar u balklar altnda zetlenebilir. renme yol-baml bir sretir. renebilmek gemi bilgi birimine dayal olarak gerekleir. Bu nedenle gemiten gelen birikimleri, becerili insan sermayesi ve bunun iin gerekli altyaps olmayan blgelerin kendi i dinamiklerine dayal olarak bir byme srecini balatmalar zordur. zellikle yenilik ancak birikmi bir beceri ve bilgi ile yaplabilir. Gemiinde aratrma gelitirme gelenei ve bu konuda gerekli kurumlar olmayan blgelerde yenilikle kazanlacak rekabet gcne ulamak ok zel koullarda mmkn olabilir. Buna karlk kreselleen dnya iinde var olmak sadece emein fiyatna baml olursa, bu durumun o blgenin geleceini kurma konusunda dezavantajl bir konumda olduu sylenebilir. Rekabet gc sadece emein ucuzluuna dayal olursa bu igcnn giderek artan bir smrsne yol aar. Ancak daha nce de belirtildii gibi emek youn bir yapdan bilgi youn bir yapya gemek kolay deildir. Bu durum gelime srecindeki pek ok blgenin temel amaz olmaktadr. Blgelerin hzl bir deiim gerekletirebilmesi, dier bir deyile topyekun bir ekonomik deiim ok farkl kesimlerin birlikte zverisine dayanr. Bu zverinin gsterilmesinin mevcut durumu ksa srede istenilen dorultuya ynlendirecei ve yapsal dnmn gerekletirebilmesini salayaca da garanti deildir. Yukarda belirtilen kalknmaya ynelik temel hipotezler az gelimi lkelerin yeni blgesel kalknma stratejilerini uygulamakta dezavantajlar olduunu ve bu tr bir sreci balatabilmek iin gerekli koullar salayamadn gstermektedir. Bu nedenle kreselleen dnyada var olan ancak kreselleen ekonomiye eklemlenmede sknt eken blgeler iin farkl politikalara gereksinim vardr. Blgesel gelime konusunda gnmzde tartlan kavramsal ereve byle bir alm balatmak iin yeterli deildir. 7. TRKYENN YEN OLUAN KAVRAMLAR, POLTKALAR VE UYGULAMA BMLER KONUSUNDAK YAKLAIMI Trkiye modern anlamda ilk blge planlama planlama deneyimlerine 1950li yllarda balad. Elli yl aan srede de farkl vurgu noktalar ve farkl aralar deneyerek bugne kadar srdrd. Trkiye izlenen blgesel gelime yaklamlarn be deiik dnemde toparlamak mmkn gzkmektedir (ekil 3). 1950li yllardan 1960larn banda kamu yatrmlarnn ynlendirilmesi zerine kurgulanan yaklam, 1960ler ve 1970lerin banda kaynaklarn etkin kullanmn salamak
139
zere gndeme gelen ve uluslararas kurumlarca da desteklenen blgesel kalknma projeleri ile srm, 1970li yllarda gndeme gelen tevikler yolu ile az gelimi blgelerin desteklenmesi ve dsatma ynelik teviklerin arlk kazand proje uygulamalar gereklemi ve son olarak yeniden az gelimi blgeler iin proje retilmesi gndeme gelmitir. ekil 3de kaba hatlar ile sunulan farkl aamalardaki blgesel politikalarn Trkiyenin blgesel sorunlarna tam anlam ile yant veremediini, bugn blgeler arasnda nemli boyutlara varan gelir dengesizlikleri gstermektedir. Ancak bu durum blgesel politikalarn yanl veya tmyle yararsz olduu anlamna gelmemektedir. Yine de ulalan durumun farkl alardan deerlendirilmesi fazla i ac bir tablo sergilememektedir. Bugnk durumu farkl alardan deerlendirmek mmkn olmakla birlikte, bu noktada makalenin bandan bu yana ne srlen gelimeler ve Trkiyenin bu srece kar tutumu erevesinde bir deerlendirme yapmak daha uygun dmektedir. lk nemli soru Trkiyenin dnyadaki gelimelere uyum salamak zere gsterdii abalar veya kendine zg bir model oluturma iin gsterdii gayret ile ilgilidir. Bu adan Trkiyede gndeme gelen blgesel politikalara bakldnda ve bu konudaki tartmalar ve mevcut entellektel birikim incelendiinde, fazla bir ey yaplmad izlenmektedir. Blgesel gelimenin sorumlu kurulular yansra dier ilgililerin de dnsel dzlemde bir aba sarf ettiklerini sylemek mmkn deildir. Bu dnsel isteksizlik blgesel gelime konusu hakknda ne kadar ok sz edilirde edilsin, siyasetiler bu konuda ne szler verirse versin fazla bir ey yaplamayaca eklinde oluan grte yatmaktadr. Bu gr, uygulamadan sorumlu olanlarn kendi sorunlarn tartmaya amamalar ve bu konuda sylenenleri ve az da olsa ortaya kan nerileri gzard etmeleri ile pekimitir. Tm dnyada blgesel gelime konusunda yeni bak alar yansra bunlara uygulamaya aktaracak kurumlama abalar izlenirken, Trkiye bu konuda hibir atlm yapamamtr. Trkiye yeni blgesel gelime politikalarn ekillendirmede ok ge kald gibi kurumsallamada Avrupann ok gerisinde kald. Kurumsallama konusunda Dou Avrupa lkelerinin baarsna ulaamad. 1960l yllarda kadar pek ok lkeye rnek olabilecek bir aba ve deneyim birikimi var iken, gerek bak asnn yenilenememesi, gerekse bu konuda kurumsallamaya gidilememesi 2000lere geldiinde Trkiyede blge planlamann ve blgesel gelime politikalarnn ok yetersiz olduu bir sonucu getirdi. Trkiye gibi blgesel farklarnn ok fazla olduu ve bu sorunlarn zlememesinin byk ekonomik ve sosyal maliyetlere neden olduu bir lkede bu tr bir duyarszl anlamak kolay deildir. Blgesel gelimenin kurumsallamas konusunda Avrupa Birliinin nerilerine kar da bir ayak srme olduu izlenmektedir. Bu durumu Trkiyenin dier konularda ve kurumlarndaki kendini yenilemeye kar diren, yeni grlere kar olumsuzluk ve mevcut koullarn deimesinde isteksizlik olarak gibi gerekelerle de aklamak zor grnyor. Trkiyedeki farkl blgelerin durumu nedeni ile Trkiyenin yeni blgesel politikalar ksa srede devreye sokmas da kolay deil. Ancak, geleneksel politikalarn, rnein kamu yatrmlarnn az gelimi blgelere ynlendirilmesi, uygulamada yer bulamad da gz nne alnrsa, u anda srdrlen abalara ve projelere karn nemli bir boluk ortaya kyor. Sosyal refah devletinin baz kurumlarn devreden karan gelimi lkelerin bile hala nem vererek srdrd blgesel politikalarn tmyle devreden karlp, her eyi piyasa
140
kurallarna brakan bir yaklam kapitalist sistemin en u rneklerinde bile rastlanmyor. Trkiyede son on yldr srmekte olan ekonomik zorluklar ve sreklilik kazanan ekonomik bunalmlar yeni politikalar saptamakta ve uygulamada nemli engeller oluturduu aktr. Ancak tm ekonomik zorluklarn stesinden gelinebilmesi de nemli boyutlarda ekonomik dnmn gerekletirilmesi ve yapsal ve kurumsal yenilemeyi gerektirmektedir. Trkiye blgesel gelime konusunda gereksel kavram-kuram oluturmada, gerek uygulamada kazand birikimi kullanmak durumunda. Bu balamda kendine zg bir model aray iinde olmak, konunun tm taraflar ile birlikte bu konuda bir aba sarf etmesi gerekmektedir. Bu konudaki ilk adm bu konunun ciddiyetle ele alndn ve gerek niyetin bir eyler retmek olduu konusunda kskn gruplara bir mesaj iletilmesi olmaldr. KAYNAKA
Albertsen N., 1988, Postmodernism, post-Fordism and critical social theory, Environment and Planning D: Society and Space, 6, 339-365. Alonso W., 1964, Location theory in Regional Development and Planning, J. Friedman ve W. Alonso (Editrler), MIT Press: Cambridge, 78-106. Belussi, F., 1999, Policies for the Development of Knowledge- intensive Local Production Systems, Cambridge Journal of Economics, 23, 729-747. Berry B. J. L., 1964, Cities as systems within systems of cities in Regional Development and Planning, J. Friedman ve W. Alonso (Editrler), MIT Press: Cambridge, 116-137. Braczyk, H-J., Cooke, P. ve Heidenreich, M. (Editrler), 1998, Regional Innovation Systems: The Role of Governances in a Globalized World, UCL Press, London. Bradbury J., 1985, "Regional industrial restructuring process in the new division of labor", Progress in Human Geography, 9, 38-63. Brusco S., 1986, Small firms and industrial districts: The experience of Italy, in New Firms and Regional Development in Europe, D. Keeble, E Wever (Editrler), Croom Helm, London, 184-202. Camagni R. ve Capello R., 1990, Towards a definition of manoeuvreing space of local development initiatives: Italian success stories of local development-theoretical conditions and practical experiences, in Global Challenge and Local response: Initiatives for Economic Regeneration in Contemporary Europe, W. B. Sthr (Editr) Mansell, London, 328-353. Christaller W., 1966, Central Places in Southern Germany, Prentice Hall: Englewood Cliffs. Claval P., 1987, The region as a geographical, economic and cultural concept, International Social Science Review, 112, 159-172. Conti S., 1993, Four enterprise systems paper presented at the Conference of the IGU Commission on Industrial Change Tokyo, July. Cooke, P., Uranga, M.G. ve Extebarria, G. 1997, Regional Innovation Systems: Institutional and Organisational Dimensions, Research Policy, vol. 26, 475-491 Cooke, P, 1989, Changing Face of Urban Britain: Localities, Unwin Hyman: London.
141
Doeringer B. P., Terkla D. G. ve Topakian G. C., 1987, Invisible Factors in Local Economic Development,Oxford: New York. Dunford M., 1990, Theories of regulation, Environment and Planning D: Society and Space 8, 297-321. Garofoli G., 1991, The Italian model of spatial development in the 1970s and 1980s in Industrial Change and Regional Development: The Transformation of New Industrial Spaces G Benko, M Dunford (Editrler), Belhaven, London, 85-101. Gregersen, B. ve Johnson, B., 1997, Learning Economies, Innovation Systems and European Integration, Regional Studies, 31, 479-490. Hoover, E. M., 1948, The Location of Economic Activity,McGraw-Hill: New York. Isard, W., 1949, The general theory of location and space economy, Quarterly Journal of Economics LXIII, 476-506. Isard, W., 1956, Location and Space Economy, Cambridge: Masschusets. Kuklinski, A., 1987, Regional policies: experiences and prospects, International Social Science Review, 112, 173-186. Landabaso, M. Oughton, C. ve Morgan, K., 1999, Learning regions in Europe: Theory, policy and practice through the RIS experience paper presented 3rd International Conference on Technology and Innovation Policy- Austin August 30-September 2 Lipietz, A., 1986, New tendencies in international division of labour: regimes of accumulation and nodes of regulation in Production, Work and Territory A J Scott, M Storper (Editrler), Allen Unwin, London, 16-35 Miller, R. Ve Cote, M., 1987, Growing Nex to Silicon Valley, Lexington: Lexington MA. Peck, J. ve Tickell A, 1992, Time, space and flexibility: The social regulation of uneven development, IGU Sanayide Deiim Komisyonu Orlando toplantsna sunulan bildiri. Piore, M. ve Sabel, C. F., 1984, The Second Industrial Divide,Basic Books, New York. Sawer L. ve Tabb, W. K., 1992, Sunbelt Snowbelt: Urban Development and Regional Restructuring, Oxford University Press: New York. Scott, A. J. ve Storper, M., 1987, High technology industry and regional development: a theoretical critique and reconstruction, International Social Science Review 112, 215-232. Scott, A. J., 1988, Flexible production systems and regional development, the rise of industrial spaces in North America and Western Europe, International Journal of Urban and Regional Research 12, 171-186. Staber, U., 1996, Accounting for Variations in the Performance of Industrial Districts: The Case of Baden-Wrttemberg, International Journal of Urban and Regional Research, vol. XX, 299-316. Storper, M. ve Scott, A. J, 1986, Production, work and territory: contemporary realities and theoretical tasks in Production, Work and Territory A J Scott, M Storper (Editrler), Allen Unwin: London, 3-15.
142
Storper, M., 1989, The transition to flexible specialization in the US film industry: The division of labor, external economies and crossing of industrial divides, Cambridge Journal of Economies, 13, 273-305. Storper, M., 1990, Industrialization and regional question in the Third World: Lessons of post-imperialism and prospecs of post-Fordism, International Journal of Urban and Regional Research, 423-444. Storper, M., 1993, Regional Worlds of Production: Learning and Innovation in the Technology Districts of France, Italy and USA, Regional Studies, 27, 433-455. Sthr, W. B., 1990 Global Challenge and Local response: Initiatives for Economic Regeneration in Contemporary Europe,Mansell: London. Sthr, W. B., 1987, Regional economic development and the world crisis, International Social Science Review, 112, 187-197. Urry, J., 1987, Survey 12: Society, space and locality, Environment and Planning D: Society and Space, 5, 435-444. Webb, D. ve Collis, C., 2000, Regional Development Agencies and the New Regionalism in England, Regional Studies, 34.9, 857-864.
143
144
145
DPT-PA
146
Toplumsal Sorunlara Entegre Sistemler Yaklam (TOPSES) Balamnda Srdrlebilir Yeniliki Blgesel ve Kentsel Gelime
Hsn ERKAN Prof. Dr., DE BF, ktisat Blm
Anahtar Kelimeler: Srdrlebilir Yeniliki Gelime Stratejisi (SYEGES), Btnleik A Etkileimi (BAET), Toplumsal Sorunlara Entegre Sistemler (TOPSES) Yaklam
1. GR 1940l yllardan beri nce ekonomik byme, arkasndan kalknma ve blgesel kalknma; ekonomi ve sosyal bilimler literatrnde en ok tartlan konulardan birisi oldu. Her birisi sorunu farkl ynlerden soyutlayp, analiz edip farkl yaklamlar ortaya koydular. Ancak, 1980lerle birlikte bymenin ve kalknmann krizinden bahsedilir oldu. 1980e kadarki yaklamlar, sanayi uygarlnn dnya gr iinde; ekonomik adan zde sermaye birikimine, politik adan ulus devlet paradigmas veya onun bir paras olan blge kavramna dayal olarak konularn ele ald. Sermeye birikimine dayal ulusalc kalknma paradigmasnn yetersizlii grlnce, bata BM ve Dnya Bankas olmak zere kalknmada yeni paradigma anlaylar ne kt. nce ulusalc sermaye birikimine dayal kalknma paradigmasnn yaratt olumsuzluklar dengelemek zere, evrenin srdrlebilirliini gzeten, srdrlebilir kalknma paradigmas gndeme getirildi. Dier yandan azgelimi lkelerdeki yoksulluk ve gerilie bir zm bulunamay, ayn zamanda, eitim, salk, gelir dalm gibi gstergelerle alan insan kalknma paradigmas bir baka alternatif olarak ne kt. Yine bunun bir paras olarak, yoksullukla mcadelede temel ihtiyalar yaklam dile getirildi. Dier yandan bilgi toplumuyla birlikte, sermayeyi tahtndan indiren bilgiyi baz alan yeni byme paradigmas gndeme geldi. Doann kt kaynaklarna dayal olarak, azalan verimler yasasna gre ileyen sanayi uygarl byme modeli yerine, bu kez bilginin retirken, paylarken ve tketirken de artmas nedeniyle artan verimler yasasna gre ileyen byme yaklam ne kt. Bilgiyi merkez alan yaklam, ister istemez teknolojideki yeniliklere dayal byme ve kalknma modellerine yneldi. Bylece byme, kalknma ve blgesel gelime yeni boyutlar kazand. imdi btn bu gelimeleri birlikte dndmzde iki nemli olguyu saptamak gerekiyor: Byme, kalknma ve blgesel gelime ya da hepsini kapsayan bir kavram olarak Gelime Paradigmas, sanayi uygarlndan bilgi uygarlna geerken, ierik ve nitelik deitirdi. Sz konusu almalarn farkl ynlerle ortaya koyduklar saysz model ve yaklamlar ok ynl, ok boyutlu, karmak bir ierie sahip olduunu ve bu nedenle snrl deikenlerle konuyu ele alan yaklamlarn yetersiz kalaca gerei ortaya kt. Bu nedenle, ksmi analizler yerine gelimenin farkl boyutlarn ieren btncl bir yaklamn gereklilii gzler nne kt. te bu nedenlerle ben konuyu btncl bir yaklam iinde ele almaya
147
alyorum. Sz konusu btncl yaklamn burada farkl meslekten gelen uzmanlarn, ayn olguya ynelik farkl yaklamlarna da bir ereve sunmaya hizmet edebilir. 2. TOPLUMSAL SORUNLARA ENTEGRE SSTEMLER YAKLAIMI (TOPSES) Burada kapsaml, karmak ve ok boyutlu sorunlarn analizinin ancak bu farkl boyutlar kapsayan btncl yaklamlar iinde gerekleebilecei kabullenmesinden yola klyor. Bu tr bir btncl yaklam olarak sistem teorisinin analiz yntemi; Toplumsal Btne uyarlanyor. Baka bir deyimle, Genel Toplum Teorisine Giri niteliinde bir yaklam iinde toplumsal gelime analiz ediliyor. Bu yaklamda toplumsal btn, kendi iinde sosyal, politik, ekonomik, kltrel ve teknolojik alt sistemlere ayrlrken, d dnya ve evre olarak kresel btn dikkate alnyor. Bu yaklamda toplumsal sistemler; insanlarn davran, tutum ve kararlarna ilikin kurumlam kurallar btn olarak ele alnyor. nsan davran ve kararlar belli ihtiyalar gidermeye yneliktir. Bu sayede toplumsal btn be alt sisteme ayrlr: Mal ve hizmetlerin retim, datm ve tketiminin; rasyonellik-verimlilik ilikisine dayal olarak insanlarn refahn artrarak ihtiyalarn karlanmas ekonomik alan (ktlk sorununun zm yntemi: rasyonellik-verimlilik) Yasaya dayal egemenlik gcnn demokratik yntemlerle, insanlarn amalarn zgrlk iinde gerekletirme ihtiyacnn karlanmasn salayarak politik alan (yneten ynetilen elikisinin zm yntemi: demokrasi) nsanlar ve gruplar aras iliki ve balantlarn uzlamac yntemle barn gereklemesi ihtiyacnn salanmas sosyal alan (kiilerle gruplar aras elikileri zme yntemi: uzlama) nsanlarn sahip olduu farkl deerlerin hogr yntemiyle korunarak psikolojik tatmin salama ihtiyac kltrel alan ve nsann doaya egemen olma uranda bilimsel yntemlerle retilen yeniliklere dayal olarak uygarln evrim ihtiyacn devreye sokmas teknolojik alan (doa-insan elikisinin zm: teknolojik yenilik) oluturuyor. Toplumsal btn bu alt sistemlerden oluurken; bunlarn belli ilkelere dayal olarak kurumlama ve sistemlemesinin temelinde insan olgusu vardr. Bu nedenle, alt sistemlerin etkinlik ve ilevsellii insann varlk ve gvenliini salamaya ynelik olurken; alt sistemle ve karlkl etkileim ilikisi iindeki insann baars da, bu sistemlere etkinlik ve ilevsellik kazandrmaya yneliktir. Ayrca sz konusu alt sistemlerin, Belli ilke ve kurallara dayal olarak kurumlamas toplumsal btnn sistem boyutunu; Alt sistemlerin kendi iinde ve birbiri karsndaki ekilleni ve rgtlenii yap boyutunu Alt sistemlerin her birinin kendi iinde ileyi ve zaman iindeki ak sre boyutunu gndeme getirmektedir.
148
Bu nedenle, Sistem, Yap ve Sre her alt sistemde ortaya kan eler olarak, toplumsal btn iinde ksm sistemleri olutururlar. Sz konusu alt sistemlerin her birinin kendi, kurumlamas ve sistemlemesi kendi iinde yaplan ve tarihsel sreteki sistemleme ve yaplanma iinde ak ve ileyii sz konusudur. Ayrca bunlarn oluturduu toplumsal btn hep birlikte, birbirine paralel; genelde uyumlu sistemleme, yaplama ve ileyie sahiptir. Ancak bu elerin her biri; sistemleme, yaplama ve sre asndan hem bir birinden ayr; hem de birbirini tamamlayp btnleyen iki ayr boyuta daha sahiptir. Analoji olarak ortaya koyarsak, insan bnyesinde sinir sistemi, sindirim sistemi, dolam sistemi gibi alt sistemler yannda, fizyolojik yaps, iskelet yaps, adale yaps ve kimyasal yaps gibi yaplanmalar vardr. Btn bunlara bal olarak insan varln srdrr ve aktivitelerini (sreleri) yerine getirir.Buradaki alt sistem ve yaplanmalarn her biri, ayr ilev ve ileyie sahiptir. rnein beynin ilevini mide veya kalp stlenemez. Her biri ayr ileve sahiptir. Ancak birbirinden ayr olarak gerekleen sistem, yap ve sreler, ilev ve ileyi olarak bir bak asndan birbirinden kopukmu gibi, bir birinin ilevini stlenmese de, dier bir ynyle hepsi birbiri ile karlkl etkileim ilikisi iinde birbirini tamamlar. Birinin yokluu dier birinin yokluuna yol aabilir. Bu nedenle kendi farkllklaryla birlikte, ayn anda birbirini tamamlayan entegre bir btn olutururlar. nsan bnyesindeki sistemlerden birinin yokluu, hepsinin yokluuna yol aabildii gibi, birindeki aksaklk bir dierine yansyor. Ksacas, toplumsal btndeki alt sistemlerin varl iinde gerekleen ksmi sistemlerin hepsi birden, insan bnyesindeki gibi bir btnsellik olutururlar. Ancak birinde grlen hastalk veya arpklk karlkl bamllk ve etkileim ilikisi iinde bir birine yansr. 3. BLMSEL ANALZ YNTEM: BTNCL (KARILIKLI) A-ETKLEM PARADGMASI Bilindii gibi, bilimsel urata Newton Yasalar bir dnm noktasdr. Bilim tarihi Newton yasalar ile ilk ve kkl bilimsel devrimi yaamtr. Newton yasalar bilime, ilk bilimsel paradigma olan Mekanik Nedensellii kazandrmtr. Mekanik nedensellik Paradigmas ile sanayi devrimini yaratan sreler ve nihayet sanayi toplumunu yaratan teknolojik gelimeler yaand. Bilindii gibi, Newtongil-Mekanik Bilimsel Paradigmada nedensellik, dzenli, istikrarl, tek ynl, yaln, determinist ve ngrlebilir niteliktedir. Doa srpriz ve dzensizlik iermez. Ancak Newtongil-Mekanik Paradigmaya dayal bilimsel ura, kuantum devrimi ve kaos teorileri ile ald. Madde ve evrenin, parack fizii ve ekirdek fizii ile aklan atomun i yapsn zd. Termodinamikte sistemin s etkisiyle dnmesi, doadaki, istikrar ve dzenin sorgulanmasna yol at. zafiyet Teorisi ve Kuantum Teorileri, mekanik dncenin almasna yol at. Gerek makro, gerekse mikro kozmosun aklan, tek dzelilik ve istikrar yerine, kaos teorisi ile aklanr oldu. Yeni paradigma ile ada bilim, belirlilik ve istikrar yerine, belirsizlik, sreksizlik ve olasl ikame etti.
149
Sanayi uygarlnn mekanik paradigmas; akln kullanm ile doa ve dnyay dzenli ve birebir nedensellikle aklyordu. Oysa kuantum ve kaos dnceleriyle ekillenen yeni paradigma, mekanik paradigmann almasna yol at. te yeni Kuantum-Kaos Paradigmasn toplumsal sorunlara aktararak, Toplumsal btn; Sistemler Yaklam iinde ele alrken kulland bilimsel analiz paradigmasn Btnleik A-Etkileim Paradigmas (BAET Paradigmas) olarak adlandrmak istiyorum. Daha nceleri, karlkl-dnl kmlatif nedensellik ilikisi olarak bata Myrdaldan esinlenerek kullandm kavram, mekanik nedensellii ve diyalektii zel durumlar olarak ieren bir st kavramd. Oysa, BAET Paradigmasnda, toplumsal btn oluturan alt ve ksmi sistemler iindeki ve arasndaki etkileim; mekanik etkileimdeki gibi tek ynl, standart tek dze ve determinist deildir. Aksine, sz konusu alt sistemler ve ksmi sistemler iinde ve arasnda srekli olarak karlkl, dnl, kesikli, belirsiz, ok ynl balantl etkileimlerin a iindeki olay, olgu ve davranlar ekillendirdii sreler devreye giriyor. Nedensellik spektrumu yerine burada etkileim spektrumu devreye giriyor. Burada, Kaos Teorisinin; Her ey her eyi etkiler (kelebek etkisi) Karlkl balant ve ilikilerin sistem iinde ekillenmesi Sonularn olaslklar iinde gereklemesi Sistem iinde, ztlklarn, olumlu ve olumsuz gelimelerin, sistem elerinin yaplan ve ileyiine gre olumlu ve olumsuz olabilecei sistem btnn, alt sistem ve srelerinde ksa dnemde farkl ynde gelimelerin olabilecei kabul grr. Btnleik A Sistemi iinde karlkl etkileimlerin yaratt sistem, yap ve srelerin; kurumlama, ekillenme, rgtlenme ve ileyiine bal olarak, pozitif ve negatif sinerji oluarak, farkl ynde gelimeler gzlenebilir. Bu paradigmada aratrmacnn, neden-sonu balants aratrmas yerine, her eyi her eyle balant ve ilintilendirme grevi nedeniyle btnleik etkileim anlay n plana kar. Aratrmacnn, anlk neden-sonu balants yerine, dnden bugne geen ve bugnden gelecee uzanan sistem, yaplanma ve sre ileyilerinin balantlarn bulup, bu balantlarn oluturduu davran kalplarn ortaya koyma grevi vardr. Ayrca Btnleik A Etkileim Paradigmas iinde Aratrmac, a balantlarn farkl dzey, zaman, mekan ve ortamlarda aramak durumundadr. Blgesel ve kentsel gelime gibi, ok ynl ve ok boyutlu bir konu, tek ynl tek deikenli mekanik etkileim paradigmas iinde ele alnrsa, literatrde olduu gibi snrl birka deikenin mekanik nedensellik etkileimini tasvir eden birbirinden kopuk saysz model gelitirilebilir. Ancak bunlarn hi birisi ok saydaki deikeni ve bunlar arasndaki ok ynl balantlar(ilintileri) dikkate almad iin konunun aklanmasnda ve reel analizlerin gerekletirilmesinde yeterli olamaz.
150
4. TOPLUMSAL GELMENN BE BOYUTU Toplumsal gelimeyi; Toplumsal Sorunlara Entegre Sistemler Yaklamnn, Btnleik A Etkileim Paradigmas balamnda ele alrken aadaki 5 boyutu birbirinden ayrabiliriz: 1- Toplumsal gelimenin zaman boyutu (genel trend), 2- Toplumsal gelimenin mekan boyutu, 3- Toplumsal gelimenin tarihsel birikimi (ierii), 4- Toplumsal gelimenin d evre etkileimi, 5- Toplumsal gelimenin yenilik deiim boyutu. Toplumsal gelimenin sz konusu 5 boyutu birlikte ve paralel sreler eklinde gerekleir. 4.1. Toplumsal Gelimenin Zaman Boyutu nsanln ve insann oluturduu toplumun bir evrim sreci iinde olduu genel kabul gren bir yaklamdr. Her evrim srecinin temelinde zaman yatar. Evrilme, zaman iinde gerekleir. Toplumlarn zaman iinde evrilmesi, belki uygarlk ve toplum dzeylerinin gereklemesine yol amtr. Bu balamda Tarm-sanayi ve bilgi uygarln birbirinden ayryoruz. Buna paralel olarak toplumlarn zaman boyutunda tarm-sanayi-bilgi toplumu eklinde yaplanm olduunu gryoruz. Toplumlarn zaman iindeki bu yaplanmasnda toplumsal sistem ve yaplar da srekli yeniden ekillenir.
Tablo 1 Zaman Boyutunda Toplumsal Sistemler - Yaplar ve Sreler;
Sistemler Politik Sistem: Ekonomik Sistem: Sosyal Sistem: Kltrel Sistem: Teknolojik Sistem: Yaplar Sreler Tarm Toplumu Krallk Kapal Ekonomi Geleneki Sosyallik (Bamllk) Geleneksel Deerler Geleneksel Organik Teknoloji Geleneksel Yaplanma Geleneksel Davran ve leyi Sanayi Toplumu Parlementer Sistem Piyasa Ekonomisi Bireyci Toplum Bireyci Deerler Mekanik norganik Teknoloji Mekanik Yaplanma Mekanik Davran ve leyi Bilgi Toplumu Katlmc Demokrasi Yeniliki Piyasa Ekonomisi Sinerjik Sosyallik Farkl Deerlerin Birliktelii Kuantum Teknolojisi (OrganikNano Tek.) A Yaplanmas Esnek Kaotik Stratejik Davran ve leyi
Zaman boyutu iinde, sistemler ve yaplar yeni sistem ve yaplanmalara dnrken, bunlarn belirledii iklim ve ortamda ekillenen sreler, yani davran ve ileyilerin ekilleniine yol aar. Zaman srecindeki bu ekillenite, kat belirlenmi sistem, yap ve srelerden; daha esnek ve eitlenmi sistem, yap ve srelere doru bir dnm yaanyor. 4.2- Toplumsal Gelimenin Mekan Boyutunda Sistemler Yaplar ve Sreler Toplumsal gelimenin mekan boyutunda oluturduu yaplanma, zaman boyutunda gelime dzeyinin ulat toplumsal btne bal olarak;
151
-ky-kr dzeyinde -kent-byk kent dzeyinde -blge dzeyinde -ulus ve -uluslar-st (kresel) dzeylerde gerekleir. Bu dzeylerin her biri, zaman boyutu iinde gerekleen sistem, yap ve srelere balantl olarak ekillenir. Yukardaki mekansal birimlerin her biri bir dieri ile aetkileimine sahipken kendi ilerinde tamamlayclk, bamllk veya rakiplik ilikisi iinde bulunabilirler. Bamllk ilikileri merkez-evre etkileimi ve kent hiyerarisi eklinde kendini gsterirken, her dzeyin oluturduu a-sistemi sayesinde bu dzeylerin aklk ve kapall gndeme gelir. rnein her kent, blge iinde belli bir konuma, belli bir kent yapsna ve dier kent, blge, lke btn ve kmeyle a sisteminin belirledii etkileim-dolays ile aklk dzeyine sahiptir. Buradaki etkileim a, nemli lde; kent veya blgenin zaman boyutu iinde ulat gelime dzeyinin salad geni anlamda alt ve st yap donanmlarna bal olarak ekillenir. Toplumsal gelimenin mekan boyutunda ortaya kan, ky-kent-blge-lke-kre ayrm, mekan biliminin analiz dzeyleridir. Nasl ki, toplumsal btnn analizinde; birey-rgtkurum-toplum dzeylerinde konularn ele aln farkllayorsa; mekan analizinde de kydenkreye karken analiz dzeyleri ve konulara bak alar deiir. Mekan analizi bu farkllama dzeylerinin her birini dikkate almak durumundadr. Mekan analizi, geleneksel iktisatta yani neoklasik iktisattaki gibi konular yalnzca mikro-birey dzeyinde ele alma hatasna dmez ise daha baarl olur. rnein mekan ekonomisinin gemiteki analizleri(rnein kalknma kutuplar yaklam) bu ekilde tek bir analiz dzeyi ile snrl kalmtr. Oysa bu gn mekan ekonomisi artan lde kent boyutuna kaymakta ancak bu kent ekonomisi artan lde de ak kent modeli olarak kendini blgesel ve ulusal ekonomi kadar kresel ekonominin iinde bulmaktadr. 4.3-Toplumsal Gelimenin Tarihsel Birikimi-Ierii Toplumsal gelimenin deinilen mekansal analiz dzeylerinin her biri, belli bir tarihsel birikime sahiptir, bir kyn olduu kadar bir kent, blge ve lkenin de tarihi birikimleri sz konusudur. Tarihsel birikimde, toplumsal ve mekansal her deiken dnden bugne evrilirken, srekli bir deiim ve yeniden yaplanma ile ulat bir son durum ve gelecekte ynelme eilimleri ile gelecek potansiyelini yanstr. Tarihsel birikimle gelen toplumsal sistemlemeler, yaplanma ve sreler, rnein blge ve kentin nfus, nfus yaps, alt yap donanm, st yap potansiyeli gibi her toplumsal alandaki yaplanmalar yaanr. rnein bir stanbul, zmir ve Denizlinin ekonomik faaliyetlerinin yrtlmesinde gzlenen farkl davran kalplarnn, bu kentlerin tarihsel birikimine bal olarak, ekonomik, politik, kltrel, sosyal ve teknolojik adan farkl yaplanmalarn yaratt ortam ve potansiyellerle balantl olduu grlr.
152
Mekan biliminde blgesel ve kentsel potansiyeller ortaya konurken, her toplumsal alanda sz konusu mekansal dzeyin tarihsel birikimlerinin oluturduu ortam ve evrenin ve gelecek iin arzulanan ortam ve evrenin dikkate alnmas gerekir. rnein bir kent ekonomisinde, ekonomik adan sanayileme, hizmetleme, biliim; kltrel adan deer, davran, dnya gr ve eitim durumu; politik adan sivil toplum rgtleri ve siyas katlm; sosyal adan sosyal akkanlk ve katlm; teknolojik adan yenilik retme potansiyellerinin birikimlerinden yola kmak durumundayz. Mekan biliminde ulalan tarihsel birikim; sz konusu mekansal birimin gelime dzeyini ve gelime dzeyinin ieriini yanstr. rnein tarm toplumunda mekansal birim, arlkl olarak topran ilenmesine dayal bir rgtlenme, kurumlama ve evrimleme yaarken; sanayi toplumunda sermaye birikimini belirleyen rgtlenme (fabrika, banka) kurumlama ve yaplanma gsterir. Bilgi toplumunda ise, bilginin birikimini salayan rgtlenme, kurumlama ve yaplanmann ne kmasyla, niversiteler, Ar-Geler ve benzeri kurumlamalarn ne kt grlr. 4.4- Toplumsal Gelimede D-evre Etkileimi Tarm toplumunda, yerel dzeyde kapal ve geleneksel rgtlenme ve yaplanmalar vard. Sanayi uygarl bu rgtlenme ve yaplanmay ulus dzeyini baz veya referans alarak geniletti. Oysa bilgi uygarlnn referans, kresel ilikilerdir. Bu anlamada bilgi anda, mekansal birimlerin her birinin ak sistem oluturmas zorunludur. Baka bir deyile,mekansal birim, rnein bir kent; kendinin altndaki birimlere olduu kadar, st birimler olan blge-lke ve kresel etkileime ak olmal; ak olma tesinde onlarla kurumlam balantlara sahip olmak durumundadr. Ancak bu kurumlam etkileimler yalnzca mal ve ya para al verii ile snrl deildir. rgtler iinde oluan kltrel deerler ve sosyal davranlara kadar birbirini etkileyen, etkileimi yanstan akln, ortaklaa alma ve ibirliinin yaandn gryoruz. Ksacas sanayi uygarlnn mekanik yaplanmasnn yaratt enerji yerini; bilgi uygarlnn ak-esnek yaplanmasnn yaratt etkileimle gerekleen sinerjiye brakyor. Bilgi anda rgtsel, kurumsal ve toplumsal sistem ve yaplanmalarn sinerji yaratacak ak a sistemlerine dayanmas gerekir. Sanayi uygarlnda zgrleen birey, kapal-bamllktan; evresini aktif olarak etkileyen bireye dntrd. Bilgi iletiim a ise, rgtleri ve st siyasi rgt olarak ulusal devleti kapal olmaktan ak sisteme dntrd. Bu sayede daha da genileyen bir aklk ve etkileim sistemi devreye girdi. Aklk, etkileim sisteminin genilemesine hizmet ediyor. 4.5- Toplumsal Gelimede Yenilik-Deiim Boyutu nsann doa ve evresi zerinde egemenlik kurmas teknoloji ile mmkndr. Teknoloji; doaya veya evreye uygulanabilirlii olan organize bilimsel dncedir. Dnce insanla ilgilidir. TOPSES yaklamnn merkezinde insan vardr. nsan, ekonomik karlar, politik ideolojileri, sosyal bamllklar ve kltrel deerlerinin bilekesi iinde aktivitesini srdrrken, bunlarn korunmas ya da deiimi ynnde tercihte bulunur. Bu tercihler Btnleik A-etkileimi iinde sistem btnne yansr. Tercihlerin toplumsal btndeki younluunun nitelii koruma/deiim isteini belirler. Ancak teknolojik yeniliklerin evre zerinde insann egemenliini srekli arttrma gds, insanda yenilik ve deime motive olmaya ynlendirir. Dier yandan yeniliklerin kayna, organize-bilimsel dnceye sahip
153
insanlarn yaratcldr. Yaratc insanlarn gelitirdii organize bilgiyi kullanmak, insann evresi zerinde g ve egemenliini arttrd iin, insanlar yenilie ynelme eilimindedir. Ancak yeniliin riskler iermesi, insanlarn gvenlik motifi ile mevcut durumun korumasna ynelmesi gds ile kar karyadr. Bu yzden yenilik ihtiyac ile korunma gds arasnda ksmi elikiler vardr. nsanlarn, doa ve evreye ilikin bak as, dnya gr ve alglamalar benimsenen teknolojik paradigmaya baldr. Geleneksel paradigmann ar bast toplumsal ortamda, yenilik deil, mevcut durumu koruma motifi n plandadr. Mekanik paradigmaya gre, kuantum paradigmasnn yenilik retme dzeyi daha yksektir. Ancak bu yaklam, bilimsel dnya grnde bir ilk basamak niteliindedir. Bu nedenle mekanik paradigma, madde ve canlnn, dolays ile doann henz derinlik ve ayrntlarna yeterince nfuz edememi bir paradigmadr. Buna karn kuantum-kaos paradigmas madde ve canlnn, yani doann gizlerine ve derinliklerine daha ok inmitir. Bir yandan atom alt paracklar ve bunlarn davranlar, dier yandan canl hcrelerin DNA ifrelerinin zm daha st ve ileri bir bilimsel paradigma olarak doa ve evreye insann egemenliini artrd. Bu nedenle kuantumkaos paradigmasna dayal teknolojilerin n plana kmas, bilginin yeni bir retim faktr olmas bilgi a teknolojilerini ve bilgi toplumunu yaratt. te insann doa ve evreye egemen olma ynnde srekli olarak yeni bilimsel-organize bilgi, yani teknoloji retme ansnn gelimesi ile insanlk yeni bir uygarla ve toplumsal sisteme ulat. Burada yeni retimin, deiimin, gelime ve bymenin temel ve srekli kayna yenilikler olarak gndeme geldi. Bu nedenle bilgi ann byme ve gelime anlay, ierik ve nitelik olarak deiti. 5. SRDRLEBLR YENLK GELME PARADGMASI VE STRATEJS Toplumsal gelimenin merkez unsuru, uygarln ulalan gelime dzeyine bal olarak, insanlarn edindikleri dnya gr ve bu dnya grnn lokomotifi durumundaki bilimsel paradigmaya bal olarak yeniliklerin retilmesidir. Bugnk uygarln gelime dzeyi bilgi uygarldr. Bilgi uygarlnn temelindeki bilimsel-teknolojik paradigma Kuantum-Kaos Paradigmasdr. Bu paradigma balamnda retilen yenilikler ve bu yeniliklere bal olarak toplumsal sistemlerin yeniden rgtlenii, yani sistemlemesi, kurumsallamas, yaplanmas ve ileyii sz konusudur. Bir nceki bilimselteknolojik paradigma, mekanik dnce idi. Sanayi toplumu ve uygarl, bu paradigmann mant iinde sistemleti, kurumsallat, yeni yaplar kazand ve sreler yaratt. Oysa bugnk paradigma yeni sistemler, kurumlar, yaplar ve sreler getiriyor. Sanayi toplumunda sermaye birikimini baz alan bir gelime modeli izlendi. Sermaye birikiminin ynlendirdii kapitalist piyasa sisteminde, parlamenter politik sistem, modernist (rasyonalist) kltrel sistem ve bireyci sosyal sistemler olutu. Sermayenin zaman-mekn boyutundaki birikim farkll yeni yaplar retti. Bu sistem ve yaplar iinde toplumsal gelime yaand. Oysa bilgi anda, sermaye birikimi yerine, bilgi birikimine dayal bir sistemleme, yaplanma ve ileyi gndeme geldi. Sermaye ve bilginin, birbirine gre nitelik fark; iki toplumsal btnn farkl sistemleme, yaplama ve ileyiine yol at.
154
Ekonomik alanda sermaye, kt bir retim faktr olarak, tasarrufa dayal biriktirilebilen ve madd bir stok byklk olarak belli meknlarda (fabrikalarda) somutlaan, yatrm olarak ksm akkanla sahip, stok olarak akkanl olmayan, kurulu fabrika sistemi olarak kapal bir sistem oluturan ve benzer bir takm zellikler gsterdi. Bu zellikler, sanayi toplumunda alt sistemlerin ekillenmesinde etkili oldu. Oysa ki bilgi; retirken de, tketirken de, paylarken de oalan, paylamla sinerji yaratan, kapall kabul etmeyen, akkanl yksek, retim srecinde insann yabanclamasna deil, tam aksine insanla btnleik olarak, insann kendini gelitirmesine ve kendini amasna hizmet eden bir retim aracdr. Srekli yeni bilgi retimi, srekli yenilik demektir. Bu nedenle bilgi toplumu, yaratc insanlara dayanrken, srekli yenilik reten, yeniliki giriimcilie dayal, Yeniliki Piyasa Ekonomisi ortaya kt. Ekonomik alandaki yeniliki, ortaklaa rekabete dayal piyasa sistemini, politik alanda rgtl, katlmc demokrasi, kltrel alanda ok kltrl kozmopolit post-modernist kltrel sistem, sosyal alanda ibirliine dayal, sinerji yaratmaya ynelik payda sosyal sistem devreye girdi. Bu sistemlerin ilerlii iin, toplumsal birimleri birbirine balayan a-iletiim altyapsnn oluturulmas gereklidir. Bylesi bir sistemin etkinlii unlara baldr: Etkin bir a-iletiim altyapsnn varl, Bu altyapya paralel olarak bilimsel bilginin toplanmas, ilenmesi, paylam, iletimi ve kullanmn salayan yatay rgtlenmenin yaygnlamas, mr boyu etkin bir eitim ve renim sistem ve srelerini devreye sokarak altyap, rgtlenme, kurumsallama ve ileyiin oluturulmas, Yenilik reten, Ar-Ge, teknopark ve niversitelerin etkin olarak devreye girmesi, Kresel balantlar gl bir ulusal yenilik sisteminin yaratlmas, Bilgi ann kltr, deer ve davranlarn zmsemeye dayal rgt kltrnn kurumsallamas, Toplumda, her sosyal birimin kendi iinde ve dnda, etkin ibirliini salamaya ynelik ak, paylamc ve katlmc sosyal yaplanmann devreye girmesi gerekir. Yeni gelime anlaynn a sistemini baz almas ve yatay rgtlenii, merkez karar alma mekanizmas yerine ncelii, katlmc biimde yerel birimlere kaydrd. Sermaye birikimi ve yatrm kararlarnn merkezden ve yukardan makro dzeyde ulusalc paradigma iinde ynlendirilebilme kolaylna karn, yaratclk, yenilikilik ve bilimsel bilginin ok saydaki kii, kurum ve rgtlere, yani mikro birimlere bal kalmas, yeni paradigmann yerel potansiyellere dayanmasn zorunlu kld. Sermaye birikimi yerine bilgi birikiminin kii, rgt ve kurumlara bal olarak gereklemesi, renme srelerini n plana kard. renme, bilgi birikimi olarak; renen insan, renen rgt, renen kurum, renen kent ve renen blge kavramlarn devreye soktu. renen birimler aras ibirlii ise, sinerji yaratan yatay rgtlenmeleri yaratt. Yeniliklere dayal gelimenin bilimsel bilgi-teknoloji odakl olmas, ekonomik gelimenin,
155
rgtsel, kentsel, blgesel ve ulusal dzeyde rekabet avantaj yaratacak nitelikte sistemleme ve yaplanmasn gerektirir. Rekabet avantaj yaratmann yenilik-teknoloji bazl olmas, Aratrma ve Gelitirmeyi (Ar-Ge) merkez unsur durumuna getirdi. Ar-Ge rgtlenii, niversite - iletme, Kamu zel, Tekno-parklar ve Tekno-kentler olarak yeni yaplanmalar yaratt. Gelimenin, teknolojik merkezli yeniliklerde odaklanmas, renme sreci iinde bilgi birikimine sahip insan n plana karrken, yeniliki olan herkesi giriimci haline getirdi. Ancak insan gesinde birleen bilimsel bilgi-teknoloji, evrensel bir boyut olarak ortaya karken, yenilikilie dayal giriimcilik yerel bir olgudur. Giriimci, evresindeki frsatlar, yeniliki-teknolojik bilgisi ile birletirirken; yerel olan potansiyel ile evrensel olan bilginin sentezini yaratt. Bu durum gelimenin meknda ekillenen bir sre olmasna yol at. Deinilen geleri, mekna tadmzda yerel birim, kent (alt blge) ve blge dzeylerinde sz konusu sistemleme ve yaplanmalarn ve bunlara bal olarak ileyi ve akn ele alnmas gerekir. Blge dzeyinde konu ele alndnda u noktalar zellikle nem kazanr: Blgenin heterojen yaplan, kentlerin zaman boyutu iindeki tarihsel gelime dzey ve potansiyelleri, erik olarak bu tarihsel birikime bal olarak kentlerdeki ekonomik aktivitelerin, kltrel dokularn ve sosyal yaplarn birbiriyle karlkl iliki younluu , Kentler aras a etkileiminin ieriiyle birlikte ulat dzey (insan, sermaye, malhizmet, bilgi, haberleme iletiim ilikisi ve kltrel btnlk, davransal zellikleri, Kentlerde, Ar-Ge, bilim, teknoloji ve eitim kurumlarnn ve tekno-parklarn ulat etkinlik dzeyi ile bunun salad kentsel imaj, rekabet ve cazibe avantaj, Kentin kendi altyapsnn (doal, madd, personel, kurumsal, teknolojik) birlikte varl ve karlkl etkileim paradigmas iinde birbiriyle srekli karlkl etkileimin yaratt kentsel gelime dinamii. Bu nedenle; kentsel sistem, kentsel yap ile bu sistem ve yaplann ieriine gre kentsel sreler olarak toplumsal srelerin ekillenii. Karlkl etkileimin yaratt sinerjik ortamn bir mkemmeliyet ortam ve iklimi yaratmas. Btn bu zellikler kentsel gelime ve kentin dier blge, lke ve kresel ilikilerinde ynlendirici, srkleyici ve belirleyici olur. Byk firmalarn Ar-Ge birimlerini ekebilmek iin, evresel-kentsel altyapnn yksek nitelikte olmas gerekir. Kentin yaam kalitesinin ykseklii, cazibe merkezi olmasnda belirleyicidir. Ar-Ge birimlerini kendinde toplayan tekno-parklarn niversitelerle zel
156
aratrma kurumlar ve yerel birimlerle ibirliini salayabilmesi gerekir. Birden ok uzmanlam tekno-parkn ve niversitenin bulunmas durumunda, bunlar arasnda oluturulan a etkileiminin, kenti bir tekno-kente dntrecek biimde, ortak alma ve ibirlii ortamna ekerek, mkemmeliyet ortam yaratmas gerekir. Mkemmeliyet ortamndaki yeniliki giriimcilik, speklatrlkten ayr bir kategoridir. Yeniliki giriimcilik, yerel frsatlar deerlendirmede riske giren giriimcilerdir. Giriimciliin yerel olmas, yerel potansiyellerin deerlendirilmesini gndeme getirir. Kent ve blgenin kk iletme sektrnn dinamii, yerel giriimcilik dinamiinin belirlenmesinde nemlidir. Ancak bu dinamiin yakalanmas iin, kk firmalarn etkileim a iine youn olarak girmi olmas ve bilimsel-teknolojik bilgiye ulaabilmesi gerekir. Yerel frsat ve potansiyelleri, evrensel teknolojik bilgi ile evlendirerek yenilik retme, yeni i ve giriimcilik rnekleri ortaya koymakla mmkn olabilir. Yerel giriimciliin ve yerel kltr ve yeteneklerin ekillenmesinde kent ve/veya blgenin eitim-renim kalitesi belirleyicilik kazanr. Kentsel gelimede, kltrel ve iletiim davranlar asndan belli eik deerlerin almas sayesinde, kentteki insanlar, sosyal gruplar, rgtler, iletmeler, niversiteler, belediyeler, odalar ve sendikalar arasnda pozitif sinerjinin yakalanmasn salayacak eik deerlere ulalmaldr. nk kentsel kalknmada; yerel iletiim kanallar, uzmanla dayal bilgi ve kentsel sinerji yeniliki ve dinamik giriimcilii destekleyen stratejik deikenlerdir. Yeniliki giriimci iin bilgi aknn; eitlilii, kalitesi, yeterlilii ve bilgiye ulamada aklk nemli gelerdir. Yeniliki bir kent iin, mkemmeliyet alar iinde bilgi zengini bir ortamn yaratlmas gerekir. Yeniliki giriimciliin desteklenmesi iin; Kentteki eitim - renim kalitesinin, gc kalitesinin, Kamusal ynetim kalitesinin, letiim kalitesinin, Yaam kalitesinin ykseltilmesi gerekir. yi eitilmi ve yetitirilmi bir nfus, yerel, kentsel ve blgesel frsatlar daha iyi deerlendirir. Kentsel gelime iin, kentsel giriimcilik ortamnn yksek kalite dzeyinde yaratlmas gerekir. Bunun iin, kentteki a-etkileim sistemi iinde; i frsatlar, retim sreleri,
157
ynetim teknikleri, sosyal gruplar aras etkileimler ile bilgi al-veriinin etkin bir dzeye karlmas gerekir. Kentsel kalknma iklimi iin, yaayan insanlarn deerler sisteminin, bilime, ekonomiye, sosyal deiime, zel giriimcilie ve risk almaya hazr olmasn gerektirir. Kentsel kalknmada gzlenen yetersizliklerin ve eksikliklerin, kentsel sistem ve sreler iinde yaratlan aetkileim paradigmasnn yaratt ibirlii-sinerji mekanizmas ile zlmesi gerekir. Kentsel gelimede insan gesi ve insan ilikileri daha youn biimde ne kar. Bu sayede yerel inisiyatiflerin gelime srecine ynlendirilmesi mmkn olur. Ancak blgesel potansiyellerin daha etkin deerlendirilebilmesi iin, ulusal ve blgesel politikalarn kentsel gelime politikalarn destekleyici ve tamamlayc nitelikte olmas gerekir. Bilgi toplumunda kentler aras ilikinin yeniliki kent alar eklinde btnletirilmesi gerekir. Bu sayede bilgi bazl aratrma, eitim, retim, yeniliki ve yaratc aktiviteler ncelik kazanr. Kentteki kurumlar aras iliki ve karlkl etkileim, renen kent ve renen rgt ilikisi olarak geliir. Karlkl etkileimin yaratt sinerji, gelime srecini srekli besler ve yeniler. Bilgi anda lek ekonomileri yerine yenilenme ekonomileri geer. Teknolojik yeniliklere bal olarak yaanan srekli yenilenme, retim yaps ve rgtlenmeye esneklik kazandrr. Esneklik, iletme ii ve d ilikilerin hepsine birden yansr. Etkileim sistemi iinde bilgi al-veriinin yaratt interaktif etkileim, beklenmedik yenilik ve yaratclk frsatlar dourur. zellikle teknolojik-bilgi youn kent merkezlerinin birbirine balanmas, kent merkezleri arasnda etki-altyap koridoru ile daha geni metropollerin domasna hizmet eder. Ekonomik aktivitenin meknsal dalm, artk merkez yerler modeli yerine, a kentler (network cities) modeline gre yaplanyor. Zira gelimenin odak noktas, merkez hizmetler yerine, a-etkileim paradigmasna dayal olarak tekno-kentleri birletiren interaktif etkileim ve iletiim sistemine dayanyor. A-kentler, kendi iinde eitlenmi, nfus byklkleri farkl, tamamlayclk ve deiim eilimleri yksek, eitlenmi mal ve hizmetler sunan, yatay rgtlenmi, karlkl mal, hizmet, insan ve sermaye akmna sahiptir. Sanayi toplumunda kalknma ve byme yaklam, yukardan ve dtan uyarlmaya dayaldr. Bu nedenle srekli ve srdrlebilir bir kalknma sreci yaratmada yetersiz kald. Oysa yeni yerel-kentsel-blgesel gelime yaklam isel dinamiklere dayal yeni bir yaklamdr. Yeni kalknmadaki isel dinamiin srdrlebilirlii, yerel potansiyellerin (yerel kalite, yerel giriimcilik, yerel dinamikler) bilimsel teknolojik yeniliklerle evliliine dayanr. Bu durumda gelimenin sreklilii, a-etkileim paradigmas iinde potansiyellerle bilginin karlkl sinerjik etkileiminin yaratt dinamikle beslenir. Yeniliki kentsel gelimenin srdrlebilirlii, Esneklii ile deiime uyum salayan ak kentsel sistemler,
158
Dinamii ile yeni yaplar yaratan kentsel yapsal deiimler ve Ak ve esnek kent sistemleri iinde yaratlan dinamik yaplanmann belirledii srelerin kentsel ama ve vizyonlara uygun biimde ynlendirilip ynetilmesi gerekir. Bu grev iin, kentsel gelimenin sahibi ve ynlendiricisi olarak Kent Kalknma Ajansna (Kurumuna) ihtiya vardr. Kent Kalknma Kurumlar, kentteki kalknmann kentin potansiyellerini aa karan, tantan, gelitiren, katlmc biimde rgtleyen, kent sisteminin geliim, deiim ve yaplanlarn katlmc biimde gelecee ynlendiren kurumlardr. Kent Kalknma Kurumlar, kentsel potansiyelleri belirlerken kent ii, kentin yakn evresi, alt ve st meknsal rgtlenme ve yaplanmalarn gelime potansiyelleri asndan deerlendirmek durumundadr. Kentteki kalknmann srekli ve srdrlebilir olmas iin, renen kent kltr olarak blge, lke ve kreyle balantl etkileimi ile kentteki kurum ve birimlerin gelime srecine etkin katlmn salayacak mekanizmalar kurmaldr. 6. SONU Bu teblide toplumsal btnn alt sistemleri; Toplumsal Sorunlara Entegre Sistemler (TOPSES) Yaklam iinde, ulusal arka plan olarak ele alnd. Buna ek olarak mekansal arka plan olarak, kentsel blgesel konum ve hiyerarilerle blgesel ve kentsel yaplanmalarn nemi vurguland. Ulusal ve mekansal arka planlarn belirledii ortam iinde, bilgi ana geiin ana kalknma gelime stratejisi olarak srdrlebilir yeniliki gelime stratejisini (SYEGES) belirleyenlerinin neler olduu ortaya kondu. Bu yaklamla; yenilik reten geler, bunlarn kurumsal toplumsal erevesi ve bunlar yaplandran blgesel kentsel ve nihayet ulusal ve kresel dzeylerin dikkate alnmas ve bunlarn karlkl etkileim ilikisi analize dahil edildi. Bu yaklamda, analiz arac olarak mekanik nedensellik yerine, ok ynl ve ok saydaki unsur ve geler arasndaki etkileim sistemi kuantum kaos paradigmasnn toplumsal btne uyarlanm biimi olan Btnleik A Etkileimi (BAET) paradigmas yeni bir analiz arac olara kullanld.
159
letme Fonksiyonlarnn Kresellemesi ve ebeke Organizasyonlar (Denizli rnei)

Feyzullah EROLU Prof.Dr., Pamukkale niversitesi ..B.F. Knkl Aye RM Dr., Pamukkale niversitesi, ..B.F. Knkl, Denizli Bilge AKA Ar. Gr., Pamukkale niversitesi, ..B.F. Knkl 1. KRESELLEME SREC NEREYE GDYOR Tarma ve sanayiye dayal ulusal ekonomiler a, sermayenin, retim ve kltrn yksek bir hareket kabiliyetine kavumu olmas ile birlikte hzla tarihteki yerini almaya balam bulunmaktadr. 21. yzyln temel karakteri, ekonomide ve kltrde yaanmakta olan kreselleme olgusudur. Kreselleme srecinin grnrde temel ynnn olduu anlalmaktadr. Birinci yn, sermaye hareketlerinin art; ikincisi, retim faaliyetlerinin esneklii ve ticaretin serbestlemesi; ncs, kltrel etkileimin hzlanmasdr. Sermaye hareketlerinin hzlanmasndaki asli faktr, 1970 ve 1980li yllarn banda patlak veren petrol krizi, sosyal gvenlik sisteminin yaratt sigorta fonlarnn, azgelimi lkelerden yolsuzluk ekonomisi kapsamnda karlan paralarn ve en ok gelimi lke ortamlarndan holanan kara parann aklanmasyla ortaya kan byk finansal kaynaklarn yeni yatrm alanlarna ynelme ihtiyacdr. Petrol krizleri, petrol ihra eden lkelerin kazandklar Petro dolarlarn, bata ABD ve Avrupann gelimi finans merkezlerinde ylmasna neden olmutur. Ayrca, gelimi lkelerin tasarruf ve sigorta fonlarnn hzla artmasna karlk bu fonlar kendi ulusal ekonomileri ierisinde uygun yatrmlarla massedememeleri nedeniyle ulusal snrlarn dna taarak yeni ekonomik alanlar oluturma abalarna yol amtr. Bu erevede gelimi lkelerin, zellikle de ABDnin denetiminde bulunan ABD ve Dnya Bankas ynetimleri, zellikle gelimekte olan lkelerden ekonomik potansiyelleri bulunanlar ve btn yeryzn yatrm yaplabilir bir alan olarak kullanma projesini uygulamaya ve uygulatmaya aba gstermektedirler. IMF ve Dnya Bankas bu dorultuda, btn ulusal ekonomilerin yabanc sermayeyi (gelimi lkelerin yatrm fonlar) snrlayan ve kstlayan uygulamalarn kaldrmay salayacak artlarn, kabuln gerekletirme abas iindedir. Kreselleme srecinin ikinci yn, retim ve ticaret faaliyetlerindeki esneklik ve serbestlik durumudur. Gelimi lkelerin iletmeleri, dnya ekonomisinde iddetlenmekte olan rekabetin etkisiyle kendi lkelerinde retim (hammadde, yar mamul, emek ve evresel) maliyetlerinin yksek olmas nedeniyle retimlerini baka corafyalarda gerekletirmeyi daha krl grmeye balamlardr. retimin kresellemesi ile merkezi lkelerin iletmeleri ileri teknoloji gerektirmeyen, zellikle hammadde arl ve emek-youn yn bulunan tekstil gibi endstri kollarnn retimlerini evre lke ekonomilerine kaydrmay tercih etmilerdir. Bu
160
erevede retim ile ilgili aratrmagelitirme, planlama ve pazarlarn seimi iletme merkezinin bulunduu gelimi lkede (ABD ve AB) kararlatrlmakta, ngrlen retim kararlarnn gerekletirilmesi ise evre lkelerde yaplmaktadr. Bir bakma, evre lkelerin corafyas gelimi lke iletmelerinin ofislerinin retim mekan olarak kullanlm olmaktadr. retimin kresellemesi ile birlikte ticaretin serbestlemesi de merkezi lkelerin, kendi mekanlarnda ya da teki mekanlarda retilmi rnlerin, yeni pazarlarda satlmasnn salanmas olgusudur. Gelimi lkelerin Pazar olarak doyum noktasna yaklam olmas, retim faaliyetlerinin srdrlmesi bakmndan yeni pazarlarn bulunmasn kanlmaz bir durum haline getirmektedir. Oysa, ulusal ekonomiler ann bir uzants olarak dnya lkelerinin ounun gmrkler ve serbest ticareti kstlayan korumac uygulamalar zenginlerin rnlerini satabilecekleri pazar alanlarn daraltmaktayd. Merkezi lkelerin denetiminde kararlar alan eski adyla GATT yeni adyla WTO (Dnya Ticaret rgt) ynetiminde, btn dnya lkelerinde 2005 ylnda mal ve hizmet ticaretindeki snrlarn kalkm olmas, ekonomik anlamda (sermaye ve yatrm hareketleri, esnek retim ve pazar serbestlii olarak) dnya lkelerinin snrlarnn kalkmas anlamna gelmektedir. Kreselleme srecinin nc yn, homojen ulusal kltrn daha heterojen bir ekil almasdr. Ekonomik ilikilerin ve enformasyon akmnn hzlanmas kltrler aras etkileimi de arttrmtr. Her ulusal kltr bir taraftan da doru evrensel kltre, dier taraftan da ie doru alt kltrlere doru almaktadr. Gelimi lke merkezli kresel kltr, kendi kltr elerini aktarrken, ayn zamanda ulusal kltrn egemenliini de zayflatmaktadr. Byle bir kltrel alm ve genileme yerel ve blgesel kltrleri her trl yaam alannda daha fazla yaanr bir hale getirmektedir. Baka bir ifade ile farkl yaam biimleri, kamusal ve sosyal alanlarda daha fazla grnr olma konusunda daha istekli grnmektedirler. Kresellemenin dnyaya ak olma boyutuna karlk yerelleme eklindeki ynelimi, yalnzca kltr alannda olmayp, ekonomi alannda da kendini gstermektedir. Ekonomik ve kltrel snrlar nemini yitirdike (imdilik siyasi snrlar durmaktadr), yeni dnya dzeninde ulusal ekonomiler yerine irketler n plana kmaya balamaktadr. Dnya ekonomisinin sahip olduu bu yeni dzende irketlerin faaliyet alanlar (tedarik, retim, pazarlama vb.gibi), ulusal snrlara taklmakszn btn dnya lkeleridir. Bu durum, irketlerin kendi anavatanlaryla olan ilikilerinde ulusal ekonomi yerine, kresel anlamda dnya piyasasna ynelterek, yerel anlamda faaliyetlerin ounluunu younlatrdklar kent ekonomilerini daha fazla bir faaliyet zemini olarak daha fazla grme ve kullanma eilimini gittike ykseltmektedir. 2. YEN AIN LETME TP: EBEKE ORGANZASYONLAR Kreselleme srecinin merkezinde bulunan ve temel aktrleri saylan okuluslu dev irketler, hemen hemen btn sektrlerde yer almakta ve her konuda dnyaca tannan markalara sahip olmaktadrlar. Bilgi a organizasyonlar denilen bu irketler, retimlerinin fiziki arl ve ekonomik yk ile ilgili ilemlerle kendileri uramak yerine, kendi markalarn dnyada eitli yerlere dalm ok sayda iletmelere fasonolarak yaptrmaktadrlar. Hatta, belirli bir rnn yzlerce ve binlerce paralarn belirli kalitede ve en dk maliyetlerde olmak zere, deiik yerlerde retilmesini salayarak, pazar bakmndan en uygun yerde montajn yaptrmaktadrlar. Bylece, belki de yzlerce ve binlerce paradan
161
meydana gelen kendi markalarn en uygun maliyet- kalite bileiminde retilmesini ve mteriye ulatrlmasna dair ilemleri sadece ynetmekte ve organize etmektedirler. Bu durum, hammadde ve uygun igcne sahip olan, belirli bir imalat yapabilecek kadar yerel ve ulusal sermayesi bulunan, sanayileme tecrbesine sahip, belirli bir giriimci snfna sahip olan ve pazarlarn hemen yan banda bulunan lke ve ekonomik blgeler bakmndan ok sayda iletme kurma imkan ve frsat salayan bir gelimedir. Bylece, sanayilemenin ilk dnemlerinden itibaren uzun sre geerliliini korumu olan byk hacimli, btn fonksiyonlar kendi ierisinde toplayan ve yksek miktarda retim yapp, bunlar pazarlayan iletmeler yerine, dnyann pek ok yerinde dier iletmelerle ibirlii yaparak retimi gerekletiren ve bir pazar alan olarak dnyay kabul eden, kresel srete i yapabilmek ve karlalabilecek pek ok riski ynetebilmek iin krllk ve etkinlik stratejilerini hemen oluturma yeteneine sahip kk ve orta lekli iletmeler ortaya kmaya balamtr (Kuratko, 1998: 521-522). Bu duruma en tipik rnek olarak Nike ve Reebok verilmektedir. Nike ve Reebok her ktada gerekletirdii satlar iin Asyann ok saydaki deiik lkelerinde kendi spor ayakkablarn rettirmekte ve pazarlamasn yaptrmaktadr (Wheelen, 2000:6). ebeke organizasyonlarla artk, daha byk miktarda retim daha kk leklerdeki iletmelerin sinerjisiyle gereklemekte ve byk hacimli retim ve pazarlamann getirdii maliyetlere katlanlmamaktadr. Amaca ynelik sre ve ekonomik rekabet balamndaki stratejik bak asna gre ebeke rgtler; rekabet avantajn kazanmak ve bu avantaj ellerinde tutmak iin birbirinden bamsz fakat kr asndan birbiriyle ilgili rgtler arasnda yaplan ve uzun vadeli amalar kapsayan szlemelerle oluturulur. rgtler bir takm varlklarn ortak ama iin bir araya getirirler, etkin ve esnek bir tarz ierisinde iletiimi ve ynetimi salayarak varlklarn btnln olutururlar (Alstyne, 1997). Buna gre bir ebeke pazardaki baary belirleyen fonksiyonlar, i birimleri, corafya ve kresel mteriler arasndaki drt boyutlu deitokuun ortaya kmasna imkn veren byk irket ierisindeki kk irketi tanmlar (Charan, 1991: 105). Ynetim ve Organizasyon asndan bu tr rgtlenmeler, d kaynaklardan yararlanma, taeron kullanma yada Anadolu kent ekonomilerinin dnya ekonomileriyle olan ilikilerini ifade eden fason retim eklinde adlandrlan ve halihazrda uygulanmakta olan bir iletmecilik tipidir. Daha nceki dnemlerde Ynetim ve Organizasyon asndan fazlaca bir neme sahip olmayan bu rgtlenmeler, kreselleen dnya ekonomisinde ok yaygn ve yararlanlabilir bir organizasyon eklidir. ebeke Organizasyon denilen ve gittike ykselmekte olan bu organizasyon ekli, belirli rn retebilmek iin yaplmas gereken ilemlerin ve faaliyetlerin, tek bir iletmenin bnyesinde yaplmas yerine, temel hizmetlerin ana bir iletmede yaplmasna karlk, bu temel hizmetin sonulandrlmas iin gerekli olan dier ilemlerin dardan ve baka iletmelerden temin edilmesi esasna dayanmaktadr. Bylece, iletmelerin fordist dnemden kalan, retilen rnn eitli aamalarnn ayn iletmede yaplmas yerine, iddial olunan ve rnn katma deerinin yksek olduu ksmnn sahip olunan iletmede yaplrken, dier aamalarnn (muhtemel katma deeri dk olanlarn) baka iletmelerden satn alnmas ya da onlara yaptrlmas daha avantajl ve krl bir iletmecilik tercihi olarak ortaya kmaktadr.
162
Klasik iktisadn ve iletmeciliin maksimum krllk ilkesi zerine kurulu bulunan klasik organizasyon yaplarnda, belirli bir rn elde edebilmek iin eitli ynetim ve organizasyon fonksiyonlar ile sreleri farkl departman veya blmler eklinde oluturulmutur. Ancak, kreselleme olgusunun ekonomik ve iletmecilik faaliyetleri kapsamn genel anlamda yerel ve ulusal snrlarn dna tarrken, zel anlamda da bir iletme bnyesinde olan ynetim ve organizasyon fonksiyon ve sreleri, ayr ayr blge ve lkelerde ok farkl iletmelerde yerine getirilmeye allmaktadr. Baka bir ifade ile, daha nceki dnemde bir rn iin bir fabrika kuruluyor iken imdiki zamanda bir rn iin ok sayda fabrikalar kurulmaktadr. Belirli bir rnn tedarik fonksiyonu bir iletmeye, retim fonksiyonu baka bir iletmeye, tantma ve reklm baka bir iletmeye, pazarlama ve datm iin baka iletmelerden yararlanlabilmektedir. Bylece, rnn piyasaya sunumu, mteri duyarllnn maliyet, fiyat, kalite ve hz konusundaki beklentilerine en uygun cevab verebilecek bir iletmeler kombinezonu dahilinde gerekletirilmektedir. Bu balamda, belirli bir rn iin bandan sonuna kadar, eitli aamalara dair ynetim ve organizasyon srelerinin, ou zaman mlkiyet bakmndan da baka olan dier iletmeler araclyla yerine getirilmesinin ortaya kard iletmeler topluluuna, ebeke organizasyonlar ad verilmektedir. Kresellemenin ekonomik, siyasi, kltrel etkilerinin makro ve mikro leklerde dnyann tmnde, nceki yzyllarda grlmeyen yeni durumlar ve boyutlar kazandrmas sonucunda, toplumsal faaliyetler ile iletme fonksiyonlarnn zn oluturan iblm, ktalar arasnda ve kresel lekte yeni deiimler ve alt st olular yaamaktadr. Kreselleme srecini denetimleri altna aldklar lde gelimi lkelerin ekonomik ve siyasal karar merkezleri, bilimsel faaliyetlerden elde edilen bulgularn ileri bir teknolojiye dntrme kapasiteleri ile sahip olduklar ar sermaye varlnn yaratt yksek katma deerli faaliyetleri kendileri stlenirken; ekonomik ve teknolojik katma deeri dk olan faaliyetleri ise seviyelerine gre gelimemi toplumlara devretmektedirler. Bu ynyle kreselleme, yeryznde dier yzyllarn artlar ve verileri dorultusunda ortaya km bulunan ve yine de eitsizlie dayal olan toplumlararas iblm, yeni yzyln gelimi lkeler lehine daha somut eitsizlikler salam olmasnn avantajyla yeniden i datmna tabi tutulmaktadr. Kreselleme srecine yklenen misyon, gerekleir ya da gereklemez, ama buradan beklenen sonu, gelimi toplumlarn sahip olduklar bilimsel faaliyetler, ekonomik, teknolojik, siyasi, askeri ve rgtlenme gcnn katksyla teki toplumlara yeni roller datmak ve her toplumun kendine verilen rol yeterince yerine getirip getirmediini denetlemektir. Makro dzlemde yeryznde ekonomik ve siyasal kaynaklarn yeniden datm sz konusu iken, mikro lekte ise gelimi toplumlara ait byk iletmeler, kendilerinin yapmakta olduklar eitli iletme fonksiyonlarn, (tedarik, retim, pazarlama, datm v.b.g.) yetenek ve kapasitelerine gre, gelimemi toplumlara ait iletmelere "fason" olarak yaptrmaktadrlar. Bu erevede, kresel ekonominin btn toplumlar iin eit artlar hazrlamak yerine, zaten gelimi toplumlar lehine olan mevcut eitsizlii ve nispi smrgecilii, daha ar ve ak bir smrgecilik haline getirmektedir. Bu anlamda, tekstil sektr zerinden konuya baklacak olursa, dnyann en byk tekstil iletmelerinin listesi ile tekstil rnlerine ait en byk tedariki ve retici lkeler tamamen birbirinden farkl olduu grlmektedir (Tablo 1 ve Tablo 2).
163
Tablo 1 Dnyadaki En byk Tekstil letmeleri, 19981 (http://europa.eu.int, 20.08.2003)

Sra 1 2 3 18 19 21 25 29 40 41 43 45 47 irket Ad Sara Lee Corp. VF.Corp. Knitting Toray Textiles Coats Viyella Textiles Chamatex Gruppo Marzotto Courtaulds Textile Chargeus Textile Intern. Hartmann Gruppe Daun & Ce D.M.C. Damart Groupe Gamma Holding Merkez lke A.B.D. A.B.D. Japonya ngiltere Fransa talya ngiltere Fransa Almanya Almanya Fransa Fransa Hollanda 1998 (millon) 6,636 4,951 3,643 1495 1,397 1,351 1,321 1,138 875 838 813 804 792 Deiim + 0.4 +7.51 -17 -12.6 --+8.9 +0.5 -17.2 +5.4 +9.7 -10.3 -0.6 +9.2
Tablo 2 Uluslararas Tedarikiler (http://europa.eu.int, 20.08.2003)

Sra Merkez 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Dnya in Trkiye Hindistan Hong Kong Tunus Polonya Romanya Morocco Endonezya Banglade Tekstil & Giyim thalat 57,135,804 7,733,000 6,407,063 3,320,744 2,830,685 2,494,287 2,251,472 2,200,073 2,188,581 1,944,578 1,862,957 Pay % 100 14 % 11 % 6% 5% 4% 4% 4% 4% 3% 3% Tekstil thalat 16,556,213 1,447,908 1,807,049 1,666,413 60,968 120,992 472,114 113,673 76,250 552,659 97,343 Pay % 100 9 % 11 % 10 % 0% 1% 3% 1% 0% 3% 1%
3. DENZL KENT EKONOMSNN KRESEL EKONOM NDEK YER Geleneksel dokumaclk zerine dayal endstriyel yapsn, 1970li yllarn bandan itibaren modern teknolojiyle gelitirmeye alan Denizli kent ekonomisi, 1980li yllarn ortasndan itibaren tekstil sanayii ve tekstil ihracat konusunda adndan ska sz edilen yer haline geldi. Tablo 3den de grlecei gibi Denizlinin Trkiye tekstil ve konfeksiyon ihracat ierisindeki pay 1999 ylndan 2001 ylna kadar artm olmakla beraber 2001 yl itibariyle %5.06dr. Tablo 3: Denizli'nin Trkiye Tekstil ve Konfeksiyon hracat indeki Pay-Fob ($)
Yl 1999 2000 2001 Trkiye 9.878.696.000 10.041.984.000 10.356.542.000 Denizli 432.729.719 450.503.956 524.881.513 % 4,38 4,48 5,06
Kaynak: Denizli malat Sanayi Envanteri, 2002: 18.

1
http://europa.eu.int, 20.08.2003
164
Denizlideki tekstil ihracatnda ilk sray alan rnler ise daha ok havlu, bornoz, araf-nevresim gibi pamuklu retime dayal rnlerdir (Tablo 4). Grlmektedir ki, Denizli Babada ve Kzlcablk ilelerinde doan geleneksel tekstil retiminde el tezgahlaryla yaplan araf ve havlu tr retim bugn sanayie aktarlmtr. Bununla beraber havlu, araf ve nevresim retimi tekstil rnleri katma deeri dk rn snfna girmektedir. Tablo 4de grld gibi 1999-2001 yllar arasnda bornoz ve havlu ihracatnda bir art mevcutken, araf ve nevresim retiminde 2000 ylnda ufak bir art fakat 2001 ylnda byk bir d grlmektedir. Tablo 4 Denizli Tekstil ve Konfeksiyon hracatnda lk rn ($)
Yl 1999 2000 2001 Bornoz ($) 133.947.601 137.838.370 165.568.549 Havlu ($) 130.165.648 140.806.248 162.532.185 araf-Nevresim ($) 69.817.777 70.801.699 58.580.002
Kaynak: Denizli malat Sanayi Envanteri, 2002: 18. Tablo 3de Denizliden AB lkelerine 1999 ylnda Tekstil ve Konfeksiyon ihracat 305.907.137 USDdir. 2000 ylnda 315.226.802 USD. 2001 ylnda 352.146.932 USD olmutur. Denizliden yaplan Tekstil ve Konfeksiyon ihracat ierisinde ABnin pay 1999 ylnda %70,69, 2000 ylnda %69,97, 2001 ylnda %67,09 olmutur. Ayn zamanda, bornoz ve havlu rnlerinin ihrac araf ve nevresim rnlerinin ihracnn iki kat dolaylarnda gereklemektedir. Tablo 5 ve Tablo 6 Denizlinin tm lkeler ierisinde en ok AB lkelerine ABDye ihracat yaptn gstermektedir. hracat oran her iki pazar blgesine 1999-2001 yllar arasnda artm olmakla beraber Denizlinin AB lkelerine yapt ihracat ABDye yapt ihracattan ok daha byktr. Zaten, Tablo 1e bakldnda da grlecektir ki, her ne kadar dnyann en byk tekstil iletmeleri ABDde bulunuyor olsa da dier iletmelerin ounluu AB lkelerine aittir. Tablo 5 Denizli'nin Genel Tekstil ve Konfeksiyon hracat inde AB'nin Pay -Fob ($)-($)
Yl 1999 2000 2001 Tm lkeler 432.729.719 450.503.956 524.881.513 AB hracat 305.907.137 315.226.802 352.146.932 % 70,69 69,97 67,09
Kaynak: Denizli malat Sanayi Envanteri, 2002: 18. Tablo 6 Denizli'nin Genel Tekstil ve Konfeksiyon hracat inde ABD'nin Pay-Fob ($)-($)
Yl 1999 2000 2001 Tm lkeler 432.729.719 450.503.956 524.881.513 ABD hracat 103.528.371 115.155.524 141.617.340 % 23,92 25,56 26,98
Kaynak: Denizli malat Sanayi Envanteri, 2002: 20. Denizli sanayinin ounluu fason retimle almakta, baka bir ifadeyle kresel ebekelere fason retim yaparak katlmaktadr (Tablo 7). Ancak, Tablo 8deki veriler zellikle dokuma sanayi alannda yaplan fason retimin bu yzde ierisinde byk bir paya sahip olduunu gstermektedir.
165
Tablo 7 Byk malt Sanayii Fason retim Durumuna Gre Dalm($)

Fason retim Durumu Tamam Fason retim Ksmen Fason retim Fason retim Yapmyor Toplam yeri says 97 181 222 500 Yzde (%) 19,4 36,2 44,4 100
Kaynak: Denizli malat Sanayi Envanteri, 2002: 168. Byk imalt sanayii fason retim durumunun sektrlere gre dalmna (Tablo 8) bakld zaman grlr ki, zellikle tekstil sektr, byk lde fason almaktadr. Hi fason retim yapmadklarn beyan edenlerin oran ise %28,57 gibi kk bir orandr. Dier sanayi kollarnn her birinin ounluu fason retim yapmamaktadr. Tablo 8 Byk malt Sanayii Fason retim Durumunun Sektrlere Gre Dalm ($)
Tamam Fason Ksmen Fason Fason retim retim retim Yapmyor Say Say (%) Say (%) Say (%) 38 329 7 4 21 33 24 42 2 500 94 3 28,57% 141 2 4,76% 3,03% 4,17% 6 8 9 11 97 181 35 42,86% 94 28,57% 5 28,57% 14 24,24% 24 37,50% 14 26,19% 31 2 222 92,11% 28,57% 71,43% 66,67% 72,73% 58,33% 73,81% 100%
Sanayi Gruplar Gda, ki ve Ttn Sanayii Dokuma, Giyim Eyas ve Deri Sanayii Orman rnleri ve Mobilya sanayii Kat, kat rnleri ve basm sanayii Kimya, Petrol, Kmr, Kauuk ve Plastik Mamlleri Sanayii Ta ve Topraa Dayal Sanayi Metal Ana Sanayii Metal Eya, Makine ve Tehizat, Ulam Aralar lm ve Mesleki lme Aletleri Dier Sanayi Toplam
1 1 1
Kaynak: Denizli malat Sanayi Envanteri, 2002: 169. Organize Sanayi Blgesindeki gzlemlerimiz, Denizli kent ekonomisinin yneticileri ve bir ksm sanayicilerle yaplan grmelerden edinilen izlenimlerimize gre, Denizlideki tekstil iletmelerinin nemli bir ksm, zellikle havlu, bornoz ve ev tekstili konusunda dnyaca nl markalara alarak, bu markalarn endstriyel mlkiyetlerini kontrol eden byk tekstil irketlerinin ksmen tedarik, daha ok da retim ilemlerini yerine getirmektedirler. Denizli tekstil sanayinin fason retim yapt bu markalarn bir ka tanesi unlardr: Adidas, Benetton, Calvin Klein, Cote Damuor, Walt Disney, LC Waikiki, Pierre Cardin, Versace vb (Bardak, 2003:8-9). Dnyann en byk tekstil irketleri, fizik zellikleri ile somut iletmecilik fonksiyonlarn, dnyann deiik yerlerindeki ilgili iletmelere yaptrrlarken bir anlamda kendilerinin tedarik ve retim faaliyetlerine ilikin ilerini boaltmaktadrlar. Bu irketler nesnel ynlerini en aza indirirken, biliim, finansal, pazar ve tutundurma gibi daha ok bilgiye dayal boyutlarn gelitirme abas iindedirler. Bu durumu ak ve seik bir ekilde ifade edecek olursak, dnyann byk dev irketleri, ileri teknoloji ve finansal kaynaklar ile pazarlar zerindeki davransal ve kltrel egemenliklerini kullanarak, yer krenin tekilerini, ak bir rgatlatrmapolitikas gtmektedirler. Bunun bir baka tanmlanmas ise gelimi lkelerin ekonomik ve siyasi karar merkezlerindeki gl aktrlerin, teki toplumlardaki insanlar
166
dorudan doruya kendileri smrgeletirmek yerine, o toplumlarn bir ksm giriimci ve gen iadam pozisyonundaki en kurnaz ve akgz saylan yerel insanlar ve iletmeleri araclyla kresel smry derinletiriyor ve yaygnlatryor olmalardr. Byk iletmelerin kendilerine fason retim yapacak iletmeleri ve blgeleri seerken dikkat ettikleri en nemli hususlardan biri de maliyetlerin ve bu maliyetler ierisinde nemli bir paya sahip olan ii maliyetlerinin dk olmasdr. Elbetteki, vasfl i gc arttka i gc maliyeti de artacaktr. Bu sebepten dolay katma deeri dk retimlerde daha ok vasfsz i gcnn kullanlmas tercih edilmektedir. Denizli kent ekonomisinin bata tekstil olmak zere, dier endstriyel kesimlerde nemli bir teknolojik gelime kaydetmesi ve tekstilin Denizli kenti iin tarihe dayal geleneksel bir retim konusu olmas, kresel ekonomilerin odak noktasn tekil eden yksek kalitede ama dk maliyette rn elde etme stratejilerine uygun bir retim sahas olma zellii katmtr. Bu balamda, gelimi lkelerdeki genel cret dzeylerinin ykseklii, sosyal gvenlik maliyetlerinin fazlal, katma deeri dk endstri dallarnda istihdam edilecek olan gen ve orta ya nfusunun yetersizlii gibi nedenlerden dolay iletme fonksiyonlarndan tedarik, retim ve datm gibi faaliyetlerin endstriyel altyaps ve vasfl emek durumu uygun olan gelimemi lkelerdeki kent ekonomilerine fason olarak yaptrlmas konusunda Denizli uygun bir rnei tekil etmektedir. Bu erevede, Denizli li malat Sanayinde alan personelin niteliklerine gre nisp dalmna baklacak olursa (Tablo 7), Denizli kent ekonomisindeki belirli sektrler bakmndan, ama en fazla da tekstil sektr asndan, vasfl elemanlarn durumunun iyi bir gsterge olduu sylenebilir.
Tablo 9 Denizli li malat Sanayi alan Personelin Niteliklerine Gre Oransal Dalm2($) Vasfsz ii Vasfl ii Dierleri Toplam Sektrler Gda,ki ve Ttn Sanayi 62,2 Dokuma,Giyim Eyas ve Deri Sanayi 73,84 Orman rnleri ve Mobilya Sanayi 82,15 Kat,Kat rnleri ve Basn Sanayi Kimya,Petrol,Kmr,Kauuk ve Plastik81,7 Mamulleri Sanayi Ta ve Topraa Dayal Sanayi 73,14 Metal Ana Sanayi 69,09 Metal Eya,Makine ve Tehizat,Ulam Aralar69,51 ve Mesleki l Dier Sanayi Toplam 23,34% 34,09% 23,00% 14,88% 17,48% 25,51% 21,18% 26,82% 3,70% 3,16% 2,98% 0,81% 1,36% 9,73% 3,67% 1053 35104 168 618 3022 1223 1581
73,47%
3,18%
43230
Kaynak: Denizli malat Sanayi Envanteri, 2002: 290. 4. SONU

ebeke organizasyon olgusu, her bir iletmeyi, bir taraftan kendinden farkl dier iletmelerle iddetle rekabete sokarken, dier taraftan da kresel ekonomide yer alan irketlerin her birinin dierleriyle karlkl bir bamllk zorunluluu ierisine girmesini zorunlu klmaktadr. Bylece
(Tablo 95.1 Denizli Sanayi Envanterinden alnan veriler dahilinde Y.Lisansst derecesi, Lisans derecesi, teknisyen, formen, ustaba, vasfl ii niteliindeki personel vasfl eleman bal altnda derlenmitir.)
2
167
iletmelerin ibirlii kavramna ihtiyalar karlkl olarak artmaktadr. ebeke organizasyon pratii, kresel g merkezlerinin retim kararlarn evre ekonomilerindeki iletmelere nasl uyguluyorsa, evre ekonomilerindeki iletmeler de kendi ana ilevlerinin dndaki ikincil ilerini kendilerinin dndaki dier firmalara yaptrtarak bu ebeke organizasyon ann daha geni bir sistematik yapya kavumasna imkan vermektedirler. ebeke organizasyon tipi, kk iletmelerin ilevselliini ve gerekliliini n plana karmakla kalmyor ayn zamanda kk ve geleneksel iletmelerin iflah olmaz bir hastal olan otoriter yaplarn zerek, bu hiyerarik rgtlerin daha effaf, esnek, retken, demokratik ve insancl bir tarza kavumasna uygun bir zemin hazrlyor. ebeke organizasyon, daha nceki dnemlerde tek at altnda birlemi byk iletmelerin, eitli iletme fonksiyonlaryla ilgili her bir birimin, baka mlkiyete esas olacak tarzda, ayr birer organizasyon olarak ekillenmesiyle ortaya kan bir rgtler adr. Ancak, bu ok sayda rgtlerin birbirlerini tamamlayc ilevleri eksen alnarak bir birlii Sistemi oluturulmaktadr. ebeke organizasyon a ierisinde yer alan iletmelerin farkl olmakla birlikte birbirlerini tamamlayc zellikleri bulunmas nedeniyle ibirlii yapmalarn kolaylatran temel mekanizma, sayesinde hiyerarik kademeleme mmkn olduu lde yalnlam ve demokratik bir zeminin varl klasik organizasyon yaplarna nispeten daha ok sz konusu olmutur. Merkeziyeti yaplar ve otoriter ynetimler, kendi rgtleri dndaki rgtlerle ibirlii yapma konusunda ne kadar isteksiz ve duyarsz ise ebeke organizasyonlarn o kadar ibirliine yatkn ve duyarl olduklar gzlenmitir. Kresellemenin ekonomik gidiatna baklrsa kresel merkezlerde bulunan iletmeler finansman ve mal konularda byk bir entegrasyon yaarken, evre ekonomilerine ait irketlerde youn bir paralanma ve klme yaanmaktadr. Bu durumda, ABD ve AB ekonomik corafyalarna ait olmayan ekonomik blgelerine ait btn iletmelerin kendi aralarnda ibirlii yaparak, kk iletmelerden oluan byk iletmeler avantajn yakalamalar zorunluluk tekil etmektedir. Bu anlamda, evre ekonomilerine mensup KOB lerin, tek balarna dnya devleriyle rekabet etme imkanlar grnmemektedir ve bunu salayacak sihirli bir denek de mevcut deildir. Fakat, ebeke organizasyonlar dzeninde KOBlerin dnya pazarlarnda faaliyetlerini rahat bir ekilde srdrebilmelerinin sihirli denei, kendi aralarnda gelitirdikleri ibirlii olgusudur. Buna gre ibirlii kavram, bir anlamda iletmeler dnyasnda geerli bir sre olan paralanma ve klme olgularna karlk bir telafi mekanizmas olarak gelitirilmi KOBlerin bir refleksidir. letme faaliyetleri bakmndan gelecein planlanmas ve tasarlanmas son derece hayat bir konudur. Bu balamda, ilk dikkat edilmesi gereken husus, bundan sonraki olacak olanlarn byk bir ksmnn, ok byk bir ihtimalle daha nceki dnemlerde olmu olanlara benzemeyecei gereidir. Kreselleme ncesi ekonomik ve iletmecilik faaliyetlerinin ana ekseni istikrar kavramna dayandrlyor idiyse de, bundan sonraki dnemlerde yaygn ve geerli olan hzl deiime dayal bir istikrar dln besledii bir kresel kriz olgusudur. Btn ekonomik ve iletmecilikle ilgili faaliyetlerde kresel krizin varl temel alnarak gelecekle ilgili tanmlar ve eylemleri planlamak gerekmektedir. Kresel kriz karsnda, i adamlarnn, giriimcilerin, politikaclarn ve hatta brokratlarn ilk yapacaklar husus, yeni dnce ve zihniyet kalplar gelitirmektir. Bu dorultuda, dnce egzersizlerinin odaklanaca konu sorumlu olduklar birim ve faaliyetler asndan nerede durduklarn ve ne olduklarn iyi tespit etmektir. Byle bir tespit iin ncelikle yerel, blgesel, ulusal ve kresel dinamiklerin tehdit ve tehlikeler ile imkn ve frsatlar asndan kendi faaliyetlerine olan etkileri ve yansmalar analiz edilmelidir. Burada unutulmamas gereken temel gr: Hibir ey eskisi gibi olmayacak ve bundan sonra olacak olanlar belki de ilk defa oluyor olacaktr. Kresel olduu kadar imdilik kanlmaz olarak grlen kresel smr karsnda taknlacak tavrlardan en bilineni ve en rahat olanlar biri Denizlideki tekstil iletmelerin fason retime devam 168
etseler bile bunu hi deilse katma deeri yksek tekstil rnlerinde yapmalardr. Ancak deiimin ve geliimin bu kadar hzl olduu kreselleme srecinde ok daha etkin tedbirleri dnmek ve uygulamak gereklidir. Bunlardan ilki, kresellemenin de gncelletirdii yeniden yaplanma ve deiim programlarnn zn tekil eden ynetim ve rgt sreleriyle ilgili yeni tedbirleri almaktr. Bu balamda, iletmelerin veya rgtlerin ncelikle her trl fazlalklardan ve gereksizlerden, baka bir deyile faydasz olan her eyden kurtulmaya almalar gerekmektedir. letmenin yada rgtn boyutu ne olursa olsun, kendi faaliyetlerini en iyi bildikleri konuyla snrlamak, bu kapsamda en iyi bildikleri iler iin ilevsel, gerekli ve faydal olduunu gzlemledikleri ileri srdrmek, bunun dnda etkinlii, verimlilii ve somut bir ekilde faydasn grmedikleri her eyden en ksa zamanda kurtulmaya almaldr. letme faaliyetlerinin maliyetlerine girdi tekil eden ama kt olma zelliine katkda bulunmayarak arada kaynayp giden btn maliyet unsurlar hzla ortadan kaldrlmaldr. Bu durumu dalgal bir denizde batmakta olan bir gemiden kurtulmak maksadyla vazgeilebilir eyalarn teker teker atlmasna da benzetmek mmkndr. Hatta biraz daha ileri giderek yle bir neride bulunabilir: letmelerin istihdam ettii ve yaplmakta olan faaliyete katks, kendisinin varl nedeniyle katlanlan maliyetlerden daha dk kalan ynetici ve ynetilenlerin de bir ksmndan kurtulmay gze almak gerekir. Uygulamada, iletmelerden personel karlrken ilk nce alanlardan balanr. Belki de, Pazar tkankl ve stoklarn artmas durumunda bu doru da saylabilir. Ancak, gerekte otoriter ve hiyerarik rgtlerde, rgtsel faaliyetlere en az katks olan ve kriz zamanlarnda da kendilerinden ilk kurtulunmas gereken kiiler, bir ksm orta ve st dzey yneticilerdir. nc tedbir, stratejik ortaklklar kurma giriimleridir. Kresellemenin yaratt ok ynl ve karmak deiim dalgasna yeterince uyum salanamamasndan doan kresel krizlere kar gelitirilebilir en etkili arelerden biri de stratejik ortaklklardr. Stratejik ortak olgusu, aslnda stratejik ibirlii kavramnn i hayatna uygulanm eklidir. Kk iletmelerin, tek balarna yapamayacaklar byk ileri, kendileri gibi dier ortaklarla birlikte yapma eklindeki dayanmac ve ibirlii esasna dayal btn mterek giriimlerini bu kapsamda dnmek gerekir. Uygulamada grlen, ortak giriimler joint venture, irket evlilikleri merger, sektrel d ticaret irketleri, ynetim holdingleri, ortak retim merkezleri v.b. Burada dikkat edilmesi gereken husus, kresel pazarda egemenlikleri ve gleri tartlmaz durumda bulunan her sektrdeki dnya devlerine yakn duracak ve faaliyetlerin srdrld yerlerde o irketlerin bir tr yerel i ortaklar konumundaki stratejik ortaklk trleri daha avantajl sonular verecektir, ebeke organizasyon, yaps gerei ok farkl ortaklk ve ibirlii yapma konusundaki esneklii ve eilimi nedeniyle yabanc ve yerli bir ok baka iletmelerle ayn zaman diliminde, belirli zaman aralklar itibariyle ortak faaliyetler yrtmek mmkn olabilecektir. Srekli ve kalc ortaklklar yerine, ounlukla proje tipi ilerle yaplan bu tr ortaklklar, ok farkl iletmelerle ibirlii yapma imkan salayarak zellikle kk iletmeler iin ok zengin bir davran esneklii sunmaktadr. Drdnc tedbir, nsan kaynaklarn glendirme programlardr. Kresel deiimin hzll ve krizlerin derinlii daha nceden yaanmam olaylarn ve sorunlarn okluu, geleneksel ynetimlerin nemli bir personel avantaj olan deneyim kavramnn nemini gittike azaltmaya balamtr. Yeni durum ve olaylara eski cevaplar ve yaklamlar pek etkili olmamaktadr. Byle bir durumda, yeni durum ve olaylara, yeni cevap ve yaklamlar bulmak gerekir ki, bunu salayacak olan sosyal ve entelektel zemin, rgtn her dzeydeki insan kaynadr. nsan kaynaklarnn harekete geirilmesi, zellikle eitli karar verme teknikleriyle salanan yaratc dnce zenginlii yardmyla mmkn olmaktadr. evre lkelerinde ve otoriter kltrlerin resm ve gayr resm eitim kurumlarnn yetitirdii ezberci ve emir almay bekleyen insan tipi kresel krizlere kar uygun davran kalplarnn bulunmasn salayacak zihniyet ve dnce alm yapmaktan uzaktr. Byle olunca da, her iletme, renen bir organizasyon bilinciyle kendi insan kaynaklarn, yaratc dnce alm yapacak, modern i ynetim tekniklerini kazandracak bir i yaplanmaya gitmelidir. Hatta bu hususta benzer sorunlar yaayan ki ayn sosyokltrel ortamda bulunanlarn bu tr sorunlar da mterektir- iletmelerin bir eitim ibirlii gelitirmeleri de dnlebilir. Bu erevede, ayn sektrde benzer insan kayna istihdam eden 169
iletmeler Organize sanayi Blgelerinin de katklaryla nsan--Cihaz uyumu salamaya ynelik alanlarn ii ve cihaz gelitirmesinin de retilecei Ortak Eitim Merkezleri oluturabilir. zellikle az gelimi ve gelimekte olan lke alanlarnn ve giriimcilerinin yaptklar ile ilgili yeni gelime ve deiimleri yaratarak sadece retim ve tedarik gibi iin maliyetli fonksiyonlarn stlenir konumdan ksmen de olsa karak bu fonksiyonlar iin gerekli bilgiyi reten ve pazarlayan, patent satn alandan patent satan, bakas adna marka satandan markaya sahip olan iletmelere kavumalar gereklidir. Bu dorultuda, rgtlerin ortak Ar-Ge departmanlarn, bilgiyi reten ve kresel artlarn dinamik yapsna uyum salamay beceren ve ilke edinen ynetim gelitirme merkezleri kurulmaldr. Sonu olarak, 1990lardan ncesi dnya artlarnda, ok nemli ve kapsaml deimeler meydana gelmitir. Yeni dnya artlarnda, daha nceki dnemlerden gnmze neler gelmise bunlarn yeniden yaplanmas ve bu deiimlere uyum gstermesi gerekmektedir. 21.yzyl iletmecilii, daha nceki dnemin iletme ynetiminin olageldii gibi korumaclk altnda olmas yerine, btn yeryz piyasa glerinin etkileri altnda, hzl rekabet ortamnda yaplabilmektedir. Hibir iletme, hzl ve iddetli rekabet ortamnda karlaaca ok ynl sorunlar tek bana zme imknna, kaynana, deneyimine ve bilgisine sahip deildir. Kreselleme srecinin, evre ekonomilerini iine soktuu kresel krizden kurtulmak iin benzer durumda olanlarn insan, yeni bilgi dalgalar, imkan, kaynak, deneyim bakmndan Stratejik birlii ve kalc olmayan Esnek Ortaklklar kurmalar zorunluluu vardr. Ayrca, kresellemenin iletmeler iin ykc ve tehdit edici sonularndan uzak durmann dnda, yaratm olduu yeni frsatlardan ve imknlardan daha fazla yararlanmak iin Stratejik birlii kavram, ksa srede uygulamaya geilerek sylemden eyleme dntrlmelidir. 21.yzyln iletmeciliini harekete geiren temel dinamik, bir elin nesi var? ki elin sesi var! zdeyiinin uyarlanmasyla sylenebilecek Bir iletmenin nesi var? Bir ok iletmenin sesi var! eklindeki sylemin ana temasn oluturan STRATEJK BRL kavramdr. KAYNAKLAR Alstyne Marshall V. (1997), The State of Network Organization: A Survey in Three Frameork, Fourth Coming in Journal of Organizational Computing, 7: 3. http://ccs.mit.edu/papers/CCSWP192/CCSWP192.html Bardak Ahmet (2003) Denizli malat Sanayiinin Pazarlama ve Rekabet Gc, Denizli Sanayi Odas, 3, Denizli. Charan Ram (1991) How Networks Reshape Organizations-Four Results, Harvard Business Review, September-October, pp. 104-115. Kuratko Donald F, R.M. Hodgetts (1998) Entrepreneurship, Contemporary Approach, Fourth Edition, The Dryden Press, New York. Wheelen Thomas L., J.D. Hunger (2000) Strategic Management and Business Policy, Seventh Edition, Prentice Hall, New Jersey. Denizli malat Sanayi Envanteri (2002), Denizli Sanayi Odas, Pamukkale niversitesi, Denizli. http://europa.eu.int, 20.08.2003.
170
Kentsel Gelime in Plan Neden Gereklidir? Kentsel Gelime Srelerinde l Gelime Planlarnn Rol: Bolu ve Dzce l Gelime Plan Deneyimleri
Uur ESER Prof. Dr., Abant zzet Baysal niversitesi, BF Kentlemenin giderek hzland ve kentleme sorunlarnn artt gnmzde bu mekanlar artk ynetilemez hale gelmilerdir. Plan fikri olmayan kamu yneticilerinin, yerel ynetimlerin ve giriimcilerin ii ok zor olacaktr. Kreselleme ve blgesel entegrasyonlar en fazla retimin yapld gerek mekanlar olan kentleri etkilemektedir. Gnmzde ok sk yaanan krizler ve piyasa oklar, yaanan belirsizlik ortam bu mekanlar etkilemektedir. letiim ve ulam teknolojilerindeki gelimeler, ticaretin serbestlemesi, sermayenin dnya leinde hareketli hale gelmesi, ksaca kreselleme kentlerde kutuplamalara, paralanmaya, sosyal dlanma ve atmalara yol amaktadr. te yandan, kentlerin en nemli kayna olan ve kentte yaayanlarn ortak mlk olan kentsel topraklar artk kentte yaayanlarn ortak varl olmaktan km, speklasyona ak, zerinde zel mlkiyetin tesis edildii alanlar haline gelmitir. ou kaak ve imar planlarna aykr yaplama, verimli tarm arazilerinin konut, iyeri ve sanayi tesisi yapmna almas kentler iin gerek birer tehdit oluturmaktadr. Kentsel rantlar yksektir. Kaytdlk yaygndr. Blgeleraras gelir dalm eitsizlikleri giderek bymektedir. Kent-kr arasnda farkllama bymekte, krsal alanlarda yaam standard hzla dmektedir. Artan nfus kent merkezlerine itilmekte, bu merkezlerin ald yksek gler nedeniyle hzl ve kontrolsz biimde byyen bu yerleme yerlerinde en temel kentsel hizmetler (ulam, su, kanalizasyon vb.) dahi karlanamamaktadr. Gelir dalm eitsizliklerinin (yoksulluun) artmas gerilimi artrmakta, isizliin yksek olduu bu mekanlarda su ileme oranlar art gstermektedir. stelik gemi yllarda merkezi ve yerel dzeyde kamu hizmeti reten devlet de bu mekanlardan hzla ekilmektedir. Yetersiz kamu kaynaklar ve devlet yardmlarndan yeterince yararlanamamalar nedeniyle illerde hizmetlerin nitelii dmektedir. Pek ok ilde, planl kentlemenin aralar olan Organize Sanayi Blgeleri inaatlar deneklerin yetersiz olmas nedeniyle tamamlanamamakta, Kk Sanayi Siteleri inaatlarnn tamamlanmas iin ok uzun srelere ihtiya duyulmaktadr. nsan kaynaklarnn (eitimin) niteliinin dk olmas ve giriimcilik kltrnn gelimemi olmas pek ok ilin ortak sorunudur. Kamu giriimcilii gzden dt ve devlet sanayiden elini ektii iin kamu sanayi yatrmlarnn bulunduu blgelerde sanayi hzla gerilemektedir. Devletin (merkezi ve yerel hkmet kurumlarnn) grece geri kalm blgelere kaynak ayramamas, kentsel alanlara mdahalede baarsz olmas bu blgeleri kendi kaderleriyle ba baa brakm bulunmaktadr. Trkiyenin gemi yirmi yllk deneyimi piyasalarn kendi ileyii iinde yaratlacak gelime hznn snrl olduunu, uygulanan liberal- piyasa yanl iktisat politikalarnn ve sanayileme stratejilerinin kentler/blgesel ekonomiler zerinde ok farkl etkilerde bulunduunu gstermektedir. Anadoluda az sayda kent merkezleri hzla sanayileerek ne
171
kar ve sanayi belirli merkezlerde younlarken, az gelimi blgelerde sanayisizlemenin yaanmas sanayinin mekansal dalmnda kutuplamalar yaanmakta olduunu gstermektedir. DEnin Ylk malat Sanayi statistikleri verilerine gre, 1980-2000 dneminde on ilin Trkiye imalat sanayi katma deeri iindeki pay ortalama yzde 74, iyeri saylar iindeki pay ortalama yzde 73dr. Bu on il Trkiye imalat sanayinde cretli alanlarn da yzde 68ni istihdam etmektedir. Eldeki veriler snai faaliyetlerin az saydaki byk ilde younlatn, Trkiye sanayiinin corafi dalmnda bir kutuplama olduunu gstermektedir. Trkiyede sanayii (sanayilemeyi), dolaysyla sosyo-ekonomik gelimeyi az gelimi blgelere yayma abas baarsz olmutur. Piyasa aktrlerine/glerine (ve fiyat sinyallerine) dayal arazi ve kaynak tahsisleri (tevik, kredi vs.) hzl bymeyi ve blgeleraras gelime farkllklarn zmede baarl olamamtr. te yandan st lekli (makro) planlar ise blgesel /yerel sorunlarn zmnde etkili olamamakta, kaynak tahsis srelerinde etkili kamu politikalar gelitirilemediinden ve mevcut planlama sreleri blgelerin sosyal, ekonomik, tarihsel, kltrel, beeri, mekansal ve kurumsal zayflklarn ve potansiyellerini (doal kaynaklarn, bilgi-beceri ve giriimcilik dzeylerini) dikkate almadndan baarl olamamaktadr. Trkiyede illerin ok geni bir corafyaya dalm olmas ve saylarnn son yllarda artmas, ynetim leinin bymesi gibi nedenlerle blgesel gelimilik farkllklarnn giderilmesinde sadece st lekli- ulusal ve blgesel planlar yapmak yeterli olmamaktadr. Kent mekanlarna ilikin yasal ve kurumsal dzenlemeler ilevini kaybetmi, kentsel (il) planlama kurumlar glerini nemli lde yitirmitir. Az gelimi blgelerin gelimelerinin gecikmi olmasnda piyasa kadar devletin de baarszl sz konusudur. Piyasalarn yetersiz kald, makro planlarn ise hesaba katmad blgesel farkllklarn, dinamizmin (potansiyellerin) bilinli bir strateji ile uyarlmas, harekete geirilmesine ynelik, ulusal planlarla da uyumlu olan, yeni ve stratejik bir planlama yaklamna ihtiya vardr. 1980ler ve 1990larda yaanan sanayisizleme dnemlerinden sonra stratejik il gelime planlarnn ve ulusal sanayi planlarnn ekicilii giderek artmaktadr. Ayrntl sektr planlamas ve bunun tamamlaycs olan fiziksel plan hedefleri gnmz dnyasnda Trkiye iin uygulanabilir olmaktan kmaktadr. lke dzeyindeki (ulusal) lekli planlar ile blgesel (yerel) dzeydeki fiziki planlar arasnda yatay ve dikey ilikiler de kurulamamaktadr. Kentlerde salt mekan (arazi vb.) planlamasna dayal (evre dzeni plan vs.) deil, sektrel sorunlar (darboazlar, potansiyelleri) gzeten dzenleyici, ynlendirici ve yol gsterici stratejik planlara ihtiya vardr. Stratejik sanayileri/sektrleri hedefleyen, teknolojik gelimenin odak noktasnda olan, yksek katma deer ve istihdam yaratan, teknolojik dsallklar yaratabilen, birden fazla sektre taabilecek etkiler yaratabilecek yatrm projelerine sahip l Gelime Planlar illerdeki merkezi ve yerel hkmet kurumlarna gl bir perspektif kazandrabilir. llerde planlamann ve dzenleyici politikalarn eksiklii bugn daha ok hissedilmektedir. Kamunun (merkezi ve yerel ynetimlerin) kurumsal ve ynetsel kapasiteleri zayftr. Mevcut yasal ve kurumsal-ynetsel yap kamu kurumlarnn etkin almasn engellemekte, verilen kamu hizmetleri halkn ihtiyalarn karlayamamaktadr. Tek balarna ne yerel ynetimlerin ne de merkezi hkmet kurumlarnn blgesel sorunlar zme kapasitesi yoktur. Bu yzdendir ki, bir taraftan kresel rekabetin basks dier taraftan lkesel ve yerel lekteki sorunlar altnda bunalan (savunma durumunda kalan) kent ynetimleri, kamu
172
nderleri iinde yaadklar mekanlarn uzun dnemli gelimesi ve daha yaanabilir hale gelebilmesi iin bir aray iindedirler. llerin bu noktadaki temel sorunu ne tr bir gelime stratejisi izleyeceklerine dair bir yaklamlarnn olmamas, gelecee ynelik bir perspektiflerinin bulunmaydr. Pek ok ilde ise, ilevini oktan kaybetmi olmasna ramen, Kalknmada ncelikli Yreler (bugn bu kapsamda olan illerin says son yllarda artarak 50ye ulam, Trkiye yzlmnn yzde 58ni, nfus itibariyle ise nfusun yzde 36,5ni kapsar hale gelmitir) kapsamna dahil olma ynnde ok gl bir istek vardr. Devlet yardmlarnn ekonomik ve sosyal tm sorunlar zeceine, illerin birikmi sorunlarnn sadece salanacak teviklerle zleceine inanlmaktadr. Yukardan aaya, devlet eliyle gelime /sanayileme beklentisi pek ok ilde yaygndr. Oysa devlet yardm ve desteklerinin etkinlii bizzat tevik veren kurumlar tarafndan sorgulanmaktadr. Blgelerin ve her biri birer blge olarak deerlendirildiinde illerin kendi potansiyelini harekete geirecek sektrlere ynelik olmas gereken devlet yardm ve destekleri, uzun sre belli kesimlere (sektr, firma, blge) kaynak aktarma amacyla kullanlmtr. Bugn devletin kaynak yaratma ve datma kapasitesi zayftr; stelik devlet yardmlarnn Trkiyenin uluslararas (Dnya Ticaret rgt vs.) ykmllkleri ve Avrupa Birlii erevesinde yrtlmesi zorunluluu nedeniyle teviklere nemli snrlamalar da getirilmitir. Kentsel mekanlar,Trkiyede VII Be Yllk Kalknma Plan dnemine (1996-2000) kadar gelimenin aktif bir gesi olmamtr. lk defa bu plan dneminde mekan kavramna ilgi duyulduu, blge planlamasnda VIII Be Yllk Kalknma Plan dneminde (2001-2005) illerin analiz birimleri olarak ele alnd gzlenmektedir. Bu plan dneminde temel ynetim birimleri olan iller iin blge planlama almalaryla uyumlu l Gelime Planlarnn hazrlanmas ngrlmektedir. Blgeleraras gelimilik farklarnn azaltlmasn ve gelir dalm dengesizliklerinin en aza indirilmesini temel hedefler arasnda gsteren VIII.Be Yllk Kalknma Plannda, blgesel gelimenin hzlandrlmas ve rasyonel kaynak dalm asndan nem tayan, blge planlaryla uyumlu, il dzeyinde l Gelime Planlar almalar balatlacaktr denilmektedir. Bu erevede; l Gelime Plannn hazrlanmasna veri taban oluturacak olan l Envanteri ve istatistik raporlar hazrlanacak ve bundan byle yatrmlarda devlet yardmlar politikalarnn belirlenmesinde, blgelerin sosyo-ekonomik yaplar ve potansiyelleri dikkate alnacaktr3. AB ile ilikiler srecinde, Avrupa Komisyonu tarafndan yaynlanan 2002 yl lerleme Raporu ve 2003 yl Katlm Ortakl Belgesinde (KOB) yer alan Ulusal Kalknma Plannn hazrlk almalarnda, Trkiyenin ulusal ve blgesel gelime stratejilerini yeniden belirlemesi gerektii belirtilmektedir. ABye katlm ncesi ibirlii erevesinde ve 2004-2006 dneminde blgesel farkllklarn giderilmesi ve uzun vadeli stratejilerin oluturulmas hedefleri dorultusunda, blgesel gelime fonlarndan ve uyum fonlarndan salanacak desteklerden yararlanlmasna ynelik olarak, Trkiyenin blgesel gelime faaliyetlerini ynlendirmesi beklenen l Gelime Planlar Babakanlk Devlet Planlama Tekilat Mstearlnn koordinasyonunda srdrlmektedir. 17 Ekim 2001 gn ve 24556 (2. Mkerrer) Sayl Resmi Gazetede yaymlanan 2002 Yl Programnn Uygulanmas, Koordinasyonu ve zlenmesine Dair Bakanlar Kurulu Karar ekinde, blge planlamas ile ilgili amalar, ilkeler ve politikalar ksmnda da belirtildii gibi,
3
Uzun Vadeli Strateji ve Sekizinci Be Yllk Kalknma Plannn (2001-2005) Uygulandna likin TBMM Karar, 27.06.2000, Karar No:697.
173
l kaynaklarnn rasyonel kullanm, mekansal dalmn dzenlenmesi, il envanterinin oluturulmas, potansiyelin deerlendirilerek illerin gelimesini temin etmek amacyla blge planlamas ile uyumlu olarak hazrlanacak olan l Gelime Plan almalar desteklenecektir. Boluda plan yapma fikri ilk defa 17 Austos ve 12 Kasm depremleri sonrasnda, 2000 ylnn balarnda oluturulan Kent Kurultaynda ortaya atlmsa da, plan almalar Devlet Planlama Tekilat Mstearlnn deprem sonras Blge Plan ve Rehabilitasyonu Projesi kapsamnda il dzeyinde yaplacak almalara esas olmak zere Valilik, Belediye Bakanl ve niversiteden destek talep etmesi ile balanmtr. Bolu ve Dzce llerinin gelime planlar, T.C. Babakanlk Devlet Planlama Tekilat Mstearl Blgesel Gelime ve Yapsal Uyum Genel Mdrlnn Bolu Valiliine ve ldeki niversiteye Depremden etkilenen illere ncelik verilmek suretiyle, Blge Plan ve Rehabilitasyon Projesi hazrlk almalar nn balatld ile ilgili 22.08.2000 tarih ve 3328 sayl yazs ile balatlmtr. 15 Kasm 2000 gn ve 24231 sayl Resmi Gazetede (Mkerrer) yaynlanarak yrrle giren 2001 Yl Yatrm Programnn Uygulanmas Koordinasyonu ve zlenmesine Dair Bakanlar Kurulu Karar Ekinin Blge Planlamas Ama lke ve Politikalar ksmnda yer alan Devlet Planlama Tekilat Mstearlnn teknik desteinde mahalli idareler-niversiteler ibirlii ile Bolu ve Dzce illeri iin l Gelime Planlar hazrlanacaktr hkm l Gelime Planlamas almalarnn yasal dayanan oluturmaktadr. Plan almalar ile il kaynaklarnn rasyonel kullanm, mekansal dalmn dzenlenmesi ve il envanterinin oluturulmas, potansiyellerin deerlendirilerek illerin gelimelerinin salanmas amalanmaktadr. Bolu l Gelime Plannn (BGEP) ve Dzce l Gelime Plannn (DGEP) amac, ulusal ve blgesel gelime plan hedefi ve politikalaryla uyumlu biimde, yerel potansiyeli harekete geirmek, kaynaklarn rasyonel kullanmn salayarak ilin srekli ve srdrlebilir gelimesini planlamaktr. BGEP ve DGEP ilde kurulu evrenin (fiziksel, sosyal ve ekonomik) mekansal ve sektrel dzenlemesini yapmaya dnk bir abadr. Plan yaanabilir bir kent formu oluturmay, bu hedefe ulamada izlenecek sektrel gelime stratejileri ile bir yol haritas sunmay amalamaktadr. Plandan beklenen, yerel dzeyde yaanan srelerden elde edilen bilgi, beceri ve deneyimlerin daha genel, st lekli ulusal ve blge planlamasnda yararlanlmasdr. Bu planlardan kamu yneticileri, il leinde bir ynetim planlamas ve gelecee dnk bir karar verme arac olarak da yararlanabilirler. Plan, merkezi ve yerel hkmet kurumlarnn belirli hedeflere ynelik olarak stratejik dnmelerini ve gelecee dnk perspektif oluturmalarn, ayn zamanda Bolu ve Dzce illerinin gelimesine ynelik dncelerin projelendirilmesine imkan salayabilecektir. BGEP, 2003-2023 yllar arasndaki dnemde, Boluyu doa, salk, ve spor turizmi blgesi, tarmsal sanayi merkezi olarak hazrlamay ve insan odak alan sosyal bir kent ina etmeyi hedeflemektedir. DGEPde, doaya evreye duyarl, katma deeri yksek tarmsal ve snai rnler reten, turizmdeki potansiyelini en st dzeyde kullanabilen bir kent tasarlanmtr. ki ilde de atl durumda olan tarm, tarmsal sanayi ve turizm potansiyelini harekete geirerek sosyo-ekonomik gelimeyi evre ilelere yaygnlatrmak, evre ve mekan kalitesini iyiletirmek, te yandan zel sektrn teebbs gcnden yararlanarak, gl bir kamu desteinde, ilin gelimesini salayacak yatrmlar balatmak amalanmtr. Plan, ildeki tm yaayanlar, kentli yurttalar ilin sorunlar zerinde birlikte dnmeye, ortak bir gelecek tasarmlamaya ve ilin geliimini ynlendirecek stratejiler ve projeler gelitirmeye
174
ynlendirecektir. Bu nedenle her iki planda, planlama srelerinde katlmc bir yaklam benimsenmi ve tm kesimlerle (merkezi ve yerel hkmet kurumlarnn yneticileri, kamu nderleri, meslek kurulularnn temsilcileri, demokratik kitle rgtleri, gnll kurulular, niversite) ilin sorunlarn birlikte dnmeleri ve zm aramalar amacyla ibirlii yaplmtr. Planlar uygulamak iin yaplr. Dolaysyla l Gelime Planlarnn baarsn uygulanabilir olmalar belirleyecektir. nerilen stratejilerin, yatrm program ve projelerin uygulanmasn izleyecek olan sorumlu kurum ve kurulularn belirlenmesi gereklidir. Bugn l Gelime Planlar henz hukuki bir ereveden yoksundur, herhangi bir yaptrm gcne sahip deildir. Plann baarsn belirleyecek olan bir dier faktr planda ngrlen vizyon, hedef ve stratejilerin ilde tm kesimler tarafndan paylalmasdr. Bu nedenle planlama srelerinde tm kesimlerin en geni lde katlmnn salanmasnn, rol almas ve sorumluluk stlenmesinin nemi byktr. Kamu kesiminin bata altyap olmak zere, planda ngrlen kaynak ve alan tahsislerini yapmas, kurumsal destek salamas de zorunludur. Plan hedeflerine ulaldnn,yatrm projelerinin uygulanmasnn izlenmesi iin kurumsallamann salanmas ve mevcut kurumlarn kapasitelerinin gelitirilmesi l Gelime Planlarnn baars bakmndan nem tayan bir dier ncelikli alandr. Bu ise illerin en zayf olduklar bir konudur.
175
llerin Sosyo-Ekonomik Gelime Endekslerine Gre Sralanmas ve Belirleyici Faktrler

Kenan GER Dr. r.Gr., Beykent niversitesi 1. GR Birlemi Milletler Kalknma Programnn (UNDP) nsani Kalknma ndeksi (HDI) raporlarndaki sralamada, Trkiyenin ekonomik olarak kendisinden az gelimi lkelerin gerisinde olmasndan hareketle; ekonomik ve sosyal deikenler arasndaki ilikinin il gruplarna gre irdelenmesi, almann k noktasn oluturmutur (UNDP., 2001). almann amacn; Trkiyedeki illerin sosyo-ekonomik gelimilik dzeyini belirleyen faktrlerin saptanmas, sosyal ve ekonomik gstergeler aras ilikinin il kmelerine gre nasl deitiinin analizi ve Trkiyenin Avrupa Birliine ye olma srecinde ye ve aday lkeler iindeki yerinin belirlenmesi oluturmutur. Balca u hedeflere ulalmaya allmtr: 1. Trkiyedeki illeri ok sayda deiken kullanarak gelime performanslarna ve benzerliklerine gre gruplayarak (l Kmelerine Ayrarak) sosyo-ekonomik gelime dzeylerine gre farkllamalar ortaya kartan faktrleri saptamak. 2. Her bir il kmesi iinde ekonomik deikenler ile sosyal deikenler arasndaki ilikinin boyutunu llerek, karlatrma yapmak. 3. Trkiye genelinde 80 ilin ekonomik ve sosyal deikenler ile yksek dzeyde bantl olduu deikenleri saptamak.almada illerin sosyo-ekonomik gelime dzeylerini len indeksin belirlenmesinde, gelime indeksi ile bantl deikenlerin karlmasnda ve illerin gelimiliklerine gre gruplanmasnda genel faktr (General Factor) analizi kullanlmtr. Deikenler arasndaki ilikilerin byk bir blm faktr analizi sonucunda tek bir genel faktrn altnda ktnda ve toplam varyansn nemli bir ksm birinci faktr tarafndan aklandnda, genel faktr olumaktadr. Literatrde, sz konusu faktre "genel faktr" (general factor), ad verilmektedir (DPT, 1996; Calvin, 2002). Faktr analizi iin SPSS paket programnda temel bileenler teknii kullanlmtr. Rotasyon iin ise genel faktr bulmak zere, birinci temel bileende mmkn olduu kadar fazla varyansn aklanmas gerekmektedir. Bu yzden faktr ykleri matrisinin satrlarn gz nnde bulundurularak, her satrdaki deerleri bytp le yaklatrrken, dierlerini kltlerek 0a yaklatran dik dndrme yntemlerinden quartimax teknii kullanlmtr (Tatldil, 1996; Calvin, 2002). 2. ALIMANIN ALANI VE DEKENLER Genel faktrn elde edilmesi iin yaplan faktr analizinin alan, 80 il baznda 1997-1999 yllar aras verilerden olumaktadr. 81. il olan Dzce, Bolu il snrlar iinde alnmtr. Baz verilerin 1990-1997 arasndaki ortalamas alnmtr. Deikenlere ait veriler llere gre yaplan analizlerde deikenler aadaki gibi dokuz grupta oluturulmutur:
176
1. Ekonomik Deikenler: Giriimcilie Ynelik Deikenler, Mali Deikenler, Turizm Deikenleri, Ekonomik Bymeye Ynelik Deikenler 2. Sosyo-Demografik ve Fiziksel Altyap Deikenleri: Nfus Deikenleri, Salk Deikenleri, Fiziksel Altyap Deikenleri, Eitim Deikenleri, Sosyal Gvenlik Gelime indeksi iin toplam 60 deiken kullanlmtr. Deikenler ve kaynaklar Tablo 1de verilmitir. Deikenler 1997-1999 yllar arasndaki dneme aittir. Ancak, okullama oran deikenleri 1996 ylna, tadilata ihtiyac olmayan binalarn oran ile konut younluklar 2000 ylna aittir. Sosyo-ekonomik yapy analiz etmek amacyla DPT, DE ve uluslararas almalarda yaygn olarak kullanlan deikenler bu almada da kullanlmtr. Kentlerin karlatrlmasnda kolaylk salamas ve hata payn azaltmak iin deikenlerden uygun olanlar nfusa blnmtr. Son yllarda, gerek AB, gerekse UNDPnin almalarndaki deikenlerde kadn ve erkekler ayr ayr analizlere alnmaktadr. Bu almada da, bata eitim ve igc olmak zere, deikenler kadn, erkek baznda ayrlmtr. Kamu yatrmlar gibi deikenler yldan ylda deiiklik gsterdiinden, belli bir dnemdeki yllar iin sabit fiyatlar ile ortalamalar alnmtr.
Tablo 1 Gelime ndeksi in Seilen Deikenler
EKONOMK DEKENLER GRMCLE YNELK DEKENLER Toplam irket Says Toplam Kooperatif Says Kk Sanayi yeri Says zel Banka / Kamu Banka Says zel Sektrdeki SSKl Saysnn Kamu Sektr indekilere Oran MAL DEKENLER Kii Ba Banka Kredileri (1995-1997 Ortalamalar 1998 Fiyatlaryla) Kii Ba Banka Mevduat (1995-1997 Kii Bana Ortalamalar 1998 Fiyatlaryla) Bucak ve Ky Nfusu Bana Ky Bte Geliri Kii Ba Genel Bte Vergi Geliri Kii Ba Ortalama Kamu Yatrmlar (1990-1997-1998 Sabit Fiyatlaryla) Gelir Vergisi Saylarnn l Nfusu indeki Oran Kii Ba l Nfusuna Gre GSYH (Konut) Katma Deer Vergisi Saylarnn l Nfusu indeki Oran Kurumlar Vergisi Saylarnn l Nfusu indeki Oran Kii Ba Yatrm Tevikleri (1996-1997 Ortalamas) Kamu Yatrmlarnn lke indeki Oran (1990-1997 Ort. 1998 Sabit Fiyatlaryla) TURZM DEKENLER Kisi Ba l Nfusuna Gre GSYH (Otel ve Lokantaclk) Ortalama Turist Geceleme Says EKONOMK BYMEYE YNELK DEKENLER Bitkisel ve Hayvansal retimin lke indeki Oran Kii Ba GSYH (Sanayi) Kii Ba l Nfusuna Gre GSYH (naat) Kii Ba l Nfusuna Gre GSYH (Toptan ve Perakende Ticaret )
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22
Sanayi ve Tic Bak. Sanayi ve Tic Bak. Sanayi ve Tic Bak. Trkiye Bankalar B. al. ve Gv. Bak. DE DE DE DE DE DE DE DE DE DE DE DE Turizm Bak. DE DE DE DE
177
23 24 25 26 27 28 29
30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60
Kii Ba l Nfusuna Gre GSYH (Ulatrma) DE Kii Ba l Nfusuna Gre GSYH (Mali) DE Kii Ba l Nfusuna Gre GSYH (Konut) DE Kii Ba l Nfusuna Gre GSYH (thalat Vergisi) DE GSYH inde thalat Vergisinin lke indeki Oran DE Kii Bana Yaratlan Katma Deer (malat Sanayi inde) DE Kii Ba Sanayi Elektrik Tketimi DE SOSYO-EKONOMK VE FZKSEL ALTYAPI DEKENLER NFUS DEKENLER DE Kentleme Oran DE l ve le Merkezi Nfus Art Hz DE Krsal Alan Nfus Art Hz DE SALIK DEKENLER DE 10 Bin Kiiye Den Uzman Doktor Says DE 10 Bin Kiiye Den Pratisyen Doktor Says DE 10 Bin Kiiye Den Di Doktoru Says DE 10 Bin Kiiye Den Eczane Says DE 0 Ya Grubunun Toplam lmler indeki Oran (Orantl lm Oran) DE 65 Ya st Ya Grubunun Toplam lmler indeki Oran (Orantl lm Oran) DE FZKSEL ALTYAPI DEKENLER 2000 Yl Bina Bana Konut Says (Konut Younluu) DE Kii Ba Konut Elektrik Tketimi DE Krsal Yerleim Yerinde Toplam Asfalt Yol Oran DE Yeterli me Suyu Olan Krsal Yerleimin Toplam Ky Nfusuna Oran DE 10 Bin Kiiye Den Motorlu Karatat DE 10 Bin Kiiye Den Otomobil DE Kii Bana Den Telefon Trk Telekom Tadilata htiya Olmayan Binalarn Toplam Binalara Oran DE ETM DEKENLER lkokul Okullama Oran DE Ortaokul Okullama Oran (Erkek) DE Ortaokul Okullama Oran (Kz) DE Lise Okullama Oran (Erkek) DE Lise Okullama Oran (Kz) DE niversite Okullama Oran (Erkek) DE niversite Okullama Oran (Kz) DE Yl inde Sinemaya Gidenlerin Says DE SSyi Kazananlarn Oran Milli Eitim Bak. SOSYAL GVENLK DEKENLER Emekli Sandndan Maa Alanlarn l Nfusu indeki Oran DE Erkek SSKllarn Toplam l Nfusu indeki Oran (ayn zamanda ekonomik deiken)DE Kadn SSKllarn Toplam l Nfusu indeki Oran (ayn zamanda ekonomik deiken DE zel Sektr Yatrm Tevikleri stihdam (1991-1997 Ortalamas) DE
178
Genel Faktr in Aklanan Varyans: 60 deiken kullanlarak yaplan faktr analizinde birinci temel bileen zerinde maksimum varyans aklayarak, illere gre bir gelime indeksi karmak almann amacn olmuturmaktadr. Tablo 2de faktr analizi sonucunda 60 temel bileenden 9 tanesinin zdeeri 1den byk kmtr. Rotasyon sonras birinci temel bileenin toplam varyansn %52,41n aklad grlmektedir. Birinci temel bileen toplam varyansn yardan fazlasn aklamaktadr. Toplam aklanan varyans ise %83,45tir. Birinci temel bileen, aklanan toplam varyansn da %63n aklamaktadr. Toplam varyansn yardan fazlasn aklamasndan dolay genel faktr olarak adlandrlmtr (DPT, 1996; Calvin, 2002). Faktr analizi iin ekonomik ve sosyal deikenler kullanldndan sz konusu olan faktr ayn zamanda bir gelimilik faktrdr. Genel faktr ile fazla bantl olan deikenlerin dorusal bileenleri sonucu oluan birinci faktr skoruna da, bu yzden sosyo-ekonomik gelimilik indeksi denilmitir (DPT, 1996). Tablo 2 Genel Faktr in Aiklanan Varyanslar
Temel zdeerler Aklanan Toplam Bileenler Varyans% Aklanan Varyans % 1 2 3 4 5 6 7 8 9 31,70 6,22 2,62 2,34 2,11 1,46 1,39 1,17 1,07 52,83 10,36 4,36 3,90 3,51 2,43 2,32 1,94 1,78 52,83 63,20 67,56 71,46 74,97 77,40 79,72 81,67 83,45 Rotasyon Sonra Rotasyon Sonra Rotasyon Sonra zdeerler Aklanan Varyans Aklanan Varyanslar Toplam 31,45 6,20 2,20 2,06 1,92 1,90 1,77 1,40 1,18 52,41 10,34 3,66 3,44 3,20 3,16 2,95 2,34 1,96 52,41 62,75 66,41 69,85 73,05 76,21 79,15 81,49 83,45
3. LLERN GELME NDEKSYLE LKL DEKENLER

Her satrda, bir deikeni faktrler asndan katsaylarla ifade etmek mmkndr. Sz konusu katsaylara da her faktre verilen arl gstermesi bakmndan, faktr ykleri (factor loadings) denir. Tablo 3de rotasyon sonras genel faktr ile ilikili olan deikenlerin faktr yap ykleri grlmektedir. Faktr yap ykleri deiken ile faktr arasndaki banty gstermektedir. Mutlak deer olarak byk katsaylar faktrn deiken ile karlkl olarak yakn ilikili olduunu aklar. Faktr matrisi farkl bir biimde yorumlanabilir. Faktrler ister dik olsun, ister olmasn, faktr arlklar, orijinal deikenin baml deiken ve faktrlerin bamsz deikenler olduu oklu regresyon eitliinde, standartlatrlm regresyon katsaylardr (Akgl, 1997). Faktr ykleri ile deikenlere bakldnda gelime indeksi faktr ile yklemi en fazla olan deiken SSKl oran deikenidir. Deikenin faktr zerindeki yklemi 0,93tr. SSKl oran, kamu ve zel sektrde alan SSKl erkek saysnn il nfusu iindeki orandr. Orann yksek olmas kentteki retime katk yapan ve i gvenliine sahip nfusun, gelime indeksi ad verilen genel faktrle yksek oranda bantl olduunu gstermektedir. Genel faktr ile 0,93lk yklemle bantl olan dier bir deiken ise, kii bana den telefon says deikenidir. letiim anda telefon saysnn genel faktrle bantsnn yksek olmas nemlidir. Haberleme altyaps bata hizmet sektr olmak zere sanayi retimi ve pazarlamas iin en nemli parametrelerden biridir. zellikle, nternetin hizmet sektr zerinde; ulusal ve uluslararas 179
boyutta entegrasyon iin getirdii kolaylklar, kurduu balantlar ve zaman tasarrufu kentlerin gelimesi iin her geen gn vazgeilmez zellik kazanmaktadr. Genel faktr ile nc srada 0,92lik yklem ile kii bana konut elektrik tketimi deikeni bantldr. Konut ve sanayide elektrik tketimi ayrlm olarak analize katlmtr. Konut tketimi konforu ifade ettii iin sosyal yn olan bir deikendir. Sanayi retimi ise ekonomik boyutu olan bir deikendir. Kii bana konut elektrik tketimi, ailelerin tketim standardn lmek iin nemli bir parametredir. nk konut ii birok aktivite elektrikli aletlerle yaplrken, her geen gn sz konusu elektrikli aletlerin kullanm yaygnlamakta ve eitlenmektedir. Konut elektrik tketimi ykleminin sanayi elektrik tketiminden yksek kmas, sanayilemenin sosyo-ekonomik gelimilik ile bantsnn gl olmad konusunda ip ular vermektedir. Srasyla genel faktr ile yksek dzeyde yklemi olan deikenler; on bin kiiye den di hekimi says (0,92) ve on bin kiiye den uzman hekim saysdr. (0,91) llerdeki salk gstergeleri arasndaki farkllamay saptamak iin, uzman doktor, pratisyen doktor ve di doktoru gibi farkl deikenler kullanlmtr. Di hekimi ve uzman doktor saylarnn genel faktr zerindeki ykleminin fazlal, illerdeki salk standard asndan uzmanlamann nemli olduunu vurgulamaktadr. Genel faktr zerinde 0,91lik yksek yklemi olan deiken, altnc sradaki on bin kiiye den otomobil saysdr. Lks tketim grubunda olmas nedeniyle otomobil says nemli bir refah gstergesidir. Yedinci ve sekizinci sradaki genel faktr zerinde yklemi olan deikenler srasyla; kurumlar vergisi verenlerin il nfusu iindeki oran (0,89) ve kii ba genel bte vergi geliridir. (0,88) SSKl oran, kii ba genel bte vergi geliri ve kurumlar vergisi verenlerin oran gibi deikenler, bir ynyle genel faktr zerinde ok fazla yklemi olurken, dier ynyle de kaytl ekonominin boyutunu vurgulamaktadr. Baka bir deyile ekonominin kayt altna alnmas illerin sosyo-ekonomik gelimesinde nemli rol oynayacaktr. Genel faktr zerinde dokuzuncu srada, 0,87lik yklemi olan deiken, kz renciler iin lise okullama oran olmutur. Trkiyede kentlere gre kz ve erkek rencilerin okullama oranlarnda nemli bir farkllama vardr. Bu yzden okullama oranlarnda cinsiyet asndan deikenler kz ve erkek olmak zere ayr ayr alnarak analize katlmtr. Kz rencilerin okullama orannn genel faktr zerindeki yklemi erkeklerden daha fazla kmtr. Erkek renciler iin kullanlan lise okullama oran deikeninin, 60 deiken iinde genel faktr zerindeki yklemi 0,66 ile 40. sradadr. Kz rencilerin okullama oran kentlerin gelimilikleri ile karlkl iliki iindedir. Ekonomik faktrlerin yansra zellikle Dou ve Gney Dou Anadolu blgelerindeki feodal yap, kz rencilerin okullama orannda etkilidir. Ancak farkllama ilkokuldan sonra nem kazanmaktadr. lk okulda zorunlu eitimden dolay nemli bir farkllama olmad iin kz ve erkek renciler karma olarak analize katlmtr. Zorunlu eitimin 8 yla karlmas, cinsler aras okullamada, farkllamay azaltc etkisinden dolay nem kazanmaktadr. Genel faktr zerinde 0,85lik yklemi olan bir dier deiken ise rgtl retim iin nemli ip ular veren kooperatif says deikeni olmutur. Kooperatiflerin iinde; konut yap kooperatifi, tketim kooperatifi, motorlu tat kooperatifi, temin tevzi kooperatifi, kk sanat kooperatifi, toplu iyeri kooperatifi ve dier kooperatiflerin toplam alnmtr.
180
zel banka saysnn kamu banka saysna orannn ise 0,85lik bir yklemi vardr. Giriimcilik asndan nemli bir parametre olan deiken, kamu sektr ile zel sektrn kentlerdeki dalmn ve farkllamay vermektedir. Baka bir deyile zel sektrn kamu sektrne gre daha etkin olmas sosyo-ekonomik gelime iin gereklidir.
Onnc srada genel faktr zerinde etkisi olan deiken ise 0,85lik yklemle il nfusuna gre kii bana GSYH iindeki inaat deeri olmutur. 1984 2000 yllar arasnda DE tarafndan yaplan bina saymnda, belediye snrlar iinde konut says yaklak 7 milyondan, 16 milyona karak nfus artnn zerinde bir byme gstermitir. Bu yzden inaat, ekonominin bymesinde nemli bir parametre olmutur (DE, 2001). Konut yatrmlarnn ekonomik etkileri bata inaat sektr olmak zere ilgili dier sektrleri de etkilemektedir. Toplu Konut daresi tarafndan 1996 ylnda yaptrlan konut yatrmlarnn ekonomik etkileri adl aratrmada her 1 milyarlk konut yatrmnn ekonomide 2,52 milyar liralk retim artna neden olduu ortaya kmtr (Eraydn ve di, 1996). naat sektrnde yatrmlarn fazla olmasnda kalifiye insan gcne ihtiya duyulmamasnn etkisi vardr. Bu alana yaplan yatrmlar balangta dier yan sektrleri etkiler. Bu durum ekonomik adan bymeye neden olur. Ancak, inaat sektr, imalat sanayi gibi retim sreklilii olan bir sektr olmadndan, byme de sreklilik ve istikrar olmaz. naat deikeninin ardndan, genel faktre 0,84lk yklem ile bantl olan deiken il nfusuna gre GSYH iinde ithalat vergisi deikenidir. Trkiye ekonomisinde ithalatn bymede etkisi byk olduundan, kentlerin uluslararas ticaret iindeki yeri daha da ne kmaktadr (Dinler, 2002b). thalat vergisi, kentin uluslararas ekonomik sistemle entegrasyonunun boyutunu gstermektedir. Trkiyede ithalatn yaklak %10unu tketim mallar, %70ini ara mallar ve kalan %20lik payn ise sermaye mallar oluturmaktadr. Ara mal ve sermaye mallar ithalatnn orannn byk olmas, ihracat iin frsatlar yarattndan ekonomik krizleri azaltc ve engelleyici etkisi olmaktadr (DPT, 2000). l ve ile merkezi nfus artnn, genel faktr zerinde 0,3lk, krsal nfus art hznn ise 0,49luk yklemi kmtr. Batdaki kentlerin ekonomik ve sosyal dinamiklerin etkisiyle nfuslar artarken, doudaki kentlerde zellikle 1990l yllardaki siyasi olaylarn etkisiyle kent nfusu artmtr. Bu yzden kent nfusu artnn hem geri kalm, hem de gelimi illerde grlmesinden dolay genel faktr zerinde fazla yklemi olmamtr.
Oysa kr nfus art olan iller hem gelimi il kategorinde yer almakta, hem de bu illerin kent merkezi nfusu artmaktadr. Bu yzden analize kent ve kr nfus art ayr ayr deikenler olarak alnmtr. Baka bir deyile batdaki gelimi kentlerde hem kr, hem de kent nfusu artmtr. Doudaki geri kalm kentlerde ise sadece kent nfusu artmtr. Bu yzden kr nfus artnn, genel faktr zerinde kent nfus artna gre yklemi daha fazla olmutur. retim gstergelerine ynelik deikenlerden kii bana imalat sanayi katma deer deikeninin genel faktr zerinde 27. srada 0.77lik bir yklemi vardr. Sanayi retimine ynelik deikenin genel faktr zerindeki yklemi, kii ba konut elektrik tketimi, bin kiiye den otomobil says, liseli kz rencilerin okullama oran, 10 bin kiiye den di hekimi ve uzman doktor says gibi refah seviyesi deikenlerinin ok altnda kalmtr. Bu durumun en nemli nedeni, sanayinin lkeye dengeli dalmamas, belli blgelerde toplanmasdr. Ayn zamanda baz sanayi kentlerinin hak ettii sosyal http://ekutup.dpt.gov.tr/bolgesel/keas-I.pdf 181
gstergelere ulaamamasnn da etkisi vardr. malat sanayi retimi dk, ancak sosyo-ekonomik gelime indeksi yksek olan illerden Mula, Antalya gibi illerin varl da, imalat sanayi retimi ile genel faktr arasndaki bantnn az olmasna neden olmutur. Tablo 3 Rotasyon Sonras Faktr Yap Ykleri
Sralama Deikenler 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 Erkek SSKllarn Toplam Nfus indeki Oran Kii Bana Den Telefon Says Kii Ba Konut Elektrik Tketimi 10 Bin Kisiye Den Di Doktoru Says 10 Bin Kiiye Den Uzman Doktor Says 10 Bin Kiiye Den Otomobil Says Kurumlar Vergisi Saylarnn l Nfusu indeki Oran Kii Ba Genel Bte Vergi Geliri Lise Okullama Oran (Kz) Katma Deer Vergisi Saylarnn l Nfusu indeki Oran zel Banka / Kamu Banka Says Toplam Kooperatif Says Kii Ba l Nfusuna Gre GSYH (naat) Kii Ba l Nfusuna Gre GSYH (thalat Vergisi) Ortaokul Okullama Oran (Kz) Kii Ba l Nfusuna Gre GSYH (Toptan ve Perakende Ticaret) 10 Bin Kiiye Den Motorlu Kara Tat Kii Ba l Nfusuna Gre GSYH (Konut) Gelir Vergisi Saylarnn l Nfusu indeki Oran 10 Bin Kiiye Den Eczane Says Toplam irket Says zel Sektrdeki SSKl Saysnn Kamu Sektr indekilere Oran Kii Ba l Nfusuna Gre GSYH (Mali) SSyi Kazananlarn Oran zel Sektr Yatrm Tevikleri stihdam (1991-1997 Ortalamas) Kii Ba GSYH (Sanayi) Kii Bana Yaratlan Katma Deer (malat Sanayi inde) Birinci Faktr Yklem 0,931 0,930 0,921 0,918 0,913 0,912 0,892 0,884 0,872 0,871 0,854 0,849 0,847 0,841 0,84 0,829 0,829 0,825 0,823 0,812 0,811 0,806 0,800 0,794 0,786 0,779 0,778
182
Tablo 3 Rotasyon Sonras Faktr Yap Ykleri

28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 Kadn SSKllarn Toplam l Nfusu indeki Oran 0,777 lkokul Okullama Oran 0,777 Ortaokul Okullama Oran (Erkek) 0,776 Kii Ba l Nfusuna Gre GSYH (Ulatrma) 0,775 Kii Ba l Nfusuna Gre GSYH (Otel ve Lokantaclk) 0,759 Emekli Sandndan Maa Alanlarn l Nfusu inde Oran 0,752 GSYH inde Ithalat Vergisinin lke indeki Oran 0,729 2000 Yl Bina Bana Konut Says (Konut Younluu) 0,706 Ortalama Turist Geceleme Says 0,704 Kisi Ba Yatrm Tesvikleri (1996-1997 Ortalamas) 0,702 Yl inde Sinemaya Gidenlerin Says 0,688 Bucak ve Ky Nfusu Bana Ky Bte Geliri 0,667 Lise Okullama Oran (Erkek) 0,667 niversite Okullama Oran (Kz) 0,661 zel Sektor malat Sanayi yeri Bana alan Says 0,654 Krsal Yerleim Yerinde Toplam Asfalt Yol Oran 0,644 Kii Ba Belediye Btce Geliri l ve le Merkezleri Nfusuna Gre 0,640 Kii Bas Sanayi Elektrik Tketimi 0,620 10 Bin Kiiye Den Pratisyen Doktor Says 0,617 Kamu Yatrmlarnn lke indeki Oran (1990-1997 ortalamas) 0,574 Bitkisel ve Hayvansal retimin lke indeki Oran 0,553 Kk Sanayi yeri Says 0,512 Krsal Alan Nfus Art Hz 0,487 niversite Okullama Oran (Erkek) 0,474 Yeterli me Suyu Olan Krsal Yerleimin Toplam Ky Nfusuna Oran 0,412 Kentleme Oran 0,411 Tadilata htiya Olmayan Binalarn Toplam Binalara Oran 0,395 Kii Ba Banka Kredileri (1995-1997 Ortalamalar 1998 Fiyatlaryla) 0,383 65 Ya st Ya Grubunun Toplam lmler indeki Oran (orantl lm oran)0,325 Kii Ba Banka Mevduat (1995-1997 kii bana ortalamalar 1998 fiyatlaryla) 0,284 Kii Ba Ortalama Kamu Yatrmlar (1990-1997-1998 sabit fiyatlaryla) 0,199 l ve le Merkezi Nfus Art Hz -0,300 0 Ya Grubunun Toplam lmler indeki Oran (Orantl lm Oran) -0,422
4. LLERN GRUPLANMASI
GELIME
NDEKSLERNE
GRE
SIRALANMASI
VE
Genel Faktr zerinde yklemi olan deikenlerin, faktr ile dorusal bileenleri sonucu elde edilmi skorlar, illerin gelime indeksi olarak belirlendikten sonra kademeli olarak gruplanmtr. Skorlar, rotasyon sonras olumu deikenlerin yklemlerinin tek bir vektr zerindeki ortak ifadesidir. Tablo 5de genel faktrden gelime indeksi ve kademeli sralanmasyla elde edilmi ayr il kmesi grlmektedir. Gelimiliklerine gre kademelenen il kmesi, ekonomik deikenler ile sosyal deikenler arasndaki ilikinin saptanmas iin kanonik korelasyon analizi iin de kullanlmtr. 80 il baznda gelimilik srasna gre birinci kme 27, ikinci kme 27, nc kme ise 26 ilden olumaktadr. 183
Btn iller, kanonik korelasyon analizindeki oklu normal dalm varsaym nedeniyle birbirlerine yakn sayda, gelimi, azgelimi ve geri kalm olarak adlandrlararak ayrlmtr. Btn illeri il kmesine ayrmak kanonik korelasyon iin uygun olurken; illerin gelimiliklerine gre daha ayrntl deerlendirme yapmak ve mekansal dalmdaki farkllamay gzlemlemek iin yeterli olmamaktadr. l kmelerinin mekansal dalm deerlendirildiinde; birinci il kmesi Marmarann tamam, Ege kylar, Akdeniz kylar ve Konya ile Ankara stanbul balants salanacak ekilde Egeyi evreleyerek genel faktr ile yklemi fazla olan deikenler baznda bir homojen blge oluturmutur. Kayseri, Adana zerinden birinci il kmesi ile birlemitir. Ege ise corafi olarak birinci il kmesinin arasnda olmasna ramen, geliim indeksinde ikinci il kmesi iinde yer almtr. Birinci il kmesinde Antalya, Bursann ardndan beinci, Mula ise altnc sradadr. Antalya ve Mulann gsterdii gelime performansnda turizmin nemli pay olabilir. Dier yandan, Denizli, son yllardaki imalat sanayi alanndaki performans ile Adanann zerinde onikinci sraya yerlemitir. En gelimi 27 il kmesi lkedeki ekonomik faaliyetlerin yaklak %90nn gerekletirmektedir. Kalan 53 il ise yaklak %10unu gerekletirmektedir. lke nfusunun %59,7sini barndran ilk 27 il, kamu sektr imalat sanayisinin %82,4n, zel sektrn ise %92,7sini retmektedir. lkeye gelen turistlerin %96,8i birinci il kmesinde konaklamaktadr. irketlerin de %93 birinci il kmesinde almtr (Tablo 4 ve Tablo 5). kinci il kmesi ise, gneyde Gaziantep zerinden balayarak Karadenizde Giresuna dik uzanan, Giresundan douda Artvine, batda ise Bartn kapsayan bir homojen blge oluturmutur. Anadoluda Nide, Nevehir, Krehir, Krkkale illeri Karadenize balanarak ikinci il kmesinde yer almtr. Ayrca birinci il kmesinin arasnda bir ada grnmnde olan Egedeki Ktahya, Afyon, Isparta ve Burdur da ikinci kmede yer almtr. kinci dereceden gelimi il kmesi, Karadeniz kylar, bykehirler dndaki Anadolu illeri (Aksaray ve Yozgat dnda) ve Egeden olumaktadr. kinci il kmesinin en gelimi ili olan Gaziantep, yaratlan imalat sanayi katma deer asndan gelimi il kmesinde olmasna ramen, sosyal deikenler asndan kendi kategorisinin gerisinde kald iin ikinci kmede yer almtr. kinci dereceden gelimi 27 il kmesi lke nfusunun % 25,6sn barndrmakta, kamu, imalat sanayi katma deerinin %16sn, zel sektr ise %6,8ini retmektedir.
Tablo 4 Genel Faktr Skorlarna Gre Oluturulmu l Kmesinin Deiken Baznda Farkllamas SanaBitkisel v Sektmalat Toplam Toplam Toplam Kamu Gelime ndeksin Sektzel Gre Kademeli malat Sanamalat SanaToplamnn OraHayvansal Nfusu irket Turist Kmeleri retim Ora Oran % Saysnn Geceleme Toplamnn OraToplamnn Ora % % Oran % Oran % % Birinci 27 il Kmesi kinci 27 ilKmesi nc 26 il Kmesi 59,69 22,54 17,77 93,01 5,22 1,77 96,79 2,91 0,3 82,41 16,05 1,53 92,66 6,77 0,57 90,32 8,89 0,79 54,93 25,63 19,44
184
Tablo 5 Genel Faktr Skorlarna Gre l Kmesinin Deiken Baznda Farkllamas

Kiiba KonToplam l Nfusu Oran Gelime ndeksine GKii Ba 1997 Ortalama Kam Kademeli l Kmeleri Yatrmlar (1998 Sabit Fiyatlar lElektrik Tketimi % Milyon TL) Birinci 27 l Kmesi 12,1 0,31 59,69 kinci 27 l Kmesi 9,13 0,2 22,54 nc 26 l kmesi 11,9 0,12 17,77
nc il kmesinde ise toplam 26 ilin; 21i Dou, Gneydou ve Dou Karadeniz blgelerinde homojen alan oluturmaktadr. Yozgat, ankr, Aksaray, Kilis ve Osmaniye nc il kmesinde yer alan dier illerdir. nc il grubu iinde homojen blge dndaki illerin bei de il kmesinin en st sralarnda bulunmaktadr. Tablo 6 Birinci Faktr Skorlar le Elde Edilmi Gelime ndeksleri ve l Gruplar
Sralama 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 Birinci Grup ndeks stanbul 2,64 Ankara 2,27 zmir 2,01 Bursa 1,6 Antalya 1,45 Mula 1,4 Kocaeli 1,37 Tekirda 1,24 Yalova 1,15 Eskiehir 1,11 Denizli 1,09 Adana 1,07 Balkesir 1,06 Aydn 1,01 Edirne 0,95 Krklareli 0,94 el 0,89 anakkale 0,83 Manisa 0,64 Bolu 0,64 Sakarya 0,63 Kayseri 0,61 Zonguldak 0,6 Bilecik 0,5 Konya 0,47 Uak 0,46 Hatay 0,44 Sralama 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 kinci Grup Gaziantep Burdur Samsun Rize Karabk Isparta Nevehir Trabzon Amasya Karaman Artvin Giresun Kastamonu Elaz Ktahya orum Malatya Krehir Krkkale Sinop Afyon Nide Sivas Bartn Tokat Ordu Kahramanmara ndeks 0,42 0,4 0,36 0,33 0,32 0,31 0,29 0,17 0,12 0,11 0,05 0,02 -0,03 -0,06 -0,08 -0,09 -0,11 -0,11 -0,13 -0,14 -0,16 -0,22 -0,23 -0,26 -0,37 -0,39 -0,41 Sralama 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 nc Grundeks Aksaray -0,42 ankr -0,59 Erzurum -0,6 Erzincan -0,61 Osmaniye -0,67 Diyarbakr -0,67 Kilis -0,76 Yozgat -0,78 .Urfa -0,86 Adyaman -1 Gmhane-1,01 Kars -1,02 Tunceli -1,02 Mardin -1,04 Van -1,09 Idr -1,14 Bayburt -1,15 Batman -1,2 Ardahan -1,3 Siirt -1,47 Bingl -1,48 Ar -1,71 Bitlis -1,73 Hakkari -1,88 rnak -1,99 Mu -2,01
80 il, gelimiliklerine gre gruba ayrldnda, birinci il kmesindeki illerin tamam, dier kmelerde ise byk bir ksm birbirine komudur. nc il kmesi, lke nfusunun % 19,4n oluturmasna ramen, toplam yaratlan imalat sanayi katma deerinin %0,8ini retmektedir. nc 185
grup il kmesi bitkisel ve hayvansal retimin %17,4n salamaktadr. nc il kmesindeki illerde kii ba konut elektrik tketimi gelimi il kmesinin yaklak te biri kadardr (Tablo 4).
kinci il kmesinde bulunan 27 ilin, 1990-1997 yl kii ba ortalama kamu yatrmlarnn ortalamas 9,13 milyon TL (1998 Sabit Fiyatlar) ile gelimi ve geri kalm il kmelerinin altndadr. (54) Birinci gelimi il kmesinde kamu sektr imalat sanayi ve nfusun fazla olmas nedeniyle kamu yatrmlar fazla olmutur. Geri kalm nc il kmesinde ise GAP gibi byk kamu yatrmlar gerektiren projeler ile olaanst hal uygulanan illerdeki kamu maalarnn fazla olmasndan dolay kii ba kamu yatrmlar ikinci il kmesinden daha fazla kmtr.
5. SONULAR VEPLNALAMA NERLER Faktr analizi skorlarna gre kmeleme yapldnda illerin byk ksm kendi sosyo-ekonomik dzeylerine uygun yerlerde kmtr. Buna karlk Kocaeli, Mersin, Gaziantep gibi illerde ekonomik gstergeler, sosyal gstergelere gre daha iyi dzeyde iken; Artvin, Burdur, Nevehir gibi illerde ise tam tersine sosyal gstergeler, ekonomik gstergelere gre daha iyidir. Ekonomik gstergeleri daha iyi durumda olan illerde eitimli i gc ihtiyacna ynelik yatrmlara ncelik verilmelidir. Sosyal gstergeleri daha iyi durumda olan illerde ise ekonomik yatrmlar ksa srede karln alabilir. Homojen il gruplarnn saptanmas, gelimi, az gelimi ve geri kalm illerin lke iinde nasl daldn gsterdiinden planlama asndan nemli almlar sunmaktadr. Marmarann tamam, Ege ve Akdeniz kylar ile Konya, Ankara, stanbul balants salanacak ekilde Egeyi evreleyen iller gelimilik asndan homojen blge oluturmutur. En gelimi il kmesinde turizm sektr nedeniyle Antalya ve Mulann sosyo-ekonomik gelimilik dzeyi Adana ve Kocaeli gibi sanayi ilerinin zerinde kmtr. kinci dereceden gelimi iller, Karadeniz kylar, byk ehirler dndaki Anadolu illeri ve Egeden olumutur. Geri kalm iller ise Dou ve Gney Dou Anadolu blgelerinde younlamtr. Faktrlerden bamsz olarak deiken baznda bir deerlendirme yapldnda 60 deiken iinde kii bana den telefon says, SSKl nfusun il iindeki oran ile baz refah seviyesi gstergeleri illerin sosyo-ekonomik gelimilikleri ile yksek dzeyde bantl kmtr. Yeni ekonomi kavramnn en nemli parametresi olarak iletiim altyapsnn, kentlerin ulusal ve uluslararas entegrasyon srecinin hzlanmasnda, bilginin dnya iinde dolamn arttrarak lkeler arasndaki balantlarn kurulmasnda, sanal ortamda ticaret yaplmasnda, snrlar tesi sermaye hareketlerinin aknda, lke ekonomilerinin birbirlerine baml hale gelmesinde ve web dnyasnn olumasnda oynad rol ile, her geen gn kentlerin sosyo-ekonomik gelime dzeyleri ile ilikisi artmaktadr. Bu almada da kii bana den telefon says deikeninin illerin sosyo-ekonomik gelime dzeyi ile bantsnn yksek kmas zellikle planlama alannda nemli almlar sunmaktadr. lkenin hemen her kesinde altyaps hazr olmadan yarm kalm dk kapasite ile alan organize sanayi blgeleri ekonomik kalknmaya dinamizm getirememekte ve verimsiz retim yapmaktadr. Bu blgelerde zellikle iletiim altyaps yatrmlar sonucunda, elektronik ticaretin art, zamannda teslim ve stok maliyetlerinin dmesi, brokratik ilemlerin azalmas, depolama iin kullanlan binalarn daha 186
etkin kullanm ile maliyetler azalarak verimlilik salanabilir i ve d piyasalar ile entegrasyon geliebilir. Kentlerin sosyo-ekonomik gelimesi ile deiken baznda yksek dzeyde bantl olan dier bir deiken SSKl nfusun il iindeki oran olmutur. SSKl nfusun oran, ekonomik olduu kadar salk ve emeklilik sigortas ile ailenin sosyal gvenliini salamasndan dolay nsani Kalknma ndeksine (HDI) benzerlik gsteren sosyo-ekonomik bir boyutu vardr. Ayn zamanda ekonominin kayt altna alnmas konusunda da ip ular vermektedir.
lkemizde sosyal gvenlii olmadan kayt d alan nfusa zellikle eski dou blou lkelerinden gelen kaak iilerin eklenmesi ile var olan sorun giderek artmaktadr. SSK primlerinin yksek olmas, kaak ii ile retim maliyetlerinin drlmesi ve cezai yaptrmlarn uygulanmamas, reticileri kayt d ekonomiye yneltmektedir. Kentlerin sosyo-ekonomik gelime dzeylerinde iyileme salamak iin ekonomi kayt altna alnmaldr. Bylece, kamu sosyal gvenlie ynelik harcama yapmak amacyla daha fazla vergi toplayabilir. Kentleme kuramlar iinde sanayileme, lkelerin sosyo-ekonomik yaplarndaki deiimin nemli gstergelerindendir. Sanayilemi lkelerin sosyal gstergelerinin, sanayileememi lkelere gre daha iyi durumda olmas beklenir. Ancak, iller baznda yaplan bu almada imalat sanayi gstergesi ile sosyo-ekonomik gelime arasnda yksek dzeyde bant kmamtr. Sanayi retimine ynelik deikenlerin kentlerin sosyo ekonomik gelimilik dzeyiyle bants, kii ba konut elektrik tketimi, bin kiiye den otomobil says, liseli kz rencilerin okullama oran, 10 bin kiiye den di doktoru ve uzman doktor says gibi refah seviyesi deikenlerinin altnda kalmtr. alma ile ilgili genel bir deerlendirme yapldnda, kentsel sosyo-ekonomik gelimilik dzeyinin lke genelinde daha dengeli dalmasna ynelik politikalarn gelitirilmesi nem kazanmaktadr. Ancak, az gelimi lkelerin kt kaynaklar nedeniyle blgeler aras dengesizlii azaltacak, zellikle de sosyal politikalara ynelik yatrmlar yapamamaktadrlar. Bu yzden blgeler aras gelime farklarn azaltacak kuramlar iinde olduka nemli yeri olan kutupsal gelimeye ynelik plan blge nerilerinde bulunulmutur. Gneydou Anadolu Blgesinde GAP erevesinde Gaziantep ve anlurfa nemli birer kutup merkezi olmaya aday durumundadr. GAP arlkl olarak tarma dayal terimi hedeflemektedir. zellikle tarma dayal sanayiye ynelik tevikler verilerek blgenin kalknmas salanabilir. DPT raporlarnda GAP rnlerine ynelik ileride pazar bulma sorunlarnn kaca ngrlmektedir. GAP rnlerinin byk bir ksmnn AB pazarna, Gmrk Birliinin tarmsal rnleri kapsamamasndan dolay, girmesi zor olacaktr. GAP iin en uygun pazar yaklak 450 milyon nfuslu Hazar ve Karadeniz havzalar olabilir. Bu pazarlara ynelik kara, deniz ve demiryolu ulam balantlar salanmaldr. VIII. Kalknma Plannda yer alan Kars-Tiflis demiryolu projesi, GAP rnlerini Hazar havzasna tamak iin olduka nem tamaktadr. Demiryolu, GAP blgesinin rnlerini Kafkasya yannda Karadenizde de uygun bir limana balant yapacak ekilde birletirilebilir. Bylece Gneydou Anadolu illeri iin kentlerin sosyo ekonomik gelimilik dzeylerinde blgeleraras bara ve entegrasyona katk salayarak bir ykselme salanabilir. Rusya ve Ortadou dnda nc bir alternatif, enerji gzergah olan Bak-Tiflis- Ceyhan petrol boru hatt projesi Dou Akdeniz ve GAP blgesini ekonomik olarak etkileyecek ve Yumurtalk boru hatt ile blgenin stratejik nemini daha da artacaktr. Buraya gelecek olan ham petrole katma deer yaratmak ve tamak iin kimya ve lojistik alannda tevikler verilebilir. Yine nitelikli sanayi blgesi olarak adlandrlan, yksek teknolojiye dayal retim yaplp ABDye gmrksz olarak ihra edilmesi 187
dnlen yer iin de Dou Akdeniz ne kmaktadr. Bu yzden GAP blgesinin snrlarn batya kaydrarak Adana, Mersin, Hatay da iine alacak ekilde yeni bir plan blgesi oluturulabilir. Antalya ve Mulann turizm sayesinde birok sanayi kentini gelime indeksinde gemesi turizmin nemini vurgulamaktadr. Turizm, geri kalm blgelerin sosyo- ekonomik gelime dzeylerinin ykseltilmesinde nemli bir aratr. zellikle Dou Akdeniz, GAP, Gneydou Anadolu ve Dou Karadenizi kapsayacak ekilde deniz kum, gne turizmi dnda, kltr turizmi, k turizmi, eko-turizm, termal ve inan turizmi potansiyeli gelitirilebilir. Turizm geri kalm blgelerin modernlemesinde, daha laik bir toplumun olumasnda ve zellikle kz ocuklarn okullama oranlarnn artmasnda etkili olabilir. Turizm, Trkiye iin nemli bir olgu olduu kadar, en ufak terrist saldrdan etkilenecek kadar da krlgandr. Bu yzden turizm konusundaki riskler azaltlmaldr. Riski azaltmak iin mevcut turizmin arz ve talebindeki blgesel bamllk giderilebilir. Bunun iin AB lkeleri dnda da pazar aranmal ve turizm lkenin btnne ve 12 aya yaylmaldr. Sosyo-ekonomik gelimilik dzeyleri arasndaki dengesizlik, bat blgeleri iin de geerlidir. zellikle Egede Afyon, Ktahya, Isparta, Burdur gibi iller daha gelimi illerin arasnda kalmlardr. Ktahya, Afyon, Isparta, Antalya ve Burdur arasnda ulam balants yaplarak salk ve kltr turizmi gelitirmeye ynelik plan blgesi oluturulabilir. Bu illerin, dou illerinin aksine, bata okullama asndan sosyal gstergeleri daha iyi durumdadr. KAYNAKLAR DPT (1996) llerin Sosyo-Ekonomik Gelimilik Sralamas, DPT, Ankara. Calvin, P. (2002) Factor Analaysis, Depermant of Psychology Research Design and Data Analaysis, University of Nebraska, Lincoln. Tatldil, H. (1996) ok Deikenli statistiksel Analiz, Hacettepe niversitesi Yaynlar, Ankara. Akgl, A. (1997) Tbbi Aratrmalarda statistiksel Analiz Teknikleri, Faktr Analizi, Kanonik Korelasyon Analizi, Ankara. Barbara, G., Linda, S. (2001) Using Multivariate Statistics, Factor Analaysis, California. Berry, B. (1965) Brain The Identification Of Forces Of Rural Poverty, Areas of Economic Stress In Canada, Queens University, Kingston. Berry, B., K. Cook ve D. Ray (1965) Identification of Declining Regions, An Empirical Study of The Dimensions of Rural Poverty, Ekonomik knt Alanlar Konferansna Sunulan Bildiri, Kingston, Ontario, January, 21-22. Borts G. H. (1950) The Equalization of Returns And Regional Economic Growth, American Economic Review, 50, 319-347. Borts, G. H. ve J. L. Stein (1964) Economic Growth in A Free Market, New York. UNDP (2001) Human Development Report, Oxford University Press, New York And Oxford.
188
Uaktaki Sanayi letmelerinin retim ve Ynetim zellikleri

Alparslan ahin GRM Yrd. Do. Dr., Afyon Kocatepe niversitesi, Uak BF 1. ARATIRMANIN AMACI VE KAPSAMI Trkiye ekonomisinde Kk ve Orta lekli letmeler (KOB) nemli bir fonksiyon stlenmektedirler. Bu fonksiyon o denli nemlidir ki; Trkiyede imalat sektrnde faaliyet gsteren iletmelerin yaklak %99unu, istihdamn da yaklak %55ini karlamaktadr. Ekonomide oluturduklar katma deer yaklak olarak %25-30 civarndadr. Trkiye genelinde grlen bu zellikler bir ok Anadolu kentinde olduu gibi, Uakta da grlmektedir. Sanayi alannda Uakta devlet yatrm olmamasna karn, zel giriimcilik gerekletirilmektedir. Aratrmann temel amac; Uakta faaliyet gsteren sanayi iletmelerinin genel yapsn ve iletmecilik sorunlarn belirlemektir. Uakta yaplan sanayi aratrmasnda, Devlet statistik Enstitsnn (DE) belirledii ltler kapsamnda be ve daha fazla personel altran sanayi iletmeleri aratrma kapsamna alnmtr. Hizmet iletmeleri ve ticaret iletmeleri, personel says aratrma kapsam ltlerine uymu olsa da aratrma kapsamna dahil edilmemitir. Dier bir deyile iletmelerin sanayi retimine ynelik alma art ngrlmtr. Aratrma kapsamn belirlemede, Uak Ticaret ve Sanayi Odasndan yelerinin listesi alnm, aratrma kapsamna dahil edilecek iletmeler bu listeden seilmitir. Ayrca Uak Defterdarlndan alnan dokmanlarla be ve zeri personel altran iletmeler belirlenmitir. Bu kapsamda; sanayi alannda faaliyet gsteren 270 iletme belirlenmitir. Aratrmann evrenini oluturan. 270 iletmeden 10 sinin mevsime bal olarak veya baka nedenlerden kapal olduu tespit edilmitir. 17 iletme aratrmaya katlmak istememitir. 5 iletmeye defalarca gidilmesine ramen anket grmesi salanamamtr. Bylece aratrmaya 238 iletme katlmtr. 238 iletmenin tamamna ulalm ve bilgi alnmtr. Bu say da aratrma kapsamndaki iletmelerin %88,1ini oluturmaktadr. 2. ARATIRMANIN YNTEM Aratrmadan elde edilen veriler, gelitirilen bir anket formu ile salanmtr. Anket formu gelitirilirken, n aratrma ve literatr incelemesi yaplm, sektr temsilcileriyle grlerek sorular test edilmi, sanayi ve ticaret odasndan beklentileri lmek iin oda temsilcileriyle grlerek sorular belirlenmitir. Anket uygulamas, anketrler aracl ile yz yze grme eklinde gereklemi, yzde yz dnm salanmtr. Anketrler uygulama ncesi eitime alnm, konu ve sorularn amacyla ilgili bilgilendirilmilerdir. Gerekli grdkleri yerlerde aklama yapm olmalar bilgilerin doru alnmasn salamtr.
189
Anket uygulamas 15 Aralk 2002- 25 Ocak 2003 tarihleri arasnda gerekletirilmitir. Elde edilen veriler SPSS istatistik paket program yardmyla deerlendirilmi ve analiz edilmitir. 3. LETMELERN GENEL BLGLERNE GRE DAILIMLARI 3. 1. letmelerin Hukuki Yaplarna Gre Dalm Yaplan anket almas sonucu, iletmelerin hukuki yaplar aadadr.
Tablo 1 letmelerin hukuki yaplarna gre dalm
Hukuki yaps Tek kii iletmesi Limited irket Kollektif irket Anonim irket Toplam
Says 60 127 2 49 238
Yzde 25,2 53,4 ,8 20,6 100,0
Tablo 1e bakldnda, birinci sray %53,4 oran ve 127 iletmeyle limited irket tr oluturmaktadr. kinci sray %25,2 oran ve 60 iletmeyle tek kii iletmeleri almaktadr. nc sray 49 iletme ve %20,6 oran ile anonim irketler, son sray da %0,8 oran ile kolektif irket almaktadr. Grld gibi, sanayi iletmelerinin %53,4nn limited irket olmas, bu irket trne olan gvenin de bir sonucudur. TTKya gre limited irketler, en az iki en ok 50 ortak saysna sahiptir. Toplumumuzda daha az ortakl ve aile irketi tipinde sermaye irketleri talep edilmektedir. Anonim irketleri faaliyet alanlarnn daha geni olmasna karlk limited irketlerinin tercih edilmesi, ok ortakl irketlere olan gvensizliin de sonucudur. Bu nedenle kk sermayelerin bir araya gelerek, ok ortakl byk sermaye olarak daha rekabeti olmasna karlk, Uak ilinde de sanayi iletmelerinin limited irkete yneldii gzlenmektedir. kinci sray 60 iletme says ve %25,2 ile tek kii iletmeleri almaktadr. Tek kii iletmeleri, yeterli sermaye yokluu, geleneksel ynetim anlay ve irketleme brokrasisinden kaynaklanmaktadr. Ancak ekonomik g itibariyle bakldnda, gl sermayenin rekabet ans daha yksek grlmektedir. %20,6 ile nc sray anonim irketler almaktadr. 559 sayl KHK ile Trk Ticaret Kanununda yaplan deiiklik ve Bakanlar Kurulunun 2001/3500 sayl karar ile (19.01.2002 gn ve 24645 sayl Resmi Gazete) bu yetki anonim irketler iin 50 milyar, limited irketler iinde 5 milyar olarak belirlenmitir. 3. 2. letmelerin Ortak Saylarna Gre Dalm irket halinde faaliyette bulunan iletmelerin ortak says itibariyle bakldnda irketleen iletme says 178dir. Serbest piyasa ekonomisi iinde gc ifade eden yksek sermaye, irketleme ile mmkn olabilecektir. %74,8lik bir orana ulalm olmas, Uakta irketlemenin neminin kavranmaya balandnn iareti saylabilir. irketlerin 71i (%29,8) iki ortakl, 36s (%15,1) ortakl, 15i (%6,3) drt ortakl ve 56 tanesi (%23,5) ise 5 ve zeri ortakldr. Ancak, letmelerin drtte birinin (%25) ortakl olmamas, tek kii iletmesi olduu sonucunu vermektedir. Bu, kk olsun benim olsun ya da azck am armaz bam
190
yaklamndan kaynaklanmaktadr. Rekabet edebilmede temel olarak, finans ve insan kaynaklar ynetimlerinin n plana kt gnmzde, iletmelerin ortaklklara ynelmeleri tevik edilmektedir. 3.3. letmelerin Mesleki Oda ya da Derneklere yeliklerine Gre Dalm Sanayi iletmelerinin 7457 Sayl Ticaret Ve Sanayi Odalar, Ticaret Odalar, Sanayi Odalar, Deniz Ticaret Odalar, Ticaret Borsalar Ve Trkiye Ticaret Sanayi, Deniz Ticaret Odalar Ve Ticaret Borsalar Birlii Yasasna gre, mesleki odalara ye olmalar gerekmektedir. Derneklere ye olmak ise zorunlu deildir. Bu kapsam iersinde bakldndan 3 iletmenin cevap vermedii, 230 iletmenin ye olduu ve 5 iletmenin mesleki bir kurulua ye olmad sonucuna ulalmtr. Mesleki kurululara ye olan iletme says 230 ve (%96,6) orandadr. ye olmayan iletme ise 5 olup, toplam iletme iersindeki oran %2,1dir. 3 iletmede bu soruya cevap alnamamtr (%1,3). 3. 4. letmelerin Faaliyet Alanlar le lgili Bilgiler
Tablo 2 letmelerin Faaliyet Alanlarna Gre Dalm Sektr Tekstil Dericilik Seramik Gda Makine Kimya-Petrol Dier Toplam Say 154 23 3 23 4 3 28 238 Yzde 64,7 9,7 1,3 9,7 1,7 1,3 11,8 100,0
letmelerin faaliyet alanlarna ynelik olarak 7 seenek sunulmutur. 154 iletme saysyla %64,7sini tekstil, 23 iletmeyle dericilik ve gda sanayi %9,7sini, 4 iletmeyle %1,7sini makine, 3 iletmeyle seramik ve kimya ve petrol sanayisi %1,3n oluturmaktadr. 28 iletmeyle %11,8ini dier sektrler oluturmutur. Uak sanayisine yn veren 3 sektr bulunmaktadr. 154 iletmeyle sanayiinin %64,7sini tekstil oluturmaktadr . kinci sray 23 iletmeyle dericilik sektr, nc sray yine 23 iletme ile gda sektr almaktadr. 4 iletme (%1,7) ile Makine sektr oluturmaktadr drdnc srada, seramik sektr ise 3 iletmeyle (%1,3) beinci srada yerini almaktadr. Ortaklk halindeki iletme says 178 idi. Bu soruya 60 iletme cevap vermemitir. Bu soruyu cevaplamayan iletme says ile tek kii iletme says ayndr. irketlerden 151 tanesi ortaklar arasnda akrabalk ilikisi olduunu bildirmitir. Ortakl iletmelerin %84,8inin ortaklar birbiriyle akraba olduunu ifade etmitir. 27 iletmede ise %15,2 ile ortaklar arasnda akrabalk ilikisi olmad belirtilmitir. Ortaklar arasnda akrabalk ilikisinin varl, bizi
191
irketlerin aile irketi olduu sonucuna gtrmektedir. Bu sonu, toplumumuzda ekonomik ilikilerde akrabalk bann byk etken olduunu gstermektedir. Oysa, serbest piyasa koulunun hakim olduu ekonomilerde, irketler ok ortakl ve kk sermayelerin oluturduu byk sermayeler eklindedir. Bu tr sermaye yaps Uak da yaygnlaamamtr. Uaktaki iletmelerin ulusal ve uluslararas rekabette g birlii yapmalar, geleneksel ynetim ve ynetici anlay yerine, profesyonel yntemlerden yararlanmalar gerekmektedir. Profesyonel ynetim, aile iletmelerinde kuak deiikliklerinde yaanan olumsuzluklar ortadan kaldrmaktadr. Ayrca profesyonel ynetim, iletmeye kurumsal bir ynetim anlay getirmektedir. nemli bir iktisat olan Alfred Marshall kurumsallatrlmam iletmelere ynelik; Bir iletmeyi dede kurar, oul bytr, torun da sanat tarihi okur zdeyii tipik Trk iletmelerini tanmlamaktadr. letmelerin yaam srelerinin uzatlmas ve rekabet avantaj kazandrlmas iin; gl sermaye yapl ve ok ortakl irketler eklinde bir oluuma gidilmelidir. 4. LETMELERN RETM ZELLKLER 4. 1. Kapasite Raporu Durumu letmelerin 153nn (%64,3) kapasite raporunun olduu, 77sinin (%32,4) olmad grlmektedir. 8 iletme de (%3,3) cevapszdr. Yaklak 1/3nn kapasite raporunun olmamas; herhangi bir dnem banda o dneme ait kapasite planlamas yapmadklar, planlanan ve gerekleen kapasite karlatrmas yapmadklar, dolaysyla bo (atl) kapasitelerinin ne kadar olduunu net olarak bilemediklerini ortaya koymaktadr. letmelerin kapasite raporuna sahip olmalar stratejik bir stnlk salayacaktr. Kapasite planlamas, retim girdilerinin verimli ekilde kullanlmasn salamaktadr. letmeye stnlklerini tanma frsat vermektedir. Bu yolla iletmeler iyi olduklar alanlarda, rekabet stnl salayabilirler. letmelerin %47,5lik bir oranla kapasite raporu hazrlamada ticaret ve sanayi odasndan yararland karm yaplabilir. niversiteden yararlanan sadece bir iletme olmas artc grlmemektedir. Halen kurumsal alt yaps ekillenmekte olan bir niversitenin Uakta kurulan yeni birimlerinin varl, nmzdeki yllarda bu tablonun deiebilecei ynnde izlenimler vermektedir.
Tablo 3 Dk Kapasite ile alma Nedenleri
Faktrler z sermaye yetersizlii Kurulu yeri yanll Hammadde yetersiz Yetimi eleman az Teknoloji yetersiz Pazarn darl Dvizdeki dalgalanma Toplam Etkisiz 159 227 207 188 204 113 122 nem Dereceleri 1.Der. 2.Der. 35 11 2 3 12 13 15 23 6 15 83 32 20 61 3.Der. 33 6 6 12 13 10 35 Arlkl ort. Toplam 160 18 68 103 61 323 217 950 % 16.8 1.9 7.2 10.8 6.4 34.0 22.9 100.0 nem sras 3 7 5 4 6 1 2
192
letmelere dk kapasite ile alma nedenleri sorulmu, buna gre Tablo 3te kapasite dkl nedeni olarak birinci derece ncelikli grlen; %34 pazar paynn dar olmas, ikinci derece ncelikli grlen %22,9u dvizdeki dalgalanma, nc derece ncelikli grlen %16,8i z sermaye yetersizliidir. letmeler iin kapasite deerlemesinin nemi byktr. Daha kurulu aamasnda iken iletmenin retim kapasitesinin ve pazarn durumunun ok iyi aratrlmas gerekir. Sonradan daralan bir pazarla karlalmas durumunda nceden belirlenen stratejilerin uygulamaya konulmas yerinde olacaktr. Daralan pazar emberini geniletmenin temel yollarndan biri yeni pazarlar bulmaktr. Bu konuda enformasyon toplumunda varlk gstermeyi hedef edinen rgtlerin elektronik ticareti dikkate alarak faaliyet gstermeleri bir zorunluluk halini almtr. Rekabet avantaj salamak iin, iletiim, biliim teknolojileri iletmelerde deerlendirilmelidir. Bunlardan gnmzde en etkili olan ise elektronik ticarettir. Kapasite kullanm oran, gerekleen kapasitenin, planlanan (olmas gereken) kapasiteye oranlanmas ile bulunur. Bo kapasite ise planlanan kapasiteden geekleen kapasitenin karlmasyla elde edilir. Buna gre kapasite kullanm oran ne kadar yksek olursa, bo kapasitesi o oranda decektir. 20 iletme (%10,1) yzde yze yakn kapasite kullanm oranna sahiptir. 142 iletme (%53,5) yzde ellinin zerinde kapasite kullanm oranna sahiptir. letmelerin kapasite kullanm oranlarnn dk olmas maliyetler zerinde artrc bir etki oluturmaktadr. 4. 2. letmelerin retim ekilleri retim ekilleri itibari ile iletmelerin 103 tanesi (%43,2) srekli retim, 82 tanesi (%34,4) sipari retimi, 31 tanesi (%13,2) fason retim, 22 tanesi (%9,3) mevsimlik retim yapmaktadr. Seri retim yapan iletmelerin orannn yksek olmas, Uaktaki iletmelerin %75inin tekstil iletmesi olmas ve bu iletmelerin ounun birbirlerine mteri olmas nedeniyle gerekletirdikleri retimin, bir retim srecinde hammadde ya da yarmaml aamasndan mamul aamasna gelinceye kadar geen aamalarda yer almalarndan kaynaklanmaktadr. 4. 3. letmelerde Kalite Ynetimi lkemizde son on yldan bu yana kalite konusu giderek nem kazanmtr. letmelerin %28,6s bir kalite standardna sahiptir. Bunun %15,6s TSE-TSEK, %7,1i ISO 9000 serisi, %5,9u dier standartlardr. Kullanlan standartlarla ilgili dier blmnde ekoteks ve gda koteksi standartlar yer almaktadr. %71,4nn ise hala bir kalite belgesi bulunmad anlalmaktadr. letmelerin hibirinin CE standard belgesine sahip olmadklar grlmtr. CE iareti bir rnn salk, gvenlik, evrenin ve tketicinin korunmasna ilikin temel gereklere uygun olduunu ve reticinin, rnn piyasaya sunulabilmesi iin gerekli olan uygunluk deerlendirme ilemlerini yerine getirdiini belirten bir iarettir. retimle ilgili bir kalite kontrolnn nasl yapldna ilikin soruyu 14 iletme (%5,9) cevaplamamtr. Geri kalan 224 iletme (%94,1) retim srelerinde kalite kontrol yapmaktadr. letmelerin sadece %28,6s bir kalite belgesine sahip olmakla beraber, %65,5lik bir orann kalite kontroln kendilerinin belirledii standartlara gre yapt anlalmaktadr. Kalite kontrol maliyetlerinin ve hatal retimin azaltlmas iin retimin her aamasnda kontrol gereklidir.
193
4. 4. letmelerde Makine Donanmlar

Tablo 4 letmedeki makine saylar, alma sklklar ve menelerine gre dalm Makine ad Harman Tarak Cer Open end Dokuma Flatr Makas ardon Vargel Dolap Etleme makinesi Skma makinesi Tra makinesi Trtr Tav dolab Gergi makinesi Desi makinesi Boya makinesi Toplam Say 115 341 125 128 1694 54 51 80 235 97 29 38 36 22 37 38 18 61 3199 alma skl Menei Tek 3 Vardiya Yerli Yabanc vardiya 64 51 45 70 130 211 32 309 33 92 11 114 32 96 11 117 423 1271 294 1400 18 36 11 43 28 23 10 41 31 49 10 70 82 153 24 211 73 24 95 2 22 7 29 0 24 14 23 15 26 10 25 11 18 4 15 7 29 8 36 1 27 11 35 3 14 4 18 0 37 24 35 26 1105 2086 759 2440
Tablo 4e gre, ilk sray dokuma makinelerinin almas, Uak ilinin dokuma sanayi ile btnletiini saysal olarak gstermesi asndan nemlidir. Bu rakamlar Uakn bir tekstil kenti olduunu ispatlamaktadr. Tablodan da grlebilecei gibi, firmalar yerli makine yerine yabanc makineleri tercih etmilerdir. Bunun sebebinin ne olduunun incelenmesi yerli makine sanayi asndan nem arz etmektedir. Ayrca, mevcut makineler arasnda say olarak deri sanayiinde kullanlan makinelerin eitlilii, ikinci nemli sektr olarak deri sektrn gndeme getirmektedir. 4. 5. Hammadde Tedariki le lgili Bilgiler
Tablo 5 Hammadde temininde karlalan sorunlar Faktrler Etkisiz 145 145 nem Dereceleri 1.Der. 2.Der. 3.Der. 93 43 29 21 45 35 22 55 34 3 18 38 7 Arlkl ort. Toplam % 279 24.9 208 18.6 363 211 57 1118 32.5 18.9 5.1 100.0 nem sras 2 4 1 3 5
Hibir sorunla karlamyorum Hammaddenin niteliksiz olmas Hammaddenin istenilen zamanda 120 bulunamamas Yeterli miktarda hammadde 131 bulunamamas 206 Dier Toplam
194
letmelere hammadde temininde karlatklar sorunlar sorulmu ve aratrmaya katlan iletmelerin %32,5i birinci ncelikli olarak hammaddenin zamannda bulunamamas zerinde durmutur. Bunun yannda, iletmelerin %24,9u bir sorun ile karlamadklar ynnde cevap vermitir. Yeterli miktarda hammadde bulunamamas ise %18,9 ile nc ncelikli olarak yer almtr.
Tablo 6 Hammaddenin saland yerler nem Dereceleri Faktrler Etkisiz 1.Der. 2.Der. 80 102 31 Yerel kaynaklardan 39 101 93 Ulusal kaynaklardan 11 21 Uluslararas kaynaklardan 91 219 19 Hepsi Toplam Arlkl ortalama Toplam % 393 31.9 494 40.0 290 23.5 57 4.6 1234 100.0 nem sras 2 1 3 4
3.Der. 25 5 115 -
letmelerin %40 hammadde ihtiyalarn ulusal kaynaklardan, %31,9u yerel kaynaklardan saladklarn belirtmilerdir. Aratrmada iletmelerin uluslararas kaynaklara pek fazla bavurmadklar sonucu kmtr. 5. LETMELERN YNETM YAPISI retim unsurlar; bilgi, giriimcilik, emek, sermaye ve doal kaynaklar olduu yaygn olarak kabul grmektedir. Bu unsurlar iinde insan kaynaklar unsuru en nemli yere sahiptir. nk, sz konusu unsurlar iinde etkinlii olan tek girdi "insan"dr. letmelerin baarl olmas ya da baarsz olmasnda en nemli rol insan ve insan kaynaklar ynetimi oynamaktadr. 5. 1. letmelerdeki alan Says KOSGEBin iletmelerde altrlan ii saysna gre yapt snflandrmada; 1-9 ii altran iletmeler ok kk lekli, 10-49 ii altran iletmeler kk boy, 50-149 ii altranlar orta boy, 150 ve zeri ii altran iletmeler byk boy kabul edilmektedir. Buna gre, Uaktaki iletmelerin alan saysna gre snflandrlmasna bakldnda 48 iletmede %20,2 ile ok kk iletmeler, 150 iletme ve %61,3lk oranla kk iletmeler, 29 iletme ve %12,2lik oranla orta iletmeler,15 iletme ve %6,3lk oranla byk iletmeler yer almaktadr. Uakta aratrma kapsamndaki iletmelerde toplam 12072 ii almaktadr. 5-9 ii altran iletme says 48dir (%20,2). 10-49 arasnda ii altran iletme says 184tr (%61,3). 50-149 ii altran iletme says 29dur (%12,2). Bu bulgulardan Uakta faaliyet gsteren iletmelerin byk oranda KOBlerden olutuu sonucu grlmektedir (%93,7). 150 ve zeri iiye sahip 15 iletme vardr. Ankete katlan 238 iletmenin ka ii altrld ortaya konulmutur. Verilerden, iletmelerde alanlar arttka, iletme saysnn azald grlmtr. letmenin st ynetim yaps kapsamnda st ynetimin nitelikleri ve eitimi incelenmektedir. Bu kapsamda; elde edilen verilere gre, iletmelerin %75,6snda iletme sahibi iletmenin st yneticiliini de yapmaktadr. letme sahibinin e ve ocuklarnn st
195
ynetimdeki oran %10.5tir. kinci derecede yaknlarn oran ise, %4,2dir. Profesyonel ynetici altran iletme says 23tr. st yneticilerin eitim durumlar ele alnmaktadr. st dzey yneticilerin eitim durumlar ise; yaklak yarsnn ilkretim ve orta retim dzeyindedir (%49,6). st dzey yneticilerin yars herhangi bir meslek alannda yksek retim grmemitir. Buna karlk %50,4 yksek renim grmtr. 5. 2. letmelerde alanlarn Ynetim Dzeylerine Gre Dalm st dzey ynetici ve cinsiyet dalmlarna bakldnda; ankete cevap veren 220 iletmede (%92,4), 498 erkek st dzey ynetici almaktadr. Ankete katlan iletmelerin %88,6snda 1-3 st dzey ynetici. Sonraki %10luk dilimde 4-7 st dzey ynetici bulunmakta. letmelerin %1,6snda ise 8-16 st dzey ynetici yer almaktadr. st dzey ynetici says ve cinsiyetiyle ilgili soruya 18 iletme cevap vermemitir. st dzey kadn ynetici says sorulmu, ankete 26 iletme (%10,9)cevap vermitir. 212 iletme bu soruya cevap vermemitir. Bu sonutan cevap vermeyenlerin kadn ynetici altrmadklar karm yaplabilir. Ankete cevap veren iletmelerin 21i (%8,8) en az 1 st dzey kadn ynetici altrmaktadr. 2-7 kadn st dzey ynetici altran iletme says 5tir (%2). Orta dzey erkek ynetici say ve oranlarna ulalmtr. Bulgulardan, ankete cevap veren 131 iletmede (%55), 443 orta dzey erkek ynetici almaktadr. 107 iletmeden ankete cevap alnamamtr. Cevap vermeyenlerin orta dzey yneticilerinin olmad sonucuna ulalabilir. 3 kiiye kadar orta dzey erkek ynetici altran iletmeler 108dir (%82,4). 3-8 kii arasnda orta dzey erkek ynetici altran iletme says ise 7dir (%6,9). 10-42 orta dzey erkek ynetici altran iletme says ise 14dr (%10,7). Orta dzey kadn ynetici say ve oranna ulalmtr. Ankete 33 iletme (%13,9) cevap vermitir. 205 iletme bu soruyu cevapsz brakmtr. Ankete cevap verenlerden 1-3 orta dzey kadn ynetici altran iletme says 30dur (12,7). 5-9 arasnda 3 iletme vardr (%1,2). Alt dzey erkek ynetici saysnda, ankete cevap veren 92 iletmede (%38,7) toplam 385 erkek alt dzey ynetici almaktadr. 1-3 alt dzey erkek altran iletme says 65dir (%70,7). 4-9 kii arasnda alt dzey ynetici altran iletme says ise 15tir (%16,3). 10-25 aras alt dzey ynetici altran iletme says ise 12dir (%13). Alt dzey erkek ynetici says arttka iletme says azalmaktadr. Alt dzey kadn ynetici ile ilgili soruya cevap veren iletme says 35dir (%14,7). Bu iletmelerde toplam 109 alt dzey kadn ynetici almaktadr. 1-3 alt dzey kadn ynetici altran iletme says 27 dir (%77,1). 4-9 arasnda alt dzey kadn ynetici altran iletme says 5dir (%14,3). 10-16 alt dzey kadn ynetici altran iletme says 3dr (%8,6). Her dzeyde de (st, orta ve alt) kadn yneticilerle erkek yneticiler saysal olarak kyaslandnda, kadnlarn erkeklere oran; st dzeyde %7,5, orta dzeyde %14,8, alt dzeyde %28,3tr. st dzey, orta ve alt dzeydeki kadn yneticilerin saysal ve oransal olarak erkek yneticilerden az olduu bulgulanmtr. zel statde alan personelle ilgili verilere ulalmtr. Stajyer erkek 31 iletmede (%13) toplam 69 kiidir. Erkek stajyerlerden 1-3 stajyer 28 iletmede almaktadr. Bu say
196
stajyer altran iletmelerin %90,3ne denk gelmektedir. 4-17 stajyer altran iletme says 3 (%9,7) tr. 14 iletmede (%5,9) toplam 42 kadn stajyer almaktadr. Toplam 24 iletmede (%10,1) 101 erkek rak almaktadr. Kadn rak yoktur. Eski hkml erkek ve kadn says elde edilmitir. 20 iletmede (%8,4) toplam 61 eski hkml erkek almakta, 1 iletmede de 1 kadn eski hkml almaktadr. 31 iletmede (%13) toplam 89 sakat erkek almaktadr. Sakat alan kadn ise 3 iletmede (%1,3) toplam 5 kiidir. Terr maduru alan, 2 iletmede 2 toplam kiidir. Terr maduru kadn alan yoktur. 5. 3. letmelerde alanlarn Blmlere Gre Dalm Muhasebe blmnde alan ii says ile ilgili soruya 154 iletme (%64,7) cevap vermitir. 84 iletmeden bu soruya cevap alnamamtr. Anketi cevaplayan iletmelerde toplam 383 kii almaktadr. retim blmnde alan saysn belirten 207 iletmede (%87) toplam 9140 kii almaktadr. retim blmnde alanlarn tm alanlara oran %75,7dir. Pazarlama blmnde alan saysn bulmak iin sorulan soruya 98 iletme cevap vermi(%41,2), cevap alnamayan iletme says ise 140tr (%58,8). Bu verilerden soruyu cevaplamayan iletmelerin pazarlama departmanlar veya bu konuyla ilgili personelin olmad sonucuna varlmaktadr. zellikle kk iletmeler pazarlamay sat olarak alglamaktadrlar. Oysa sat pazarlama unsurlarndan sadece birisidir. Pazarlama iletmenin kuruluundan balayan ve srekli devam eden bir sretir. letmelerin rekabet avantaj elde edebilmeleri iin pazarlama faaliyetlerine gerekli nemi ve ncelii vermeleri gerekmektedir. nsan kaynaklar blmnde alan says ile ilgili soruya 29 iletme (%12,3) cevap vermitir. 209 iletmeden (%87,8) cevap alnamamtr. letmelerin ounda personel ynetimi ya da insan kaynaklar ynetimi blm bulunmamas bir eksiklik olarak grlmektedir. Modern ynetim yaklam personel departmanyla, insan kaynaklar departmann fonksiyonlarnn farkl olduunu belirtmektedir. nsan kaynaklar, iletmenin ihtiya duyduu kiilerin daha iletmeye alnmadan nceki durumundan balayarak deerlendirmeye almakta, alnan personelin eitim, uyumlatrma, koordinasyon, motivasyon gibi verimlilii artrc teknikler zerinde durmaktadr. nsan kaynaklar departman personelin zlk veya sosyal haklarnn takibi yannda, uyumlu bir rgt ikliminin de oluturulmasna alr. Bu nedenle iletmelerin, insan kaynaklar blm oluturmas ynnde daha duyarl olmalar gerekir. Aratrma gelitirme blmnde alan saylar ile ilgili oranlar u ekilde bulgulanmtr: Aratrma kapsamndaki iletmelerin 29unda (%12,2) Ar-Ge blmleri bulunmaktadr. Bu iletmelerde toplam 103 kii almaktadr. 209 iletmeden bu soruya cevap alnamamtr (%87,8). Son 20-30 ylda dnyada iletiim, bilgi teknolojisi ve zellikle internetin nemi ortaya kmtr.. Bu balamda herkesin bildii bilgiyi bilmek iletmelere katma deer salamamaktadr. retim girdilerinin en nemlisi bilgi olduuna gre iletmenin kendine zg bilgilerinin olmas gerekmektedir. Bu bilgileri de aratrma gelitirme blm salamaktadr. Aratrma gelitirme almalar iletmelere yksek maliyet getirse de uzun dnemde rekabet avantaj salayacaktr. nceki yllarda iletmelerde, Ar-Ge yardmc blmlerden saylmaktayd. Bugn ise aratrma-gelitirme ynetimden sonra ikinci sray almaktadr. letmelerin rekabet avantaj salamalar ve retim kalitesini artrmalar iin imkanlar lsnde aratrma gelitirme blmlerini kurmalar gerekmektedir.
197
Aratrma kapsamndaki iletmelerden 25inde (%10,5) halkla ilikiler blm ya da bu konuda alan eleman bulunmaktadr. 213 iletmeden (%89,5) bu soruya cevap alnamamtr. Halkla ilikiler blm zellikle byk iletmelerde oluturulan bir yap olarak deerlendirilmektedir. Kk ve orta byklkteki iletmeler bu faaliyetlerini genellikle st ynetici aracl ile gerekletirmektedirler. Halkla ilikiler blm iletme ii ve iletme d ilikiler asndan nemlidir. ve d mteri memnuniyetinin artrlmas halkla ilikiler blmnn abalaryla gerekletirilmektedir. Bu nedenle iletmeler hem mterilerini tanma, hem de kendilerini mterilerine daha etkili ve doru tantabilmek iin halkla ilikiler faaliyetlerine arlk vermeleri gerekmektedir. 6. SONULAR Yaplan sanayi aratrmasnda elde edilen sonular temel olarak aadaki gibidir: letmelerin byklkleri: Uakta faaliyet gsteren iletmeler genel karakteristik olarak, kk ve orta boy iletmelerden olumaktadr (%93,7). Mesleki oda ya da derneklere yelik: Uaktaki sanayi iletmelerinin neredeyse hepsi (%96,6) bir mesleki kurulua yedir. Uaktaki iletmelerin rgtlenme konusunda bilinli olduu sonucuna ulalmaktadr. Bu durum oda ya da dernek yeleri arasnda olumlu iletiim ve etkileimin olduu fikrini vermektedir. letmelerin faaliyet alanlar: letmelerin %74,4 tekstil ve deri sektrnde faaliyet gstermektedir. Deri sektrnde 23 iletme (%9,7) tekstilde ise 154 iletme (%64,7) faaliyet gstermektedir. Bu iki sektr Uak sanayisinin lokomotifi durumundadr. letmelerin ortaklk durumu: letmelerin %75i ortaklk eklindedir. Ortaklar arasnda byk oranda akrabalk ilikileri bulunmaktadr (%84,8). Bu durum Uakta irketlemenin neminin byk oranda kavrandn, ancak yeterli dzeyde olmadn gstermektedir. Kapasite raporu durumu: letmelerin yaklak te birinin kapasite raporunun olmad sonucuna ulalmtr. Bu durum sz konusu iletmelerin kapasite planlamas yapmadklar, planlanan ve gerekleen kapasite karlatrmasna sahip olmadklar sonucunu vermektedir. Dolaysyla kapasite kullanm oranlar tam olarak bilinmemektedir. Bu durum iletme verimliliklerini olumsuz etkilemektedir. Kapasite raporu hazrlanrken yararlanlan kaynaklar: Kapasite raporunun hazrlanmasnda, iletmelerin yaklak yars ticaret ve sanayi odasndan yararlanmtr.
198
Dk kapasite ile alma nedenleri: Elde edilen sonulardan iletmelerin dk kapasite ile almasnn nemli nedeni u ekildedir: Pazarn dar olmas, z sermaye yetersizlii ve dviz kurlarndaki dalgalanmalardr. retim ekli: 103 (%43,2) iletmenin retim ekli sreklidir. Uaktaki iletmelerin byk ksmnn tekstil iletmesi olmas bunda etkili olmaktadr. Mevsim deiikliklerinden fazla etkilenmemeleri srekli retimi tevik etmektedir. Kalite belgesi durumu: letmelerin %71,4nn herhangi bir kalite belgesine sahip olmadklar sonucuna ulalmtr. Kalite belgesine sahip olanlardan da hibirisi CE standard belgesine sahip deillerdir. letmelerin %94,1i retim srelerinde farkl yntemlerle kalite kontrol yapmaktadr. Kalite kontrol yapmayan iletme oran %5,9dur. letmelerin sadece %28,6s bir kalite belgesine sahiptir. Yzde 65,5lik bir ksmn kalite kontrol kendilerinin belirledii standartlara gre yapt sonulardan elde edilmitir. Hammadde salama: Hammadde salanmas konusunda ise karlalan glkler temel olarak; hammaddenin istenilen zamanda bulunamamas, yeterli miktarda bulunamamas ve istenilen nitelikte olmamasdr. Hammadde kayna olarak; ncelikli olarak yerel kaynaklar, ulusal kaynaklar ve uluslar aras kaynaklar tercih edilmektedir. zellikle tekstil ve deri sektr yerel ve blgesel kaynaklardan beslenmektedir. i profili: letmelerin %81,5i 50 kiinin altnda ii altrmaktadr. letmede alan says arttka, iletme saysnn azald sonucu elde edilmitir. letmelerin ii saysna gre snflandrlmasna bakldnda 148 iletme %81,5 ile ok kk ve kk boy iletme grubuna girmektedir. letmelerin %12,2si orta boy iletme, %6,3 ise byk boy iletme grubuna girmektedir. st yneticilerin eitim durumlar: Uakta faaliyet gsteren iletmelerden 180inde( %75,6) iletme sahibi iletmenin st yneticiliini de yapmaktadr. st dzey yneticilerin yars herhangi bir meslek alannda yksek retim grmemitir. Buna karlk 120 st dzey ynetici (%50,4) yksek renim grmtr. Personel devir oran ve nedenleri: letmelerde iten ayrlanlarn ayrl nedenleri ve oranlar u ekildedir: Baka bir iletmeye geerek ayrlanlar %27,3tr. Emekli olarak ayrlanlar %14,3tr. ten karlanlarn oran %26,1dir. kazas sonucu lm ya da sakatlk nedeniyle iten karlanlarn oran %2,5tir.Ekonomik kriz nedeniyle iten karlanlarn oran ise %23,5dir. Sonu olarak, iletmelerin retimleri byk oranda mevsime bal olmadndan personel devir orannn kabul edilebilir limitler arasnda olduu kabul edilmektedir.
199
Hizmetii eitim: banda ustaba gzetiminde uygulanan hizmetii eitim en yaygn eitim olarak tercih edilmektedir (%56,9). alanlarn kendi kendilerini yetitirmelerini tevik ederek gerekletiren eitim ikinci olarak tercih edilmekte (%21) ve ibanda eitim uzman aracl ile uygulanan eitim nc eitim metodu olarak tercih edilmektedir (%13,2). Ynetici dzeyleri ve cinsiyet dalmlar: Kadn yneticiler erkek yneticilerle kyaslandnda; st dzeyde kadn yneticinin erkek yneticiye oran %7,5, orta dzeyde %14,8, alt dzeyde %28,3dir. st dzey, orta ve alt dzeydeki kadn yneticilerin saysal ve oransal olarak erkek yneticilerden az olduu bulgulanmtr. Ynetim dzeyi arttka, kadn yneticilerin erkek yneticilere oran azalmaktadr. zel statde alan personel durumu: zel statde alan personelin oran olarak dk olmas dikkat ekicidir. Buna gre, stajyer erkek 31 iletmede (%13) 69, stajyer kadn 14 iletmede (%5,9) 42dir. rak says 24 iletmede (%10,1) 101dir. Eski hkml erkek 20 iletmede (%8,4) 61, 1 iletmede (%0,4) 1 kiidir. Sakat alan erkek 31 iletmede (%13) 83 kiidir. Sakat alan kadn 3 iletmede (%1,3) 5 kiidir. Terr maduru alan says 2 iletmede (%0,8) 2 kiidir. Terr maduru kadn alan yoktur.
200
Ekonomik Kalknmada Yerel Alternatifler

Hseyin GL Yrd. Do. Dr., Sleyman Demirel niversitesi, BF, Kamu Ynetimi Blm
1. GR Gnmzde artan ulam ve iletiim olanaklar, ekonomilerin yapsal olarak sanayi youn retimden bilgi youn, teknolojik retim biimlerine ve hizmet youn sektrlere dnmesi, ulusal ekonomileri ve uluslararas ekonomik ilikileri nemli lde deitirmitir (Castells, 1996 ve 1989: 203; Moore ve Laramore, 1990: 643-644; Farr ve Favero, 1984: 4). Avrupa Birlii(AB)nin tek pazar olma ynnde att admlar, dier blgesel ekonomik ibirlii ve kalknma giriimlerinin artmas ve Sovyetler Birliinin dalmas, sadece ulus devletler asndan deil, yerel, yresel4 ve blgesel ekonomiler ve ynetimler asndan da nemli sonular dourmutur (Dulupcu, 2002; Gl, 1998). Dnya ekonomisinin kresellemesi, sermayenin uluslararas hareketliliini de artrmtr. Sermayenin ve yatrm mallarnn hareketlilii, sadece serbest piyasada irketler arasnda deil, lkeler, blgeler ve kentler arasnda rekabetin boyutlarn da geniletmitir (Rogerson, 2000). Artk irketler, hem gmrkler, ii-iveren ilikileri, cretler, vergiler vb. asndan ulusal snrlamalardan en az etkilenecekleri, hem de mal ve hizmetlere, hammaddeye, pazara, ucuz ve nitelikli emee vb. en rahat ulaacaklar yerleri yatrm amacyla semektedir (Dulupcu, 2002: 9). Yaanan kreselleme, insanlar, hkmetler ve hkmet d rgtler arasndaki balant ve egdm kolaylatrmaktadr... Piyasa ve siyaset, kapitalizm ve devlet, zel sektr ve kamu sektr yneticilii arasndaki ilikiler daha da yakn bir iliki haline gelmektedir (Farazmand, 1999). Yerel ynetimler ve yerel topluluklar da kresel sistemin bir paras olmaktadr. Bunun yannda, kresel ekonomi a ve onun beraberinde getirdii kresel rekabet, yerel dzeyde var olan giriimcilik gizilgcnn daha iyi deerlendirilmesine ve kent ve kentsel blgelerde de ekonomik kalknma amal ibirliklerinin gelitirilmesine hem ortam hazrlamakta hem de bu ibirliini zorunlu klmaktadr (Rogerson, 2000; Malecki, 1994; nl, 1993; Tees vd., 1990). Bir yerel ekonomik kalknma stratejisi ve ynetiim modeli erevesinde gerekletirilecek ibirlii ve egdm, kamu tzel kiilerinin yannda, yerel dzeyde ekonomik kalknmada rol oynayan deiik aktrleri5 de iermek durumundadr. Bu yaklam ayn zamanda, kentsel
4 5
Gller Yresi gibi birden ok ili ya da bir ildeki belli ile ya da ileleri kapsayabilecek ekilde kullanlmaktadr.
Yerel ekonomik kalknma srecinde etkin rol oynayan ya da oynamas beklenen aktrler unlar ierir: 1. Siyasiler ve dier seilmiler; 2. Yerel ynetimler ve merkezin tara rgtleri; 3. Yerel-ulusal grsel ve yazl basn; 4. Toplu tamclar, elektrik datclar gibi kentsel hizmet sunanlar; 5. niversite; 6. Toplumsal ekicilii olan bir dalda kenti simgeleyen spor takm(lar); 7. i ve iveren rgtleri; 8. Serbest meslek sahipleri; 9. Mal-mlk sahipleri; 10. Giriimci-sanayici; 11. Okullar, mahalle muhtarlar, odalar ve birlikler gibi kentteki dier nemli kamusal ya da sivil kurumlar; 12. Kenttalar (Logan ve Molotch, 1996: 300-318).
201
blgelerin, uluslararas dzeyde yaanan dnmlere uyum salayabilmesine, bu dnmlerin ortaya kard sorunlarla ba edebilmesine ve yaratt frsatlar kendi kentleri asndan deerlendirebilmesine de yardmc olacaktr. Yerel kaynaklarn daha etkin ve verimli kullanlmasn salayacak, ibirliini ve egdm olanakl klacak yerel ekonomik kalknma planlamas, yresel ya da blgesel planlamann nemini yadsyan bir yaklam olarak deerlendirilmemelidir. Aksine, yerel ekonomik kalknma planlamas Trkiyedeki planlama anlaynda var olan merkeziyetilie yeni almlar getirebilecek niteliktedir. Ancak, Trkiye gibi gelimekte olan, kaynaklar kt ve blgeler aras gelimilik farkllklar yksek olan lkeler, ekonomik kalknma planlamasn ulusal dzeyde de gerekletirmek ve toplumun btn kaynaklarnn etkin ve verimli kullanmn salamak zorundadrlar. Ulusal dzeyde planlama, blgeler arasndaki dengesizlikleri gidermek amacyla kaynaklarn yeniden datmn da kapsamal, ancak merkezi dzeyde yrtlmesi gereken bu planlamann ar merkeziyeti ve karmc boyutlar giderilerek, yerel ekonomik kalnma planlamasna engel oluturmamas salanmaldr. Yerel dzeyde ekonomik kalknma planlamasnn, ulusal gereksinimler de gz nnde bulundurularak yaplabilmesi, Trkiyede var olan blge anlaynn ve planlama yaklamlarnn tesine geilerek yani yaklamlar gelitirilmesini de gerekli klar. ABnin ekonomik kalknmada yerel ve blgesel kalknma ajanslarnn kurulmasn destekleyen politikalar gz nne alndnda, ABne yelik ve uyum almalarn srdren Trkiyenin, ekonomik kalknmada blgesel kalknma kavramlarna yeni almlar getirerek, yerel seenekleri de desteklemesi bir gereklilik olmutur. Bu admlarla, yerel ekonomilerin rekabet edebilme ve istihdam yaratma gcnn artrlmas, ulusal ekonominin de gl olmasna ve kresel ekonomide rekabet edebilir konuma gelmesine yardmc olacaktr. Bu alma, Trkiyede uygulanan blgesel ve ulusal kalknma yaklamlar yerine yerel ya da kent blgesi kalknma modellerinin benimsenmesi tezini savunma amacnda deildir. Aksine, blgesel ve ulusal dzeydeki kalknma abalarna ek olarak, yerel ynetimlerin glendirilmesi ynndeki almalar dorultusunda, yerel dzeyde, zellikle gizilgc bunu olanakl klan kentlerde, kent blgelerinde ya da yrelerde yerel ekonomik kalknma abalarna vurgu yapma amac tamaktadr. almann amacn at iin, blge tanm tartmalarna ya da Trkiyede yaygn olarak benimsenen blge ve blgesel kalknma anlaylarna ve uygulamalarna yer verilmemektedir. Bunun yerine, kalknma ve blge kavramlarna, Amerika Birleik Devletlerindeki uygulama rnekleri temelinde yeni almlar getirmeye, zellikle yerel ya da kent blgesi dzeyinde ekonomik kalknma kavramn tartmaya ve yerel ekonomik kalknma yaklamlarnn bir snflamasn yapmaya almaktadr. almada ncelikle, yerel ekonomik kalknmann kapsam, hedef ve amalar ile yerel ekonomik kalknma planlamas tartlmaktr. Daha sonra, stratejik yerel ekonomik kalknma yaklam, zel sektr endeksli ve zel sektre koullu destek temelli yerel ekonomik kalknma modelleri, canlandrma (revitalization) ya da slah gibi yerel ekonomik kalknma yaklamlar ve yerel ekonomik kalknma planlamasnn evreleri sunulmaktadr. Ayrca, yerel ekonomik kalknma planlarnda vizyon, hedef, ama ve performans deerlendirmesi gibi temel kavramlar tartlmaktadr.
202
2. YEREL EKONOMK KALKINMA VE KAPSAMI 2.1. Ekonomik Kalknmann Yerellemesi Trkiyede kalknma giriimlerine son yllara kadar merkeziyeti bir anlay egemen olmutur ve bu anlay gnmzde de belirli lde devam etmektedir. Merkezi hkmetler, zellikle sermaye birikiminin ok yetersiz olduu Cumhuriyetin ilk yllarnda yatrmlar ya dorudan kendileri yapmlar, ya da retimi, ihracat vb. tevik edici plan ve programlar yrrle koyarak, ekonominin istikrarl bir ekilde almasn salayarak, enflasyonu kontrol altnda tutarak ekonomik gelime hzn artrmaya almlardr. Ekonomik kalknma planlamasnda, 1960lardan sonra, DPTnin da kurulmasyla daha merkeziyeti bir yap oluturulmutur. Gnmzde devletin retime ynelik dorudan yatrmlarndan ok, ekonomik gelimeyi tevik edici programlar vardr. rnein, 1998 yl banda olaanst hal (OHAL) blgesinde ve kalknmada ncelikli yrelerde yatrmlar ve istihdam imkanlarn artrmak amacyla, 2002 yl sonuna kadar geerlii olan 4325 sayl kanun karlmtr. Kanun, 10'dan fazla ii altran iyerlerini 5 yl sre ile gelir ve kurumlar vergisinden muaf tutarak; alan iilerin stopaj vergilerini 2 yl erteleyerek; SSK iveren katk payn Hazineden deyerek; yatrm yapacaklara bedava arsa ve ucuz enerji vererek ve vergi, resim ve har istisnas gibi bakaca tevikler salayarak, bu blgelerde yatrmlar, istihdam ve blgesel ekonomik kalknmay tevik etmeyi amalamtr (Uras, 2003). Ekonomik gelimeyi tevik yannda, sosyal adalet ilkesi gerei devlet, gelir dalmnn daha adil gerekletirilmesi, blgeler aras dengesizliklerin giderilmesi, gereksinim iinde olanlara minimum bir yaam standard salanmas gibi sosyal sorumluluklar da yklenmektedir. 2022 sayl kanun gerei dul yetim ve kimsesiz yallara salanan gelir destei, Yeil Kart uygulamas, SYDTF, istikrar programlar, asgari cret uygulamas, sizlik Sigortas, azgelimi blgelerde yatrm tevik tr programlardan bazlardr (Uras, 2003; Sallan Gl, 2003 ve 2000; Talas, 1995). Ekonomik istikrar salamak, blgeler aras gelimilik farklarn gidermek ve dier sosyal adaleti politikalar uygulamak halen merkezi hkmete den nemli grevlerdir. Ancak, deien ulusal ve kresel ekonomik koullar karsnda, istihdam yaratarak ve vergilendirilebilir yatrmlar tevik ederek, ekonomik ve sosyal refah artrmay hedefleyen ekonomik kalknma giriimlerini sadece merkezi hkmetlerden beklemek gereki ve geerli bir yaklam niteliini kaybetmeye balamtr (Dulupcu, 2002; Gl, 1998). Artk, ekonomik kalknma yerel olmak; yereli de iine almak, yani yerel ynetim birimlerini, kenttalar, yerel oda ve birlikleri, iletmeleri vb. de kapsamak durumundadr. Bu ama dorultusunda gelimi bat lkelerinde yerel ekonomik kalknma konusunda nemli yerel pratik ve teorik bilgi birikimi olumutur. AB, blgesel ve yerel ekonomik giriimlerin desteklenmesini ilke olarak benimsemekte ve giriimlere kaynak salamada, yerel dzeyde
203
ekonomik kalknma rgtlenmesinin salanm olmasn, nemli koullardan biri olarak aramaktadr.
2.2. Yerel Ekonomik Kalknma: Tanm, Amalar ve Hedefler 2.2.1. Yerel Ekonomik Kalknma Tanm Yerel ekonomik kalknma kavramnn zaman iinde anlamnn deiiklie uradn gryoruz. rnein, Moriarty (1980) yerel ekonomik kalknmay, d sanayi yatrmlarnn bir blgeye ekilmesi olarak tanmlamtr (alntlayan Teitz, 1994: 102). Geleneksel olarak da yerel ekonomik kalknma, nemli lde istihdam olana salayacak byk sanayi yatrmlarn bir yreye ekmeyi amalayan teviklerden oluan bir strateji olarak grlmtr. Gnmzde ise yerel ekonomik kalknma, ok daha profesyonelce yrtlen, yerel lekte kamu, zel ve sivil toplum kurulular arasnda sk ibirliini ngren, yerel ekonominin kendi kapasitesinin daha ok gelitirilmesini hedefleyen, yeni giriimciler yaratarak ve var olan firmalar daha da gelitirerek ekonomik bymeyi amalayan bir politika olarak grlmektedir (Teitz, 1994: 101). Bunun yannda, yerel dzeyde ekonomik kalknma, ortak bir kentsel blgede ya da yrede yer alan ve ortak yerel kaynaklar paylaan yerel topluluklar ve ynetimlerle iletmelerin ibirliini ve egdml eylemde bulunabilmelerini, blge iinde kendi konumlarn ve karlkl bamllklarn daha iyi kavramalarn, verimli ve etkin alma iin gerekli ortam salanmalarn, yerelde ve daha byk pazarlarda rekabeti ve ibirliini tekrar gzden geirmelerini de gerektirir (Blakely, 1994: 65). Bu srete, zellikle yerel kamu otoriteleri, blgedeki hizmetlerin datmnn planlamasnda ve egdmnde liderlik grevi stlenir, yerel stratejik kalknma planlar hazrlar ve genel kamu yarar iin zorunlu altyap yatrmlarn gerekletirirler. 2.2.2. Yerel Ekonomik Kalknma Planlamasnn Amalar Yerel ekonomik kalknma planlamasnda gdlen genel amalar yle srlanabilir: Ekonomik refah ve yaam kalitesini ykseltmek: Refah ve yaam kalitesi, ekonomik olduu kadar, evresel ve toplumsal bir olgudur da-evreye ve zamana duyarllk asndan daha hzl akan kent-ii ulam planlamas, engelliler iin daha kullanlabilir kaldrm ve toplu tam, alan kadnlar iin ocuk bakmevleri, daha temiz ve dzenli evre gibi. Kaliteli istihdam olanaklar ve zel giriimler yaratabilen, dardan yeni yatrmlar ekebilen, da bamll az, ekonomik ve istihdam yapsnda eitlilii ve kendi kendine yeterlilii (self-sufficiency) olan bir ekonomik yap oluturmak;
204
Kresel ve ulusal ekonomide yaanan dnmlerin yerel ekonomi, iletmeler ve topluluk zerinde oluturabilecei olumsuzluklar hafifletmek; Kaynaklarn, mal ve hizmetlerin etkin pazarlanmasna olanak salamak (Blakely, 1994: 134; OECD, 1986, alntlayan Blakely, 1994: 41; Bingham ve Mier, 1993: ix). Bunun yannda, yerel ekonomik kalknma abalarnn daha ayrntl baz hedeflerden de bahsetmek gerekir (OECD, 1986, alntlayan Blakely, 1994: 42-43): 1. Yerel ya da blgesel ekonominin, insan ve doal kaynak gizilgcn daha iyi kullanarak, greli ekonomik stnln ve rekabet gcn artrmak; 2. Yerel olarak retilen kendine zg rnlerin ve kaynaklarn daha iyi pazarlanmasn salayarak yeni frsatlar yakalamak ve yerel-blgesel ekonomiye dardan daha fazla kaynak girmesini salamak; 3. Yerel halka daha fazla istihdam olanaklar sunmak ve uzun dnemli kariyer frsatlar yaratmak; 4. Dlanm gruplarn yerel ekonomiye katlmn desteklemek ve yerel ekonomik kalknma getirilerinden yararlanmada adaleti gzetmek; 5. letmelerin daha verimli alabilmelerini salamak ve yeni iletmeleri ekebilmek iin kentin altyapsn iyiletirmek ve kentte yaam kalitesini artrmak. 3. EKONOMK KALKINMADA YEREL ALTERNATFLER Ekonomik kalknmada yerel alternatifler genel ve dar kapsaml politikalar olarak iki ana balk altnda incelenebilir. 3.1. Genel Politikalar: Stratejik Planlama Yaklam Stratejik yerel ekonomik kalknma, yerel ya da kentsel ynetim(ler)in, o yrenin insani, toplumsal, kurumsal, ekonomik ve doal kaynaklaryla corafi konumunun greli avantajlarn, geni lekli, uzun dnemli ve gelecee ynelik olarak, bir vizyon erevesinde planlamas srecidir. Burada vurgu, baz eylerin nasl doru yaplacanda deil, doru yaplacak eylerin nasl bulunaca ve onlar zerinde abalarn ve almalarn nasl younlatrlaca zerindedir (Kemp, 1993). Stratejik yaklamda, yerel gler, olanaklar, frsatlar ve kaynaklar, yerel ekonomi iin ngrlen vizyonun gerekletirilmesi iin harekete geirilir. Yerel kamu otoritelerine bu srete den en nemli grevler, gnll sektr ile zel sektr tevik etmek ve desteklemek, ekonomik kalknma abalarna liderlik etmek, egdm salamak ve kamusal alt yap yatrmlarn tamamlamaktr. Yerel kamu otoriteleri de bu grevleri, btn bir kenti ve ekonomik ve corafi adan yakn balar bulunan dier kent ve kasabalar da kapsayan bir stratejik yerel ekonomik kalknma plan gelitirerek gerekletirecektir (Farr ve Favero, 1984). Stratejik yerel ekonomik kalknma planlamas bir ynetiim srecidir. Bu srete, gerek gnll kurulular, gerek odalar ve birlikler, gerek giriimciler ve gerekse vatandalar etkin rol oynamaldrlar. Bu gruplarn, kendi topluluklar hakknda bilgi toplama, yerel halkn,
205
esnafn ve iletmelerin gereksinimlerini saptama, olanaklar ve frsatlar deerlendirme, sorunlar ve skntlar saptama, vizyonu, amalar, planlar ve stratejileri belirleme gibi konularda aktif grev almalar beklenir (Blakely, 1994). 3.2. Dar Kapsaml Politikalar 3.2.1. zel Sektr Endeksli Yerel Ekonomik Kalknma Politikalar Bu tr politikalar, yerel ekonomik kalknmada zel sektre bel balayan ve kamuya zel sektr yatrmlarn kolaylatrc ve tevik edici bir grev ykleyen politikalardr. Kamu ynetiminin kapasitesini artrc ve zel sektre koulsuz destek politikalar olarak iki temel trnden bahsedilebilir. Ancak bu iki trn karm yaklamlarla da uygulamada karlalabilir. 3.2.1.1. Ynetim Kapasitesini Arttrc Politikalar Bu politika trnde, yerel ynetim birimlerinin, mali, ynetsel, rgtsel, brokratik ve teknik kapasitesinin artrlarak zel sektrn danmanlk, inceleme, onay ve egdm taleplerini daha iyi karlanmas amalanr. Yatrm danmanlk hizmetleri komitesi kurulmas, yatrmclar iin teknik danmanlk hizmeti birimi kurulmas, izin alma ve onay srelerinin tek bir birimde toplanmas, ekonomik kalknmann deiik ynleriyle ilgilenecek ama egdml alabilecek birimlerin kurulmas gibi kapasite artrc politikalar bu gruba girer. 3.2.1.2. zel Sektre Koulsuz Destek Politikalar Yerel yatrm ortamn iletmeler ve yatrmclar iin daha cazip hale getirerek, yatrmlar blgeye ekmeye alan ve kamu ynetimi (artan vergiler gibi) ve halk asndan (artan istihdam ve gelir gibi) somut getirilerin ancak belirli bir sre getikten sonra elde edilebildii politikalardr. Vergi muafiyeti ya da indirimi uygulamalar, serbest ticaret blgeleri kurulmas, organize sanayi blgeleri kurulmas, ekonomik olarak geri blgelere yatrm ekilmesi amal zel blgeler oluturulmas6, iletmelere eleman bulmada ya da eitiminde yardmc olunmas, iletmelere ii creti ya da kalknma yardmlar salanmas vb. bu politika trne rnek olarak verilebilir. rnein, bu konuda zgn bir rnek vermek gerekirse, 1980lerin banda Microelectronics and Computer Technology Corporation (MCTC) isimli bilgisayar teknolojisi alannda alan zel irketin Amerika Birleik Devletlerinde, Texas Eyaletinin bakenti olan Austine yatrm yapmasnn nedenleri unlardr: (1) Bu kentin yaam kalitesi asndan koullarnn ok iyi olmas; (2) Eyalet hkmetinin irkete yapt, yeni bir bina tahsis edilmesi, vergi muafiyeti gibi tevikler; (3) Eyalet hkmetinin, Austin kentindeki Texas niversitesinin Elektrik Mhendislii ve Bilgisayar Bilimleri Blmne salad 15 milyon dolarlk kaynak, bu blmlerde 30 yeni retim yesi ve aratrmac kadrosu
6
zel giriim blgeleri (Enterprise zone programs), ekonomik ve sosyal olarak geri kalm ve dk istihdam ve gelire sahip belirli blgelere zel yatrmclar ekebilmek iin, kamusal yatrmlar yaplmasn, vergi muafiyeti ve indirimi uygulamalarn vb. ngren politikalardr.
206
oluturulmas, aratrma ve lisansst programlarna ayrca destek salanmas gibi kamusal yatrmlar. Austin kentinde eyalet hkmetiyle ibirlii iinde gerekletirilen bu yerel kalknma programndaki temel dnce, MCTCnin kente gelmesinin istihdam olanaklarn, vergilendirilebilir retimi ve ekonomik aktiviteleri artrmasnn yannda, kentin dier yatrmclar iin cazibesini de artraca beklentisidir. Semene iyi grnmek asndan da artlar olan bir program olarak deerlendirilmitir (Logan ve Molotch, 1996: 311; Levy, 1994: 214). Bu program baarya ulam ve Austin kentinin ekonomik kalknmasnda bir katalizr rol oynam ve sonraki yllarda ekonomik kalknma hz bir ekilde devam etmi ve kent bir ekim merkezi haline gelmitir. 3.2.2. zel Sektr Endeksli Yerel Ekonomik Kalknma Politikalarnn Sakncalar zel sektr endeksli yerel ekonomik kalknma politikalar, daha fazla ekonomik yatrm blgeye ekerek, vergilendirilebilir retim faaliyetlerini artrarak, istihdam yaratarak, ekonomik bymenin ve daha fazla ekonomik faaliyetin olumlu imajn yerel toplulua kazandrarak katk salarlar (Lynch, 1996). Ancak, bu tr ekonomik kalknma giriimlerinin artan zel sektr yatrmlar ve istihdam olanaklar gibi ngrlen olas getirilerine ramen, yrede yaplan kamusal yatrmlar, sunulan kamusal hizmetler, vazgeilen vergi gelirleri daha balangta kamuya ve yerel toplulua gerek maliyeti olan programlardr (Mishel, 2003). Eer, zel sektr yatrmlar beklenen getirileri salamaz ise, yerel topluluk bu tr politikalardan yarar salayamayacaktr. Ayrca, bu tr politikalarn getirisi, tamamyla zel sektrn yapaca yatrmlara ve bunun serbest piyasada yarataca istihdam, retim ve gelir artlarna endekslenmitir. Ancak, piyasa glerinin ileyiine bakld zaman, ekonomik aktiviteler ve sermaye, nitelikli emek, giriimcilik gibi nemli retim unsurlar daha ok ekonomik ve sosyal faaliyetlerin nceden gelitii, ekonominin zaten iyi olduu ve i frsatlarnn bulunduu kentsel blgelere ya da en fazla teviki veren yerlere ynelmektedir. Bu ise, ekonomisi zaten kt olan kent blgelerini ve yreleri daha da ktye doru bir yara (a race to bottom) mahkum edebilmektedir (Lynch, 1996). Bu eilim, zel sektre endeksli ekonomik kalknma politikalarnn nndeki en nemli engellerdendir. Dolaysyla, zaten geri kalm yrelerin kt kamusal kaynaklarn, getirisi belirsiz zel sektr endeksli politikalara ynlendirmesinin riski grece daha yksek olacaktr. Ayrca, yerel kalknma politikas baarl olsa bile, yerel toplulua getirisinin eit olarak paylatrlmamas riski de her zaman vardr.
3.3. zel Sektre Koullu Destek Politikalar zel sektre koullu destek veren yerel ekonomik kalknma politikalarnda, zel giriimcilerin ve yatrmclarn bir yrede yapacaklar yatrm karlnda, o yrenin gereksinimlerine ynelik bir hizmet sunmas ya da kamusal bir yarar salayacak proje gelitirmesi art koulur (Goetz, 1990). zel giriimlerden balangta kamusal yarar olacak bir hizmet sunulmasnn beklenmesinin nedeni, zel yatrmlarn beraberinde getirdii kamusal maliyetlerdir. Bu tr kamusal maliyetler, ulam, eitim vb. kamusal sistemler zerindeki ykn artmas, ev ve kira fiyatlarnn ykselmesi, yeni altyap yatrmlarnn ya da gelitirme-geniletme yatrmlarnn gerekmesi eklinde karmza kabilmektedir. Ayrca,
207
yatrmlar iin balangta yerel kamu birimlerinin vergi indirimi ya da muafiyeti, arazi temini, ynetim kapasitesini artrc nlemlerin alnmas gibi yre halkna maliyeti olan kamu hizmetleri ya da tevik uygulamalar da sz konusu olabilmektedir. zel sektre koullu destek politikalarnn baarl olmalar durumunda, kamusal faydalarnn daha fazla olma olasl yksektir. Ancak, yerel ekonomik kalknma sonucu yerel topluluka elde edilecek kazanmlarn adil bir ekilde dalmama riski de gz nnde bulundurulmal ve adaletsizliklerin uzun dnemde yerel kalknma politikalarna kar gven ortam oluturma ve destek bulma konusunda sknt yaratabilecei hesaba katlmaldr.
3.4. Canlandrma (Revitalization) ya da Islah Politikalar Canlandrma projeleri, yoksul, ykk-dkk, isizliin ve toplumsal sorunlarn youn olduu belirli bir corafi blgenin ya da bir gecekondu blgesinin sosyal ve ekonomik olarak yaam koullarn iyiletirmeyi hedef alan, mali, ticari ve sanayi yatrmlar asndan bu blgeyi daha ekici hale getirmeyi ngren, daha dar kapsaml ama kamu ynetimi ve yerel kenttalar adna daha fazlasn gerektirebilen politikalardr. Geri kalm bir yerin slah amalayan politikalar da bu kategori iinde dnlebilir. Bu tr politikalar hem sosyal hem de ekonomik kalknmay hedefleyebilir (Krefetz, 1991: 137; Porter, 1984: xii). Kent merkezlerinde ekonomik canll artrmak, belirli bir yerleim blgesinde gelir ve konut kalitesini gelitirmek, mahalli olarak ticari geliim koridorlar oluturmak, serbest giriim blgeleri oluturmak, eskimi yatrmlar ve binalar onarmak ya da yenilemek, insan sermayesini gelitirecek eitici ve gelir getirici mesleki programlar yrrle koymak vb. canlandrma ya da slah projelerinin trlerinden bazlar olarak saylabilir. Bu tr projeler tek bana uygulanabilecei gibi, kentin btnn kapsayan genel stratejik yerel kalknma politikalarnn bir paras olarak da uygulanabilir.
Canlandrma ya da slah politikalarnn kamusal yarar olduu aktr. Ancak, ekonomik olarak skntl yoksul blgedeki halkn ekonomik kalknma vaatleriyle blgelerinden tahliye edilip, blgenin zel giriimcilere yeniden gelitirilmek zere satlmas ya da devredilmesi durumlarnda, bu tr canlandrma ya da slah politikalar semt sakinlerinin tepkisini ekebilmektedir. Ayrca, bu tr politikalarn faturasnn genellikle sradan halka, kk giriimlere ya da aile iletmelerine kt, ama bu gruplarn bu politikalarn faydalarndan yeterince yararlanamadklar da ileri srlmektedir (Mollenkopf, 1983). Dolaysyla, bu tr yerel canlandrma ya da slah politikalarnn daha ok yerel elitlere hizmet edebilecei eletirileri dikkate alnmaldr.
Ayrca, ulusal ve kresel ekonomilerde yaanan yapsal dnmn igc piyasasnda oluturduu ikili yapda, yksek teknoloji ve hizmetler sektrnde alanlarn bundan daha karl kt; ama, eitimsiz ve tecrbesiz yoksul kiilerin gvenceli ve makul cretli i
208
bulmada glk ektikleri grlmektedir. Eitimsiz, tecrbesiz igc; garsonluk, inaat iilii, ocuk bakcl, temizlik iilii gibi ok dk cretli geici ilere mahkum durumda kalmaya devam etmektedir. Dolaysyla, Castellsin (1989) de dikkat ektii gibi, yerel ekonomik kalknma giriimleri tek bana yeterli olmayabilir. Daha byk lekli ve kkl zm nerileri gelitirmek gerekebilir. Bu trden, zaten ekonomik olarak kt durumdaki yrelerin ekonomisinin dzeltilmesi yerel kaynaklarla olanakl olmayacaktr. Bu durumda, blgeler, iller ve kentler arasnda ulusal dzeyde dengeleyici politikalar zorunludur. 3.5. Ekonomik Kalknma Politikas Saptamada Topluluk Trnn nemi Bir yerel topluluktan dierine, topluluun, yrenin ve yerel ekonominin durumuna gre, ekonomik kalknma politikasnn tr deiebilir. Byyen ekonomiye sahip bir kent blgesinin benimseyecei ekonomik kalknma politikas, klen ya da ekonomide yaanan dnmler sonucu zorunlu olarak yeniden yaplanan bir kent blgesinin benimseyecei ya da benimsemesi gereken ekonomik kalknma politikalar ile ayn olmayacaktr. Blakely (1994; 46), byyen, yeniden yaplanan ya da klen ekonomiye sahip birbirinden farkl nitelikteki ve farkl sorunlar olan blgelerin ne tr kalknma politikalar uygulayabilecei ve ne tr kaynaklar bu amala kullanabilecei konusunda bir snflama gelitirmitir. Bu snflama aada tablolatrlmtr. Tablo 1 Topluluk Trne Gre Yerel Ekonomik Kalknma Politikalar
Topluluk zellikleri Byyen Blge Ekonomik Kalknma Politikas Tr Kaynak Kullanm Yerleim, ticaret ve sanayi alanlarnn Byk lde yerel geliimini planlayan ve evre koruyucu politikalar, kaynaklar, snrl lde merkezi kaynaklar Ekonomik bymeyi ynlendiren politikalar Yerel kaynaklar ve merkezi kaynaklar, Deien blgesel-ulusal-kresel ekonomik birbirine yakn oranlarda yapya uyumu kolaylatran politikalar birlikte Yeni ekonomik faaliyet alanlar geliimini tevik eden politikalar Kamusal kaynaklar verimli ve etkin yneten; kayrmacl, yiyicilii ve dlamay nleyen stratejiler Yerel iletmelerin kapanmasn ya da baka blgelere gitmesini nleyen; alternatif ekonomik Byk lde faaliyetlerin geliimine nclk eden politikalar merkezi kaynaklar, snrl Ulusal iletmeleri bu blgeye ekebilecek idari lde yerel kaynaklar kullanm yaygndr. kapasiteyi, kentsel altyapy gelitiren stratejiler Acil istihdam salayan mesleki programlar Yerel ekonomik yapy, iletmeleri ve igcnn niteliklerini zenginletiren politikalar
Yeniden Yaplanan Blge
Klen Sahip Blge
Ekonomiye
3.6. Yerel Ekonomik Kalknma Politikas Planlamas Sreci ve Evreleri Yerel ekonomik kalknmann gerekletirilmesi iin ne tr politika benimsenir ve uygulanrsa uygulansn, baars asndan nemli olan bu politikann bir plan erevesinde uygulanmasdr. Politika planlamas bir sretir ve srecin aamalarnn her birinin dikkatle
209
uygulanmas, politikalarn baarya ulamas asndan nemlidir. Planlama srecinin yedi aamas vardr (Blakely, 1994; Maliza, 1985: 86-87; Levy, 1994: 218-221): 3.6.1. Gereksinimlerin-Olanaklarn-Frsatlarn ve Glklerin Saptanmas Yerel ekonomik kalknma planlamas srecinde ilk aama, gereksinimlerin, olanaklarn, frsatlarn ve glklerin saptanmasdr. Bu aamada veri toplama ve zmlemesi gerekletirilir; ekonomik yapnn, istihdam durumu ve olanaklar, igcnn nitelikleri ve eitlilii saptanr; yerel topluluun ve iletmelerin gereksinimleri belirlenir; olanaklar ve frsatlarla, olas glklerin bir dkm karlr; ve merkezi hkmetin ya da tara kurulularnn ekonomik kalknma amal projeleri ve kaynaklar saptanr. 3.6.2. Bir Yerel Ekonomik Kalknma Politikasnn Belirlenmesi Bir yerel ekonomik kalknma politikasnn belirlenmesi ikinci aamadr. Bu aamada unlar gerekletirilir: -Yerel ekonomik kalknma plannn hazrlanmasnda tm yerel aktrlerin katks alnr; -Yerel topluluun, igc piyasasnn, ekonominin, iletmelerin vb. gl ve zayf ynlerinin zmlemesi yaplr; -zel gereksinimi olan mahalleler ya da blgeler belirlenir; -Vizyon, amalar ve hedefler saptanr; ve, -Alternatif yerel ekonomik kalknma politikalar arasndan, saptanan vizyon, amalar ve hedefler dorultusunda yerel topluluk iin en uygun olan belirlenir. 3.6.3. Yerel Kalknma Projelerinin Belirlenmesi ve Seilmesi Seilen yerel ekonomik kalknma politikas erevesinde, projelerin belirlenmesi ve seilmesi nc aamadr. Bu aamada unlar gerekletirilir: -Olas projeler saptanr ve deerlendirilir; -Siyasal, evresel ve mali yaplabilirlik almas yaplr; -Uygulanacak projeler belirlenir; ve, -Kamusal, zel ve sivil toplum rgtleri arasnda ibirlii ve egdm salanr. 3.6.4. Plann Hazrlanmas Yerel ekonomik kalknma plannn detayl olarak hazrlanmas drdnc aamadr. Bu aamada unlar gerekletirilir: -Proje yaplar belirlenir; -Proje sonularnn bir n deerlendirmesi yaplr;
210
-Mali alternatifler oluturulur; -Ekonomik kalknma amacyla kullanlacak tevikler belirlenir; -Altyapnn, ulam olanaklarnn ve dier kent ilevlerinin gelitirilmesi amacyla planlar hazrlanarak yerel ekonomik kalknma politikasyla balants kurulur; ve, -gcnn mesleki eitimi, sula mcadele, evrenin korunmas, yaam kalitesinin ykseltilmesi gibi dier ilgili konular da planla balant iinde deerlendirilir. 3.6.5. Yerel Ekonomik Kalknma Plannn Uygulanmas Plann uygulama iin hazr hale getirilmesi ve uygulanmas aamas ise beinci aamadr. Bu aamada unlar gerekletirilir: -Proje uygulamasnn zaman izelgesi hazrlanr; -Performans ve baar ltleri saptanarak, deerlendirme yapma metodu belirlenir; -Plann tantlmas ve pazarlanmas: Reklam, bror-afi, yazl-grsel basnla sylei, firmalarla birebir grme yaplarak plan tantlr; ve, -Plan uygulamaya konur. 3.6.6. Deerlendirme Plan deerlendirmesi, plan amalarnn ne lde gerekletirildiini saptamay amalar ve Plan istenildii gibi uygulanyor ve istenilen sonular veriyor mu? sorusuna yant arar. Bunun iin, plan uygulamasndan elde edilen sonulara ait nitel ve nicel bilgilerin toplanm olmas gerekir. Bu veriler, plan performansn lmek iin konulan ltlerle karlatrlr. Baar dzeyine gre plann uygulanmasnn devamna, plann deitirilmesine ya da plan uygulamasnn durdurulmasna ve yeni bir plan hazrlanmasna karar verilebilir. Altnc aama olan deerlendirme aamasnda unlar gerekletirilir: -Plan uygulamasna ilikin olarak veri toplanr ve geri-besleme salanr; -Saptanan performans ltleri ve nicel ller erevesinde baar llr; -Bir deerlendirme raporu hazrlanr; ve, -Deerlendirme sonularna gre planda gerekli deiiklikler yaplr ve uygulanr. Bu aamada, performans ltlerinin ve nitel llerin ak ve net belirlenmi olmas, uygun veri toplama ve veri zmleme tekniklerinin kullanlm olmas kritik nemdedir. Ayrca, amalarn genel olmas, plan ile sonular arasnda dorudan ban kurulmamas da yararl olacaktr. Bunun nedeni, baarnn her zaman katta yazl olann aynen gerekletirilmesi anlamna gelmemesidir. rnein, uygulanan bir plan ok nemli olumlu
211
sonular elde edilmesini salamtr. Ancak, bu olumlu sonular planda ngrlenden tamamen farkl ise, bunun baar olarak deerlendirilmesi zor olacaktr; nk, yerel topluluun kt kaynaklar ncelikli olmayan ve ngrlmeyen baz hedefler iin kullanlmtr. 3.6.7. zleme Yerel kalknma planlarnn ya da politikalarnn uygulama sreci, uygulanan politikalarn deerlendirilerek, gerekli dzeltmelerin yaplmasyla sona ermez. Bu srete, arzulanan performansa ve amalanan hedeflere ulalp ulalmadnn srekli olarak izlenmesi (monitoring) gerekir. Buradaki temel soru, Politika ne lde baarl oldu? sorusudur. Bu srete, sorunun doru tehis edilip edilmedii, sorunun gzden kaan ynlerinin olup olmad, sorunun niteliinde zaman iinde deiikliklerin ortaya kp kmad, politikann hedef kitlesini oluturan gruplarn tepkilerinin ne olduu, daha yeni ve gvenilir verilerin kullanlabilir hale gelip gelmedii, hedeflenen performans ltlerine ne lde ulalabildii, konulan zaman ve kaynak snrlamalarna ne lde uyulabildii gibi ltler izleme aamasnda srekli gzlem altnda tutulur ve bunlara gre gerektiinde izlenen politikalarda ya da projelerde gerekli dzeltmeler yaplr. zleme sreci, uygulanan politikann amalarndan istemeden uzaklalmasnn, gereksiz zaman ve kaynak israfnn nne geilmesini salar (Talen, 1996; Patton ve Sawicki, 1993: 263; Rossi ve Freeman, 1992). zleme srecinin en nemli sknts, deerlendirmeler sonucunda planda deiiklik yaplmasna karar verildiinde, orijinal plana ne derece sadk kalnaca ve plann i tutarllnn ne derece korunabileceidir. Bu aamada dikkatli davranlmaz ise, plann kullanll azalabilir; kan uzlamazlklar karsnda plann hi uygulanamamas ya da plann, istenildii kadar iyi olmasa da, ilk halinin uygulanmas zorunda kalnabilir; ksacas, plann esas amalar gerekletirilemeyebilir. Bu sorunlar amann bir yolu, performans ltlerini daha geni ve esnek tanmlayarak, plan ile elde edilecek sonular arasnda dorudan bire bir lineer ba kurmamak olabilir (Talen, 1996). rnein, bir blgeye ynelik gelitirilmi planda, ayn blgede yeil alan ve ocuk park olarak iki ayr alan ngrlm olsun. Ancak, plan uygulanrken, yeil alann ve ocuk parknn toplam alan byklkleri korunarak, tek bir alan olarak birletirilmitir. Bu deiiklik, ak ve yeil alan miktar ayn oranda korunduu iin hedeften sapma anlam tamayacaktr. Bir dier sorun, kentlerin nfus, sosyal, kltrel, ekonomik, mali, teknolojik, ulam yaplar srekli deiiklie uradka, sorunlarn da deimesi ve zm retmenin daha g, karmak ve masrafl bir biim almasdr. Bu deiiklikler, bir plan dneminde dahi gerekleebilmektedir. Bu durumda aslnda, srekli deien bir kentin sorunlarna zm retmek, srekli hareket eden bir hedefe ate etmekle ayn eydir (Levy, 1994: 145). Bunun yannda, bir blge birden fazla sorundan ya da yerel kalknma projesinden etkileniyor olabilir. Bu durumda da zm retmek, baary lmek vb. daha zordur. Ayrca, tek bir sorunun birok nedeni olabilir; bu nedenlerin tmnn gz nnde bulundurulmas farkl zm alternatiflerinin ele alnarak zmlenmesinden, plann ne derecede baarl olduunun saptanmasna kadar tm aamalar daha karmak bir biime sokar. Bu durumda da, aklayc
212
ve tatmin edici bir zmleme yapabilmek iin, birok faktrn gz nnde bulundurulmas gerekli olabilecektir (Talen, 1996). 3.7. Yerel Ekonomik Kalknma Giriimlerinde Baary Etkileyen Unsurlar 3.7.1. Baar in Gerekli Unsurlar Baarl yerel ekonomik kalknma giriimlerinin zellikleri yle sralanabilir (Mishel, 2002; Wagner vd., 1995; Bright vd., 1995; Rogowsky vd., 1995; ve Krefetz, 1991): i. Gl belediye ve kamu kesimi liderlii; ii. Etkin kamu-zel sektr ibirlii; iii. yi hazrlanm ve amalar aka belirtilmi ekonomik kalknma plan; iv. Yerel giriimcilik ruhunun harekete geirilmesi; v. Ekonomik kalknma faaliyetlerinin egdmnn iyi yapmas; vi. Merkezi mali, rgtsel ve teknik kaynaklarn kullanlmas; vii. Yerel ynetim birim(ler)inin ynetsel-brokratik gcn etkin kullanm; viii. Uygulanan politikann olumlu sonularnn 1,5-2 yl gibi makul bir srede alnmaya balanlmas; ix. Acil gereksinimlerin giderilmesine ve eitsizliklerin azaltlmasna zen gsterilmesi; ve, x. Etkin katlm yol ve yntemlerinin ngrlmesi. zellikle gl kamu kesimi liderlii, zel sektr-kamu sektr ibirliinin ve yerel kalknma plannn ak amalar dorultusunda iyi hazrlanmasnn en kritik deikenler olduu konusunda, Amerika Birleik Devletlerindeki uygulamalar gz nne alarak zmleme yapan yazarlar arasnda bir uzla gze arpmaktadr. 3.7.2. Yerel Ekonomik Kalknma Giriimlerinin Karlaabilecei Glkler Seilmi atanm kamu grevlilerinin, iletmelerin, giriimcilerin, toplum liderlerinin, kenttalarn, oda ve birliklerin ve dier sivil toplum rgtlerinin yerel ekonomik kalknma srecinde karlaabilecekleri baz nemli sorunlar unlardr (Wagner vd. 1995; Devine ve Wright, 1993): i ii iii iv v vi vii viii Kentsel alanlarda yerel ynetimlerin sayca okluundan, yetki-sorumluluk dalmnn karmak olmasnda ve uzlama-ibirlii kltrnn gelimemi olmasndan dolay egdml ibirliine gidilememesi; Merkezi hkmetin destek vermemesi ya da desteini kesmesi; Kalknma giriiminin en azndan ilk etapta olumsuz etkileyecei gruplarn direnci; Yerel topluluun insan kaynaklar, sosyal snflar, ekonomik faaliyetler vb. asndan ar homojen bir yapya sahip olmas; Uygulamada ayrmclk yaplmas; Var olan gizilgcn ve giriimci ruhun harekete geirilmesi iin gerekli abann gsterilmemesi Yerel halktan ve giriimcilerden yeterli destek alnamamas; Alt yapnn, konut stokunun vb. ok yetersiz olmas; ve
213
ix Katlma olanak verilmemesidir. Amerika Birleik Devletleri deneyiminin zmlemesinden kan bu sonulara ek olarak, Trkiye gibi gelimekte olan, kaynaklar kt ve bu kt kaynaklar zerinde paylam kaygsnn ve kavgasnn youn olduu lkelerde, kamusal kaynaklarn yanl kullanlmas, yolsuzluk ve usulszlklerin yaygn olmas, kayrmaclk nedeniyle kaynaklarn etkin kullanlamamas ve ekonomik kalknma planlamas yaklamlarnn ve yntemlerinin kresel ekonomi anda gereksinimlere yant vermekten uzak olmas gibi etkenler de eklenmelidir.
4. YEREL EKONOMK KALKINMA PLANLARINDA AMA, HEDEF VE LTLER Ekonomik verimlilii lmek iin gelitirilen standartlarn kkenleri ahilik ve lonca tekilatlarndaki uygulamalara dayanr. rnein, bu tekilatlarda igcnn yetitirilmesinde bir takm uzmanlk standartlar gelitirilmitir. Daha sonralar da askeri malzeme ve uygulamalarda gelitirilen standartlar performans ltlerinin geliiminde yeni bir aamay getirmitir. Gnmzde ise, ISO-9000 gibi uluslararas ticarette kaliteyi lmeye yarayan standartlar gelitirilmitir (Efil, 2003: 330-366). Ancak, genel olarak planlamada ya da yerel ekonomik kalknma planlarnda kullanlan ISO-9000 gibi aklkla ve net olarak tanmlanm standartlar gelitirildiini sylemek gtr; nk, planlama disiplini ok daha fazla insan konu almaktadr ve dnya yzeyinde, hatta ayn toplumlar iinde bile ok farkl sosyalkltrel yaplar yer alabilmektedir. Durum byle olsa bile, vizyonun, ama ve hedeflerin belirlenmesi gerekir. Ancak, lt ve nicel llerin saptanabilmesinin koulu, ama ve amaca ilikin hedeflerin yeterli aklk ve netlikle belirlenmesidir. Sorunun nitelii, alternatif zm yollar, plann bu sorunu zmek iin benimseyecei yntem, amalar ve hedefler vb. performans ltlerinin belirlenmesinde etkili olur (Patton ve Sawicki, 1993: 207). Performans ltleri, alternatif planlarn karlatrlmasnda, kabul edilebilir alternatiflerin belirlenmesinde ve sonrasnda da uygulanan plann baarsn lmede kullanlrlar. Bunun iin, ltlerin, alternatiflerin karlatrlmasndan nce belirlenmesi gerekir; nk bu takip edilecek kurallarn belirlenmesi anlamn tar ve amalara daha iyi hizmet edecek alternatiflerin daha kolay kabuln salar (Patton ve Sawicki, 1993: 186). Bazen siyasi nedenlerle amalarn net olarak saptanamad durumlar olmaktadr. Bunun en nemli nedeni, baz politikalarn olumlu sonular yannda zorunlu baz olumsuz yan etkilerinin de varldr (Patton ve Sawicki, 1993: 188). Bir yerel ekonomik kalknma plan en fazla yarar en varlkl kesime salarken, alt gelir gruplarnn faydas dk dzeyde kalabilir. te yandan, isizlere i salamay ya da mesleki eitim vermeyi ncelikli hedef yapan bir plan, genel olarak ekonomik bymeye ksa dnemde ok fazla bir katk yapmayabilir. Bu durumlarda, az yarar salanan gruplarn tepkisini ekmemek iin, mulak ifadelendirme yoluna bilinli olarak gidilebilmektedir.
214
4.1. Vizyon, Ama ve Hedef Tanmlar 4.1.1. Vizyon Vizyon, bir yerel topluluun kendi kentlerini bir btn olarak uzun dnemde tamak istedikleri konumla ilikilidir. Daha varlkl, yaam kalitesi yksek ama yaam maliyetlerinin dk olduu, yksek teknolojiye dayal ulusal ve uluslararas rekabet gcne sahip ekonomik yaps olan bir kent gibi. rnein, stanbul kenti, Gelecein stanbulunu kurarken, vizyonunu demokratik, etkin ve insanca yaanabilir bir dnya kenti olmak olarak saptamtr (TOK ve IULA-EMME, 1993). 4.1.2. Amalar (Goals) Amalar, uzun dnemde kentin vizyonu dorultusunda gerekletirileceklere dair formel ve genel olarak ifade edilmi hedeflerdir. Yksek teknoloji yatrm ekmek, kentsel altyapy gelitirmek amaca rnek olabilir. Uluslararas turizm merkezi olmak, uluslar aras yatrm ekmek vb. stanbulun vizyonu erevesinde dnlebilecek amalara rnek olabilir. 4.1.3. Hedefler (Objectives) Hedefler ise, baarlmak istenen sonularla ilgili olarak daha aklkla ifade edilmi, bir zaman ve hedef kitlede belirtilen ifadelerdir. rnein, daha yksek yerleim younluuna izin vermek, yaya ve ara trafii arasndaki uyumsuzluu en aza indirmek, tekno-kent alanlar oluturmak, yamur suyu toplama ve kanalizasyon altyapsn yeterli dzeye karmak ya da yeil alan-konut alan dengesini korunmak gibi. Uluslar aras irketlerin Dou Avrupa, Orta Asya ve Ortadou blge mdrlklerini stanbula ekmek ise, yukarda verilen stanbulun vizyonu ve amac erevesinde dnlebilecek bir hedeftir. 4.2. Performans ltleri ve Nicel ller 4.2.1. Performans ltleri (Performance Criteria) Performans ltleri hedeflerin daha somut ifadelendirilmi biimleridir; hedeflerin deiik boyutlaryla ilgili standartlar getirirler. Bunlar, alternatiflerin deerlendirilmesinde ve politika uygulamalarnn baarsnn saptanmasnda kullanlrlar (Quade, 1982: 32; Patton ve Sawicki, 1993: 187). ltler ak ve net ifade edilmelidir; ancak, sadece bir tr olaya zg olacak ekilde ar ayrntl olmamal ve deiik alternatiflerin karlatrlmasna olanak vermelidir. Ayn hedefle ilgili ltler tutarl olmal; llmek isteneni doru olarak lmeli, yani geerli ve gvenilir olmaldr (Patton ve Sawicki, 1993: 219). Ekonomik kalknma alannda genel olarak kullanlan ltlerin bazlar unlardr: Etkililik ya da verimlilik, karllk, yaplabilirlik ya da fizibilite, fayda, maliyet, dsallklar,
215
hesap verebilirlik (accountability), alternatif maliyetler (opportunity cost), konum7, piyasa, siyasal destek, halkn taleplerine ve deer yarglarna uygunluk (responsiveness), hukukilik, eitlik ve adalet, hakkaniyet, idari kapasite8, otorite9, kurumsal ballk10, giriimcilik ve liderlik, ibirlii, amalar arasnda i tutarlln olmas vb. (Aronson ve Schwartz, 1996: 313; Patton ve Sawicki, 1993: 218-219; Raimondo, 1992: 64; Rossi ve Freeman, 1992: 163, 362). Bunlar genel ltler olup, projenin trne gre daha belirgin ltler de saptanabilir. rnein, stanbulun dnya kenti olma vizyonu erevesinde kente ektii uluslar aras irketlerin blge mdrlkleri hedefine ulalp ulalmadna ilikin olarak gelitirilecek performans lt gelitirilirken, fayda-maliyet, dsallklar, yaplabilirlik gibi ltler dnlecektir. Baka bir rnek daha verelim. Bir semte sosyal konutlar yaplmas ynndeki bir projenin, yerel ekonomik kalknma plannn bir paras olduunu varsayalm. Bu proje iin, yayalarn yatan ve rzgardan korunmas; konutlarn kolay ulalabilir olmas; konutlarda aralar iin yeterli park alan salanmas; topografyann ve toprak yapsnn su basknna, hava kirliine ve depreme kar koruma salamas; konut alannn ana cadde trafiine kapal olmas gibi ltler benimsenebilir (Levy, 1994: 140, 148). 4.2.2. Nicel ller (Measurements) ller, performans ltlerinin daha kolaylkla ve dorudan llebilir, ilevsel ve nicel ekle sokulmu biimleridir (Patton ve Sawicki, 1993: 187). Nicel ller, veri toplama ve zmleme, proje deerlendirmesi ve baarnn llmesinde kullanlrlar. Evsiz kii says, ak yeil alanlarn konut alanlarna oran, trafik kazas says, bir caddeden youn saatlerde geen ara says, konut bana den park alan, nfus art oran, kii bana gelir, konut says, kirada oturan kirac says, su oranlar vb. llere rnek olarak verilebilir. Yukarda kullanlan stanbulun dnya kenti olmas ynndeki vizyonu erevesinde, uluslar aras irketlerin blge mdrlklerinin stanbula ekilmesi iin kentin katland maliyetlerin ya da teviklerin miktar, stanbula ekilebilen uluslar aras irket genel mdrl, bunlarn ka kiiye istihdam olana salad gibi nicel ller dnlebilir.
Plann uygulanaca alann zellikleri (ulam ana, riskli blgelere, igc piyasasna, ticaret ve alveri blgelerine, konut alanlarna vb. yaknlk, evre temizlii, altyapnn varl-kalitesi, trafik skkl, ticaretin ve sanayiinin canll, kullanlabilir arazi, park alan varl, vb.) de planlamada gz nnde bulundurulur.
Teknik, brokratik, mali ve idari kapasite ve ynetim yapsnn, projelerin yrtlmesini olanakl klacak dzeyde olup olmadn belirtir. Plan uygulayacak olan ynetim biriminin, toplumdan istenecek deiiklikleri, dnmleri, bunlarn gerektirecei fedakarlklar kabul ettirebilme ve plan srecinde ibirliini ve egdm srdrebilme gcne sahip olup olmadn belirtir. Kurumsal ballk: Projenin yrtlmesine, ynetimin ve brokrasinin ne lde bal olduunu belirtir.
10
216
5. SONSZ Kresel anlamda gelimi lkeler, zellikle yksek teknolojiye ve bilgiye (know-how) yatrm yaparak yarmac stnlklerini koruma abasndadrlar. Trkiyede de, zellikle son yllarda niversite, aratrma ya da yksek teknoloji enstitlerinin tara illerine de yaylmas ile, Anadolu kentlerindeki ekonomik faaliyetlerin canlandrlmas iin yeni olanaklar domutur. Artk, niversitelerin bilgi birikimlerinin yerel giriimcilerin gereksinimlerini karlamak, igc yetitirilmesine katkda bulunmak amalaryla harekete geirilmesi ve yerel ekonomik kalknma giriimlerinin bir paras yaplmas olanakl hale gelmitir. Ancak, lkemizde yerel ekonomik kalknmann, kentsel blgelerde yer alan birbirinden kopuk yerel ynetim birimlerinin uyguladklar kalknma giriimlerinin bir toplam olarak grlmesi eilimi, yerel ekonomik kalknma giriimlerinin lkemizde baarsz olmasna yol aabilecek en temel sorunlardan biri olarak devam etmektedir. Yerel ekonomik kalknma politikalarn btnl olmayan programlar eklinde yrrle konmas, ayn kentsel blgede yer alan, ama paral bir yap sergileyen yerel ynetim birimlerinin bir araya gelerek ortak hareket edememeleri, egdml bir ibirliine gidememeleri, stratejik, genel ve uzun dnemli bir yerel kalknma anlaynn gelimemesi sonucunu dourmaktadr. Bunun yannda, ekonomik kalknma giriimleriyle dorudan ya da dolayl olarak ilgili olan baz kentsel altyap yatrmlarnn (hava ya da kara tamacl yatrmlar, sv ve kat atklarn toplanmas, ilenmesi, dntrlmesi, imhas ve geri dndrlmesi gibi evre koruma almalar ve yatrmlar vb.) bir ile belediyesinin ya da kent belediyesinin olanaklarn aan kaynaklar gerektirdii gereklii de gz nnde bulundurulmaldr. Dolaysyla, yerel ekonomik kalknma giriimlerinin Trkiye rneinde baarl olabilmeleri iin, egdm ve ibirliini nemseyen bir bak as ile, kamu kesiminin nclnde ve liderliinde gelitirilmeleri ve uygulanmalar zorunlu gzkmektedir. Ayrca, yerel halkn ve giriimcilerin, hatta kentsel blgelerdeki yerel ynetimlerin, gizil gcn egdml bir ekilde ekonomik kalnma amacyla harekete geirebilmek iin de, gven duyulan bir otorite olarak merkezi hkmetin tara birimlerinin (yani valilikler ya da il zel idareleri) nclne ve liderliine gereksinim vardr. birliinin ve egdmn salanamamas, kentleri ya da kentsel blgeleri yatrmlar ekmek iin birbirleriyle yarr duruma drebilir. Bu durumda, serbest piyasa koullar yatrmlarn nereye ve nasl gideceinde belirleyici rol oynar ve yatrmlar ya ekonominin zaten iyi olduu ve i frsatlarnn bulunduu kentsel blgelere, ya da yatrm yapan irketlerin maliyetlerini en aza indirecek ekilde en fazla teviki veren yerlere ynelecektir. Bu ise, ekonomisi zaten kt olan yreleri ve kentleri daha da kt durumlara drebilecektir. Trkiye rneinde son olarak vurgulanmas gereken bir nokta da, AB ile btnleme politikasn benimseyen bir lke olarak, halen ok yaygn uygulanan blgesel ve ulusal kalknma yaklamlarndaki aksaklklarn ve eksikliklerin saptanmas ve dzeltilmesi iin daha hzl ve duyarl davranlmasna olan gereksinimdir. Trkiyede ulusal, blgesel ve rgtsel dzeyde nemli lde yerlemi olan planlama abalarna ek olarak, yreler, iller, kentsel blgeler ve kentler baznda da planlamann daha etkin olarak kullanlmasna gnmzde daha byk bir gereksinim duyulmaktadr. Trkiyede uygulanmaya allan
217
evre dzeni nazm imar planlar, anakent ve kent nazm imar planlar, daha ok fiziki evre planlamas niteliindedir, gncel gereksinimlere cevap vermemektedir ve stratejik bir bak asna olanak vermemektedir. Bunu iin, Trkiyede ekonomik kalknmann planlanmas ve ynetilmesine yeni almlar getirebilmek iin, bu almada da vurgu yapld gibi, ekonomik kalknma stratejilerinde yerel alternatifler de artk daha ciddi olarak deerlendirilmelidir. KAYNAKA
Bingham, Richard D. ve Robert Mier (1993) Theories of Local Economic Development, Newbury Park, Calf., Sage Publications. Blakely, Edward J. (1994) Planning Local Economic Development: Theory and Practice, Thousand Oaks, Sage Publications. Blank, Rebecca M. (1994) The Employment Strategy: Public Policies to Increase Work and Earnings, iinde S. H. Danzinger vd. (der.), Confronting Poverty: Prescriptions For Change, New York, Russel Sage Foundation. Bright, Elise M. vd. (1995) The Central-City Revitalization: The Fort Worth Experience, iinde W. Wagner, T. E. Joder ve A. J. Mumphrey J. (der.), Urban Revitalization: Policies and Programs, Thousand Oaks, Sage Publications, Inc. Castells, Manuel (1996) The Information Age: Economy, Society and Culture The Rise of the Network Society, Oxford, Basil Blackwell. _____ (1989) The Informational City: Information Technology, Economic Restructuring and the Urban-Regional Process, Oxford, UK, Basil Blackwell. Dulupcu, Murat Ali (2002) Accomodating Turkey in New Regionalism, Birmingham, UK, The University of Birmingham, Centre for Urban and Regional Studies. Devine, Joel A. ve James D. Wright (1993) The Greatest of Evils: Urban Poverty and the American Underclass, New York, Aldine De Gruyter. Efil, smail (2003) Toplam Kalite Ynetimi ve Toplam Kaliteye Ulamada nemli Bir Ara: ISO 9000 Kalite Gvencesi Ynetimi, stanbul, Alfa. Farazmand, Ali (1999) Kreselleme ve Kamu Ynetimi, Public Administration Review, 59 (6), ev. Sevilay KAYGALAK, Mlkiye, XXV (229), Temmuz-Austos 2001, 245-278. Farr, Cheryl A. ve Philip Favero (1984) Local Economic Development: A Strategic Approach, Washington D.C., ICMA. Goetz, Edward G. (1990) Type II Policy and Mandated Benefits in Economic Development, Urban Affairs Quarterly, 26 (2) December, 170-190. Gl, Hseyin (1998) Decentralization, Local Government Reforms and Local Autonomy: A Comparative Analysis of Recent Trends, iinde Proceedings of the Comparative Development and Administration Seminar for Eastern European Scholars: Studies in Comparative Analysis, Rod Erakovich ve Dick Grisby (der.), s. 9-43, Arlington, TX, The Center for Economic Development, Research and Service, The University of Texas, Arlington. Kemp, Roger L. (1993) Strategic Planning for Local Government, s. 58-80 arasn eviren Namk Demir. Mahalli darelerde Stratejik Ynetim, Trk dare Dergisi, 68 (410), Mart-1996, 113128. Krefetz, Sharon Perlman (1991) Urban Revitalization As A Catalyst for Urban Political Change, iinde D. J. Elazar (der.), Urban Revitalization: Israels Project Renewal and Other Experiences. Lanham, University Press of America, Inc. Levy, John M. (1994) Contemporary Urban Planning, Englewood Cliffs, Prentice Hall. Logan, John R. ve Harvey L Molotch (1996) The City as a Growth Machine, iinde S. Fainstein ve S. Campbell (der.), Reading in Urban Theory, Cambridge, Blackwell Publishers. 218
Lynch, Robert G. (1996) Do State&Local Tax Incentives Work? Washington D.C., Economic Policy Institute, <http://epinet.org/eplync.html>, eriim tarihi 4.15.1999. Malecki, Edward J. (1994) Entrepreneurship in Regional and Local Development, International Regional Science Review, 16 (1-2), 119-153. Maliza, Emil E. (1985) Local Economic Development: A Guide to Practice, New York, Praeger. Mishel, Lawrence (2003) Reducing Taxes Will Cost Jobs and Bloat Deficit, Detroit News, 4 Mays. _____ (2002) Generating Jobs and Growth: An Economic Stimulus Program for 2003, Economic Policy Institute Brifing Paper, <http://www.epinet.org/content.cfm/briefingpapers_bp_2002_12_stimulus>, eriim tarihi 21.08.2003. Mollenkopf, John (1983) The Contested City, Princeton, Princeton University Press. Moriarty, Barry M. (1980) Industrial Location and Community Development, Chapel Hill, University of North Carolina Press. OECD (1986) The Revitalization of Urban Economies, Paris, OECD. Patton, Carl V. ve David S. Sawicki (1993) Basic Methods of Policy Analysis and Planning, Upper Saddle River, New Jersey, Pearson Education. Porter, Paul R. (1984) Preface, iinde P. R. Porter ve D. C. Sweet (der.), Rebuilding Americas Cities: Roads to Recovery, New Brunswick, Center for Urban Policy Research. Raimondo, Henry J. (1992) Economics of State and Local Government, New York ve London, Praeger. Rogerson, Christian M. (2000) Local Economic Development in an Era of Globalization: The Case of South African Cities, Tijdschrift voor Economische en Sociale Geografie, 91 (4), 397-411. Rogowsky, Edward T. vd. (1995) New York Citys Outer Borough Development Strategy, iinde F. W. Wagner, T. E. Joder ve A. J. Mumphrey Jr. (der), Urban Revitalization: Policies and Programs, Thousand Oaks, Sage Publications Inc. Sallan Gl, Songl (2000) Yeni Sa Sosyal Gvenlik Anlaynn Tarihsel Balantlar: ngiltere ve Trkiye rnekleri, Ankara niversitesi Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Dergisi, 40 (34), 51-66. _____ (2003) Yoksullukla Mcadelede Fak-Fuk-Fon ve Yeil Kart Uygulamas, Gr, 55 (Haziran Temmuz), 54-59. Talas, Cahit (1995) Toplumsal Politika, Ankara, mge. Tees, David W., Richard L. Cole ve Jay. G. Stanford (1990) The Interlocal Contract in Texas, Arlington, TX, The University of Texas at Arlington, Institute of Urban Studies. Teitz, Michael B. (1994) Changes in Economic Development Theory and Practice, International Regional Science Review, 16 (1-2), 101-106. TOK (Toplu Konut daresi Bakanl) ve IULA-EMME (1993) Gelecein stanbulu. Toplu Konut daresi Bakanl ve IULA-EMME, stanbul, Kent Basmevi. Uras, Gngr (2003), OHAL Teviki Unutuldu (...ve de Uyutuldu), Milliyet, 21 Austos, s. 5. nl, Halil (1993) Yerel Ynetimler Aras birlii: Kent ve Belediye Birlikleri, stanbul, IULAEMME ve T.C. Babakanlk Toplu Konut daresi Bakanl. Wagner, Fritz W. vd. (der.) (1995) Urban Revitalization: Policies and Programs, Thousand Oaks, Sage Publications, Inc.
219
Blgesel Kalknmada Ekonomik Gstergeler le Yerel Kltr zellikleri Arasndaki likiler: Aydn ve Denizli rnekleri
Yaprak GLCAN Yrd. Do. Dr., DE, letme Fakltesi, Ekonomi Blm Ceyhan ALDEMR Prof. Dr., DE, letme Fakltesi, letme Blm 1. GR zellikle son on ylda, muhtemelen Avrupa Birliinin de stratejileri dorultusunda, kent ve blgesel kalknma konusundaki aratrmalar bir hayli artmtr.lkemizde kalknma konusu genellikle lke ve zaman zaman blgesel dzeylerde ele alnmaktadr. Kent (il) dzeyindeki almalar ise yalnz lkemizde deil tm Dnya da henz embriyon aamasndadr (Danielzyk ve Wood, 2001). Bu eilimlerin etkisiyle T.C. Planlama Tekilat da son birka yldr sren bir alma sonucu Trkiye iin 26 alt blgeden oluan bir gelimilik haritas hazrlamtr. Sonular henz yaynlanmayan taslak halinde ki almada (2003) Ege Blgesi alt blgeye ayrlmtr. almamzn amac Ege Blgesi iinde yer alan alt blgeleri) ekonomik gelimilik dzeyleri asndan karlatrmak ve olas farkllklar gelitirdiimiz bir model erevesinde aklamaya almaktr. Daha zgn olarak ifade etmek gerekirse, bu almann hedefi ekonomik gelimeyi motive edebilecei dnlen ve ou zaman Protestan Ahlak (PA) olarak da adlandrlan ve temel olarak be kltrel deer ile bu deerlerle birlikte ortaya kan aktrler aras iliki alarnn (networkler NW) iller baznda kalknma olgusunu aklayp aklayamadn aratrmaktr. Bu amala Ege Blgesinin tm ve Marmara Blgesinden Balkesiri alarak on ilde balattmz aratrma halen devam etmektedir. Elimize ulaan ilk kullanlabilecek bilgiler ayn alt blgede yer alan Denizli ve Aydn illerinden gelmitir. Dolaysyla bu alma sadece iki il ile kstldr. Aydn ve Denizli birbirlerine komu ve grece iki kalknm ilimizdir. Aydn ilerideki tablolarda da grlecei gibi tabii kaynaklar, yetimi igc, turizm gibi konularda Denizliden daha zengin olmasna ramen daha kalknm deildir. Yazarlarn da dikkatini eken ilk nokta bu olmutur. Kalknma iin gerekli insan sermayesi, tabii kaynaklar, merkeze yaknlk, corafi kolaylklar gibi bir ok isel (endogeneous) etkenin Aydn lehine olmasna ramen Denizlinin zellikle son 15 ylda gstermi olduu ekonomik performans artcdr. Bu ve benzeri tablolar gerek lkemizde gerekse dier lkelerde sk rastlanan ancak ok az aratrlm olgulardr. Ekonomik yaplar, emek cretleri, mlk fiyatlar gibi somut etkenlerin dahi blge ve/veya kentlerin baar ve /veya baarszln aklamakta yetersiz kalmas, kalknmann ekonomi dndaki baka etkenler tarafndan etkileniyor olabileceini akla getirmektedir. Danielzyk ve Wood (2001) bu etkenlerin en banda kltrel zelliklerin geldiini ileri srmektedirler. Dolaysyla almann amac asndan en uygun yaklamn, ekonomik corafya ve blgesel kalknma tartmalarnda kltr faktrn n plana karan, kurumsalclk (institutionalist) yaklam olduu dnlmtr. Bu yaklam yerleik sosyal ilikilerin ekonomik yaamdaki etkisi zerinde durmaktadr (Swedberg, 1996). Ekonomik aktrler ve ekonomik ilikilerin yzyllarn rn olan sosyal ilikiler ann (network)
220
dnda yer almas pek dnlemez (lgener, 1981; Dahlgaard ve Dahlgaard, 1998). Bu alandaki olas deiimler radikal olmaktan ok tedricidir. Ancak sosyal ilikilere egemen olan baz kltrel deerlerin, ada anlamda ekonomik kalknmay hzlandrc zellikleri olabilecei de bilinmektedir (Weber, 1985; Saxenian, 1984). Kltrel zellikler ve ekonomik gelime arasnda sistematik ve tarihsel bir perspektif iinde iliki arayan ilk aratrmac Max Weber (1985) olmutur. Kapitalist gelimenin gerisinde manevi itici g olarak Protestanln ileci (ascetic) kollarnn (Baptist, Pietist, Calvinist gibi) olduunu ileri sren Weberin tezi zellikle 1970lerden sonra bir ok aratrmaya konu olmutur (Jones, 1997; Arslan, 1999). Aratrmalarn byk ounluu kalitatif olmakla birlikte baz kantitatif almalar da yaplm ve genel olarak Weberin tezinin doru olduu ileri srlmtr (Blum ve Dudley, 2001). Hoefstedede (1984) 40 lkede yapm olduu aratrmada ynetime ilikin deerler ile gelimilik arasnda nemli ilikiler bulmutur. zellikle bireyci, otoriteye olan mesafe ve belirsizliklerden kanma davranlarnn az olduu lkelerin daha kalknm olduuna iaret etmektedir. Ayn biimde Mc Clellandda (1961) baar gds yksek bireylerden oluan toplumlarn daha kalknm olduklarn ileri srmektedir. Bu almalardan hareketle, birbirlerine komu olmalarna ve dolaysyla nispeten benzer corafyalara sahip iki ilimizden birinin yine greli olarak daha kt kaynaklara sahip olmasna ramen dierine gre daha kalknm olmasnn kltrel etkenlerle ve bu balamda zellikle gelimeye katk verecek ilikiler a (network) ile aklanabilecei dnlmtr. 2. KURAMSAL EREVE Kltrel deerler ile networklerin kalknmada ki roln grmek iin ncelikle kalnmann hard core (somut) nedenlerine bakmak gerekir. sel gelime (endogeneous growth) nedenleri olarak da adlandrlabilecek bu tr ekonomik ve fiziksel nedenler ile olas sosyal nedenler ve bunlarn her ikisiyle blgesel ve kentsel dzeydeki ekonomik gelime gstergeleri arasndaki ilikileri gsteren hipotetik model ekil 1de gsterilmitir.
221
ekil 1 Blgesel ve Kent Dzeyinde Ekonomik Gelimeyi Etkileyen Faktrler

I) EKONOMK ve FZKSEL FAKTRLER Yatrmlar Kaynaklar Uzaklk Nfus nsan sermayesi - Networkler - Kltrel deerler II) SOSYAL FAKTRLER
BLGESEL ve KENTSEL DZEYDE EKONOMK GELME GSTERGELER Byme Kii bana milli gelir (il baznda) l baznda gayri safi milli gelir Tasarruflar Endstrileme (malat sektr gelime oran)
Bu almada, kurumsalclk yaklam asndan ekonomik kalknma gstergeleriyle ilikili olduu dnlen ve kltrel faktrler arasnda yer alan networkler ile zellikle alma anlayyla ilgili kltrel deerler iki bamsz deiken olarak ele alnmaktadr. Kltrel faktrlerin kalknmayla ilikisi bir lde kurumsalclk yaklam ile aklanmaya allrken, ekonomik ve fiziksel faktrler isel kalknma teorisi nda ele alnmaktadr. Yukardaki bilgilerin nda aratrmann temel varsaym Aydn ve Denizli illeri arasndaki kalknmlk farkn en iyi kurumsalclk yaklam aklamaktadr eklinde oluturulmutur. Alt varsaymlar ise kurumsalclk yaklam erevesinde ekonomik kalknma gstergeleriyle ilikili olduu dnlen iki grup bamsz deikenin illerin kalknmasndaki farkll isel kalknma modellerinde yer alan deikenlere kyasla daha fazla aklama gcne sahip olduklar ynndedir. Bu deikenlerden birincisi, zellikle ekonomik davranla ilgili olduu dnlen bireylerin alma anlaylarn (zihniyetini ) ortaya koyan be kltrel deerdir. Bunlar; alkanla verilen deer, iin ama olarak deerlendirilmesi, zaman ve para tasarrufuna verilen nem, ilikilerde iradeci tutum ve davranlar ile bo zamana veya zaman boa geirmeye atfedilen deerlerdir (Mirels ve Garrett, 1997). Bir toplumda bu deerler ne kadar yerleikse, ekonomik kalknmann da o
222
oranda artaca varsaylmaktadr. Deikenlerden ve alt varsaymlardan ikincisi ise network analiziyle ilgili olandr. Kurumsalclk yaklam asndan, ekonomik kalknmada yerleik kltrel deerler kadar ve hatta onlardan daha nemli olan ekonomik aktrlerin gelitirdikleri networklerdir. Birbirlerini tanmayan, ancak gvenen ve gvene dayanan kontratsal iliki iinde bulunan bireylerin oluturduklar pozitif ilikiler a gibi dsal (externalities) etkenler ticareti ve dolaysyla kalknmay hzlandran faktrlerdir. (Weber, 1985 ; Blum ve Dudley, 2001) Bu almada ilikiler a drt zellik asndan lmlenmeye allmtr. Bunlar bireyler aras ilikilerin miktar, younluu ve gvenilirlii ile ilikilerde yaanan ihtilaflarn saysdr. Gven unsuruna dayanan, ihtilaflarn en az yaand, ok miktarda ve youn dsal (il d ve yurtd) ilikilerin ekonomik hareketlenmeyi ve gelimeyi arttraca ikinci varsaymmz oluturmaktadr. 3. ARATIRMA 3.1. Yntem ve rneklem Aratrmann rneklemini Aydn ve Denizli illerindeki yerel ekonomik aktrler oluturmaktadr. Bunlar, o yrede domu, bym, yerleik yerel deerleri ok iyi bildikleri varsaylan, ekonomik faaliyetler kadar sosyal ilikilere ve dayanmaya da nem verdikleri dnlen gnll i adamlar birlikleri yeleridir. Bunlar 177 yesi olan Denizli adamlar ve Sanayicileri Dernei (DESAD) ile Aydnl baz iadamlar ve sanayicileridir. Bilgi toplama arac olarak eitli kurumlarn istatistiksel almalar yan sra 36 soruluk bir anket kullanlmtr. Anketin ilk sekiz sorusu deneklerin demografik zellikleriyle ilgilidir. Dokuz soru ilikiler a ile ilgili olup geri kalan 19 soru alma anlayyla ilgilidir. Anketlerin geri dn oran Denizli iin 24 (%13), Aydn iin 35dir. Elde edilen veriler, tanmlayc istatistikler (tek deikenli) yan sra ift deikenli (bi-variate) istatistiksel aralarla da analiz edilmitir. rneklemi oluturan bireylerin demografik zellikleri Tablo 1de grlebilir. Grlecei zere Aydn rneklemi daha gen, biraz daha az eitimli, ortalama 15 yldr alan ve ounlukla hizmet ve tarm sektrnde yer alan bireylerden olumaktadr. Buna karn Denizli rneklemi daha yal, biraz daha eitimli (niversite dzeyi) ortalama 21 yldr alan, daha ok d ticaret, imalat ve hizmet sektrlerinde grev yapan bireylerden olumaktadr. rneklemin ilgin bir yn de allan rgtlerin iriliidir. Aydn da ortalama 81, Denizlide ise 350dir. Dolaysyla Denizli rneklemi daha ok byk saylabilecek kurululardaki bireylerden olumaktadr. Bu bulgu, byk sanayi kurulularnn daha ok Denizlide olduunu gstermesi bakmndan da ilgintir.
223
Tablo 1 Aydn ve Denizli llerini rnekleminin Demografik zellikleri (N=59)

AYDIN (n: 35) Cinsiyet: Erkek: % 57,1 Kadn: % 42,9 Ya: En az: 24 En ok: 51 Ortalama: 34 Eitim: N lk: Orta: Lise: niversite: Lisansst: % 0 2 10 21 2 0 5,5 29 60 5,5 DENZL (n:24) 62,5 37,5 27 63 42 N 0 0 17 70 3 3,95 12 35 20,7 25 25 6,3 12,5 31,2 100 21 3000 347,9 % 8,5 % 48,5 % 8,5 % 26 % 8,5 100 13 %
Ortalama: 3,75 Toplam alma yllar: allan sektr: En az: 5 En ok: 30 Ortalama: 14,52 malat: Hizmet: Ticaret: Tarm: D ticaret: TOTAL: allan rgtn irilii: En az: 5 En ok: 450 Ortalama: 81,23
4. BULGULAR ncelikle baml deiken olan Aydn ve Denizli illerinin ekonomik kalknma gstergeleri incelendiinde aadaki gibi bir tablo ortaya kmaktadr.
224
Tablo 2 Aydn ve Denizli lleri Ekonomik Kalknma Gstergeleri:

Dzey 3 TR321 Aydn GSYH Byme Hz 2001(1987 Fiyatlar) GSYH/Kii Deer $ Sra Tasarruflar (2000) Mevduat/ Kii (milyon TL) Krediler/ Kii (milyon TL) Endstrileme (malat Sanayi Katma Deer (2000) Toplam(milyar TL) Devlet Sektr zel Sektr Elektrik Tketimi Toplam (Mwh) Sanayi (Mwh) Kii bana Tketim (kwh) D Ticaret statistikleri ( 2001) ithalat (milyon $) ihracat 0 0 35.717 247.184 912.600 209.232 (%22.93) 958 1.457.827 907.478( 62.3) 1.729 98.952 2.196 96.756 450.687 581 450.105 496.7 (19) 243.1 647.2 (9) 912.3 2.017 25 2.133 22 -13.4 -2.0 Dzey 3 TR322 Denizli
Kaynak: Blgesel ve Yapsal Uyum Genel Mdrl, DPT (2002) llere ve Blgelere Gre eitli statistikler; EGEV (2002) Aydn l Raporu; EGEV (2003) Denizli l Raporu; DE (2001) Trkiye statistik Yll.
Tablo 2den grlecei gibi Denizli ok ak bir ekilde Aydndan daha kalknm gzkmektedir. zellikle ekonomik yaamn atar damar saylabilecek tasarruflar/krediler ile imalat sanayi ile ilgili rakamlar Denizlinin Aydndan en az drt kat daha yksek performans sergilediini gstermektedir. sel kalknma yaklamna gre gelimiliin nedeni ekonomik ve fiziksel faktrlerde yatmaktadr. Bu faktrler ile ilgili seilmi bilgiler Tablo 3de sunulmutur.
225
Tablo3 Aydn ve Denizli lleri Ekonomik ve Fiziksel Olanaklar

Dzey 3 TR321 Aydn 120 km 383.790 661.010.548 22.445 50.560 108.249 2.050 37.898 40.218 17.283 14-21 27 121 959.000 96.7 38.2 23.8 Dzey 3 TR322 Denizli 246 km 361.896 399.523.223 4.821 27.568 436.017 527 20.573 186.346 228.571 12-40 15 73 848.000 100.9 36.2 22.5
Merkeze Uzaklk (liman kenti olan zmir esas alnmtr Tarm Alanlar (ha) 2000 Tarmsal retim Deeri (Toplam Milyon TL) Turizm Yatak says Yatrmlar Kamu (milyar TL) Tevik Belgeli Yatrmlar(2001) Toplam (milyar TL) Tarm Madencilik malat Hizmetler Nfus Byme Hz 2000(%) Net G Hz (1990) Nfus Younluu Nfus (2000) Eitim lkretim Okullama or. Ortaretim Okullama or Ortaretim Okullama or (mesleki)
Kaynak: Blgesel ve Yapsal Uyum Genel Mdrl, DPT (2002) llere ve Blgelere Gre eitli statistikler; EGEV (2002) Aydn l Raporu; EGEV (2003) Denizli l Raporu; DE (2001) Trkiye statistik Yll.
Tablo 3deki bilgiler corafi konum, tarm, madencilik, turizm, nfus ve nfus byme hz gibi konularda Aydnn Denizliden ok daha avantajl olduunu gstermektedir. nsan sermayesi ls olarak ortaretimde okullama oranlar esas alnrsa Aydn Denizliden az da olsa daha ileridir. Tm bu verilere karn Aydnn ekonomik kalknma gstergelerinin (Tablo 2) Denizliden geride olmas gerekten artcdr. Son olarak kltrel deerler ve ilikiler a bulgularna bakldnda durumun bir kez daha Denizli lehine gelitii grlmektedir.
226
Tablo 4 llerin Yurtii Network geleri Ortalamalar

ller Aydn Miktar (Bir yl iinde iliki kurulan insan says) (Adet) 112.5 en az: 28 en ok: 225 137.5 en az: 35 en ok: 450 Younluk (Harcanan saat/gn) 3.75 en az: 1 en ok: 8 4.11 en az: 2 en ok: 9 Gven 3.81 en az: 1 en ok: 5 3.88 en az: 1 en ok: 5 htilaf skl 2.17 en az: 1 en ok: 5 2.0 en az: 1 en ok: 5
Denizli
Tablo 5: llerin Yurtd Network geleri Ortalamalar

Aydn Denizli 16.1 25.2 1.6 1.9 3.90 3.93 2.10 2.02
liki an oluturan gelerin birbirleriyle ve deneklerin demografik zellikleriyle arasndaki korelasyon katsaylar Tablo 6da gsterilmitir. Tablodan da grlecei zere sadece 0.05 dzeyinde nemli korelasyon katsaylar incelemeye alnmtr. liki a geleriyle demografik zelliklerden sadece eitim dzeyi nemli dzeyde ilikili kmtr.
Tablo 6 Network Korelasyonlar (N=59)

1 1- Yurtii iliki miktar 2- Yurtii younluk 3- Yurtii gven 4- Yurtii ihtilaf 5Yurtd miktar iliki 1.000 2 .42 1.000 1.000 - .62 1.000 1.000 1.000 1.000 - .74 1.000 - .39 1.000 .87 - .74 .62 .85 - .37 3 4 - .36 5 6 7 8 9
6- Yurtd younluk 7- Yurtd gven 8- Yurtd ihtilaf 9- Eitim
227
alma ahlakna ilikin deerlerin ortalamalar Tablo 7de sunulmutur. Ayrt edici zellie sahip olan sadece iradecilik boyutudur (gelecein olabildiince insann kendisi tarafndan kontrol edilebileceine, dolaysyla planl ve sistematik almaya verilen nemin yksek olmas). Dier deerler birbirlerine ok yakndr ve iki ilin rneklemleri arasnda istatistiksel olarak nemli bir fark olmadn gstermektedirler. Bu deerlerin yurtd (externalitenin en yksek olduu) iliki younluu ile ilikisini gsteren korelasyon katsaylar Tablo 8de gsterilmitir.
Tablo 7 alma Anlayna likin Deerlerin Ortalamalar (en az:1, en ok:5)
AYDIN (n:35) 1- i ama olarak grmek 2- Para ve zaman tasarrufu 3- radecilik 4- ok alma ve baarya verilen nem 5- Bo zaman geirmeyle ilgili olumsuz tutumlar 3,96 4,06 3,71 3,51 2,02 DENZL (n:24) 3,94 3,98 3,86 * 3,48 2,0
* (t-test .001 2 ulu)
Yurtd iliki younluu ile iin ama olmas dndaki dier drt deer arasndaki korelasyon katsaylar yksek olmamakla birlikte yinede nem dzeyi yksek (p<0.05) ilikiler vardr.
Tablo 8 Yurtd liki Younluu le alma Anlay Deerleri Arasndaki Korelasyon Katsaylar (N=64)
1. in ama olmas 2.Para ve zaman tasarrufu 3.Sk ve ok alma 4.Boa geirilen zaman iin olumsuz tutum 5.radecilik Yurtd likiler Younluu 0.15 0.35 0.36 -0.50 0.30
p < 0.05
5. DEERLENDRME VE SONU ncelikle aratrmann temel varsaymnn doru olup olmadna baklacak olursa, isel kalknma yaklamnn aksine kurumsalclk yaklamnn Aydn ve Denizli illerinin ekonomik performansn daha iyi akladn ileri srebiliriz. Tablo 2, Denizli ilinin ekonomik kalknma gstergelerinin Aydn iline kyasla ok daha ileri dzeyde olduunu gstermektedir. Gerek son 15 ylda ki byme oranlar gerek kii bana den milli gelir asndan Denizli daha ileridedir.Ekonomik kalknma iin gerekli tasarruf ve kredi kullanm oranlar Denizlide daha yksektir. Bu tasarruf ve kullanlan kredilerin nereye gittii ise endstrileme istatistiklerinde kendini gstermektedir. Denizli burada da ok ak farkla (1: 5 gibi bir oran) katma deer yaratmaktadr. Elektrik tketimi de bu durumun gerek ve doru olduunu kantlamaktadr.
228
sel byme yaklam literatr asndan (Romer, 1986; Lucas, 1988) Denizlinin stn performans, onun sahip olduu nfus, insan sermayesi, tabii kaynaklar ve ulam gibi (merkeze yaknlk) gibi faktrlerle aklanabilir. Ancak bir ok ekonomi teorisinin de ayn veya benzer grlere sahip olmasna karn Denizli bu ynlerden Aydndan geridedir. Tablo 3 bu durumu gayet ak bir ekilde ortaya koymaktadr. Tablo 2 ve 3n ilk elde bize ifade ettii ekonomik kalknma iin gerekli unsurlarn Aydn da daha fazla bulunmasna karn Denizlinin daha kalknm olmasdr. lk etapta bu fark Aydnn tarma, Denizlinin imalata (endstriye) verdikleri arlklarla aklanabilir. Burada sorulmas gereken soru, Aydnn hem daha fazla kaynaa, hem de insan sermayesine sahip olmasna ramen, endstrilemeyi neden baaramam olmasdr. Eer bir speklasyon yapmak gerekirse Aydnn burada tarmn rantn ald sylenebilir. nsanlar adeta rehavete kaplm gibi grnen Aydnn aksine Tablo 3de ki Tevik Belgeli yatrmlarla ilgili istatistiklerden de anlalaca gibi Denizli zel sektr imalat ve hizmetler sektrlerinde Aydna kyasla ok ileridedir. Bu durum kalknmada her ne kadar devlet desteinin nemini kmsemese de asl grevin o ili, blgeyi veya ulus oluturan bireylere dt grn desteklemesi asndan nemlidir. Daha nce de belirtildii gibi ekonomik davran sadece rasyonel modellerle aklamak her zaman mmkn olmamaktadr. Denizlinin durumu buna ok iyi bir rnektir. Dolaysyla Denizlinin stn ekonomik performansnn nedenlerini kurumsalclk yaklam asndan zellikle de bu yaklam iinde kltrel deerler ve yerleik networkler ile aklamakta yarar vardr. kinci varsaym, bu kltrel deerlerden zellikle alma anlayyla ilgili olanlarn ekonomik kalknma ile ilikili olaca ynndedir. Tablo 6 Denizlinin zellikle iradecilik konusunda Aydndan istatistiksel olarak da nemli bir farka sahip olduunu gstermektedir. radecilik, kiinin geleceini planlamaya, belirsizlikleri kendi olanaklaryla ortadan kaldrmaya, bir yerde kendi kaderini kendisinin yapmas anlayna dayanr. Bu adan bireycilik kavramyla da hemen hemen e anlamldr. Bireyler kendi yaamlarndan kendileri sorumludur. D glerin yardmna ihtiyalar yoktur. sel odakl kontrol olarak da adlandrlan bu zellik birok aratrmaya konu olmutur. Avner Greifin Magribi ve Cenoval tacirlerin davranlarn inceledii tarihsel almada (1994), bireyci olan Cenovallarn, kalknma iin gerekli yaplanmay, rgtlenmeyi zet olarak kurumsallamay becerebildiklerini, bunun da tmyle bireyci bilinen Batnn ada kurumlarnn douuna neden olduunu ileri srmektedir. Buna karn son derece balayc, sk, ancak informel balarla birbirine bal topluluku Magribilerin tarih sahnesinden silindiini (1200l yllar) belirtmektedir. Bu adan konuya bakldnda Denizlili iadamlarnn daha planc, rgt ve frsatlar deerlendiren bireyler olduklar sylenebilir. Topluluku toplumlarda ise tm bireyleri balayan kurallar bireysel atlmlara izin vermemekte, hatta bu tr davranlar ho karlamamaktadr. (Bireyci ve topluluku deerlerin sosyo-psikolojik bir deerlendirmesi iin bknz idem Katba, 1997 ; Fijneman, Willemsen ve Poortinga, 1996). Bu almada, her ne kadar kalknma kriterleriyle alma deerleri arasnda korelasyonel analizler yaplamamsa da (baml deiken rnekleminin sadece 1 olmas nedeniyle) elde edilen neticeler nceki almalarla (Hayaud-Din, 2003; Greif, 1994; Weber, 1985) uyumlu gzkmektedir. Bu adan ikinci varsaymn geerli olabilecei ileri srlebilir. almann nc varsaym bireyler aras ilikilerden oluan networklerin kalknma ile ilikisi zerinedir. Bu konuda yaplan bir ok alma gven unsuruna dayanan, ihtilaflarn
229
seyrek yaand, youn ve sk ilikilerin gl networkler oluturacan belirtmektedir. Ancak bu durum sadece gl, hatta huzurlu dingin networkleri belli eder. Bu ilikiler topluluku ve kapal toplumlarda fazlasyla grlebilir. Bu ortamlarda bireyler birbirlerini ok iyi tanmakta, ilikilerini geleneklere de dayanan informel ancak yerleik kurallara gre yrtebilmektedirler. Greifin da (1994) belirttii gibi bu tr networkler ekonomik kalknmay Magripli tacirlerin durumunda olduu gibi ksa bir sre iin salasa da uzun dnemde, etki Blum ve Dudleyin 1500- 2000 yllarn kapsayan ve 250 yllk iki dnemden oluan aratrmalarnda da belirttikleri gibi bireylerin isel olduu kadar d networkler oluturmasna baldr. nemli olan Kuzeybat Avrupa tacirlerinin birbirlerini tanmamalarna ramen, tarihsel sre ierisinde karlkl gvene dayanan kontratlar gelitirmesindeki rneinde olduu gibi (Blum ve Dudley, 2001) bu ilikilerin birbirlerini tanmayan bireyler arasnda gerekleiyor olmasdr. Konuya bu adan bakldnda, iliki miktarnn artt oranda yabanclarla iliki miktarnn da artaca varsaylabilir.nk iliki miktar arttka bireylerin birbirlerini tanmas da o kadar zorlaacaktr. Tablo 4 ve 5 deneklerin geen bir yl iinde, hem yurtii, hem de yurtd ilikide bulunduklar bireylerin miktarn (adedini) vermektedir. Denizli rneklemi gerek yurtii, gerekse yurtd iliki miktarlar asndan daha yksek skorlara sahiptir. Denizli zellikle yurtd iliki miktar asndan Aydndan %30 civarnda bir fazlala sahiptir. liki miktarnn artmasyla birlikte bunlar iin harcanan saatler de de art grlmektedir. likiler iin harcanan saat (zaman) ne kadar oksa ilikilerin de o denli youn olaca beklenir. Nitekim , ortalama olarak bir Denizlili iadam gnde 4.11 saatini yurtii, 1.9 saatini yurtd ilikiler iin harcarken Aydnl iadam3.75 saatini yurtii, 1.6 saatini yurtd ilikilere ayrmaktadr. Ayn ekilde iliki miktar ve/ya younluu arttka bireyler aras gvenin artaca buna karn ihtilaflarn azalacan da kabul etmek gerekir. Tablo 5de ki bulgular bu gr destekler mahiyettedir. Denizlinin gerek yurtii gerekse yurtd gven skorlar Aydndan yksektir. Buna karn ihtilaf ortalamas azda olsa Aydndan daha dktr. liki an oluturan eler arasndaki korelasyon katsaylar (Tablo 6) bu durumu destekler niteliktedir. zellikle yurtii iliki miktar arttka, yurtii younluk da artmaktadr (r=0.42). Yurtii gven arttka yurtii ihtilaf da azalmaktadr (-0.62). Ayn ekilde yurtii iliki miktar arttka yurtii ihtilaf da azalmaktadr(-0.36). Yurtii gven skoru yksek olanlarn yurtd gven skoru da yksek olmaktadr (0.87). Benzer ekilde yurtii gveni yksek olanlarn yurtd ihtilaf miktar da azalmaktadr (-0.62) Yurtii ihtilaf skoru yksek olanlarn yurtd gven skorlarnn da dk olmasn beklemek gerekir (-0.74). Yurtiinde ihtilaf miktar ne kadar artarsa yurtd ilikilerde yaanacak ihtilaf miktarnn da o kadar artaca 0.85lik korelasyon katsaysndan bellidir. Buna karn yurtd gven arttka, yurtd ihtilaflarda o kadar az yaanmaktadr (- 0.74). Gerek yurtii, gerekse yurtd ihtilaflar en aza indirecek tek faktrn ise eitim olduu gzlemlenmektedir.Bireylerin eitim dzeyleri arttka yurtii ihtilaf (-0.37) ve yurtd ihtilaf (-0.39) miktarlar azalmaktadr. Bu bulgular Blum ve Dudley aratrmasn da destekler niteliktedir. Bu durumda, network zellikleri ar basan Denizlinin ekonomik olarak da daha kalknm olduunu ileri srebiliriz. zellikle, networkler birbirini tanmayan yabanclar (externalities) arasnda gerekleiyorsa bunun ekonomik kalknmaya katks ok byk leklerde olmaktadr. Denizlili iadamlarnn iradeci (bireyci) deerleri ile yabanclarla daha fazla iliki kurma ynndeki davranlar gl i alar kurmalarna yol am gzkmektedir. Bu durum Travers ve Milgramn deney (1969) sonucuyla da rtr
230
gzkmektedir. Aratrmaclar alt derecelik ayrm adn verdikleri almalarnda ok az sayda ki ilikinin (ban) dahi herkesi herkese balayabileceine iaret etmektedir.Kk Dnya Network ad da verilen bu olgudan Denizlili iadamlarnn daha fazla yararlandklar bir gerek olsa gerektir. John Kayin (2003:253) dedii gibi kk dnya networklerinin Pazar ekonomilerinde hzl yaylm sosyal ve ekonomik rgtlenmelerin de kendiliinden geliimine g katmaktadr. Bu durum Denizli ili iin son derece geerlidir. adamlarnn gerek il iinde gerekse il dnda yesi olduklar dernek saylar bu durumu desteklemektedir. Denizlili iadamlarnn Denizli Sanayi ve adamlar Dernei (DESAD) ile Denizli Gen adamlar Derneklerini (DEGAD) kurmu olmalarna karn Aydnda sadece 35 yeden oluan Aydn Gen adamlar Dernei vardr. Bu koullarda her ne kadar iliki a zellikleriyle ekonomik gelimilik gstergeleri arasnda (rneklemin tek olmas nedeniyle) korelasyon analizi yapamam olmamza ramen elde edilen dolayl deerler nc varsaymmz da destekler niteliktedir. Sonu olarak, tm dier faktrlerin sabit olmad (Aydn lehine) durumlarda dahi Denizlinin bu ekonomik stnln isel ekonomik modellerde aklamak bir hayli zordur denilebilir. Kurumsallk yaklam ise kltrel deerler ve kurumsallam (yabanclara da ak) network nosyonlaryla bu durumu daha iyi aklar gzkmektedir. Dolaysyla, blgesel ve il dzeyinde kalknma stratejilerini dzenleyen kurulularn yerel kltrel zellikleri kesinlikle kalknma formllerinin iine almalar gerekir diyebiliriz. KAYNAKA
2000 Genel Nfus Saym, DE 2002 Yl Tevik Belgeli Yatrmlar: Trkiye, Blgeler ve ller Baznda nceleme (2003) Ege Blgesi Sanayi Odas, Arslan M. ( 1999) The Work Ethic Values of Protestant British, Catholic Irish and Muslim Turkish Managers, Journal of Business Ethics, 31: 321-339 Blum, U., Dudley, L. (2001) Religion and Economic Growth: Was Weber Right?, Journal of Evolutionary Economics, , II. 207-230. Blgesel Gelime Stratejisi, Hedef ve Operasyonel Programlar (2003) DPT Dahlgaard, Su Mi Park, Dahlgaard, Jens J. ve dierleri (1998) Core Values: The Precondition For Business Excellence, Total Quality Management, Vol. 9. issue 4/5. Danielzyk, R., ve Wood, G., (2001) On the Relationship Betweeen Cultural and Economic Aspects of Regional Development: Some Evidence From Germany and Britain, European Planning Studies, Vol.9, Issue 1. EGEV Aydn l Raporu EGEV Denizli l Raporu Fijneman, Y., Willemsen, M.E., Poortinga, Y.P., (1996) Individualism and Collectivism, Journal of Cross Cultural Psychology, Vol. 27. No.4, 381-402 Greif, A., (1994) Cultural Beliefs and the Organization of the Society: A Historical and Theoretical Reflection on Collectivist and Individualist Societies, Journal of Political Economy, 102,5. 231
Hayaud-Din, Mian A. (2003) The Hawallah Network: Culture and Economic Development in Afghanistan, International Social Science Review, vol.78, issue Hoefstede, G. (1984) Cultures Consequences, Sage Publications, London llere ve Blgelere Gre eitli Gstergeler (2002) DPT Blgesel Gelime ve Yapsal Uyum Genel Mdrl, Katba, . (1997) Individualism and Collectivism, J.W. Berry, M.H. Segall ve . Katba (editrler) Handbook of Cross-Cultural Psychology, Vol.3. Social Behavior and Applications (1-51). Boston: Allyn ve Bacon Kay, J., (2003) The Truth About Markets, Penguin Boks, London, Lucas RE Jr. (1988) On the mechanism of Monetary Economics, 22:3-42 Mc Cleland, D.C. Reinhold Economic Development, Journal of
(1961) The Achieving Society, Princeton, NJ: Von Nostrand
Mirels, H.L.,Garrett, J.B., The Protestan Ethic As A Personality Variable Journal of Counseling and Clinical Psychology, Vol. 36, No.1, s. 40-44. Romer, PM. (1990) Endogeneous Technical Change, Journal of Political Economy, 98:71-102 Saxenian, A.L., (1994) Regional Advantage, Culture and Competition in Silican Valley and Route 128, Harvard University Pres, Cambridge, MA Simonsen, K. (2001) Space, Culture and Economy- AQuestion of Practice, Geografiska Analar, 83 B, 41-52 Swedberg, R. (1996) Major Traditions of Economic Sociology iinde Economic Sociology, Edward Adgar Publishing, Cheltenhan, UK Travers, J., Milgram, S. (1969) An Experimental Study of the Small World Problem, Sociometry, 32 (4) December, 425-33 lgener, S.F. (1981) ktisadi zlmenin Ahlak ve Zihniyet Dnyas, Der Yaynlar, stanbul Weber, Max, (1985), Protestan Ahlak ve Kapitalizmin Ruhu, Hil Yaynlar, stanbul.
232
Dou Anadolu Blgesinde Faaliyette Bulunan Kk ve Orta Boy letmelerde Giriimcilik-Yenilikilik

Fatma GNDODU Yrd. Do. Dr., Atatrk niversitesi, BF, ktisat Blm 1. GR ktisadi gelimede giriimcilik-yenilikiliin nemi ve rol nedeniyle, bir kltr olarak benimsenmesi sonucu, blgesel gelimiliin farkllk arz ettii durumlarda giriimcilikyenilikilik alglamas da farkllk gsterebilmektedir. Giriimcilik-yenilikilii evreleyen koullar ile Kk ve Orta Boy letme (KOB) sahiplerinin davranlar ele alndnda, evre koullar ve kltr durumunun organizasyonun niteliklerindeki deikenlii belirlemesi dikkat eken temel hususlardan birini oluturmaktadr (Kirk, 1988: 88). Bu adan, blgesel iktisat anlamyla ortaya kan dengesizlik srecinde giriimcilik-yenilikilik unsurlarnn rol oynad dncesinden hareketle almada, Trkiyenin ekonomik gerileme srecine giren bir blgesi olan Dou Anadolu Blgesi (DAB) ndeki iletme sahiplerinin giriimcilikyenilikilik niteliklerinin ortaya karlmas amalanmaktadr. almada DABnde blgeyi temsil yetenei olan, drt ilde (Erzurum, Malatya, Elaz, Van) retime ynelik faaliyette bulunan ve tesadfi yntemle seilen iletmeler rnek ktleyi oluturmaktadr. rnek ktle zerine bir anket uygulamas ile elde edilen ham veriler SPSS adl istatistik programna yklenilerek deerlendirmeye tabi tutulmaktadr. Ulalan sonulardan hareketle, mevcut giriimci-yeniliki profili belirlenmektedir. 2. KOBLERDE GRMCLK-YENLKLK Giriimcilik; kiilerin ekonomik sistemde, piyasada ortaya kan avantajlar yakalama amacyla, yeteneklerini kullanarak frsatlar deerlendirebildikleri ynetimsel davran biimi olarak tanmlanabilir. Ancak bu davran biimi deiim dncesine, yeni frsatlar grmeyakalama vizyonuna ve bu frsatlar kullanarak yenilikler balatmay dnme yeteneine sahip giriimcileri gerektirmektedir (Thompson, 1999: 209). Giriimciler, mal ve hizmet retimini gerekletirebilmek iin doal kaynak, sermaye, emek gibi retim faktrlerini bir araya getirerek faaliyete geiren, dier bir ifadeyle, iletme kuran ve bu iletmedeki faaliyetleri yrten kiilerdir. Kiileri giriimci olmaya ynelten faktrler grupta toplanabilir. Bunlar (Tekin, 1999: 4): -Kiisel tatmin salama ve kar elde etme istei, -Bamsz olma, kendi geleceini kendi karar ve abalar ile ekillendirme istei ve - frsatlarn deerlendirme isteidir. Bylece, giriimci; riskle karlaabilecei halde, frsatlar deerlendirerek, belirsizlik altnda byme ve kra ulama amacyla, sermaye yaratabilmek iin gerekli kaynaklar toplayarak, yeni i ya da iletme oluturan kii olarak da tanmlanabilmektedir.
233
Giriimciliin nemini, zellikle alan iin vurgulamak mmkndr. Bunlar (Coulter, 2001: 11): -Yenilikilik-icatlk, -Yeni iletmelerin domas-bymesi, -Yeni i alanlar yaratmadr. Giriimcinin nemli bir zellii, yeniliki olmas ve bunu aktif hale getirebilmesidir. Yenilikilik, giriimcinin, beklenmeyen durumlarda, ortaya kan problemleri zme yeteneini ifade eder. Bu yetenek, giriimcinin eitimi ve deneyimi ile ulat birikimlerinden oluur (Littunen; 2000:295). Dolaysyla, yenilikiliin vizyona ve liderlik yeteneine sahip giriimciler tarafndan stratejik bir hedef olarak belirlenmesi, giderek artan rekabet ortamnda baarnn yakalanmas asndan nemli rol oynar (Tekin, Gle ve Burgess, 2000: 51-57) 3. DABNDE FAALYETTE BULUNAN KOBLERDE GRMCLKYENLKLK DABndeki iletme sahiplerinin giriimcilik-yenilikilik niteliklerinin ortaya karlmasn amalayan bu almada, rnek ktleyi DABnde seilen 324 KOB oluturmutur. l dzeyinde faaliyette bulunan iletme younluu dikkate alnmak suretiyle, anketlerin %30.9u Malatya, %25.3 Erzurum, %24 Van ve %19.8i ise Elazda yaplmtr. 32 sorudan oluan bir anket formu rnek ktle zerine uygulanm ve elde edilen ham veriler SPSS adl istatistik programna yklenilerek deerlendirmeye tabi tutulmutur. rnek ktleden hareketle ncelikle iletme ve sahiplerine ait genel zellikler verilmitir. letme sahipleri asndan ii kurmada ve faaliyet alannn seiminde etkin olan faktrler ele alnm, iletmelerini kurmada destek saladklar kii ya da kurumlar ve maddi kaynaklar ile yaadklar finansal sorunlar irdelenmitir. letmecilerin faydalanabildikleri eitli teviklerin, giriimcilik-yenilikilik kavramlarn alglama dzeylerinin ve i hayatnda baar olmalarnda etkisi bulunan faktrlerin ve yakn gelecekteki stratejilerinin belirlenmesine allmtr. 3.1. letmeler ve letme Sahiplerine likin Genel zellikler Ticari ve hukuki yaplar itibariyle faaliyette bulunan iletmelerin %48.1inin adi irket, %38.9unun komandit irket, %6.2sinin anonim irket, %5.2sinin limitet irket ve %0.9unun da dier tr irketler mahiyetinde kurulmu olduklar gzlenmitir (Tablo 1). Blgede dalm itibariyle 15 yl ve daha altnda bir maziye sahip olan iletmelerin %76 orannda, 5 yl ve daha altnda maziye sahip iletmelerin %12.4 orannda, 16 yl ve daha fazla gemie sahip olan iletmelerin ise %12.3 orannda olduu grlmektedir (Tablo 1). Genel anlamda btn rnek ktle ierisinde yer alan iletmelerin gen olduu sylenebilir. Bu durum, ksmi de olsa giriimcilik-iletmecilik anlaynn Blgede eski bir maziye sahip olmadna iaret etmektedir.
KOB tanmlamasnda, DEnin 1991 yl Kk ve Orta lekli Sanayi Aratrmas esas alnmtr. Buna gre; iletmeler, altrdklar kii saysna gre drtl bir snflandrmaya tabi tutularak, 1-9 kii altran iletmeler ok kk, 10-49 kii altranlar kk, 50-99 kii altran iletmeler orta, 100 kiiden fazla kii altran iletmeler byk lekli iletmeler olarak kabul edilmitir (DE; 1997:18).
234
Tablo 1 letmelerin Ticari ve Hukuki Yaplar ile Yalar

Tic. ve Huk. Yap Adi irket Komandit irket Limitet irket Kolektif irket Anonim irket Dier Cevaplama Cevapsz
(*) (**)
M.F.(*) 156 126 17 2 20 1 322 2
N.F.(**) 48.1 38.9 5.2 0.6 6.2 0.3 99.4 0.6
Ya 5 yl ve daha az 6-10 yl 11-15 yl 16-20 yl 21 yl ve daha fazla Cevaplama Cevapsz
M.F. 40 125 81 26 14 286 38
N.F. 12.4 38.6 25.0 8.0 4.3 88.3 11.7
M.F.: Mutlak frekans N.F.: Nispi Frekans
letmeler faaliyet alanlar asndan incelendiinde, %33.3 ile ileri teknoloji rnlerinin birinci srada yer ald, bunu %1.8lik dk bir farkla %31.5 orannda tarmsal rnlerin %17.6 ile deri sanayiinin, %7.4 ile kimya ve/veya petrol rnlerinin ve %6.2 ile kat sanayiinin izledii Tablo 2den izlenebilmektedir. stihdam edilen eleman says ynnden firmalarn %74.4nn 1-9 kii arasnda, %22.8inin de 10-50 kii arasnda personel istihdam ettikleri grlm ve dolaysyla iletmelerin genel anlamda ok kk ve kk iletme tipinde olduklar tespit edilmitir (Tablo 2). Kapasite kullanm oranlarna bakldnda, faaliyette bulunan iletmelerin %62.7sinin %60 ve daha altnda kapasite kullanmalar nedeniyle, atl kapasitenin varl dikkat ekmektedir (Tablo 2). Bununla beraber, iletmelerin %23.8inin kapasite kullanm oran %61-80 aras, iletmelerin %11.3nn kapasite kullanm oran %81 ve zeridir.
Tablo 2 letmelerin Faaliyet Alanlar,Eleman Saylar ve Kapasite Kullanm Oranlar
stihdam Edilen Eleman Says 1-9 10-50 51-100 101-150 151 ve faz. Kapasite Kullanm Oran 20 ve alt 21-40 41-60 61-80 81 ve z.
Faaliyet Alan Tarmsal rnler Tekstil Deri sanayi naat Kimya, petrol Kat sanayi Orm. r. ve mob. leri teknoloji Cevaplama Cevapsz
M.F. 102 1 57 3 24 20 8 108 323 1
N.F. 31.5 0.3 17.6 0.9 7.4 6.2 2.5 33.3 99.7 0.3
M.F. 241 74 1 1
N.F. 74.4 22.8 0.3 0.3
M.F. 18 64 121 77 37
N.F. 5.6 19.8 37.3 23.8 11.3
Cevaplama Cevapsz
Cevaplama Cevapsz
317 7
97.8 2.2
letme sahiplerinin yalar asndan yapya bakldnda, 31-40 ya grubundakilerin %50.9, 41-50 ya grubundakilerin %32.4, 51 ve zeri ya grubundakilerin %9.0 ve 21-30 ya grubundakilerin %7.7 oranlarnda bulunduu grlmtr (Tablo 3).
235
Giriimcilerin mesleki deneyimleri bakmndan, mesleki deneyim ncelii ok dk yzde farkyla 21 ve zeri yl (%34.2) ile 16-20 yl aras (%34.0) deneyime sahip giriimcilere aittir. Yine, 6-10 ve 11-15 yl aras deneyime sahip giriimcilerin yzde pay (%13.6) ayndr (Tablo 3). Giriimcilerin eitim dzeyi asndan Blgedeki ilkretim mezunlar yzdesi (49.1), yksekokul/faklte mezunlar yzdesi (40.1) ne gre daha yksektir. Lisansst diplomallar yzdesi ise dk seviyededir (Tablo 3).
Tablo 3 letme Sahiplerinin Yalar, Mesleki Deneyimleri ve Eitim Dzeyleri
Ya 20 ve alt 21-30 ya 31-40 ya 41-50 ya 51 ve zeri Cevaplama M.F. 25 165 105 29 324 N.F. 7.7 50.9 32.4 9.0 100 Mesleki Deneyim 5 ve alt 6-10 yl 11-15 yl 16-20 yl 21 ve zeri Cevaplama Cevapsz Eitim Dzeyi M.F. 11 44 44 110 111 320 4 N.F. 3.4 13.6 13.6 34.0 34.2 98.8 1.2 Okur-yazar lkretim Lise ve dengi Lisans Lisansst Cevaplama M.F. 10 159 4 130 21 324 N.F. 3.1 49.1 1.2 40.1 6.5 100
3.2. Kurmada ve Faaliyet Alannn Seiminde Etkili Olan Faktrler letme sahiplerince mevcut ii kurmada birinci derecede nemli faktr, %54.9 ile i babadan kalma veya bu ite nceden cretli olarak almadr (Tablo 4).
Tablo 4 Kurmada Etkili Olan Faktrler
nem Seviyesi babadan kalma veya bu ite nceden cretli alma 54,9 20,4 4,0 0,9 80,2 1,38 0,63 Bu ie ilikin olarak yksek eitim alma Bu faaliyette yksek kazan edinildiini gzleme Farkl illerde yaplan gzlemleri bu ilde gerekletirme istei 13,3 14,8 7,1 2,8 38 1,98 0,91 Gelecei daha ok bamsz almada grme Dier
1. 2. 3. 4. 5. 6. Toplam(*) Ortalama S. Sapma
3,1 9,0 8,3 1,9 0,9 23,2 2,50 0,96
16,4 15,1 5,9 1,5 4,6 43,5 2,14 1,26
0,6 1,9 3,7 5,9 2,8 14,9 3,56 1,07
0,3 0,3 0,6 3,00 1,41
(*) Toplam: Nispi frekans deerleri toplamn ifade etmektedir. kinci derecede nemli faktr, %16.4 ile bu faaliyette yksek kazan edinildiini gzleme, nc derecede nemli faktr %13.3 ile farkl illerde yaplan gzlemleri bu ilde gerekletirme istei, drdnc derecede nemli faktr, % 3.1 ile bu ie ilikin olarak yksek eitim alma ve beinci derecede nemli faktr, %0.6 ile gelecei daha ok bamsz
236
almada grmedir. Bu durum mevcut iletme sahiplerinin giriimcilikte takliti ynlerinin daha fazla n plana kt dncesini uyandrmaktadr. letmecilerin faaliyette bulunduklar alan semelerinde etkili olan faktrlerin belirlenmesine ilikin deerlendirme sonularna Tablo 5de yer verilmitir. Buna gre; birinci derece nem seviyesinde ncelikli faktr, %48.1 ile bamsz alma arzusu dur. Kiisel ve ailevi nedenlerle motive edilmenin %37.0 ile ikinci srada, kendini iine adama ve baarya ynelmenin %6.8 oran ile nc srada ve kuvvetli bir giriimde bulunma isteinin %6.5 ile drdnc srada etkili faktrler olduu Tablo 5de grlmektedir. abuk ve somut sonular bekleyerek g ve prestij elde etme dncesi ise %0.6 ile beinci srada yer almaktadr. Faaliyette bulunulan alan semede, bamsz alma arzusunun en ncelikli olmas, genel anlamda giriimcilik dncesinin n planda olduunu gstermekle beraber, kiisel ve ailevi nedenlerle motive edilme dncesi modern giriimcilik anlayna uymayarak, sosyal evreye olan bamll yanstmaktadr.
Tablo 5 Faaliyet Alannn Seiminde Etkili Olan Faktrler
nem Seviyesi Bamsz Kuvvetli alma bir arzusu giriimde bulunma istei 48,1 29,3 8,0 1,2 0,3 86,9 1,57 0,74 6,5 14,5 17,0 4,9 2,5 45,4 2,61 1,03 Kiisel ve ailevi nedenlerle motive edilme abuk ve somut sonular bekleyerek g ve prestij elde etme 0,6 3,7 6,8 3,4 5,6 20,1 3,47 1,17 Kendini iine adama ve baarya ynelme Dier
1. 2. 3. 4. 5. 6. Toplam Ortalama S. Sapma
37,0 26,2 8,0 1,9 1,2 0,3 74,6 1,72 0,92
6,8 15,1 27,5 5,6 2,5 57,5 2,68 0,95
0,6 0,3 0,9 2,33 2,30
Bamsz alma arzusunun ncelikli olmas durumunda, bu arzunun temelinde yer alan faktrler deerlendirildiinde, Tablo 6dan da izlenebilecei gibi, kendi iini yapma ve kararlar kendi verme dncesi, %43.2 ile birinci derecede nem seviyesinde ncelikli srada yer almtr. Geimini veya geleceini garantileme seenei, %5.2 ile birinci derece nem seviyesinde ikinci srada yer almtr. Bununla beraber, glklere direnme ve yeteneklerini ortaya koyma seenekleri %0.6 ile ok snrl seviyede kalmlardr.
237
Tablo 6 Bamsz alma Arzusunun Temelinde Bulunan Faktrler

nem Seviyesi Kendi iini yapma ve kararlar kendi verme 43,2 5,2 48,4 1,10 0,31 Glklere direnme Geimini veya geleceini garantileme 5,2 31,5 7,1 0,3 0,3 44,4 2,07 0,60 Baar ynelimli eilim ierisinde bulunma 1,2 5,9 5,9 3,7 16,7 3,72 0,89 Yeteneklerini ortaya koyma Dier
1. 2. 3. 4. 5. 6. Toplam Ort. S. Sap.
0,6 4,3 17,6 3,1 1,5 27,1 3,02 0,77
0,6 4,9 7,7 4,9 5,2 23,3 3,39 1,13
0,6 0,6 1,00 0,00
Modern giriimci, frsatlar nceden grp deerlendiren, risk alan, glklere direnen, kendi kararlarn veren ve yeteneklerini ortaya koymay arzulayan kii olarak tanmlandnda, geimini veya geleceini garantileme seenei dnda dier tm seeneklerin modern giriimcilik anlay ile uyum salam olduklar fikri ileri srlebilmektedir. 3.3. Kurmada Salanan Kiisel ve Kurumsal Destekler letmeyi kurma dncesi oluturulduunda yardm alnabilecek kii/kurumlar, bilgi birikimi ve aile fikri, yakn arkada fikri, konu ile ilgili tecrbeli danmanlar, ticaret ve sanayi odalar ve dier seenekleri eklinde sralanmtr. Buna gre; bilgi birikimi ve aile fikri seenei, %87.7 ile ilk sray alm, bunu srasyla, yakn arkada fikri (%9.3), konu ile ilgili tecrbeli danmanlar ve danmanlk firmalar (%1.5) ve ticaret ve sanayi odalar (%0.3) seenekleri izlemitir (Tablo 7). Konu ile ilgili tecrbeli danmanlar ve danmanlk firmalar, ticaret ve sanayi odalar ile niversiteler seeneklerinin ok dk seviyelerde kalmalar, iletme sahiplerinin modern anlamda giriimcilik anlayndan yoksun olduklar ve bu tr kurumlar ile giriimciler arasnda bilgilendirme/danma eklindeki bir iletiimin gereince salanamad fikrini dourabilmektedir.
Tablo 7 Kurmada Salanan Kiisel ve Kurumsal Destekler
nem Seviyesi 1. 2. 3. 4. 5. 6. Toplam Ort. S. Sap. Bilgi birikimi ve aile fikri 87,7 5,6 1,2 94,5 1,08 0,32 Yakn arkada fikri 9,3 28,1 1,9 0,3 39,6 1,83 0,57 Konu ile ilgili tecrbeli danmanlar 1,5 4,0 4,3 9,8 2,28 0,72 niversiteler Ticaret ve Sanayi Odalar 0,3 1,9 1,5 1,2 4,9 2,75 0,93 Dier
0,6 0,6 1,2 2,50 0,57
0,3 0,3 0,6 2,50 2,12
238
Giriimci, retim faktrlerini (emek, sermaye ve doal kaynak) bir araya getirerek retimi balatan ve bu faaliyeti sonucu kr veya baarszlk halinde zarar stlenen kii olarak tanmlanmakta, dolaysyla, iletmenin kuruluunda maddi kaynak salama yollar da giriimcilik tanmlamas asndan nem tamaktadr. Ancak, Tablo 8de iletmeye maddi destek salanan yerlerin banda, birinci derece nem seviyesinde, %88.0 ile kiisel tasarruflar ve/veya yakn akrabalar seeneinin geldii grlmektedir. Bunu ikinci olarak %3.1 ile Kalknma Bankas, Halk Bankas veya KOSGEB, nc olarak %0.9 ile ticari bankalar seeneklerinin izledii grlmektedir. Burada iletme sahiplerinin giriimcilik tanmlamasna uygun hareket etmedikleri, Blgede byk oranda kiisel tasarruflar ve/veya aile desteiyle yatrm yapld ya da iletme kurulduu kanaati ortaya kmaktadr. lgili seenekler iin yaplan deerlendirme, giriimcilerin ucuz maliyetle fon temin edebilecekleri alternatif finansman yntemleri hakknda bilgi sahibi olmadklarna da dikkat ekmektedir.
Tablo 8 letmeye Salanan Maddi Destekler
nem Seviyesi Kiisel tasarruflar ve/veya yakn akrabalar 88,0 2,2 0,3 90,5 1,03 0,27 Kalknma Bankas. Halk Bankas veya KOSGEB 3,1 12,7 0,3 16,1 1,82 0,43 Ticari Bankalar ECIP (Avrupa Topluluklar Yatrm Ortaklklar) ve/veya Yurtd Finans Kurumlar 0,3 0,3 1,00 IMKB ve/veya risk sermayesi yatrm ortaklklar Dier
1. 2. 3. 4. 5. 6. Toplam Ort. S. Sap.
0,9 4,9 5,8 1,84 0,37
KOBlerin, yksek rekabetin yaand piyasada ayakta kalabilmeleri, teknolojik gelimenin yakalanmas ile mmkndr. Rekabet etmede nemli stratejilerden biri, iletmenin Aratrma-Gelitirme (AR-GE) almalarna kaynak ayrabilmesidir. Ancak bu tr almalar riskli, uzun vadede karl ve kalifiye insan gc gerektiren yatrmlardr. AR-GE yatrmlarna giriimcilerin kendi kaynaklar yetersiz kalmakta ve mevcut piyasadan da kaynak bulmakta zorlanmaktadrlar. Ayrca mevcut piyasadaki sermayedarlar bu yatrmlarn geri dnnn uzun vadeli ve riskinin yksek olmas sebebiyle yatrm yapmaktan ekinmektedirler (KOSGEB, 2003). Buradan hareketle, KOBlerin sermaye gereksinimlerinin karlanmasnda, yeni finansman tekniklerinin kullanmna ynelimin salanmas nemle zerinde durulmas gereken bir konuyu tekil etmektedir. 3.4. letmelerin Genel Finansal Sorunlar letmecilerin gemite karlatklar ve halen yaadklar finansman sorunlar ierisinde, retim maliyetinde ortaya kan deimeler %70.1 ile en ncelikli neme sahiptir. Bunu %14.2 ile z kaynak yetersizlii, %6.2 ile satlarn istenen dzeyde
239
olmamas, %4.6 ile alacaklarn tahsilinde gecikmeler ve sorunlar ve %3.4 ile kredi faiz oranlarnn ykseklii ve snrl kredi imkanlar seenekleri izlemektedir (Tablo 9). lkemizde yaanan yksek enflasyon ve ekonomik istikrarszlk ortam, retim maliyetlerinde ortaya kan deimelerin, giriimcilerce en ncelikli finans sorunu olarak ele alnmasnda nemli bir nedendir. Ayn ekilde satlarn istenen dzeyde olmamas ve alacaklarn tahsilindeki gecikme ve sorunlar ile kredi ve faiz oranlarnn ykseklii ve snrl kredi imkanlar sorunlarnn da yine yksek enflasyon ve ekonomik istikrarszlktan kaynakland ileri srlebilmektedir.
Tablo 9 letmelerin Finansal Sorunlar
nem Seviyesi retim maliyetinde ortaya kan deimeler 70,1 15,7 7,1 2,2 0,9 96 1,41 0,80 Alacaklarn tahsilinde gecikmeler ve sorunlar 4,6 21,6 28,4 8,0 0,6 63,2 2,65 0,82 Kredi faiz oranlarnn ykseklii ve snrl kredi imkanlar 3,4 12,3 10,2 6,2 7,1 39,2 3,03 1,24 z kaynak yetersizlii Satlarn istenen dzeyde olmamas 6,2 27,2 29,0 10,2 4,3 76,9 2,73 0,98 Dier
1. 2. 3. 4. 5. 6. Toplam Ort. S. Sap.
14,2 20,1 12,7 6,8 6,2 60 2,51 1,25
0,6 0,3 0,9 2,66 2,88
3.5. Yararlanlan Tevikler Tablo 10dan da anlalaca gibi, iletme sahiplerince yararlanlan nemli teviklerin banda, %15,4 ile Halk Bankas kredileri gelmektedir. Bunu srasyla, KOSGEB (%3,4), vergi indirimleri ve vergi muafiyetleri (%1,9), ihracat tevikleri ve SSK prim indirimi (%0.3) izlemektedir. Halk Bankas kredilerinden yararlanma orannn dierlerine gre farkllk arz etmesi, Blgedeki KOB iletmecilerinin bu krediler dndaki teviklerden yararlanma hususunda bilgi sahibi olmadklar dncesini oluturmaktadr.
Tablo 10 Yararlanlan Tevikler
nem Seviyesi 1. 2. 3. 4. 5. 6. Toplam Ort. S. Sap. hracat tevikleri 0,3 0,3 3,00 Halk Bankas kredileri 15,4 0,3 15,7 1,01 0,14 KOSGEB 3,4 1,5 0,3 5,2 1,41 0,61 Vergi indirimleri ve muafiyetleri 1,9 3,1 1,2 6,2 1,90 0,71 SSK prim indirimi 0,3 1,9 1,9 1,2 5,3 2,76 0,90 Dier 4,0 0,3 0,3 4,6 1,20 0,56
240
KOBler ekonomik dalgalanmalardan daha az etkilenme zelliine sahip olmalarna ramen, lkemizde sk sk tekrarlanan ekonomik krizlerden kaynaklanan sorunlar nedeniyle, kredi temininde de glklerle karlamakta ve banka kredilerinden % 4 civarnda pay alabilmektedirler (KOSGEB; 2003). Banka kredilerinden alnan payn bu lde dk kalmasnda en nemli etken ise, bankalarn teminat olarak ncelikle gayri menkul (arsa, bina ve fabrika gibi ekonomik deeri yksek ve sat kolay) ipotei istemeleridir. Kefalet, devlet tahvili, Hazine bonosu gibi menkul kymetler ve altn, dviz, mevduat gibi likit deerlerin teminat olarak kabul ise, bunun ardndan gelmektedir. KOBlerdeki mevcut makinalar, tezgahlar, ara ve gereler ise ipotek olarak kabul edilmemektedir. Oysaki; iletmeciler, sahip olduklar gayri menkulleri nakde evirerek iletmelerinde yatrm yapmay, yani, makina, tezgah, ara ve gereler haline dntrmeyi istemektedirler. Dolaysyla, KOBlerin ekonomik adan doru olan bu yolda tevik edilmeleri nem arz etmektedir. nk, bu uygulamada, bankalar, verdikleri krediler konusunda kendilerini garantiye almakla beraber, krediler, ekonomik adan uygulanabilir projeleri bulunan giriimci niteliine sahip kiilere deil, gayri menkul bulunan kiilere tahsis edilmekte, bylece kaynak israfna neden olunabilmektedir (Mftolu, 1998: 271-274). 3.6. Giriimcilik-Yenilikilik Kavramlarnn Alglanma Dzeyleri Giriimcilik-yenilikilik kavramlarn alglama dzeyleri bakmndan, rnek ktlenin %46.6snca birinci derecede ncelikle yeni frsatlar ortaya karmak seeneine nem verilmi, bunu %16.7 ile endstriyel yapda ve piyasa yapsnda meydana gelebilen deiiklikleri herkesten nce yakalama ve bu frsatlar deerlendirebilmek, %12.7 ile toplumdaki alglama, moral ve anlay gibi hususlarda ortaya kan deimelere uygun fikir retmek, %1.2 ile beklenmeyen baar ve baarszlk, beklenmeyen dsal etkenlerin kabul, %0.3 ile uyumazlk; dnce ve fikir ayrl, beklenen bir sonucun farkl olmas halinde bireylerin bu sonucu kendi lehlerine kullanabilmeleri seenekleri takip etmitir (Tablo 11).
241
Tablo 11 Giriimcilik-Yenilikilik Kavramlarnn Alglanma Dzeyleri

nem Seviyesi Beklenmeyen baar ve baarszlk, beklenmeyen dsal etkenlerin kabuldr Uyumazlk; dnce ve fikir ayrl, beklenen bir sonucun farkl olmas halinde bireylerin bu sonucu kendi lehlerine kullanabilmeleridir 0,3 0,3 0,3 0,3 1,2 3,25 1,70 Yeni frsatlar ortaya karmaktr Endstriyel yapda ve piyasa yapsnda meydana gelebilen deiiklikleri herkesten nce yakalama ve bu frsatlar deerlendirebilmektir 16,7 24,1 9,9 0,3 51 1,88 0,75 Toplumdaki alglama, moral ve anlay gibi hususlarda ortaya kan deimelere uygun fikir retmektir Hem bilimsel hem de bilimsel olmayan yeni bilgileri kabulleneb ilmektir
1. 2. 3. 4. 5. 6. Toplam Ort. S. Sap.
1,2 0,3 1,5 0,3 3,3 2,27 1,10
46,6 16,7 3,4 0,3 67 1,36 0,60
12,7 17,3 11,4 0,6 0,3 42,3 2,02 0,86
0,3 1,9 1,9 4,1 3,38 0,65
Modern anlamda giriimsel davranlarn zel bir snflandrlmas kategoride yaplabilmektedir. Bunlar, frsatlar ortaya karma; frsatlar kolaylatrma ve deiim arzusunu da ieren frsatlar izleme motivasyonudur (Ann and Neck, 1998: 39). Bu balamda, yeni frsatlar ortaya karmak ile endstriyel yapda ve piyasa yapsnda meydana gelebilen deiiklikleri herkesten nce yakalama ve bu frsatlar deerlendirebilmek seeneklerini tercih orannn %63.3 olmas, anketi cevaplayan iletmecilerin giriimcilik niteliini tamaya yatkn olduklar dncesini dourmaktadr. 3.7. Hayatnda Baarl Olmada Etkili Faktrler Dorudan giriimcilik-yenilikilik tanmlamasnn yan sra, iletme sahiplerinin i hayatndaki baarlarn elde etmelerinde etkin olan faktrlerden disiplinli alma seenei %49.1 ile ncelie sahip olup, bunu %27.8 ile retim ve piyasa yapsnda karlalabilecek frsatlar deerlendirme ve nceden grme, %13.6 ile nasip ksmet meselesi, %8.3 ile yasal olmayan iler yapmak ve %0.6 ile bilimsel gelimeleri izleme seenekleri izlemitir (Tablo 12).
242
Tablo12 Hayatnda Baarl Olmada Etkili Faktrler

nem Seviyesi Nasip ksmet meselesi Yasal olmayan iler yapmak 8,3 5,9 5,6 0,6 20,4 1,95 0,98 retim ve piyasa yapsnda karlalabilecek frsatlar deerlendirme ve nceden grme 27,8 31,2 15,1 2,8 0,3 77,2 1,92 0,85 Disiplinli alma Bilimsel gelimeleri izleme Dier
1. 2. 3. 4. 5. 6. Toplam Ort. S. Sap.
13,6 17,6 21,6 8,3 61,1 2,40 0,98
49,1 30,9 9,6 1,5 91,1 1,60 0,74
0,6 6,5 15,1 5,6 1,9 29,7 3,05 0,86
0,3 0,3 0,6 2,50 2,12
Genel olarak i hayatnda baarl olmada disiplinli alma ile retim ve piyasa yapsnda karlalabilecek frsatlar deerlendirme ve nceden grme seeneklerinin ncelik tamas, ada dncenin bir yansmas olarak, Tablo 11deki sonular desteklemekte ve giriimcilik-yenilikilik alglamasnn modern anlaya uygun bulunduunu gstermektedir. Ancak kadercilii ifade eden nasip ksmet meselesi ile yasal olmayan iler yapmak seeneklerinin de varl ve bilimsel gelimeleri izleme seeneine ait yzdenin dkl, baar abasnda geleneksel motiflerin varlna iaret etmektedir. 3.8. letmelerin Yakn Gelecekteki Stratejileri letmelerin yakn gelecekte ne tr bir stratejiyi hedeflediklerine ynelik olarak, Blgedeki iletme sahipleri, %93.2 orannda birinci derecede ncelikli olarak, mevcut durumu koruma seeneini tercih etmektedirler (Tablo 13). Mevcut durumu koruma dnda dier seeneklerin ok dk oranlarda kalmas, iletmecilerin giriimcilie ynelik vizyonlarnn dar olduu dncesini oluturmaktadr. Nitekim, giriimciliin anahtar unsuru iine ald bilinmektedir. Bunlar vizyon, bu vizyonu iletebilen liderlik yetenei ve yeni bir i kurma ile bytme isteidir (Thompson, Alvy and Less, 2000: 329).
243
Tablo 13 letmelerin Yakn Gelecekteki Stratejileri

nem Seviyesi 1. 2. 3. 4. 5. 6. Toplam Ort. S. Sap. Mevcut durumu koruma 93,2 0,6 0,3 0,6 0,3 95,0 1,04 0,35 Yurtiinde yeni pazarlara alma 2,5 7,7 13,9 11,7 35,8 2,97 0,90 rn eitliliine girme 1,9 29,0 12,3 0,3 0,3 43,8 2,27 0,58 Yurtd pazarlara alma 0,6 0,9 0,9 6,8 9,2 4,50 0,93 Yeni teknolojilere geme 1,5 36,1 16,4 5,9 59,9 2,44 0,70 Dier
0,3 0,3 6,00 -
4. SONU VE DEERLENDRME DABnde mevcut giriimci-yeniliki profilinin belirlenmesini ama edinen bu almada ulalan sonular aadaki gibi zetlenebilmektedir. -Genel anlamda, Blgede bulunan iletmelerin mazisi yeni olup, ou adi ve komandit irket eklindedir. stihdam ettikleri eleman says ynnden ok kk ve kk tipteki bu iletmeler ncelikli biimde ileri teknoloji rnleri ve tarmsal rnler alannda faaliyette bulunmakta, ancak kapasite kullanm oranlarnn dkl ile dikkat ekmektedirler. ounluu, yalar asndan 31-40 ya, mesleki deneyimleri bakmndan, 21 ve zeri yl grubundakilerin oluturduu iletme sahiplerinin byk ksm ilkretim mezunu olup, bunu yksekokul/faklte mezunlar izlemektedir. -letme sahiplerince mevcut ii kurmada birinci derecede nemli faktr, i babadan kalma veya bu ite nceden cretli olarak alma, ikinci derecede nemli faktr, bu faaliyette yksek kazan edinildiini gzlemedir. Bu sonu, mevcut iletme sahiplerinin giriimcilikte takliti ynlerinin daha fazla n plana kt dncesini uyandrmaktadr. Faaliyet alannn seiminde etkili bulunan birinci derecede nemli faktr, bamsz alma arzusu, ikinci derecede nemli faktr, kiisel ve ailevi nedenlerle motive edilmedir. Bamsz alma arzusunun en ncelikli olmas, genel anlamda giriimcilik dncesinin n planda olduunu gstermekle beraber, kiisel ve ailevi nedenlerle motive edilme dncesi modern giriimcilik anlayna uymayarak, sosyal evreye olan bamll yanstmaktadr. Bamsz alma arzusunun ncelikli olmas durumunda, bu arzunun temelinde yer alan faktrlerden, kendi iini yapma ve kararlar kendi vermenin ncelikli srada yer almas, iletmecilerin modern giriimcilik anlay ile uyumlu bir dnce tarzna sahip olduklarna iaret etmektedir. -/iletmeyi kurma dncesi oluturulduunda yardm alnabilecek kii/kurumlardan, bilgi birikimi ve aile fikri seenei ilk sray alm, konu ile ilgili tecrbeli danmanlar ve danmanlk firmalar, ticaret ve sanayi odalar ile niversiteler seenekleri ok dk seviyelerde kalmtr. Byle bir sonu ise, iletme sahiplerinin i/iletmeyi kurma dnceleri olutuunda yardm ve destek salayabilecekleri kurululara da ynelme hususunda modern
244
anlamda giriimcilik anlayndan yoksun olduklar ve bu tr kurumlar ile giriimciler arasnda bilgilendirme/danma eklindeki bir iletiimin gereince salanamad fikrini dourabilmektedir. Buna ilaveten, iletmeye maddi destek salanan yerlerin banda, kiisel tasarruflar ve/veya yakn akrabalar seeneinin gelmesi, iletme sahiplerinin giriimcilik tanmlamasna uygun hareket etmedikleri, Blgede byk oranda kiisel tasarruflar ve/veya aile desteiyle yatrm yapld ya da iletme kurulduu kanaatini ortaya karmaktadr. Dolaysyla, giriimcilerin sermaye gereksinimlerinin karlanmasnda ucuz maliyetle fon temin edebilecekleri alternatif finansman yntemleri hakknda bilgilendirilmeleri ve bu yntemlerin kullanmnn yaygnlatrlmas hususu byk nem arz etmektedir. -letmecilerin gemite karlatklar ve halen yaadklar finansman sorunlar ierisinde retim maliyetinde ortaya kan deimeler en ncelikli neme sahiptir. Bunun bir nedeni, iletmecilerin yksek enflasyon ve sklkla tekrarlanan ekonomik kriz ortamlarnda faaliyetlerini srdrmeye almalardr. Ayn ekilde satlarn istenen dzeyde olmamas ve alacaklarn tahsilindeki gecikme ve sorunlar ile kredi ve faiz oranlarnn ykseklii ve snrl kredi imkanlar sorunlarnn da yine yksek enflasyon ve ekonomik istikrarszlktan kaynakland ileri srlebilmektedir. -letme sahiplerince yararlanlan nemli teviklerin banda, Halk Bankas kredileri gelmektedir. KOSGEB, vergi indirimleri ve vergi muafiyetleri, ihracat tevikleri ve SSK prim indirimi gibi teviklerden yararlanma orannn dk kalmas, Blgedeki KOB iletmecilerinin bu krediler dndaki teviklerden yararlanma hususunda bilgi sahibi olmadklar dncesini oluturmaktadr. Bylece; bir ok kk iletme, byme srecine girmekten korkmakta, faaliyetlerini hep balad gibi kk lekte srdrmekte ve karsna kan imkanlar etkin bir ekilde deerlendirememektedir. -Giriimcilik-yenilikilik kavramlarn alglama dzeyleri bakmndan, iletmecilerce birinci derecede ncelikle yeni frsatlar ortaya karmak seeneine nem verilmi, bunu endstriyel yapda ve piyasa yapsnda meydana gelebilen deiiklikleri herkesten nce yakalama ve bu frsatlar deerlendirebilmek seenei takip etmitir. Bu seenekleri tercih orannn ykseklii anketi cevaplayan iletmecilerin giriimcilik niteliini tamaya yatkn olduklar dncesini dourmaktadr. -Dorudan giriimcilik-yenilikilik tanmlamasnn yan sra, iletme sahiplerinin i hayatndaki baarlarn elde etmelerinde etkin olan faktrlerden, disiplinli alma seenei ncelie sahip olup bunu retim ve piyasa yapsnda karlalabilecek frsatlar deerlendirme ve nceden grme, seenei izlemekte, bu da giriimcilik-yenilikilik alglamasnn modern anlaya uygun bulunduuna iaret etmektedir. -letmelerin yakn gelecekte ne tr bir stratejiyi hedeflediklerine ynelik olarak, Blgedeki iletme sahipleri, birinci derecede ncelikli olarak, mevcut durumu koruma seeneini tercih etmilerdir. Bu tercih ise, iletmecilerin giriimcilie ynelik vizyonlarnn dar olduu dncesini oluturmaktadr. Tm bu sonulardan hareketle; DABnde faaliyette bulunan mevcut iletme sahiplerinin;
245
- kurma ve faaliyet alanlarnn belirlenmesinde, ncelikli olarak kendi ilerini yapma ve kararlar kendileri verme amacyla, bamsz alma arzular dorultusunda giriimcilik niteliini tamaya yatkn olduklar, ancak fikir, maddi destek, finansman d destek ve tevik aamalarnda aileye bamllklar nedeniyle, takliti ynlerinin daha fazla n plana kt dnlebilmektedir. Bu arada, eitli kurumsal destek ile teviklerden yeterince yararlanamamalar, baarl bir giriimcide bulunan, piyasalarn nasl iledii hakknda bilgi ve i birlii yapma konusunda da aklk zelliklerine sahip olamamalarndan da kaynaklanabilmektedir. -Giriimcilik-yenilikilik kavramlarn, yeni frsatlar ortaya karmak, endstriyel yapda ve piyasa yapsnda meydana gelebilen deiiklikleri herkesten nce yakalama ve bu frsatlar deerlendirebilmek eklinde alglamalar asndan modern bir giriimci gibi davranmalar ile beraber, yakn gelecekteki stratejilerinin mevcut durumun korunmas dncesinde younlamas, giriimcilie ynelik yenilikilik, risk alma yeteneklerinin bulunmadn ve gelecee odaklanamadklarn gstermektedir. KAYNAKLAR Ann,, E. Echols and Christopher P. Neck (1998) The Impact Of Behaviours And Structure On Corporate Entrepreneurial Success, Journal of Managerial Psychology, Vol. 13, pp. 39-40. Coulter, Mary (2001); Entrepreneurship in Action. Small Business 2000, Prentice- Hall, New Jersey. DE (1997) malat Sanayiinde Kk ve Orta lekli yerleri-Sorunlar zmler, neriler, Yayn No. 2032, Ankara. Kirk, David (1988) Entrepreneurial Context and Behavior in SMEs, an Investigation of Two Constrasting Manufacturing Firms, International Journal of Entrepreneurial Behaviour and Research, Vol. 4, No. 2, pp. 88-100. KOSGEB (2003) Bilgi Bankas, (20 Austos), http://www.kosgeb.gov.tr/KOSGEB/KOSIs letmeler.asp, http://www.kosgeb.gov.tr/BilgiBankasi/default.asp?Action=...&BilgiNo=5 Littunen, Hannu (2000); Entrepreneurship and the Characteristics of the Entrepreneurial Personality, International Journal of Entrepreneurial Behavior & Research, Vol. 6, No. 6, pp. 295-299. Mftolu, Tamer (1998) Trkiyede Kk ve Orta lekli letmeler, KOBler, Turhan Kitabevi, Ankara. Thompson, John L. (1999) The World of the Entrepreneur-a New Perspective, Journal of Workplace Learning. Employee Counselling Today, Vol. 11, No. 6, pp. 209-211. Thompson, John, Geoff Alvy and Ann Lees (2000) Social Entrepreneurship-a New Look at the People and the Potential, Management Decision, Vol. 38, No. 5, pp. 328-338. Tekin, Mahmut (1999) Giriimcilik, Kendi ini Kurma ve letme, 2. Bask, Konya. Tekin, Mahmut, Hasan K. Gle ve Tom Burgess (2000) Deien Dnyada Teknoloji Ynetimi,Biliim Teknolojileri, Konya.
246
Kentsel Ekonomi ve Trkiyede Blgesel Kalknma Projeleri

A. Ylmaz GNDZ Do. Dr., nn niversitesi, BF, ktisat Blm 1. GR Kentleme, XX. yzyln en nemli olgularndan biridir ve toplumun ekonomik, siyasi, kltrel ve sosyal yaamlarnda ortaya kan en kkl deiimleri iermektedir. Bir ok lkede hzl kentleme sreci ile birlikte toplumsal ve ekonomik yaamn kentlerde younlamas kaynak kullanm ve kalknma sorunlarnn mekansal boyutunu n plana karmtr. XX. yzyln ikinci yarsnda hz kazanan kentleme olgusu bir ok lkede nfusun kentlerde younlamasna yol amtr (Ertrk, 1997: 9). lk alarda ekonomik ve doal koullardan kaynaklanarak M. . 6. ve 4. yzyllarda nfusu 100. 000den fazla Babil, Syracuse, Roma, Atina gibi kentlerin olduu bilinmektedir. Ortaada da hzl bir kentleme yaanmtr. Bu dnem kentlerinde ya siyasal ve kltrel ilevler ya da sadece ekonomik ilevler egemen olmutur (Aslanolu, 1992: 15). Kentleme srecinin hz kazanmasnda en nemli etken 1840lardan sonra balayan sanayi devrimi olmutur. ngilterede balayan sanayi devrimi sras ile Almanya, Fransa, svire ve Belika gibi dier Avrupa lkelerine yaylmtr. Sanayileme ve ekonomik gelimeye paralel olarak ortaya kan kentleme olgusunun temel zellii nfusun belirli bir alanda younlamasdr. Basit ifadesi ile kentleme oran, kent saylan yerde yaayan nfusun/toplam nfusa oran eklinde ifade edilir. Kentlileen lkelerde sektrel itibariyle GSMHda tarmn pay azalrken sanayi ve hizmetlerin pay artmaktadr (Mills, 1972: 12). Kent, farkl sosyal snflardan oluan bir toplumun yapay evreyi doal evreye egemen kld bir ortamda ve kentsel yaam kurallarna uygun olarak yaamlarn srdrdkleri bir yerleme yeridir. Tarihsel geliim iinde kent Arapa anlamn gelen Medine kelimesi, kentlerdeki ve kent d alanlardaki yaam biimleriyle, ekonomik ve toplumsal yap farkllklarn ortaya koymak zere kullanlmtr. Yine Arapa da ky anlamna gelen Karye ise Medinenin kart olarak gebe ve krsal yaam tanmlamaktadr. Bu balamda kent yaam organize olmu bir sosyal ilikiler btnn de iermektedir (Ertrk, 1997: 43). Bat toplumlarnda ise medine kelimesine e anlaml olan Latine kkenli cite, polis kelimeleri kullanlmtr. Arapa urban ve talyanca bourg, ville gibi kelimeler de kullanlmaktadr. Bugn kentler denilince ilevsel bir zellii olan ticari faaliyetlerin youn olduu yerler anlalmaktadr. Bu nedenle de Friedman kenti yeniliki merkezler olarak ele almaktadr (Ertrk, 1997: 43).
247
2. TARHSEL GELM NDE KENT Tarihsel geliim iinde ilk kentlerin maden devri ile birlikte ortaya kt grlmektedir. M. . 4000-3000 yllar arasnda maden bilgisindeki gelime ile birlikte corafik, ekonomik ve kltrel artlardaki uygunluk kentlerin olumasna yol amtr. Yaplan aratrmalara gre ilk byk kentler byk nehirlerin getii verimli ovalarda kurulduu saptanmtr (Nil nehri vadisi, Frat ve Dicle nehirleri arasndaki vadilerde, ndus nehri civarnda ve Akdeniz kylarnda kurulmalar gibi) (Ertrk, 1997: 41). Daha sonra kentleme Dou ve Bat ynlerinde gelime gstermitir. Kurulan bu kentler ilk ada en nemli askeri, politik ve kltrel merkezler olarak grevler stlenmilerdir. zellikle Akdeniz kylarndaki Fenike hem askeri hem de ticari bir merkez olmutur. Batdaki kentlerin gelimesi ise eski Yunan kentlerinin ortaya k ile olmutur (Atina, Korent, sparta, Sirakuza ve Milet gibi). Eski Yunan kentleri, Yunan kltr ve uygarlnn gelimesinde en nemli rol oynamlardr. V. ve X. Yzylda Roma mparatorluu dneminde de Avrupann nemli kentleri bulunmaktayd. Bat kentlerinde yeniden canlanma XI. yzyln banda ve Akdeniz kylarndaki kentlerde olmutur. Hal Savalarnn balamas ile dou ve bat arasndaki ilikilerin artmas sonucu ticaret yeniden canlanmtr. Bylece elverili konumda bulunan Venedik, Floransa ve Cenova gibi talyan kentleri gelime gstermitir. Benzer bir gelime de Rusyada olmutur. Batlk denizinden Karadenize uzanan ticaret yolu zerinde kentler (Novgorad ve Moskova gibi) birer ticaret merkezi halinde gelime gstermitir (Henri 1990: 15). Kentlerdeki asl gelime sanayi devriminden sonradr. XIX. yzylda sanayi devriminin etkisiyle kentler birer sanayi merkezi haline gelmilerdir. lk kent kuramclarndan Fustel de Coulanges kentlerin kuruluunu dini faktrlerle aklamtr. Maine ve Maitland, kentleri bir hukuki yap olarak tanmlarken, kentlerdeki gelimeyi hukukun gelimesine balamtr. ktisatlar genelde kentlerin gelimesini ekonomik gelimeye balamlardr. Alman kentlerinin gelimesini inceleyen Alman bilim adam Rietschel, kentlerin Pazar olgusuna bal olarak ortaya ktn ileri srmtr. Buna gre pazar olgusu nedeniyle belirli mekanlardaki toplanmalar ve ortaya kan sosyal yaam kentleri meydana getirmitir. Yine Alman kentlerini aratran Below ise kentlerin oluumunu zanaata balamtr. Meuriot ise byk kentlerin oluumunda sanayinin gelimesine dikkat ekmitir. Pirene de kentlerin meydana gelmesinde ticaretin nemli olduunu sylemitir. ABDde ise kent kuramna ilikin ilk almalar H. Cooley ve Adna F. Weber tarafndan yaplmtr. Cooley, kentlerin geliiminde ulam kolaylklarn n plana karmtr. Weber ise kentsel gelimede ekonomik faktrleri, sanayi ve ticaretin gelimesini n plana karrken, ikinci derecede faktrler olarak sosyal ve politik faktrleri de ele almtr. Kentlerin oluumunda karlatrmal stnlkler teorisinin de geerli olduu vurgulanmtr. Baz blgelerin dierlerine gre yer alt ve yerst zenginlikleri asndan daha avantajl olmalar bu teorinin ispat iin yeterlidir (Ertrk, 1997: 44).
248
3. BYK KENTLER SORUNU 1870de dnya nfusunun 1.3 milyar olduu tahmin edilmektedir. Bu nfusun sadece %1i kentlerde yaamaktadr. 1964te dnya nfusu 3.2 milyara ykselmitir ve %11.3 byk kentlerde yaad saptanmtr. 2000 ylnda ise dnya nfusu 6 milyar gemitir ve bu nfusun % 70e yakn kentlerde yaamaktadr. 1964ten bu yana hem art hznn hem de younluk srecinin hzla arttna dair nemli baz bulgular vardr. 1951-64 dneminde kentlerin en hzl byd lkeler Latin Amerikadr. Az gelimi lkelerde kent bymesi ortalamas %42.5dir. ABDde bu oran % 32dir (www.un.org). Trkiyedeki duruma gelince, 1950-65 dneminde ortalama nfus art %0 27dir. 1950de toplam nfusun %25i kentlerde yaarken, bu oran 1955de %29, 1960da %32ye, 1965te %35e ykselmitir. 1950-65 dneminde stanbulun kentleme oran %78dir. Ankarann %214 ve zmirin ki ise %81dir. 1965-75 dneminde ise stanbuldaki nfus art oran %100 amtr. Kentlerdeki youn nfusun sebep olduu kalabalklamann maliyeti ihmal edilemez bir hale gelmitir. rnein, i ve seyahat nedeniyle ortaya kan trafik tkankl sorunu hem hizmetin kalitesini drmekte hem de sebep olduu tkanklk sebebiyle de byk bir zaman ve akaryakt kaybna yol amaktadr. Bu youn nfus dolaysyla konut sorunu, arsa sorunu, gecekondulama sorunu, altyap sorunu, salk ve eitim sorunu gibi ok eitli sorunlara neden olmaktadr. Ortaya kan sefalet tablolarnn sebep olduu ok ynl sorunlarn zm, teknik, idari ve mali sorunlarn yan sra ulusal planda politik bir sorunun da domasna yol amaktadr. Siyasiler oy art salamak iin ksa vadeli vaatlerde bulunarak adeta gecekondulamay tevik etmektedirler. Bu nedenle bir taraftan ar bymenin engelleyici nlemlerin yan sra byk ehirlerin ykn hafifletici tedbirleri almak gerekir (Nadarolu, 2001: 107-109). zellikle az gelimi lkelerde byk kentlerin sorunlar giderek artmaktadr. Kentlerin ar bymesinin yaratt olumsuz dsal ekonomiler kent yaamnda birok gln ve tkanmann ortaya kmasna yol amaktadr. Bu nedenle optimal bir kent byklnn olmas konusunda iktisatlar gr birliine varmlardr. Optimal kent bykl saptanmas almalarnda kullanlan en yaygn lt kii bana den kent hizmetleri maliyetidir. Yaplan gzlemler, kentlerin byme srecinde hizmet maliyetlerinin nce azalan bir seyir izlediini sonra arta getiini gstermektedir. Bunun sebebi kentte yaamn maliyeti, kent bydke kentsel yaamn kalitesi dtnden belirli bir byklkten sonra hzla ykselmesidir. Kentte yaamann maliyeti, belirli bir kent byklnden sonra ykselmesinin nedeni yukarda ifade edilen faktrlere baldr. Bu faktrlerin bir ksm hesaplanabilen (gnlk seyahatler, ie gidip-gelmeler vs.) trden maliyetler bir ksm da hesaplanamayan (stres, evre kirlilii, grlt gibi) trden maliyetlerden olumaktadr (Dinler, 2001: 165). Kentte yaamann faydas ise kent sakinlerinin kentle ilgili deerlendirmeleri yaparken, elde ettikleri gelir yannda gelir d avantajlar da gz nne almalar gerekir. Bireylerin elde ettikleri gelir ile kentten saladklar avantajlarn toplam, o kentte yaamann ortalama faydas denilmektedir. Kentte yaamann ortalama faydas kentin belirli bir lee erimesine kadar artan, daha sonra azalan bir seyir izler.
249
4. KENTLEME LE BRLKTE BLGESEL DENGESZLK OLGUSU nsanlk tarihinin birok nemli dnm noktas vardr. Fakat bunlarn hibiri sanayi devrimi kadar tm dengeleri deitiren yeni deimelerin balangc deildir. Kentleme olgusunun hz kazanmas da bu dneme rastlamaktadr. ster gelimi isterse az gelimi lkeler olsun her iki lkede de sanayileen kentlerde nfus birikimi olumutur. Krsal kesimden sz konusu sanayileen kentlere gler balayarak bir lkenin blgeleri arasnda gelime ynnden dengesizliklerin ortaya kmasna neden olmutur. Gelimi lkelerin izledikleri etkin politikalar sayesinde kendi lkelerindeki dengesizlikleri giderdikleri halde gelimekte olan lkelerde ise izlenen yanl politikalar yznden blgeler arasndaki dengesizlikler ortadan kaldrlamam ve tam tersine hzlanarak devam etmektedir. Aada, Trkiyede blgeler aras dengesizliklerin ortaya kna neden olan nemli faktrler ve blgeleraras dengesizlikleri gidermeye ynelik izlenen politikalar hakknda bilgi verilmeye allacaktr. 5. TRKYEDE BLGELERARASI FARKLILIKLARIN ORTAYA IKII Cumhuriyetin kurulu yllarnda lkenin eitli yreleri arasnda var olan gelimilik farklar zaman iinde giderek artmtr. lkede var olan blgeleraras gelimilik farklarnn kkenlerini lkenin corafi yapsndan ve tarihi geliiminden soyutlamak mmkn deildir. 5.1. Corafi Nedenler Kalknmaya olumsuz ynde etki eden corafi etmenler (iklim, yer alt zenginlikleri, doal artlar, tama ve haberleme imkanlar vs.) blgeler aras dengesizliin nedenleri olarak gsterilmektedir. Tm corafi unsurlarn blgeleraras dalm incelendiinde Dou Anadolunun dier blgelere gre daha dezavantajl olduu grlmektedir. Sibirya yksek basn merkezinin etkisi altnda kalan blgede klar ok uzun srerken havann donmaya msait ekilde souduu gnler says 113-118, karla kapl gnler says ise 62 (Erzurum) ile 153 (Sarkam) arasnda deimektedir. te yandan yazlar daha ksa ve scak gemektedir. Yazla-k arasndaki scaklk fark 25 dereceden fazladr. Bat Anadoluda ise havann donmaya msait ekilde souduu gnler says yok denecek kadar azdr. Yazla-k arasndaki scaklk fark da 10-12 derece arasnda deimektedir. te Dou Anadolu Blgesi ile Bat Anadolu Blgesi iklim asndan karlatrldnda Dou Anadolunun aleyhine ileyen corafi artlar bu blgenin ekonomik kalknmasnda etkin rol oynayan mteebbis kesiminin yatrm yapmasn engelleyen olumsuz faktrlerin en nde gelenlerindendir. 5.2. Tarihsel Nedenler Sanayileen lkelerde gelien teknolojiye bal olarak sren rekabet ilikileri Osmanllarn geleneksel sanayilerini kertirken, Anadolunun Bats ile Dousu arasnda, ekonomik gelimilik farkllklarnn da ortaya kmasna neden oldu. Bat Avrupa ile ticari ilikiler iine giren Bat Anadolu kentleri yeni koullara ksmen uyum gstererek da baml bir canlanma iine girdiler. Dou Anadolu kentleri ise bu ilikilerden gerek corafi konumlar gerek yzey ekilleri, gerekse geleneksel tarmsal yaplar ve daha da nemlisi komu lkelerin yneticilerinin tutumlar nedeniyle ticari ilikilerin yetersizlii gibi durumlardan kaynaklanarak yeterince geliemediler.
250
Cumhuriyet ncesinde Anadoludaki endstriyel faaliyetleri ve bu faaliyetlerin alansal dalmn yanstan tek bilgi 1913 ve 1915 sanayi saymdr. Bata stanbul olmak zere sz konusu saym sonularna gre endstriyel faaliyetlerin gelimi olduu kentler; zmir, Manisa, zmit, Karamrsel, Bandrma ve Uak ehirlerinin geldiini gsteren saym anket sonular 1917 ylnda yaynlanmtr. lkenin teki blgelerinde ise gze arpan bir sanayi faaliyeti grlmemitir. te yandan 1915 sanayi saym sonularna gre Bat Anadoluda sekiz kentte sadece 282 iyeri vardr. Bu iyerlerinin 155 tanesi stanbuldadr.
Tablo 1 1915 Sanayi Saym Sonular
Faaliyet Kollar Gda Sanayi Toprak Deri Aa Dokuma Sanayi Kat ve Matbaa Kimya Toplam yeri Says stanbul 45 20 11 15 15 44 5 155 yeri Says zmir 23 1 2 9 8 11 8 52 yeri Says Dier Yerler 10 55 65 yeri says Toplam 78 21 13 24 78 55 13 282
Kaynak: 1913-15 Sanayi Saym Bulgular (1971) Aktaran, Cavdar, T. , Milli Mcadele Balarken Saylarla Vaziyet ve Manzara- Umumuye, s. 55
Tablodan da grld gibi tm iyerlerinin %70den fazlas stanbul ve zmirde bulunmaktadr. 1915 ylnda lkemizdeki 282 sanayi iletmesinin 214 (%81i) zel sektre, kalan 68i (%19u) ise kamu sektrne aittir. Devlete ait iletmelerin hemen hemen tm stanbulda bulunmaktadr. Bu iletmeler ordunun ve sarayn ihtiyalarn karlayacak fabrikalardr. (Topkap bata olmak zere, eitli silah fabrikalar, Beykozda tabakhane ve kundura fabrikas, hereke dokuma fabrikas olmak zere fes, ini ve askeri mal reten fabrikalar). lk kalknma kutuplarnn bata stanbul olmak zere Bat Anadoluda ortaya k aadaki nedenlere balanabilir: a- stanbulun eski bir bakent , medeniyet ve ticaret merkezi olmas, b- stanbul dndaki Bat Anadolu kentlerinin kabuk deitirerek gelimeye balamas, deniz tamaclnn stnl ve benzer nedenlerle yabanc sermayenin bu blgeleri tercih etmeleridir. Bu dnemde yabanc sermaye byk lde demiryollarna yatrm yapmay tercih etmitir (Ege ve Marmara Blgeleri). Bu da blgeye ekonomik bir canllk getirmitir. c- Demiryolu dnda maden imtiyaznn da yine Ege ve Marmara blgesine verilmesi, bunun dndaki elektrik, tramvay, su, banka, sigorta alanndaki yabanc yatrmlar yine stanbul ve zmirde kmelenmitir. 6. TRKYEDE UYGULANAN BLGESEL DENGESZL GDERMEYE YNELK POLTKALAR Blgeler aras gelimilik farklarnn (corafi, tarihi, ekonomik ve sosyo-kltrel gibi) ok eitli sebepleri vardr. Bunlardan en nemlisi de yukarda ifade edildii gibi corafi nedenlerdir. Trkiyede iklim, bitki rts, yzey ekilleri ve ykseklik farkllklar gibi faktrler incelendiinde geri kalm blgelerimiz arasnda bulunan Dou Anadolu,
251
Gneydou Anadolu ve Dou Karadeniz Blgesi dier tm blgelere gre dezavantajl bir durumdadrlar. 1923 ylnda kurulan Trkiye Cumhuriyetinin ekonomik durumu son derece ktyd. Balkan ve I. Dnya Savan takiben kurtulu mcadelesini yapan Anadolu halk bitkin ve periand. Anadoluda tm ekonomik faaliyetler durmutu. Gen cumhuriyet idaresi, Osmanllarn borlarn da devralmt. Tarm dndaki ekonomik faaliyetler aznlklarn elindeydi (Dinler, 1998: 175). Ulusal ekonomiyi gelitirme alannda atlan ilk adm 17 ubat 1923te toplanan zmir ktisat Kongresidir. eitli kesimlerden gelen 1135 temsilcinin katld bu kongrenin amac, ulusal ekonominin zel giriim ve zellikle de Trk Giriimcilerinin katksyla gelitirilmesi iin prensiplerin saptanmasyd. Cumhuriyetin kurulu yllarnda Bat Anadolu ile Dou Anadolu arasnda farkllk belirmeye balamt. 28 Mart 1927de Tevik-i Sanayi Kanunu karld. zel sektrn gelimesine uygun bir ortam hazrlama amacna ynelik olan bu kanunda yatrmlarn yreler arasnda dengeli dalmna ilikin her hangi bir maddeye yer verilmemitir. 1923-1931 yllar arasndaki kurulu yllarnda saylar olduka az olan yeni kurulan iletmeler, bata stanbul olmak zere, gelimi Ege ve Marmara blgelerini seiyorlard. nk, yollar bile hemen hemen hi olmayan, pazar bulunmayan Dou Anadolu Blgesinde kurulacak iletmelerin yaayabilme ans yoktu (Krbal, 1973: 40). 1920-1933 dneminde hkmet programlarna baktmzda Dou ve Gneydou Anadolu Blgelerinin sorunlarna genellikle yer verilmediini, yer verilmesi halinde ise demir yollarnn Dou vilayetlerine kadar yaylmasnn gereinden sz edildiini saptyoruz. 1929da balayan ekonomik kriz, Trkiyeyi de etkilemiti. Bu nedenle liberal kapitalist ekonomi politikas benimsenmesine karn devletilik ilkesi benimsendi. 1933-39 yllar arasnda beer yllk olmak zere iki sanayi plan hazrland. 1934 ylnda yrrle giren I. Be Yllk Sanayi Plan uyguland ise de bunu izleyen II. Be Yllk Sanayi Plan,II. Dnya Savann araya girmesiyle uygulanamad. Demir-elik, tekstil bata olmak zere birok endstriyel iletmelerin temeli bu dnemde atlmtr (Dinler, 1998: 185). Bugnk planclk anlayndan farkl olarak sz konusu sanayi planlarnda sadece devlet tarafndan kurulmas amalanan endstriyel iletmelerle ilgili yatrm projeleri yer alyordu. Bu planlarda, blgesel kalknma ile ilgili ilkelere yer verilmemi olmakla birlikte, yatrmlarn yurt dzeyine yaylmas n grlmt. Yaylma politikas denilen bu gr CHPnin 1935 ylndaki kurultaynda, kabul edilen 15. maddede u ekilde belirtilmektedir: Endstrinin memleketin baz kelerinde toplanmas yerine kurulmalar ekonomik de olmak artyla-genilikle yaylmasn gz nnde tutarz. Grld gibi yaylma politikasyla, yreler arasndaki gelimilik farklarn azaltmak amacyla, ky eridine gre daha yksek maliyetli retimi gze alarak, Anadolunun ilerine ve hatta Dou Anadoluya doru, ktisadi Devlet Teekkllerinin fabrikalarn yaymak amac gdlyordu. Birinci Be Ylk Sanayi Plannda kurulmas ngrlen sanayi tesislerinin stanbul ve zmir dndaki illerimize datlm olduu aadaki tablo. 2de grlmektedir.
252
Tablo 2 Birinci Be Yllk Sanayi Plannda Kurulmas ngrlen Sanayi Tesisleri ve Yresel Dalm
Sanayinin Ad 1-Kimya Sanayi -Suni ipek -Semi kok -Glya -Humuzi kibrit -Sper fonfat -Klor ve Sud Kostik 2-Toprak Sanayi -Seramik -Cam ve ise 3-Demir-elik Sanayi 4-Kat ve Selloz Sanayi 5-Kkrt Sanayi 6-Sngercilik 7-Mensucat Sanayi Sanayinin Kurulmas Planlanan l ya da le Gemlik Zonguldak sparta zmit zmit zmit Ktahya Paabahe (stanbul) Zonguldak zmit Keiborlu Bodrum Bakrky (stanbul) Kayseri Ereli Nazilli Malatya Idr Bursa Kastamonu
8-Merinos 9-Kendir
Kaynak: nan A. (1972) Devletilik lkesi ve Trkiye Cumhuriyetinin Birinci Sanayi Plan, 1933, Trk Tarih Kurumu, Ankara, s. 13; Dinler, Z. (1998) Blgesel ktisat, Beinci Basm, Ekin Kitapevi Yaynlar, Bursa, s.186 zel teebbs iin uygulanan kurulu yeri snrlamas baarl olamad. Celal Bayarn belirttii gibi, zel teebbs, kendilerine gsterilen yerlerde kurulularn gerekletiremediler ve bata stanbul olmak zere Marmara ve Ege Blgesinin ky eridine Kaplumbaa gibi sralanmay yelediler (Dinler, 1998: 186). Dou Anadolunun kalknmas iin nemli bir tasar da Atatrkn 1937 ylnda Trkiye Byk Millet Meclisinin alnda belirttii Van Gl kysnda bir niversitenin almas konusunda isteidir. Atatrk, Bat Anadoluda kltr merkezi olan stanbula ek olarak Orta Anadoluda, Ankarann ve Dou Anadoluda Van gl kysnda bir kentin kltr merkezi olmas iin, imdiden harekete geilmelidir demektedir. Ancak bu istek dorultusunda 1957de Erzuruma ve 1982de Vana birer niversite kurulmutur. 1949-50lerde, CHP iktidar dneminde Dou Anadoluyu kalkndrmak iin zel bir bte hazrlanm ve uygulamaya konulmadan, lkenin Dousu ile Bats arasnda ayrm yaplamayaca gerekesiyle vazgeilmitir (Dinler, 1998: 187). 1960 ylnda Dou ve Gneydou Anadoludaki Kamu ktisadi Teekkllerine (KT) ait iletmeler, lkedeki kamuya ait iletmelerin %10nu olutururken, ayn dnemde zel sektr de dahil olmak zere lkemizdeki tm iletmelerin ancak %7.6snn bu iki blgede bulunduu grlmektedir. zel sektr stanbul ve zmirde toplanmaya devam etmitir. zel
253
sektre ait iletmelerin %66.8inin Marmara ve Ege Blgesinde younlat grlmektedir (Dinler, 1998: 187). 1960tan gnmze kadar uzanan planl dnemde blgeler aras dengesizlikleri azaltmaya ynelik olarak 30 Eyll 1960 tarihinde Devlet Planlama Tekilat (DPT) kuruldu. 1963 ylndan itibaren de Be Yllk Kalknma Planlar uygulamasna baland. I. BYKP (1963-1967) Dneminde, greceli olarak geri kalm yrelere zel sektrn yatrm yapmasn tevik amacyla 19 ubat 1963 tarih ve 202 Sayl Kanun ve 193 Sayl Gelir Vergisi Kanununda bir deiiklik yaplarak yatrm ndirimi uygulamas getirilmitir. Bu plan dneminde Dou Marmara Blgesinde sanayinin, Antalya Blgesinde tarmn ve turizmin, ukurova Blgesinde tarmn ve sanayinin, Zonguldak Blgesinde sanayinin gelimesini hedefleyen almalar yaplmtr. II. BYKP (1968-1972): II. BYKPnnda da I:BYKPnndaki ilkeler aynen korunmutur. Yine bu plan dneminde, zel sektrn geri kalm blgelere gitmesini salayacak her trl zendirici nlemlerin (zel kredi imkanlar, vergi indirimleri, tm alt yapnn hazrland dzenli sanayi blgeleri, ucuz enerji olanaklarnn salanmas ve blgelerde yatrm yapacak iletmelere rehberlik hizmeti) artrlacandan sz edilmektedir. I. BYKP Dnemin de yatrm indirimi uygulamas, II. BYKP Dneminde de srdrlmtr. Yatrm indiriminden yararlanan il says 1968 ylnda 22 iken 1969-71 yllarnda 23e 1972 ylnda da 33e karlmtr. II. BYKP uygulamasnn son yl olan 1972 ylna ait programda, Kalknma Plan metninde yer alan Blgesel Gelime blmnn yerine Yurt Dzeyinde Dengeli Gelime , Blge Planlamas yerine de Kalknmada ncelikli Yre (KY) balkl konulara yer verilmitir. 1972 ylnda da KYler dairesi kurulmutur. Dou ve Gneydou Anadolu Blgesi KY kapsamna alnmtr. III. BYKP (1973-1977): Bu dnemde KYe dahil il ve ileler her yl belirlenirken, bu yrelere zel giriimi ekmek iin uygulanacak tevik tedbirlerinin neler olduu da yine yllk programlarda belirtilerek uygulanmtr. KYe dahil illerin says 40a kartlm ve uygulama sz konusu planlama dneminin sonuna kadar devam etmitir. IV. BYKP (1979-1983): IV. BYKPda, ilk kalknma plannda bu alandaki politikalarn yetersizlii dile getirilmi, planl dnemdeki yetersiz politika sonucu blgeler aras gelimilik farknn planl dnemde daha da arttn ve baarl olunamadn dile getirmilerdir. IV. BYKP Dneminde, KYlere uygulanan tevik tedbirleri devam ederken ayrca karlan kanun ile bu tevikler daha da cazip hale getirilmitir. Bu deiiklikler; Birinci Kanun, 15 Ocak 1984te karlmtr. Bu yasayla KYde fiilen alanlarn cretlerinde zel yatrm indirimi yaplmas ve KYde yaplacak yatrmlarda vergi indirimi orannn %100e kadar arttrlmasnn Bakanlar Kuruluna braklmasdr. kinci Kanun, 1 Mart 1984te karlan, KYlerde yaplacak konut inaat ile tesis inaat ve bunlarla ilgili ilemlere getirilen vergi, resim ve har muafiyetidir. nc Kanun, 17 Mart 1984te karlan Kamu Ortakl Fonundaki parann en az onda birinin KYlere harcanmas zorunluluudur.
254
V. BYKP (1985-1989), IV. BYKP ile V. BYKP arasnda, KY ynnde ngrlen hedefler asndan byk paralellik vardr. IV. Planda yer alan Blgesel Gelime ye ilikin hedefler, V. Planda yerini blge planlamasna brakmtr. Bylece 1963 ylnda ilk planla benimsenen, III. Planla terk edilen blge planlama ilkesi yeniden benimsenmitir. V. Planda sadece belirli amalarla belirli blgeleri kapsayan bir blgesel planlama ilkesi benimsenmitir. Bu planlar gelimenin hzlandrlmas amalanan blgelerde, blge kaynaklarnn ekonomik faaliyet kollarnn gelime eilimleri ile uyum ve denge iinde ele alnmasn salayarak, sz konusu blgelerin gelimesi iin gerekli nlem ve aralar belirleyecektir. V. BYKPnn vurgulanmas gereken bir yn de, blgeler arasndaki farklln azaltlmas iin tevikinde yarar grlen sektrler saptanacak ve bunlarn teviki iin gerekli ilke ve kstaslar belirlenecektir. Gelimekte olan blgelerde imalat sanayini gelitirmek iin ucuz kredi verilecek, Proje Ofisi kurularak giriimcilere yatrm konularnda ve fizibilite raporlarnda yardmc olunacaktr. Bu blgelerde oluturulacak Organize Sanayi Blgeleriyle giriimcilere yol ve yer gsterilecektir. VI. BYKP (1990-1994); Bu dnemde de daha nceki planlarda olduu gibi, olduka genel olan ilke ve politikalarn uygulanmas iin somut admlar yoktur. V. BYKP Dnemindeki tevik tedbirleri devam etmitir. Blgeler aras dengesizlii azaltmak iin KYe uygulanan tevik tedbirleri ile alt yap yatrmlar ve mevcut ynetimin blge sorunlarna adaptasyonu ile ilgili gelimelere yer verilmitir. VII. BYKP (1996-2000);Bu plan dneminde blgesel gelime sorunlar yannda fiziki planlama ve kentleme sorunlar ile konut sorununun da incelenmesi, ancak KYlerin sorunlarna ayrcalkl olarak deinilmemitir. te yandan VII. BYKPda metropoller ile ilgili sorunlara olduka arlkl olarak deinilmi, stanbulun sorunlar ele alnp incelenmitir. VIII. BYKP (2001-2005); 2000 yl itibariyle KY 49 il ve 21 ileyi kapsamakta olup lke yzlmnn %55ini, lke nfusunun ise %36sn oluturmaktadr. Bu plan dneminde, planl dnemde geri kalm blgelerin kalkndrlmasnda ve blgeler aras gelimilik farklarnn azaltlmasnda olumlu gelimeler salanmasna ramen hedeflenen seviyeye ulalmad ifade edilmektedir. Bu nedenle KYin daha hzl gelimesini salamak iin yatrm ve personel politikalarna zel nem verilmesi gereklilii vurgulanmtr. Bunun yannda mevcut sorunlarn giderilmesi amacyla KYlerde tevik belgeli yatrmlar, gmrk ve fon muafiyeti, katma deer vergisi istisnas ve yatrm indirimi gibi tevik aralarndan yararlandrlmalar da ngrlmtr. Ayrca bu yrelerdeki Kk ve Orta Byklkteki letmelerin (KOB) yatrm ve iletme kredisi ile desteklenmesine devam edilmesi uygun grlmektedir. Olaanst Hal Blgesinde ve KYde yeni istihdam salanmas ve yatrmlarn tevik edilmesi amacyla 4325 Sayl Kanun erevesinde Olaanst Hal Blgesindeki illerin de dahil olduu 22 ilde uygulanmak zere gelir ve kurumlar vergisi istisnas, alanlardan kesilen vergilerin ertelenmesi, vergi, resim, har istisnas, sigorta primi, iveren paylarnn hazinece karlanmas ve bedelsiz yatrm yeri tahsisi gibi ilave tevik tedbirlerine devam edilmektedir. Bu deerlendirmeden sonra Gneydou Anadolu Projesi (GAP), Dou Anadolu Projesi (DAP) ve Dou Karadeniz Projelerinden (DOKAP) bahsedilecektir. Ancak bu projeler hakknda bilgi vermeden nce sz konusu blgelerin ortak zelliklerinden bahsetmekte fayda vardr.
255
7. GNEYDOU ANADOLU, DOU ANADOLU VE DOU KARADENZ

BLGELERNN ORTAK ZELLKLER
Gneydou Anadolu, Dou Anadolu ve Dou Karadeniz Blgeleri bir btn olarak ele alndnda, tarm arazisi bakmndan Trkiye toplam tarm arazisinin %43ne sahiptirler. Her blgenin Trkiye toplam tarm arazisi ierisindeki paylar ise srasyla %19.52, %10.90 ve %11.84tr. Ya eksiklii, Dou Karadeniz hari dier iki blge iin nemli bir sorundur. Her blge iklim ve corafi yap asndan birbiri ile elien bir grnt sergilemektedir. Dou Anadoluda uzun geen k mevsimi tarmsal retim sresini ksaltmaktadr. rnlerin olgunlamasn geciktirmekte, hasat ve depolamasn gletirmektedir. Gneydou Anadolu Blgesinde ise, gneli gnlerin uzunluu ylda birden fazla rne imkan salamakla birlikte blgede sulama ihtiyac tarmsal retim iin nemli bir problem oluturmaktadr. Bu sorunun GAP erevesinde zlmesi ile birlikte blge gne avantajn da kullanarak dier iki blgeye gre daha stn bir seviyeye gelebilecektir. Dou Karadeniz Blgesinde ise tarmsal arazinin dalk ve ormanlarla kapl olmas sonucu gne ve ya avantajlarndan yararlanlamamaktadr. Ancak orman ve deniz kaynaklar, limanlar, yreye zg ay fndk gibi rnleriyle turizm alannda zellikle Dou Anadolu Blgesi ile paylaaca fiziksel imkanlara sahiptir. Dou ve Gneydou Anadolu Blgeleri, hidroelektrik enerjisi reten, sulama sistemlerini besleyen barajlara ; sanayi ve tarm iin gerekli temel altyaplara sahiptir. Her blgede de geleneksel bitkisel retim hakim olmakla birlikte, hayvanclkta nemli bir yer tutmaktadr. Ancak hayvanclk retim ve pazarlama asndan yresel farkllklar iermekle birlikte tatminkar deildir (Dinler, 2001: 222). Bu blgenin de geri kalma nedenleri, aadaki gibi sralanabilir: 1-nceleri, Ortadou ve Asyadan gelen tehditlere kar bir tampon blge olarak braklmas, 2-Uzun Hasan ile Fatih Sultan Mehmet arasndaki Otlukbeli Sava, 3-rann o blgelerde yrtt olumsuz faaliyetler, 4-Blgenin darya almasn engelleyen faktrler (Ortadou ve Kafkasya. . . gibi), 5-I. Dnya Savanda Osmanl Devletinin yenilmesi sonucu yabanclarn kaynaklara el koymalar, 6-DABde 25 e yakn ayaklanmann olmas, 7-Yabanclarn dinsel ayrl krklemeleri, 8-Savalar, gler, soykrmlar ve airet reislerinin bakaldrlaryla retken gen nfusun deiik nedenlerle yok olmas, 9-Milli mcadele ardndan blge iin gerekli altyap ve sanayileme balatlsa da gen cumhuriyetin yetersiz kaynaklar ve uluslararas ilikileri gelitirme srecine girdii dnemde II. Dnya Savann balamas sz konusu faaliyetlerin yaplmasn engellemitir.
256
10-ki kutuplu dnyada Trkiyenin bat ekseninde yer almas ve Sovyetler Birlii ile 1917 ylnda ticari yollarn kapatlmas sonucu hem Dou Anadolu, hem de Dou Karadeniz Blgesinin snr blgelerinde mal ve sermaye dolamnn durmas, 11-1950li yllardan sonraki ok partili demokratik sisteme ve karma ekonomiye geilmesi, zel sektr yatrmlarnn ve sermayenin Bat Anadoluya kaymas, 12-Son yllarda blgedeki PKK olay blgeden darya gleri hzlandrmtr. 13-1960 ylndan itibaren uygulamaya balanan montaj sanayi politikas, 1980lerden sonra, ithal ikamesine dayal sanayileme ile birlikte g daha da hzlanmtr. 14-Kyden kente, kentten de batya glerin hzlanmas. 8. GNEYDOU ANADOLU PROJES 8.1. Gneydou Anadolu Projesinin Amac Gneydou Anadolu Blgesinde Adyaman, Batman, Diyarbakr, Gaziantep, Kilis, Mardin, Siirt, anlurfa ve rnak illerinin kapsad alan GAP Blgesi olarak tanmlanmaktadr. GAP ncelikle toprak ve su kaynaklarnn gelitirilmesine ynelik 13 adet proje demetinden olumaktadr. Bu projelerin 7si Frat, 6s da Dicle Havzasnda yer almaktadr. Bu projelerle Dicle ve Frat nehirleri ile kollar zerinde 22 adet baraj ve 19 adet hidroelektrik santralin inas ngrlmektedir. Proje tamamlandnda Frat ve Dicle nehirleri zerinde kurulacak olan tesisler ile Trkiye toplam su potansiyelinin %28i kontrol altna alnacak, 1. 7 milyon hektarn zerinde arazinin sulanmas ve 7500 megavatn zerinde bir kurulu kapasite ile ylda 27 milyar kilovat saatlik elektrik enerjisi retilmesi salanacaktr. GAPn nemli bir paras olan Atatrk Baraj, anlurfa Harran ovalarnn en nemli su kaynadr. nk 7. 64 metre apnda 26. 4 km uzunluunda ve 328 m3/sn kapasitesi olan iki sulama tnelinden (T1 ve T2) ovaya sulama amal su verilecektir (Tekinel, 1992; Paksoy, 2000: 25) GAPn blgeye yapaca katklar, youn nfus ve igc hareketleri , retim art vb. gibi gelimeler dikkate alnarak, Tarsus-Adana-Gaziantep (TAG) oto yolunun bir an nce anlurfaya hatta Habura kadar uzatlarak yaplmas, demir yolunun il merkezine ulatrlmas ve havaalannn gelecekteki olas yolcu ve yk artlarn karlayabilecek uaklarn inip-kalkmasna uygun hale getirilmesi ivedilik arz etmektedir (GAP Blge Kalknma daresi, 2000: 15). GAP ok sektrl ve komple bir projedir proje iinde tarm, sanayi, ulatrma, konut, eitim, salk ve turizm gibi bir ok sektr yer almaktadr. Bu projenin temel stratejisi insani kalknma felsefesi oluturmaktr. nsani kalknma yaklamnda kalknmada adalet, katlmclk ruhu, evre korumacl, istihdam imkanlarnn gelitirilmesi, mekansal standartlarn dzenlenmesi ve tm altyapnn gelitirilmesi GAP Projesinin temel perspektifi olarak yer almaktadr. 8.2. GAP Blgesinin Sosyo-Ekonomik Yaps Nfus: Adyaman, Batman, Diyarbakr, Gaziantep, Kilis, Mardin, Siirt, anlurfa ve rnak illerini iine alan bu blgede lke nfusunun %10u yaamaktadr. Bu nfusun %64 kentlerde, %36s da krsal alanda yaamaktadr. 1990-1997 yllarnda blgede kentsel nfus
257
art hz %4.6 iken Trkiye ortalamas %2. 9dur. Krsal blgedeki nfus art hznda ise hem blge hem de lke genelinde azalma sz konusudur. Bu deer blge iin %-0. 5, lke iin %-0. 7dir. 1990 yl itibariyle blge toplam nfusu iinde %56lk paya sahip olan kent nfusu 1997 ylnda %64e ykselirken, krsal alan nfusu %44ten %36ya dmtr (GAP ktisat let., 1999: 22). Eitim Durumu: 1990 yl genel nfus saym sonularna gre GAP Blgesinde 6 ya ve zeri nfus iinde okumayazma bilenlerin oran %60. 4 gibi dk bir seviyede olup Trkiye ortalamasnn (%80. 46) altndadr. Bu oran erkeklerde %65, kadnlarda ise %35 civarndadr. Blgede okur-yazarlk oran en yksek il Gaziantep, en dk il ise Mardindir (DE, 2000: 30). Salk: GAP blgesi eitimde olduu gibi salk hizmetleri bakmndan da lke ortalamasnn altnda kalmaktadr. Blgede krsal alanlara ynelik rakamlar bulunmamakla birlikte 1998 yl itibariyle GAPta 69 adet yatakl tedavi kurumu, 398 adet salk oca, 703 adet salk evi, 23 adet verem sava dispanseri, 25 adet ana ocuk sal ve aile planlamas merkezi, 5 adet halk sal laboratuar, 15 adet salk meslek lisesi bulunmaktadr. Bir yataa den hasta says lke genelinde 433 iken blgede 760dr. Blgede 12 salk merkezi faaliyette bulunmaktadr. Yatakl tedavi kurumlarndan 55i kamuya, 6s zel sektre ve 5i de SSKya aittir. Ulam ve Haberleme: Blge ulam ve Haberleme asndan da gelimemitir. Avrupa zerinden Orta-Dou ve Asya lkelerine olan ulam balants blge zerinden kurulmaktadr. Blgede hava yolu tamacl Diyarbakr, Gaziantep ve anlurfa hava limanndan yaplmaktadr. 1998 yl itibariyle kylerin %100nde elektrik vardr. Yine kylerin %97. 6s telefon balantsna kavumutur. Televizyon ve radyo yaynlar krsal kesimde yaygn bir ekilde izlenilmektedir. Ekonomik Yaps: GAP blgesinin ekonomik yaps genelde tarma dayal olmakla birlikte, son yllarda sanayi sektr de hzl bir ekilde gelime gstermektedir. 1994 yl cari (alc) fiyatlar ile anlurfa ilinde GSYH iinde tarm sektrnn pay %40.1 ve gelime hz %165 iken sanayi sektrnn pay %22.7 ve gelime hz %213.0dr. Dier sektrlerin toplam GSYH iindeki pay ise %37.2dir. anlurfa ilinde tarm sektrnn tamamna yaknn iftilik ve hayvanclk faaliyeti oluturmakta olup, tarm sektr iinde yer alan ormanclk ve balklk faaliyetleri yok denecek kadar azdr (Paksoy, 2000: 27). anlurfa ilinin de iinde bulunduu GAP Blgesinin ise toplam GSYH iinde tarm sektrnn pay %27.9 ve gelime hz %129.6dr. Trkiyenin toplam GSYHs iinde tarm sektrnn pay %15.5 ve gelime hz % 95.8dir. 1985 ylnda GSYH asndan GAP Blgesinin Trkiye iindeki pay %4 iken, projelerin devreye girmesi ve tarm arazilerinin %12sinin sulamaya almas ile birlikte ekonomide meydana gelen canlanma sonucu 1997 ylnda blgenin pay %5e kmtr. GAP Blgesinde uygulanmaya konulan projelerin (zellikle 1.7 milyon hektar sulama alannn) tamamnn devreye girmesiyle blgenin Trkiye iindeki GSYH pay %10 civarnda olacaktr (EKO-GAP, 2000: 12). GAP Blgesinin merkezi olan anlurfann toprak varlnn nemli bir ksmnn tarm arazileri (%63. 3) oluturmaktadr. Bu oran Trkiye iin %37. 8, GAP Blgesi iin %42dir (Anonymous, 1989).
258
Bu arazilerin GAP ile birlikte suya kavumas sonucu pamuk ekim alanlar olumaya balamtr. Trkiyede Pamuk retimi ve D Ticaretinde sz sahibi olmutur. 1995 ylnda GAPn devreye girmesiyle lkemiz pamuk retim alanlarnda artlar olmutur. Proje kapsamnda sulanan alan arttka, pamuk retim alanlarnda daha ok artlar beklenmektedir. GAP Master Plannda blge iin ngrlen pamuk ekim alan yaklak 450 bin hektardr. Hayvan varl bakmndan anlurfada bykba hayvanlardan en fazla %64.5 oranla yerli sr, kkba hayvanlardan en fazla %86.2 oranla koyun, tek trnakl hayvanlardan %75.8 oranla at ve kanatllardan en fazla %78.8 oranla tavuk yetitirildii grlmektedir. Trkiye bykba hayvan varlnn %21nin, koyun varlnn %30nun, tek trnakl hayvan varlnn %29unu, tavuk varlnn %5.61nin blge hayvan varlndan olumaktadr. ayr ve mera alanlarnn terr yznden yasaklanmas, hayvancln ilkel artlarda yaplmas ve teviklerin yerinde kullanlmamas blgede hayvancln gerilemesine yol amtr. Hayvanclkta yaanan kriz et fiyatlarnn da hzla artmasna neden olmaktadr. Blgede hayvancln gelitirilmesi gerekmektedir. GAP Yatrm Tevikler, bakmndan lke iindeki %6.5lik pay ile 2000 yl fiyatlaryla toplam yatrm tutar 1.407 trilyon TLlik tevik belgesi verilmitir. Bu tutar oransal olarak ayn kalmakla beraber 1997 ylnda 940 trilyon TL olmutur. 1998 ylnda GAPn lke iindeki pay %7.3e ykselmitir. Ancak 1999 ylnda ekonominin genel gidii dorultusunda tevikli yatrm taleplerinde bir nceki yla gre yaklak %40 orannda bir azalma gstermitir. Ayn yllarda Marmara Blgesinin pay %39.3, DAP pay %2.1, Dou Karadeniz Blgesinin pay ise %6.4e dmtr. 8.3. GAPn Hedefleri GAP, lkemizin grece az gelimi blgelerinden birisi olan Gneydou Anadolu Blgesindeki dokuz ile uygulanmakta olan entegre bir blgesel kalknma projesidir. GAP projesinin temel hedefi aadaki gibi sralanabilir: a- Tarm aleyhtar olmayan makro ekonomik politikalar izlemek, b- Krsal alanda yaayan topraksz insanlarn topraklandrlmasn salamak, c- Krsal alt yapnn iyiletirilmesine almak, d- Kk ve Orta lekli Tarma Dayal Sanayi giriimlerinin desteklenmesi, e- Krsal alanda sosyokltrel hizmetlerin gelitirilmesine katkda bulunmak, f- Dar gelirlilere direkt ulam imkanlarnn salanmas, g- Kamu harcamalarn yeniden dzenlenmesi h- Kk apl iletmelerin mevcudiyetinin muhafaza edilmesi, - Yerleim programlarnn hazrlanmas, i- Kurumsal iyiletirmeler, j- Katlmclk ruhunun yaygnlatrlmas GAP, lke ekonomisine de nemli katklarda bulunacak bir projedir. GAP iki yaklama sahiptir. Birincisi, entegre planlama yaklam, kincisi ise srdrlebilir kalknma
259
felsefesidir. Entegre yaklam farkl kesimlerin (tarm, sanayi, eitim, salk vb. gibi) bir arada ve egdm iinde ele alnmasn iermektedir. Srdrlebilir kalknma yaklam ise gelecek nesillerin kendi ihtiyalarn karlama yetisini tehlikeye atmadan gnmz ihtiyalarn karlayabilme olarak tanmlanmaktadr. Bu geni tarif altnda sosyal, ekonomik, kltrel, eitim, salk, fiziksel planlama, tarm, evre ve kurumsal yap gibi dnlmesi gereken bir ok konu vardr. 8.4. Devletin GAP Politikas Devletin GAPa bak as ve politikas, blge ve dier blgeler arasndaki sosyoekonomik gelimilik farknn giderilmesinin yan sra blgedeki kalknma potansiyelinin ortaya karlmas, kendi kendine byme, toplumsal istikrarn salanmas, ihracatn artrlmas gibi politikalar amalamaktadr. GAP Blgesinin kalknma hedefi mevcut ekonomik yapy gelitirerek blgesel gelir dzeyini ykseltmek ve dier blgelerle olan gelir farkllklarn en aza indirgemektir. Bu amaca ulamak iin bir taraftan krsal alanda verimlilii ve istihdam artrrken, te yandan blge iindeki byk kentlerin emme kapasitelerinin de arttrlmas ve uzun vadede kaynaklarn etkili kullanm yoluyla kendi kendine bymenin salanmasdr. Bu sayede sosyal istikrar ile ihracata katk gibi ulusal hedeflere de hizmet edilmi olacaktr. Bylece bir taraftan istihdam-gelir imkanlar artan krsal kesimden da g eilimi zayflayacak te yandan sanayileme ve yksek gelirli istihdam olanaklar gelitirilerek hem blgeler aras gelimilik farknn daha da azalmasna hem de ihracatla dviz geliri salanmas konusunda ulusal hedeflere daha da fazla katkda bulunabilecektir (GAP Master Plan, 1989, 10). Devletin bu politikas dorultusunda Blgenin en az gelimi kenti olan, Siirt ve Mardinde Toplumsal Kalknma Projesi balatlmtr. Bu projelerin amac, sz konusu blgelerin ve krsal yrelerinin kalkndrlmasn salamaktr. Projenin stratejisi unlardr ( Siirt l Yll 1998: 173): a-Yaygn eitim alannda Halk eitim merkezleri ve raklk eitim merkezleri gibi kurumlar gelitirmek ve kurs ve kursiyer saysn oaltmak b-Eitim, kltr dzeyinin yannda ekonomik durumu ykseltmek, c-Atl igcn deerlendirmek (400 kiiye istihdam salamak), d-Aile planlamas, anne ve ocuk sal, evre sal, Trkenin doru ve dzgn kullanmn salamak e-Devletin desteinin yannda ulusal yardmlamaya frsat tannm olmasdr. 9. DOU ANADOLU PROJES 9.1. Dou Anadolu Projesinin Amac Projenin amac, plan blgesinin dier gelimi blgelerle olan sosyo-ekonomik gelimilik farkn azaltmak ve blgedeki potansiyel kaynaklarn mevcut verimlilik dzeyini gelitirerek lke ekonomisine katksn ykseltmektir. Bu kapsamda; Sektrel gelimeleri hzlandrmak zere, tarm, hayvanclk, su rnleri, kentleme, eitim, salk, altyap ve belediye hizmetleri, konut, evre, enerji, ulatrma, haberleme, kk ve orta lekli iletmelerin gelitirilmesi, ticaret, merkez kylerin
260
desteklenmesi, turizm, kltr ve g politikalar ve ilgili dier alanlarda sektrel analizler yapmak ve ncelikleri belirlemektir. Plan blgesinde krsal ve kentsel gelimeyi salamaya ynelik kamu yatrmlarn belirlemek ve zel kesim yatrmlarn zendirici politika ve uygulamalar ortaya koyarak blgesel gelimeyi kamu, yerel ynetimler ve zel kurulularla ibirlii iinde gelitirmek. Blgesel istihdamn gelitirilmesi asndan nem tayan igc arz ve talebinin sektrel ve mekansal analizini yapmak, blgedeki insan kaynaklarnn gelitirilmesi konusunda sektrel yeni projeler nermek. Plan blgesindeki ve dndaki giriimcilere (yabanc sermaye yatrmclar dahil) yatrm alanlarnn belirlenmesi, yatrm projelerinin hazrlanmas, uygulanmas, iletme ynetimi, teknoloji, finansman, pazarlama imkanlarnn gelitirilmesi ve nitelikli eleman temini konularnda somut neriler gelitirmek, bunlar koordine edecek kurumsal dzenlemeler nermek projenin amalar arasndadr. Bu erevede ele alnacak Dou Anadolu Projesi (DAP) ana plan ile; Blgenin nfus hareketleri ve demografik yaps incelenecek, Blgenin iller ve ileler dzeyinde sahip olduu retim ve hizmet potansiyeli ortaya karlacak, Bu potansiyel projelendirilerek gerekli finansman, igc, teknoloji gereksinimleri belirlenecek, Blgenin GAP Projesi ile olan ilikileri incelenecek, Blgenin komu lkelerle ve Trk Cumhuriyetleri ile olan sosyo-ekonomik ilikileri deerlendirilecek, Tm sektr ve alt sektrler bir btn iinde ele alnarak blge illerinin kendi aralarnda ve dier komu blge illeri ile mukayeseli stnlkleri tespit edilecek, Dnyada baarl blgesel gelime projelerinin plan ve uygulama safhalar incelenerek blge iin kapsaml orta ve uzun dnem Gelime Ana Plan hazrlanacak, Blge plannda ngrlen muhtemel yatrm konular ile ilgili fizibilite ettleri hazrlanacak, Plann uygulanmas iin gerekli mekanizmalar tanmlanacaktr. Dou Anadolu Projesinin alan 16 ilden (Ardahan, Ar, Bayburt, Bingl, Bitlis, Elaz, Malatya, Erzurum, Erzincan, Gmhane, Hakkari, Idr, Kars, Mu, Tunceli ve Van ) olumaktadr. 9.2. Dou Anadolu Blgesinin Sosyo-Ekonomik Yaps Dou Anadolu Blgesi (DAB), 163.000 km2lik bir alan kapsayan ve Trkiye yzlmnn %21ine sahip bir blgedir. Yzey ekilleri itibariyle lkenin en yksek dalarna sahip ve ortalama ykseklik 2000 metrenin zerindedir. Nfus Yaps: DAP Blgesinde 1997 ylnda 5.865.535 kii yaamaktadr. 1997 yl verilerine gre toplam nfusu 100.000 zerinde olan 14 il bulunmaktadr. Toplam nfusa gre sralama yapldnda en byk kentler, Erzurum, Malatya, Van ve Elazdr. Bu kentlerde yaayan toplam nfus blge nfusunun %50.59dur. DAP blgesinin Trkiye nfusu iindeki pay 1960 ylndan 1997 ylna kadar d eilimi gstermektedir (1960 ylndaki pay, %12.1den 1997 ylnda %9.34e inmitir) Mevcut durum analizinde belirtilen 1935 yl pay
261
%13.9 olduu da gz nne alnrsa dn olduka uzun bir sreci kapsad grlmektedir (DIE, 2000: 138). Dou Anadolu Blgesinde (DAB) bebek lm hz lke ortalamasndan 1.5 kat daha fazladr. ocuun hayatta kalma ans annenin eitim dzeyi ile yakndan ilikilidir. Anneleri eitimsiz olan ocuklar arasnda bebek lm hz, en az ilkokul mezunu olan annelerin bebeklerine gre 1.7 kat daha fazladr. Blgedeki ocuk lm oran yaklak %015.4dr. Trkiye ortalamas %09.8dir. Blgenin nfusunun nfus art hz, Trkiye nfus art hznn altndadr. 1990-97 aras yllk ortalama nfus art hz Trkiye ortalamas %015.08 iken, blgede ortalama hz %012.1dir. Dou Anadolu Blgesi iin saptanan alt blgeler ve illerine gre 1960 yl ile 1997 yl arasndaki paylar tablo:3de verilmitir.
Tablo3 DAP Blgesi Nfus Art Hzlar
ller Ar Erzincan Erzurum Gmhane Kars Bayburt Ardahan Idr Mu Erzurum Alt Blgesi Bingl Elaz Malatya Tunceli Malatya Alt Blgesi Bitlis Hakkari Van Van Alt Blgesi DAB Blgesi Genel Toplam TRKYE 1990-1997 0. 9 -1. 0 0. 4 -1. 4 -1. 1 -1. 0 -3. 9 0. 2 1. 6 -0. 0 -0. 9 0. 6 2. 1 -6. 3 0. 6 1. 9 3. 5 2. 6 2. 1 0. 6 1. 5 1997-2020 0. 8 0. 1 0. 4 0. 4 0. 0 0. 7 0. 4 0. 5 1. 1 0. 5 0. 6 0. 7 1. 5 0. 7 1. 1 0. 2 0. 4 2. 0 1. 6 0. 9 1. 2
Kaynak: DPT (2000) Dou Anadolu Projesi Ana Plan, s. 8, Ankara
alt blge olarak belirlenen Dou Anadolu Blgesinde; nfus art hz Erzurum Alt Blgesinde 1990-97 yllar arasnda sfr iken 1997-2020 yllar arasnda art hznn 0.5 olaca tahmin edilmekte, Malatya Alt Blgesi iin 0.6 ve 1.1 ve Van Alt Blgesi iin ise 2.2 ve 0.9 oran olaca belirtilmektedir. Trkiye genelinde ise 1990-1997de 1.5 ve 1997-2020 yllar arasnda ise 1.2 olacaktr. ller zelinde deerlendirildiinde ise, en ok nfus kaybeden iller srasyla Tunceli (6.3), Ardahan (-3.9), Kars (-1.1), Erzincan (-1.0), Bayburt (-1.0) ve Bingl (-0.9)dr. Blgedeki illerin kentsel nfuslarna bakldnda (le Merkezleri Nfuslar Toplam) ise, 500 binin zerinde kentsel nfusa sahip iki il grlmektedir. Trkiye genelinde ehirli nfus oran %65 iken, blge nfusunun %54lk ksm ehirlerde, %46s kylerde yaamaktadr. Bu oran Erzurum ve Malatya iin %63 civarndadr. Bu deerlere gre 3 milyon kii kentlerde, 2.5 milyon kiide krsal kesimde yaamaktadr.
262
DAP Blgesinin hzl bir negatif bir ge sahip blge olduu yaplan analizler sonucunda da ortaya kmtr. Byk kentlere ynelen nfus geride bir demografik boluk brakmaktadr. Blgenin nfus kaybetmesi gen igcnn azalmasna, sermayenin kaymasna neden olmaktadr. Bunun yan sra nfus kaybeden alanlardaki kyler yal nfusu barndran yerler haline dnmektedir. Blgeden darya olan glerin geri kazanlabilmesi iin blgede yatrmlarn yaplmas gereklidir. Ekonomik amal vergi indirimleri, tevikler, borlanma (kredi) kolaylklar giriimciyi harekete geirebilir. Ancak az gelimi blgelerin genel karakteri iinde giriimcilerin dier blgeler kadar hzl harekete geemedikleri grlmektedir. Bu nedenle yine ulusal politikalar erevesinde farkl deneyimlere giriilmelidir. Blge ekonomisi iin elde edilen bulgular, tarm ve hayvanclk sektrnn nemini ortaya koymaktadr. Ancak blgede gen nfusu tutabilmek iin tarm sektrn destekleyici entegre politikalara baldr. Bu entegre politikalar da sanayi ve hizmetler sektrnn destei ile olabilecektir. Eitim Durumu: Trkiyede 1999 yl itibariyle, 12 ve st ya grubunda okumayazma oran erkeklerde %94.2 ve kadnlarda %77.4 olmak zere %85.7ye ulamtr. Bu oran DABta erkeklerde %81.13, kadnlarda %54.89 olmak zere %68.16dr (DE, 2000: 98). DABta retim andaki nfusun okullama oran ilkokullarda %68, ortaokullarda %33.7, liselerde %25.84 ve yksek renimde %10.95tir. Okullama orannda erkek nfus daima kz nfustan fazladr (DE, 2000: 163). Salk Durumu: 1998 yl verilerine gre Trkiye genelindeki 901 kamu kurumuna ait hastanelerin 108 tanesi Dou Anadolu Blgesindedir. Yani %11lik ksm bu blgede bulunmaktadr. zel hastane saysna gelince blgede be tane (Malatya, Elaz, Erzurum, Erzincan, ve Idrda bulunmak zere) hastane bulunmaktadr. Trkiye genelinde ise toplam 236 zel hastane bulunmaktadr. Bu da oran olarak %0.21e tekabl eder (DE, 2000: 138). Salk personeli bana den kii says bakmndan DAB olduka kt durumdadr. Trkiye genelinde uzman hekim bana 2141, DAB ise 5309, pratisyen hekim bana Trkiye genelinde 1618, Blgede 2218, di hekimi bana ise 5453 ve 17448 kii dmektedir (DE, 2000: 147). stihdam Yaps: 1990 genel nfus saym sonularna gre DABde 12 ya ve st iktisaden faal nfusun 2.198.905i deiik faaliyet kollarnda istihdam edilmekte olup toplam nfusun %41.1ini oluturmaktadr. 1990 yl genel nfus saymna gre DABde isizlik oran Trkiye ortalamasnn (%7.5) zerindedir. alan iktisaden faal nfusun tarmdaki pay %71.93, sanayi ikolundaki pay %3.98, ticaret sektrndeki pay %3.97, inaat sektrndeki pay %3.19 ve toplum hizmetleri , sosyal ve kiisel hizmetlerdeki pay %14.22dir. Blgedeki istihdam yapsnn sektrlere dalm incelendiinde en yksek payn %72. 1 ile tarm, bunu %3. 44 ile imalat sanayi izlemekte olduu grlr. Bu oran Trkiye genelinde srasyla %50. 9 ve %11. 9dur. 1980 yllarnda balayan tevik tedbirlerinden blge terr nedeniyle yeterli lde yararlanamamtr. Trkiye genelindeki pay %2.2 ile en dk seviyededir. 1999 ylnda ise (31.12.1999), toplam 2967 adet yatrm tevik belgesi dzenlenmi olup, bu projelerin sabit
263
yatrm tutar 4.6 katrilyon TL. dir. Bu belgelerin yaklak %35i Marmara, %17si Anadolu, %17si Ege, %9u Akdeniz, %10u Karadeniz, %4 Dou Anadolu Blgesi ve %8i de Gneydou Anadolu Blgesine aittir. Tevik uygulamalarndan KYlerin daha youn oranda yararlanabilmelerinin temini ve tevik sisteminin blgesel, ekonomik ve sosyal farkllklarn giderilmesinde daha etkin olabilmesi amacyla 1999 ylnda mevzuata blgesel amal destekler ilave edilmitir. Blgesel gelimeye ynelik yatrmlar Batman, Bingl, Bitlis, Diyarbakr, Hakkari, Hatay, Kars, Mardin, Mu, Siirt, rnak, Tunceli ve Van illerinde yaplan asgari sabit yatrm tutar 8 milyon dolar karl TL. olan en az 75 kiilik istihdam salamaya ynelik hayvanclk, dokuma-giyim ve ulatrma sektrleri haricindeki komple yeni yatrmlar eklinde tanmlanmtr. Bu kapsamdaki yatrmlarn faizsiz sabit yatrm tutarnn %30u kadar kredi tahsisi ngrlmtr. Bu kredinin faiz oran %30dur. Gayrisafi Hasla : 1998 yl verilerine gre Trkiyede GSYHya en dk katky %4.2 ile DAB yapmtr. Oysa blge nfusu Trkiye nfusunun %9.3n oluturmaktadr. Trkiyede iller arasnda kii bana den en yksek gelir Marmara Blgesindedir. Kocaelinde kii bana den gelir (KBDG), 7882 dolar olan pay, Arda 744 dolardr. DABde KBDG Trkiye ortalamasnn altndadr (DE, 2000: 652). 1998 ylnda KBDG iller itibariyle Ar 827, Mu 828, Bitlis 1075, Hakkari 1181, Van 1212 , Bingl 1221, Malatya 1972, Elaz 2621 ve Erzurum 1448 dolardr (Ekonomik Forum, 2000: 16). 1997 yl itibariyle cari fiyatlarla Dou Anadolu Blgesi GSYHsnn %23.7sini tarm, %15ini sanayi, %12sini ticaret, %10.7sini ulatrma ve haberleme, %5.9unu inaat ve %2sinide konut sahiplii oluturmutur. Dou Anadolu Blgesi GSYHs iinde tarm sektrnn alm olduu pay Trkiyenin tarmnn %6.6sn oluturmaktadr. malat sanayinin pay ise %1.7 gibi dk bir deerdir. Bankaclk ve Mali Yap: 1999 yl sonu itibariyle Trkiye genelinde 7961 banka ubesi vardr. Bu say iinde DABsinin pay ise 341dir. Bu da Trkiye genelinin %4.3ne eittir. Dou Anadolu Blgesinde kii bana banka mevduat asndan deerlendirildiinde ise 1990 ylnda 116 dolar olan kii bana banka mevduat %65 artarak 1998 ylnda 192 dolar olarak gereklemitir. 1092 dolar olan lke ortalamasyla karlatrldnd bu rakamn dk kald grlmektedir. Dou Anadolu Blgesi vergi gelirleri itibariyle bakldnda ise Trkiyedeki toplam vergi gelirlerinin % 1.2 dzeyine tekabl etmektedir. Gelirler vergisinde bu oran %2.8 iken, kurumlar vergisinde %0.25, mal ve hizmet vergisinde %0. 62 ve d ticaret vergilerinde %0.12dir. Blge baznda toplam vergiler iinde vergi trlerinin dalm incelendiinde vergi gelirlerinin %70inin gelir, %23nn mal ve hizmet vergilerinden olutuu grlmektedir. Kurumlar vergisinin oran ise %2dir. Vergiler iinde gelir vergisinin paynn yksek oluu ise yksek personel harcamalar ve blgede irketleme eiliminin dk olmasdr. Bu nedenle blgeden elde edilen gelirler giderleri karlamad gibi Trkiye ortalamas olan %65-80 snrnn altnda (%25-30) kalmaktadr. Tarm: DABnin ekonomisi tarma dayanmaktadr. Tarmda alan igc %72i civarnda olup Trkiye ortalamasnn (%54) zerindedir. Blgede buday, Arpa, avdar gibi tahl tarm yaplmakta olup endstriyel rnler pek yetitirilmemektedir. Tarmsal ara ve gere asndan da DAB, Trkiye ortalamasnn altndadr. Trkiyedeki toplam traktr
264
saysnn %5.5i DABndedir. Yine tarmsal ila ve gbre kullanm asndan da yetersizdir. Bu nedenle verim dk kalmaktadr. rnein, Buday verimi 2150 kg/hektardr. Trkiye ortalamas ise 2234 kg/hektardr (DE, 2000: 287). lke topraklarnn %30.6s kullanlmaya elverili iken bu oran DABta %23.5dir. Yine blgede toprakszlarn oran %30.13 iken Trkiyede toprakszlarn pay %21. 9dur (Gndz, 1994: 67). Dou Anadolu Blgesinde hayvan varlnn Trkiye iindeki yeri incelendiinde Trkiyedeki koyun varlnn %30u, sr varlnn %20.17si ve Trkiyedeki Tavuk varlnn %5.61i blgededir. Ancak son yllarda bu rakam terr nedeniyle azalmtr. Sanayi: lkeler arasnda olduu gibi bir lkenin blgeleri arasnda da gelimiliin temel ls sanayilemedir. Trkiyedeki blgeler aras gelimenin Dou Anadolu Blgesinin aleyhine olduu sanayilemeden ileri gelmektedir. Bu blgelerde altyap yatrmlarnn yetersiz oluur, byk merkezlere uzak oluu, pazarlama imkanlarndaki glkler, ulam imkanlarnn elverili olmay ve dsal ekonomilerin yetersizlii olmas gibi eitli sebepler sz konusu blgenin gelimesini engellemektedir. DAB imalat sanayi haslasnn geliimine baktmzda 1987 ylnda cari fiyatlarla 315.9 milyar TL. olan blge imalat sanayi haslasnn 1987-1997 dneminde yaklak 342 kat artarak 1997 ylnda 107.999.2 milyar TL. olarak gerekletii grlmektedir. Ayn dnemde Trkiye imalat sanayi haslas 381 kat artmtr. DAB imalat sanayi haslasnn Trkiye imalat sanayi haslas iindeki pay incelendiinde 1987 ylnda %1.94 olan bu payn yllar itibariyle azalarak 1997 ylnda %1.74 seviyesine indii grlmektedir (Trk. Kal. Ban., 1999: 74). Blgede bulunan 145 adet imalat sanayi tesisinin %45.5i, gda-iki-ttn sanayiinde, %13. 8i tekstil, giyim ve deri sanayinde, %13. 8i ta ve topraa dayal sanayide ve %7.6s da metal eya, makine ve tehizat sanayinde faaliyet gstermektedir. malat sanayi tesislerinin yresel hammadde ve potansiyele ynelik olarak kurulduu dikkat ekmektedir (Trk. Kal. Ban. A. . , 1999: 75). DABdeki kk ve orta lekli sanayi iletmelerinin yaps incelendiinde; 1992 yl verilerine gre blgede Kk ve Orta lekli Sanayi (KOS) iletmeleri saysnn 6.232 olduu ve bu iletmelerde toplam olarak 19.656 kiinin istihdam edildii ve yine bu iletmelerin yaratt katma deerin ise 655 milyar TL. olduu grlmektedir. (Trk. Kal. Ban. A.., 1999, 78). Katma deer ve istihdam bakmndan Elaz, Malatya ve Erzurum birinci, Erzincan ve Van ise ikinci srada yerlerini almaktadrlar. Ancak bu bahsedilen iletmelerin byk ounluu emek-youn iletmelerdir. yeri byklnn sektrel dalm incelendiinde kk ve orta lekli kurulularn daha ok gda sanayinde, orta ve byk lekli kurulularn ise daha ok tekstil, metal, ta ve topraa dayal sanayiler olduu grlr. Blgeler arasndaki gelimilik farkn azaltmak ve zel sektr yatrmlarn blgeye ekmek amacyla DABdeki btn iller KY kapsamna alnmtr. DABda sanayilemeyi tevik etmek gayesiyle hemen hemen her ilde organize sanayi blgeleri (OSB) kurulmas benimsenmitir.
265
Ulatrma: Blge ulam asndan sorunludur. Kuzeyde Karadeniz limanlaryla, gneyde GAP Blgesiyle, ulam balantlar zayftr. Topografik zellikler ulam pahal hale getirmekte, kn yollar ak tutmak byk bir sorun olmakta zellikle gelimemi illerin bir ok kynde uzun zaman d dnya ile balant kesilmektedir. Ulamn hzl ve gvenli olmamas nedeniyle sanayi iletmeleri ulamn daha iyi olduu yrelerdeki rakiplerine gre rekabet glerini dren, daha fazla girdi stoku bulundurma zorunluluuyla kar karya kalmaktadr. Ulam gl bir ok ilde krsal kesimin pazarla btnlemesini ve kentlerde sunulan hizmetlerden daha byk lde ve daha sk yararlanmasn imkansz hale getirmektedir. Dou Anadolu Blgesi, ulam sistemi ve hizmetleri asndan hem lke ortalamasnn hem de genel standartlarn olduka altndadr. Gelimilik Endeksi: DPT tarafndan 1996 ylnda yaplan almada iller gelimilik durumuna gre be gruba ayrlmtr. Aratrmada demografi, istihdam, eitim, altyap, salk gibi sosyal gstergelerle imalat sanayi, inaat, tarm, turizm, ticaret ve mali gibi ekonomik gstergelerden oluan toplam 58 gsterge kullanlmtr. Aratrmann temel amac illerin gelimilik seviyesinin saptanmasdr. Yaplan analizler ve deerlendirmeler sonucunda lke farkl gelimilik dzeylerinde be gruba ayrlmtr. Bu ayrma gre birinci grupta 5, ikinci grupta 11, nc grupta 26, drdnc grupta 17 ve beinci grupta 17 il bulunmaktadr. Aadaki tabloda grld gibi.
Tablo 4 Trkiyedeki llerin Gelimilik Derecesine Gre Snflandrlmas
1. Derecede Gelimi ller 1. stanbul 2. Ankara 3. zmir 4. Kocaeli 5. Bursa 2. Derecede Gelimi ller 1. Eskiehir 2. Antalya 3. Tekirda 4. Adana 5. el 6. Mula 7. Aydn 8. Balkesir 9. Kklareli 10. Kayseri 11. Denizli 3. Derecede Gelimi ller 1. Bilecik 2. Edirne 3. Zonguldak 4. anakkale 5. sparta 6. Manisa 7. Uak 8. Konya 9. Gaziantep 10. Hatay 11. Sakarya 12. Bolu 13. Burdur 14. Krkkale 15. Ktahya 16. Nevehir 17. Elaz 18. Trabzon 19. Samsun 20. Krehir 21. Rize 22. Malatya 23. Amasya 24. Karaman 25. Afyon 26. Nide 4. Derecede Gelimi ller 1. Kastamonu 2. orum 3. Giresun 4. Artvin 5. Erzincan 6. Sivas 7. Aksaray 8. K. Mara 9. Bartn 10. Tokat 11. ankr 12. Sinop 13. Ordu 14. Erzurum 15. Diyarbakr 16. Yozgat 17. anlurfa 5. Derecede Gelimi ller 1. Tunceli 2. Adyman 3. Kars 4. Gmhane 5. Bayburt 6. Batman 7. Mardin 8. Van 9. Siirt 10. Idr 11. Hakkari 12. Bitlis 13. Ardahan 14. Bingl 15. Ar 16. rnak 17. Mu
Kaynak:Trkiye Kalknma Bankas, A. . (1999) Dou ve Gneydou Anadolu Blgeleri Ekonomik ve Sosyal Durum, s. 71 266
DAB illerinden ikisi nc grupta, ikisi drdnc grupta ve ounluu beinci grupta yer almaktadr. nc grupta yer alan Elaz ve Malatya illeri orta derecede gelimi iller arasndadr. Drdnc ve beinci grupta yer alan DAB illeri yksek oranda g veren nfus art hzlar ve younluu lke ortalamasnn altnda olan ve geimlerini tarmdan salayan illerdir. Sosyoekonomik dzeyi dk olan beinci gruptaki tm iller az gelimi illerden olup blge itibariyle DAP, GAP ve DOKAP Blgesindedir 10. DOU KARADENZ BLGES PROJES Trkiyedeki blgesel kalknma programlar, 1950lerde merkezi ynetimin nclnde balam ve bu programlarn uygulanmas be yllk kalknma planlar dorultusunda kesintisiz bir ekilde devam etmitir. Bu tr programlara rnek olarak hzl kalknmaya bal sosyo-ekonomik problemlerin zmn amalayan Marmara Blgesi Kalknma Projesi ve byk sanayi kurulularnn zelletirilmesini desteklemek zere alt yap yatrmlarna nem veren Zonguldak Blgesel Kalknma Projesi saylabilir Dou Karadeniz Blgesi de, Dou ve Gneydou Anadolu Blgeleri gibi az gelimi blgelerimizden biridir. Gemite bu blge, dou ve bat arasndaki ticaretin gerekletii Erzurum ve Bayburttan geip Trabzona ulaan pek Yolu zerinde yer almaktadr. Souk sava dneminin kmesi ve serbest ticaretin ortaya kmasyla, blge 21. yzylda bu konumunu tekrar kazanabilme potansiyeline sahiptir. Bu erevede snr ticaretinin ve uluslar aras ibirliinin artmakta olan nemini kavrayan Trkiye, Karadeniz Ekonomik birliinin (KEO) 1992 ylnda kurulmasna nderlik etmitir. Bu amala Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti, Dou Karadeniz Blgesi iin ok sektrl bir blgesel kalknma plan hazrlamak zere Japon Hkmetinden teknik ibirlii talebinde bulunmutur. Bu talep karsnda Japon hkmeti teknik ibirliinin yaplmasn kabul etmi ve Japon Uluslar aras birlii Ajansn (JICA) grevlendirmitir. 17 Aralk 1998 tarihinde Trkiyeden, Devlet Planlama Tekilat (DPT) ve Japonyadan da JICA tarafndan imzalanmtr. 10.1. birlii Projesinin alma Alan ve Amalar Bu teknik ibirliinin uygulanaca alan yedi ilden oluan Dou Karadeniz Blgesi (DOKAB)dr. Bu yedi il Artvin, Bayburt, Giresun, Gmhane, Ordu, Rize ve Trabzondur. alma alan 39. 203 km2 olup toplam blge nfusu 1997 ylnda 2. 91 milyondur. alma amalar bakmndan da DPT ve JICA almalarn aadaki ekilde ortaya koymutur; a-alma alanyla Trkiyenin dier blgeleri arasnda var olan blgesel eitsizlikleri ortadan kaldrmak zere DOKABnin ksa ve uzun dnemde gelimesini salayacak entegre bir kalknma plannn ortaya konmas, b- Yukardaki plan erevesinde ncelikli sektrlerin ve olas yatrm projelerinin belirlenmesi, c-alma sresince Trk personel ile ibirlii yaparak bu personelin planlama kabiliyetlerinin gelitirilmesidir.
267
10.2. almann erevesi alma JICAnn grevlendirdii bir danmanlar ekibi tarafndan, DPTnin belirledii ekiple sk bir ibirlii ierisinde yrtlecektir. alma grubu, kapasiteyi artrmak ve yerel katky gelitirmek amacyla yabanc uzmanlarn yan sra iki tane de Trk uzman grevlendirecektir. almann temeli, byk lde hazr, kullanlabilir veriler ve raporlar ile DOKABne ynelik bir proje (DOKAP) hazrlamaktr. DPT ve JICA ekibi blgeyi potansiyel olarak taradktan sonra 22 Nisan 1999da hazrladklar raporu, her ildeki mevcut durum, gelimeyi snrlayan etmenler ve beklentiler konularndaki ilk bulgular iermektedir. Ara raporla ilgili kapsaml yorumlar yaplm, bunlar daha sonra yazl hale getirilmitir. Toplant tutanaklar hazrlanm ve JICA ve DPT temsilcileri tarafndan imzalanmtr. Ekim ortas itibariyle ara raporun Trkesi hazrlanm ve ilgili yerlere datlmtr. 17 Kasm 1999 tarihinde ise Trabzonda Blgesel Ynlendirme Komitesi toplanarak taslak halindeki Dou Karadeniz Projesi (DOKAP) Master Plann tartmtr. Sektr almalar Merkezi Hkmetin ilgili kurumlar, bunlarn blge ve il tekilatlar ve yerel ynetimlerle ibirlii iinde devam etmitir. neri halindeki projeler ve programlar ayrntl bir ekilde ortaya konmu ve seilen projeler zerinde daha derin almalar yaplmtr. Sosyal anket almasnn ikinci blm oruh Nehri zerinde yaplmas planlanan baraj projelerinden etkilenecek alanlar zerinde younlaarak yrtlmtr. Kentsel kademelendirme almas ise Aralk itibariyle tamamlanmtr. Bu raporlar ekonomik sektr, sosyal sektr, evre, mekan, altyap ve kurumlar balklar altnda be ciltte toplanmtr. 10.3. Dou Karadeniz Blgesi Bu blmde Dou Karadeniz Blgesindeki mevcut sosyo-ekonomik ve mekansal yap, blgesel zellikleri daha iyi ortaya koyabilmek iin Trkiyenin dier blgeleriyle karlatrmal olarak incelenmitir. Ayrca blgenin toprak, su, insan ve dier konulara ilikin kaynak kapasitesi de gzden geirilmitir. Bunun yan sra DOKAP blgesel kalknmasn salayacak kurumsal dzenlemeye ynelik olarak kalknma ynetiminin mevcut yaps ve sorunlar ortaya konulmutur. 10.3.1. DOKAP Blgesinin Sosyo-Ekonomik Yaps Sektrel alanda yaplan mevcut durum analizi baz alnarak, DOKAP blgesindeki sosyo-ekonomik yapnn en nemli zellikleri alt balk altnda sralanabilir: 1-Trkiyenin az gelimi blgelerinden birisi olmasdr; 1996 ylnda DOKAP blgesinde kii bana den gayri safi blgesel hasla (GSBH), GAP blgesindeki GSBHdan byk olmasna ramen Trkiye genelinde kii bana GSYHnn sadece %66s kadardr. Aadaki tabloda grld zere.
268
Tablo 5 Ekonomik Yap ve Kii Bana Den GSBH, GAP, DAP ile Karlatrmas
Gstergeler Alan Nfus(1997) Nfus Younluu N. Art. Ora. 1990-97 Kentleme Oran Kii B. GSYH 1998 Kii B. GSYH 1998 GSBH/GSYH 1998 Tarm Sanayi Hizmetler Birim Km2 Kii Kii/km2 Binde Yzde Bin TL. Endeks d. Yzde Yzde Yzde Yzde GAP 75. 561 6. 128. 973 81 24. 2 64. 1 990 54. 1 5. 3 27. 9 20. 4 51. 9 DAP 158. 972 5. 868. 535 37 6. 9 53. 5 674 36. 9 3. 4 50. 9 11. 9 37. 2 DOKAP 39. 203 2. 911. 108 74 3. 0 48. 6 1. 103 60. 3 2. 8 30. 3 13. 7 56. 0 Trkiye 774. 815 62. 865. 574 81 15. 1 65. 0 1. 830 100. 0 100. 0 15. 5 26. 4 58. 1
Kaynak: DPT (2000) Uzun Vadeli Strateji ve Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan 2001-2005, Ankara, s. 78, ; DE, Trkiye statistik Yll, s, 287
Tablo. 5de grld gibi alan itibariyle DAP ndedir. Buna karlk nfus, nfus younluu, nfus art hz ve kentleme oran itibariyle GAP dier iki blgeye gre ndedir. Kii bana GSYH ve endeks deeri itibariyle DOKAP dier blgelere gre stnlk tar. Tarm ve hizmetler asndan DOKAP, sanayide de GAP ileridedir.
2-Darya g veren bir blge olmas;
DOKAP blgesinde 1990-97 yllar arasnda nfus bymesi negatif olarak kaydedilmi ve bu sre iinde yllk %0.3 bir oranla blgede 50 bin kiiden fazla bir nfus kayb meydana gelmitir. Nfusun doal olarak art da gz nne alndnda sosyal kayp ve darya net gn daha byk olduu sylenebilir (DE, Trkiye statistik Yll, 1997). 3-Hizmet sektrnn bykl; 1994 yl iin DOKAP blgesinde hizmet sektrnn GSBHndaki pay %56.0dr. Bu oran Trkiye genelindeki ortalamann (%58.1) biraz altnda kalmasna ramen, GAP (%51.9) ve DAP (%37.2) blgesinden byktr. Bu durum Trabzon, Gmhane ve Bayburt illerinin tarihi ipek yolu zerinde yer almasnn bir sonucu olarak blge de yzyllar iinde gelien ticaret ve datm faaliyetlerinin nemini yanstmaktadr. Hizmet sektr bnyesinde ticaret, tamaclk, iletiim ve mali hizmet alt sektrleri grece byk paylar alrken, zel i ve hizmetler ile konut sahipliinin paylar daha kktr. Bu yap zel sektrn zayf ve fazla faal olmayan bir yapya sahip olduunu gstermektedir. 4-Tek rne baml tarm faaliyetleri; DOKAP blgesi ekonomisi ve zellikle de tarm sektr byk lde iki nemli rne dayanr. Birincisi ay, ikincisi de fndktr. Tarm arazisi iinde bu iki rnn pay %60 civarndadr. Geri kalann ise tahllar (%30), baklagiller, yem bitkileri, yumru bitkiler, baz endstri bitkileri ve sebzeler oluturmaktadr. 5-Byk kentsel merkezlerin olmamas; DOKAP blgesinde 1997 rakamlarna gre 182. 552 kiilik nfusa sahip olan Trabzon dnda byk bir kentsel merkez yoktur. Trkiyenin kentsel kademesinde nc grupta yer almaktadr.
269
1. Okur-yazarlk oran DOKAP Blgesinde okur-yazarlk oran, 1996 ylnda %78.5tir. Bu oran Trkiye ortalamasnn (%80.5) ok az altndadr (DPT, 1996). Erkek okur-yazarlk oran Trkiye ortalamasnn stnde iken kadn okur-yazarlk oran %63.5lik bir deerle bu ortalamann olduka altndadr. GSBH iinde tarm sektrnn en yksek paya sahip olduu iller olan, Giresun ve Ordu da daha da dktr. Yksek retim kurumu mezunlarnn oran %3.2 olup lke ortalamas olan %4.7nin olduka altndadr. Trabzondaki Karadeniz Teknik niversitesinin mevcudiyeti bu ildeki yksek okul mezunu orannn (%4.1) yksek olmasn salamtr (Trkiye Eko.Kur.,1997: 31). 2-Salk lkenin salk dzeyi ile ilgili gstergeler, o lkenin kalknmlk derecesini ortaya koyan veriler arasnda nemli bir yer tutar. Salk hizmetlerinin nemini aklayn en arpc gsterge toplam salk harcamalarnn GSMHya orandr. Gelimi lkelerde bu oran 1980li yllarda %12.13 dzeyinde iken Trkiyede %3tr. Blgedeki salk hizmetleri lke geneli ile paralellik arz etmektedir. Bir hekime den nfus 1985de 2863 iken , 1990 ylnda 1889 kiiye dmtr. Yatak bana den nfus ise 574 kiiden 411 kiiye dmtr. Karadeniz Blgesinde dourganlk oran %4.7dir (Berber, 1997: 35). 10.3.2. DOKAPn Ekonomik Yaps Blge ekonomisinin bu gne kadar istenilen dzeyde gelimemi olmas temel olarak iki nedene dayanmaktadr. Kalknmann ilk aamalarnda tarm sektrnn, ilerleyen aamalarnda ise sanayi sektrnn srkleyici motor rol oynad bilinen bir gerektir. Ancak blgenin ansszl ne tarmda ne de sanayide byk oranlarda gelime salayabilecek bir potansiyele sahip olamaydr. Tarmn kalknmada etkin rol oynayabilmesi koulu tarmsal verimliliin arttrlmasdr. Tarmda verimlilik ise iyi iklim koullarnn yannda, gbreleme, ilalama, zirai ilalama yaplmas ve en nemlisi tarmda teknolojik gelimelerden yararlanmak suretiyle ancak artrlabilir. Bunun yan sra doal yap blgede yetitirilebilecek tarmsal rn eidini de snrlandrmaktadr. Bu nedenle blge ay ve fndk gibi alternatifi olmayan iki rnle yetinmek durumundadr. 1. Tarm sektr; Blge sahip olunan arazinin ilemeye uygunluu ynnden lke genelindeki 16 alt blge iinde son srada yer almaktadr. Sahip olunan arazinin %9.5i ilemeye uygun iken bu oran Trkiye genelinde %34.5tir (Berber, 1997: 38). Blgede ilemeye uygun arazi %9.5 dolaynda iken ilenen arazi %21.7 dzeyindedir. l baznda ilenen arazi bakmndan Ordu %53 ile ilk sray alrken Artvin %5.6 ile son sray almaktadr. Blge arazisinin %40.3 ormanlarla kapldr. Bu oran Artvinde %57.8dir. Blgede ayr-mera varl %20.7 dolayndadr. Tarma hi elverili olmayan arazi oran ise %13.4 gibi blgenin kstl arazisine oranla olduka yksek bir dzeydedir. 2. stihdam Yaps Tarm sektr GSYH iindeki paynda olduu gibi istihdamda da en nemli sektr konumundadr. 1990 yl verilerine gre tarmn istihdamdaki pay %72.6 dzeyindedir. 1991 ylnda DE tarafndan gerekletirilen genel tarm saymnda tarmn her hangi bir kolunda ek
270
i olarak alan hane halk da dikkate alnmtr. Buna gre blgede tarmla hi ilgisi olmayan hane halk oran %5.3 dzeyindedir. Tarmla iliki ierisinde olan hane halknn %97si hem bitkisel retim hem de hayvancl birlikte gerekletirirken sadece, hayvanclkla uraanlarn oran %3 dzeyindedir. Blgenin toplam tarmsal retim deerinin dalm, bitkisel rnler %42, canl hayvanlar %29 ve hayvansal rnler %29 eklindedir. Giresun, Ordu ve Rizede bitkisel rnlerin pay %46dr. Canl hayvan retiminde bykba hayvanlar arlktadr. 3. Sanayi Sektr DOKAP blgesinde sanayi geliimi ok snrl dzeydedir. Trkiyedeki ortalama gelimenin olduka altndadr. lke genelinde imalat sanayinin 1996 yl GSYH iindeki pay %23. 8, istihdam iindeki pay ise %11. 9dur DOKAP blgesi iin ise bu oranlar sras ile %11. 3 ve %5. 9 ile snrldr. Blge iinde Bayburt ve Gmhanede hemen hemen hi sanayi yoktur. Blgede bulunan snrl sanayi Ordu ve Trabzon illerinde toplanmtr. Sektr iinde imalat sanayinin pay madencilik ve enerji sektrne gre olduka yksektir. Blgede iletmelerin lek baznda dalm u ekildedir. Kk iletmeler %97, orta lekli iletmeler %0.6, byk lekli iletmeler %2.4tr. Kk lekli firmalarn hemen hemen yars (%49) Trabzonda toplanmken, Artvin %7.3lk pay ile son sradadr. Orta lekli iletmeler, Trabzon ve Giresunda toplanmtr. Bu iki ehirdeki toplam oranlar %81.1dir (DE, 1990). Byk lekli iletme dzeyinde Rizenin stnl gze arpmaktadr. %41.5lik bu payn yksekliinde ildeki ay fabrikalarnn rol byktr. Bu nedenle blgenin sanayileebilmesi iin; a- KOBlere ynelik retim ve pazarlama merkezi projesi, u anda eitli kamu kurulular tarafndan sunulan pazarlama ve danmanlk hizmetlerinin etkin bir ekilde sunulmasn salayacak bir merkezin kurulmas b- KOBlere ynelik kredi ve teknik yardm programlarnn hazrlanmas, c- Mesleki eitimin iyiletirilmesi projesi, sanayinin deien ve eitlenen taleplerini karlayabilme amacyla nitelikli igc eitimine ynelik faaliyetlerin iyiletirilmesini salayacak KTne bal eitli meslek yksek okullar amak, d- imkanlar bilgi ve yerletirme merkezi, i ve ii bulma kurumu, yaygn eitim merkezleri ve iveren birlikleri arasnda ilevsel balar kurarak, mezunlarn ie yerletirilmesi ve yeni eitim programlarnn ynlendirilmesi konularnda hizmet vermek gerekecektir. e- Serbest blgelerin gelitirilmesi projesinin devreye sokulmas gereklidir. 4-stihdamn illere gre dalm Blgede istihdamn iller itibariyle dalm, iyeri says dalm ile paralellik arz eder. 1985 yl DE verilerine gre istihdamn iller itibariyle dalm u ekildedir:
271
Tablo 6 DOKAPta stihdamn llere Gre Dalm LLER Artvin Giresun Gmhane Rize Trabzon Blge Miktar 5110 5848 887 17248 12690 41783 Yzde (%) 12. 0 14. 0 2. 1 41. 2 30. 7 100. 0
Kaynak: KOSGEB (1992) Trkiye malat Sanayinin ller Baznda Sektrel Gstergeleri, Ankara Tablo 6dan da grld zere en yksek paya Rize ve Trabzon sahiptir. En dk oranl il ise Gmhaneye aittir. Katma deerin illere gre dalmna bakldnda blgede yaratlan katma deerde dikkati eken zellik, Katma deerin ok byk bir ksmnn byk lekli iletmeler tarafndan gerekletirilmesidir. Blgedeki toplam katma deer iinde kk iletmelerin pay %10, orta iletmelerin pay %5 ve byk iletmelerin pay ise %85dir. 1989 ylnda katma deerin iller itibariyle yzde dalm ise, Artvin %13.3, Giresun %13.4, Gmhane %0.2, Rize %45.7 ve Trabzon %27.4 eklindedir. Artvin ve Giresunun katma deer paylar birbirine yakndr. Bu illerde katma deeri gerekletiren kurulular , Artvinde bakm iletmeleri ve lig levha fabrikalar, Giresunda ise Fiskobirlik ve SEKAdr. %45lik katma deer payna sahip olan Rizenin stnln ay fabrikalarnn fazla olmasdr. Trabzonda ise imento fabrikalar, SEK ve ay fabrikalardr. Ayrca Et ve Balk Kurumu da vardr. 5. Enerji DOKAPta biri termik (Artvin-Hopa) ikiside hidroelektrik (Rize-kizdere ve GiresunDoankent) olmak zere elektrik santrali faaliyette bulunmaktadr. Blgede 1921 ylnda retime balayan Trabzon Akaabat-Iklar HES, 1990 ylndaki sel felaketinden sonra kullanlmaz duruma gelmitir. Blgede Giresun (Aslanck) ve Gmhanede (Krtn) iki HESin inaat devam etmektedir. Ayrca (Dilek-Groluk) ve Trabzon (Of-Solokl) yap-iletdevret modeli ile iki adet HES yaplmas planlanmaktadr. Blge elektrik enerjisi retiminin lke geneli iindeki pay %0.5 gibi olduka dk dzeydedir. Ancak inaat devam eden ve yapm planlanan santraller bittiinde blge paynda artlar olacaktr. Blgedeki elektrik tketiminin lke geneli iindeki pay ortalama %2.23 dzeyindedir. Enerji tketiminin sektrel dalm ise, sanayi %45.7, mesken %32.9, ticaret %6.3, resmi daireler %3.1 ve dier muhtelif alanlar %11.9 eklindedir. Blgede sanayide elektrik kullanm %75 ile en fazla Artvin ilinde gereklemitir. Sanayi kullanmnn en az olduu il ise %29.9 ile Gmhanedir. Genel tketimde ise ilk sray Trabzon ili almaktadr. 6. Blgenin Kamu Kesimi Gstergeleri Karma ekonomilerin hakim olduu lkelerde sanayilemenin baarlmasnda kamu sektr tarafndan yaplacak alt yap yatrmlar n art niteliindedir. Devlet uygulayaca
272
yatrm politikasyla az gelimi yrelerin kalknmasnda dorudan ve dolayl ekilde etki yapabilmektedir. Devlet transfer harcamalar ve yatrm harcamalarna ek olarak mali aralar ve tevik sistemiyle de az gelimi yrelere kaynak aktarabilmektedir. DOKAPn bu imkanlardan ne lde yararlandn ortaya koyabilmek iin kamu kesimi gstergelerinin bilinmesi faydaldr. Konsolide bte gelirleri bakmndan, Trkiye kamu sektr gelir ve harcamalar konsolide bte erevesinde gereklemektedir. DOKAP blgesine ait gelir ve giderlerde yllar itibariyle artlar olmaktadr. Blge baznda bte gelirleri %91lik oranla en fazla 1989 ylnda art gstermitir. 1987-94 dnemi yllk art ise %74 olarak gereklemitir. Ayn dnemde lke genelindeki yllk art oran ise %85 dzeyinde gereklemitir. Buna bal olarak 1987 ylnda blgenin lke genelindeki pay %1. 63 iken 1994 ylnda bu oran %1. 05e inmitir. DOKAP blgesinde gelirlerin giderleri karlama oran da buna bal olarak azalmtr. 1999 ylnda gelirlerin giderlere oran %46.92 olarak gereklemitir. Ayn ylda Trkiye genelinde ise %72.43dr. DOKAP blgesinde gelirlerin harcamalardan fazla olduu tek il Rizedir (www. mal. gov. tr). Kamu yatrmlar, kamu harcamalar iinde kamu yatrmlarnn miktarnn ortaya konulmas, devletin blgeye olan ekonomik katksnn seyri ve gelecekteki eilimlerin belirlenmesi bakmndan nemlidir. 1983-1990 yllarna kadar kamu yatrmlarnda nemli artlar varken bu tutar 1990 sonras azalmaya balamtr. 1986 ylnda %1.17ye kadar kan blge yatrm pay 1993 ylnda %0.45e kadar inmitir. Blgeye yaplan yatrmlar konusunda nihai olarak, zel sektr yatrm teviklerinin de irdelenmesi gerekir. 1990-1993 dneminde blge ile ilgili yatrm teviklerine baklrsa, blgenin yatrm teviklerinden ald paylarda nemli bir deiiklik olmad grlecektir. 1990 ylndan sonra belge says bakmndan ortalama %1, yatrm tutar bakmndan ortalama %0.8 ve istihdam bakmndan da ortalama %1lik paylar mevcuttur. D Ticaret: 1988 ylnda Sarp snr kapsnn al ile birlikte blgeye ekonomik ynden bir canllk geldi ve bavul ticareti eklinde balayan d ticaret hareketlerinin yerini zamanla milyon dolarlarla ifade edilen deerler ald. Blge ekonomik ynden tarmsal karaktere sahip ve sosyal ynden de bunun etkilerini yanstan bir grnt vermektedir. Blge ekonomisinde sanayinin pay ok kktr. Blgede igc arz, igc talebinden daha hzl artmaktadr. Sanayi kurulularnn saysnn yetersiz oluu istihdam olumsuz ynde etkileyerek isizlik orannn ykselmesine neden olmaktadr. 1992 yl itibariyle bavul ticaretinden elde edilen gelir yaklak 148 milyar dolardr (Trabzon l Yll, 1993, 5). 1994te dviz girii 271.728.000 dolardr, yine ayn yldaki ithalat ise 125.829.444 dolardr. DOKABnden bavul ticareti kapsamnda yaplan ithalat ve ihracatn yllara gre deiimi yledir. Bavul ticareti kapsamnda gerekletirilen ihracat ve ithalatn resmi kaydnn tutulmamas nedeniyle Turizm Bakanlnn yapm olduu anket almasnda kii bana mal miktar olan 220 dolarn giri yapan yolcu saysyla arplmas sonucu toplam mal giriine ulalmtr. Bu balamda toplam mal girii 1991-93 yllar arasnda yolcu saysna paralel olarak art gstermitir. 1994 ylnda ise %51.8 orannda bir azalma sonucu 125.8 milyon dolar olarak gereklemitir(1999 ylnda blgeye gelen yabanc uyruklu says 950 bindir). Bavul ticareti ihracat da yolcu k saysna paralel olarak art gstermitir. Bu art 1991-1993 yllar arasnda srmtr. Fakat 1994 ylnda ekonomik nedenlerden etkilenerek azalmtr (Atayeter , Yaman, 1994: 265-278).
273
Trabzon Serbest Blgesinden yaplan d ticarete gelince, KEB deklarasyonunda yer alan kurumlar aras ibirlii alanlarndan biriside serbest ekonomik blgelerde ibirliini tevik etmektir. Trabzon serbest blgesi 4.6.1992 ylnda faaliyete gemitir. Faaliyet kollar depolama, paketleme, ambalajlama, montaj, demontaj, alm-satm, bankaclk, seyyar satclk, transit tamaclk ve DPTnca uygun grlecek benzeri faaliyetlerdir. Bu konularndan kiralama, depolama, bankaclk, seyyar satclk ve alm-satm yaplmaktadr. 1993 ylnda serbest blgeden 462 bin dolarlk ihracat yaplm, 1994te ise yzde 882 orannda artla 4 milyon dolara ulamtr. hra edilen mallar ise toz eker ve aydr. thalata gelince 1992 ylnda 611 bin dolar, 1993te ise 876,8 bin dolar, 1994te ise 28 milyon dolardr. thal edilen mallar kle inko, demir ve sa, kle alimnyum, naylon poet yer almaktadr. 1994 ylnda ise ithal edilen mallar arasna torba, oto paras, kontraplak ve video teyp kaseti dahil edilmitir. 11. SONU VE NERLER; Ksa adyla GAP, DAP ve DOKAP olarak bilinen bu projeler, genel anlam ile blgesel birer kalknma projeleridirler. Bu projelerin temel hedefi blge halknn gelir dzeyi ve hayat standardn ykseltmek, bu blgelerin dier gelimi blgelerle, aralarnda var olan gelimilik farkn ortadan kaldrmak, krsal alandaki verimlilii ve istihdam imkanlarn arttrarak kentsel gelimeyi salayarak gelimi kentlere olan g durdurmaktr. Bu projeyi de kapsayacak ekilde nerilerimizi yle sralayabiliriz; 1-Blgede kaynaklarn en yksek dzeyde deerlendirecek yatrmlara ncelik verilerek istihdam hacmi attrlmal, 2-Tarma dayal yatrmlar ile emek-youn endstrilerin kurulmasna arlk verilmeli, 3-Blgedeki niteliksiz igcnn eitilmesine nem verilmesi, 4-Nitelikli igcnn blgeye ekilmesi ve gn nlenebilmesi iin maa ve cret politikas iyiletirilmeli, 5-Blgede isizlik sigortas uygulamasna bir an nce balanmal, 6-Blgede tm alanlardan Trkiyenin dier yrelerine gre ok daha dk oranda vergi alnmal veya hi alnmamal, 7-Blgede yatrm yapacak mteebbislerin vergi yk hafifletilmelidir, 8-Mevsimlik iiler srekli daimi ii statsne geirilmeli, 9-Yreye has olarak SSK primleri drlmeli, 10-Blge insanlar depreme kar sigortalanmal, 11- Tarm sektrnde alanlarn sosyal gvenlik kapsamna alnmas salanmal, 12-Sz konusu blgelere daha fazla sayda kadro tahsis edilmeli, 13-Bte harcamalar ile ilgili tasarruf tedbirleri blgede uygulanmamal, 14-Blgede KOSGEB laboratuvarlar bir an nce kurulmal, blgenin dier illerinde de oluturulmaldr. Bu laboratuvarlar blge niversiteleri ile ibirlii iinde almal,
274
KAYNAKLAR
ASLANOLU, Rana, (1992) Kentlerin Kkeni zerine Bir Deerlendirme, Uluda niversitesi kt. ve da. Bil. Fak. Dergisi, Cilt:XIII, Say:1-2, Mart, Bursa BABAKANLIK HAZNE MSTEARLII, Tevik ve Uygulama Genel Mdrl (2000) Yatrmlarda Devlet Yardmlar, Ankara BERBER, Metin (1997) Gmrk Birlii Karadeniz Ekonomik birlii Blgesi ve Dou Karadeniz Ekonomisi, Trkiye Ekonomi Kurumu, Ankara ( http/www. mal. gov. tr/docs/T7-15). AVDAR, T. (1981) Milli Mcadele Balarken Saylarla . . . . . . . Vaziyet ve Manzara- Umumiye DE (2000) Trkiye statistik Yll, Ankara DPT (2000) Uzun Vadeli Strateji ve Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan 2001-2005, Ankara DPT (1989) GAP Master Plan almas, Master Plan Nihai Raporu, Cilt:1 DPT (2000) Dou Anadolu Projesi Ana Plan, Ankara DNLER, Zeynel (2000) Blgesel ktisat, 6. Basm, Ekim Kitapevi Yaynlar, Bursa. ERTRK, Hasan, (1997) Kent Ekonomisi, kinci Bask, Ekin Kitabevi, Bursa. EKO-GAP (2000) Yl. 1, Say. 1, Kasm-Ocak GAP ktisat letme Finans Dergisi (1999) Yl. 1, Say. 1 Mays-Haziran GNDZ, A. Ylmaz (1994) Blgesel Dengesizlik ve GAP Projesi, Malatya PRENE, Henri, (1990) Ortaa Kentleri:Kkenleri ve Ticaretin Canlanmas, 2. Bask, letiim Yaynlar, stanbul NAN A. (1972) Devletilik lkesi ve Trkiye Cumhuriyetinin Birinci Sanayi Plan, 1933, Trk Tarih Kurumu, Ankara KELE, Ruen (1990) Kentleme Politikas, mge Kitabevi, Ankara KIRBALI, F. (1973) 1920-1927 Dneminde Kalknmada ncelikli Yrelere likin Hkmet Politikalar, DPT Yayn, Ankara KIRBALI, F. (1973) 1920-1927 Dneminde Kalknmada ncelikli Yrelere likin Hkmet Politikalar, DPT Yayn, Ankara KOSGEB (1992) Trkiye malat Sanayinin ller Baznda Sektrel Gstergeleri, Ankara MLLS, Edwin S. (1972) Urban Economics, llinois:Scott, Foresman and Co. , NADAROLU, Halil (2001) Mahalli dareler Teorisi, Ekonomisi Uygulamas, 7. Bas, Beta Basmevi, stanbul PAKSOY, Sadettin (2000) GAP Kapsamnda Sulamaya Alan Harran Ovasnda Pamuk Yetitiren letmelerin Ekonomik Analizi (Arazi ve Gelir Dalm), anlurfa SRT VALL (1998) Siirt l Yll TOPRAK, Zerrin (1995) Kent Ynetimi ve Politikas, 3. Bask, Anadolu Matbaaclk, zmir TEKNEL, Osman (1994) Gneydou Anadolu Sulama Projesi (GAP), zmir GAP Blge Kalknma daresi Bakanl (2000) Gneydou Anadolu Projesi, TRABZON VALL (1993) Trabzon l Yll, Trabzon (www.un.org/esa/population/poblications /wup2001/wup2001dh.pdf)
275
Kahraman Maran Kuruluu, Geliimi ve Mekansal Analizi

Mehmet GRBZ Yrd.Do. Dr., Kahraman Mara St mam niv., Fen-Edebiyat Fak., Corafya Blm Ersin Kaya SANDAL Dr., Kahraman Mara St mam niv., Fen-Edebiyat Fakltesi,Corafya Blm Murat KARABULUT Yrd. Do. Dr., Kahraman Mara St mam niv., Fen-Edebiyat Fak.,Corafya Blm 1. KAHRAMAN MARAIN KURULUU Kahraman Mara, Akdeniz Blgesi, Adana Blmnn kuzeydousunda yer alr. Ahr Dann gney yamacnda, sulak ve verimli Mara Ovasnn hemen kuzeyinde kurulmu olan Kahraman Mara, yaam koullar bakmndan son derece uygun fiziki ve beeri corafya zelliklerine sahiptir. Mara Ovasnn geni ve verimli olmas, su kaynaklarnn yeterlilii ve tarafnn dalarla evrili olmas nedeniyle savunmaya elverililii, ehrin bu alana kurulmasnda etkili olmutur. Ayn zamanda tarihte gneyden gelen yollarn Anadolu ile balantsn salayan gei blgesinde bulunmas Kahraman Maran nemini daha da artrmtr. Bu olumlu corafi koullar nedeniyle Kahraman Mara ve evresinde yerlemenin tarihi M 4000-5000 yllarna kadar inmekle beraber, ehrin kale evresinde Hititler tarafndan (M XIX.-XII. yy) kurulduu tahmin edilmektedir. ehir merkezinin tarihi dnemler ierisinde ekonomik, politik, askeri ve doal nedenlerle birka kez yer deitirdii belirtilmekte ise de (Atalay, 1973: 8; Canpolat, 13; Halep Vilayet Salnameleri; Yinan , 1; Ycel, 1987: 103), bu yer deiiklii konusunda kesin bir bilgi yoktur. Bu blmde bu konudaki grlere deinerek, corafyann ilke ve metotlar dorultusunda ve kendi gzlemlerimize gre ehrin yerleim yeri konusunda grmz bildireceiz. Halep Vilayet Salnamesindeki kaytlara gre; Mara ok eski bir ehir olup ilk kez imdiki yerinin 20 km. (4 saat) kadar dousunda, Erkenez ay kenarnda (Elmalar Beldesi civarndaki Himli Hy), M 3500 yllarnda Hititler tarafndan kurulduu ifade edilmektedir. ehir Halid bin Velid zamannda Mslmanlar tarafndan feth olunmu, Harun Reid dneminde ise ehir imar edilmitir. ehir hicri drdnc asr ortasna doru stanbul Rumlar tarafndan tahrip edilmitir. Bunun zerine Seyfddevle tarafndan feth olunarak 959 (H. 348) senesinde imdiki yerinin 6 km. (1 saat) kadar dousundaki Kara Mara denilen yerde tekrar ina edilmitir. Mara, baz salnamelere gre Dulkadirli beylerinden Aladdevle Bey, baz salnamelere gre ise Halil Bey tarafndan hicri X. asr balarnda bugnk yerine tand ifade edilmitir. Daha sonra yazlan kaynaklar salnamelerden ald iin genelde ayn bilgiler verilmektedir. Fakat, baz kaynaklarda ehrin Kara Mara`a tanma tarihinden nce Mara Kalesinden bahsedilmektedir. rnein, Mkremin Halil Yinan n makalesinde, Halid bin Velid 636 tarihinde Mara fethederek Hristiyan halk ehirden karm ve ehrin kalesini
276
tahrip eylemitir (Yinan , 1). Bu bilgilerden anlald gibi, Kahraman Mara tad sylenen Sefddevleden nce kaleden bahsedilmesi, ehrin kurulu yerinin bugnk kale ve evresi olduunu dorulamaktadr. Besim Atalay da Mara'n kurulu yeri ve yer deitirme konusunda salnamedeki grleri tekrarlayarak, Mara'n ilk kurulu yerinin imdikinin kuzeydousunda drt saat mesafede Erkenez ay kenarnda, ikinci yerinin Kara Mara, nc yerinin ise bugnk bulunduu yer olduunu belirtmitir (Atalay, 1973: 8). Mara'n ilk kurulu yeri ve yer deitirme konusunda dier bir gr Salman Canpolat'a aittir. Maran ilk yerleim merkezinin bugnk Maran bat tarafnda bulunan Maral Mahallesi olduu, buradan dou ve gney ynde yayld ve ilk nce Hititler tarafndan kurulduu kabul edilmitir (Canpolat, 13). ehir, burada bulunan su kanalnn kurumas sonucu Seyfuddevle tarafndan Kara Mara`a, burasnn da muhtemelen sel basknna uramas sonucunda Alauddevle Bey tarafndan bugnk yerine tand kaytldr (Canpolat, 14-15). Ycele gre ise, ilk alarn Kahraman Mara, imdikinin yaknnda bulunuyordu, bugnk yerine Osmanllar zamannda tanmtr (Ycel, 1987: 103). Kahraman Maran ilk kurulu yerinin Erkenez ay kenar olduu birok kaynakta gemesine ramen, bizim edindiimiz bilgi ve kendi deerlendirmelerimiz bu grn doru olmad ynndedir. Mara'n Erkenez kenarnda Asuriler tarafndan kurulduu fikri, burasnn byk bir ehir kurmaya uygun olmay ve Hititlerin bu blgeye Asurilerden ok daha nceleri gelmesi dolaysyla mmkn deildir (Canpolat, 9). Sadece bu yrede Mara'tan baka bir yerleme kurulmu olabilir. Kurulu yeri olarak gsterilen Maral Mahallesi de kaleye ok yakndr. Bu nedenle kaleyi yerleme yeri olarak dnmek mmkndr. Maran Kara Maratan bugnk yerine tanmas konusundaki grlerin, Dulkadirli Beylii merkezinin Elbistan'dan Mara'a tanmasnn ehrin tanmas gibi yanl anlalmasndan kaynaklanmaktadr. ehrin Kara Mara'tan bugnk yerine Alauddevle Bey tarafndan tand iddia edilmektedir. Halbuki ehrin bugnk merkezinde bulunan Ulu Cami'nin Alauddevle Beyden nce (Sleyman Bey tarafndan) yaplmas, gnmzde de ehrin en byk camisi olan Ulu Cami muhakkak o zamanki ehrin merkezi yerine yaplm olaca fikri, ehrin daha nce de imdiki yerinde olduunu dorulamaktadr.Bu bilgiler nda bize gre, ehrin ilk kurulu yerinin kale ve evresi olduudur. Bunun yannda, o gnn siyasi ve savunma artlar ehrin kaleye yakn olacan desteklemektedir. Kara Mara ve Himli Hy'nde yerleme kalntlar vardr. Fakat bunlar byk bir ihtimalle Mara'tan ayr bir yerlemedir. 2. KAHRAMAN MARAIN GELIIMI Kahraman Mara, tarihi dnemler ierisinde bakent (Dulkadirli Beylii dnemi) ve sancak merkezi (Osmanl dnemi) olarak ekonomik ve siyas bakmdan ihtiaml dnemler yaad gibi, snk dnemler de geirmitir. Bu olaylar ehrin mekansal gelimesinde etkili olmutur. ehrin geliimi elimizdeki belgeler nda baz dnemlere ayrarak, bu dnemlerin balca zellikleri incelenecektir.
277
2.1. Dulkadirli Beyliinden (1337) nceki Dnem Dulkadirli Beyliinin kurulu tarihi olan 1337 ylna kadar Mara'a Hititler, Asurlular, Makedonyallar, Romallar, Bizansllar, Araplar ve Seluklular hakim olmutur. Bu dnemlerin hepsinde Maratan bahsedilmesine ramen, ehrin yerleme zellikleri ile ilgili bilgi ve belgelere ulalamamaktadr. nk Kahraman Mara doal afetler (deprem gibi) yaam ve tarihi eserler yklmtr. Ahr Dandan inen Ak Dere, Kanl Dere ve eker Derenin vadileri arasnda kalan ykselti zerine kale ina edilerek ehir kurulmutur. Kale ve evresinin Pnarba su kaynandan cazibe ile yararlanmas ve savunmaya elverililii ehrin buraya kurulmasna neden olmutur (Grbz, 2001a: 103). Bugn Namk Kemal mahallesi snrlar ierisinde kalan Kara Mara, yerleme tarihi bakmndan eski olmasna ramen henz arkeolojik bir aratrma yaplmad iin yeterli bilgiye ulalamamtr. 2.2. Dulkadirli Beylii (1337-1522) Dnemi Mara 1337 ylnda Dulkadirlilerin eline gemitir. ah smalin 1505 ylnda Elbistan tahrip etmesi sonucu Dulkadirlilerin merkezi Aladdevle tarafndan Maraa tanmtr (Tademir, 1995: 2). Beylik merkezi Maraa tandktan sonra ehirde byk imar faaliyetleri balamtr. Refet YYinan n Dulkadir Beylii adl eserinde Mara ehri hakknda baz bilgiler verilmektedir. Bu bilgilerden Marata ehirsel fonksiyonlarn olutuu, ticaret ve pazarn gelitii, sadece ehir nfusuna deil, evresindeki krsal yerlemelere de hizmet veren bir ehir olduu anlalmaktadr. Bu dnemde Ulu Cami, Nebeviyye Medresesi ve batsnda bulunan Ta Medresenin bulunduklar yer ehrin merkezi olmu, yerlemeler bu merkez etrafnda yer almtr. Yerlemeler Bektutiye Mahallesi, Boazkesen ve azi Bey camilerinin bulunduu yerlerde toplanmtr. 1500 tarihli Alauddevle Bey vakfiyesindeki verilere gre izilen Mara Ulu Cami ve evresinin krokisinden ve bu eserde verilen bilgilerden, kale ve Ulu Caminin bulunduu Ekmeki Mahallesi merkez olmak zere, kuzeyde Fevzipaa, douda Turan ve Divanl, gneyde Kurtulu mahallelerinde ve douda Durakl Mahallesindeki Hazinedarl Caminin gneyinde yerlemeler olduu anlalmaktadr. 2.3. Osmanl Dnemi 2.3.1. 1522-1832 Yllar Aras Osmanl Hakimiyeti Aladdevle Beyin 1515 ylnda ldrlmesiyle Osmanl Devletinin etkisi altna giren Mara, 1522 ylnda tamamyla Osmanl topraklarna katlmtr. Yavuz Sultan Selim tarafndan ran seferi dnnde (1515 ylnda) beraberinde getirilen Beyaztl slalesi Maraa yerletirilmitir. Kalenin bat taraflarna yerletirilen Beyaztllar ehrin bu ynde gelimesine neden olmutur. Osmanl Devleti Mara'a hakim olduktan sonra, 1525 ve 1563 ylnda tahrir yaptrmtr. 1563 tarihli defterdeki vergi trlerinden Maran ehir fonksiyonlarn tadn anlyoruz. Bu deftere gre; Mara 42 mahalleli, 3.050 vergi nfusuna (tahmini nfusu 16117, Grbz, 2001b: 189). sahip bir ehirdir. Ayn zamanda evresinin pazar durumunda olup, i ve ticaretin yapld merkezdir (Yinan - Elibyk, 1988: XXXII).
278
Evliy elebi, seyahatnamesinde Marala ilgili u bilgileri vermektedir. Mara, 42 mahalleli, 10000 evli bir ehirdir. ehrin gneyden kuzeye uzunluu yedi bin adm (yaklak 3,5 km) dr. Kalede 100 ev ve Sleyman Han Cami bulunan bir mahalle vardr (Evliy elebi, 1985: 140-141-142). Buradaki dier bilgilerden Maran bu yllarda ekonomik ve sosyal ynden ileri dzeyde olduu grlmektedir. Bu bilgiler bize ehrin yerleme bakmndan Dulkadirli Beylii dnemine gre daha da bydn ve ehir fonksiyonlarnn olutuunu gstermektedir. Mara XIX. yzyln balarnda hareketli bir devre yaamtr. ehir, 1832 ylnda cami, mescit, ar gibi yerlemelerin bulunduu kalenin gneyinin yan sra, bugnk Yusuflar, ehit Evliya, Yrkselim, Feyzipaa, Gazipaa, Kayaba, Divanl, Sakarya ve sadivanl mahallelerine doru gelimeye balam, bylece ehir kalenin bats, kuzeyi ve dousuna doru bymtr (Grbz, 2001a: 105). 2.3.2. 1833 - 1923 Yllar Aras Osmanl Hakimiyeti Maran 1832 ylnda brahim Paa tarafndan igal edilmesi ehrin gelimesini durdurmu ve ehrin nfusu nceki yllara gre azalmtr. Yabanc bir seyyah olan Texeir, 1835 ylnda Marala ilgili u bilgilere yer vermektedir (Texeir, 1862-1863: 586). Marata aktif bir endstri vardr. Altn ve ipek ilemeli yn ceket, manto, aba imal edilmektedir. Boyanm pamuklu kumalar ok yaygn ticaret mallarn oluturmaktadr. Ahr Dandan kan su kaynaklarnn zerine ok sayda deirmenler kurulmutur. Osmanl Devletinin resmi yll olan salnamelerde Marala ilgili bilgiler bulabiliyoruz. Bunlardan 1871-1872 (H. 1288) tarihli Halep Vilayet Salnamesinde Mara 38 mahalleli bir ehir olarak gemektedir. Marala ilgili Cevdet Paann Tezkir adl eserinde, 1889-1890 (H.1307) tarihli Halep Vilayet Salnamesinde ve emseddin Saminin Kamusul Alm adl eserinde Marata 38 mahalle ve 5942 ev bulunduu belirtilmektedir. 1891-1892 (H.1309), 1892-1893 (H.1310), 1902-1903 (H.1320), 1906-1907 (H.1324) ve 1908-1909 (H.1326) yllarna ait Halep Vilayet Salnamesindeki Mara ehri ile ilgili bilgiler birbirine yakndr. Bu nedenle hepsini tek tek verme yerine 1908-1909 (H.1326) tarihli salnamedeki bilgileri vereceiz. Bu eserde, 5470 hane, 75 oda, 30 cami, 16 mescit, 30 medrese, 1 ktphane, 1 mevlevihane, 1 rtiye mektebi, 11 ibtidaiye mektebi, 20 islam mektebi, 10 kilise ve 1625 dkkan kaytldr. Besim Atalayda 1916 ylnda verdii bilgilerde, Maran Ahr Dann eteinde harap ve perian halde, 8525 haneli bir kasaba olduunu ve 3 km uzunluunda, 2 km eninde, 6 km sahada yerletiini belirtmektedir (Atalay, 1973: 164-169). Besim Atalay Marata en geerli meslein dericilik, marangozluk ve papuculuk olduunu, 170 kadar derici dkkan ve 305 kadar papucu dkkan bulunduunu bildirmektedir (Atalay, 1973: 176-177). Bu verilerden ve 1920 ylna ait ehir krokisinden kartlan bilgiler nda, Mara ehrinin 1832-1920 yllar arasnda batda Akakoyunlu, kuzeyde Maral, Yrkselim, Gazipaa, Kayaba, gneyde Dumlupnar ve Hayrullah mahallelerine doru gelitii tespit edilmitir (Grbz, 2001a: 107).
279
2.4. Cumhuriyet Dnemi 2.4.1. 1923-1956 Yllar Aras Kahraman Mara ve evresi, Osmanl Devletinin son dnemlerinde aznlklarn ayaklanmalarna sahne olmutur. ehir 1919 ylnda nce ngilizler, sonra Franszlar tarafndan igal edilmitir. Bu savalarn olumsuz etkileri nedeniyle Kahraman Mara 19231956 dnemini ekonomik ve sosyal bakmdan snk geirmitir. Buna ramen 33 yllk bu devrede Kahraman Marata birka rr fabrikas ve gda rnlerine ynelik endstri tesisi kurulumu, ehir kuzey blgesine doru gelimitir. 2.4.2.1957- 1977 Yllar Aras 1957 ylnda hazrlanan imar pln ile ehrin gney taraf yerlemeye alm ve Kbrs Meydan ve Trabzon Caddesi olumutur. Hayrullah, smet Paa, Yeniehir, Menderes, eyh Adil mahallelerinde yerlemeler kurulmu, sadivanl, Sakarya, Durakl Kayaba, Gazipaa, Karamanl ve Dumlupnar mahalleleri bymtr. 2.4.3. 1978-1987 Yllar Aras Bu yllar arasnda Kahraman Marata endstri alannda byk gelimeler olmu, zellikle tekstil sektr byk bir hz kazanmtr. ehrin dousunda Kk Sanayi Sitesi yaplarak devreye girmi, buna bal olarak ehir dou ynnde gelime gstermitir. Gazi Antep ve Adana karayollarnda endstri tesisleri kurulmutur. ehir ierisindeki imar almalar ve eker Dere yolunun almasyla ehir batya doru da gelimeye balamtr. Orman Blge Mdrl evresinde mahalleler olumutur. ehirden kopuk olarak Gazi Antep yolu zerinde Erkenez Mahallesi, Adana yolu zerinde Aksu Mahallesi kurulmutur. 2.4.4.1988-1998 Yllar Aras Belediye tarafndan ehrin bat tarafnn imara almas ve alt yapnn hazrlanmasyla ehir bu ynde hzl gelimitir. Ayn zamanda ehrin geliiminin bu yne doru kaymasnda toporafyann yerlemeye uygunluu, ykselti ve batdan esen rzgar nedeniyle yaz mevsiminin ehrin dier yerlerine gre daha serin olmas ve manzara gzelliinin etkisi vardr. ehrin bu yndeki geliimi Tekerek yolunun almas ve Afar Kyndeki niversite kampusnn faaliyete gemesi ile daha da hzlanacaktr. ehir gneyde Adana, Gazi Antep, Kayseri kara yolu kavana kadar dayanmtr. Hatta Odun ambarlar, Belediye hali ve fuar, daha gneyde yer almaktadr. Bu yllar arasnda ehrin dou ynnde de gelimeler olmutur. St mam, Aslanbey, Dulkadirolu ve Namk Kemal mahalleleri bymtr. Gazi Antep kara yolu zerinde tamamyla endstri tesisleri kurulmutur. Bugn Kahraman Mara douda Dereky, batda Ceyhan Nehri, gneyde Aksu ay ve kuzeyde Ahr Da tarafndan snrlandrlan 183 kmlik mcavir alana yaylmtr. 3. KAHRAMAN MARAIN MEKANSAL ANALIZI ehirler, sosyal yaplar ve ekonomik faaliyetleri birbirinden farkl ok sayda insann, dar bir saha zerinde yaad yerlerdir. ehirdeki nfusun farkl ihtiyalarn karlamak iin farkl ksmlar, dolaysyla farkl fonksiyon alanlar meydana gelir. Kahraman Marata zaman ierisinde fonksiyon alanlar deimekle beraber bugnk durum aada aklanmtr.
280
3.1. Tarihi Sit Alan Kahraman Maran tarihi ok eskilere dayanmasna ramen, bugn ayakta olan tarihi eserlerin ounluu Dulkadirli Beylii ve Osmanl dnemine aittir. ehirde, zellikle Dulkadirli Beylii dneminde sosyo-kltrel bakmndan byk gelimeler olmu, ok sayda cami ve medreseler yaplm ve bunlarn arasnda ekonomik faaliyetlerin yrtld ar ve hanlar yer almtr. Halkn oturduu konut alanlar da bunlarn evresine yerlemitir. Dulkadirli Beylii dneminde, bugnk Ulu Cami merkez olmak zere, gney ksmnda i ve ticaret alanlarnn olduu bezzazistan, ar ve hanlar yer almaktayd. Osmanl dneminde bu alana 1700'l yllarda kapal ar yaplm ve birok avantajlar nedeniyle hl Kahraman Maran en nemli ticaret yerlerinden biridir. Tarihi ar ve evresi 5.10.1993 tarih ve 1566 sayl Kltr Bakanl, Adana Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kurulu Mdrl karar ile Kentsel Sit Alan olarak ilan edilmitir. 3.2. ve Ticaret Alanlar ve ticaret alanlar, tarihi sit alann ierisine alacak ekilde, Kbrs Meydan ile Ulu Cami arasndaki Atatrk Bulvarnn her iki yamacnda ve Trabzon Caddesinde younlamtr. Bunun yannda Kbrs Meydan evresi, Boazkesen Caddesi ile Adana yolu zerinde sebze hali ve odun ambarlarnn bulunduu alanlar kapsamaktadr. Milli Egemenlik Caddesi ile Kbrs Meydan arasnda da i ve ticaret alanlar younluktadr. 3.3. Ticaret ve Konut Kark Alanlar Azerbaycan Bulvar, Trabzon, Hkmet, Zbeyda Hanm, Cahit Zarifolu, eyhadil, Ankara, Sarayalt, Uzunoluk ve Hastane caddeleri ticaret ve konut alanlarnn kark olarak younlat yerlerdir. Daha nceki yllarda Kbrs Meydan ve evresindeki binalarn sadece alt katlar i ve ticaret alan olarak kullanlrken, zamanla ehrin gelimesine bal olarak bu alanlardaki binalarn st katlar da i alanlar olarak kullanlmaya balanmtr. 3.4. Konut Alanlar Kahraman Mara ehri 1998 yl itibariyle 38 mahalleye ayrlmtr. Ticaret alanlar dndaki yerlerin byk ounluu konut alanlar olarak kullanlmtr. En eski mahallelerde sokaklar dar ve konutlar eskidir. Yeni imara alan alanlardaki mahallelerde konutlar daha fazla katl ve modern ekilde yaplmaktadr 3.5. Endstri Alanlar Kahraman Marata 1980 ylndan nceki el iiliine dayanan kk endstri, ehrin merkezindeki tarihi ticaret blgesi ierisinde bulunmaktadr. 1957 ylnda Menderes Mahallesindeki Eski Sanayi alan yaplmtr. Bu sanayi alan ihtiyac karlamaynca, 1978 ylnda ehrin dousunda Kk Sanayi Sitesi yaplmtr. 1983 ylndan sonra hzla gelien zel sektre ait tekstil arlkl endstri Gazi Antep ve Adana kara yolu zerine kurulmutur. Bu karayollarnn her iki cephesi baz yerlerde 250 m., baz yerlerde ise 500 m. derinlie kadar endstri alan olarak belirlenmi ve byk ounluu da tesislerle dolmutur. Artk Kayseri yolu zeri yaplamaya balamtr. Daha sonra Organize Sanayi Blgesi ehrin belediye snrlar darsnda, Kavlakl Beldesine yaplmtr.
281
3.6. Ulamda Kullanlan Alanlar ehrin otogar Gazi Antep, Adana ve Kayseri kara yolu kavanda bulunmaktadr. Demir yolu gar ehrin gneyinde Adana, Gazi Antep, Kayseri kara yolu kavandadr. Kahraman Mara Hava Alan ehrin gneydousunda, Erkenez ay kenarndadr. 3.7. Resmi ve dari Kurumlar Kahraman Mara, il merkezi olduu iin bir idari merkez durumundadr. Kahraman Maraa 9 ile, 50 kasaba ve 528 ky baldr. Kahraman Maran bu idari stats ehir fonksiyonlarnn gelimesinde nemli bir faktrdr. Resmi kurumlarn byk ounluu Hayrullah ve smet Paa mahallelerinde, Zbeyda Hanm Caddesi ile Kbrs Meydan arasnda kalan alanda toplanmakla beraber ehrin eitli yerlerine dalmtr. 3.8. Askeri Alanlar ehrin kuzeyindeki Gazipaa Mahallesinde askeri tugay, gneyindeki Aksu Mahallesinde ise askeri kla ve ngtte l Jandarma Komutanl bulunmaktadr. 3.9. Sosyo - Kltrel Alanlar Eitim, dini, salk ve spor tesisleri sosyo - kltrel alanlar ierisinde toplanmtr. Bu tesisler arasnda eitim amal yaplar birinci srada gelmekte olup ehrin eitli yerlerine dalmtr. Devlet Hastanesi ve KS Tp Fakltesi Hastanesi ehrin kuzeyindeki Yrkselim Mahallesinde, Sosyal Sigortalar Hastanesi Trabzon Caddesinde, Mosta ve Hayat hastaneleri ise smetpaa Mahallesindeki Hkmet Caddesinin yan sokaklarnda bulunmaktadr. Bunun yannda ok sayda salk oca ve poliklinik ehrin eitli yerlerine dalmtr. Spor tesisleri olarak 12 ubat ve Hanifi Mahiek Stadyumu, Batpark Kapal Spor Salonu, Gre Eitim Merkezi ve karakucak gre sahas vardr. Sosyal tesislerden Azerbaycan Bulvarnda mze, Adana yolu zerinde Tarm ve El Sanatlar Fuar yer almaktadr. Elence merkezleri fuar evresindeki Gazi Mustafa Kemal Bulvarnda younlamtr. 3.10. Yeil Alan ve Parklar Yeil alan ve parklar ehrin eitli yerlerine dalmtr. Ulu Cami ile kale arasnda Rdvan Hoca Park, smetpaa Mahallesinde Bahelievler Park, Menderes Mahallesinde Adnan Menderes Park ve Kltr Sitesi yaknlarnda 12 ubat Park bulunmaktadr. 4. SONU Kahraman Mara, Ahr Dann gney yamacnda, sulak ve verimli Mara Ovasnn hemen kuzeyindeki kale ve evresinde, Hititler tarafndan kurulduu tahmin edilmektedir. Kahraman Mara, tarihi dnemler ierisinde bakent (Dulkadirli Beylii dnemi) ve sancak merkezi (Osmanl dnemi) olarak ekonomik ve siyas bakmdan ihtiaml dnemler yaad gibi, snk dnemler de geirmitir. Bu olaylar ehrin mekansal gelimesinde etkili olmutur. Kahraman Maran 1525 yl tahmini nfusu 6075 iken (Grbz, 2001b: 187), 2000 ylnda 326198 e kmtr. Zamanla toporafik, ekonomik ve siyasi artlarn etkisiyle ehir
282
nce bat ve dou, sonra gney ve daha sonra tekrar bat ynnde gelierek bugn douda Dereky, batda Ceyhan Nehri, gneyde Aksu ay ve kuzeyde Ahr Da tarafndan snrlandrlan 183 kmlik mcavir alana yaylmtr. Bymenin imar plan ve hedeflerinden daha fazla olmas, imar pln hedeflerini alt st etmi ve ortaya plnsz kentleme kmtr. Bu durum, ehrin sosyo-ekonomik yapsnda ve fiziki grnn etkilemitir (Grbz, 2002: 137). Ksacas Kahraman Mara fonksiyonel gelimeyi ehirsel gelimeden nce tamamlayamad iin bir takm sorunlar ortaya kmtr. Bu durum baz hizmetleri engelledii gibi, hizmetlerin birim maliyetini de ykseltmektedir. Kahraman Mara ehrinin kurulup gelimi olduu bu alan zerinde baz yerleme yeri sorunlar vardr. Bu sorunlara aada ksaca aklanmtr. Kahraman Mara ilk kurulu yeri olan kale ve evresi eimli alanlardan olumakta idi. Bu nedenle tarm alanlarn igal etmemekte, su basknlarna kar korunakl, ovann boucu sca ve sivri sinek tehlikesinden nispeten uzak ve yamacn yazn serin rzgarlarndan yararlanmakta idi. 1960l yllarnda ehrin geliimi ovaya doru ynelmi ve daha sonra sanayi tesisleri ovaya yaplmaya balamtr. 1994 ylnda Kahraman Maran yerleim alannn 5714 hektar I-IV snf tarm arazilerinden olumaktadr (Trkiye evre Vakf, 1995: 351). Bu alan gnmzde daha da artmtr. Kahraman Mara, st Miosende oluan (Korkmaz, 2001: 93) ve Trkiye tektoniinde nemli bir yere sahip olan Dou Anadolu Fay ile l Deniz Faynn etkisi altndadr (Seluk Biricik ve Korkmaz, 2001, s.56). Trkiye Deprem Blgeleri haritasna gre de Kahraman Mara birinci derecede deprem blgesinde yer almaktadr (Bayndrlk ve skan Bakanl, 1996: 15). Dou Anadolu Fay ve l Deniz Fay son 200 yldr sakin bir sismik etkinlik gstermesine ramen, tarihsel dnemde (M 2100 - MS 1900) bu faylarn Kahraman Mara evresinde sismik aktivitenin olduka fazla olduu (ondokuz deprem) kaytlardan anlalmaktadr (Geni bilgi iin kaknz; Seluk Biricik ve Korkmaz, 2001). Aletsel dnemde (1900-2003) manitd 5.0n altnda yzlerce deprem meydana gelmitir. Bunlar muhtemel bir deprem serisinin deprem hazrlk evresi olabilir (Seluk Biricik ve Korkmaz, 2001: .67). Kahraman Marata zemin tabiat ile deprem iddeti arasndaki ilikide jeolojik yap ve jeomorfolojik karakter ok nemlidir. ehrin Zemin Mukavemet Haritas (Seluk Biricik ve Korkmaz, 2001: 63-64) incelendiinde; ok zayf zeminin Kuaterner yal alvyonlardan olutuu grlr. ok zayf zeminler ehrin en gneyinde olup yaklak alt mahalleyi ve sanayi alanlarn kaplamaktadr. Zayf zeminler birikinti ve yama molozlarndan olumakta olup ehrin yerleim alannn byk ksmn ierisine almaktadr. Orta derecede salam zeminler Orta Miosen ve Pliosene ait konglomeralardan olumakta olup, hafif tepelik alanlardan olumaktadr. Salam zeminler ise st Jura-st Kretase ofiyolitleri ile Orta Eosen st Oligosen kalkerlerinden oluur ve ehrin kuzeyindeki dalk alanlar ve ovadaki kk tepeliklerden olumaktadr. Zemin Mukavemet Haritas ile yerleim plannn karlatrlmasnda grld gibi, ehrin byk bir blm ve endstri alanlar yer almaktadr. Birok dere Ahr Dandan ehre doru inmekte ve ehirden getikten sonra Aksu ay veya Sr Baraj Glne boalmaktadr (ekil.5). eker Dere kuzeyden gelen Cephanelik,
283
Kandil ve Kanl dereleri ile ehir ierisindeki kalenin gneyinde birleerek Hal Deresi adn alr. Hal Deresi kuzeydoudan gelen eyhadil (Akdere) Deresini aldktan sonra Oklu Dere adyla ehri terk ederek Aksu ayna boalr. ehir merkezinden geen bu dereler 1970 ylndan nce aktan akmaktayd. Dere yataklarnda yerleme olmad iin herhangi bir sel tehlikesi de yoktu. 1973 ylndan gnmze kadar yaplan almalar sonucunda bu derelerin yerleme ierisinde kalan blmleri belediye tarafndan duvarl kanallara alnarak zerleri kapatlmtr. Bu durum belirli miktardaki yalar iin takn sorunlarn halletse de, dere havzalarndaki yalarn fazla olduu yllarda takn sorunlar olumaktadr. Takn sorunlarn nlemek iin bu kanallarn azami yalara gre yaplmal, ierisi i makineleri ile temizlenebilmeli ve ya havzas aalandrlarak erozyon nlenmelidir. KAYNAKA Atalay, B., (eviren zba, M.) (1973) Mara Tarihi ve Corafyas, Dizerkonca Matbaas, stanbul. Bayndrlk ve skan Bakanl (1996) Trkiye Deprem Blgeleri Haritas; ndeks, Yerleim Birimleri ve Deprem Blgeleri, Bayndrlk ve skan Bakanl, Afet leri Genel Mdrl, Deprem Aratrma Dairesi Bakanl, Ankara. Canpolat, S., Mara'ta Etiler, Matbaas. Cevdet Paa, (Yaynlayan:Cavid Baysun) (1986) Tezkir, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Cilt:III, Ankara. Evliy elebi (1985) Evliy elebi Seyahatnamesi, Tasvir Matbaas, Cilt:9, stanbul. Halep Vilayet Salnamesi, 1286, 1288, 1302, 1307, 1309, 1310, 1312, 1313, 1318, 1320, 1322, 1324, 1326. Grbz, M. (2001a) Kahraman Mara Merkez lenin Beer ve ktisad Corafyas, Kahraman Mara Valilii, l Kltr Mdrl Yaynlar No:2, Kahraman Mara. Grbz, M. (2001b) Kahraman Maran Cumhuriyetten nceki Nfusu, Trk Corafya Kurumu, Trk Corafya Dergisi, Say: 37, s.183-194, stanbul. Grbz, M. (2002) Kahramanmarata G Hareketleri ve Dourduu Problemler, Akademik Aratrmalar Dergisi, Yl:3, Say:12, s.131-141, stanbul. Korkmaz, H. (2001) Kahraman Mara Havzasnn Jeomorfolojisi, Kahraman Mara Valilii, l Kltr Mdrl Yaynlar No:3, Kahraman Mara. Sami, . (1316) Kamusul Alm, Mihran Matbaas, Cilt:6, stanbul. Seluk Biricik, A. ve Korkmaz, H. (2001) Kahramanmaran Depremsellii, Marmara Corafya Dergisi, Say:3, Cilt:1, s.53-82, stanbul. Tademir, M. (1995) Elbistan, slam Ansiklopedisi, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Cilt:11, s.1-3, stanbul.
284
Trkiye evre Vakf (1995) Trkiyenin evre Sorunlar, Trkiye evre Vakf Yayn, Ankara. Yinan, M.H. Mara Emirleri, Trk Tarih Encmen Mecmuas, Nu.5, s.283-289, Onbirinci Sene-1 Eyll. Yinan, R. (1989) Dulkadir Beylii, AKDTYK, Trk Tar. Kur. Yay., VII.Dizisa.108, Ankara. Yinan, R., Elibyk, M. (1988) Mara Tahrir Defteri (1563), Ank. niv. Osm. Tar. Ar. ve Uyg.Mer. Yay. No:1, Cilt:I-II, Ankara. Ycel, T. (1987) Trkiye Corafyas, Trk Klt. Ar. Ens. Yay. No.68, Seri.VII, Ankara
285
Kocaeli Depreminin Yerleme ve Sanayi zerindeki Etkileri

Dr. Meryem HAYIR ve Professor Dr. Christop JENTSCH Universitt Mannheim. Geographiesche Institut, L9 68169 Mannheim DEUTSCHLAND 1. GR zmit ehri M.. 8.yy.da bugnk ehir yerlemesinin yaklak 6 km gneydousunda Krfezin bitiminde kurulmutur. Yerleme bir liman olarak gelimitir ve burada Astakos tersanesi kurulmutur. Kuruluundan beri liman ehri olarak varln koruyan zmit bu fonksiyonunu gnmzde de srdrmektedir. ehrin bugnk yerinde 1. Nikomed tarafndan kurulan tersane bugnk ehrin de merkezi olan antik Nikomediann ekirdeini oluturmutur. Roma dneminde nemi artan zmit ve evresi MS 41 ylnda imparator Claudius tarafndan yeniden ina edilmi ve dier yerlemeler ile arasnda balanty salayacak yollar oluturulmutur. nemli yollarn balant noktas olan zmitte Roma mparatorluu dneminde ok nemli sava filolar yerlemitir. mparator Diokletian zamannda buradaki nfus ve yerleme gelimitir. 4. yy. ortalarnda zmit ehrinin nfusu 100.000in zerindeydi ve Roma, Antakya ve skenderiyeden sonra dnyann en kalabalk drdnc ehriydi. Osmanl dneminde de liman, tersane olarak varln koruyan zmit, 1873 ylnda Badat demir yolunun buradan gemesinden sonra Avrupann ve stanbulun Anadoluya alan kaps haline gelmitir. Cumhuriyet dneminde bu fonksiyonlarna sava filolarnn merkezi olmak gibi bir fonksiyonu da eklemitir. Krfezin gney kysnda yer olan Glck 1997 depremine kadar Trkiyenin en nemli sava filolarn barndryordu. Depremde fay hatt zerinde yer olmas nedeni ile byk zarar gren Glck tersanesi ksmen baka merkezlere tanmtr. Bu alma 17 Austos 1999 Kocaeli depremi sonrasnda KSO, DE ve KK tarafndan yaplan anketlerden yola karak, bu depremin genelde Kocaeli ili zelde ise zmit ehri zerindeki ekonomik ve sosyal etkileri irdelemektedir. Bu anketlerin sonular depremin sanayii byk lde etkilediini gstermektedir. On kiiden fazla alan bulunan devlet ve zel sektre ait olan sanayi kurulularn kapsayan aratrma sonularna gre; Kocaelinde bulunan 690 iyeri aratrma kapsamna alnmtr. Bu aratrma sonucunda 1999 yl rakamlar ile depremin oluturduu zarar 167.453,5 Milyar TL ve retim kayb da 224.959,8 Milyar TL olmu ve genel kayp 402.413,3 TL ye ulat grlmtr. Bir dier sonu ise sanayi kurulularnn sadece %47snn depreme kar sigortal olduudur. Ayrca bu alma depremin retim sanayii dahil olmak zere zmit ehrinde ki sanayide meydana getirdii etkiler anketlerle ortaya konmaktadr. Kocaelinde yer alan konutlarn 70.6%snda hasar tespit edilmitir. Bunun neticesinde gerek sanayiinin gerekse yerleim yerlerinin daha planl bir ekilde yaplanmas gerektii tartlmaktadr.
286
2. KOCAELNDE 17 AUSTOS 1999 DEPREM SONRASINDA SANAYDE GRLEN DEMELER 17 Austos 1999 Kocaeli depremi sonrasnda gerek bu blgedeki sanayi kurulular, gerekse halkn depremden nasl etkilendiine ilikin olarak aratrmalar yaplmtr. Bu aratrmalarn bir ksm Kocaeli Sanayi Odas tarafndan, bir ksm ise Devlet statistik Enstits tarafndan gerekletirilmitir. 28.10.1999 tarihinde DE nn yaynlad malat Sanayine Depremin Etkisi konulu anket sonular deprem blgesinde sanayinin, depremden olumsuz ynde ok fazla etkilendiini gstermektedir. Anket 10 kiiden fazla alan olan Devlete ait tm iyerleri ile imalat sanayi iyerlerinde uygulanmtr. Ankete Kocaeli ili dahilinde yer alan toplam 690 iyeri itirak etmitir. Bu iyerlerinden %85i yani 590 tanesinin retimi depremden etkilenmitir. 690 iyerinden 420 tanesi %61lik oran ile hasar grmtr. Bu iyerlerinde alan 1398 kiide bu durumdan etkilenmitir. Bu saylara tamamen yklan iyerlerinin bilgileri dahil deildir. Kocaeli ili genelinde 496 nitelikli personel kayb olmutur. Deprem nedeni ile oluan tahmini fiziki hasar tutar 167.453.5 milyar Trk lirasdr. Toplam retim kayb 234.959.8 milyar TL ve toplam zarar ise 402.413.3 milyar TL hesaplanmtr.11 Kocaelinde hasara urayan firmalardan sadece %47si depreme kar sigorta yaptrmken, %53 ise sigortasz olarak depreme yakalanmlardr. Kocaeli ili genelinde yer alan 150 ihracat firmadan 56 tanesi hasar grmtr.12 Kocaelinde hasar gren kurulularn mlkiyetlerine gre dalm aadaki ekilde gerekletirilmitir.
Tablo1 Hasar gren kurulularn mlkiyetlerine gre dalm.
Kamu Kuruluu zel Sektr Yerel Ynetim Toplam Kaynak: KSO, 1999.
6 338 1 345
17 Austos 1999 tarihi itibar ile Kocaeli Sanayi Odasna kaytl 1062 faal firmadan 345 (%32) firmada tespit yaplarak oluturulan anket almas sonularna gre; 16 firma tamamen (%5), 329 firma ise orta hasarldr(%95). Hasarl firmalardan ise; 51 tanesi byk lekli, 278 tanesi ise orta lekli (KOB) sanayi kuruluudur.
Tablo 2 Hasar gren firmalarn firma byklklerine gre dalm.
Firmalarn Nitelii Orta lekli Firmalar KOB Byk lekli Firmalar Toplam Kaynak: KSO (1999).
11 12
Say 293 52 345
l Toplam 862 200 1062
% 34 26 32
Haber Blteni. D..E (28.10.1999) malat Sanayiine Depremin Etkisi Anketi Sonular. Kocaeli Sanayi Odas (Ekim 1999) 17 Austos 1999 Depremi Sonras Kocaeli de Sanayi Kurulular Son Durum Raporu.
287
Kocaeli ili genelinde hasara urayan tesislerdeki can kayb 222 kiidir. Bunlardan 60 kii teknik personel, 137 kii ii, 25 kii ise idari personeldir. l says ar yaral 73 iinin daha lm ile 295 olmutur. Depremde len sanayide alanlarn toplam says 496dr. Bunlarn 107 tanesi teknik personel, 356 tanesi ii, 33 tanesi ise memur olarak grev yapmaktaydlar. Ayrca, direkt hasarla ilgili olarak 16 ar hasarl firmadan dolay 953 kii i kaybna uramtr. Yan sanayi retimi yapan hasarl firma says 75 tanedir. Bunlarn sektrsel dalmna baktmzda en fazla hasar inaat sektrnde grlmektedir.
Tablo 3 Yan sanayi retimi yapan hasarl firmalarn says
Otomobil naat Plastik Elektrik Beslenme Dier Kimya LPG Boya Sanayii Toplam Kaynak: KSO, 1999 Sanayii Kolu
18 25 5 6 5 4 2 2
Ayakkab Plastik(Naylon) Asfalt Paketlenme Makine Mobilya la Sanayii Tekstil
1 1 1 1 1 1 1 1 75
Tablo 4 Depremde hasar gren firmalarn sektrel dalm.
Besin Sanayii Deri/Tekstil v.b. Mobilya Sanayii Kat ve Matbaa Sanayii Kimya/ Petrol Sanayii Ta ve Topraa dayal sanayii Metal Sanayii Makine ve Elektronik Sanayii Ulatrma (Otomobil v.b.) Sanayii naat Sanayii Dier Toplam Kaynak: KSO, 1999. Yl 1996 1997 1998 1999 (ilk 6 ay) Kaynak: KSO, 1999.
Hasar gren Sektrsel firma says bazda firma says 41 95 13 56 20 42 16 51 79 233 20 80 58 211 51 147 18 64 9 58 20 25 345 1062
% 43 23 47 31 33 25 27 35 28 15 80 32
Tablo 5 Depremde zarar gren KOB erin ihracat
Toplam 29 604 360 $ 39 346 637 $ 137 901 992 $ 29 544 998 $
288
Kocaeli sanayiinin ihracat yapt lkelerin banda; Almanya, ngiltere, Rusya, Belika, Romanya, spanya, talya, A.B.D., Hollanda, Makedonya, Yunanistan, Fransa, srail ve Suriye gelmektedir. Kocaelinde KOB erin ihtiya duyduklar desteklerin en nemlisi finanssal destektir. Bunu pazar alanlarnn oluturulmas ve bina ile teknoloji yardmlar takip etmektedir (ekil 1). KOBlerde planlanan yatrmlara gelince; ncelikle iletmelerin kapasitesini artrmak, sermaye artrmna giderek makineleri yenilemek ve bylece rekabet glerini ykseltmek gelmektedir. Bu ilemleri yaparken de yabanc yarmclar ile ortaklk istei %85 gibi yksek oranlarda yabanc yatrmclar tercih edilirken yerli yatrmc ile ortakln pekte cazip olmadn grmekteyiz. Ortaklkta istenilen zellikle finanssal ortaklk ve teknoloji transferidir. Finanssal ortaklk tr olarak ta hisse paylam, irket evliliklerine ve makine tehizat ortaklna gre daha fazla tercih edilmektedir. zmitte ulam imkanlarnn msait olmas, blgede teknolojik ve bilimsel imkanlarn iyi olmas ve yetikin insan gcnn temininin kolay olmas nedeni ile sanayi gelimitir. Btn bu olumlu etkenler devam ettii srece zmit fay hatt zerinde yer alsa da gelimeye devam edecektir. Deprem blgesindeki sanayi kurulularndan sadece 13 tanesi blge dna tanmay dnmektedir. Bu say deprem blgesindeki iyerlerinin sadece %1.8i dr. Deprem ncesi Kocaelinde retim kapasitesi %87 iken deprem sonras %50ye dmtr. Sanayi kurulularndaki hasar ve retim kayplar bu blgedeki sanayi kurulular iin eksik olan sigorta olgusunun ciddiyetle ele alnmasn zorunlu klmtr; nk Kocaeli sanayisi Trk sanayisinin nemli lokomotiflerinden birisidir. Deprem sonrasnda yeni yerleim yerleri iin blgede zemin etd almalarna arlk verilmitir. Kocaeli Valilii Bilim Kurulunca belirlenen bu alanlar da hazrlanan planlar dorultusunda Bayndrlk ve skan Bakanl nderliinde yeni yerleim alanlar inaa edilmitir. Sanayi iin yeni yerleim alanlar dnlmekle birlikte bu konuda henz kayda deer bir gelime yoktur. Depremde hasar gren sanayi kurulularnn tamamna yakn depremde hasar grdkleri alanlarda faaliyetlerini yrtmektedirler.
ekil 1 KOBlerde ihtiya duyulan destek
100 80 60 40 20 0 1
Toplam gc
Bina Pazar
Sermaye letme iin genile alan
Teknoloji Hibir eye ihtiyac olmayan
Kaynak: KSO, 1999 (birden fazla ihtiya belirtilmi olabilir)

289
3. DEPREM SONRASINDA KOCAEL L GENELNDE VE ZMTTE GRLEN DEMLER 17 Austos depremi zmit krfezinin gneyi, kuzeyi ve dousunda bulunan yerlemeler zerinde olduka ykc etkiler yapmtr. Krfezin gneyinde yer alan Glck ehri 17 Austos depremi ile harabeye dnm ok miktarda can ve mal kayb gereklemitir. zmit ehri daha ziyade krfezin kuzeyi ve dousunda yer almaktadr. ehrin krfez kysnda yer alan mahallelerinde ki konutlar byk oranda oturulamaz duruma gelmitir. Burada yer alan mahallelerden Yavuz, irinpaa, Dumlupnar, eneda, Deniz, narl ve irintepe mahallelerinin ky kesimleri tamamen harap olmutur. Cumhuriyet ve Serdar mahallelerinin ky kesimleri, Kozluk, Karaba, Mehmet Ali Paa, Krfez ve Sanayi mahallelerinin nemli bir ksm depremden nemli lde etkilenmilerdir. zmitte depremin etkisinin ok fazla ykma neden olmad alan ehrin Kocaeli Platosu eteklerinde kalan kesimidir.(Harita 2). zmitte krsal yerlemeler depremden ehir merkezine gre daha az etkilenmitir. Bunun nedeni olarak kylerin genellikle zemini daha salam olan plato ve da yamalarnda kurulmu olmas ve krsal kesimde ok katl binalarn az olmas gsterilebilir.
Harita 1 Kocaeli ili jeoloji haritas ve 17 Austos 1999 depremi fay hatt
Kaynak Hayir, 2002 (Kocaeli il yll, 1974 ve T, Austos 1999 dan oluturulmutur.)
290
Harita 2 zmitte Depremden en fazla hasar gren blgeler
Kaynak: Kendi Tespitlerim, Ocak 2000

Tablo 6 Deprem Blgesinde ki Kiilerin Ekim 1999 tibar ile Bulunduklar Yere Gre Oranlar
Bulunduu Ev yer (Ekim 1999) Kocaeli 2.3 Mstakil adr adr kent Kamu Tesisi zel Tesis Otel v.b. 0.2 Hasta hane Dier Baka ilde bir Bilin meyen Top lam
51
13
38.2
0.4
1.5
4.2
2.3
100
Kaynak: DE, 1999
Ekim ay itibar ile %89.2 orannda adrlarda yaayan Kocaeli halk, bugn itibar ile kalc konutlara yerlemilerdir. Depremden sonra pek ok kii geici yada srekli olarak ehri terk etmilerdir. Bu insanlarn byk bir ksm depremin etkilerinin azalmas ile birlikte geriye dn yapmlardr.
Tablo 7 Deprem sonras kiilerin baka ilde bulunma sebepleri ve oranlar (%)
Sal k 2.3 Eitim 12.1 7.3 Geici Ayrl k 31 Deprem Nedeni ile G 10.8 Misafird i Gitti 20.2 Die r 8.4 Bilinmeye n 7.9 Toplam 100
Kaynak: DE, 1999 Deprem ncesinde i hayatnda faal alan kiilerden %61.9u eski ilerinde almakta iken geriye kalan %38.1lik bir oran ilerinden olmulardr. (Tablo 3).
13
D..E., Haber Blteni (28.10.1999) Deprem Blgesi Hane Halk Anketi Sonular
291
Tablo 8 Deprem ncesi alan Kiilerin Deprem Sonras alma Durumlar (%) Deprem ncesi ktisaden Faal Olan 100 Deprem Sonras ktisaden Faal Olma Durumlar Depremden nceki Baka ite arayanlar iinde alanlar alanlar 61.9 3.3 23.4 Aramayanlar 11.4
Kaynak: DE, 1999. Deprem sonrasnda %11.4 gibi nemli bir orann isiz kald halde i aramadn grmekteyiz. Bu durum Psikolojik ve sosyolojik adan incelemesi gereken bir durumdur. nk insanlar depremin etkisi ile yaama kar olan ilgilerini kaybetmilerdir. Deprem ncesi isiz olan kiilerden %13.1 deprem sonrasnda i aramaya balamlardr (Tablo 9). Deprem sonrasnda isiz kalp i arayanlar da buna ekler isek Kocaeli ili dahilinde depremden sonra i arayanlarn oran %36.5 olmutur. Bu oran Trkiye iin dahi olduka yksek bir orandr.
Tablo 9 Deprem ncesi siz olan Kiilerin Deprem Sonras alma Durumlar Deprem ncesi ktisaden Faal Olmayan 100 arayanlar 13.1 Deprem Sonras Aramayanlar 86.9
Kaynak: DE, 1999. Deprem sonrasnda temel ihtiyalardan olan su temininde de nemli skntlar yaanmtr. Su %50 orannda ehir ebekesinden salanrken, hasarn youn olduu kesimlerde tanker suyu yada ie sular ile kuyu sular kullanlmtr. Tuvalet ihtiyalar Ekim 1999 itibar ile %81.2 orannda adr kentlerde, %7. orannda umumi tuvaletlerde giderilmitir. adr kent dnda kalanlar ise %40.8 orannda evlerde, %24.7 orannda adr kentlerde ihtiyalarn karlamlardr. Gda ve scak yemek ihtiyalar ilk dnemlerde adr kentlerde ve eitli yardm kurulularnn datt yardmlardan karlanlrken; artk kiiler kendi ihtiyalarn kendileri gidermektedir. Deprem sonrasnda deprem zedelere kuru gda yardmnda bulunulmu bu durum kiilerin kendi dzenlerini yeniden oluturmaya yardmc olmutur.
Tablo 10 Deprem Blgesindeki Halkn ocuklarnn Eitimi in Tercih Ettikleri Yerler (%) Kendi Yanlarnda 84 85.1 Parasz Yatl Okul 7.5 6.6 Akraba Yan 3.7 3.6 Yurtta Kalarak Devlet Okulu 4.8 4.8 Toplam 100 100 kamet ekli adr kent adr kent Dnda
Kaynak: DE, 1999. Deprem blgesinde yaayan halk btn zorluklara ramen ocuklarn kendi yanlarnda barndrarak bu blgedeki adr, prefabrike yada fazla hasara uramam olan okullara gndermilerdir. Blgede yer alan okullarn byk bir ounluu depremde hasar grmtr. Deprem okullarda olduu gibi, konutlarda da byk hasarlara yol amtr. Kocaelinde yer alan konutlardan %70.6snda hasar tespit edilmitir (Tablo 11). Hasar tespit edilmeyen konut says sadece %22.8dr. Bu oranlar Kocaelindeki ykmn ne kadar fazla olduunun bir gstergesidir.
292
Tablo 11 Kocaelinde Deprem Annda kamet Edilen Konutlara Ait Bayndrlk ve skan Bakanl Tarafndan Verilen Hasar Tespit Tutanann Bulunma Oran (%). Hasar Var 70.6 Hasar Yok 22.8 Bilmiyor 6.3 Bilinmeyen 0.3 Toplam Konut % 100
Kaynak: DE, 1999. Deprem esnasnda konutlar ile birlikte evlerde ve maazalarda yer alan eyalarda byk oranda zarar grmlerdir. lde yer alan beyaz eyalar %45.2, Mobilyalarda %55.5 orannda zarar grmlerdir. Kaybolan bu maddi deerlerin zaman ierisinde geriye kazanlaca dnlrse; zmit nmzdeki dnemlerde, dier deprem merkezleri gibi nemli bir pazar alan olacaktr. Deprem blgesinde ki insanlarn ev ve ev eyalar dnda maddi kayba urama oran %5.1 dr. Bu kayplar nakit para ve altn mcevher oluturmaktadr.
Tablo 12 Deprem Blgesinde Sahip Olunan yerlerinin Hasar Durumuna Gre Oran (%). Ar Hasarl 51.8 Orta Hasarl 20.7 Hafif Hasarl 13.1 Hasarsz 14.4 Toplam 100
Kaynak: DE, 1999 4. DEPREM SONRASINDA ZMTTE GELNEN DURUM almamzn depremle ilgili daha nceki blmlerinde belirttiimiz sonulara ilave olarak Izmit Kent Kurultaynn (KK) 1999 ylnda yapt ve 2001 ylnda sonular yaynlanan Kocaeli ilini kapsayan anket almasndan sz etmeden olmaz.14 Bu alma toplam 13557 aile zerinde uygulanm olan, farkl niversitelerin desteklemi olduu bir almadr. Daha nceki blmde ele aldmz ve DEnin yapm olduu anket sonularna yakn sonular elde edilmitir. Bu almada konutlarn sadece %26 sinin depremde hi zarar grmedii tespit edilmitir. Bu oran DEye gre %22.8dir. Konutlarn depremden zarar grme oran ise %66 olarak tespit edilmi ve %7 sinde ise hasar tespiti yaplmamtr. Bu oranlar zmit merkez ile iin; hi zararsz %24.95, Ar hasarl (enkaz) %22.45 orta hasarl %22.72 ve az hasarl %20.87dir. zmit merkez ile de Kasm 1999 yl itibar ile konutlarn %7.93lk ksmnda hasar tespiti yaplmamtr. Ykmdan en fazla drt katli ve daha zerinde kata sahip binalar etkilenmitir. Apartman dairesinde oturanlarn konutlarnn %23.6s ar hasarl, %25.3 orta hasar, %27.3 ise az hasarl olduu tespit edilmitir. Salam konut oran ise burada sadece %18.9 dur. Hi bir planlama olmadan yaplan gecekondularda bile ar hasarl konutlarn oran sadece %15.4 dr. Bu durum bize gstermektedir ki zmit gibi fay hatt zerinde veya yaknnda olan alanlar iin yksek katli binalardan kanlmas bir zorunluluktur. nk depremde lenlerin %65i apartman dairelerinde oturanlardr. Bu ankette zerinde durulan bir baka nokta ise kiilerin evlerinin hasar durumlar ve neden evde kalmadklar konusudur. Evleri hasarl olan ve depremde ailelerinden len insanlarn bulunduu kesim ierisinde evde kalma dncesine kar byk bir tedirginlik ve korku olduu grlmtr. Depremde ailelerinden kayp veren insanlarn sadece %5.9u evde
zmit Kent Kurultay (KK) (2001) Kocaeli Deprem Sonras Demografik, Ekonomik ve Sosyal Durumu. KK Aratrma Dizisi 1: KK Yaynlar
14
293
kaldklarn ifade etmilerdir. Evleri depremde zarar gren fakat kayp olmayanlarn ise %11.3 evde kalabilmektedirler. Bu sonular gstermektedir ki deprem gibi byk felaketlerden sonra fiziksel tedbirler yannda sosyal tedbirlerde alnmal ve depremden etkilenen insanlar psikolojik tedavi programlarna dahil edilmelidir. alma sonularna gre psikolojik yardn talep oran %39.4 gibi olduka yksek bir deere sahiptir.(KK, 2001: 166). Btn fiziksel ve psikolojik zorluklara ramen zmitliler yaadklar blgeyi deitirmeyi dnmemektedirler. Barnma ihtiyalar deprem dndaki bir blgeden karlanr ise yararlanmay dnenlerin oran %21.9 dur. Depremden fazla bir sre gememi olmasna ramen %70.2lik gibi byk bir oran kesinlikle yaadklar blgeyi deitirmeyi dnmemektedirler. zmit halknn %6.4 yer deitirme konusunda kararsz, %1.5i ise soruya cevap vermemilerdir. zmitten ayrlmay dnenler ierisinde yallarn oran en yksektir. 61 ya ve zerindekilerin imkan olduu taktirde blgeyi terk etme istek oran %88.8dir. Genler bulunduklar blgeden her eye ramen ayrlmay dnmemektedirler. zellikle eitim dzeyi arttka blgeyi terk etmeme oran ykselmektedir. Diplomaszlarda deprem dndaki bir blgeye tanabiliriz diyenlerin oran %31.3 iken, yksek renim mezunlarnda bu oran %18dir. Bunun nedeni olarak zmitin stanbul gibi bir metropole bir saatlik gibi yakn bir mesafede olmas ve kendi ierisindeki sosyal imkanlarn ve i imkanlarnn Trkiyenin dier pek ok blgesine gre daha iyi olmas gsterilebilir.
ekil 2 Bulunduklar yeri terk etmek konusundaki dnceler (%)
80 70 60 50 40 30 20 10 0 Kocaeli-Toplam Izmit-Toplam Diplomasz niversite mezunu Evet Hayr Kararsz Cevap yok
Kaynak: KK, 2001: 64-67den deitirilerek Anket sonularna gre deprem sonras zmitte halkn %82.2lik ksm eski ilerini korurlarken, %17.8 ise ilerini kaybetmilerdir. ini kaybedenlerin oran depremin daha fazla etkiledii Kocaelinin dier ilelerinden Glckte %47, Derincede %23tr. yerlerini kaybedenlerin oran zmitte %20dir. Ankete katlan ailelerden %16snda aile bireylerinden baka illere g edenler olmutur. Burada g edenler ierisinde g ettikleri blgelerde ayni ilerine sahip olma imkanlar olan devlet memurlar bata gelmektedirler. Ayrca gelir dzeyi arttka g oran da artmaktadr. lden g edenler byk oranda Marmara Blgesi ierisinde kalmlardr (Tablo 13).
294
Tablo 13 Blgeden g edenlerin gittikleri yerler G Edilen Blgeler Marmara Ege Anadolu Akdeniz Karadeniz Dou Anadolu G.dou Anadolu Yurtd Bilinmiyor Gler Toplam G Etmeyenler Toplam Say G Eden Saylar Kocaeli zmit 153 20 103 22 109 17 84 11 127 16 91 12 23 4 17 1 107 28 814 131 12743 13557 Kocaeli % 1.1 0.8 0.8 0.6 0.9 0.7 0.2 0.1 0.8 6.0 94 100% G Eden Kiilerin Yzdesi Kocaeli Izmit 18.8 1.3 12.7 21.4 13.4 15.6 10.3 13.1 15.6 12.6 11.2 13.2 2.8 17.4 2.1 5.9 13.1 26.2 100 16.1
Kaynak: KK, 2001: 135den deitirilerek Marmara Blgesi g edilen birinci derecedeki blgedir. Deprem gibi bir felaket bile insanlar depreme dayankl blgelere ynlendirememitir. G edilmesi dnlen bir dier blge ise depremin ok sk yaand Ege Blgesidir. G edilmesi dnlen nc nemli Blge ise Anadolu Blgesidir. nsanlar bulma olanaklarnn snrl olduu blgeleri g yeri olarak tercih etmemektedirler. Gelir dzeyi yksek olan insanlarn nemli bir ksm yurt dna g etmeyi dnmektedirler. Bu oran %33.3 dr. Yksek gelirliler ierisinde g edilmesi planlanan ikinci nokta ise %16.7 ile deprem grlme oran az olan Trkiyenin en nemli turizm blgesi olan Akdenizdir. zmitte yaayanlar deprem sonrasnda yaantlarn yeniden dzenlemekte farkl gvencelere sahiptirler. Bu konuda devlete gvenenlerin oran %18.3 gibi dk bir orandr (Grafik 5).
ekil 3 Deprem sonrasnda hayatlarn yeniden kurma konusundaki gven noktalar
120 100 80 60 40 20 0
To pl am Er ke k Ev li Be ka D ul r
Cevap yok Dier Askere Belediye'ye Sivil rgtlere Yardm severlere Hi kimseye Devlete Aileme Kendime Allaha
Kaynak: KK, 2001: 172-180den oluturulmutur. 295

Ko ca el i-
ekil 4 Hayatnzn devamnda zmitin yeri ne olacaktr?
6% 3% 4%
Yeniden burada balayacam Geici olarak tanacam Buradan tamamen tanacam 87% Belli deil
Kaynak: KK, 2001: 139dan deitirilerek Kocaelinde halkn %15i, zmitte ise halkn %18.3 hayatlarn yeniden kurma konusunda devlete gvenmektedirler. Devlete gvenenlerin oran yallar arasnda daha fazladr. Hayatlarn yeniden idame ettirme konusunda yardmlarna gvenilenler arasnda aile %27.8le birinci srada gelmektedir. Buda Trkiyede devletin sosyal yapsnn yeterince gl olmadn, buna karn aile yapsnn olduka gl olduunu ve aile balarnn gl olmasnn toplumum en nemli sosyal gvencesini oluturduunun bir gstergesidir. Kadnlar hayatlarn yeniden kurma konusunda erkeklere oranla ailelerine daha fazla gvenmektedirler. Yeniden yaplanma konusunda kendilerine gvenenlerin oran %25dir ve bu oran gelir seviyesi ykseldike artmaktadr. Yksek gelirlilerde %39.6dir. 5. SONULAR Sonularna deindiimiz aratrmaya ve zmitin bugnk geldii duruma baktmzda u sonular kartabiliriz: zmitten deprem sonras ksa sreli gler olmu ise de bunlarn ou geriye dnmlerdir. Deprem sonras kalc konutlarn inas konusunda yerel ynetim ve merkezi ynetim arasndaki siyasi rant salama amal srtme ve anlamazlklar kalc konutlarn yapmn geciktirmitir. Depremin zerinden drt yl gemi olmasna ramen kalc konutlar tam anlam ile bitirilip hak sahiplerine teslim edilememitir. Altyaps henz tamamlanamam olan Bayndrlk ve skan Bakanlnn Konutlarnn ve Dnya Bankasnn zmitin Kuzeydousunda E6 Otoyolunun kuzeyinde Sarcalar, Lazlar ve Gndoduda ina edilen konutlarn bir ksm hak sahiplerine verilmitir. ehir merkezine ve i alanlarna uzak olan bu kesimde ulam imkanlar gelitirilmelidir. Bekirdere lesinin kuzeyinde yer alan Gndodu ky ve evresindeki meyve baheleri ve devlet arazisi zerine yaplan konutlarn byk ksm hak sahiplerine verilmitir. Soyakkonutlar olarak adlandrlan bu blgenin zmit ehri ile balants zmitKandra yolu vastas ile E6 Otoyolunun altndaki balant yolu ile saklanmaktadr. Bu konut alannn
296
dousunda zmit Byk ehir Belediyesi tarafndan deprem ncesinde Planlanp inasna balanlan Akarcakonutlar (Mutlukent) yer almaktadr. Bu konutlar depremden nce depreme dayankl planlanmlar ve bu nedenle depremden zarar grmemilerdir. 10 kat ve zerinde olmalarna ramen depremden hi zarar grmemelerinin bir baka nedeni ise deprem fay hattnn daha gneyden gemesidir. Bu konutlar deprem sonrasnda hemen yerlemeye almlardr. (Foto 3) Yeni yerleim alanlarnn kurulduu blgeye bakldnda karlacak sonulardan biriside zmit ehrinin depreme daha dayankl zemine sahip olan kuzey kesime doru kayddr. Krfezin kuzeyinde yerlemeye uygun arazi sinirli olduundan ehir kuzeydouya doru genilemektedir. Bu kesimde planl yerleim blgeleri oluturulmutur. ehrin yeni yerleim alanlar oluturulurken blgenin bir fay hatt zerinde olduu unutulmamaldr. Depreme dayankl konutlar ina edilirken; deprem sonrasnda insanlarn evleri salam dahi olsa evde kalmak istemedikleri dnlerek ok amal kullanma ak altyaps hazr mekanlar oluturulmaldr.
Foto 1 Deprem sonrasnda zmitin kuzeydousunda Gndoduda yaplan konutlardan bir grnt.
Kaynak: Hayr, 2002: 96
297
Foto 2: zmitin kuzeydousunda oluturulan Mutlukent toplu konut alan. (Arka planda zmitin dou kesiminde yer alan sanayi blgesi grlmektedir.
Kaynak: Hayr, 2002: 96

Foto 3: Bekirpaa srtlarnda deprem ncesi yapmna balanlan ve deprem sonras hizmete alan toplu konut alan.
Kaynak: Hayr,M, 2002: 97
298
6. NERLER Deprem zmit sanayisi ve yerlemesi zerinde byk ykmlara yol amtr. Binlerce insan bu depremde hayatlarn kaybetmi ok sayda konut yklmtr. Hayatlarn kaybeden ve yklan evlerin yan sra yaral insanlar ve hasarl evlerin oran da olduka yksekti. Btn bu olumsuz tablolarn tek teselli olunacak noktas zmitin depremden sonra hasarlarn en abuk toparlayan yerleim yeri olmasdr. zmitte eski yerleim blgeleri yeniden dzenlenmeye allr iken yeni yerlemeler iin depremin daha az etkili olaca blgeler tercih edilmitir. Bunun sonucu olarak yeni zmit, eski ehir merkezinin kuzey dousunda oluturulmutur. zmit sanayisi depremden etkilenmenin yan sra deprem sonrasnda Trkiye genelinde var olan ekonominin olumsuz artlarndan da etkilenmitir. Depremden de etkilenen zmit sanayisi Trkiye ekonomisinde yaanan olumsuzluklar daha fazla yaamtr. Nfusunun ok byk bir blmn ve sanayisinin ise nerde ise tamamna yakn fay hatlar zerinde yada yaknnda barndran Trkiye Kocaeli depremi gibi byk ykmlara uramadan tedbirler almaldr. Bu dorultuda; 1. Yeni yaplacak olan yaplarn mutlaka blgenin deprem riski dnlerek yaplmas. 2. Hatal yaplamaya izin verenler ile ilgili yasal yaptrmlar getirilmeli ve uygulanmas salanmal ve uygulamaya aykr davran gsterenlerin tehiri salanmaldr. 3. Uygulanma zorunluluu getirilen deprem sigortas konusunda eitici almalar yaplmaldr. nk konutlarn ok az bir ksm zorunlulua ramen sigortalanmtr. 4. Kentlerde depremden etkilenme ihtimali yksek olan blgelere ncelik verilerek oluturulacak olan yeni yerleim blgelerine nakiller salanmaldr. Deprem riski yksek olan eski yerleim alanlar yeniden ve depreme uygun olarak yaplatrlabilir. Bunun maliyeti deprem ile oluacak bir ykmn onarlmasndan daha az olacaktr. 5. Kurulacak yeni sanayi kurulular byk oranda verimli tarm arazileri zerinde bulunan fay hatlarndan uzak noktalarda yaplmaldr. Bu yaplabilir ise hem tarm alanlar kurtulmu olacak hem de Sanayiye bal olarak geliecek nfus ylmalar fay hatlarndan uzaklaacaktr. Her eyden nce btn bu nerilerimizin gereklee bilmesi iin ulusal planlamalar yaplmaldr.
Mahalle Ad 28 Haziran Mahallesi Akcakoca Mahallesi B. Dere Mahallesi Cedit Mahallesi Cukurbag Mahallesi Cumhuriyet Mahallesi Erenler Mahallesi Fatih Mahallesi G.Tepe Mahallesi Gndogdu Mahallesi Hacihasan Mahallesi Hacihizir Mahallesi Karabas Mahallesi Kemal Pasa Mahallesi Harita zerindeki mahalle numaras 6 7 3 14 13 23 10 24 3 4 10 16 9 Kaplad alan (m) 502200.31 104846.94 363607.44 400697.19 421469.56 480733.47 505782.34 654107.5 238001 947454 70474.72 220994.39 570696.13 305185.97
299
Kadiky Mahallesi Krfez Mahallesi Kozluk Mahallesi Mehmet Ali Pasa Mahallesi mer Aga Mahallesi Orhan Mahallesi S. Tepe Mahallesi Sanayi Mahallesi Serdar Mahallesi Tavsan Tepe Mahallesi Teprcik Mahallesi Topcular Mahallesi Turgut Mahallesi Veliahmet Mahallesi Yahya Kaptan Mahallesi Yenisehir Mahallesi Yenidogan Mahallesi Yenimahalle Mahallesi Yesil Ova Mahallesi Zabit Mahallesi Toplam
5 17 4 1 13 6 19 18 1 9 8 22 3 11 8 7 2 20 2 21
467445.88 1066378.25 1045270.38 587442.81 301764.78 276339.81 1719633.75 4677351.75 862935.38 427505.94 125398.72 773388.38 446434.66 176318 1924372.5 1611876 1455230.13 787259.88 260619.63 112663.92 25891881.26
KAYNAKLAR
DE- Haber Blteni (28.10.1999) Deprem Blgesi Hanehalk Anketi Sonular, DE, Ankara. DE. (28.10.1999) Haber Blteni Depremin sanayi zerindeki Etkisi Anketi Sonular. EGGELING, Willi Johannes und Gert Ritter (1979) Trkische Binnenverkehrnetze Materialia Turcica, Baiheft 3, Bochum. GER, Orhan (1973) Das stdtische Ballungsgebiet in der Ost- Marmara- Region (Trkei). Raumforschung und Raumordnung, Heft 3, Jahrgang 31.S147-156 GNEY, M. Sha (1962) zmit Krfezi Kylarnn Morfolojisi. .. Yaynlanmam Tez. HAYIR, Meryem (2002) Siedlungs- und Industrieentwicklung Am Golf Von zmit Und Ihre Standortprobleme, Universitt Mannheim Dissertation HEINEBERG, Heinz (1989) Stadtgeographie. Verlag Ferdinand Schningh, Paderborn HOFMEISTER, Burkhard Braunschweig. (1993) Stadtgeographie, Westermann Schulbuchverlag GmbH,
HHFELD, Volker (1984) Gecekondus: Drfer am Rande trkischer Stdte, Geographicshes Rundschau. Jg.36. H.9, S 444-450 T (1999) 17 Austos 1999 Kocaeli Depremi. stanbul Teknik niversitesi n Deerlendirme Raporu 24.8.1999 KSO- Haber Blteni (Ocak 1999) 17 Austos Depreminin Kocaelindeki Sanayi letmelerine Etkisi. KSO (1996) Kocaeli Sanayinin Profili.Yaynlanmam alma. Kocaeli l Yll (1984) Kocaeli Provinz Jahrbuch. RITTER, Gert (1972) Landflucht und Stdtewachstum in der Trkei, Erdkunde, 26, ss.177-196 STEWIG, Reinhard (1969) zmit, Nordwestanatolien. Geogr. Z. Jg. 57, ss. 268-285 300
STEWIG, R. (1972) Die Industrialisierung in der Trkei, Die Erde, Jg. 103, H.1, ss. 21-47. STEWIG, Reinhard (1998) Entstehung der Industriegesellschaft in der Trkei, Teil1: Entwicklung bis 1950. Im Selbstverlag des Geographischen Instituts der Universitt Kiel STEWIG, Reinhard (1999) Entstehung der Industriegesellschaft in der Trkei. Teil2: Entwicklung 1950-1980. Im Selbstverlag des Geographischen Instituts der Universitt Kiel. STEWIG, Reinhard (2000) Entstehung der Industriegesellschaft in der Trkei. Teil2: Entwicklung 1980-2000. Im Selbstverlag des Geographischen Instituts der Universitt Kiel. TUNCEL Metin (1973) zmit ehrinin Yayl Sahas (Die Grostadt zmit und ihr Ausdehnungsraum) in Geographische Rundschau der stanbul Universitt, Gesonderte Auflage von, 10, Nr. 18-19. TUNCEL, Metin (1977) ehir yerlemelerinde kurulu yerinin fonksiyonel sreklilie etkisi zerine bir deneme, zmit, ..Corafya Dergisi, Say 22, ss. 93-97. 17 AUSTOS 1999 KOCAELI DEPREM (1999) stanbul Teknik niversitesi 2. Deerlendirme Raporu, Afet Sonras Yaplmas Gerekli almalar iin Eylem Plan ve zlenecek Politikalara likin neriler, 31.8.1999. die@gov.tr: T.C. Staatliches Statiken Institut.
301
Trkiyede 500 Byk Sanayi Kuruluunun lke Sanayi indeki Yeri, nemi ve Blgesel Dal
Hamdi KARA Prof. Dr., Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi, Corafya Blm Beeri ve ktisadi Corafya stanbul Sanayi Odas 1967 ylnda stanbulu kapsayan 100 byk sanayi tesisi ile ilgili balatt almasn, 1977-1979 yllar arasnda btn Trkiyeyi iine alacak ekilde nce 300 firmaya, daha sonra 1980 ylnda ise 500 firmaya karmtr15. Bizim bu almamz, stanbul Sanayi Odasnn 2000 ylnda yaynlad ilk 500 byk sanayi kuruluuyla ilgili bilgileri iermektedir. 2000 yln sememizin nedeni, stanbul Sanayi Odas verileri ile DEnin yeni yaynlanan verilerini karlatrma olana elde etmek iindir. Oysa, stanbul Sanayi Odas 2002 yl 500 byk sanayi kuruluu ile ilgili bilgileri de yaynlamtr. Bilindii gibi, bir lke sanayilemeden hzl kalknmak ve gelir dzeyini ykseltmek olanana sahip deildir. Bu nedenle Trkiye Cumhuriyetle balayan, zellikle 1950 yllarndan sonra hzlanan bir sanayileme abas iine girmitir. Bu dorultuda, nce zel sektr, daha sonra devlet eliyle sanayileme giriimi, 1950 yllarndan sonra, devlet-zel sektr ibirlii eklinde i tketimi karlamaya ynelik bir ekonomik gelime gstermitir. 1970 yllarndan sonra ise i tketim yannda, ihracata da balayan Trk Sanayi, 1980 yllarndan sonra hzlanan bir ekilde ihracata ynelmitir. 1990 ylndan sonra ise Avrupa gmrk birliinin de kabul edilmesiyle d rekabete alan sanayimiz, devletin bu sektrden elini ekme dncesi dorultusunda, zel sektrn giriimleriyle geliimini srdrmektedir. Bu gelimenin bir sonucu olarak, 1950 yllarnda ihracatn %90dan fazlas ham tarm rnleri olan Trkiye, bugn ihracatnn %90dan fazlasn sanayi rnlerine dntrm bir lkedir. stanbul Sanayi Odasnn inceledii 500 byk sanayi kuruluunun Trkiyenin byk sanayi iindeki yerini belirlediimiz zaman ilgin bir tablo ile karlamaktayz. Trkiyenin ilk 500 byk sanayi kuruluu, toplam byk sanayi iinde %4.5 gibi kk bir paya sahiptir. Trkiye byk sanayi tesislerinde alanlarn %48.5i (547.644 kii) 500 byk sanayi kuruluunda almaktadr. Byk sanayide yaratlan katma deerin %52.2si, lkemiz ihracatnn ise %42.9u yine ilk 500 byk sanayi kurulular tarafndan gerekletirilmitir (izelge 1)
stanbul Sanayi Odas sadece ilk 500 byk sanayi kurulularnn bilgilerini yaynlamakla da yetinmemi, 1991 ylnda ikinci 250 byk, 1997 ylndan sonra da ikinci 500 byk sanayi tesisi ile ilgili bilgileri de yaynlamaya balamtr. Bylece, stanbul Sanayi Odas 1980 ylndan sonra Trkiyenin ilk 500, 1997 ylndan sonra da ikinci 500 byk sanayi tesisleriyle ilgili bilgileri muntazam bir ekilde her yl yaynlamaktadr.
15
302
izelge 1 Trkiye Byk Sanayi inde 500 Byk sanayi Kuruluunun Yeri (2000) Tesis Says Trkiye 11.117 500 Byk 500 Kurulu % 95,5 4,5 alanlar Says 1.128.978 547.644 % 51,5 48,5 Katma Deer % (milyar/TL) 23.759.604 47,8 12.411.955 52,2 hracat (Bin % USD) 27.774.906 57,1 11.927.080 42,9
Kaynak: SO, 2000: 108-137, DE, Yllk malat Sanayi statistikleri, 2000.
Bu bilgiler bize, Trkiyenin ilk 500 byk sanayi kuruluunun lkemiz iin ne denli nemli olduunu gstermeye yeterlidir. Sz konusu ilk 500 byk sanayi kuruluunun lkemiz sanayi asndan nemli olduu kadar, blgelere dal da bize ok ilgin sonular vermektedir. stanbul Sanayi Odasnn verilerine dayanarak tesis says, ii says, katma deer ve ihracat konularnda yaptmz blgesel dal haritalarnda Marmara blgesinin rakipsiz bir yeri olduu grlmektedir. Bu blgeyi ok geriden srasyla Anadolu, Ege, Akdeniz, Karadeniz, Gneydou ve Dou Anadolu blgelerinin takip ettii grlmektedir (izelge: 2).
izelge 2 Trkiyede 500 Byk Sanayi Kuruluunun Blgelere Gre Dal (2000) Blgeler Marmara Anadolu Ege Akdeniz Karadeniz Gneydou Dou Anadolu Toplam Tesis Says 288 77 70 30 24 10 1 500 % 57,6 15,4 14,0 6,0 4,8 2,0 0,2 alanlar Says 224.748 187.215 39.717 36.408 47.494 11.871 191 % 41,0 34,2 7,3 6,6 8,7 2,2 0,03 Katma Deer (Milyar TL) 6.903.838 3.192.772 1.131.928 508.466 547.534 124.483 2.933 % 55,6 25,7 9,1 4,1 4,4 1,0 0,02 hracat (Bin USD) 7.950.932 870.298 1.684.364 820.883 471.736 128.867 % 66,7 7,3 14,1 6,9 4,0 1,1 100,0
100,0 547.644
100,0 12.411.955
100,0 11.927.080
Kaynak: SO, 2001: 108-137.
1- Trkiyenin ilk 500 byk sanayi kurulularnn blgelere gre dal ele alnd zaman, Marmara blgesi rakipsiz bir konuma sahiptir. nk sz konusu byk sanayi kurulularnn %57.6s yani 288i bu blgede bulunmaktadr. Bu blgeyi ok geriden %15.4lk bir payla (77 tesis) Anadolu blgesi takip etmektedir. Kurulu says bakmndan nc blge %14lk bir payla (70 tesis) Egedir. Dier blgelerin toplam paylar %13 olup, srasyla Akdeniz %6, Karadeniz %4.8, Gneydou %2 ve lkemizin en geni yzlmne sahip Dou Anadolu blgesi ise, Van ilimizde bulunan bir adet kurulula %0.2lik paya sahiptir (ekil 1,2, Harita 1).
303
350 300 Tesis Says 250 200 150 100 50 0 Gneydou Anadolu Marmara Anadolu Karadeniz Akdeniz Dou Anadolu Ege
Blgeler
ekil 1 Trkiyede 500 byk sanayi kuruluunun blgelere gre tesis says bakmndan dalm (2000)
Gneydou Anadolu Blgesi %2,0
Akdeniz Blgesi %6,0 Ege Blgesi 14,0%
Karadeniz Blgesi %4,8
Dou Anadolu Blgesi %0,2
Anadolu Blgesi %15,4
Marmara Blgesi %57,6
ekil 2 Trkiyede 500 byk sanayi kuruluunun blgelere gre tesis says bakmndan oransal dalm (2000)
304
Harita 1
Marmara blgesi iinde stanbul ilinin ok nemli bir yeri vardr. Bu il, blge iinde olduu kadar, Trkiyenin de byk kurulularnn topland yerdir. Nitekim, Marmara blgesinde toplam 288 byk kuruluun 212si yani %74 stanbul ilinde toplanmtr. Marmara blgesinde ok eitli sanayi kollarnn retim yapt stanbul ilini ok geriden Bursa ve Kocaeli illeri takip etmektedir. Bursa otomobil ve iplik dokuma sanayilerinin youn olduu bir il olmasna karn, Kocaelinde daha ok kimya sanayi n plana kmaktadr. Blgenin dier bir zellii, Sakarya dnda dier illerin daha ok yerel hammadde ileyen sanayilerin gelimesi sonucu byk tesislerin kurulmu olmasdr. Bu iller bata Balkesir, anakkale, Krklareli ve Edirnedir. Anadolu blgesinde Ankara bata olmak zere, Kayseri, Konya ve Eskiehir illerinde byk kurulular toplanmtr. Blgede bu drt il dnda Sivas, Nide, Krehir, Karaman illerinde de birer ikier sanayi tesisleri bulunmaktadr. Anadolu blgesinde Ankarann zel bir konumu vardr. Bu ilimiz bakent olmas nedeniyle, baz nemli kamu kurulularnn merkezi olmasna bal olmas gerekenden daha byk bir neme sahip olmutur. Nitekim, Tpra-Trkiye Petrol Rafinerileri A.., Trkiye Elektrik retim-letiim A.., Trkiye eker Fabrikalar A.. gibi kamu kurulularnn fabrikalar Trkiyenin eitli blgelerine dalm olmakla birlikte, Genel Mdrlkleri Ankarada olduu iin, bakenti olmasndan daha byk gstermektedir. Ege blgesinde byk sanayiler bata zmir olmak zere, Denizli, Manisa ve Ktahyada bulunmaktadr. Blgede zmirin rakipsiz bir konumu vardr. Nitekim bu il, stanbul gibi ok eitli sanayilerin topland bir yerdir. Blgede bulunan kurulularn %71i,
305
yani 50 tanesi zmirde retim yapmaktadr. Bu liman kentinin ok yaknndaki Manisada da byk kurulular vardr. Ege blgesinde Denizli, byk sanayi kurulularyla zmirden sonra ikinci byk sanayi merkezidir. Son yllarda zel sektrn geirdii byk gelime ve ihracata ynelik giriimler taktire ayan bir byk baardr. Sz konusu byk tesislerin bir tanesi basma ve boya olmak zere 8 tanesi tekstil sektrnde retim yapmaktadr. Bu nedenle, Denizlide tekstil sanayi n plana kmaktadr. Trkiyenin drdnc byk sanayi blgesi olan Akdenizde bata Adana olmak zere, Mersin, Antalya, Kahramanmara, Isparta ve Hatayda byk sanayi kurulular bulunmaktadr. Bata tekstil olmak zere, eitli sanayilerin bulunduu Akdeniz blgesinde Adanann zel bir yeri vardr. Karadeniz Blgesi yeralt kaynaklarna ve tarmsal hammaddelere bal olarak byk sanayilerin gelitii bir blgedir. Bu blgede Bolu ve Zonguldak n plana kmakla beraber, Samsun, Ordu, Giresun illeri nemlidir. Bu iller dnda Trabzon, Rize, Tokat, Amasya, orum, Bartnda da birer tesis vardr. Bundan baka dier iller tarm rnlerini hammadde olarak kullanan sanayilere sahiptir. Trkiyenin dier iki blgesi Gneydou ve Dou Anadolu blgeleri, sayca fazla byk sanayilere sahip deildirler. Gneydou Anadolunun en nemli sanayi merkezi Gazianteptir. Bu ilde tekstil sanayi nemlidir. Blgenin dier byk sanayi Adyaman ve Mardinde bulunan imento tesisleridir. Dou Anadolu lkemizin sanayi bakmndan en fakir blgesidir. Nitekim bu blgede sadece Vanda yerel hammadde ileyen bir tesis bulunmaktadr. Blgenin dier illeri ilk 500 byk sanayi kurulularndan yoksundur. Trkiyede ilk 500 byk sanayi tesisinin %6.2si (31 tesis) devlete aittir. Devlete ait tesislerin %60a yakn (18 tesis) Anadolu blgesinde toplanmtr (izelge: 3). Bu blgede kamu tesisleri bata Ankara olmak zere, Sivas, Eskiehir ve Konya illerine dalmtr. Yukarda da belirtildii gibi, Ankarada kamu tesislerinin fazla oluu, baz devlete ait kurulularn genel mdrlklerinin bakentte oluuyla ilgilidir.
izelge 3 Trkiyede 500 byk sanayi iinde kamu sektrnn blgelere gre dal (2000) Blgeler Tesis % alanlar % Katma Deer % hracat % Says Says (Milyar) Marmara 6 19,4 14.058 7,3 3.111.905 54,5 299.827 34,3 Anadolu 18 58 138.658 72,3 2.213.243 39 321.089 36,6 Akdeniz 1 3,2 6.526 3,4 22.372 0,3 90.182 10,3 Karadeniz 6 19,4 32.419 17 355.229 6,2 164.465 17 Ege Gneydou Anadolu Dou Anadolu Trkiye 31 100,0 191.661 100,0 5.702.748 100,0 875.563 100,0
Kaynak: SO, 2001: 108-137.
Kamu tesislerinin topland ikinci blge, %20ye yakn payla (6ar tesis), Marmara ve Karadeniz blgeleridir. Marmara blgesinde bata Sakarya ve Kocaeli illeri ile Bursa ve stanbul, Karadeniz blgesinde ise Rize ve Zonguldak illerinde kamu tesisi bulunmaktadr. Akdeniz blgesinde sadece Hatay ilinde bir kamu tesisi bulunmasna karn; Ege, Gneydou ve Dou Anadolu blgelerinde ilk 500 byk sanayi tesisi iinde kamu tesisinin bulunmad
306
grlmektedir. Trkiyede 500 byk sanayi kuruluunun blgelere gre istihdam bakmndan daln ele aldmz zaman, Marmara blgesi tesislerinde toplam alanlarn %41i (224.748 kii) i olana bulurken, ikinci srada %34.2lik bir payla (187,215 kii) Anadolu blgesinin yer ald grlmektedir. Bu blgeleri ok geriden srayla %8.7 orannda bir payla Karadeniz, %7.3le Ege, %6.6 ile Akdeniz, %2.2 ile Dou ve %0,3le Gneydou Anadolu blgeleri takip etmektedir (ekil 3-4, Harita 2).
250000 alan Says (kii) 200000 150000 100000 50000 0 Marmara Anadolu Ege Gneydou Anadolu Karadeniz Dou Anadolu Akdeniz Blgeler
ekil 3 Trkiyede 500 byk sanayi kuruluunun blgelere gre istihdam bakmndan dalm (2000)
Karadeneiz Blgesi %8,7 Akdeniz Blgesi %6,6 Ege Blgesi %7,3
Gneydou Anadolu Blgesi %2,2
ekil 4
Anadolu Blgesi %34,2 Trkiyede 500 byk
sanayi kuruluunun blgelere gre istihdam bakmndan
oransal dalm (2000)
307
Harita 2
Trkiyede 500 byk sanayi kurulularnda ii says bakmndan ilk srada Marmara, ikinci srada ise Anadolu blgelerinin bulunmas bir tesadf deildir. Marmara blgesinde ii saysnn fazla oluu, 500 byk sanayi kuruluunun %60a yaknnn bu blgede toplanmasyla ilgilidir. Marmarada, zellikle bu blgede stanbul ili rakipsiz bir bykle sahiptir. Bu ili ok geriden Bursa, Kocaeli illerinin takip etmesi doaldr. nk, szkonusu ilde blge toplam tesislerinin %90dan fazlas bulunmaktadr. Marmara blgesinde bata Kocaeli ili olmak zere, Sakarya, Bursa ve stanbulda kamu tesisi vardr. Fakat kamu iilerinin ok byk bir blm Kocaeli ilinde toplanmtr. Anadolu blgesi toplam alanlarn te birinden fazlasnn topland bir blgedir. Daha nce de belirttiimiz gibi, kamu tesislerinin Trkiyenin deiik blgelerine dalm olmasna karn, genel mdrlklerinin bakent Ankarada bulunmas, bu ili olduundan daha byk konuma getirmektedir. Bununla birlikte Ankara dnda Sivas, Eskiehir ve Konya kamu alanlarnn fazla olduu illerdir. Karadeniz blgesinde bata Zonguldak ve Rizede kamu kurulular fazla ii altrmaktadr. Blgenin ii saysnda Ege ve Akdenizin nnde olmas bununla ilgili bir olaydr. Ege blgesinde tesis saysnda olduu gibi, bata zmir olmak zere Denizli ve Manisada bulunan tesislerde youn ii almaktadr.
308
Akdeniz blgesinde Adana ve Mersin, Gneydou Anadolu blgesinde ise Gaziantep illeri nemlidir. Hatay ili blgede kamu iilerinin fazla oluuyla dikkat ekmektedir. 3- Trkiyede 500 byk sanayi kuruluunun katma deer bakmndan blgelere gre daln ele aldmz zaman, yine Marmara blgesinin %55,6 oranla birinci olduu grlr. kinci srada %25,7lik payla Anadolu blgesi gelmektedir. Geri kalan %20den az katma deeri ise srasyla Ege %9,1, Karadeniz %4,4 Akdeniz %4,1, Dou Anadolu %1 ve Gneydou Anadolu blgesi %0,02 oluturmaktadr (ekil: 5-6, Harita 3).
ekil 5 Trkiyede 500 byk sanayi kurulularnn blgelere gre katma deer bakmndan dalm (2000)
8000000 7000000 6000000 5000000 4000000 3000000 2000000 1000000 0
Akdeniz Karadeniz Gneydou Anadolu Marmara Dou Anadolu Ege
Katma Deer (milyar TL)
Blgeler
ekil 6: Trkiyede 500 byk sanayi kuruluunun blgelere gre katma deer bakmndan oransal dalm (2000)
Akdeniz Blgesi %4,1 Ege Blgesi %9,1 Karadeniz Blgesi %4,4 Gneydou Anadolu Blgesi %1,0
Anadolu Blgesi %25,7
309
Harita 3 Marmara blgesinde stanbul ve Kocaeli illerinin nemi tartlamaz. stanbul zel sektr arlkl, Kocaeli ise kamu tesisleri arlkl katma deere sahiptir. Bu ili ok geriden Bursa ve dier iller takip etmektedir. Katma deer ynyle ikinci blge Anadolu blgesidir. Bu blgede bakent Ankarann tartlmaz bir yeri vardr. Bu ilin katma deer ynyle nemli oluu kamu kurulularyla ilgilidir. Ankaray ok geriden Kayseri, Konya, Eskiehir ve dierleri takip etmektedir. Dier blgelerden Egede zmir, Denizli ve Manisa, Akdenizde Adana ve Mersin, Gneydou Anadolu blgesinde de Gaziantep katma deer ynnden nemlidir. 4- Trkiyede 500 byk sanayi kuruluunun ihracata gre dal incelendii zaman, Marmara blgesinin pay %66,7ye kmaktadr. Tesis says, ii says ve katma deerde ikinci durumda olan Anadolu blgesi yerini ihracatta Ege blgesine brakmaktadr. Ege blgesinin ihracattaki pay %14,1, Anadolu blgesinin pay ise sadece %7,3tr. Akdeniz blgesi %6,9, Karadeniz blgesi ise %4lk bir paya sahiptir. Gneydou Anadolu%1,1 orannda ihracat yapm olmasna karn, Dou Anadolu hi ihracat yapmamtr ( ekil: 7-8, Harita: 4).
310
ekil 7 Trkiyede 500 byk sanayi kuruluunun blgelere gre ihracat bakmndan Dalm (2000)
9000000 8000000 7000000 6000000 5000000 4000000 3000000 2000000 1000000 0
Akdeniz Karadeniz Gneydou Anadol u Ma rmara Ege
hracat (Bin USD)
Blgeler
ekil 8 Trkiyede 500 byk sanayi kuruluunun blgelere gre ihracat bakmndan oransal dalm (2000)
Karadeniz Blgesi %4,0 Gneydou Anadolu Blgesi %1,1
Akdeniz Blgesi %6,9 Ege Blgesi %14,1
Anadolu Blgesi %7,3
311
Harita 4 Marmara blgesi toplam ihracatn yaklak 2/3n tek bana yapmaktadr. Bu blgede stanbul ilinin tartlmaz bir yeri vardr. Marmara blgesinde Bursa ve Kocaeli illeri de nemlidir. Fakat Kocaeli ilinde ihracatn ok byk bir blmn kamu kurulular yapmaktadr. Ege blgesinde zmir, Manisa ve Denizli birbirini takip etmektedir. Anadolu ve Akdeniz blgelerinin paylar birbirine yakndr. Anadoluda Ankara, Akdenizde Adana illeri nemlidir. Ancak Anadolu blgesinde Ankara, Akdeniz blgesinde ise Hatay illerinde kamu sektrnn ihracat iindeki pay nemlidir. Karadeniz blgesinde ihracatta Giresun nemlidir. Oysa, bu blgede bata Zonguldak olmak zere Samsun ve Rizede ihracat kamu sektr yapmaktadr. Gneydou Anadolu blgesinde ihracat nemli deildir. Fakat, bu blgede Gaziantep n plana kmaktadr. 2000 ylnda Dou Anadolu blgesinden ihracat yaplmamtr. Sonu olarak unlar sylenebilir: stanbul Sanayi Odasnn 2000 ylnda yapm olduu Trkiyenin ilk 500 byk sanayi kuruluu, toplam byk sanayimizin iinde %4,5 gibi kk bir paya sahip olmasna karn, toplam alanlarn %48.5ini, katma deerin %52,2sini ve ihracatmzn %42,9unu elinde bulundurmaktadr. Trkiyenin ilk 500 byk sanayi kurulularnn blgelere dal bize ok daha ilgin sonular vermektedir. Nitekim, sz konusu sanayi tesisleri btn blgelerimize dengeli bir ekilde dalmamtr. Yzlm olarak en kk blgelerimizden biri olan Marmara blgesi, toplam tesislerin %57.6sn, alanlarn %41ini, katma deerin
312
%55,6sn, ihracatn %66,7sini tek bana elinde tutmaktadr. Bu blgede stanbul, Kocaeli ve Bursa illeri nemlidir. Fakat stanbulun blge iinde olduu kadar, Trkiye iinde de zel bir yeri vardr. Marmara blgesinde bulunan tesislerin %73,6s, ii saysnn %67,4, katma deerin %42,3 ve ihracatn %78,8i tek bana stanbul iline aittir. Dal haritalarna baktmz zaman, Trkiyenin ilk 500 byk sanayi tesislerinin ok byk bir blm Gaziantep-Zonguldak illeri arasnda izilecek bir hattn batsnda toplanmtr. Ayrca Marmara blgesi, zellikle bu blgede stanbul ili,ok geriden Bursa ve Kocaeli illeri sanayinin younlama merkezleridir. Trkiyenin ilk 500 byk sanayi iinde kamu kesiminin tesis says olarak pay %6,2 (31 tesis) ile ok fazla deildir. Fakat kamu tesisleri ii saysnn %35ini, katma deerin %46sna sahip olmasna karn, ihracatn ancak %7sini gerekletirmektedir. Bu durum bize kamu tesislerinin daha ok i tketime ynelik retim yaptn gstermektedir. KAYNAKLAR
DE (2000) Yllk malat Sanayi statistikleri, Ankara. stanbul Sanayi Odas (SO) (2000) Trkiyenin 500 Byk Sanayi Kuruluu, zel Say, stanbul. Kara, H. (1982) ukurovada Endstri, Ankara niv. DTCF, (Baslmam Doentlik Tezi), Ankara. Kara, H. (1986) Lindustrialisation de la Plaine de ukurova (Turquie), Travaux de LInstitut de Gographie de Reims (Reims) No: 65-66, pp. 63-88. Karaboran, H. (1989) Elazda Endstrileme Faaliyetleri, Frat niv. Sosyal Bilimler Dergisi, C. 3, S.2. Mutluer, M. (1995) Geliimi, Yaps ve Sorunlar ile Denizli Sanayii, Denizli Sanayi Odas Yayn, Ege niv. Basmevi, zmir. zg, N. (1986) Trkiyede Sanayi Faaliyetlerinin Gelimesi, Yaps ve Dal, stanbul niversitesi Corafya Dergisi, S.2. Tmertekin, E. (1961) zmirde Sanayi Faaliyetlerinin Bnyesi ve Dal Trk Corafya Dergisi, Yl XVII, Say: 21, stanbul. Tmertekin, E. (1967) stanbulda Bir Sanayi Blgesi: Bomonti, st. niv. Yay. : 1282, stanbul. Tmertekin, E. (1969) Sanayi Corafyas, st. niv. Co. Enst. Yay. No: 22, stanbul. Ylmaz, M. (2002) orum linde Endstri, Ankara niv. Sos. Bil. Enst. (Baslmam Doktora Tezi), Ankara.
313
Trkiyede Blgesel Dzeyde Kamu Yatrmlar ile GDP likisi

Erdal KARAGL Yrd.Do. Dr., Balkesir niversitesi, Bandrma BF Kerim ZDEMR Do. Dr., Balkesir niversitesi, Bandrma BF 1. GIRI Kamu yatrmlar ve Gayri Safi Milli Hasla arasndaki iliki aratrlm ve ok sayda alma yaplmtr. Genel olarak kamu yatrmlar Gayri Safi Milli Haslay iki ynde etkilemektedir. Birinci olarak kamu yatrmlar zel yatrmlarn artrarak ve de dolaysyla lkedeki retimi artraca iddia edilmektedir. kinci olara, kamu yatrmlar artka kamunun artan fon ihtiyac iin zel kesimle rekabetinin faizleri ykselttii ve retimin bileimini deitirdii, uzun dnemde zellikle zel yatrmlar zerinde crowding- out etkisinin bulunduu ileri srlmektedir. Son yllarda, kamu yatrm harcamalar ile zel yatrmlar ve dolaysyla retim arasndaki ilikileri aratran almalarda art gzlenmesine ramen, kamu yatrmlarnn zel yatrmlar ve retim zerindeki etkisinin gelimi ve gelimekte olan lkelerde farkllk gsterdiini ortaya koymaktadr. Dolaysyla, gelimi lkelerde ksa ve uzun dnemde, kamu yatrmlarnn zel kesim yatrmlarn dlayc etkisi (crowding-out) ortaya karken, gelimekte olan lkelerde kamu yatrmlarnn zel kesim yatrmlar zerinde uzun dnemde (crowding-in) etkisine dnmektedir. Bu yzden elde edilen bulgulara gre kamu yatrmlarnn zel yatrmlar ve dolaysyla retim zerindeki etkisinin gelimi ve gelimekte olan lkelerde farkllk gsterdiini ve kamu yatrmlarnn zel yatrmlar zerindeki etkisinin ne olduu sorusu Aschauer (1989) tarafndan aratrlm ve kamu yatrmlarnn zel yatrmlar arasnda pozitif bir iliki olduu, Ghali (1998) ise kamu yatrmlarnn zel yatrmlar negatif ynde etkilediini gstermitir. Bu almada Marmara, Ege ve Akdeniz blgelerinde kamu yatrmlarnn GSYHyi uzun dnemde nasl etkiledii aratrlmaktadr. almann ikinci ksmnda metodoloji ve veriler ksaca gzden geirilecek, nc blmde ekonometrik bulgular ve deerlendirme, impulse response fonksiyonlar yer alacaktr. Son ksmda ise genel bir deerlendirme yaplacaktr. 2. METODOLOJI VE VERILER Dickey-Fuller, zaman serilerinin bir ounun varyans ve kovaryanslarnn zaman iinde artma eiliminde olduunu belirtmitir. Bu durumu ortaya koyabilmek iin, ncelikle duraanlk testleri yaplmaktadr (Dickey-Fuller, 1979; Dickey-Fuller, 1981). Bu almada duraanlk kavram, Dickey-Fuller (DF) ve geniletilmi Dickey-Fuller (ADF) testleri ile incelenmitir. Modelde yer alan deikenlerin, btnleme derecelerinin ayn olduuna karar verilirse, kointegrasyon testi ile deikenler arasnda uzun dnemli ilikinin varl aratrlabilir.
314
Bu almada, kamu yatrmlar ile GSYH arasndaki iliki, zaman serileri modellerinde, uzun dnem ilikilerin varln aratrmaya ynelik olarak kullanlan kointegrasyon yntemi ile ele belirlenmeye allmtr. Kointegrasyon ilikisi, Johansen ve Johansen-Juseliusda belirtilen kointegrasyon metodu ile incelenmitir (Johansen, 1988; Johansen ve Juselius, 1990). Zaman serisi kullanlan regresyonlar, bulgularn yzeysel olarak iyi grnmelerine ramen sahte (spurious) bulgular tamas olasln da tarlar. Bu yzden birim kk testleri ve ok deikenli sistem kullanlarak bu sorun giderilebilir (Johansen ve Juselius, 1990). Bu analiz metodu snrlanmam kointegrasyon vektrler (unconstrained cointegration vectors) iin en olas tahmin ediciyi(maksimum likelihood estimator) ve ka tane kointegrasyon vektr olup olmadn aka gsterir. Bu nedenle (p) dereceden vektr otoregresyon (autoregression), VAR (p) yle aklanabilir: t = c + a1t-1 +a2t-2 + apt-p + t (1) t : nx1 deikenler vektr (PU ve Y), c : nx1 sabit katsay vektr (5x1 bizim durumumuzda). PU : Kamu yatrmlar GDP : GSYH yi temsil etmektedir. Dolaysyla denklem (1)deki vektr hata dzeltme modeli (VECM) olarak aadaki gibi yazlabilir. (2) t = 1 t-1 + 2t-2 + p-1 t-p+1 + t-1 + t 2 numaral denklemde i (5X5) matrisini; yani X deikenlerindeki ksa dnem deimelerini, uzun dnem katsaylarn ve ise beyaz grlty gstermektedir (white noise). Bu metot ile birinci olarak snrlanmam kointegrasyon vektrler (unconstrained cointegration vectors) iin en olas tahmin ediciyi (maksimum likelihood estimator) ve ka tane kointegrasyon vektr olup olmadn aka gsterilecek. kinci olarak, vektr hata dzeltme modeli (VECM) kullanarak impulse response fonksiyonlar elde edilip analizimiz iin kullanlacaktr. Kamu yatrmlar kamu tarafndan gerekletirilen yatrmlar olarak (PU) ifade edilmitir. Kamu yatrmlar ve GSYH verileri Devlet Planlama Tekilatndan (DPT, 2002) alnmtr. Tm veriler 1987 yl baz alnarak reel hale getirilmitir. 3. EKONOMETRIK BULGULAR VE DEERLENDIRME Yaplan almada, kamu yatrmlar ve GSYH arasndaki ilikiyi aklamak amacyla, her blge iin kamu yatrmlar iin (PU) ekonomik byme iin (GSYH; Gayri Safi Yurtii Hasla) deikenleri kullanlmtr. Deikenler, 1968-2001 dnemine ilikin olarak yllk ve logaritmik deerleri ile analize dahil edilmitir. ADF test sonularna gre, sistemdeki deikenlerin tamam birinci fark duraan srece sahiptirler. Buna gre, seviyelerinde birim kke sahip olan, ancak birinci farklarnda duraanlaan deikenler arasnda kointegrasyon ilikisi aratrlabilir. Deikenler, yllk deerleriyle yer aldndan ve de birinci farklar ile duraanlatrldklarndan, bir gecikme seviyesi ile uygulanan toplu test sonular, Tablo 1de
315
gsterilmitir. Likelihood Ratio (LR ) Testi, deikenler arasnda bir kointegre vektrn (r=1) varlna iaret etmektedir. Yani deikenlerde bir dorusal trendin olduu kabul edilir.
Tablo 1 Kointegrasyon Test Sonular
Null Trace Test statistii Trace Test statistii (Marmara) {Akdeniz) r=0 18.390 {0.088} 30.608 [0.001] ** r=1 4.1065 [0.409] 3.0892 [0.573] (* ve **) Parantez iindeki deerler, %5 ve %1 kritik deerleri vermektedir Trace Test statistii (Ege) 41.485 [0.000] ** 5.5341 [0.238]
Dolaysyla, Tablo 2de deikenlerin normalletirilen deerlerinden kamu yatrmlarn uzun dnem ilikisi r= 1 durumunda aadaki gibidir.
Tablo 2 Deikenlerin Normalletirilen Deerleri Marmara Blgesi
LMGDP 1.0000 -1.2839 LMPU -0.48690 1.0000 Sabit -11.195 9.1673 Akdeniz Blgesi LAGDP 1.0000 -1.9686 LAPU 0.24309 1.0000 Sabit -19.371 20.058 Ege Blgesi LEGDP 1.0000 -0.35060 LEPU 0.27543 1.0000 Sabit -20.153 -6.2878
Marmara iin uzun dnem iliki: LMGDP = 11.195 + 0.48690 (3) Akdeniz iin uzun donem iliki: LMGDP = 19.371 0.24309 (4) Ege iin uzun donem iliki: LEGDP = 20.153 0.27543 (5) Yukardaki 3, 4 ve 5 numaral denkleme baktmzda kamu yatrmlar ve GSYH (GDP) zerinde Marmara blgesinde pozitif etki yaparken, Akdeniz ve Ege blgesinde negatif etki yapt grlmektedir. Bu sonulara gre; uzun donemde kamu yatrmlarndaki artlar Akdeniz ve Ege blgesinde zel yatrmlar azaltc ynde bir etkiye sahiptir. Byle bir sonucun ortaya kmas, tevik edilen zel sektr yatrmlarnda Ege ile Akdeniz blgelerinin paylarnn dk kalmas; Marmara Blgesinin ise nemli byklkte (ortalama %40n zerinde) pay alyor olmas ve zel sektr yeni yatrmlarnn bu blgede younluk kazanmasndan (zdemir, 1999) kaynakland belirtilebilir. Ayrca kamu yatrmlarndaki artlar, zel sektr tarafndan planlanan verimli yatrmlarn yaplmasn olumsuz ynde etkilemektedir. Mamatzakis (2001) belirttii gibi kamu yatrmlarndaki art lkenin yatrmn zel sektr tarafndan belirlenen yatrmlarn seviyesinden fazla bir seviyeye getirdii iin kamu yatrmlar zel yatrmlar azaltc (crowding- out) bir etki yapmaktadr.
316
3.1. Impulse Response Fonksiyonu Grafik 1de Marmara blgesinde kamu yatrmlarndaki art GSYH zerinde pozitif etki yaratmaktadr. lk yl itibariyle kamu yatrmlarndaki %1 art, GSYH zerinde %5den fazla bir arta neden olmaktadr. Kamu yatrmlardaki bu artn GSYH zerindeki pozitif etkisi yaklak 10 yl srmektedir. 10.yl dan sonra ok normal seyrine gelmektedir. Bunun yannda Grafik 2de grld gibi kamu yatrmlarn Ege blgesinde GSYH zerinde etkisi ilk yldan itibaren tm yllar boyunca negatif etki yaratmaktadr. lk yl itibariyle kamu yatrmlarndaki %1 art, GSYH zerinde %1-2 arasnda bir azala neden olmaktadr. te yandan, Grafik 3de grld gibi kamu yatrmlarn Akdeniz blgesinde GSYH zerinde etkisi ikinci yldan itibaren tm yllar boyunca negatif etki yaratmaktadr. kinci yl itibariyle kamu yatrmlarndaki %1 art, GSYH zerinde %3-4 arasnda bir azala neden olmaktadr.
) n qe U P M L( P D G M L
00.0
Grafik 1 Impulse Response Fonksiyonu : Marmara Blgesi
317
11
01
1 0. 02 0. 03 0. 04 0. 05 0. 0-
Grafik 2 Impulse Response Fonksiyonu: Ege Blgesi

0.01
LEGDP (LEPU eqn)
0.00
-0.01
-0.02 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
Grafik 3. Impulse Response Fonksiyonu; Akdeniz Blgesi

) n q e U P A L( P D G A L
318
11
01
20.0
10.0
00.0
1 0 . 02 0 . 03 0 . 04 0 . 0-
4. SONULAR Bu almada Kointegrasyon metodu kullanlarak Marmara , Akdeniz ve Ege blgelerinde kamu yatrmlar uzun dnemde GSYHyi nasl etkiledii aratrlmtr. Bununla birlikte, impulse response fonksiyonu kullanlarak oklarn etkisi aratrlmtr. Kamu yatrmlar ve GSYH zerinde Marmara blgesinde pozitif etki yaparken, Akdeniz ve Ege blgesinde negatifdir. Bu sonulara gre; uzun donemde kamu yatrmlarndaki artlar Akdeniz ve Ege blgesinde zel yatrmlar azaltc ynde bir etki yapmaktadr. Ayrca kamu yatrmlarndaki artlar, zel sektr tarafndan planlanan verimli yatrmlarn yaplmasn olumsuz ynde etkilemektedir. Elde edilen sonulara gre, ayrca, kamu yatrmlar ile zel yatrmlar ikame yatrmlar olduu iin kamu yatrmlar ile zel yatrmlar arasnda negatif bir iliki grlmektedir. KAYNAKLAR
Aschauer, D. A. (1989) Does Public Capital Crowd Out Private Capital?, Journal of Monetary Economics, September 171-188. DPT (2002), Ekonomik ve Sosyal Gstergeler, 1950-2001. Ankara, Trkiye. Dickey, D. A. and Fuller, W. A. (1981) Likelihood Ratio Statistics for Autoregressive Time Series with Unit Root, Econometrica, June, 1057-1072. Erenburg, S. and Wohar, M. (1995) Public and Private Investment: Are There Casual Linkages?,Journal of Macroeconomics, Winter 1995, 17(1),1-30. Ghali, K.H. (1998) Public Investment and Private capital Formation in a Vector Error Correction Model of Growth, Applied Economics, 30, 837- 844. Johansen, S. (1988) Statistical Analysis of Cointegration Vectors, Journal of Economic Dynamics and Control, 12 (2/3), 231-254. Johansen, S. and Juselius, K. (1990) Maximum Likelihood Estimation and Inference on Cointegration-With Applications to the Demand For Money, Oxford Bulletin of Economics and Statistics, 52 (2), 169-210. Mamatzakis, E.C. (2001) Public Spending and Private Investment; Evidence From Greece, International Economic Journal, 15-4, 33-46. Osterwald- Lenum. M (1992) A Note With Quantiles Of The Asymptotic Distribution Of The Maximum Likelihood Cointegration Rank Test Statistics, Oxford Bulletin Of Economics And Statistics, August , 461-472. zdemir, K. (1999) Blgesel Kalknma Politikalar ve Trkiyede Blgesel Dengesizlii Azaltmada Tevik Uygulamalarnn nemi, Erciyes niversitesi ..B.F. Dergisi, Say: 15, 121-129.
319
Dnya Kenti Kavramna Alternatif Bir Bak

Elif KARAKURT r. Grv., Uluda niversitesi, Sosyal Bilimler Meslek Yksek Okulu 1. GR Gnmz toplumunda kreselleme sylemlerinin hzla ykseldiine tank olunmaktadr. Tek bir dnyada yaanld, iletiim ve ulam teknolojilerindeki gelimeler neticesinde birlikte yaanlan dnyann global ky haline geldii eklindeki sylemler gittike daha ok kullanlr hale gelmektedir. Dnyann eitli blgelerinin hzl bir ekilde birbirlerine yaknlat, mekanlarn birbirlerinden etkilenip birbirlerini etkileyebilme srelerinin her gn geen gn daha da younlat da bu sylemler arasnda yer almaktadr. Bu sz konusu srete birbirine tezat iki oluum meydana gelmektedir: iletiim ve ulam teknolojilerindeki gelimelerle birlikte tek bir kre altnda birlemek mmkn olabilmekte ve dnyann homojenlemesinden bahsedilebilmektedir; dier yandan yine sz konusu teknolojik gelimelerle birlikte farkl kltrler dnya dzlemine kabilmekte ve kendilerini tantabilmektedirler, bu ynyle dnya paralanmaktadr. Yani klen dnyada farkllklarn alt izilirken paralanmakta ve dier yandan bu gelimelerle dnyann tek bir yer haline geldii eklindeki sylemlerle dnya birlemektedir. Fakat sz konusu kreselleme ve yerelleme sreleri bu balamda birbirine zt iki oluum deildir, aksine birbirlerinin btnleyicisi olan srelerdir. Bu almada kreselleme ve yerelleme srelerinin etkileriyle ekillenen yeni dnya dzeninde kentlerin deien anlamlar ve fonksiyonlar irdelenecektir. Bu anlamda kentlerin ve blgelerin tm kre zerinde greli olarak artan nemleri ve bunun sonular dnya kenti kavram erevesinde ele alnacaktr. Dnya kenti kavram irdelenerek bu kentlerin ortak zellikleri ortaya konulacak ve kre zerinde sahip olduklar ilevleri ve etkileri ele alnacaktr. Nihayetinde ise Trkiye balamnda dnya kenti kavram sorgulanacak ve Trkiyede dnya ekonomisi ile eklemlenebilecek kentler ile ilgili farkl bir alternatif ortaya konulacaktr: Trkiyede dnya ekonomisiyle en ok etkileimde bulunan, uluslararas piyasalara hizmet veren ve bu anlamda uluslararas piyasalarn da ilgisini eken kent stanbuldur. Fakat burada stanbulun tek bana dnya ekonomisine eklemlenmesinden ziyade iinde bulunduu corafyann da salad imkanlar kullanarak bu srece dahil olmas gerektii savunulacaktr. Bu erevede ne srlen tez; Dnya ekonomisine eklemlenme srecinde bu misyonun tek bir ehre yklenilmesi fikrinden daha ziyade belirli alanlarda uzmanlam kentlerin oluturduu bir blge politikas temelinde dnya ekonomisine eklemlenmenin lkeye daha fazla katkda bulunabilecei ve belki de dnya kentler hiyerarisinde daha st sralara oturma ihtimalinin artabileceidir. Bu almada ele alnacak sz konusu blge ise; stanbul, Bursa, Kocaeli, Yalova kentlerinden oluan blgedir ve bu blge stanbul Metropoliten Blgesi olarak adlandrlacaktr. 2. KRESEL KENTLER VE DNYA EKONOMSNDEK YERLER Kreselleme srelerinin youn olarak yaand bir dnemde kreselleme kavram ile ilgili olarak akademik yaznda birbirinden olduka farkl tanmlamalara rastlamak
320
mmkndr. Burada Watersn kreselleme tanmlamas kullanlacaktr. Watersa gre kreselleme: sosyal, ekonomik ve kltrel dzenlemeler iinde mekann (corafyann) etkisinin giderek azald ve bireylerin bunun farkna varma dzeylerinin artt sretir (Aslanolu, 1998: 139). Waters, globalleme srelerinde kltrel kresellemeye daha ok nem vermektedir fakat kresellemenin motoru olarak kapitalizmi ve ulus devlet krizini grmektedir. Kreselleme; mekan yeniden yaplandrarak ve ona yeni anlamlar ykleyerek kapitalizmin iinde bulunduu krizi amasn salayabilecek bir sretir. Mekann yeniden yaplanmas ise; zellikle ulus devletin nfuz alannn sorgulanmas ve yeni mekan tanmlamalar ile mmkn olacaktr. Burada temel belirleyici unsur ekonomik kresellemedir. Buna gre; sermaye yeniden bir yaplanma srecine girmitir ve bunun neticesinde de modern dnemlere ait olan dnya dzeni yeniden ekillenmektedir. Kreselleme srelerinin youn olarak yaand yeni dnya dzeninde ulus devletler modern dnemlere ait anlamlarn ve fonksiyonlarn yitirmeye balamlardr. nceki dnemde gelimenin srdrlmesini salayan ulus devletin artk baz ekonomik konularda karar verici olmadn gsterirken, ulus devletleri kapsayan dnya ekonomisine ynelik mevcut dzenlemelerin geerliliklerinin de snrl olduunu gsterilmektedir. Bu nedenle, ulus devletin merutiyeti sorgulanrken, ekonomik adan ana birim olarak yerel birimler, kentler ve blgeler nem kazanmaktadr (Eraydn, 2001: 368). Yeni ekillenmeye balayan sistem iinde ekonominin motoru olarak kentler veya blgeler n plana kmaya balamlardr. Sz konusu yeniden yaplanma iersinde kenti anlamlandrma sreleri de deiiklie uramtr: artk belirli bir ulus devlet iinde yer alan ve sz konusu ulus devletin bir paras olan kent tanmlamalar yerine tm kre zerinde nfuz alan oluturabilen ve bunun iin kre zerindeki dier kentlerle srekli bir yar iinde olan ve bu sreci hem etkileyen hem de ondan etkilenen kent tanm arlk kazanmaktadr. Kentler bu yarta yer alarak kresel sermayeyi ekebilmek iin gerekli alt yapy oluturmann yannda yerel zelliklerini ve deerlerini n plana kartarak farkllklarn da vurgulamaktadrlar, bu da beraberinde kresellemenin dier bir yz olan yerel kimliklerin tannmas ve kabul edilmesini ieren yerelleme srelerinin nemini ortaya koymaktadr. Ulus devletlerin greli olarak nemlerini yitirdikleri ve buna paralel olarak kentlerin ve blgelerin n plana kt eklindeki bir dncenin her zaman iin doru olduu kabul edilemez. ok hzl dnmlerin yaand gnmz toplumunda kreselleme tm mekan ve zamanlarda kendiliinden gerekleecek doal bir sonu deildir. Bu srete yer alabilmek iin kentlerin ve blgelerin eitli giriimlerde bulunmalar gereklidir. nk kreselleme srecinde sadece baz kentler n plana karak cazibe noktas olurken bazlar ise nemsizlemekte, terk edilerek yoksullua mahkum edilmektedir. Ulus devlet snrlarnn yok olmas nedeniyle baz kentlerin konumlarnn deitii ve bu nedenle greli nemlerini kaybederek k gsterdikleri, kendilerini yenileyemeyen eski sanayi kentlerinin ve hzl ulam-iletiim altyapsna ayak uyduramayan merkezlerin ise yeni koullara uyum salayamad grlmektedir. Tm bu gelimeler, kendilerini yenileyemeyen eski sanayi kentlerinin kresel ilikiler ann dnda kalmalar ve dolaysyla bu ilikiler ann dourduu refahtan pay alamamas sonucunu dourmaktadr. Bu noktada karmza kan kavram yaran kentler kavramdr. Bu sreten dlanmamak ve dierlerin nne geebilmek adna kentler ve blgeler birbirleriyle srekli bir yar halindedirler. Gerekte ulus devletler gibi kentler de yarmazlar; rekabet gc buralarda yer alan firmalar ve bireylerle gerekleir. Bu nedenle, kentleri oluturan birimlerin ortak bir strateji ve sinerji etkileri
321
yaratabilecekleri ortam oluturmak iin dzenleme mekanizmalarna ihtiya vardr (Eraydn, 2001: 371). Sz konusu mekanizmalarn oluturulmas bile her zaman iin yeterli deildir. Dnyann tm blgelerinde global sermayeyi kendisine ekebilecek maddi koullara sahip saysz kent olabilir. Fakat, bunlarn hangisinin baarl olaca; bu kentlerde yaayan yneticilerin, sermaye sahiplerinin, sivil toplum kurulularnn, halkn ve nihayetinde merkezi devletin sergileyecekleri ibirliine bal olarak ekillenecektir. Kreselleme srecinde kentler etkili olduklar blgelere gre hiyerarik bir yaplanma iinde yer alrlar. En geni dzlemde etkili olan kentler, kentsel hiyerari sistemin tepesine oturarak gcn retildii yer konumuna sahip olurlar. Kentler aras hiyeraride konumsal ve ekonomik alardan st noktada bulunan kentler dnya dzeyinde gerekleen bir kontrol srecinde ilev grmektedir. Sektrel istihdam yaplar, nfuslar, mekansal dalmlar bu global ilev erevesinde anlalabilmektedir (Aslanolu, 1998: 113). Kentlerin nemsizleerek yoksullua mahkum olmama adna sz konusu bu hiyerarik yaplanma iersinde yer alabilmeleri onlar iin olduka nemlidir. Kentsel hiyerarik sistemin en st noktalarnda yer alarak, kre zerinde en geni dzlemde etkili olan kentler dnya kenti olarak adlandrlmaktadr. Bu kentsel hiyerari sisteminde yer alan kentlerin says olduka azdr. Dnya kentlerinin kreselleme srelerinde yerlerinin ve ilevlerinin akla kavuturulabilmesinde sz konusu kentlerin konumlarnn anlalmas nem tamaktadr. Bu kentlerin ortaya k ok farkl deikenlerle aklanmakta ve tanm da buna gre farkllamaktadr. Dnya kenti kavramlatrmas ile ilgili olarak Friedmann dnya kenti hipotezi nemli bir yere sahiptir. Friedman, dnya kenti hipotezi u ekilde formle etmitir:
Kentin dnya ekonomisine eklemlenme biimi ve bu sreteki mekansal fonksiyonlar kentte oluan yapsal deiiklikleri etkilemektedir. Kresel sermayeyi ekebilecek alt yapya sahip olan kentler giderek dnya kent hiyerarisinde yerlerini alacaktr. Dnya kentlerinin kresel kontrol fonksiyonlar kentin yapsnda etkin bir ekilde yanstlr. Dnya kentleri gerek i g, gerek uluslararas g konusunda odak noktalar olarak ne kmaktadr. Dnya kenti mekansal kutuplama, sosyal snf kutuplamas gibi sanayi kapitalizminin elikilerine sahne olmaktadr. Dnya kenti, devletin mali kapasitesinin zerinde sosyal maliyetler yaratmaktadr. (Aslanolu, 1998: 142)
Friedmann dnya kenti hipotezi olduka nemlidir, dnya kenti olarak hangi kentleri kabul edebileceimiz konusunda ve bunlarn kresel dzlemde ilevleri ile ilgili olarak bize bir pencere amaktadr. Sassen ise, globalleme srelerinde dnya kentleri olarak adlandrlan kentler iin yeni bir stratejik rol olutuunu ve bu roln global etkileim ve bu ehirlerin mekansal dalmn bir kombinasyonundan meydana geldiini vurgular. Bu kentler
uluslararas ticaret ve bankaclk iin merkez olarak uzun tarihleri arkasnda drt yeni rol balamnda kurgulanmtr: ilk olarak, dnya ekonomisinin organizasyonunda yksek bir ekilde younlam kontrol noktalar olarak; ikincisi lider ekonomik sektrler olan imalat, hizmet ve ayrca finans sektr iin anahtar yerlerdir; ncs, bu lider sektrlerde yeniliin retimlerini iermeleri asndan; drdnc ise, yenilenmi retimler ve bu retimler iin piyasalar olarak. Bu kentlerin fonksiyonlarndaki bu deimeler kentsel formda ve uluslararas ekonomik aktiviteler zerinde bir byk etkiye sahiptir: kentler geni kaynaklar zerinde kontrolde younlamlardr. Bu arada finans ve belirli hizmet endstrileri kentsel sosyal ve ekonomik dzenlemeleri yeniden yaplanmtr. Sonuta kentin yeni bir eidi una liderlik eden ortaya kmtr. Bu global kenttir. Brnekler New York, Londra ve Tokyodur. (Sassen, 1987: 62).
322
Bu kentler dnya kent hiyerarisinde en st srada yer almaktadrlar. Tokyo, Londra, New York kentleri dnya iinde sermayenin yeniden retilmesi, formle edilmesini karar verme, bunu dikte etme ve kendi amacna gre yneten organizasyonlar, kurumlar ve anahtar kiilere gre konumlanmtr. Sahip olduklar bu zellikler asndan global kentsel hiyeraride egemen pozisyon durumundadrlar. Tm kre zerinde bahsedilen bu kent dnda bu hiyerarik sralamada yer alan kentlerin says olduka azdr. Dnyadaki birok nemli kent iinde bulunduklar lke veya blge asndan olduka nemli ilevlere sahip olsalar dahi dnya kenti olgusunun gerekliliklerini yerine getirememektedir ve dolaysyla dnya kenti olarak grlmemektedirler. Fakat bu noktada ortaya bir soru kmaktadr: Hangi kentler dnya kenti olarak kabul edilmelidir? Bu konudaki karkl aklamada Fuat Ercann dnya kenti ve uluslararaslam kent kavramlatrmalar gcn retildii ve gcn iinden getii kentler ayrmn yaparak kentsel hiyerari yapsn daha net ortaya koymada yardmc olmaktadr.
Dnya kenti, kavramnn bu anlamda dnya leinde hacim ve hz olarak artan trafiin kontrol edildii mekanlar olarak belirlenmesi gerekir. ... Dnya kentlerinde kontroln younlamas, ayn zamanda trafie konu olan deerin meta, para ve imgesel biimlerinin mlkiyet haklarnn belirli mekanlarda younlamas anlamna gelmekte. Kontrol ve ynlendirme ilevlerinin belirli mekanlarda younlamasnn, mlkiyetin bu mekanlarda younlamas ile ilikili olduunu vurgulamamz gerekiyor. Dier yandan dnya kentleri kltrel mallarn ve sembolik hiyerarinin dnya leinde retildii mekanlardr. Dnya leinde meta, para ve imgelerden oluan youn trafiin varl ayn zamanda bu trafiin iinden getii, bu trafiin younlat baz mekanlarn varlna neden olmutur. ... Dnya leinde ileyen trafiin younlaarak iinden getii bu mekanlar/kentleri uluslararaslam kent olarak tanmlamak daha doru olacaktr. Uluslararaslam kentler, meta, para ve imgelerden oluan trafiin younlat ve bu anlamda bu trafiin (kapitalist ilikilerin) alt birimlere/mekanlara iletilmesini kolaylatran mekanlardr. Dnya kentleri kontroln merkezi olduu lde snrl sayda iken, uluslararaslaan kentlerin says kapitalist ilikilerin gelimesine bal olarak hzla art gstermekte. (Ercan, 1996: 67).
Fuat Ercann bu tanmlamalar ile Tokyo, New York ve Londra gibi kentler ile dier kentler arasndaki fark belirgin olmaya balamtr. Dnya zerindeki birok kent bu ynyle kresel trafiin alt birimlere aktarld kent ilevini grmektedirler. Kpr ilevini gren kentlerin says dnya kentlerinin says ile kyaslanamayacak kadar ok saydadr. Bu adan dnya ehirleri olarak tanmlanan ehirlerin fonksiyonlar daha iyi bir ekilde ortaya konulmaldr. 3. KRESEL KENTLERN FONKSYONLARI Kresel kentlerin bugn dier kentlerden en nemli ayrt edici noktalar, dnya ekonomisinin temel karar verme noktalar olmalardr. Bu kentlerde imalat sanayi ortadan kalkmtr, buralarda retim yapmaktan daha ok retilen rnlerin kontrol edilmesi sz konusudur. Sadece retim zerinde kontrol etme fonksiyonlar yoktur, bunun yannda retilen rnlerin datlmasnda, ayn zamanda hizmet sektrnde de ynlendirici fonksiyonlara sahiptirler. Onlar uluslararas kentsel sistemin anahtar kavaklardrlar. Dnya ehirleri bu aktiveleri kolaylatran ve destekleyen acenteler ve kiiler ve uluslararas tketim ve retimin kurumlar iin desteklenen mekanlardr. Buralarda retim ve hizmet hacminden daha ok bu sektrlerde yaplanma anahtar kriterlerdir. Dnya kentleri ticaret, ynetim, finans,retim ve hizmet sektrnn planland ve kontrol edildii merkezi olan mekanlardr.
323
Kresel kent olarak adlandrlan bu kentlerde, uluslararas retim ve hizmetlerin ynetimi ve kontrol etme fonksiyonlar yannda ulusal ekonomi iinde de olduka neme sahip yerlerdir. Bu kresel kentlerin ykselii ile ulusal tabanda kendi lkelerindeki dier kentlerin d arasnda da bir balant kurmak mmkndr. Bugn biz ykselen bir asimetri gryoruz. Kresel kentlerde ykselen bymeler Japonya, ngiltere ve ABDnin dier blgelerinin dnn nemli unsurlarn ierir (Sassen, 1987: 71). Szkonusu kentler ilk olarak kendi ulusal tabanlarnda lider kent konumuna sahip olmulardr. Kendi lkelerindeki dier nemli kentlerin d pahasna bu kentler dnya kentler hiyerarisinde ykselmilerdir.
New York, ABDnin yansyan ekonomik gc ve ayrca kresel ortak gcn balca yeridir. Bu kontrol edilen ve tketilen ve kresel retimin byk bileenlerindeki bir mekan ve kresel politik gcn ana merkezidir. Tokyo, Japon ekonomisinin son yllardaki baars nedeniyle balca dnya kentidir. Ulusal mali varlk iin temel ihracat noktas olan dnya mali piyasalar gibi, para desteinin isel kaynaklarnda gl bir ynlendirme gcne sahiptir. ngilterenin imalat ekonomisi olduka kktr fakat Londra bir dnya kentidir nk ngiliz Krallnn hareket merkezi olarak beliren rol balamnda, kresel piyasada retici hizmetin ve mali gcn ana destekleyicisidir. Londra ayn zamanda ngilizce konuan dnyann bir kltrel merkezidir.(Clark, 1996: 141).
Bu ynyle dnya kentleri kresel merkez olmadan nce ilk olarak kendi lkeleri iinde ulusal merkez konumundadrlar. Londra, New York ve Tokyo gelimi teknolojik alt yaplar sayesinde tm dnya ile balant kurabilmektedirler. letiim teknolojileri belirleyici bir rol oynamaktadrlar. Sermayenin byk gc her zaman seme, nereye yerleeceine ve nereden ekileceine karar verme yetisi tar. Uydu, kablo ve mikrodalga ok daha incelikli yerleik politikalarn dikkate alarak bu hareketlilii ve etki alann son derece artrmtr (Muffan, 1995: 208). Londra, New York, Tokyo gibi kentlerin kre zerinde finansal merkez olabilmeleri gelimi iletiim alt yaplaryla mmkn hale gelmitir. Bu kentlerde dnya zerinde gerekleen olaylardan annda haberdar olunabilmekte ve bunlara tepki verilmesi ise e zamanl olabilmektedir. 24 saat boyunca yrtlen global ticaret, elektronik sermaye yoluyla gerekleen finansal demeler bir butona dokunma ile ynetilebilirler. Uluslararas firmalarn, bankalarn, retim yapan fabrikalarn merkezi irtibat brolar genel olarak bu ehirlerde toplanmtr. Dnya kentlerinde ynetim, hizmet, finans, uluslararas retimin anahtar kurumlar ve kiiler younlamtr; nk kre zerinde en etkin iletiim alt yaps bu kentlerde bulunmaktadr. Bu merkez brolarda irketlerin ekirdek elaman denilen kiiler almaktadrlar. Firmalar en deerli elamanlarn dnya ehirleri olarak adlandrlan brolarnda grevlendirirler. nk, bu kiiler dnyann bir ok yerinde konumlanm olan retim ve hizmetin ynlendirilmesini ve kontroln yerine getiren temel karar vericiler konumundadrlar. Ve bu brolarda alan ekirdek elamanlarn cretleri, dier elamanlarn cretleri ile kyaslanamayacak derecede yksektir. Uluslararas firmalar iin dnyann dier yerlerindeki tesislerinde alan elamanlarnn byk bir ksm deiebilir bir niteliktedir. Yani bu elamanlar ilerinden karp yerlerine yenilerini alma ok daha kolaydr fakat bu merkez broda bulunan elamanlar ise kilit konumda elamanlardr ve bunlarn ilerinden kartlp yerlerine yenilerinin alnmas ok nadir olan bir olaydr. Ayrca bu merkez broda alan kiiler olduka yksek bir eitime ve donanma sahip kiilerden olumaktadrlar. irketler eitimli ve donanml elamanlar ellerinde tutabilmek iin yksek cretler yannda onlara olduka geni imkanlar sunarlar.
324
4. TRKYENN DNYAYA AILAN PENCERES ZERNE ALTERNATF NER Trkiyedeki kentler asndan kresel kent olgusu incelendiinde ilk plana kan kent stanbuldur. stanbul lkenin kresel ekonomiye alan en nemli penceresi, kresel srelerin etkilerinin en youn olarak yaand kenttir. Bu nedenle, Trkiyenin stanbul basamayla dnyaya almas gerektii ynnde grler n plana kmaktadr. Bu almada, stanbulun tek bana dnya ekonomisine eklemlenmesinden ziyade iinde bulunduu corafyann da salad imkanlar kullanarak bu srece dahil olmas gerektii savunulacaktr. yle ki; stanbulun yakn etki sahas iinde yer alan Bursa, Yalova, Kocaeli gibi kentler Trkiye ekonomisi iinde olduka nemli yerlere sahip kentlerdir. Bu erevede ne srlen tez; Dnya ekonomisine eklemlenme srecinde bu misyonun tek bir kente yklenilmesi fikrinden daha ziyade belirli alanlarda uzmanlam kentlerin oluturduu bir blge politikas temelinde dnya ekonomisine eklemlenmenin lkeye daha fazla katkda bulunabilecei ve belki de dnya kentler hiyerarisinde daha st sralara oturma ihtimalinin artabileceidir. Bu ekildeki bir yaplanma dnya kentler hiyerarisinin en st noktasnda yer alan New York, Londra, Tokyo kentlerinin bulunduklar gelimilik seviyelerinin temelini oluturmaktadr. A.B.D.deki dou sahili boyunca uzanm olan Boston-NewYorkPhiedelphia- Baltimore- Washington koridorunda olduu gibi, Japonyada Osaka-Kobe, Nagoya-Tokyo-Yokohama kentlerini birletiren Tokaido koridorunda olduu gibi (Hall, 1996: 15). Yrtlen blge politikalar rnekleri, dnya kenti kavramsallatrmas iinde nemli yere sahiptir. stelik, sper kentlemenin gerekletii bu zonlardan her biri 30 ile 50 milyon arasnda insan bnyesinde amaktadr. Bu blgeler iinde kentler birbirleriyle olduka etkin bir ekilde otobanlar ve hava ulam ile balanm, ayrca son zamanlarda yeni hzl tren sistemiyle de takviye edilmektedir (Hall, 1996: 16). Bu balamda, Trkiyede ele alnan blge ise; stanbulun kontrol ve ynetim asndan ba ektii bir platformda yakn etki sahas iinde yer alan Bursa, Kocaeli ve Yalova gibi kentlerin yer ald bir metropoliten blgedir. Bu kentlerin kendi i potansiyellerinin de salad alt yaplaryla belirli ilevler asndan uzmanlaarak egdm iersinde hareket edecekleri bir blge politikas oluturulmas dnya ekonomisine eklemlenme srecinde lkenin ansn daha arttrabilir. 4.1. stanbul - Bursa - Yalova - Kocaeli Penceresinden Dnyaya Alma: stanbul Metropoliten Blgesi Ulusal bir temel balamnda dnya ekonomisi ile ba kurma almalar gnmzde yerini kent ve blge temelli teebbslere brakmtr. Trkiye asndan stanbul merkezli bir blge erevesinde yrtlecek almalar, Trkiyenin dnya ekonomisi iindeki rolnn artmasn salayarak daha geni bir vizyon sunabilme ansn ykseltecektir. stanbulun ynetim ve kontrol ilevleri asndan merkezi rol stlenecei bir platformda yakn etki sahas iinde yer alan Yalova, Bursa, Kocaeli ile gerekletirilebilecek bir ibirlii dnya kentleri olarak adlandrlan kentlerdekine benzer bir dnmn alt yapsn oluturabilir. Bu balamda uzmanlam kentler modeli bu ibirliinin bel kemiini oluturmaktadr. Uzmanlam kentler modeli ile birlikte; retim sisteminin evrimi srasnda, sermayenin derinlemesi, rasyonalizasyonu ve retim leinin bymesi ile birlikte gelen dey btnleme, baz sanayi kollarnda yer alan retim birimlerinde mal ve girdi akmlar ve ilikilerini kapsayan masraflarda byk dler salanmaktadr. Deneyim ve bilgi birikimi bu kentleri, kresel sistemin iine tamaktadr (Eraydn, 2001: 382)
325
stanbul Metropoliten Blgesi iinde yer alan bu drt il Marmara Blgesinde ve Marmara Denizinin etrafnda yer almaktadrlar. Birbirlerine komu olan bu iller bata corafi yaknlk nedeniyle srekli etkileim iindedirler. stanbul Metropoliten Blge iinde yer alan
kentlerin baz zelliklerinin ortaya konulmas sz konusu proje iin bir ilk adm olacaktr. Tablo 1 stanbul Metropoliten Blge inde Yer Alan Kentlerin Nfuslar ller Bursa stanbul Kocaeli Yalova 1990 (000) 1.596.161 7.195.773 920.255 135.121 2000 (000) 2.125.140 10.018.735 1.206.085 168.593 Yllk nfus art hz (%) 28.62 33.09 27.0 22.13
Kaynak: Devlet statistik Enstits (www.die.gov.tr/konular/nfus/iller.html)12.06.2003
Bu illerin iinde bulunduklar blge Trkiyedeki dier blgelere oranla en fazla nfusu bnyesinde tayan blgedir. Bunun nedeni ise, Marmara blgesinin daha ok ekonomik sebeplerle lke iinden g alyor olmasdr.
Tablo 2 stanbul Metropoliten Blge inde Yer Alan Kentlerin Nfus Younluklar
ller Bursa
stanbul
Nfus(2000) 2.125.140
10.018.735
Yzlm(km2) 11.043
5.712
Younluk 192
1753
Kocaeli Yalova
1.206.085 168.598
3.626 839
333 201
Kaynak: Devlet statistik Enstits (www.die.gov.tr/konular/ekonomikvesosyal verileri.html) 22.08.2003
Tablo 3 Trkiyedeki Blgelerin Karlatrmal Nfuslar Ve Nfus Art Hzlar Blgeler Marmara Blgesi Ege Blgesi Karadeniz Blgesi Anadolu Blgesi Akdeniz Blgesi Dou Anadolu Blgesi 1990 (000) 13.295.878 7.594.977 8.136.713 9.913.306 7.029.789 5.348.512 2000 (000) 17.365. 027 8.938.731 8.439.213 11.608.868 8.706.005 6.137.414 6.608.619 Yllk nfus art hz (%) 26.69 16.29 3.65 15.78 21.43 13.75 24.79
Gneydou Anadolu Blgesi 5.157.160
Kaynak: Devlet statistik Enstits (www.die.gov.tr/konular/nfus/blgeler.html,12.06.2003)
Yukarda bahsedilen bu drt ehrin zelliklerinin ortaya konulmasnda bu ehirlerin gayri safi milli haslalar ve lkede genelinde aldklar pay da belirleyicidir. Buna gre bu drt ilin bir yl iindeki cari fiyatlarla elde ettikleri gayri safi milli haslalar ve lke genelindeki paylar u ekildedir.
326
Tablo 4 stanbul-Metropoliten Blge inde Yer Alan Kentlerin GSMH ve Gelime Hzlar
ller GSMH (Cari fiyatlarla/000. 000 TL) llerin Pay (%) Gelime Hz (%) Bursa 4 579 937 632 3.7 62.1 stanbul 27 548 600 621 22.1 62.9 Kocaeli 5 663 425 950 4.5 73.5 Yalova 490 563 226 0.4 64.3 Trkiye 124 583 458 276 100.0 60.9 Kaynak: Devlet statistik Enstits (www.die.gov.tr/konular/nfus/illeritibarylaGSMH.html, 12.06.2003)
Bu ehirler Trkiye GSMHnn toplam % 30.7sine sahiptirler ve hepside Trkiye ortalamasnn zerinde bir byme hzna sahiptir. Bu drt ilde GSMH yannda kii bana den GSYH rakamlar ise Tablo 5de gsterildii gibidir.
Tablo 5 stanbul Metropoliten Blgede Yer Alan Kentlerin Kii Bana Den GSYH Dalmlar
SIRASI LLER 1. Kocaeli* 3. Yalova 4. stanbul 12. Bursa *Trkiye GSYH Ortalamas : 2,941$ K BAINA DEN GSYH($) 7,556 4,665 4,416 3,491
Kaynak: Yalova Vali Yardmcs Ahmet ahin zcan ile 15 Haziran 2003de Gerekletirilen Rportaj, Bursa
Tablo 5de de grld gibi bu drt il, kii bana den GSYH dalmlar bakmndan lke apnda ilk sralarda yer almakta ve Trkiye ortalamasnn zerinde bir ortalamaya sahiplerdir. 4.1.1. stanbul stanbul, 10.118.735 nfusuyla Trkiyenin en byk ehridir. Son 73 ylda Trkiyenin nfusu yaklak 5 kat artarken ayn dnemde stanbulun nfusu 12,4 kat art gstermitir (zcan, 2003). ehrin ekonomik durumu ise u ekildedir: Devlet Planlama Tekilat tarafndan 1996 ylnda yaplan Gelimilik Endeksine Gre Kademeli ller Grubu Aratrmasnda stanbulun birinci srada yer ald tespit edilmitir. Bu endeks iinde demografik gstergelerin yan sra; istihdam, eitim, salk, tarm, sanayi, inaat ve kentleme, altyap, mali gstergeler ve elektrik tketimi-telefon- bilgisayar-otomobil sahiplii gibi kriterler yer almaktadr (zcan, 2003). Kentte mevcut olan i yerleri ve alanlara gre bir snflama yapldnda stanbulda mevcut olan i yerlerinin Trkiyedeki toplam i yerlerinin yaklak te birini oluturduu grlmektedir.
Tablo 7 Toplam yeri Ve i Says Bakmndan Trkiye Ve stanbul Karlatrmas
TRKYE/STANBUL KARILATIRMASI YER SAYISI SAYISI TRKYE 382.932 4.564.164 STANBUL 138.759 1.470.964 ORAN (%) 36 32
Kaynak: Yalova Vali Yardmcs Ahmet ahin zcan ile 15 Haziran 2003 tarihinde Gerekletirilen Rportaj 327
Kentin ticari yaps incelendiinde ise, yine stanbulun Trkiyenin en nemli ticaret merkezi olduu grlecektir. Tarih boyunca stanbul jeopolitik konumu nedeniyle ticari bakmdan en nemli kentlerden birisi olmutur. Bugn stanbul, dnyann 50. Byk ekonomisine sahip duruma gelmitir. stanbulun ticareti iindeki en byk pay sanayi rnleri ticareti almaktadr. stanbulun ticari yapsnn bir zellii de byk holdinglerin lke ticaretindeki etkinliidir. Gnmzde lke ticaret kapasitesinin %55i stanbulda toplanm durumdadr. 315.096 ticari irket bulunmaktadr. Bunlarn 213.173 sermaye irketidir. irketlerin dalm yledir:
Tablo 8 stanbulda Yer Alan irketlerin Trleri
Limited irket ahs irketi Anonim irket Kooperatifler Kollektif irket Komandit irket Holding Banka Merkez ve ubeleri TOPLAM 177.172 84.808 35.521 8.851 5.425 937 480 1.902 315.096
Kaynak: Yalova Vali Yardmcs Ahmet ahin zcanla 15 Haziran 2003de Gerekletirilen Rportaj, Bursa
Trkiye genelindeki 21 serbest blgenin 4 adedi stanbulda bulunmaktadr. Yine stanbul Menkul Kymetler Borsasnn varl da finans ynyle kentte olduka nemli bir yere sahiptir. Bu ynyle stanbul ticaret ve finans merkezidir. D Ticaret Mstearlnn verilerine gre Trkiye ihracatnda stanbulun tek bana pay 1998 ylnda % 49.9, ithalatndaki pay ise % 45.5dir. 2001 ylnda ise toplam ihracatn % 42si, toplam ithalatn % 52si stanbuldan salanmtr (zcan, 2003). Organize Sanayi blgeleri, sanayinin geliiminde olduka nemli bir yere sahiptir. stanbula bakld zaman, burada toplam 8 adet Organize Sanayi Blgesinin var olduu grlmektedir. Bunlarn sadece 5 adeti tam kapasite ile hizmet verirken dierlerinin almalar halen devam etmektedir. Yine, stanbul corafi konumu nedeniyle tarih boyunca nemli ulam akslarnn zerinde bulunmutur. Bu erevede stanbula ulamda karayolu, denizyolu, demiryolu ve hava yolu olmak zere tm alternatifler mevcuttur. zellikle kresel srelerinin younlat gnmz toplumunda ulamn hayati hususlardan birini oluturmas nedeniyle stanbulun bu zellii dnya kentleri hiyerarisinde yer alabilmesi iin onun nemli bir avantaj olacaktr. Kent, en az 2500 yllk bir gemie sahip olmas nedeniyle uygarlk tarihinin hemen hemen her dnemine ait tarihi eserler barndrmaktadr. Bu nedenle ak hava mzesi konumunda olan kent, her zaman yerli ve yabanc turistlerin ilgi oda olmutur. stanbulu ziyaret eden turist says Trkiyeyi ziyaret eden turistlerin toplam %35ini oluturmaktadr. 2002 ylnda lkemize 13.248.875 turist gelmi, bunlardan 2.699.131i stanbulu ziyaret etmitir. 2002 yl ilk 9 aynda, lkede elde edilen 9,6 milyar dolarlk turizm gelirinin 2,4 milyar dolarlk ksm stanbuldan elde edilmitir (zcan, 2003). stanbulda be yldzl otellerin varl kresel sermaye elitlerinin konaklama ihtiyalarn nemli lde karlayabilecek bir
328
dzeyde olmas kentin ok nemli bir dier zelliidir. Yine kresel sermaye elitlerinin konaklamalarna ve srekli yaama ortamlarnn salanmas erevesinde yksek gelir gruplarna ynelik konutlarn varl sz konusu sermaye gruplarnn bu kente ekilmesi ynnde nemli bir yere sahiptir. stanbul sahip olduu bu zellikler erevesinde Trkiyede dnya kentler hiyerarisinde yer alabilme ans en yksek olan kenttir. Bursa, Kocaeli, Yalova kentlerinin iinde bulunaca bir metropoliten blge projesinde stanbul, bu metropoliten blge iersinde ynetim, organizasyon, kontrol ilevlerini stlenmelidir. Bu erevede muhasebe, danmanlk, avukatlk, reklam, finans, sigorta,aratrma gelitirme hizmetlerinin yrtlecei merkez ehir konumunda olmaldr. Yine bu balamda fabrika ve irketlerin merkez brolarnn da bu kentte olmas bu iletmelerin dnyann dier blgeleriyle daha hzl ve daha kolay bir ekilde irtibat kurabilme anslarn arttrabilecektir. Bu amala ilk olarak kentte iletiim alt yapsnn gelitirilmesi ve kentin dnyann tm blgeleriyle iletiiminin hzl ve kesintisiz bir biimde salanmas almalar yaplmaldr. Yine kentsel alt yapnn iyiletirilerek kresel sermeye elitinin kente ekilmesi, stanbulun dnya kenti olmas ynnde nemli bir adm olacaktr. Son olarak stanbul Metropoliten Blgesi iinde bulunan niversite ve aratrma merkezlerinin varlndan yararlanlarak bilimsel almalar tevik edilmeli ve bylece sz konusu blge yeniliklerin retildii bir corafya olabilmelidir. stanbul bu almalarn merkezi ve kontrol edildii bir yer olma roln de stlenmelidir. Byle bir almann balatlmasnda merkezi hkmetin ilk adm atarak srecin nn amas ve bu sreci tevik etmesi olduka nemlidir. 4.1.2. Bursa
Bu kentler arasnda Bursaya bakldnda, Bursann Trkiye genelinde lkenin en byk beinci kenti, stanbul Metropoliten Blgesi iinde yer alan ehirler arasnda ise stanbuldan sonra blgenin en byk ehri konumunda olduu grlecektir. Uzun bir tarihsel gemie sahip olan kent, bulunduu corafyann da salad avantajlar yoluyla lke ekonomisinde tm tarihi boyunca nemli bir yere sahip olmutur. Bursann lke ekonomisi iersindeki ynlendirici ve etkileyici gc ok eski yllara dayand gibi, ekonomik deerlerin eitlilii ve zenginliinde Bursaya dnemin en nemli ticaret ve sanayi kenti vasfn kazandrmtr. ehre ok zengin bir tarihi yap kazandran bu zellikler, Bursann ekonomi tarihine deiik perspektiflerden baklmasn zorunlu klmaktadr (pekyn, 1996: 233). Bursann en nemli sanayi ve ticaret kolunu kukusuz ipek ve ipekli dokuma meydana getirmektedir. XIV. yzylda balayan XV. yzyldan itibaren gittike yukar doru ivme gsteren ipek dokumacl XIX. yzyla kadar kent ekonomisinde nemli bir yere sahip olmutur. Cumhuriyet Dneminde Bursada sanayi yatrmlarna nem verilmitir. Merinos, Bursa Dokumaclk ve Trikotaj A.. (peki) fabrikalarnn kuruluuyla dokuma sanayi etkinliini kentte devam ettirmitir. 1960li yllar Bursada sanayinin en hzl gelitii yllardr. 1966 ylnda Trkiyede ilk defa Organize Sanayi Blgesi Bursada almtr. Bylece alt yaplarn hazr olduu bir blgede hzla byk tesisler, fabrikalar kurulmaya balanmtr, artk sektrde de bir eitlenme olmaktadr. l de bulunan 6 Organize Sanayi Blgesinde (Bursa Organize, Demirta, negl, Nilfer, Grsu, Mustafakemalpaa) toplam 681 sanayi kuruluu bulunmaktadr. Bu kurulularda toplam 86.750 kii almaktadr (zcan,2003). Bursa zellikle u sanayi kollarnda Trkiyede ilk srada yer almaktadr: byk sanayide dokuma, otomotiv ve gda, kk sanayide ise dokuma, orman rnleri ve otomotiv ve otomotiv yan sanayi.
Bursa ilinin lke genelindeki baz sektrlerden ald paylar u ekildedir:
329
Tablo 9 Bursa ilinde Hizmet Veren Sektrlerin lke Genelinde Ald Pay
Sektr Ad malat naat Ticaret Madencilik Tarm lin Ald Pay ( % ) 5.9 3.4 20.4 2.5 2.2 Trkiye Sralamas 3 4 5 8 13
Kaynak: Bursa Ticaret ve Sanayi Odas (www.btso.org.,05.06.2003)
Ayrca Bursa ili, Trkiye Gayri Safi Milli Haslas ( GSMH ) iindeki pay ile Trkiye ncsdr. Bursa, genel bteden illerin ald payda 5. nci srada yer alrken, tevik belgeli yatrmlarda stanbuldan sonra 2. nci srada yer almaktadr (zcan, 2003). Bursann sanayi alt yaps yannda uzun tarihsel kklerine dayanan bir tarihi gemii vardr. Bu balamda zellikle Osmanl mparatorluunun ilk bakenti olmas, Bursann tarihinde olduka nemli bir yere sahiptir. Bu dneme ait eserler ve yaplar Bursann kent dokusunun oluumunda belirleyici bir zellie sahiplerdir. Buna ilave olarak Bursa, corafi konumu ve sahip olduu turistik deerleri itibariyle, turizm asnda da Trkiye genelinde mstesna bir yere sahiptir. Bursa, tarihi zenginlikleri yannda da, deniz, kaplca ve k sporlar turizmi asndan da her mevsimde turistlerin ilgi oda olmaktadr (pekyn, 1996: 245). Bursann turizm asndan zaten var olan kaynaklar daha da gelitirilebilme potansiyellerini bnyesinde tamaktadr. Bursa ilinin 2002 yl turizm gelir toplam 72.169.125 dolardr. ldeki konaklama tesislerinde 2002 yl sonu itibar ile toplam 687.325 turist konaklama yapmtr. 31.12.2002 tarihi itibariyle; Turistik Belgeli Tesislerde Konaklayan kii says toplam 687.325tir. Bunlarn 545.042si yerli turisttir ve 142.283 yabanc turisttir (zcan, 2003). Bursann turizm potansiyeli tam olarak kullanlamamaktadr. Bursada turizmin gelitirilmesi kent ekonomisi iin olduka nemli bir yere sahiptir. Bu amala 10-12 Ekim tarihinde ilk defa toplanacak olan I. Bursa l Turizm uras, kentin turizm sektr asndan sorunlarnn neler olduunun tespit edilerek zm arayna gidilmesi ve neticede turizmin gelitirilebilmesi yolunda nemli bir adm olacaktr. Bu yndeki almalarn devam ettirilmesi ile Bursa, mevcut turizm potansiyellerini maksimum ekilde kullanarak kent ekonomisine nemli girdiler salayabilecektir. Bursann eitim sektrnde de almalar yapmas dnya kenti kavram erevesinde nemli bir yer tutmaktadr. yle ki; Sassenin belirttii gibi dnya kentlerinin belirleyici zelliklerinden birisi de, dnya kentleri yeniliklerin retildii yerler olmalardr. Ekonomik, toplumsal, siyasal ksaca toplumsal oluumlarn tamamnda yeniliklerin retilmesi eitimle zellikle niversite gibi eitim kurumlarnn almalaryla gereklemektedir. zellikle sanayi sektryle birlikte gerekletirilecek bir ibirlii erevesinde gelitirilecek aratrma ve gelitirme almalar; Bursann dnya kentlerinin misyonunda yer alan yeniliklerin retildii yer olma zelliini stlenmesi avantajn salayabilecektir. Bu ise almada ele alnan metropoliten blge projesi erevesinde dier kentlere nazaran Bursann ayrcalk kazanma sreci ortaya kacaktr. Metropoliten blge projesi balamnda Bursann merkez ehir konumunda bulunacak stanbul ile balantsnn hem iletiim hem de ulam balamnda ok iyi bir ekilde salanmas hayati hususlardan birisidir. Bursada Ankara - anakkale, stanbul - zmir, stanbul - Antalya karayolu zerinde bulunmaktadr. Bursa corafi konum olarak nemli
330
anayollar zerinde bir ehirdir, fakat Bursada ulam sadece karayolu ulam erevesinde geliebilmitir. Demiryolu, denizyolu ve havayolu ulamlar yanl ynetim politikalar nedeniyle Bursada ya hi gerekletirilmemitir yada ok az deerlerde gerekletirilmektedir. Yllk yolcu kapasitesi 2 milyon 250 bin kii olan ve 2001 ylnda hizmete alan Yeniehir Havaalan gnmzde sadece kk kapasiteli yolcu uaklarna hizmet vermektedir (zcan, 2003). Fakat, bu havaalan bugn itibaryla yolcu tamaclndan daha ziyade taze sebze, meyve ve kargo tamacl amacyla ve yine kstl bir biimde kullanlmaktadr. Kentin dier kentlerle demiryolu balants ise hibir zaman gerekletirilmemitir. Denizyolu balants ise, kentin stanbul ile balants ksmen de olsa Mudanya zerinden deniz otobsleri yoluyla salanmaktadr; fakat, stanbul ile salanan bu denizyolu balants bugn itibaryla olduka yetersiz bir durumdadr. Bursann, stanbul ile balants daha ok Yalova zerinden deniz otobsleriyle salanmaktadr. stanbul Bykehir Belediyesi Deniz letmelerinin faaliyetlerine gre bir ylda stanbul-Yalova, stanbul-Bursa arasnda gerekletirilen sefer says ve bu seferlerde tanan yolcu says aadaki tabloda gsterildii gibidir. Tablo 10 stanbul Deniz letmelerinin Yalova ve Bursa Arasndaki Sefer ve Yolcu Says
stanbul-Yalova Aras Yalova-stanbul Aras stanbul-Armutlu-Mudanya Aras Mudanya-Armutlu-stanbul Aras Sefer Says 2,789 2,787 466 469 Yolcu Says 742,203 708,586 115,924 121,221
Kaynak: stanbul Bykehir Belediyesi (2002) Deniz letmeleri Yllk Faaliyet Raporu, stanbul
Yalova-stanbul arasnda yaplan deniz ulamnn byk ounluu Bursadan veya Bursa zerinden gei yapan kiiler tarafndan gerekletirildii halde Yalova- stanbul balants Mudanya- stanbul balantsna nazaran daha ok tercih edilmektedir. Oysa, Bursa, stanbul ile direkt balant yapabilecei bir limana sahiptir. Yalova zerinden salanan ulam yerine Bursa kendi imkanlarn gelitirmelidir. Bu erevede, Bursa il merkezi ile kentin stanbula alma penceresi konumunda olabilecek Mudanya ilesinin balants daha hzl ve daha az maliyetle gerekletirilmelidir. Bunun iin Bursa il snrlar iersinde Mudanya yolu zerinde Organize Sanayi Blgesine kadar ulaan metro hattnn yeniden projelendirilerek Mudanyaya kadar uzatlmas nemli bir adm olacaktr. Bylece bir kii Bursadan Mudanyaya tek bir vasta ile hem daha hzl hem de daha ucuz bir ekilde ulaabilecektir. Mudanyaya metro balantsnn yaplmasndan sonra gelmesi gereken bir sonraki adm ise, stanbul ile Bursa arasnda dzenli bir deniz seferinin gerekletirilmesi gerekmektedir.* Bu proje gerekletiinde Bursa ve civar yerleim yerlerinden stanbula ulam daha ksa zamanda gerekleecei iin bireylerin tercihleri Bursa-Yalova-stanbul gzergah yerine Bursa-Mudanya-stanbul gzergah ynnde olabilecektir. Sz konusu projeye geni bir perspektiften bakldnda, Bursaya getirilerinin ok daha fazla olabilecei de gz nnde bulundurulmaldr. yle ki; Bursada var olan fabrika ve iletmelerin merkezlerini yine bu ilde tutarak Bursada yaratlan gelirin Bursada kalmas salanabilecektir. Ulamn daha hzl bir ekilde gereklemesinden sonra sz konusu fabrika ve irketlerin yneticileri iin herhangi bir durum karsnda stanbula gitmek byk bir zaman kayb olarak
*
stanbul Deniz Otobsleri iletmesinin sz konusu projeye lml yaklat bilinmektedir.
331
grlmeyecektir. Yine bu balamda, stanbulun karmaa ve kaosundan kamak isteyen st gelir gruplar iin Bursadaki zellikle Mudanya ilesi snrlar iinde yer alan yaam alanlar (Karakurt, 2002: 45) nemli bir alternatif olabilecektir. zellikle, stanbulda bir semtten dierine gitmenin zaman zaman saatleri bulduu gz nne alnrsa st gelir gruplarnn yaam blgesi olarak Bursay semeleri uzak bir ihtimal olarak grlmemektedir. stanbuldan Bursaya turizm amal gelen kiilerin says da bu erevede artabilecei iin turizm gelirlerine de olumlu katkda bulunacaktr. stanbul ile ulamn ksa bir zaman diliminde gerekletirilmesi Bursada hizmet veren niversite ve aratrma merkezleri gibi kurumlara da byk avantajlar salayabilecektir. stanbulda olduka fazla saylarda bulunan veri kaynaklarna daha rahat ulalabilecek, ortak projeler yrtlebilecek, retim yelerinin farkl niversite ve aratrma merkezlerinde yrtecei almalar hzlanabilecektir. stanbul gibi hem Trkiye hem de dnya ekonomisinde nemli bir yere sahip olan bir kent ile Bursann etkileiminin salanmasnn olduka nemli olduu gz nnde bulundurulmal ve bu ynde yukarda nerilen projelerin bir an nce hayata geirilmesi gerekmektedir. Bursa turizm ve zellikle sanayi sektrlerinde Trkiye en nde gelen kentlerden biri konumundadr. Bursann bu sektrlerdeki stnln gelitirerek devam ettirmesi metropoliten blge projesi iinde Bursaya bir ayrcalk getirebilecektir. Turizm ve sanayi sektrleri alannda zellikle niversite ibirlii ile srekli aratrma ve gelitirme almalar yapmal ve blge iinde bu sektrlerdeki liderlii elinde tutmaldr. Yani uzmanlam kentler modeli erevesinde Bursa arlkl olarak sanayi ve turizm sektrlerinde almalarn devam ettirmelidir. 4.1.3. Kocaeli Kent, 1.206.085 nfusa sahiptir (die.gov.tr) ve il yzlm itibaryla Trkiyenin en kk illerinden biridir. Fakat kentin Trk ekonomisine katks olduka yksektir. ller itibariyle kii bana GSYH bakmndan 7,566 dolar ile Trkiyede ilk srada yer almaktadr. Yine iller itibaryla Bte Vergi Gelirlerine katk bakmdan Kocaeli %14.3 oranyla stanbuldan ikinci srada gelen kenttir. Kocaeli il merkezi itibariyle gelimilik sralamasnda ise lke apnda 6. srada yer almaktadr. (kocaeli.gov.tr). Yine Kocaeli, Trk malat Sanayi retimine yapm olduu yaklak %13lk retim katks ile stanbul dan sonra gelen ikinci Sanayi Metropol olup, bu zelliini son 20 yldr korumaktadr (zcan, 2003). Kocaeli ilindeki sektrlerin ekonomi iindeki dalm incelendii zaman sanayi sektrnn ilk srada yer ald grlmektedir.Buna gre l GSYHnin sektrler itibariyle dalmna bakldnda; Sanayi Sektr: %75.43, Hizmetler Sektr: %22,27, Tarm Sektr: %2,30 oranndadr. (www.kocaeli.gov.tr). Kocaelinde ilk srada yer alan imalat sanayiinin bileimi incelendiinde ise arlkl olarak ara ve yatrm mallar sanayi tekil etmektedir (zcan, 2003). Kocaeli malat Sanayiinin, Trkiye ara mallar retimi iindeki pay % 23.62, Trkiye yatrm mallar retimi iindeki pay % 10.43, Trkiye tketim mallar retimi iindeki pay % 1.77, Kocaeli imalat sanayi iinde %33lk pay ile kimya sanayi 1.srada yer almaktadr.Yine kent zellikle yabanc sermaye tarafndan nemli bir ekim merkezidir. Kentte toplam 80 adet eitli lkelerden Yabanc Sermayeli Kurulu bulunmaktadr. lke dalmlar aadaki tabloda verilmitir.
332
Tablo 11 Kocaeli lindeki Yabanc Sermaye

LKES Almanya A.B.D. Hollanda Fransa ngiltere svire talya Japonya KURULUI 22 11 9 8 6 6 5 4 LKES Belika Gney Kore sve Avusturya Finlandiya Lbnan S.Arabistan TOPLAM KURULUU 2 2 1 1 1 1 1 80
Kaynak: Yalova Vali Yardmcs Ahmet ahin zcan ile 15 Haziran 2003de Gerekletirilen Rportaj
Kocaeli sanayi sektrndeki gelimi seviyesi ile Trkiye ekonomisinde olduka nemli bir yere sahiptir. lin sahip olduu bu avantaj, mevcut organize sanayi blgelerinin gelitirme ve yeni organize sanayi blgeleri projeleriyle daha da glendirilmek istenmektedir. Bu balamda, ilde toplam 16 Organize sanayi blgesi mevcuttur, bunlarn aktif olarak hizmet vermektedir. Kocaeli sanayi sektrndeki konumu ile metropoliten blge iindeki dier illere oranla ciddi bir rakip durumundadr. zellikle Bursa ile Kocaeli bu ynyle bir yarma iindedir. Bu her iki ilin rekabeti nce metropoliten blge projesine daha sonra ise lke ekonomisine olumlu katklar olacaktr. Kocaeli ilinde sanayi olduka gelimi olmasna ramen ticaret sektrnde paralel bir gelime grlmemektedir. Bunun en temel nedeni burada yer alan fabrika ve iletmelerin merkez brolarnn stanbulda olmalardr. retimin kontrol, gelitirmesi, ynetim, pazarlama, muhasebe gibi ilemler bu merkez brolarda gerekletirilmektedir. Kentte konut ve konaklama problemleri, evre sorunlar, sosyal yaamn zayf oluu gibi nedenler irket ynetimlerinin stanbulda yerlemeyi tercih etmesinde nemli unsurlardr. Dnya kenti oluumlarnda kresel elitin bu kentlere ekilmesi hayati hususlardan birisidir. Kresel elitin de bulunduklar yerde rahat edebilmelerini salayacak konaklama ve elence hizmetlerinin varl bu balamda temel neme sahip noktalar arasndadr. Bu nedenle, Kocaeli ilinde var olan konaklama problemleri, evre sorunlar ve sosyal yaamn canlanmas konular bu erevede ele alnmaldr. Kocaeli ilinde, ilk olarak sanayi sektrnde yakalanan baar arttrlarak devam ettirilmelidir. Bu ynde blgede sanayi alannda gl bir il olan Bursa ile iblm yaplarak belirli sanayi dallarnda uzmanlamaldr. Sanayi alannda srekli gelitirmeler yaplrken kentsel yaam olumsuz etkileyen sorunlarn zmne ilikin almalar yaplmaldr. Mevcut problemleri zebilmek amacyla merkezi hkmetin de ynlendirmeleriyle dzenlenecek projeler zerinde younlalarak bunlar biran nce zme kavuturulmaldr. 4.1.4. Yalova Yalova kentine bakldnda bu ehrin ok nemli bir corafi konuma sahip olduu grlecektir: stanbula sadece 45 dakika bir mesafededir. stanbul Metropoliten Blgesi iinde yer alan dier ilin fiziksel olarak merkezinde yer almaktadr. Yalovann ekonomik hayat temel olarak tarm sektrnde iekilik, seraclk ve turizm sektrne dayanmaktadr. Sanayinin Yalovada metropoliten blge projesi iinde yer alan kentlere nazaran pek gelimedii ifade edilebilir. Yalovann tarm ve seraclk konusundaki mevcut alt yapsn gelitirmesi bu erevede daha aklc olacaktr.
333
Teknolojideki gelimelerin takip edilerek tarm sektrne uygulama almalarnn Yalovada balatlmas hem kent ekonomisi hem de lke ekonomisi iin yeni perspektiflerin almasn salayabilir. Tarm alannda salanacak ilerlemelerle Yalova, stanbul Metropoliten Blgesinin balca tarm kenti konumu stlenerek ilk nce bu blgenin tarmsal gda ihtiyacn giderebilir, daha sonra bir ksm tarm rnlerinin ihracatn gerekletirerek nemli gelirler elde edebilir. Yalova iinde bulunduu corafi zelliklerle sahip olduu zenginlikleri birbiriyle btnletirerek kent ekonomisine salanacak katky maksimum noktaya getirebilecek imkanlara sahiptir fakat bunlar yeterince kullanmamaktadr. lk olarak kentte zaten mevcut olan tarm alt yapsnda yukarda da ifade edildii ekilde teknolojik gelimeler erevesinde bir Ar-Ge almas yaplmaldr. kinci olarak kent sahip olduu sayfiye yerleri ve termal tesisleriyle nemli bir turizm potansiyeline sahip bir kenttir. Sz konusu yerlerin daha ok tantm yaplarak zellikle yerli turistin ekilmesi iin almalar yaplmaldr. Bu almalar zellikle 17 Austos depreminden sonra blgeye ekimser bakan kiilerin blgeye ekilebilmesi iin nem tar. nc olarak ise, kentin bir niversiteye ihtiyac vardr. stanbula ve Bursaya yakn olmasnn avantajn, burada kurulacak niversitenin alt yapsn ilk etapta buralardaki niversiteler araclyla karlayabilme eklinde kullanabilir. uan Yalovada Uluda niversitesine bal bir Meslek Yksek Okulu bulunmaktadr. Yalovann iinde bulunduu corafi zellii, kentin yerel zellikleri ve stanbul gibi bir dnya kentine kap komusu olmas gibi faktrleri kullanlarak burada bir niversitenin kurulmas ynnde almalarn balatlmas gerekmektedir. Yalovada 2000li yllarn balarnda ilk adm atlm olan ve uan gelitirilmesi iin almalar devam ok nemli bir proje vardr: Yalovann biliim ehri olmas projesi. Yalova, burada hizmet veren eitli kamu ve zel kurum kurulular yneticilerinin balatt alt yap almalaryla birlikte bir dnya kenti oluumunda ok nemli bir ileve sahip olan biliim alannda gelime imkann elinde bulundurmaktadr. Babakanln destek ve ynlendirmesi ile, deiik 12 kurum ve kurulu temsilcilerinden oluturulan Ulusal Bazda Takip, Koordinasyon ve zleme alma Grubu, Yalovada yaplan almalarn tevik edilmesi, yerinde uygulamalarn incelenmesi, gerekli ynlendirmenin yaplmas ve Yalovann pilot ehir olmas konularn da grmek zere 13 ubat 2002 tarihinde Yalovada toplanmtr (zcan, 2002: 22). Bu tr bir alma Trkiyede il baznda ilk defa Yalovada gerekletirilmitir ve Yalova bu konuda Trk Telekomun pilot ehri seilmitir. Bu erevede yatrmclara ve giriimcilere tevik unsurlar salayacak olan Teknoloji Gelitirme Blgesi, Serbest Blge, Biliim htisas Organize Sanayi Blgeleri konular en nemli projeler olarak grlmektedir ve gerekletirilmesi iin hzla allmaktadr. Bu konuda ncelikli olarak Valilik, Belediye Bakanl ve Ticaret ve Sanayi Odas Bakanl katlm ile Biliim Organize Sanayi Mteebbis Heyeti oluturulmutur. Biliim htisas Organize Sanayi Blgesine ek olarak Teknoloji Gelitirme Blgesi ve Biliim htisas Serbest Blgesi kurulmas ynnde almalar devam etmektedir (zcan, 2002: 21). Temelleri atlan bu projenin kald yerden devam etmesi sonucunda bu ehirde temellenecek bir biliim ann, dnya ekonomisinde sz sahibi olma konusunda sz konusu blgenin bu hedefinde baarl olmasnda hayati role sahip olacaktr. Yalovada n almalar balatlm olan Biliim Kenti Yalova projesi hzlandrlarak stanbul Metropoliten Blgesinin tamamna hizmet verilebilecek ekilde gelitirilmelidir. Ve Yalova bu alandaki
334
almalar stlenerek blgenin dnya ekonomisiyle kesintisiz ve hzl bir biimde iletiiminin salanmas grevi almaldr. 5. SONU alar Keyderin ifadesiyle ulusal kalknmacln iflas ettii toplumsal ortamda artk ulus devletin at bir perspektifte dnya ekonomisiyle eklemlenme geerliliini yitirmi durumdadr. Ulusal ekonomilerin yerini kent veya blge ekonomilerinin aldnn iddia edildii bir dnemde kentlerin ve blgelerin inisiyatiflerini ortaya koyarak dnya kentler hiyerarisi iinde yer almalaryla birlikte hem kent nemini arttrarak bir cazibe merkezi olabilecek hem de kentin iinde bulunduu devlete ekonomik anlamda yeni almlar salanabilecektir. Bu yarta yer almayan kentler veya blgeler ise nemsizleerek, terk edilecek ve nihayetinde ise yoksullua mahkum olacaktr. Dnya kentler hiyerarisine bakldnda burada ok az kentin yer ald grlmekte ve bunlarnda dnya ekonomisinin ynetilmesi, kontrol edilmesi ve denetlenmesinde belirleyici olduklar grlecektir. Trkiye asndan bu kentler hiyerarisinde yer almaya en yakn kent, stanbuldur. Bu almada stanbulun tek bana yrtecei almalarn, dnya kentler hiyerarisinde st sralarda yer alabilme ansn azaltaca bu nedenle yakn etki sahas iinde yer alan Bursa, Yalova, Kocaeli kentleriyle gerekletirilecek bir metropoliten blge projesi kapsamnda uzmanlam kentler modeli balamnda yrtlecek almalar neticesinde daha baarl olunabilecei iddia edilmektedir. Buna gre stanbul Metropoliten Blgesi projesinde stanbul; bu metropoliten blge ierisinde ynetim, organizasyon, kontrol ilevlerini stlenmelidir. Bu erevede muhasebe, danmanlk, avukatlk, reklam, finans, sigorta, aratrma gelitirme hizmetlerinin yrtlecei merkez ehir konumunda olmaldr. Bursa ve Kocaeli sanayi sektrnde elde ettikleri baary devam ettirmeli ve retim ilevini stlenmelidirler. Bursann ayn zamanda turizm sektrnde sahip olduu potansiyeli kullanabilmesi iin eitli projelerle iyiletirme almalar yapmaldr. Yalova ise, teknolojik gelimeler yoluyla tarmsal alanda yeni yntemler kullanarak tarmsal retimini arttrmal ve Bursa ile birlikte blgenin tarmsal gda ihtiyacn karlayan kent ilevini stlenmelidir. Yalovada daha nceden almalar balam olan Biliim Kenti projesi, hzlandrlarak blgenin tamamna hizmet verecek ekilde geniletilmelidir. stanbul Metropoliten Blge projesinin baarl olabilmesi iin; bu drt kent arasnda ulam alt yapsndaki sorunlarn zme kavuturulmas ve bu kentler aras ulam ve iletiim sorunsuz bir ekilde gerekletirilmesi temel niteliktedir. Trkiyede stanbul Metropoliten Blgesi erevesinde gerekli almalarn yaplmas ile birlikte stanbulun dnya kentler hiyerarisinde st sralarda yer alma hususunda daha nceden sahip olduu avantaj daha st noktalara kabilecektir. Bu noktada bir eliki belirmektedir: Bir lke iinde bir kentin veya blgenin dnya kentler hiyerarisinde yer almas hem sz konusu kente hem de kentin iinde bulunduu lkeye ok nemli getirileri olacaktr. Fakat byle bir projenin yrtlmesi byk lekte ulus devletin ataca admlara bal olacaktr. Byle bir blgesel projenin baaryla uygulanabilmesi iin; ulus devletin bu projeyi onaylayarak bu ynde teknolojik dnm destekleyen politikalar oluturmas, yeni bulular ve aratrmalar desteklemesi, blge iinde yer alan kentlerde sermaye ile emei ortak hedef ve yapsal dnm politikalarnda buluturma abalar bu alanlarda hem yerel hem de merkezi hkmet politikalarnn arlk olarak gndeme gelmesine neden olacaktr. Demek ki, bu koul altnda ulus devletin kararlar
335
hala belirli bir neme sahiptir. Ulus devletin ld veya etkisinin ok byk bir biimde azald ve bunun yerine tamamen kentlerin ve blgelerin inisiyatiflerinin getiinin ifade edilebilmesi iin henz olduka erkendir. Bu erevede denilebilir ki; global ekonomiler dneminde, ulus devlet ve yerel oluumlarn karlkl etkileimi ve ortak almalar esastr. KAYNAKA
Aslanolu, Rana (1998) Kent Kimlik ve Kreselleme, Bursa, Asa Kitabevi. Clark, David (1996) Urban World,Global Cities, Londra, Routledge Publishers. Eraydn, Ayda (2001) Kreselleme-Yerelleme ve levleri Farkllaan Kentler, Prof.Dr. Cevat Geraya Armaan iinde, Ankara, Mlkiyeliler Birlii Yaynlar 25, ss. 363-392. Ercan, Fuat (1996) Dnya Kentleri ve Uluslararas Kentler:stanbul, Toplum ve Bilim Dergisi, Say 71, ss. 61-96. Hall, Peter (1996) Global City, International Social Finance Journal, Number 147, ff. 15-23. pekyn, Ahmet (1996) Bir Masald Bursa, Engin Yenal (Editr), stanbul, Yap Kredi Yaynlar, ss.233-245. Karakurt, Elif (2002) Kreselleme ve Kresel Yerel Sreler Etkileiminde st Gelir Grubu Konut Blgeleri: Bademli, Uluda niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits. Lainer, mer (1996) Kentlerin Dnm, Birikim Dergisi, Say 86-87, ss.10-16. Muffan, Geoff (1995) Kentin Deien Yz, Yeni Zamanlar, stanbul, Ayrnt Yaynlar. zcan, Ahmet ahin (2002) Trkiyede E-devlet almalar ve Yalova, Uluda niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits. zcan, Ahmet ahin (Yalova Vali Yardmcs) le 15.06.2003 Tarihinde Gerekletirilen Rportaj, Bursa. Sassen, Saskia (1991) Global City, New York, Princeton University Press. Bursa Ticaret ve Sanayi Odas,www.btso.org, 05.06.2003. Devlet statistik Enstits, www.die.gov.tr/konular/nfus/iller.html, 12.06.2003. Devlet statistik Enstits, www.die.gov.tr/konular/nfus/blgeler.html, 12.06.2003. Devlet statistik Enstits, www.die.gov.tr/illeritibariylegsmhverileri.html, 12.06.2003. Devlet statistik Enstits, www.die.gov.tr/konular/ekonomikvesosyalverileri.html, 22.08.2003. Kocaeli Valilii, www.kocaeli.gov.tr/il_hakknda.html, 26.08.2003. Kocaeli Valilii, www.kocaeli.gov.tr/il_hakknda/ticaret.html, 26.08.2003.
336
Sosyo-Ekonomik Gelimilik Sralamas Aratrmalar

Taner KAVASOLU Uzman, Devlet Planlama Tekilat, Ankara 1. GR Kalknma planlarnda belirtilen temel hedefler dorultusunda ilelerin, illerin ve blgelerin sosyo-ekonomik gelimilik dzeyindeki deimelerin ortaya konulmas amacn tayan sosyo-ekonomik gelimilik sralamas aratrmalar; ilelerin, illerin ve blgelerin ekonomik ve sosyal sektrler itibariyle zaman iinde izlenmesini ve karlatrmalar yaplmasn salad gibi, kalknmada ncelikli yrelerin belirlenmesine, kamu kaynaklarnn tahsisine ve zel sektr yatrmlarnn ynlendirilmesine ilikin politikalarn belirlenmesinde temel dayanak nitelii tamaktadr. Sekizinci be yllk kalknma plan (bykp), kreselleme ve bilgi toplumuna dnm srecinin hz kazand bir ortamda hazrlanmtr. Birbirleriyle ilikili olan bu iki oluumun ortaya kard olanaklardan en yksek dzeyde yaralanabilmek iin; lkemizin sosyal yapsnn glendirilmesi, blgesel dengelerin salanmas ve gelir dalm dengesizliklerinin giderilmesi, yapsal reformlarn tamamlanmas ve kreselleme ile bilgi toplumu olgularnn ortaya kard olanaklardan yararlanabilecek bir altyapnn oluturulmas nem tamaktadr. Uzun vadeli gelime stratejisi ve Sekizinci BYKP dnemleri (2001-2005) iin ngrlen balca hedeflerden biri ise blgesel gelimilik farkllklarnn ve gelir dalm dengesizliklerinin azaltlmas konusudur. Sekizinci Be Yllk Kalknma Plannda (2001-2005) blgesel gelimeye ilikin olarak srdrlebilir gelime kavram nemli bir yere sahip olmaktadr. Planda Blgesel gelime politikalarnn uygulanmasnda; srdrlebilirlik, blgeleraras btnleme, sosyal ve ekonomik dengelerin salanmas, yaam kalitesinin iyiletirilmesi, frsat eitlii, kltrel gelime ve katlmclk ilkeleri esas alnacaktr ifadesi ile konunun nemi vurgulanmtr. Kalknma Planlarmzda, lke corafyasnda ve kesimler arasnda dengeli bir gelime salanmas hedefi, lke ekonomisi iin hedef alnan yksek bir kalknma hz kadar nemli grlmektedir. Dengeli gelime amac dorultusunda alnmas gereken tedbirlerin ve uygulanacak politikalarn beeri ve fiziki kaynaklarn dalm deseni ile tutarl olmas ve kamu yatrmlarnn dalmnda ekonomik corafyann, blgesel gelimenin ve sosyal faydann dikkate alnmas ksaca; mekan ve sosyal yap ile ilikinin salanmas nemle belirtilen hedefler arasnda yer almaktadr. Benzer ekilde adaylk aamasnda olduumuz Avrupa Birliinde de (AB) blgesel dengelerin salanmas konusu nem tamaktadr. Zira AB, ye lkelerdeki blgesel gelime politikalarna byk nem vermekte, Birlik yesi lkelerdeki blgesel gelimilik farkllklarn gidermek, mekansal ve sosyal uyumu salamak iin bu ama dorultusunda oluturduu fonlar yoluyla geni finansal olanaklar salamaktadr. Kaynaklarn ynlendirilecei blgelerin belirlenmesinde de blgesel istatistikler nemli bir yer tutmaktadr.
337
lkemiz gndeminde nemli bir yeri olan ve Planda nemle ele alnan blgesel gelimilik farklarnn giderilmesi ve srdrlebilir kalknma ilkesi ile uyumlu politikalarn gerekletirilmesinde ilk adm, yerel ve sektrel bazda sosyo-ekonomik gelimiliin belirlenmesidir. Bu amala szkonusu almalar, il, ile ve blge leinde, veri salama ve envanter oluturmada nemli bir adm olmaktadr. Bilimsel yntem ve tekniklerle yaplan bu tr tespitler, mevcut durumun analizi yannda, gelimenin yn konusunda da daha gereki ve tanmlayc sonular elde etmeyi mmkn klmaktadr. Dier taraftan, nc Be Yllk Kalknma Planyla birlikte uygulamas balatlan Kalknmada ncelikli Yreler politikas erevesinde, il ve ilelerin sosyo-ekonomik gelimilik dzeylerinin bilinmesi gerekli olmaktadr. Bilindii gibi, Kalknmada ncelikli Yreler uygulamas ile, kamu kaynaklarnn tahsisi ve zel sektr yatrmlarnn ynlendirilmesi konularnda mekansal ncelikler ortaya konulmaktadr. Mekan baznda yaplan planlama almalarnda daha etkin ilke ve tedbirlerin alnmasna imkan salayan ve dnemler itibariyle tekrarlanan llerin veya lelerin SosyoEkonomik Gelimilik Sralamas aratrmalar yoluyla, lke genelinde illerin ekonomik ve sosyal sektrler asndan gelime ynleri ve geldikleri son durumlar zaman serileri baznda izlenebilmektedir. Bu nedenle, Kalknmada ncelikli Yrelerin belirlenmesine ynelik temel aratrmalardan biri olarak karar organnn deerlendirmesine sunulmaktadr. l baznda karlatrmal olarak gelimilik gstergelerinin belirlendii almalara ilikin deinilmesinde yarar grlen bir dier konu da gelime kavramyla ilgili olmaktadr. Zira, 1970li yllarda gelimenin felsefesinde yaanan deiim, nemli lde gelimeyi len gstergelere de yansmtr. Gnmzde kabul grd biimiyle gelime, sosyal ve ekonomik gstergeler arasnda bir etkileim yapsn sergileme eilimindedir. Gelime kavramnda meydana gelen ve beeri sermaye ile sosyal ve mekansal dengeli gelimeyi kalknmann en nemli unsuru olarak odak noktasna alan yeni anlay; plan ve programlarda yeralan gelime stratejilerinde, politikalar, ilkeler ve tedbirler olarak kendini gstermitir. Yeni anlayla, kalknma analizinin kapsam da genilemitir. zetlenen bu yaklam dorultusunda sosyo-ekonomik gelimilik sralamas aratrmalarnda; illerin veya ilelerin performans ile geldikleri durumun belirlenmesi ve deerlendirilmesinde, sadece Gayri Safi Yurtii Hasla (GSYH) ile llen gelir gesi zerinde durulmamakta, GSYH deikeninin de iinde yerald ekonomik, sosyal ve kltrel alanlardan seilen ok sayda deikenden oluan veri seti kullanlmaktadr. Dier bir deyile bu aratrmalarda niceliksel bir byme anlayndan ziyade, niteliksel bir sosyoekonomik gelime yaklam benimsenmektedir Bu anlay dorultusunda almalarn ncelikli amac, illerin veya ilelerin sosyoekonomik gelimilik seviyelerini tespit etmek ve bu tespit dorultusunda gelimilik sralamalarn yapmaktr. kinci ama ise, ayn veri setini kullanarak, benzer zellikleri tayan il gruplar ile corafi blgeler ve istatistiki blge birimlerine gre gelimilik sralamalar elde etmektir. nc ama ise iller, corafi blgeler ve istatistiki blge birimlerine gre sektrel (sanayi, eitim, salk) gelimilik sralamalar yapmaktr.
338
Mevcut idari yap temelindeki illerin kapsand aratrmalarda; sosyal (demografik, istihdam, eitim, salk, altyap, dier refah) ve ekonomik (imalat, inaat, tarm, mali) alanlardan seilen 58 deiken kullanlmtr. 1996 ylnda yaplan ilelerin sosyo-ekonomik gelimilik sralamas aratrmasnda ise 32 deiken kullanlmtr. Aratrmalarda birbiriyle baml olan deikenlerin kullanlmasna imkan veren gelimi bir istatistik teknii olan temel bileenler analizi uygulanmtr. 2. SOSYO-EKONOMK GELMLK FARKLILIKLARI OLGUSU 2.1. Trkiyede Mekansal Gelimenin Dalmnda Ortaya kan Balca Deiimler lkemizde sanayileme srecinin ivme kazand 1960l yllarda, gelime dinamikleri byme kutuplardan evre illere doru yaylmaya balamtr. Bu dnemde yaanan mekan boyutundaki geliim, iki byk ulusal kutup olan stanbul ve Ankara arasnda yeni gelime odaklarnn belirginlemesi eklinde yansmtr. Kimya ve metal sanayinin younlamaya balad Kocaeli, gda, tekstil ve otomotivde uzmanlama eilimi gsteren Bursa ve Eskiehiri de iine alan bu yeni gelime blgesi, Ankara-stanbul dorultusunda giderek homojenleen bir ticaret, sanayi ve hizmet kua ortaya karmtr. Bu kuaa, 1970lerde pazar iin buday retiminde uzmanlam Konya da eklenmitir. Yine bu dnemde, stanbul merkezli sanayi, ncelikle Tekirda olmak zere, evre illere de tamaya balamtr. Ekonomik etkinliklerin younlat ve evreye yaygnlat bir dier kutup ise Adana merkezli ukurova Blgesidir. Adana, pamuk ve tekstil retiminde uzmanlarken; Hatay li, skenderun ilesinde yer alan liman ile uluslararas ticaret ve elik retiminde ne kmtr. Blgeye, 1980lerin sonunda uluslararas bir limana ve serbest blgeye sahip Mersinde eklenerek kuak genilemitir. Bir dier gelime blgesi ise zmir merkezli Ege Blgesidir. Balangta ihracata dnk tarmn yapld gda ve tekstil sanayiinde uzmanlam blge merkezi zmirden, iktisadi faaliyetler, zamanla evreye yaylmaya balamtr. lk nce Manisa ve Aydn, sonra da Denizli, Uak ve Afyon dorultusunda meydana gelen gelimeyle, Ege Blgesinde de giderek homojenleen bir yre olumaya balamtr. Manisa, Denizli, Uak ve Afyon illerinin gelimesinde nc sektr sanayi olurken; Gney Egede Mula ve Bat Akdenizde Antalya illeri de, 1980lerde canlanan turizm faaliyetleriyle birer turizm merkezi olarak uzmanlaarak Ege ve Akdenizde yer alan gelime blgelerine eklenmitir. Turizm sektr bata olmak zere, ulatrma ve ticarette meydana gelen hzl gelimelerle, Antalya da bir merkez konumunu almtr. zetle, lkede gelimenin mekan zerinde dalm, balangta balca drt kutupta younlam, ardndan halkalar halinde evre illere yaylmtr. Yaylmann kapsam ve uyarlan evre iller zerindeki etkisi, blge merkezindeki iktisadi faaliyetlerin younluu ve dinamizmi ile orantl olmutur. 2.2. Mevcut Politikalar erevesinde Aratrmalarn nemi lkemizin balca yapsal sorunlarndan birisi; ileler, iller, corafi blgeler ve istatistiki blge birimleri olmak zere eitli dzeylerdeki mekan birimleri arasnda gzlenen gelimilik farkllklar sorunudur. Mevcut sorunlarn uygun politikalarla giderilmesinde ilk adm, phesiz, salkl verilerin elde edilmesidir. Mevcut aratrmalar farkl mekan birimleri
339
dzeyindeki gelimilik farkllklarnn gidermeye hizmet edecek ok sektrl bir yapda salkl veri girdisi salamaktadr. Dier yandan son yllarda tm dnyada ve lkemizde blgesel gelime ve yerel konulara olan ilgi artmtr. Yerel birimler arasnda kalknma odakl artan rekabet olgusu, bu srecin bir uzants olarak belirtilebilir. Bu kapsamda yukarda belirtilen eitli dzeylerdeki mekan birimlerinin sre iinde gelime performaslarnn belirlenmesi nem tamaktadr. Bu dorultuda olmak zere mevcut sosyo-ekonomik gelimilik sralamas almalar, daha nce benzer nitelikli almalardan farkl olarak dnemsel karlatrma yapmaya dnk gerekli altyapy salamaktadr. Bundan nce yaplan iller itibariyle sosyo-ekonomik gelimilik endeksi almalarndan farkl olarak 2003 ylnda yaplan almada, Avrupa Birlii snflandrmalar erevesinde yaplan statistiki Blge Birimlerine gre de sosyo-ekonomik gelimilik endeksi sralamas yaplmtr. statistiki blge birimleri snflandrmas, blgesel istatistiklerin toplanmas, gelitirilmesi, blgelerin sosyo-ekonomik analizlerinin yaplmas, blgesel politikalarn erevesinin belirlenmesi ve Avrupa Birlii blgesel istatistik sistemine uygun karlatrlabilir istatistiki veri taban oluturulmasn amalamaktadr. Bu kapsamda olmak zere almada, dzey-1 ve dzey-2 olarak snflandrlan istatistiki blge birimlerine gre sosyo-ekonomik gelimilik endeksi sralamalar yaplmtr. Mevcut almann bir dier yenilii de; farkl lekteki mekan birimlerine gre (iller, istatistiki blge birimleri dzey-2 ve corafi blgeler); sanayi, salk ve eitim olmak zere sektrel gelimilik sralamalarnn yaplmasdr. Elde edilen sonularla sektrel gelimelerin mekan zerindeki dalmlarnn izlenmesi mmkn olabilecektir. 3. ARATIRMA YNTEM 3.1. Ama lke iinde eitli yrelerin birbirleriyle llebilir ve greli olarak karlatrlabilir sosyal, ekonomik ve kltrel gstergeler yardmyla gelimilik dzeylerinin saptanmas, planclarn zerinde nemle durduklar bir konudur. Bu tr tespitlerle, gemi dnemlerde uygulanan ekonomik ve sosyal politikalarn corafi sonularnn, greli gelimilik dzeyleri saptanarak izlenmesi olana domaktadr. Nitekim, bu tr aratrmalarn ortaya koyduu veriler, bir yandan mevcut politikalarn baar derecesini grme olana salarken, dier yandan da mekansal boyutla tutarl, gnn koullarna uygun yeni politikalar retebilme altyaps da sunmaktadr. Belirtilen dorultuda almalarn balca amalar unlardr: (1) Sosyal ve ekonomik alanlardan seilen deikenler baz alnarak, illerin veya ilelerin sosyo-ekonomik gelimilik dzeylerinin belirlenmesi ve bu belirleme dorultusunda sralamalarnn yaplmas, (2) Ayn zellikleri tayan il gruplarnn belirlenmesi, (3) Corafi blgelere gre gelimilik sralamalarnn belirlenmesi, (4) statistiki blge birimlerinin sosyo-ekonomik gelimilik dzeylerinin belirlenmesi (5) Eitim, salk ve sanayi gibi sosyal ve ekonomik sektrlere gre farkl mekan birimlerinin (iller, corafi blgeler ve istatistiki blge birimleri) sosyo-ekonomik gelimilik dzeylerinin llmesidir.
340
3.2. Aratrmalarn Kapsam ller baznda yaplan aratrmalar, mevcut idari yap erevesinde 1996 ylnda 76 ili, 2003 ylnda ise 81 ili kapsamaktadr. Ayrca ayn veri taban ve aratrma teknii kullanlarak 7 corafi blge ile istatistiki blge birimleri (dzey-1 ve dzey-2) aratrma kapsamnda yeralmaktadr. leler baznda yaplan aratrmalar ise mevcut idari yap erevesinde 1996 ylnda 858 ileyi, 2003 ylnda ise 923 ileyi kapsamaktadr. 3.3. Aratrma Teknii Planlama asndan lke, blge, il ve ileler aras sosyo-ekonomik gelimilik seviyelerinin belirlenmesi iin, yerleim birimleri arasndaki farkllklar oluturan ve birbirleriyle etkileim iindeki gstergelerin mmkn olduunca birlikte ele alnmas gerekmektedir. Bu nedenle, kullanlan gstergeler, verilerin toplanabilir ve gvenirliine bal olarak ok sayda olabilmektedir. llerin veya ilelerin gelimilik sralamalarnn yapld benzer almalarda, nceleri endeksleme ve taksonomi gibi istatistik teknikleri kullanlmtr. Bu gibi tekniklerde, gelimilii tanmlayan deikenler, aratrmac tarafndan seilmekte ve her deiken eit deer tamaktadr. Bylece, aratrmacya farkl deiken gruplaryla, farkl gelimilik sralamalar elde etme frsat tanmaktadr. Belli bir deiken ya da deikenler grubu asndan illerin sralamasn yapmak iin sz konusu teknikler kullanlabilir. Ancak, yaplmak istenen genel bir gelimilik sralamas ise kullanlacak tekniin nesnellii vazgeilmez bir koul olmaktadr. 1969 ve 1972 yllarnda yaplan Trkiyede ller tibariyle Sosyo-Ekonomik Gelimilik Endeksi almalarnda basit endeksleme yntemleri uygulanm, bu tarihlerden sonra 1972 ve 1973 yllarnda yaplan iki ayr almada ise taksonomi yntemi kullanlmtr. 1980 ylnda Bilge Hachasanolu tarafndan yaplan ller iin Bir Gelimilik Gstergesi ve Sralama almasnda, Faktr Analizi tekniklerinden Temel Bileenler Analizi yntemi uygulanmtr. Bu yntemin tutarl sonular verdii ve dier lkelerde de ayn amala yayn olarak kullanld tespit edildiinden, 1981, 1985, 1991, 1996 yllarnda Devlet Planlama Mstearlnca yaplan dier aratrmalarda da ayn yntem kullanlmtr. 2003 ylnda balanan sosyo-ekonomik gelimilik sralamas aratrmas almalar da ayn yntem kullanlarak devam etmektedir. Endeksleme ve taksonomi teknikleri, deikenler iin somut ve objektif bir arlklandrma getirememi olmalar yannda, arlklandrma ve sonular zerinde de aratrmacya ok fazla insiyatif tanmaktadr. Bu nedenlerle, yerleim birimlerinin gelimilik sralamalarnn yapld aratrmalarda, sz konusu tekniklerin kullanlmasndan vazgeilmitir. Bunlarn yerine, daha tutarl sonular verebilen, istatistiki anlamllk testleri yaplabilen ve birok lkede deiik aratrmaclar tarafndan benzer amalarla yaygn olarak kullanlan, temel bileenler analizi (principal components analysis) teknii kullanlm ve kabul grmtr. Temel bileenler analizi, kabaca, ok saydaki zelliklerin belli bir nitelik ynnden zetlenmesi ve ortak nitelik ve biimlerden bir soyutlama yapabilmeyi mmkn klmaktadr. Bu zelliiyle temel bileenler analizi, ok sayda ve farkl boyuttaki bilgi setinin kapsad ortak ve temel anlam veya bilgi zn aa karabilme, grebilme ve tanmlayabilmeyi salayan istatistiksel bir tekniktir.
341
Mekansal gelimilik farkllklarnn belirlenmesi konusunda alan aratrmaclarn birok deikeni dikkate almalar ve ok deikenli bir uzayda karar vermeleri zorunluluu vardr. Bu ise, ok deikenli bir uzayda deiken saysn azaltarak, analizi daha kk boyutlu bir uzaya indirgeme amacn tayan temel bileenler analizi ile mmkn olmaktadr. Temel bileenler analizi ile bir taraftan deikenlere uygulamacnn isteine bal olabilecek arlklar verilmesinden kurtulunurken, dier taraftan birbiriyle etkileim iinde olan ok saydaki deikenden, bu deikenlerin bilekeleri olarak ortaya kan daha az sayda yeni deikenler ya da faktrler (temel bileenler) oluturulmaktadr. statistiki adan hibir bilgi kaybna neden olmakszn elde edilen temel bileenler, ayn zamanda birbirinden bamszdrlar. Bylece deikenler aras bamllk yaps da ortadan kaldrlmaktadr. Ayrca, sonular zerinde istatistiki anlamllk testleri de yaplabilmektedir. Temel bileenler analizi, analiz konusu deikenler arasnda grlen istatistiki ilikilerin, bir ya da birka temel faktrn etkisi sonucunda meydana geldii varsaym zerine kurulmu ok deikenli istatistiksel bir tekniktir. Deikenler arasndaki ilikilerin byk bir blm ise tek bir temel faktrn etkisi sonucu ortaya kmaktadr. Literatrde, sz konusu temel faktre genel nedensel faktr, bileen veya boyut adlar verilmektedir. Devlet Planlama Tekilat tarafndan yaplan aratrmalarda, illerin sosyo-ekonomik gelimilik seviyelerinin, kullanlan tm deikenlere etki eden ve birlikte deiimlerini salayan genel nedensel faktr olduu kabul edilmitir. Dier bir ifadeyle, genel nedensel faktr, illerin veya ilelerin sosyo-ekonomik gelimilikleridir. 3.4. Aratrmalarda Kullanlan Deikenler Aratrmalarda, gelimiliin mmkn olduu kadar ok boyutunu hesaba katabilmek iin, deiken saysnn gvenilir ve tutarl veri bulunabildii lde geni tutulmasna allmtr. lke idari blnnde son yllarda ok sayda mekansal deiiklik yaplmtr. 1988 yllnda 67 olan il says, 1996 ylna gelindiinde 79 ile, 2003 ylnda ise 81e ulamtr. Dolaysyla, illerde zaman ierisinde meydana gelen gelimeler ile deiikliklerin izlenmesini salayan ve gelime dinamiini yanstan deikenlerin, seri olarak elde edilmesi olana belirli lde ortadan kalkm bulunmaktadr. llerdeki gelime dinamizmini yanstan deikenlerin temin edilememesi, doal olarak aratrma sonularn etkileyen ve snrlayan nemli bir unsur olmutur. Ancak, aratrmada kullanlan deikenler, uzun sreli almalar sonucu il leinde elde edilebilen hemen hemen tm gstergeleri kapsamaktadr. Sz konusu deikenler gelimiliin ana odaklarnda meydana gelebilecek deimelerden etkilenerek, gelime dinamizmini yanstabilecek niteliktedirler. Deikenler; belli bir dnem iindeki gelimeleri deil, belirli bir dnemdeki mevcut durumu yanstmaktadr. Dolaysyla, yaplan analiz bir kesit almas niteliindedir. Aratrmalara, mevcut idari yap erevesindeki illerin veya ilelerin sosyo-ekonomik gelimilik seviyelerini yanstt varsaylan ve gelimiliin neden ve/veya sonucu olarak ortaya kan gstergelerin eitli kurum ve kurululardan temin edilmesi ile balanmtr. Bu aamada, gstergelerin tutarll ve gvenilirlii konusunda yaplan n inceleme ve deerlendirmeler sonunda, il veya ile leinde kullanlabilir nitelikte olan gstergeler kullanlmtr.
342
Daha sonra, seilmi gstergeler, yardmc veriler araclyla oranlanarak, deiken haline getirilmitir. Bu ilem yaplrken, illerin ve ilelerin nfus bykl etkisini ortadan kaldrmak iin, verilerin tamamna yakn bir ksm il ve ile nfuslaryla veya bu etkiyi ortadan kaldracak eitli byklklere blnerek, oransal hale getirilmitir. Bylece, illerin veya ilelerin gelimiliinin, yzlmleri ya da nfuslaryla orantl olarak deil, byk lde fert bana den refah pay olarak deerlendirilmesi salanmtr. Gelimilik, kiiler zerindeki etkileriyle beraber, ilin veya ilenin sosyo-ekonomik yapsn bir btn olarak da ilgilendirmektedir. l veya ile genelinde birikimi ve gelime potansiyelini yanstan toplam bykl gsteren deerlerin, ortalama ya da fert bana den deerlere gre daha iyi bir gsterge olduu ileri srlebilir . Dier taraftan, sahip olduklar nfusun, sosyo-ekonomik gelimeden etkilenen nemli bir unsur olduu da gzard edilemez. Gelime srecinde, azgelimi yerleim birimlerinden, ekonomik ve sosyal adan daha cazip durumda olan yerleim birimlerine doru nfus hareketleri olmaktadr. Gelimilik farkllklarndan kaynaklanan nfus hareketleri sonucu, azgelimi illerin veya ilelerin nfusu azalrken, ya da dk oranlarda artarken, gelimi illerin veya ilelerin nfusunda nemli oranda artlar olmaktadr. Kullanlan tm deikenlerin nfusa oranlanp, fert bana den deerler leinde kullanlmas halinde, nfusu olduka fazla olan iller veya ileler aleyhinde bir durum ortaya kmaktadr. Bu nedenle, gstergelerin duyarlln artrd durumlarda deikenler; orantl ya da fert bana den deerler olarak, bunun dnda ise iller veya ileler itibariyle toplam mutlak byklkler olarak kullanlm ve denge salanmaya allmtr. Bylece, bir taraftan, nfusu fazla olan illerin veya ilelerin bu nedenle st sralarda yer almalar nlenirken, dier taraftan bu birimlerin ayn nedenle daha alt sralarda yer almalar sakncas giderilmitir. Aratrma sonucunda elde edilen sosyo-ekonomik gelimilik sralamalar incelenirken, bu hususun nemle dikkate alnmas gerekmektedir. 3.4.1. Sosyal Deikenler A. Demografik Deikenler Aratrmada kullanlan demografik gstergeler nfusun; saysal yn, byme hz ve mekansal dalm gibi unsurlar iermektedir. Demografi ile ilgili gelimilik unsurlarn aklamak iin; toplam nfus, ehirleme oran, yllk ortalama nfus art hz, nfus younluu, dourganlk hz ve ortalama hanehalk bykl deikenleri kullanlmtr. Greli olarak gelimi ve gelimekte olan iller, ekonomik ve sosyal hayatta saladklar imkan ve kolaylklar bakmndan g ekim merkezi olma zellii tamaktadrlar. Bu zellie sahip illerde grlen hzl nfus art, kentsel nfusta art meydana getirerek nfus younluunu da ykseltmektedir. Dier taraftan, geleneksel kltrn hakim olduu az gelimi blgelerde, dourganlk hz ve buna paralel olarak, ortalama hanehalk bykl yksektir. Ekonomik ve sosyal gelimeyle beraber, modernleme geleri toplum yapsna egemen olmakta ve geleneksel aile tipi yerini modern ekirdek aileye brakmaktadr. Bu nedenlerle, dourganlk hz ve ortalama hanehalk deikenleri gelimilik dzeyi ile ters orantl bir balant yapsna sahip
343
bulunmaktadr. Dier bir ifadeyle, illerin gelimilik dzeyi arttka, dourganlk hz ve ortalama hanehalk bykl dmektedir. B. stihdam Deikenleri stihdam gstergelerini oluturan deikenler, illerde; tarm, sanayi, ticaret ve mali kurumlar ikollarnda alan nfus ile cretli alanlar, cretli kadn alanlar ve iverenlerin, toplam istihdam iindeki yzde paylarn ifade etmektedir. stihdamn sektrel dalm, illerin temel ekonomik faaliyetlerinin yapsn gstermesi bakmndan nemli bir gstergedir. Modern tarmsal retim tekniklerinin kullanlmad ve buna bal olarak, tarmsal verimliliin dk olduu grece geri kalm yrelerde, tarm kesiminde alanlarn, toplam istihdam ierisindeki paynn greli olarak yksek olduu gzlenmektedir. Sosyo-ekonomik gelimeyle birlikte, toplam istihdam iinde, tarm sektrnn pay greli olarak gerilerken, sanayi ve hizmetler sektrlerinin pay artmaktadr. Bununla birlikte, iktisadi faaliyetlerin gelimesi ve eitlilik gstermesiyle gelir ve refah dzeyinin artmasna paralel olarak, ticaret ve mali kurumlarda alan kesimin pay da greli olarak artmaktadr. Dier istihdam deikenlerinden, cretli alanlarn ve iverenlerin toplam istihdam iindeki paynn artmas ise, i hacminin genilemesi ve iktisadi faaliyetlere katlmn yaygnl anlamna gelmektedir. Yine, cretli alanlar iinde kadnlarn oran, kadnlarn alma hayatna ve ekonomik faaliyetlere katlm yannda, sosyal gelimilii de aklamaktadr. C. Eitim Deikenleri Eitim gstergeleri; okur-yazar nfus oran, okur-yazar kadn nfus oran, niversite bitirenlerin oran ile ilkretim, liseler ile mesleki ve teknik liselerde okullama oranlar olmak zere, sosyo-kltrel gelimilik dzeyini yanstabilen nicel deikenler tarafndan oluturulmutur. Neden-sonu ilikisi bakmndan, ekonomik ve sosyal gelimilik dzeyi ile toplumu oluturan fertlerin genel eitim seviyesi arasnda gl bir ba bulunmaktadr. Ekonomik ve sosyal gelimenin salanmasnda en nemli aralardan biri, gerekli sayda ve nitelikte insangc yetitirilmesi olmaktadr. Nitekim, insangcnn bilgi ve becerilerinin artrlmas ile sosyal yaama katlmn asgari gerei olarak kabul edilen, okur-yazarlk oran deikeni, illerin genel eitim dzeyini gstermesi asndan nem tamaktadr. Okuma yazma bilen kadn nfus oran, kadnlarn sosyo-ekonomik statlerini yanstmaktadr. lkretim, liseler ile mesleki ve teknik liselerde okullama oranlar ise, eitimin yaygnl ve katlm dzeyini gstermektedir. Dier taraftan, ekonomik ve sosyal faaliyetler itibariyle eitlilik gsteren gelimi iller, yksek retim grm nitelikli igc iin ekim merkezi olmaktadrlar. Dolaysyla, sosyoekonomik gelimilik dzeyinin artmasna paralel olarak, yksek renim grm nfus oran da artmaktadr. almada kullanlan okur-yazar nfus oran, illerde alt ve yukar yataki toplam nfusun; okur-yazar kadn nfus oran ise, alt ve yukar yataki kadn nfusun iinde okuma yazma bilenlerin orann gstermektedir. niversite bitirenlerin oran, yksekokul ya da faklte bitirenlerin 22 ya ve st nfusa oranlanmasyla elde edilmitir. lkretim, liseler ile
344
mesleki ve teknik liselerde okullama oranlar ise ilgili eitim kademelerindeki renci saylarnn a nfusuna oranlanmas suretiyle bulunmutur. D. Salk Deikenleri Salk gstergeleri, illerde, onbin kiiye den hekim, di hekimi, eczane ve hastane yatak says ile bebek lm oran deikenlerinden olumaktadr. Bireylerin yaamlarn salkl srdrebilmeleri bakmndan, salk hizmetleri arz ve bu hizmetlerden yararlanma potansiyeli, sosyal gelime dzeyini yanstan unsurlar arasnda bulunmaktadr. Ayrca, eitimli igc olarak da nitelendirilebilecek salk personelinin gelimi yreler dorultusundaki tercihi, illerin sosyo-ekonomik gelime dzeyiyle dorudan ilikilidir. Bu nedenlerle onbin kiiye den; hekim, di hekimi, eczane ve hastane yata deikenleri, aratrma kapsamnda salk gstergeleri olarak kullanlmtr Bebek lm oran ise, illerdeki salk hizmetlerinin yaygnl, eitim ve kltr dzeyinin ykseklii, ekonomik olanaklarn artmas gibi eitli sosyo-ekonomik unsurlarla yakndan ilgilidir. Bebek lm oran deikeni, sosyo-ekonomik gelimeyle birlikte dt iin, gelimeyle zt ynde bir balant yapsna sahiptir. E. Altyap Deikenleri Altyap gstergeleri, nfusun ada hizmet ve olanaklardan yararlanma dzeyi kadar, dier sektrlerin gelimesi iin de nem tamaktadr. Yatrmlarn kurulu yeri seiminde, elektrik, su, ulam gibi altyap imkanlarnn yeterli dzeyde olduu yreler daha fazla tercih edilmektedir. Altyap gstergeleri olarak, illerde, krsal yerlemelerde asfalt yol oranlar, imesuyuna sahip nfus oran ve devlet ve il yollarnda asfalt yol oran deikenleri kullanlmtr. F. Dier Refah Deikenleri Dier refah gstergelerini oluturan deikenler, illerde, onbin kiiye den zel otomobil ile motorlu kara tat, fert bana den telefon kontr deeri ve elektrik tketim miktar ve yeil karta sahip nfus orandr. Sosyo-ekonomik gelime ayn zamanda gelir ve refah dzeyinin ykselmesi anlamna gelmektedir. Gelir ve refah dzeyinde salanan gelimeler, ada hizmet ve aralardan yararlanma olanaklar ile kitle iletim ve iletiim aralarndan faydalanma orann da artrmaktadr. 3.4.2. Ekonomik Deikenler A. malat Sanayii Deikenleri Sanayileme, geleneksel tarm toplumundan modern sanayi toplumuna geiin yaand bir deiim sreci olmakla beraber, toplumun sosyo-kltrel yapsn ve ekonomik sistemi bir btn olarak etkilemektedir. Sanayi sektrnn gelimesi tarm ve hizmetler sektrlerini de olumlu ynde etkilemektedir. Tarm sektr, gelimesini srdrmek ve verimliliini artrmak iin sanayi sektrnden girdi almak zorunda olduu gibi, bu sektre hammadde de salamaktadr. Sanayinin gelimesiyle beraber ticari ve mali kesim ile dier hizmetler sektr faaliyetleri de
345
canllk kazanarak yaygnlamaktadr. Bunun yannda, sanayi, gerek yan sanayi dallarn gerekse i ve d sermaye kanallarn harekete geirerek kendi kendini yenileyen bir mekanizmann olumasn salamaktadr. Bu anlamda, sanayileme sosyo-ekonomik gelime ya da kalknmann temel dinamiini oluturmaktadr. almalarda lke genelindeki toplam sanayi retiminin byk bir ksmn oluturan imalat sanayii gstergeleri kullanlmtr. malat sanayii gstergeleri, illerde faaliyet gsteren kamu sektrne ait iyerlerinin tamam ile zel sektrde on ve daha fazla ii altran iyerlerini kapsamaktadr. Bu kapsamda kullanlan deikenler, iyeri says, yllk alanlar ortalama says, toplam evirici g kapasitesi, fert bana tketilen elektrik enerjisi miktar ve fert bana den imalat sanayii katma deeri ile illerde faal durumda bulunan organize sanayi blgelerindeki parsel saylar ve kk sanayi siteleri iyeri saylarndan olumaktadr. B. naat Deikenleri naat sektr, gerek dier sektrlerle olan balants gerekse yaratt katma deer ve istihdam bakmndan ekonominin nemli sektrlerinden birini oluturmaktadr. naat sektr, ekonomik ve sosyal gelimeyle birlikte grlen hzl, nfus art, g ve ehirleme hz unsurlarna bal olarak geliim gstermektedir. naat gstergesini oluturan deikenler, daire says ve borulu su tesisat bulunan daire orandr. C. Tarm Deikenleri lke genelinde, GSYH iinde yzde 15 paya sahip olan tarm sektr, toplam istihdamn yzde 54n oluturmaktadr. alan kesimin yaklak yarsnn gelirini tarm sektrnden elde ettii dikkate alnrsa, illerdeki tarmsal gelimeyi ve retim dzeyini aklayan gstergelerin bilinmesi nem tamaktadr. Tarmsal retim ve gelime mekansal olarak farkllklar gstermektedir. llerin corafi yaps, iklim zellikleri, gelimi pazarlara yaknl, tarmsal retimde modernizasyon gibi zellikleri bu farkllklarn balca nedenleri arasndadr. Tarm gstergeleri; illerin, krsal nfus bana den tarmsal retim deeri ile lke tarmsal retim deeri iindeki payn gsteren deikenlerden oluturulmutur. Krsal nfus bana den tarmsal retim deeri deikeni, tarm sektrnde alan kesimin gelir dzeyini ve verimlilii yanstmaktadr. Tarmsal retim deerinin lke tarmsal retiminin iindeki pay ise, illerin tarmsal retim deerine yaptklar katky gsterdii gibi, tarmsal potansiyeli ve retimin gerek boyutlarn ortaya koymaktadr. D. Mali Deikenler Mali gstergeler ad altnda toplanan deikenler, illerdeki; gelir seviyesini, sermaye birikimini, sermayenin yatrma dnme dzeyini, kamu ve zel sektr yatrm harcamalar, mahalli idareler tarafndan yaplan harcamalar ile ihracat ve ithalat miktarlarn yanstan, parasal byklklerle ilgili verilerden olumutur. retilen tm mal ve hizmetlerin toplam deeri olan GSYH, doal olarak, ekonomik gelimilik dzeylerinin karlatrlmasnda kullanlan en nemli deikenler arasnda yer almaktadr.
346
Gelimi ekonomilerde bankalar, ekonomik ilemler srasnda gelirin kullanlmas ve saklanmas ile borlandrlmalarda youn bir ekilde kullanlmaktadr. Ticari ve snai faaliyetlerin finansman iin bankalar tarafndan kullandrlan krediler, yatrm potansiyeli ve tasarruflarn yatrma dnme eilimiyle dorudan ilikilidir. Banka mevduat ise, byk lde, gelir dzeyi, tasarruf eilimi ve sermaye birikimine bal olarak deimektedir. Bankaclk ilemleri ile ilgili olarak; tasarruf hacmi, kullandrlan kredi dzeyi ve hizmetlerin yaygnl gibi unsurlar, gelimilik gstergeleri olarak ele alnmtr. Bu gstergeleri oluturan deikenler, iller itibariyle olmak zere; banka ube says, fert bana den banka mevduat, toplam mevduat iindeki pay, toplam krediler iindeki pay, krsal nfus bana den tarmsal krediler ile fert bana den snaii-ticari-turizm kredileri olmaktadr. Kiisel ve kurumsal gelir dzeyini yanstan dier gstergeler ise; fert bana den bte gelirleri ile fert bana den gelir ve kurumlar vergisi deikenleridir. Byk lde altyapya ynelik yatrmlar kapsayan, kamu yatrm harcamalar ve mahalli idareler tarafndan yaplan harcamalar da, sosyo-ekonomik gelimeyi hzlandran unsurlar arasndadr. Bu bakmdan, mali gstergeler iinde fert bana den kamu yatrm harcamas ve fert bana den belediye gideri deikenleri de yer almtr. Kamu yatrm harcamalar, 1995-2000 dnemini kapsamakta olup, ilgili yllarn nfuslarna blnerek elde edilen fert bana den deerlerin ortalamas alnarak oluturulmutur. Fert bana den tevik belgeli yatrm tutar deikeni, zel sektrn kalknma faaliyetlerine katks, giriimcilik potansiyeli ve yatrm dinamizmini gstermektedir. Deiken, 1995-2000 dneminde, yatrm tevik belgeli toplam yatrm tutarlarnn, ilgili yllarn nfusuna blnerek bulunan deerlerin ortalamas alnarak elde edilmitir. Son olarak, mali gstergeler arasnda yer alan, fert bana den ihracat ve ithalat rakamlar ise, 1995-2000 yllar ortalama deerlerini iermektedir. Devlet planlama tekilat mstearlnca yaklak be yllk aralklarla, ayr ayr veya birlikte, ilelerin, illerin ve blgelerin sosyo-ekonomik gelimilik dzeyini belirleyen almalar yaplmaktadr. Bu almalarda, mevcut veritaban kapsamndaki ekonomik ve sosyal alanlardan seilen ve gelimilik dzeylerini en iyi biimde yanstabilecek ok sayda deiken tercih edilmektedir. Aratrma yntemi seilirken ise lkemizde ve dier lkelerdeki gelimeler takip edilerek en tutarl ve etkin aratrma yntemi kullanlmaktadr. 2003 ylnda almalarna balanan ve halen devam etmekte olan, illerin ve ilelerin sosyo-ekonomik gelimilik sralamas aratrmas almalar ise en ksa zamanda tamamlanp yayn olarak sunulacaktr. Birka kk deiken farkllyla beraber; bir nceki 1996 yl iller almas ile 2003 ylnda yaplan bu almada ayn yntem ve 58 deiken kullanlmtr. Dolaysyla iki alma arasnda bir lde zamana dayal olarak deerlendirme yapabilme olana salanacaktr. Ayrca, aratrma sonular sadece kamu kesimi tarafndan kullanlmayp, ayn zamanda zel sektr ve sivil toplum kurulular tarafndan da kullanlmaktadr. rnek olarak baz firmalar, lke genelindeki bayii alarn revize ederken , arlkl olarak bu gelimilik endeks deerlerini kullanmaktadr.
347
Blgesel Kalknma Ajanslar: Trkiye zerine neriler

Serap KAYAS Yrd. Do. Dr., ODT, Mimarlk Fakltesi, ehir ve Blge Planlama Blm Suna Senem YAAR Ara. Gr., ODT, Mimarlk Fakltesi, ehir ve Blge Planlama Blm 1. GIRI 1970li ve 1980li yllardan sonra dnyada teknoloji, retim ve ynetim gibi alanlarda hzl deiimler yaand sklkla gzlenen bir olgudur. Bu deiimler sonucunda ulus alt leklerde tanmlanan blgelerin neminin artmas ile ekonomik ve sosyal yaplarn temel esi olarak blgeyi gren yaklamlarn vurgulanmas nemlidir. Blgenin bir balamda anlam deiirken blgesel politikalardaki yaklamlarn da dnyadaki deiimlere paralel olarak yeniden ekillendii ve deitii de gerektir. Bu alandaki en nemli deiim ekonomik faaliyetlerin yeniden datmnn yerini isel kalknmaya verilen nemin almasdr. Ayn zamanda, blgesel politikann bu dnemde deiik leklerde srdrlmesi yeni bir unsur olarak karmza kmaktadr (Batchler ve Yuill, 2001). 1970lerde Bat Avrupada iki farkl yaklam birarada uygulanmaya balamtr. Birinci yaklam yukardan aaya politikalar ierirken, ikincisi aadan yukarya bir yaklamdr. Bu ikinci yaklamla birlikte blgesel lekte, ekonomik aktrler aras etkileimlerin dzenlerken blgesel politikalar ynlendiren kurumlarn nemi de artmtr. Bu balamda Avrupa lkelerinde nemi artan blgesel kurumlardan biri de Blgesel Kalknma Ajanslar dr (BKA). Bat Avrupa lkelerinde 1950li yllardan nce kurulmaya balayan ve 1970li yllarda sayca art gsteren bu kurumlar, Avrupa Birliinin (AB) etkisiyle Orta ve Dou Avrupa lkelerinde baka bir deyile gei lkelerinde 1990larn ikinci yarsndan itibaren kurulmaya balanmtr. Bu sre gei lkelerinin AB etkisiyle deien blgesel politikalarnn uzants olarak gereklemektedir. ABnin grevlendirdii uzmanlar tarafndan kurulan BKAlarn ilk etapta finansmanlar da AB tarafndan salanmtr (Gorzelak ve di., 1998). Bu almada amalanan BKAlarn ilevlerinin dnya rnekleri incelenerek netletirilmesi ve Trkiyede gerekleebilecek oluumlara ynelik baz ilkelerin deerlendirilmesidir. 2. BLGESEL KALKINMA AJANSLARI 2.1. Blgesel Kalknma Ajanslar Nasl Kurumlardr? Blgesel Kalknma Ajanslar (BKA) zellikle 1950li ve 1960l yllardan bu yana Avrupa lkelerinde blgesel lekte ekonomiyi canlandrmak , rgtlemek ve gelitirmek zere faaliyet gsteren kurumlardr. Bir tanma gre BKAlar, kamunun finansman salad blgesel ekonomik gelimeyi zendirmek zere tasarlanm; alma alan merkezi ve yerel hkmetlerin dnda olan kurumlardr. (Halkier ve di., 1998) . Avrupa Blgesel Kalknma Ajanslar Birliine (EURADA) gre ise bir BKA sektrel ve genel kalknma problemlerini belirler, bunlarn zmne ynelik olanaklar ve zmleri saptar ve bu zmleri gelitiren
348
projeleri destekler (EURADA, 1999). Aslnda Avrupa leinde BKAlarn genel bir tanmn yapmak risklidir ve belki de BKAlarn tek ortak zellii belli bir corafi alanda varolan isel potansiyeli gelitirmekle ilgili olmalardr.
BKAlarn amac belirli bir blgenin ekonomik kalknmas olmakla birlikte temel amac vardr: uzun dnemli blgesel ekonomik kalknma iin uygun koullarn yaratlmas gibi alardan ekonomik, blgenin ekiciliini arttrmak asndan evresel, blgenin sosyo-kltrel deerlerinin gelitirilmesini salama gibi alardan sosyal.
Aslnda bir BKAnn hedefleri geni kapsaml olmal ve blgesel rekabet, kalknma, yerel KOB gelimesi, yabanc yatrm gibi olgular iermelidir (Hughes, 1998). rnein ngilterede BKAlarn be amac u ekilde tanmlanmtr.
Blgesel ekonomik kalknma ve yeniden yaplanmay desteklemek. alannda yatrm, verimlilii ve rekabet gcn arttrmak. imkanlarn arttrmak. Blgelerindeki becerileri gelitirmek. Srdrebilir kalknmay desteklemek (DETR, 1997).
spanyann Bask blgesindeki BKA olan SPRInn (The Society for the Promotion and Restructuring of Industry) asl amac Bask hkmeti tarafndan deiik zamanlarda uygulanan sanayi politikilarn gelitirmektir. Bugn almalar u amalar dorultusunda srdrmektedir: Sanayi aktivitelerinin geliebilecei ortamlar yaratmak. Blgede yabanc yeni firmalarn oluumunu desteklemek. Bask firmalarna uygulanabilecek yeni rnler, retim ilemleri, teknolojiler aratrmak. Yenilikilik ynnden firmalarn rekabet gcn arttrmak. zellikle uluslaraslatrma ve i imkan yaratma konularnda yeni projeler gelitimek ve girimleri bu ynde tevik etmektir (Uranga ve Etxebarria, 2000; SPRI, 2002). talyann Emilia-Romogna Blgesindeki dorultusunda ana hedefi vardr. Bunlar: ERVET ajansnn ise aktiviteleri
1. alanndaki firmalara uluslararas alanda rekabette ve yenilikilik aktivitelerinde yardmc olamak iin hizmetler ve almalar tasarlamak ve yapmak. 2. Yereldeki potansiyel kaynaklardan yararlanmak iin analizler hazrlamak, pilot projeler yrtmek, yerel ynetimler, kamu kurumlar, i birlikleri ve zel sektrle anlamalarda bulunmak. 3. Blgesel hkmete programlarn uygularken teknik yardmda bulunmaktr. BKAlar brokratik zerkliklerine, kurulu amalarna ve eylemlerine gre snflandrlabilirler. BKAlarn bir geliimin yasallatrlmasn salayan politik zerklii ile politikalarn uygulanmasnda brokratik ncl arasndaki ilikileri tariflemek mmkndr (Halkier, 1992). BKAlar arasndaki temel ayrm, seilmi politik hkmetin ekirdek idari yapsnn iinde veya dnda yer almas ile belirlenebilir. Politik destek, yerel, blgesel veya ulusal olabilir. Bamsz bir kuruluun hem uzun vadeli stratejik kararlar hem
349
de gnlk ilerle ilgili brokratik zerkliine karn hkmet bnyesi iinde yer alan bir yaplamalarn politik etki altnda kalaca olasl vardr. Belirli bir mesafede duran destek kurulu, ancak ok genel politikalarn kararlatrlmasnda ve kaynaklarn ok geni anlamda kullanmna mdahele eder, buna karn, stratejik giriimleri ve glerin kullanlmasn BKAlarn brokrasisine brakr (Halkier ve Danson, 1998). Avrupa lkelerinde birok BKA bamsz birer kurulu olarak varolur ve politik destekleyicilerine belirli bir mesafede almalarn srdrr. Bu kurulularn ou tek bir ekonomik ve politik destee baldrlar. Dolaysyla yasal olarak zerk olan BKAlarn faaliyetlerine olumsuz bir etki olarak politik mdahale olana vardr. Kalknma ajanslarnn yasal yaplar ve yasal konumlar, lkeden lkeye ve blgeden blgeye deimektedir. Bu anlamda yasal yaplar belediyeler aras ajanstan, kar amac olmayan vakfa; kamu-zel yasa kurumundan, anonim irket yapsna kadar deiik yaplanmalarda olabilmektedir. BKAlar iin Fransa, spanya gibi lkelerde zel yasalar vardr. Dier blgelerde ve lkelerde yasal kurumlar ya bir ereve yasaya gre, ya da bizzat devlet tarafndan kurulmu olmalarna gre belirlenmektedir. Birok BKAnn finansal kaynaklar yardmlardan olumaktadr (Yuill, 1982). Avrupa lkelerindeki BKAlarn btelerinin kaynaklar, hizmet ettikleri alann byklne, yasal yaplarna ve sunduklar hizmetin kapsamna gre farkllklar gsterir. Birok Avrupa lkesinde yerel ve blgesel yetkililer tarafndan oluturulan BKAlar deneklerini kendilerini destekleyen politik yaplardan almaktadr (EURADA, 1999). BKAlarn finansal kaynaklarn drt ana grupta toplamak mmkndr: Politik desteklerden salanan dorudan fonlar, politik desteklerden salanan dolayl destekler: alma yerleri, iletiim olanaklar, personel, Hizmetlerden ve dardan salanan gelirler; KOBlerin sermayelerine katlma, KOBlere salanan danmanlk ve benzeri destek hizmetleri karlnda alnan cretler, gayrimenkul yatrm ve ynetimi, yerel ve blgesel ynetime verilen danmanlk hizmetleri, eitim gelirleri, seminer organizasyonlar, fon destei alnarak yaplan faaliyetler ve hkmet programlar ynetimi gelirleri, giriim sermayesi fon ynetimi cretleri, yabanc yatrmclara ve irketlere verilen hizmetler, yeni sanayi alanlar ve sanayi parklar ynetimi, Uluslararas fonlar ve projeler (AB programlar gibi) (EURADA, 1999). rnein rlandann Shannon Blgesindeki Shannon Kalknmann btesi ounlukla hizmetlerinden gelen gelirlerle, AB fonlar ve Merkezi hkmet fonlarndan olumaktadr. almalarna gore iki tr fonu vardr. Bunlardan ilki Oireachtas denekleridir. Bunlar sanayiye, harcamalara ve kalknma almalarna verilen deneklerdir. kincisi YKA ve rlanda Giriimin verdii deneklerdir. Bunun dnda zellikle AB Sosyal Fonundan, Blgesel Fonundan, AB programlarnda verilen danmanlk hizmetlerinden finansal kaynak salamaktadr (Shannon Development, 2001). talyadaki ERVETin finansal kaynaklarnda birliklerin ve yerel kurumlarn nemi byktr. Bunlar odalar, giriimci birlikleri, ve kredi bankalardr. (Cooke ve Morgan, 1998). ERVETin btesinin % 58 gibi nemli bir ksm blgesel hkmet tarafndan karlanmaktadr. Ayrca %19u AB programlar ve fonlarndan karlanrken, yine ayn oran blgenin zel fonlarndan gelmektedir. % 4lk bir blm ise birlikler ve dier kamu kurumlarnca finanse edilmektedir (ERVET, 2002). Hollandadaki Kuzey Kalknma Ajans, NOMun finansal kaynaklarnn byk bir oran Hollanda hkmeti tarafndan karlanmaktadr. Kalan ksm ise kredi kurulular ve AB programlarndan karlanmaktadr (NOM, 2001).
350
BKAlarn etkinliini ve baarsn etkileyen yedi nemli faktr saylabilir (Maude ve Beer, 2000). 1. Finasal kaynaklar. Kaynaklarn varl planlama, ynetim ve uygulama aamalarnda BKAlarn etkinliini belirler. 2. Personel. Nitelik ve nicelik olarak yeterli personelin varl BKAnn etkinliini belirleyen dier bir faktr olarak ne kmaktadr. 3. Vizyon oluturmay ieren stratejik planlama srecinin varl. 4. Meruiyet ve yetki. BKAnn etkin olabilmesi iin, tabandan tavana yerel lekte ve tavandan tabana merkezi ynetimlerce desteklenmesi gereklidir. 5. Yerel giriimcilerle balarnn gc. zel sektrn ve yerel giriimciliin blgesel kalknmadaki rolnden yola karak, BKAlarn bnyesinde yerel i dnyasndan temsilciler olmas nemlidir. 6. Grevleri. Ajanslarn blgesel ekonominin motorunu oluturan sektrlerle ilgili almalar yapmalar gereklidir. 7. Blgesel tutarllk. Blgede geerli olan ortak hedeflerin BKAlar tarafndan benimsenmesi, bylelikle iinde bulunduklar toplumun desteini kazanmalar nemlidir. Kalknma ajanslarnn etkin olabilmesi iin blgesindeki yerel gruplarla yakn balantlar kurmas gerektii yukarda vurgulanmt. Bu balantlar BKAlarn finansman destei alabilmesi ve uygulamalarnn kalc olabilmesi iin de gereklidir. Yerel ve blgesel ynetimler ve zel sektrle kurulan balantlar kurumsal, finansal ve effaf olmaldr. Belirli projeler zerinde kurulan kamu-zel ortaklklar ekonomik kalknmay canlandrmak iin gereklidir (EURADA, 1999). niversiteler ve eitim sistemi ile ilikiler de BKAlarn ilevlerini gerekletirebilmesinde nem tar (Goddard ve Chatterton, 1999). Avrupadaki BKAlar ile Avrupa Birliinin (AB) ilikisi ise iki kanalda tanmlanr: (i) Yapsal fonlarn aktarm: AB, aslnda BKAlar iin nemli bir finansman kaynadr. BKAlar stratejilerinin ve nceliklerinin tanmlad operasyonel programlar yaparlar. Ancak 1988den bu yana BKAlar operasyonel programlarn uygulanmasndan ok AB inisiyatiflerine katlmaktadr.(ii) Birliin politikalaryla uyumlu projeler ynetmek: Avrupa Komisyonu tarafndan yaratc projeler uygulamak iin seilen BKAlarn says giderek artmaktadr. Projeler KOB destei, aratrma ve teknoloji gelitirme, eitim, staj, ye olmayan lkelerle ibirlii ve yardmlama konularnda olabilir (EURADA, 1999). 2.2. Blgesel Kalknma Ajanslarnn levleri BKAlar 1950li ve 1960l yllarda yabanc yatrmclar ekerek ve sanayi parklarn yneterek ekonomik kalknmaya katkda bulunmulardr. Daha sonralar, yerel ve blgesel irketlere tek balarna veya ortaklklar halinde hizmetler sunmulardr. zel altyaplar da (i merkezleri, yeni sanayi alanlar ve teknokentler gibi) ynetmeye balamlardr (EURADA, 1999) Halkier ve Dansona (1998) gre BKAlarn politika uygulama alanlar, stratejik ynlenmelerine gre gruba ayrlr. Birincisi, blgeye dardan gelen gelimeyi olanakl klan merkezi ynetim politikalarnn yerini alan veya tamamlayan geleneksel nlemlerdir. kincisi, merkezi ynetim politikalar kapsamnda olmayan ve ncelikle yerel firmalarda byme ve rekabeti kamlama amacn gden yeni nlemler olarak saylabilir. Sonuncusu, stratejik zelliklerin ok deiken olduu, dolaysyla snflamann yaplamad snrl
351
saydaki politika alanlardr. Faaliyetlerinin ou tavsiye anlamnda hizmetlerdir. Tm Avrupadaki BKAlara bakldnda geleneksel politikalar ile yeni politikalar arasndaki denge farkllk gstermektedir. Baz BKAlar, geleneksel ve yeni faaliyetlerde yer alrken, dierleri blgeye dardan yatrmn teviki, ya da blgesel firmalara tavsiyelerde bulunma gibi stratejileri ieren politikalara younlaabilirler. Aadaki tabloda grlecei zere BKAlar genelde heterojendirler (Halkier ve di., 1998). Blgesel Kalknma Ajanslarnn faaliyetleri alt ana gruba ayrlr: sel kalknma, yabanc yatrm ekmek, giriimlere verilen hizmetler, yerel ve blgesel yetkililere verilen hizmetler, eitim hizmetleri, uluslararas faaliyetlerdir. rnein Avsturyann Stryia Blgesindeki Stryia Kalknma Ajans faaliyet alann ve aktivitelerini, farkl finansal destekler salamak, bilgi ve danmanlk hizmetleri vermek, yeni firmalarn oluumunu desteklemek, teknoloji parklar kurmak ve ynetmek, snr tesi giriimlerde bulunmak, teknoloji aktarmn gelitirmek iin fuarlar, seminerler, atelyeler, dzenlemek olarak tanmlamtr. sel kalknmay ieren faaliyetlerde, birok BKAlarda olduu gibi, blgenin isel potansiyelini ulusal ve uluslararas lekte ortaya karan faaliyetler yer almaktadr. Bunlar, yerel yetkililer ve giriimler iin blgenin potansiyeli ile ilgili verilerin toplanmas, evre koruma gibi altyap faaliyetleri, turizm gibi blge potansiyelin gelitirilmesi, endstri parklar, serbest ticaret blgeleri, teknokentler, bilim kentleri, aratrma merkezleri ve yeni oluan sanayi alanlar gibi altyaplarn ynetim faaliyetleridir. BKAlarn byk ounluu tarafndan nemsenen yabanc yatrm ekimi ile ilgili faaliyetlerdir. BKAlar blgelerine sermaye ekmek iin deiik aralar kullanrlar. Bu aralar ya dorudan yurt dnda bir ofis kurmaktr, ya da dolayl olarak ihtisaslam ulusal kurumlarla ibirlii, bilgilendirme kampanyalar, ihtisaslam ticaret fuarlarna ve sergilerine katlma gibi faaliyetlerdir. BKAlar hedef ve strateji olarak yrenin zenginliini arttrc giriimlere destek verirler. Bu destekler finansman danmanl veya hizmetleri ile finansman d hizmetler olarak iki ana snfta toplanabilirler. Finans d hizmetler de alt snfa ayrlabilir; varolan giriimlere verilen hizmetler, potansiyel giriimcilere ve KOBlere kurulu aamasnda verilen hizmetler, KOBlerin uluslararaslatrlmasna verilen hizmetler. Varolan giriimlere verilen hizmetler iin de dokuz ilev saylabilir. Bunlar ynetim, retim, teknoloji transferi ve yaylmas, firma alarnn desteklenmesi, bilgi ve iletiim, aratrma, pazarlama ve operasyonel hizmetlerdir. BKAlar bu ilevleri altyap oluturarak, danmanlk ve eitim hizmetleri vererek salarlar. Burada ama, varolan KOBleri gelitirmek ve giriimci ruhu canlandrmaktr. Ajanslarn bazlar aratrma hizmetleri de verirler. Bunlar genellikle byk lekli ajanslardr (Yuill, 1982). Yeni kurulan firmalara verilen hizmetlerde ilk politika alan, giriimci ruhu canlandrmaktr. Bu, kampanyalar ve medya zerinden yaplr. kinci alan potansiyel giriimcileri belirleyerek, onlara destek salamaktr. nc alan ynetim konusunu ierir; bir sektre veya bir hedef gruba ynelir. Finansal olmayan hizmetlerin sonuncusu KOBlerin uluslararaslatrlmasdr. Buna ynelik olarak kalknma ajanslar bilgi desteinden eitim hizmetlerine, firmaya zel hizmetlerden ihtisaslam kolektif hizmetlere kadar deien hizmetler sunmaktadr.
352
Tablo1 Blgesel Kalknma Ajanslarnn alma Alanlar

alma Alanlar sel kalknma Planlama Kaynak deerlendirme Altyap ynetimi Altyap ile ilgili hizmetler sel kaynaklarn gelitirilmesi Yzyze mlakatlar Bykelilikler Belirli grevler Sergiler Yurtd ofisleri Arac kurumlar Pazarlama Ortakllar Atelyeler ve seminerler evre ve yaam kalitesi Finansal araclk nsan kaynaklar Finansal gvence Aratrma kurumlarnn varl Teknik yardm Finansal avantajlarn varl Arsa salama Altyap Danmanlk Finansman destei Yeni giriimcilere destek hizmetleri Sbvansiyonlar Mevcut giriimcilere destek hizmetleri Kredi imkanlar Teknojik gelime iin Risk sermayesi, kurulu sermayesi Teknoloji aktarmnda Kredi garanti fonlar hracaatta Vergi indirimleri irket birlemelerinde hracaat iin sbvansiyonlar Fuarlar ve seminerler Giriimlerin yeniden yaplanmasnda birlii oluturma merkezleri Yurtd temsilcilikler Danmanlk Yerel ve blgesel otoriteler adna ynetim Giriimlere finansal destekler Blgeye yabanc yatrmc ekme almalar Sanayi blgesi ve yerseimi almalar Giriimcilere alannda yneticilere Krlgan gruplarn (kadnlar, zrller gibi) ie alnmasnda
Yabanc yatrm ekmek
Giriimlere verilen servisler
Yerel ve Blgesel otoritelere verilen servisler Eitim alanndaki almalar
Kaynak: EURADA (2002)ye dayal olarak hazrlanmtr.
Finansal hizmetler konusunda, baz ABye ye lkelerde kalknma ajanslar finansal aralarn ynetimini kendi kontrolnde tutarken, dierlerinde ajanslarn ilevleri merkezi veya yerel ynetimlerin finansal olarak destekledikleri projelerin uygulamasyla snrlanr. Baz durumlarda ise finansmanla grevli belirli birimler de tanmlanabilir. 1990l yllarn bandan bu yana Bat Avrupa lkelerinin ounda BKAlar zor durumda olan kk lekli firmalara gerektiinde finansman destei verebilecek alar ve risk sermayesi projeleri oluturmaktadr. rnein, rlandadaki Shannon Kalknmann Yatrm Blm blgedeki kk iletmeler, uluslararas sanayi ve turizm giriimleri arasndaki fark eitlemeye almaktadr. Ayrca gelime potansiyeli olan firmalarn stratejik yatrm portfolyalarn hazrlamak gibi bir grevleri de vardr. Ulusal Teknoloji Parknda da ofisi bulunan Yatrm Blm firmann mterilerine ynelik fonlarn ihracata ynelik, imalat ve uluslararas servis firmalarn desteklemek amacyla kullanr. Bu balamda be tane fona sahiptir:
353
Asl Sermaye Fonu: Bu fon korunmaya deer rnleri ve fikirleri olan firmalara verilmektedir. Yeni teknolojilerin kullanlmas ve yeniliki rnlerin ve fikirlerin olmasda nemlidir. lk Dnem z Sermaye Fonu: Balang aamasnda ve ticaretle uraan firmlardan byme potansiyeli olanlara verilen fondur. Risk Sermayesi: Belli baarlar yakalam olan ve daha fazla kar elde edebilecek potansiyeli olan firmalara verilen fondur. Turizm Giriimi Fonu: lk dnemlerinde olan ve bymek iin sermayeye ihtiya duyan blgedeki turizm firmalarna verilen fondur. Melekleri: melekleri giriimci, firma sahibi veya yneticisi, i alannda deneyimi olan kiiler olarak tanmlanabilir yani zel yatrmclardr. Genellikle yatrm yaptklar irketlerin ynetim kurullarna danman olarak elik eder ve yatrm konusundaki deneyimlerini aktarrlar. BKAlarn dier bir grup faaliyeti yerel ve blgesel ynetimlere verdikleri hizmetlerle ilgilidir. Bu hizmetler danmanlk ve ynetimlerin belirli finansal ilemlerini onlar adna yrtmek olabilir. Yabanc yatrmc araylar, profil analizleri ikinci gruptaki faaliyetlere rnek olarak saylabilir. Eitim alannda giriimcilere, yneticilere ve igcne verilen eitimin dnda baz ajanslar blge iin gerekli kalifiye igcnn hesab gibi grevler de alr. Ayrca Avrupadaki BKAlar ABnin programlarna, Avrupadaki ve dnyadaki alara katlmakta, AB adna projeler ve danmanlk hizmetleri yrtmektedirler. Bu ilevlerin, doal olarak, tm kalknma ajanslar tarafndan gerekletirilmesi beklenemez. BKAlarn verdikleri hizmetler, leklerinden, btelerine veya bulunduklar blgenin isel faktrlerine kadar deien birok etmenle yakndan ilgilidir. Baz BKAlar deiik rgtlenmeler ve ihtisaslam merkez veya yan kurulularla bu hizmetleri ve aktiviteleri gerekletirmeye alr. rnein talyadaki ERVET Kalknma Ajans merkezler ve bunlarn arasndaki adan oluan bir grup olarak alr. ERVET sisteminde bir grup lideri ve on hizmet merkezinden bulunmaktadr. Bu hizmet merkezleri: ASTER teknolojik kalknma ajans aratrma ve yenilikilik zerine birok konuda almalar yapmaktadr. CERAMIC Merkezi seramik sanayisinin geliimi iin almalar srdrmektedir. Yeni seramik tekniklerini desteklemek, malzemeleri test etmek gibi almalarn yansra Bologna ve Modena niversiteleriyle birlikte seminer ve kurslar dzenlemektedir. CERCAL ayakkab sektrnde hem yabanc hem de yerel firmalara destek ve hizmet salamaktadr. Moda bilgisi, yeniliki teknolojiler ve pazarlar hakknda bu firmalara bilgi vermektedir. CERMET kalite zerine alan fonksiyonel merkezlerden biridir. rnlere, firmalara ve aralara sertifika verirken, bu alandaki yenilikleri de takip eder. CESMA tarm aralarna ynelik makina sektr zerine almalar yapan merkez bu alandaki firmalara eitli ynlerden destek salamaktadr.
354
CITER sistemde giyim ve tekstil alannda alan merkezidir. Yenilikilik zerine almalar bulunan KOBlere bu ve daha birok ynde hizmet vermektedir. DEMOCENTER otomasyon zerine almalar yapmaktadr. Merkez yeni teknolojilerin kullanlmas konusunda firmalara teknik destek vermektedir. QUASCO inaat sektr zerine almalar yapmaktadr. Bir inaat kltr yaylmas zerine aratrmalar ve metodolojiler gelitirmektedir. Teknik ve dier alanlarda merkez yine firmalara destek salamaktadr. QUASP Merkezi yerel ajanslarn almasnda kalitenin salanmas ynnde almalar yapmaktadr. EARTH Merkezinin grevi kalite, yenilikilik alanlarnda tarm ve gda sektrne hizmet salamakdr. ERVET sisteminde lider olarak grev alan kalknma ajansnn grevleri ise u ekilde belirtilmektedir: Bilgi aktarmn salamak: Giderek dijitalleen ekonomide blgenin e-blge olarak gelimesini salamak ile bilgi ve iletiim teknoloji okullarnn yaylm, sanayide internet hizmetlerinin gelitirmek, blgenin internet ve telekomnikasyon altyapsn gelitirmek. Mekansal kalknma programlar:Hem d hem de i finansal kaynaklar kullanarak blge iin btncl bir kalknma plan gelitirmek, ekonomik kalknma alannda varolan olanaklar hakknda bilgi yaylmn salamak, talyann dier blgelerindeki ajanslarla kurumsal alar oluturmak. Yeni katlmlar salamak ve kamudan politik destek almak: Hazrlanan planlar hakknda bilgi vermek. Srdrebilir Kalknma: Yerel Ajanda 21i gelitirmek, retim alannda teknoloji ve temiz retim kavramn yaymak, retim de srdrlebilir kalknmaya ynelik tasarmlar gelitirmek. ABye hem bilgi hem politik anlamda entegrasyon: AB entegrasyonu, programlar ve AB ile ilgili dier konular hakknda bilgi veren bir iletiim platformu oluturmak (Eurolettera, Infomail ve Europ@facili bu alanda internet zerinde gelitirilen almalarndandr), Kltr ve salk alannda yenilikilik almalar: Kentsel alanlar, ulam, bo zamanlar gibi konularda ulaabilirlik ve salk alannda yeni teknolojilerin aratrlmas ile uygulanmas konusunda almalar yapmaktr (ERVET, 2002). 3. SONU Trkiyede Blgesel Kalknma Ajans kavramna ynelik ilk ele allar 1990l yllarda balamtr. Ancak bu rneklerin ou proje aamasnda kalm ya da uygulamann banda kan sorunlar nedeniyle sona erdirilmitir. Uygulanm bir rnek olarak Gneydou Anadolu Projesi (GAP) erevesinde kurulan Giriimci Destekleme ve Ynlendirme Merkezlerini (GDEM) rnek gstermek mmkndr. Aslnda Trkiyede blgesel olarak alan GAP daresi de tam olarak olmasa da Blgesel Kalknma Ajanslarnn belli baz ilevlerini bnyesinde barndrmaktadr. almalar sren rnekler olarak Ege blgesi iin Ege
355
Ekonomiyi Gelitirme Vakf (EGEV) ve zmir Ticaret Odas (ZTO) tarafndan ayr yrtlen BKA kurma almalarn ve Mersinde Mersin Ticaret Odas nclnde yrtlen Kalknma Ajans almalarn gstermek mmkndr. Bunlara ek olarak Devlet Planlama Tekilatnn (DPT), ou blge plannda BKAlara benzer rgtlenme ve kurum nerileri gelimektedir. Trkiyede BKA kurulacak ise dnyadaki her rnein kendine has olduu unutulmamaldr. Yani dnya rneklerindeki BKAlar Trkiyedeki kurulacak BKAlar iin bize sadece ipular verebilir. Kurulacak ajanslarn modelleri bu ipularndan yola klarak her yerelliin kendisine zg olmaldr. Belki de BKAlarn en nemli avantajlarndan biri esnek yaplardr. nk deien dinamiklere uyum salayabilen BKAlar 1970 ve 1980 sonras ekonomik ve sosyal alanda gerekleen deiimlere bu yaplar sayesinde adapte olmay baarmlardr. Ayrca bu yap kresel ve yerel deiikliklere uyum gstermelerine yardmc olmaktadr. Bu balamda, Trkiyede kurulacak BKAlar her bir blge iin tek bir modele bal olarak oluturulursa bu esnek yapdan uzaklalm olunacaktr. Kurulacak olan BKAlar iin dier bir nemli unsur yereldeki aktrlerin katlmnn salanmasdr. Bu, ortak bir blgesel kalknma hedefi oluturulurken BKAnn meruyetini ve desteklenmesini salayacaktr. Aslnda blgesel kalknma ve BKA kurma asndan Trkiyede en bata yerelde ortak bir hedef altnda bu rgtlenmelerin nasl gerekletirilecei probleminin karmza kaca aktr. Burada nemli olan BKAlarn kalknma politikalar oluturma srelerinde kurulabilecek ortaklk ve ibirlikleri kapsamnda almalarnn gerekliliidir. Oluturulacak kurumlarn her yerelliin kendi isel dinamiklerini temel almas nemlidir, ancak ortak hedefe ynelik oluturulacak ibirlii tm modellerin temeli olmaldr. Trkiyede BKA kurma konusunda karlalacak en byk problemlerden bir de finansal kaynaklarn nasl karlanacadr. Bu problem zlmeden kurulacak olan BKAlarn almalarnda sorun ortaya kmas kanlmazdr. Burada karmza kan en nemli olgu, bu ileve ynelik yeni finansman modellerinin oluturulmas gerekliliidir. 1990l yllarda blgesel kalknma artk sadece bir kurumun, merkezi ynetimin veya Blgesel Kalknma Ajansnn tek bana stlenebilecei bir sorumluluk deildir. Aksine bu sorumluluk bir ksm yerel, bir ksm blgesel, dierleri ulusal veya uluslararas kurumlar adna alan bir grup aktr tarafndan paylalmaldr. Kamu veya zel sektr temsilcileri olan aktrler aralarnda ibirlii ve ortaklklar oluturmak durumundadr (Danson ve di., 2000). Ksaca BKAlarn blgesel kalknmay gerekletirecek tek kurum olarak kurgulanmas yeterli deildir. Trkiyede bu alanda yaplan veya yaplacak merkezdeki ve yereldeki almalarn bu koullar dikkate almas nemli olacaktr. KAYNAKA
Batchler, J.; Yuill, D. (2001) Policies and Strategies for Regional Development: A Shift in Paradigm?, Regional and Industrial Policy Research Paper 46, European Policies Research Center, University of Strachclyde, UK. Cooke, P., Morgan K. (1998) The Associational Economy: Firms, Regions and Innovation, Oxford University Press, UK.
356
Danson, M., Halkier H. ve Cameron G. (2000) Governance, Institutional Change and Regional Development, Asgate Publishing, UK. DETR, (1997) Building Partnership for Prosperity: Sustainable Growth, Competitiveness and Employement in the English Regions, (www.detr.gov.uk) ERVET (2002) ERVET (www.ervet.it) EURADA (1999) Creation, Development and Management of RDAs, Does it have to be so difficult? (www.eurada.org) EURADA (2002) European Regional Development Agencies (www.eurada.org) Goddard, J. B., Chatterton P. (1999) Regional Development Agencies and The Knowledge Economy: Harnessing The Potential of Universities, Environment and Planning C: Government and Policy 17, sf. 685-699 Gorzelak, G., Kozak M., Roszkowski W. (1998) Regional Development Agencies in Poland, Regional Development Agencies in Europede, sf. 104-124, H. Halkier M. Danson ve C. Damborg (derleyenler), Jessica Kingsley Publishing, UK. Halkier, H. (1992) Development Agencies and Regional Policy: The Case of Scottish Development Agency, Regional Politics and Policy, 2.3, sf 1-26. Halkier, H., Danson M. (1998) Regional Development Agencies in Western Europe. A Survey of Key Characteristics and Trends, Regional Development Agencies in Europede, sf. 26-44, H. Halkier M. Danson ve C. Damborg (derleyenler), Jessica Kingsley Publishing, UK. Halkier, H., Danson M. and Damborg C. (1998) Regional Development Agencies in Europe, Jessica Kingsley Publishing, UK. Hughes, J. T. (1998) The Role of Development Agencies in Regional Policy: An Academic and Practitioner Approach, Urban Studies 35.4, pp. 615-626. Maude, A., Beer A. (2000) Regional Development Agencies in Australia: A comparative Evaluation of Institutional Strenghts and Weaknesses, The Town Planning Review 7 1.1 sf. 1-24. NOM (2001) N.V. NOM Anuual Report 2000. Shannon Development (2001) Shannon Development Annual Report 2000 (www.shannon-dev.ie) SPRI (2002) Sociedad para la Promocin y Reconversin Industrial internet sitesi, (www.spri.es) Uranga, M., Etxebarria G. (2000) Panorama of the Basque Country and its Competence for SelfGovernment, European Planning Studies, 8.4, sf. 521-536. Yuill, D. (1982) Regional Development Agencies in Europe, Aldershot, Gower.
357
Yeni Ekonomi Anlay inde Kurumsallama: Kurumsal Ekonomi ve Ynetiim

Serap KAYAS Yrd. Do. Dr., ODT, Mimarlk Fakltesi, ehir ve Blge Planlama Blm Ura DOYDUK ODT, Mimarlk Fakltesi, ehir ve Blge Planlama Blm 1. GIRI Yeni ekonomi bilgi teknolojilerine dayal ekonomik ilikiler sistemi iinde internet a, bilgi teknolojileri devrimi ve dijital ekonomi gibi arpc sylemlerle anlmaktadr. Dnya rnekleri incelendiinde yeni ekonominin yalnzca ekonomik ve sosyal boyutlarnn deil, mekansal boyutlarnn da n plana ktn gryoruz. Son yllarda yaanan ekonomik dnmn en nemli sonucu ise; blge kavramnn yeniden douu ve alglanma biiminin deimesidir. Yeni ekonomi yaklam ile kurumsallama sreleri arasnda varolan gl ilikiler birok alanda gzlemlenmektedir. Bu balamda, ekonomik olgular ve kurumsallama sreleri toplumsal yaplarn iinde gml faaliyetler olarak tanmlanabilir. Bu faaliyetler balam-bamldr ve toplumsal olgularn evrimle srecinde ekillenir. Bilgi teknolojilerine dayal olarak gelien yeni ekonomi anlay, srekli renme ve buluuluk zerine temellendirilmi ve kresel balantlarda arta neden olmutur. Bu yle bir adr ki; insan beyni insan kaslarn yenmitir. 2. KURUMSALLAMA KURAMI Blgesel ekonomik kalknma kuramlar srekli evrilmekte ve paradigmalar dourmaktadr. Yeni ekonomik corafya anlaynn temel talarndan biri sosyal ve ekonomik kalknmayla birebir ilikili bu paradigmalardr. 1960l yllarda firma odakl ve merkeziyeti kalknma modelleri basknken 1970li yllara gelindiinde blgeleraras eitlik konularna ncelik verilmitir. Bunu takiben esnek retim, uluslararas yeni iblmleri, yerel-kresel ilikisi gibi konular 1980lerde gndeme otururken, 1990l yllara gelindiinde kreselleme tartmalar bir ivme kazanmtr. Kurumsallama kuram ise, bu paradigmalarn en yeni olandr, dolaysyla tartmalar srmektedir ve temeli blgesel ekonomik kalknmaya dayanmaktadr. Ayrca yeni ekonomi yaklam ile kurumsallama sreleri arasnda birok alanda gzlemlenen gl ilikiler vardr. 1990l yllardan bu yana yaygn olarak tartlan kurumsallama kuram, kresellemeye referansla blgesel ekonomik kalknmaya yeni almlar getirirken, kltrel kuramlardan da girdi alr. Kurumsal kuramclara gre analizler yalnzca birey zerinden deil, toplum zerinden de yaplmaldr. Ayrca kurumsallama srecinde kresel-yerel ilikileri anlamak temel bir odak noktasdr. Rekabeti kresel ekonomi iinde yerel odaklar oluturulup, bu odaklarn asal rgtlenmeler olarak almalar salanabildii zaman kresel pazarlara eklemlenebilmek daha kolay olacaktr. Yine kurumsallama kuram kapsamnda ticarilememi bamllklar, kurumsal salamlk, yrnge bamllk ve yerellik nemli kavramlar olarak ne kmaktadr. Kurumlar formel olarak; kanunlar, kurallar ve rgtler
358
olarak, enformel olarak ise sosyal ve kltrel normlar ve deerler yani toplumda yerleik davranlar biimi olarak tanmlanmaktadr. Kresel dzlemde, ok hzl bir teknolojik dnmn yaand dnlrse, bu dnme katlmak formel veya enformel kurumlar zerinden bilgi paylamn gerekletirmekle olanakl olacaktr. Kurumsallama kuramn tartmaya balamadan nce kurum kavramna gz atmak gerekir.Yukarda zetlendii gibi, yeni ekonomik corafya anlay iinde kurumlar soyut anlamda kltrel normlar ve deerler, yani toplumda yerleik ve tekrarlanan davranlar tanmlamak iin kullanlr. Somut anlamda ise; kanunlar, kurallar ve rgtler olarak karmza kar. Bu balamda, kurum denildiinde ou zaman bir rgt akla gelse de, aslnda byk lde kltrel teori zerine oturan, zn insanlarn toplumdaki davran ekillerinden alan kurumlar; kurumsallama srelerinin bir numaral aktrleridir. Paydalar, dier anlamyla kurumlar, kuvvetli ekonomik ve sosyal ilikiler sistemi ierisinde, rgtlerin sosyal bamllklarndan yola karak kurumsal dzeni yakalamaya alrlar. Kurumsal kuramclarn zerinde durduklar nemli noktalardan biri de analizlerin yalnz birey zerinden deil, toplum zerinden de yaplmasnn gereidir. Ayrca kurumsallama kuram kresellemeyi referans alarak blgesel ekonomik kalknmaya zemin hazrladndan kresel-yerel ilikileri anlamak temel bir odak noktas olmaktadr. Bunun yannda kreselyerel ilikilerin alglanmas akll blgeciklerin ortaya kp gelimesini yakndan ilgilendirirken, mekanda gmlln bir sonucu olarak kuram ierisinde yer alr (Raco, 1998). Kuramsal olarak, yerelliklerde toplanmalara, kresel lekte ise corafi dalmalara rastlanr, fakat; merkezi kontrol ve yerel kontroln de sk bir iliki ierisinde olduu gzlemlenir. Rekabeti kresel ekonomi ierisinde yerel odaklar oluturulup, bu odaklarn asal rgtlenmeler olarak almalar salanabildii zaman kresel pazarlara eklemlenebilmek, dolaysyla blgesel ekonomik kalknmay gerekletirebilmek daha kolay olacaktr. Kurumlar, sosyal ve ekonomik asal yaplanmalarda en nemli aktrler olarak yer alrken, blgesel ekonomik kalknmann balang noktas olarak gl yerel kurumsal yaplanmalar da oluturarak sinerji salarlar. nk kurumlar sembolik olarak; yalnzca politik ekonomik ya da yasal kurumlar evresinde konumlanyormu gibi grnse de aslnda insan aktivitelerini ynlendiren ve dzenleyen yaplanmalar olarak sosyal hayatn ayrlmaz bir parasdr (Giddens, 1991). Burada gelinen nokta ise; kltrel teorinin ve insan davranlarnn kurumsal kuram ekillendirdii ve ekonomik kalknmaya ynelik yeni almlar saladdr. Kurumlar farkl endstriyel kmelenmeler ierisinde farkllklar gsterirken genelde finans ve eitim konularyla ilikilidirler. Kurumlar ok genel olarak iki kategoride toplamak mmkndr. Birincisi finansal kurumlardr ki bu kurumlar parasal konularla ilgilenir ve kalknmann salanabilmesi iin gerekli finansman emalarn retirler. kincisi ise; finansal olmayan kurumlardr ve blgesel lekte ekonomiyi canlandrmak ve ayn zamanda rgtlemek adna almalar yapmaktadrlar. Finansal olmayan kurumlar blgesel ekonomik kalknma stratejileri reterek blgenin kalknmasna yardmc olurlar. Bilgiye dayal bir platformda politika reten ok eitli blgesel kurumlar vardr. Bunlar; niversiteler, dernekler, yerel ynetimler, eitli klpler, profesyonel topluluklar ve sivil toplum rgtleri gibi dier gnll kurululardr.
359
Kurumsallama kuramnn ierii son yllarda deiime uramtr. Kuramn ortaya kt ilk yllarda, dnyada hareketli olaylar yaanyordu ve zellikle kapital-ii karmaas gndeme hakimdi. Bu karmaayla e zamanl olarak, kk-orta lekli sanayi birimlerinde alan kk bir ii topluluu basit kurumsallama abalar gsteriyordu.Bu basit giriim daha sonra ok nemli almlara sebep olmu ve tam bu noktada, noktasal deil asal yaplanmalar halinde alan ynetim biimi olan blgesel ynetiim konusu ortaya kmtr. Kurumsal birlikler zel ve kamu birimleri arasndaki iletiimi ve koordinasyonu salarken btnleik program stratejilerini uygulamaya yardmc olurlar. Bu tr gelimelerin doal sonucu olarak, kurumsallamann ierii yerellikten asal yaplanmaya doru deimitir. Gnmzde yerellikler hala nemini korumaktadr, ancak asal yaplanma salanamad srece hem bilgi al-verii salanamayacak, hem de kresel pazarlarda etkin olarak yer seebilmek zorlaacaktr. Kresel dzlemde, ok hzl bir teknolojik dnmn yaand dnlrse, bu dnme katlmak formel veya enformel kurumlar zerinden bilgi paylamn ve aktarmn gerekletirmekle olanakl olacaktr. zetle, yeni kurumsallama paradigmas, yeniliki dnceyi, buluuluu ve kurumsal dzenlemeleri ayn platformda buluturmay amalamaktadr. Kurumsallama kuramnn temel talar sayabileceimiz ok nemli kavramlar vardr ki, daha nce bahsettiimiz gibi bunlar; yrnge bamllk, yerellik; dier anlamyla mekanda gmllk, kurumsal salamlk, ticarilememi bamllklardr. Yrnge bamllk kavramnn z kltrel teoriye dayanr ve teknolojiyle ilgili gemiteki kararlarn, gelecektekileri mutlaka etkileyecei tezi zerine kurulmutur. Bir baka deyile; kltrel ve kurumsal yaklamlarn ayn dzlemde tartlmas ve rtmesidir. zellikle teknoloji ile ilgili kararlar deitirilemez olunca baz bamllklar kapsayarak d etkenlerin de yardmyla yrnge bamll dourur. Bunun sonucu olarak da teknolojik avantajlar kazanma gereklilii ortaya kar. Dier bir kavram olan mekanda gmllk, kuvvetli sosyal ilikileri n koul olarak kabul eder. Her ne kadar kresellemenin etkisiyle mekandan syrlma ya da ayrlma olgular gndeme gelse de, btn ekonomik aktiviteleri de iine alan btn olaylar sosyal ilikilere dayanmaktadr ve sosyal ilikilerin de asal yaplanmalar yaratmas kanlmazdr. Mekanda gmllk kavramnn dourduu en nemli ilkelerden bir tanesi de kurumsal salamlktr. Kurumsal salamlk blgesel iktisadn gelimesinde sosyal ve kltrel ilikilerin nemini vurgularken, kurumsal salamla sahip blgeler kk reticiyi ve bilgiye dayal ekonomik aktiviteleri desteklemekte ok baarl olmaktadrlar. Ksacas, birbirleriyle sk ilikiler ierisinde olan ve belli bir mekanda konumlanm blgeye zel kurumsal altyapnn kurulmas ve blgesel kalknmaya bir adm daha yaklalmas olarak aklanabilir. Amin & Thrift (1995) kurumsal salamln gelerini; kurumlarn varl, asal yaplanmalar, g dengeleri ve ortak bir hedefin varl olarak sralamlardr. Asal yaplanmann gereklemesi ve bilgi aktarm iin ilikilerin organizasyonunda bir kurumun varl arttr. Hakimiyeti ve kontrol salamak iin glerin yaplanmasna ihtiya duyulurken, kurumlar arasndaki ibirliini gelitirmek ve otoriteyi salamak iin ortak bir hedefin varl arttr. Son kavram olan ticarilememi bamllklar ise asal yaplanma ilikileri ierisinde enformel al-verilerin karlkl gven ve ibirlii ierisinde gerekletirilmesidir. Gemiten gelen bamllklarn ve ilikilerin gdld belli bir blge ierisindeki
360
organizasyonlarn kmelenmesi ticarilememi bamllklar dourur. Ancak mekanda biraradalk salandnda gerekleir ve kurumlar aras bilginin yaylmn hzlandrr. 3. KURUMSAL EKONOMI VE BLGESEL YNETIIM Kurumsal ekonomi, ekonomik corafya ve blgesel gelime ile ilgili almalarn nemli bir blmn oluturmaya balamtr ve ayn zamanda blgesel ekonomi, sanayi ekonomisi ile ekonomik sosyoloji alanlarna da girdi salamaktadr. Bunun yannda, kurumsal ekonominin en nemli geleri; yerel ve dnl bilgi, kurumsal analizler, mekanda gmllk ile asal yaplanma, kltrel normlar ve gelenekler ile yrnge bamllktr. Ynetiim kavramnn kkeninde sosyal ve ekonomik yaplanma ile kurumsal rgtlenme yer alr. Ynetiim, toplumsal yaplanma iinde varolan aktrlerin karar alma srelerine katlmn temel alan, iblmn salamlatran bir aratr. Ksaca bu tanmyla bir kurumdur ve bu kurum bilgiye dayal bir platformda politika retirken, politikalarn uygulanmasna da yardmc olur. Blgesel ekonomik kalknmaya ynelik kurumsallama sreleri doal olarak uzun vadeli programlar ve yeniliki sreleri kapsayacaktr. Ynetiim kavramnn hayata gemesi ise bundan daha zorlu sreleri ierecektir. Ancak blgesel lekte ekonomiyi canlandrmak, rgtlemek ve gelitirmek zere kurulan blgesel kalknma ajanslar bu ynde atlm ilk adm olarak dnlebilir. Baarl politikalar retilebilmesi iin gerekli koullardan ilki, blgesel ekonomik politikalarn bireysel aktrlerden ok asal yaplanmalar destekler biimde kurgulanmasnn gereidir. kincisi, mzakere ile uzlama anlay iinde gelitirilen ve renmeyi hedefleyen, yenilik ve buluuluk zerine temellendirilmi stratejik vizyonlara ynelik olmaldr. ncs, merkezi, yerel ve zel kurumlar aras g dengelerinin organizasyonu dzenlenmelidir. Drdnc koul ise, yerelliklerde kurumsal salamln yani gemiten gelen balarn iyi deerlendirilmesinin gerekliliidir ki bunun geleri tekrarlanacak olursa; kurumlarn varl, asal yaplanma, g dengelerinin iyi korunmas ve ortak hedeflerin oluturulmasdr. Sonuncusu ise; yerellie zel, yani balam-baml, ve blgenin tarihsel srete olumu zelliklerini dikkate alan zmler retilmesinin hedeflenmesidir. Blgesel ekonomik kalknma srecinde, baarl bir ekonomik, kurumsal ve sosyal yaplanma bireysel yani giriimci ve toplumsal baarnn n koulu olarak karmza kmaktadr. Bu anlamda yerelliklerin rekabet avantajlarnn oluabilmesi bir taraftan eitim, yenilik ve bulular ile etkin iletiimin salanmasna balyken dier taraftan etkin bir kurumsal altyapnn oluturulmasna baldr ki bu kurumlar kalknma ajanslar, yerel ynetimler ve giriimci rgtlenmeleri ile sektr bazl rgtlenmeleri iermektedir. Mekansal biraradalk yani mekansal yaknlk bu anlamda nem kazanmaktadr. Bu noktada yerel dinamiklerin nemi vurgulanmaldr. Bu dinamikler o yerellie zg yerleik davran biimleri ve ortak sosyal davranlar olarak tanmland zaman, blgesel ve yerel lekli kurumsal yaplanmann nemi ve salayabilecei olanaklar ortaya kmaktadr. Bu platformda yzyze ilikiler kanalyla renmeyi ve yenilikleri gelitirmeyi vurgulayan yaklamlarn, kresel lekte de kurulabilen karlkl ilikilerin nemini gzard ettii zerinde biraz durulabilir. Ancak her iki ele aln da zerinde anlat nokta, blgesel ve
361
yerel lekli endstriyel yaplanmann, o yerellie ait dinamiklerin ve kurumsal rgtlenmelerin kresel lekli endstriyel ve finansal rgtlenme iinde ekonomik kalknma salamada ok nemli olduudur (Amin, 1999). Gerek mekanda biraradal vurgulayan kurumsalc yaklamlar, gerekse kresel karlkl ilikilerin nemi zerinde oluan yaklamlarn geleneksel yerel ekonomik gelime yaklamlarnn tesine geen politika nermeleri vardr. Burada odak tek tek firmalar yerine blge zerinde kurgulanmakta; baar iin ekonomik, kurumsal ve sosyal altyapnn gelitirilmesi n koul olarak alglanmaktadr. Bu anlamda yerelliklerde ekonomik, sosyal ve mekansal altyapnn gelimesi ve buna ncelik verecek etkin kurumsal altyapnn oluturulmas vurgulanmaktadr. 4. SONU Bu tartmalarn ardndan, kurumsal yeniden yaplanmann tesine geen yeni bir ele aln gereklilii aktr. Dahas Avrupa Birlii iinde merkezi bir yer alan Blgeler Avrupas sylemi artan yerel, finansal ve ynetimsel zerklik anlayndan yola kmaktadr. Ancak kurumsalc yaklamlar, bu ele aln snrlar ve problemleri zerinde odaklanmaktadr. Ksaca ama yerel lekli kurumlar bnyesinde, ki bunlar merkezi ynetimin birimleri, yerel ynetimler, kalknma ajanslar, iveren rgtlenmeleri olabilir, yeni bir elit ynetici grup yaratmak deildir. Bu anlayn tesine geen ve kamuyu temsil eden yaplanmalar da barndran bir ereve oluturmak bu anlayta esastr. Tm yerel aktrlerin karar verme srecinde yer ald bir kurumsal yenilenme sreci ortak hedeflerin gerekletirilmesinde nem tamaktadr. Buna bir rnek olarak varolan potansiyelin deerlendirilmesini hedefleyen zel komisyonlarn uzmanlar ve yerel aktrlerin temsilcileri tarafndan oluturulmas ve kurumlarla ibirlii iinde almalar olabilir. Yerel sosyal sermayenin harekete geirilmesi olarak da tanmlanabilecek bu yaklam, o yerellikte yaayanlarn katlmn ieren sosyal faaliyetlerle de desteklenmesi dnya rneklerinde izlenmektedir. Ksacas, ynetiim sanatn gelitirmek, bugn dnya leinde nemle zerinde durulan bir konu olarak karmza kmaktadr (Cameron, 2000). Kurumsalc yaklam varolan politika yaklamlarn biimde deitirmeyi nermektedir. Birincisi, olduka uzun vadeli programlar zerinde durmakta; ikincisi, allm davran biimlerini deitirmeyi nermekte; ncs, ekonomik baarnn ieriini geni bir kapsama yaymaktadr. Buna ek olarak, yerel dinamiklerin harekete geirilmesi ile mucizeler olumasn beklemek doru olmayacaktr. Her eyden nce yerelliklerin, kresel endstriyel ve finansal organizasyonlarla ilikilerinin oluturulmas ve yenilikler ile buluuluun zendirildii bir platform kalknma iin esastr. Tm bunlar merkezi ynetimlerin oluturaca makro-ekonomik politikalarla olanakl olacaktr. Bunlar gereklemeden, yerelliklerden uzun soluklu ve kapsaml kalknma programlar gelitirmeleri beklenemez. KAYNAKA
AMIN, A. (1999) An Institutionalist Perspective on Regional Economic Development, International Journal of Urban and Regional Research, 23(2): 1-11. AMIN, A. and THRIFT, N. (1995) Globalisation, institutional thickness and the local economy, Managing Cities: The New Urban Context, pp. 91-108 Chichester: John Wiley&Sons. 362
CAMERON, J. (2000) Development Economics, The New Institutional Economics and NGOs, Third World Quarterly, 21(4): 1-6. GIDDENS, A. (1991) The Consequences of Modernity, Cambridge, Polity Press. RACO, M. (1998) Competition, Collobration and the New Industrial Districts: Examining the Institutional turn in Local Economic Development, Urban Studies, 36 (5-6).
363
Ylma Ekonomileri
mit KIYMALIOLU Ar. Grv., Akdeniz niversitesi, BF 1. GIRI Ylma ekonomileri, kent ekonomisi literatrnde merkezi bir kavramdr ve ekonomik faaliyetlerin belirli bir yersel alanda toplanmas sonucu maliyetlerde gerekleen azalmay ifade etmektedir. Birey ve firmalarn dolaysyla ekonomik etkinliklerin belirli bir corafi alanda toplanmas ile ortaya kan etkiler ylma ekonomileri olarak tanmlanmaktadr (Nakamura, 1985). sel balantl bir ekonomide mal ve hizmet retimlerinin yersel yaknlndan salanan yararlar olan ylma ekonomileri, alansal yapnn etkinliini artrmakta, verimlilik ve yenilik oranlarn ykselterek bymeyi hzlandrmaktadr. Ylma ekonomilerinin varl nedeniyle corafi alanlarda oluan sosyo-ekonomik toplanma birimleri ise kentler olarak karmza kmaktadr. Krugman (1996), ekonomik faaliyetlerin belirli corafi alanlarda ve dolaysyla kentlerde toplanmas*nn ardnda ylma ve salma glerinin bulunduunu, birbirine zt olan bu glerin karlkl etkileimi ile oluan iktisadi corafi rntlerinin ise aratrlmas gereken nemli konular olduunu belirtmitir. Bu balamda u sorular nem kazanmaktadr: Neden ylma ve salma gleri vardr? Niin farkl blge ve kentler farkl ekonomik etkinliklerde uzmanlamaktadr? Neden farkl bireyler tarafndan oluturulan ylmalar gzlenmektedir? Kentsel ylmalarn oluum nedenlerini ortaya koyabilecek tek ve kabul grm bir model bulunmamaktadr. Ekonomik geliimin farkl aamalarnda veya kurumsal yaplanmalarn niteliine bal olarak kentsel corafi oluumlar farkllk gsterebilmektedir. Bu sorulara yant verebilmek iin kent ekonomisinin farkl ynlerine odaklanan farkl modeller dikkate alnmaldr. Her bir model, tek bana, ekonomik corafya rntsnn farkl bir ynn aklayabilmektedir (Fujita ve Thisse, 2000).
Ylma gleri,
Pazar lei etkisi(ileri-geri balantlar), Gelimi igc piyasas, Saf dsal ekonomilerdir.
Pazarn bykl ileri ve geriye doru balant etkileri yaratmaktadr. Pazar bydke ara mallar sektr gelimekte, bylece bu girdilerin kullanld nihai mallarn retim maliyetlerinde azalma salanmaktadr (ileri balant). Dier yandan, girdi-kt ilikisi olan ve ylma avantajlarndan yararlanmak isteyen firmalar ylmann gerekletii corafi alanlara yerlemeyi tercih etmektedirler (geri balant). Endstriyel younlama ile igc piyasas byr ve derinleir, bylece ii ve i arama ile eleme maliyetlerinde nemli tasarruflar elde edilmektedir. Firmalar arasnda bilginin deiimi dsallk etkisi yaratmaktadr. Bilginin nemli bir zellii doasnn kamu mal
364
oluudur, yani bir firma tarafndan kullanlmas dierleri tarafndan kullanmn etkilememekte, aksine firmalar arasnda bilginin paylam nemli yararlar ortaya koymaktadr. Firma saysnn artmas ve yersel olarak yaknlamalar bilgiye ulamak iin geen zaman ve aamalar azaltarak bilginin daha etkin kullanmn salamaktadr. Ekonomik faaliyetlerin belirli bir yersel alanda toplanmasnn ardnda bu ylma gleri vardr. Ekonomik karar birimleri yersel olarak yakn olmak isterler, nk; retim faktrlerinde eitlilik salanr. retim aamalarnda uzmanlama salanr. Kamu kaynaklar ve hizmetleri ortak kullanlarak lek ekonomilerinden yararlanlr. Firmalarn igc arama maliyetleri azalr, kalifiye eleman bulma olanaklar artar. gc iin i arama ve i deitirme maliyetleri azalr. Firmalar retim aamalarnda gerekli uzmanlam girdi hizmetlerine daha kolay ve daha az maliyetle ulaabilir. Firmalarn rettikleri rnlere yeni pazar bulma olana artar. Bilgi yaylm kolaylar. Tketim ynnden daha fazla say ve eitte rne ulamak mmkn olur. Bireylerin sosyal, kltrel ve bo vakit deerlendirme beklentileri karlanr. Bu zendirici ve verimlilii artrc faktrler aslnda Marshallgil Dsal Ekonomi kaynaklardr. Marshallgil dsal ekonomiler bal altnda firmalarn yersel younlamay karl bulup belirli bir alanda ylmalarnn nedenleri u ekilde zetlenebilir (Fujita, 1989): Toplu retim (kitle retimi, isel ekonomiler) leri derecede uzmanlam igc havuzunun varl Uzmanlam girdi hizmeti salayan firmalarnn varl Tama olanaklarn da ieren modern altyapnn varl.
Yersel younlamalar bir noktadan sonra firma ve bireylere baz tkanklk maliyetleri ykleyebilmektedir. Firmalar ar younlamann beraberinde getirdii yksek kira ve cret maliyetleri ile karlarken bireyler kirlilik, trafik ve su gibi olumsuzluklar yaamak durumunda kalmaktadr ve bylece ekonomik birimler daha az maliyetli alt-kentlere ynelmektedir. Yani, bu kez salma gleri etkili olmaktadr. Bu anlamda, endstriyel yerleim duraan bir zellik sergilememektedir. Salma gleri, hareketsiz retim faktrleri, arsa rantlar ve saf negatif dsal ekonomilerdir. 2. YIILMA EKONOMILERININ BELIRLEYICILERI Ekonomik etkinliklerin yersel ylmalar temelde lek ekonomileri, dsal ekonomiler, artan getiriler ve eksik rekabeti piyasa yaps zerinde ekillenmektedir. lek Ekonomileri: Firma dzeyinde lek ekonomilerinin varl, ylmalarn oluumunu aklamak iin kullanlan nemli bir faktrdr. lee gre artan getiriler etkili bir ylma gc oluturmaktadr. Ylma sonucunda firmalarn rnlerine olan talebin art ile retim lei byrken dier yandan corafi yaknlk retim maliyetlerinde azaltarak retim leini etkilemektedir. Firmalar iin minimum maliyetin gereklemesi, faaliyetlerin mekansal olarak toplanmas ve pazarn bymesi ile salanmaktadr (Levy, 1985).
365
Kii, konut, ekipman ve kamu hizmetleri gibi girdilerdeki blnemezlikler ve bu durumun yol at faktr uzmanlamas nedenleri ile etkinlik ancak byk lekli retim ile salamaktadr. retim lei bydke bu kez uzmanlam igc, ekipman ve retim srelerinin koordinasyon sorunu gndeme gelmektedir. Etkin ve baarl bir koordinasyon iin yersel yaknlk arttr. Dier yandan, girdi-kt ilikisi iinde olan firma ve endstriler, birbirlerine yakn yerlemeleri durumunda zellikle tama maliyetlerinin azalmas anlamnda nemli avantajlar salamaktadrlar. Ayrca, kamu hizmetlerinin doas gerei sahip olduklar blnemezlikler nfusun toplanmas sonucunu yaratmakta ve lek ekonomilerinin ilemesini salamaktadr. Sonu olarak, ortalama maliyetlerin azalmas, retim faaliyetlerin byk lekli ve yersel olarak yakn olmasna baldr. Faaliyetlerin yersel yaknl kaynaklarn etkin kullanmn salamaktadr (Goldstein ve Gronberg, 1984; Kker, 1998). Dsal Ekonomiler: Dsal ekonomiler, firmalarn birbirleri ile olan nsel ve gerisel balantlarn varlndan kaynaklanan etkilerdir. lek ekonomileri ve karlatrmal stnlkler kent alanlarn varln geliimini salayan belirleyiciler iken dsal ekonomiler byk endstriyel kentlerin geliimi salamaktadr (OSullivan, 2003). Dsallklar nemli bir ylma kaynadr. Dsal ekonomilerin varl, ekonomik faaliyetlerin bir araya toplanmas iin bir kartopu etkisi yaratmaktadr. Ylma ekonomilerini konu alan almalarn ou Marshallgil dsal ekonomiler kavramn kullanmaktadr (Hanson, 1996). Scitovskyden (1954) itibaren dsallk kavramn teknolojik (saf) dsallklar ve parasal dsallklar olmak zere ikiye ayrlarak incelenmektedir. Teknolojik(saf) dsallklar, piyasa d etkileimlerden kaynaklanrken parasal dsallklar ekonomik faaliyetlerin dorudan piyasa mekanizmas iinde fiyatlar yoluyla oluturduu etkilerdir. Marshall, dsallk tanmlamasn bu ayrmdan nce yapmtr. Marshallgil dsallklarn varlnda ylmann nasl gerekletiini aklayabilmek iin birey eylemlerini ikiye ayrmak gerekir: retim faaliyetleri ve yaratm faaliyetleri. retim, rutin aamalar sonucu gerekleir ve standart retim faaliyeti gerekletiren firma ve bireylerin ylmalar iin parasal dsallklarn varl arttr. Ancak, birey ve firma rekabeti ounlukla yaratclk ve zgn dnce retebilme gcne dayaldr. Ekonomik hayat da tpk bilim ve sanatta olduu gibi yaratclk zerine kuruludur. Lucas (1998), ayn ilgi alanna sahip ve ortak karlar paylaan bireylerin karlkl etkileiminin yaratclk iin nemli bir girdi olduunu belirtmitir. Yersel yaknln salad yz yze iletiim, rn ve retim aamalarnn gelitirilebilmesi iin ok nemlidir. Bylece, rekabeti firmalar arasnda bu aamalar ile ilgili bilgiler karlkl yaylr. Bireylerin farkl bilgi ve becerilere sahiplii veri iken bu gruplarn bykl nemli lek ekonomileri yaratmaktadr. Bilgi ve fikirler kamu mal olma zellii tayarak dsal etkiler ortaya karrlar. Bylece, yaratc aamalarn kendisi piyasa mekanizmasndan bamsz dsal etkiler dourmaktadr. Sonu olarak, hem parasal hem de teknolojik dsallklarn ylmaya yol atn sylemek mmkndr. Artan Getiriler: Sabit veya artmayan getriler, kent ekonomisi asndan nemli sonular ortaya koymaktadr. Artan getirilerin salanamad durumda firmalar ve endstrilerin yersel olarak yakn olmalarnn bir anlam kalmaz, nk ylma ekonomileri ortaya kmaz. Artmayan getiriler Robinson Crouse tipi ekonomik yapy dourmaktadr. Buna gre, her bir birey kendisi iin retim yapmaktadr. Bu nedenle, artan getriler ylmalarn aklanmasnda temel faktr nitelii tamaktadr (Fujita ve Thisse, 2000).
366
Eksik Rekabeti Piyasa Yaps: Endstriyel ylmann temelinde tekelci rekabeti gler yatmaktadr. retici hizmetlerindeki eitliliin ulalabilirlii ylmay desteklemektedir. Hizmet retimindeki eitlilik, retici firmalar iin ekici bir durumdur. Elde edilebilir ara hizmet tr arttka ticarete konu olan mallar reten endstrilerde de verimlilik art gzlenmektedir. Ekonominin tketim ynnde de eitlilik arzu edilebilir bir durumdur nk rn eitlilii bireylerin faydasn artrmaktadr. Sonu olarak ylmalar ve dolaysyla kentler u temel faktrlerin bir ekilde bir araya gelmesi ile olumaktadr (Fujita, 1989): Kaynak elde ediminde ve tamaclkta salanan avantajlar, blnemezlikler ve lek ekonomileri, dsallklar ve retim ve tketimde tercih eitlilii. 3. YIILMA EKONOMILERI TRLERI Dsal ekonomiler yolu ile dier firmalarn retimlerinin artmas sonucunda maliyetlerin azalmas ile salanan faydalar olarak tanmlanan ylma ekonomileri kentsel ekonomi literatrnde genel olarak ikiye ayrlarak ele alnmaktadr: Yerelleme ekonomileri ve kentleme ekonomileri. Ancak, farkl snflandrmalar da sz konusudur. lk olarak Ohlin ve daha sonra Hoover, ylma ekonomilerinin doasnn yerleim alanlarna gre farkllaabileceini belirterek Marshallc izgide l bir snflama gelitirmilerdir (McCann, 2001). Bu snflamaya gre ylma ekonomileri e ayrlmaktadr: Firmalar iin isel olarak belirlenen lek ekonomileri, yerelleme ekonomileri ve kentleme ekonomileri. lek ekonomileri firma dzeyinde geerlidir ve firmalarn lek byklkleri yolu ile saladklar temel tasarruflar kapsamaktadr. Dierleri firmalar iin dsal olarak belirlenmektedir, bir firmann retim faaliyeti ile dier firmalara karlksz salad yararlar olarak ortaya kan dsal ekonomilerdir (Scitovsky, 1954). Marshallgil dsal ekonomilerin toplu retim(isel ekonomiler), yksek derecede uzmanlam igc, uzmanlam girdi hizmetleri ve modern altyap olduu hatrlanrsa lek ekonomilerinin Marshallgil dsallklarn birinci tipi, yerelleme ekonomilerini ikinci ve nc tipi, kentleme ekonomilerini ise ikinci, nc ve drdnc tipi olarak snflamak mmkn olacaktr (Fujita ve Thisse, 2000). Bir baka snflama Richardson tarafndan yaplmtr: Hane halklar (aile) ylma ekonomileri, i ylma ekonomileri ve sosyal ylma ekonomileri. Hane halk ve i ylma ekonomilerinin arasnda bir ayrma gidilmesinin nedeni, bireylerin ve firmalarn yersel younlamasna yol aan glerin farkl olabileceini ortaya koymaktr. Firmalarn kurulu yeri seimleri ile hane halklarnn yerleim yeri tercihleri her zaman uyumlu olmayabilmektedir. Hane halklarn mekansal olarak younlatran nedenler arasnda gelir avantajlar, istihdam frsatlar, tketim mallar eitlilii, hizmet kalitesi ile sosyal, kltrel ve bo vakit deerlendirme olanaklar saylabilir. Firmalar ise derinlemi igc piyasasnn varl, retim srecinde gerekli girdi hizmetlerine ulalabilirlik, kaliteli ve daha az maliyetli hizmet(reklam,mali ve hukuki mavirlik hizmetleri vb.) elde edilebilirlii gibi nedenler ile younlamaktadr. Sosyal ylma ekonomileri, kent hizmetlerindeki lek ekonomilerini iermektedir. Bu tip ylma ekonomileri, kamu mal ve hizmetlerinin verimliliini artrmaktadr. Dier yandan, kentler, yenilik ve gelimeler iin uygun ortamlar olduklar iin sosyal ylma ekonomilerinin etkinlii artmaktadr. Ylma ekonomileri, Yeni Ekonomik Corafya literatr kapsamnda statik ve dinamik dsallklar balamnda ele alnmaktadr.
367
3.1. Statik Dsallklar Balamnda Ylma Ekonomileri Statik dsallklar erevesinde iki tip ylma ekonomisi tanmlanmaktadr: Yerelleme ekonomileri ve kentleme ekonomileri. 3.1.1. Yerelleme Ekonomileri Belirli bir yersel alanda firmalar iin dsal, endstri iin isel yararlar olmas durumunda sz konusu olan yerelleme ekonomileri, bir endstrinin toplam ktsnda oluan artn firma maliyetlerini azaltmas sonucunu yaratmaktadr. Yerelleme ekonomileri, ayn alana yerlemi ayn endstriye dahil olan firmalarn oluturduu ylma ekonomileridir ve firmalar iin dsal, endstri iin ise isel sonular dourmaktadr. Yersel yaknln maliyet azaltc dsal etkisi firmalar belirli bir alanda toplanmaya tevik etmektedir. Endstri leinin artmas ile ortaya kan uzmanlama kazanlarndan yararlanlmas iin yersel yaknlk gerekli koul niteliindedir ve yersel yaknlk ile ekonomik faaliyetlerin koordinasyon maliyeti azaltlmaktadr (Goldstein ve Gronberg 1984). Yerelleme ekonomilerini ortaya karan nedenler ara girdi retiminden elde edilen lek ekonomileri, nitelikli igc temininde elde edilen dsallklar, bilgi dsallklar, satn alnan uzmanlam hizmetlerden elde edilen dsallklardr (OSullivan 2003). Ara Girdi retiminde lek Ekonomileri Firmalar, bireysel bir firmann ara mal retimindeki lek ekonomilerini yeterli miktarda kullanamad, girdi talep edenler ile arz edenlerin yz yze iletiiminin gerektii ya da girdinin hacimli, krlgan veya hzl tesliminin gerektii durumlarda ortak bir arz edicinin etrafnda toplanrlar. Dier yandan, fasoncu firmalar da girdi arz ettikleri ana firmaya yakn yerleme eilimindedir. nk, tama maliyetleri yer seim kararlarn etkileyen nemli bir faktrdr. Firmalar girdi ya da kt ynl olma zelliklerine gre girdi kayna ya da pazara yakn alanlarda ylrlar. Nitelikli gc Salanmasndan Elde Edilen Dsallklar Bir firma, gelecekteki igc talebi ile ilgili olarak iki belirsizlie sahiptir: Ne kadar igc istihdam edilecek? ve Ne beceride igcne ihtiya duyulacak?. Bireysel bir firma, bu belirsizlikler nedeni ile dier firmalara yakn yerleerek ortak igc havuzundan yararlanmay ister. retim teknolojisinin ve retim aamalarnn hzla deitii endstrilerde uzmanlam eleman ihtiyac giderek artmaktadr. Yeni rn gelitirme almalarnda firmalarn tm ayn baary gsterememektedirler ve baz firmalar piyasa koullarnda baarsz olabilmektedir. Bu durumda, topluluk iinde yer alan iiler daha dk aratrma maliyetlerine sahip olduklar iin farkl bir firmada kendilerine uygun bir i bulabilmektedirler. ile ilgili bilgi, resmi olmayan bir ekilde hzla yaylmaktadr. Firmalar ayn yersel alanda kmelendikleri iin, igc asndan ayn corafi alan iinde, ayn endstri bnyesinde i arama ve i deitirme maliyetleri dk olmaktadr Uzmanlam yerel igc havuzunun varl firmalarn igc istihdam maliyetini iki ekilde azaltr:
368
Firmalar, piyasa artlarndaki deiimlere yeterli miktarda igc istihdam ederek uyum salamak isterler. rnein, piyasa talebinin hzla artt bir durumda firma da istihdamn ayn hzla artrabilmelidir. Firmalar, retim srelerinin farkl aamalarnda grevlerini doru ekilde yapacak kalifiye elemana ihtiya duyarlar. Birok sektrde iilere uzmanlama kurslarnn ve eitimlerinin verilmesi gerekmektedir. Ancak, igcnn eitimi ve beceri kazandrlmas olduka pahaldr ve eitimlerde harcanacak zamann frsat maliyeti de yksektir. Yerel igc havuzunun genilemi olduu ylma alanlarnda bu maliyetler azalr. nk firmalarn uygun ie uygun eleman bulma frsatlar artar, ihtiya duyduklar kalifiye elemana eitim maliyetinden de kurtularak ularlar (David ve Rosenbloom, 1990).
Bilgi Dsallklar Ayn endstriye ait, bir araya toplanm firmalar arasnda teknolojik ve piyasaya ait bilgiler hzla yaylmaktadr. Firmalarn yersel yaknl nedeni ile bilgiye ulam kolaylar. Ylmann gerekletii yersel alanda eitim dzeyi ve ilgi alan farkl birok elemann varlnn yaratt yenilikler ksa sre iinde firmalar arasnda yaylabilmektedir. Bylece, teknik ilerleme daha kolay salanr ve verimlilik art gerekleir. Bilgi edinimi ya ie bal ilikilerde yz yze iletiim ile ya da i dnda resmi olmayan bir ekilde gereklemektedir. e bal olmayan, sosyal aktiviteler gibi toplantlarn nemli bir zellii gizli bilgilerin katlmclar arasnda paylalmasna izin vermesidir. Ylma iinde yer alan firmalarn bilgi salama avantajlar artar. Ayn corafi alanda younlaan endstri iinde firma says arttka bu durumun salad yararlklar da artar. Satn Alnan Hizmetlerden Elde Edilen Dsal Ekonomiler Bir firma, rettii rnn tm bileenlerini kendi retirse maliyetleri ykselir. Bu nedenle uzmanlama nem kazanr, firmalar daha dk maliyetler ile retim yapan uzmanlam dier firmalardan ara mal ve hizmet satn alarak nemli bir dsal yarar elde ederler. Ayn endstriye dahil, yersel olarak yakn yerleen firmalar, mali ve hukuki mavirlik, sigorta, reklam ve datm gibi uzmanlam hizmetleri kendi bnyelerinden karlamaktansa hizmet kurulularn birlikte kullanma yoluna gitmeleri durumunda bu hizmetleri daha az maliyetli ve daha kaliteli ekilde salayabilirler. nk, bu hizmetlerin salanmasnda lek ekonomileri vardr ve ylma iindeki firmalar uzmanlam hizmet kurulularn birlikte kullanarak lek ekonomilerinden yararlanrlar. Yersel yaknlk kaynak kullanmnda etkinlik art salamaktadr. Yerelleme ekonomileri ile endstriyel uzmanlamann saland kentler olumaktadr. Bu tip kentlerin ekonomik yaps belirli saydaki endstrinin varl tarafndan belirlenmektedir. Bu konuda verilen en yaygn rnek bilgisayar endstrisinin merkezi olan Silikon Vadisidir. Yerelleme ekonomilerinin hakim olduu, endstriyel uzmanlamann saland kentler yeni ve olgunlamam endstrilerde yer alan firmalar iin bir eit kvez ortam yaratmaktadr. Bu endstriler iin talep belirsizdir ve retim aamalar iin standardizasyon salanamamtr. Firmalar rn ve retim aamalar ile ilgili farkl ve yeni bilgileri kullanabilmek, dier yerelleeme avantajlarndan yararlanabilmek iin ylmann oluturduu uzmanlam kentlere yerleirler. Endstri olgunlap rn ve retim aamalar standart hale gelince lek ekonomilerinden yaralanabilirler. Bu ekilde gelien endstriler,
369
daha dk maliyetle daha byk lekli retim yapabilecekleri corafi alanlara kaymaktadrlar. Bu sonular, kent uzmanlamas ve rn devresi hipotezi ile ilgilidir: yeni endstriler byk, eitlenmi metropol alanlarda, olgunlam endstriler ise daha kk lekli kentlere yerleme eilimindedirler (Henderson, Koncoro ve Turner, 1995). 3.1.2. Kentleme Ekonomileri Kentleme ekonomileri, belirli bir kent alanndaki toplam kt art sonucunda tm firmalarn maliyetlerinde azalma yaratan dsal etkiler olarak tanmlanmaktadr (Goldstein ve Gronberg, 1984). Kentleme ekonomileri, yerelleme ekonomilerinden iki noktada ayrlr: Kentleme ekonomileri, yerelleme ekonomileri gibi sadece tek bir endstri leinde deil, kentin btnnde ortaya karlar. Kentleme ekonomileri, yerelleme ekonomileri gibi sadece tek bir endstriye dahil olan firmalar iin deil, kentteki tm firmalar iin geerli olurlar. Kentleme ekonomilerini ortaya karan nedenler yerelleme ekonomilerininki ile benzerdir. Aralarndaki fark, kentleme ekonomileri iin firmalarn ayn endstride bulunma kstnn olmamasdr. Kentleme ekonomilerinin ortaya kmas iin ayn corafi alanda farkl endstrilerin faaliyet gstermesi gerekmektedir (McCann, 2001). Kentleme ekonomilerinin egemen olduu kentlerde endstriyel eitlilik olumaktadr. Farkl endstrilerdeki firmalar da ayn tedariki firmadan ara mal salayabilir, i ve kamu hizmetlerinin salanmasnda ortaya kan lek ekonomilerinden yaralanabilir. Bir kentte ilikisiz alanlarda faaliyet gsteren birok firmann yerlemesi, bu firmalar tarafndan paylalan girdi iin tama maliyetlerini azaltr. Farkl endstrilerdeki firmalar ayn hizmet arz edicisini paylar, bylece banka, sigorta, gayri menkul, ulam gibi hizmetlerin temininde lek ekonomilerinin gereklemesi salanr. Benzer ekilde, kamu hizmetlerinin paylamndan salanan yararlar sz konusudur. Farkl endstrilerden birok firmann ayn yersel alana ylmas kamu hizmetlerinin ktsn artrmakta ve sabit sermayenin daha etkin kullanmna izin vermektedir. Byk ve endstriyel anlamda eitlenmi kentler geni bir igc havuzu salad iin istihdam hacminde istikrar salamak mmkndr. Bir endstride i olanaklar azaldnda dierleri ortaya kan igc fazlasn istihdam edebilirler. Ayrca, deiik endstrilerde faaliyet gsteren firmalarn bir araya toplanmalar yeni rn gelitirmek ve retim aamalarnda yenilik yapmaya olanak tanmaktadr. retimde verimliliin art ilikili faaliyetlerin ortak bir corafi alanda ylmalar ile mmkn olmaktadr. Kentleme ekonomileri, ayn yersel alanda birok rn iin uzmanlama salad gibi endstriler arasnda ekonomik faaliyetlerin koordinasyon maliyetinin azaltlmas ynnde de nemli etkilerde bulunmaktadr. Kentleme ekonomileri, endstri ayrm olmakszn kent alanlarnda yer alan tm firmalar iin dsal yararlar salamaktadr. Kent alanlar, alansal entegrasyon iin bir ara olarak grlmektedir. Kent alanlarnn bu ekilde tanmlanmas tek rn reten ancak farkl endstrilerde yer alan firmalarn salad kentleme ekonomilerini ifade eder ve bu anlamda dikey entegrasyonu salayan ok rnl firmalarn salad kapsam ekonomileri ile paralellik gstermektedir. Dikey entegrasyon, maliyet azalmas, hammadde kesintisi yaamama, piyasa zerinde kontrol gc elde etmek gibi yararlar salamaktadr. Ancak,
370
dikey entegrasyonun bu stnlkleri varken geni bir kent alannda entegrasyon salam tek bir byk firma gzlenemez. nk firmalar, kentleme ekonomilerinin maliyet azaltc etkilerinden yararlanmak isterler. Kentin ekonomik yapsnn zellii endstriyel eitliliktir. Dikey entegrasyon salayan firmalar, ok rnl retimlerinden etkinlik kazanc salarlar. Kent alanlar alansal entegrasyon iin bir ara olarak grld durumda farkl faaliyetlerin bir arada yaplmas da benzer etkinlik kazanlar douracaktr. retimdeki verimliliinin gelitirilmesi, ilikili faaliyetlerin ortak alanda yerlemeleri ile mmkndr. Kentleme ekonomileri, ayn yersel alanda bir ok rn iin uzmanlama salad gibi endstriler aras faaliyetlerin koordinasyon maliyetlerinin azaltlmas zerinde de nemli etkileri bulunmaktadr (Goldstein ve Gronberg, 1984). Kentleme ekonomileri, bir kentteki farkl endstri firmalar arasndaki dsal ekonomileri yaratrken yerelleme ekonomileri bir endstriye ait firmalar arasnda bu yararlar snrlamaktadr. Firma dzeyinde hem kentleme hem de yerelleme ekonomileri dsaldr, ancak endstri dzeyine yerelleme ekonomileri iseldir. Bu iki ylma ekonomisi tipinden hangisinin daha nemli olduu saptanrsa kent ekonomisinin yapsnn ifadesi de mmkn olabilmektedir (Nakamura, 1985). Kent alanlarndaki endstriyel yaplama, kent hiyerarisini belirlemektedir. Ylma ekonomilerinin etki gcne bal olarak farkl byklkte kentler olumaktadr. Yerelleme ekonomileri egemen ise kk ve orta apl kentler, kentleme ekonomileri egemen ise byk kentler ortaya kmaktadr. Kentleme ekonomilerine gereksinim duyan moda, medya, uzmanlam girdi hizmetleri gibi sektrler metropollerde ve byk kentlerde younlarken yerelleme ekonomilerinin etkili olduu gda, konfeksiyon gibi endstriler daha kk apl kentlerde toplanmaktadr (AbdelRahman, 1990; Henderson, Kuncoro ve Turner, 1995). 3.2. Dinamik Dsallklar Balamnda Ylma Ekonomileri Marshallgil dsallklardan biri olan firmalar ve endstriler arasndaki bilgi yaylmalar, modern isel byme literatrnn temelini oluturan dinamik dsallklar ile akmaktadr. sel byme modellerine gre bymenin ve teknolojik yeniliklerin itici gc dinamik bilgi yaylmalardr (Henderson, 1997). Bilgi yaylmalar ile ilgili dsallklar bymenin motoru olarak grlmektedir. Dinamik bilgi dsallklar, teknolojik yenilikler iin ynlendiricidir ve bu ekilde ekonomik byme salanmaktadr (Gleaser, Kallal, Scheinkman ve Shleifer, 1992). Lucas (1988), kentlerin, ekonomik birimler arasndaki iletiimi kolaylatrd iin dinamik dsallklarn analiz edilebilmesi iin doal bir laboratuar ortam saladn ileri srmektedir. Dinamik dsallklar, genel olarak teknolojik dsallk niteliindedir(Henderson, Kuncoro ve Turner, 1995). Bir firma ya da endstride gerekleen bir yenilik, bilgi yaylmalar yolu ile piyasa mekanizmasna dahil olmadan dier firma ve endstrilere olumlu dsallklar salayp verimliliklerini artrmaktadr. Kentlerdeki bireyler ve firmalar srekli iletiim olanann bir sonucu olarak kolayca bilgi alveriinde bulunabilirler. Bu ekilde oluan bilgi yaylmas tipik dsallk etkileri ortaya koyar. Bu etkileimin devamll ancak bireylerin yakn yerlemeleri, belirli corafi alanlarda ylmalar ile salanabilmektedir (Lucio, Herce ve Goicollea, 2002). Dinamik dsal ekonomiler, piyasa yapsnn niteliine ve bilgi kaynana gre iki alt grupta incelenebilir. Bilgi yaylmalar, ayn endstri iinde ya da farkl endstriler arasnda
371
gerekleebilir. Buna gre dinamik dallk trleri ayn endstride yer alan yerel firmalar arasnda bilgi yaylm ile ortaya kan ve tekelci piyasa yaplar ile uyumlu Marshall-ArrowRomer (MAR) Dsallklar ve farkl endstriler arasnda bilgi yaylm ile ortaya kan ve rekabeti piayasalar ile uyumlu Jacobs Dsallklar. Porter Dsallklar, bir ara durum niteliindedir, bilgi yaylmas ve bymenin salanmas iin rekabeti piyasalarn daha uygun olduunu ileri srerken bilgi yaylmnn en etkin ekilde ayn endstriye dahil firmalar arasnda gerekletiini ifade eder. Dinamik dsallklarn teorisi de bilgi yaylmalar zerine odaklanmtr. Ancak, dsallk kayna ve bu dsallklarn en etkin kullanm ekli konusunda birbirlerinden ayrlmaktadrlar (Gleaser, Kallal, Scheinkman ve Shleifer, 1992).
Tablo 1 Dinamik Dsallk Trleri
Piyasa Yaps Rekabeti Endstri ii (Uzmanlama) Endstrileraras (eitlilik) Porter Dsallklar Jacobs Dsallklar Eksik Rekabeti MAR Dsallklar
Bilgi Kayna
Kaynak: Lucio, Herce ve Goicolea 2002: 243
3.2.1. Marshall-Arrow-Romer (MAR) Dsallklar MAR dsallklar, ayn endstride yer alan yerel firmalar arasnda bilgi yaylm ile ortaya kan dsallklardr. Statik anlamda endstri-ii yerel dsallklara, yani yerelleme ekonomilerine karlk gelmektedir. Marshall (1890)a gre, bir kentte gerekleen corafi endstriyel younlama firmalar arasnda bilgi yaylmn salamakta ve bylece hem kentin hem de endstrinin bymesine katkda bulunmaktadr. MAR teorisi tpk Schumpeter gibi byme ve yenilik iin tekelci piyasa yaplarnn daha uygun olduunu savunmaktadr. nk bu koullar, firmalarn ortaya koyduklar yeniliklerin yararlarnn iselletirilebilmesine izin vermektedir. Ancak bu ekilde yenilik ve bilgi retimi artmaktadr. Bir firmann AR-GE almalar ile elde ettii yeni bir bilgi, ayn kentte, ayn endstri iinde yer alan dier yerel firmalarla karlkl etkileim sonucu yaylr. Ulalan her yeni bilgi, firmalarn verimliliklerini olumlu etkilemektedir ve bylece oluan MAR dsallklarndan yararlanabilmek iin firmalarn corafi olarak yakn yerlemesi zorunluluktur (Kker, 1998). Ancak, MAR teorisine gre, yenilikleri ortaya koyanlar, yeni fikir ve bulularnn bedel denmeksizin taklit edileceinin ya da gelitirileceinin farkndadrlar. Bu durum, yeniliki firmalarn aratrma-gelitirme faaliyetlerini azaltmasna neden olmaktadr. Yeniliki firmalar, ancak kendi gelitirdikleri yenilikler zerine tekel oluturabildikleri durumda bu dsallklar iselletirebilmektedirler. Bu nedenle de yerel tekelci piyasa yaps, teknolojik dsallklarn iselletirilmesine olanak tand iin yenilik ve byme iin daha uygundur (Gleaser, Kallal, Scheinkman ve Shleifer, 1992).
372
MAR dsallklarnn etkili olduu endstrileri barndran kentler, ounlukla bir ya da birka yakn ilgili ihracat faaliyetlerinde younlamaktadrlar. Uzmanlama, lek ekonomilerinden btnyle yararlanmay salamaktadr. Ayrca, standardize edilebilmi retim faaliyetleri, ounlukla daha kk boyutlu uzmanlam kentlerde gereklemektedir (Henderson, 1997). 3.2.2. Porter Dsallklar Porter dsallklar, MAR dsallklar gibi bilginin en iyi endstri iinde yayldn kabul etmesine ramen piyasa yaps asndan MAR dsallklarndan ayrlr. Porter, corafi olarak younlam ve uzmanlam endstrilerde bilgi yaylmas iin en uygun ortamn rekabeti piyasalar olduunu, yerel rekabetin yeniliklerin ortaya konma srecini hzlandrdn savunmaktadr. Portera gre, dsallklar en ok rekabeti endstrilerin corafi olarak uzmanlat kentlerde ortaya kmaktadr, nk yerel rekabet yeniliki firmalar tevik edici bir etkide bulunmaktadr. Rekabeti firmalarn birbirlerinin fikir ve yeniliklerini taklit etmesi firmalar zerine yenilik yapmak anlamnda bir bask oluturmaktadr. Porter, teknolojik olarak yenilik ortaya koyamayan firmalarn rekabet glerini kaybettiklerini savunur. 3.2.3. Jacobs Dsallklar Jacobs dsallklar, dinamik dsal ekonomilerin dier bir trdr ve statik balamda kentleme ekonomilerine karlk gelmektedir. Firmalarn kendilerinin dahil olduu endstri dndan bilgi yaylmalar ile saladklar dsallklardr. Jacobs dsallklar, endstriyel eitlenme ve rekabeti piyasa yapsnda kentleme ekonomilerine benzer etkiler ortaya koymaktadr. Jacobs modelinde bilgi yaylmas yerel ortamn eitliliinden kaynaklanmaktadr. Farkl sektrler arasndaki bilgi deiimi, bir sektr iindeki bilgi alveriine gre daha verimlidir. Jacobs, MAR ve Porter dsallklarnn aksine en nemli bilgi transferlerinin farkl endstriler arasnda gerekletiini, byme iin endstriyel eitliliin uzmanlamadan daha nemli olduunu savunmaktadr (Gleaser, Kallal, Scheinkman ve Shleifer, 1992). Endstriyel adan eitliliin saland kentlerde, fikir eitlilii salanr ve fikirlerin yaylm kolaylar. Jacobs dsallklarnn olutuu moda, medya ve birok hizmet faaliyeti (turizm, finans piyasalar, reklamclk, AR-GE gibi) metropol alanlarnn oluumu salamaktadr. Buna gre, endstriyel eitlenmesi daha byk ve piyasa yaplar daha rekabeti olan kentler daha hzl bymektedir. Jacobs, endstriyel eitliliin byme iin daha nemli olduunu ifade etmektedir (Henderson, 1997; Lucio, Herce ve Goicollea, 2002). KAYNAKA
ABDEL-RAHMAN, Hesham (1990) Agglomeration Economies, Types and Size Of Cities, Journal of Economics, say 27, sayfa 25-45. FUJITA, Masahisa, Paul KRUGMAN, Anthony J. VENABLES (2000) The Spatial Economy, 2. Basm, The MIT Press. FUJITA, Masahisa ve Jacques-Franois THISSE (2000) The Formation of Economic Agglomerations: Old Problems and New Perspectives, J.M. Huriot ve J.F Thisse (Editrler), Economics Of Cities, Cambridge University Press, sayfa 3-73 373
FUJITA, Masahisa (1989) Urban Economic Theory: Land Use and City Size, Cambridge University Press GLEASER, E.L., H.D. KALLAL, J.A. SCHEINKMAN ve A.SHLEIFER (1992) Growht in Cities, Journal of Political Economics, say 100, sayfa 1123-1149. GOLDSTEIN, G.S. ve T.J. GRONBERG (1984) Economies of Scope and Economies of Agglomeration, Journal of Urban Economics, say:16, sayfa:91-104 HANSON, Gordon H. (1996) Agglomeration, Dispersion, and the Pioneer Firm, Journal of Urban Economics, say 39, sayfa 255-281. HENDERSON, Vernon (1997) Externalities and Industrial Development, Journal of Urban Economics, say 42, sayfa 449-470. HENDERSON, Vernon, Adi KUNCORO, Matt TURNER (1995) Industrial Development in Cities, Journal of Political Economics, say 103, no 5, sayfa 1067-1090. KRUGMAN, Paul (1996) Development, Geography, and Economic Theory, The MIT Press. KKER, Celal (1998) Kentsel Byme Dinamikleri, Celal KKER (editr), Anadoluda Hzla Sanayileen Kentler: Denizli rnei, Trk Ekonomi Kurumu, sayfa:40-82 LEVY, J.M (1985) Urban and Metropolitan Economics, New York: McGraw Hill Publications LUCAS, R.E. (1988) On The Mechanism MonetaryEconomics, say:22, sayfa:2-42 of Economic Development, Journal of
LUCIO, Juan de J., Jose A. HERCE ve Ana GOICOLEA (2002) The Effects of Externalities on Productivity Growth in Spanish Industry, Regional Science and Urban Economics, sayfa 32, say 241-258. McCANN, Phillip (2001) Urban and Regional Economics, New York, Oxford University Press.
T T
NAKAMURA, Ryohei (1985) Agglomeration Economics in Urban Manufacturing Industries: A Case of Japanese Cities, Journal of Urban Economics, say: 17, sayfa:108-124. OSULLIVAN, Arthur (2003) Urban Economics, 5.Ed, Irwin, McGraw-Hill SCITOVSKY, Tibor (1969) Two Concepts of External Economies, K.J. ARROW ve T. SCITOVSKY (Editrler), Readings in Welfare Economics, American Economic Association Series, London :George Allen And Unwin Ltd., sayfa:242-252 TABUCHI, Takatoshi (1986) Urban Agglomeration, Capital Augmenting Technology, and Labor Market Equilibrium, Journal of Urban Economics, say 20, sayfa:211-228
TABUCHI, Takatoshi ve Atsushi YOSHIDA (1999) Urban Agglomeration Economies in Consumption and Production, NBER Working Paper, CIRJE-F-41.
374

Keas I

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Keas I

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Kentsel Ekonomik Aratrmalar Sempozyumu, Cilt I

Kentsel Ekonomik Aratrmalar Sempozyumu, Cilt I

Yayn ve referans olarak kullanlmas Devlet Planlama Tekilatnn iznini gerektirmez.

Kentsel Ekonomik Aratrmalar Sempozyumu, Cilt I

CLT I NDEKLER Sunular

Sempozyum Dzenleme Kurullar

Szl Bildiriler (Soyad Srasna Gre)

Kentsel Ekonomik Aratrmalar Sempozyumu, Cilt I

Kentsel Ekonomik Aratrmalar Sempozyumu, Cilt I

Gelien teknoloji ile birlikte, blge ve etkileim ierisine girmesini salamtr.

Kentsel Ekonomik Aratrmalar Sempozyumu, Cilt I

Kentsel Ekonomik Aratrmalar Sempozyumu, Cilt I

DR. AHMET TIKTIK Devlet Planlama Tekilat Mstear

Kentsel Ekonomik Aratrmalar Sempozyumu, Cilt I

Kentsel Ekonomik Aratrmalar Sempozyumu, Cilt I

Kentsel Ekonomik Aratrmalar Sempozyumu, Cilt I

Prof. Dr. Hasan KAZDALI Pamukkale niversitesi Rektr

Kentsel Ekonomik Aratrmalar Sempozyumu, Cilt I

Dr. Ahmet TIKTIK Devlet Planlama Tekilat Mstear

Prof.Dr.Hasan KAZDALI Pamukkale niversitesi Rektr

Planlama Uzman Devlet Planlama Tekilat Mstearl

Kentsel Ekonomik Aratrmalar Sempozyumu, Cilt I

Kentsel Ekonomik Aratrmalar Sempozyumu, Cilt I

Blgesel Yaknsamada Kamu Yatrmlar: Trkiye rnei

Kentsel Ekonomik Aratrmalar Sempozyumu, Cilt I

Kentsel Ekonomik Aratrmalar Sempozyumu, Cilt I

Kentsel Ekonomik Aratrmalar Sempozyumu, Cilt I

Kentsel Ekonomik Aratrmalar Sempozyumu, Cilt I

Kentsel Ekonomik Aratrmalar Sempozyumu, Cilt I

Gneydou Anadolu Karadeniz

511 49 49 49 49 56 56 91 91 91 91 49 49 105 105 70 70

Kentsel Ekonomik Aratrmalar Sempozyumu, Cilt I

Kentsel Ekonomik Aratrmalar Sempozyumu, Cilt I

Kentsel Ekonomik Aratrmalar Sempozyumu, Cilt I

Dou Karadeniz Blgesel Gelime Plan (DOKAP)

Kentsel Ekonomik Aratrmalar Sempozyumu, Cilt I

Kentsel Ekonomik Aratrmalar Sempozyumu, Cilt I

Kentsel Ekonomik Aratrmalar Sempozyumu, Cilt I

Kentsel Ekonomik Aratrmalar Sempozyumu, Cilt I

Kentsel Ekonomik Aratrmalar Sempozyumu, Cilt I

Kentsel Ekonomik Aratrmalar Sempozyumu, Cilt I

Kentsel Ekonomik Aratrmalar Sempozyumu, Cilt I

Ege Blgesinin Kalknmasnda Finansal Kurumsallama Ara Olabilir Mi?

Kentsel Ekonomik Aratrmalar Sempozyumu, Cilt I

Kentsel Ekonomik Aratrmalar Sempozyumu, Cilt I

Kentsel Ekonomik Aratrmalar Sempozyumu, Cilt I

Kentsel Ekonomik Aratrmalar Sempozyumu, Cilt I

Kentsel Ekonomik Aratrmalar Sempozyumu, Cilt I

Kentsel Ekonomik Aratrmalar Sempozyumu, Cilt I

Kentsel Ekonomik Aratrmalar Sempozyumu, Cilt I

Kentsel Ekonomik Aratrmalar Sempozyumu, Cilt I

Tablo 1 2000-2006 Yllar Arasnda ye Devletlere Tahsis Edilen Fonlar

Kentsel Ekonomik Aratrmalar Sempozyumu, Cilt I

Kentsel Ekonomik Aratrmalar Sempozyumu, Cilt I

Kentsel Ekonomik Aratrmalar Sempozyumu, Cilt I

Kentsel Ekonomik Aratrmalar Sempozyumu, Cilt I

Kentsel Ekonomik Aratrmalar Sempozyumu, Cilt I

III- MAKRO EKONOMK BYKLKLERLE EGE BLGESNN GRNM

Kentsel Ekonomik Aratrmalar Sempozyumu, Cilt I

1991 2.757 2.933 13.202 20,9 22,2

1992 5.251 3.874 22.762 23 17

1993 5.625 7.958 31.406 18 25,3

1994 6.146 12.997 48.201 12,75 27