Kalknma: Bir Muamma Kapitalizmin rettii Plastik Hapishane Her Gn Bizi Biraz Daha ine ekiyor

Fuat Ercan

SVL TOPLUM DERGS YIL : 3 SAYI : 11 / TEMMUZ - EYLL 2005 www.siviltoplum.com.tr/?ynt=icerikdetay&id=441

Kresel kapitalizmi, ok uluslu irketlerin politikalarn gelimekte olan lkeler asndan deerlendirir misiniz?

Kresel kapitalizm ve ok uluslu irketler olgular genellikle ampirik bir dil/kavramlatrma zerinden analiz ediliyor. Bu tarz analizlerde, az gelimi lkelerde kresel kapitalizmin ya da onun aktr olarak ok uluslu irketlerin etkileri iki farkl aklama biimine dnyor; liberal ynelimli ele allar ve ulusalc kalknmac ele allar.

Liberal ynelimli analizlerde, kresel kapitalizm ya da dnya piyasalarna eklemlenmenin, eklenen lkeler asndan dnya leinde var olan kaynak ve olanaklardan yararlanma olanan salayaca ifade ediliyor. Bu yaklamda aslnda A. Smithin uzmanlama ve farkllamann i blmn artraca, bunun ise taraflar iin olumlu sonular yarataca vurgusu nem kazanyor. Bu tarz bir ele al 1980lerden itibaren DB, IMF, OECD gibi uluslararas kurulularn gndemleri ile gelimi ya da gelimekte olan lkelerin hayata geirdikleri finansal ve ticari liberalizasyon politikalarnda biimlenmitir. Kalknmac ulusalc analizler ise kresel kapitalizmi daha ok orada, darda olup biten ve daha sonra kalknmakta olan lkeleri olumsuz ynde etkileyen bir gereklik olarak analiz ediyorlar. Bu tarz analizlere gre ok uluslu irketler yabanc ya da dardan gelen belirlemelerin aktrleri olarak tanmlanrken, IMF, Dnya Bankas ve bunun gibi kurumlar da bu aktrlerin ajanlar olarak tanmlanyor. Kalknmac ulusalc analizler kresel kapitalizmin ulusal egemenlii ortadan kaldrdn ve bu yzden de byme ve kalknmay olumsuz ynde etkilediini belirtiyorlar. Hi kukusuz bu tarz bir analiz kendi iinde politik pratikleri de tayor. Her iki yaklam da ampirik ve ksa erimli analizler zerinden gerekletii iin, gerein gerek doasn yakalamada eksik/yetersiz kalyor. Kresel kapitalizm olgusunun aklanmas iin, kapitalizmi tanmlayan yap/zne konumlarnn aa kartlmas gerekiyor. Soruna bu adan yaklatmzda zellikle son yirmi-otuz ylda gerekleen deiimleri, yani kresel kapitalizmi tanmlarken sadece orada, uzakta olup biten bir olgu deil de artk kapitalizmi tanmlayan temel mekanizmann (sermaye birikimi) ve bu mekanizmann ileyiinin, farkl mekanlarda (gelimi-az gelimi-gelimemi) farkl dzeylerde ilediini belirtmemiz gerekiyor. Kresel kapitalizmi, farkl mekanlarda ilemeye balayan sisteme zg mantn/mantklarn hiyerarik ve g ilikilerini ieren a tarz biimlenmesi olarak tanmlayabiliriz. Burada elikili olan ise zellikle son yirmi-otuz yldr iyice belirginlik kazanan kalknma olgusunun genel ortak iyiyi iaret eden zellii ile sermaye birikimi olgusunun tekil/bireysel olmasdr. Bu eliki hem liberal hem de ulusalc

kalknmac yaklamlarn yetersizliinin de temel belirleyenidir.

Dnya Ticaret rgtnn kalknma politikalarn deerlendirir misiniz?

DT ile kalknma arasndaki ilikiyi yukarda iaret ettiim mant izleyerek aklayabiliriz. Liberal analiz hi kukusuz dnya leinde ileyen ticaret nndeki engellerin ve zellikle ulusal korumac politikalarn kaldrlmasn destekleyecek, talep edecektir. Liberal yaklamlar kalknmaya referansla bir dil kullanmasalar bile, DTnn kalknmay salayacan iaret ederler. Ulusal kalknmac yaklamlar ise soruna devlet merkezli bir epistemoloji ile yaklatklar iin, DTy siyasal anlamda ulusal egemenlii, ekonomik anlamda ulusal kalknmay engelleyen politikalar reten/dayatan kurum olarak tanmlayacaklardr. DTnn temel amac kendi belgelerinde de iaret edildii zere liberalizasyonu ilerlemeci bir ekilde ykseltmektir. Determinizmi sadece tek ynl ve yukardan aaya tanmlamadmzda greceiz ki kapitalizmin sermaye birikim mantnn e zamanl olarak farkl mekanlarda gelimesi ve daha da nemlisi gelimesi ve ayakta kalmas iin a tarz ilikilere ynelmesi, retim, para ve ticari ilikilerin dnya leinde salmasna neden olmutur. Bu salma ve i ie gemi alar biimde rgtlenme, bireysel sermayeler iin ayakta kalma abalarn kolaylatran olanaklar sunmakla birlikte tarihsel, toplumsal, kltrel farkllklar ve zellikle hukuksal dzeneklerde ortak bir dilin oluturulamamas gibi nemli engellerle karlayor. Bu engellerin almas, ortak bir dilin oluturulmas gerekiyor. zellikle de kriz dneminde gerekleen bireysel sermaye kayplarna kar farkl leklerde siyasi ya da siyasi olmayan nleyici dzenlemelere ihtiya duyuluyor. te bu ihtiyalarn zellikle de merkezi bir dil zerinden ina edilmesi, DT tarz var olular yaratyor. Merkezi bir oluum, ama onu destekleyen dnya leindeki kompleks ilikiler... Bu gelime, ie ynelik sermaye birikiminin snrl bir mekan (ulusal devlet) zerinden gerekletii ve yaratlan zenginliin grece daha olumlu toplumsal sonulara yol at bir nceki dnemden nemli bir farkllamay ieriyor. Bu farkllk sermaye birikiminin, bireysel sermaye sahipliinin dnya leinde hareket yetenei ile kalknmann belirli ortak mekansal alandaki gereklemesi arasndaki elikiyi younlatryor. DT, bu elikinin younlaarak artmasna yol aan bir dizi politikay harekete geiriyor. Bireysel sermaye birikiminin dnya leinde geliimi, belirli bir toplumsal ilikiler seti ve mekannda yaratlan zenginliin, bu ilikilere taraf olan ve ilikilerin gerekletii mekandan muazzam akkanlk kazanan sermaye birikiminde hareketlilie neden oluyor. Bu yapsal belirlemenin gereki analizi, artan lde snfsal bir zellik kazanan sermaye sahiplii ya da sermaye sahiplii ile bir dizi nedenle balants olan toplumsal kesimlerle, sermaye dnda kalan toplumsal kesim ya da snflar arasndaki elikinin artmasna yol ayor. eliki olduka farkl biimlerde kendini gsteriyor. Yoksulluk, isizlik, eitim, salk, ulam olanaklarndan yararlanamama... Bu anlamda DTnn tarihsel ve birikimli bir sre olarak kapitalizmi tanmlayan yapsal zelliklerin belirginlemesinin sonucu olduunu, kapitalizme ikin olan eitsizliklerin younlaarak artmasna neden olan bir zellik tadn belirtmemiz gerekiyor.

Kapitalizmle modernleme arasndaki ba kopmu mudur? Kapitalizm hala modernleme vaadini tayor mu?

Bugn yaananlar modernizmin/kapitalizmin sonular olarak yorumlayabiliriz. Ama kapitalizm zellikle kendini nceleyen yapsal toplumsal ilikileri dntrmek zere harekete getii ilk dnemlerinde, yaratlan zne yerine; yaratan, dntren zneleri koymutur. Gelenein modernlemesi ya da modernlemenin ilk aamas olarak tanmlayacamz bu dnem, zamanla dnmtr. Faustvari bir dnyadan Kafkaesk bir dnyaya dnm olarak da tanmlayacamz bu dnm, dedii her eyi sermaye ilikileri iinde meta formuna dntren bir varolua yol amtr. Meta formuna dnm muazzam boyutlara ulatnda ise artk yaratc zne/ler, sistemin basit belirleyenleri hline gelmilerdir. Kapitalizm plastik bir hapishaneye dnmtr. Birikim, srekli birikim mant srekli hareket, temposu hzlanan bir hareket retiyor. Sonuta iinde yer aldmz plastik hapishane bizleri daha bir iine alyor. Plastik hapishane ya da kresel kapitalizm aslnda muazzam bir makine. Kara delik gibi her eyi daha bir iine alyor ve kendi uzants haline getiriyor. yle ki kimlik politikalar olarak iaret edilen farkllklar, makinenin daha bir glenmesine neden oluyor. Gelenekselliin modernlemesine ilikin erken dnem modernleme mantndan hareket edecek olursak, dntren ve bu sre iinde gl zneler yaratan modernlemenin bugnk kapitalizmle balants kopmutur. Kapitalizm ne yazk ki bu anlamda en kk bir potansiyeli iinde tamyor. Ama dier taraftan bu olanakszln bizzat kendisi yeni yaratc zne konumlarn aa karacak enerjiyi de yaratyor. Yukarda anlattmz nedenlerden dolay, bu yeni modernleme ya da zne olma halleri/politikalar sisteme ilikin tm ileyiin mantna kar, (anti-sistemik) bir dil gelitirmek durumundadr. Fakat bu anti-sistemik dil, bu dili gelitiren znenin kendi nesnel gereklii ile ilikili olmal, o nesnel gereklikten hareketle gelitirilmelidir. i isen smrye kar, kadnsan erkek egemen varolua kar, ii kadnsan smr ve erkek egemenliine kar, evreciysen evrenin talep edilmesine kar, evreci, kadn ve ii isen o zaman tm bu nesnelliklere kar k ieren dil Birinin dierini iselletirmedii, ama her birinin antisistemik bir dil iinde bulutuu bir radikal modernlemeci dile/politikaya ihtiya duymaktayz.

Politik kadrolarla sermaye sahipleri arasndaki ilikiyi deerlendirir misiniz?

Yukarda iaret ettiim gelimeler, ge kapitalistleen lkelerdeki siyasi ileyii nemli lde deitirmitir. zellikle lke iinde belirli birikime ulaan sermaye gruplar, kendi varolularn devam ettirmek iin sermaye donanmlarn ama zellikle de retim yaplarn farkllatrp bir st aamaya karmalar gerekiyordu. Bu zorunluluk zellikle yetersiz sermaye birikimi ama zellikle de dviz biiminde sermaye ihtiyac biiminde kendini aa kard iin, bireysel sermayelerin dnya leinde ileyen mekanizmaya katlmalarn gerektiriyordu. te bu gereklilik politik kadrolarla, sermaye sahipleri arasndaki ilikinin nemli lde farkllamasna neden olmutur. Farkllamann ilk kayna, daha nceki birikime ilikin dzeneklerin hzla ortadan kaldrlmasdr. Bu Birinci Kuak Yapsal Reformlar olarak tanmlanan ve zde dzenlemelerin ortadan kaldrld bir gei dnemiydi. Verili dzenlemelerin ortadan kaldrld bu dnemde, bireysel sermayeler politik kadrolarla olduka eitlenen ittifak ve ilikilerle var olan boluklar deerlendirmeye gittiler. zellikle d dnyann bask ve etkileriyle daha bir ak biimde yzleen bireysel sermayelerin kendilerini gvence altna almalarnn temel lt, sahip olduklar sermaye donanmn artrmakt. Bu yndeki eilimler bu ara dnemde retim zerinden deer yaratma yerine, daha nce yaratlan servet ve sermayelerin blm politikalar ile ama politik kadrolarn salad destekle younlaarak artan yeniden blm politikalar ile gerekletirilmitir. Yasal ve yasal olmayan mekanizmalarla kaynaklarn merkezilemesine yol aan tm bu uygulamalarn neden tarihin belirli bir

dneminde ve hemen hemen tm ge kapitalistleen lkelerde aa ktnn sorgulanmas gerekir. Bu tarz bir sorgulama, sorunun yapsal/konjonktrel nedenlerini aa kartacaktr. yi-kt politikac, namuslu-namuslu olmayan sermaye sahiplii ayrmlar zerinden yrtlen yzeysel ayrm, bu anlamda bir eyleri aklamaktan te, bilinli ya da genellikle bilinli olmayan bir gizleme/kapatma ilevi gryor. Farkllamann ikinci kayna, kresel kapitalizmle btnlemenin ilerleyen aamasnda belirginlik kazanacaktr. Bu aamada II. Kuak Yapsal Reformlar olarak tanmlanacak bir dizi dzenleme ile yeni kurumlar yaratlacaktr. zellikle dnya leinde ileyen srece uygun bir dil, bir ileyii ieren ve halen devam eden yasal kurumsal dzenlemeler gerekletiriliyor. Siyaset-ekonomi ayrm zerinden biimlenen ve ekonominin siyasete stnl zerinden oluturulan bu dil, ayn zamanda ncelikle kitlelerin siyasete katlma tarzlarn kstlayacak gelimelerin de nn amtr. Kitleler biimsel de olsa, artk kendilerinin setikleri ve meclise yolladklar temsilcileri tarafndan temsil edilmemeye balanmtr. nk yaamn olduka nemli alanlar st kurullarn belirlemelerine braklmtr. Politikaclarn nemli lde karaland ve bunun yerine teknokratik yaplarn oluturulduu bir dnemle kar karyayz. zellikle sermayenin istek ve talepleri dorultusunda biimlenen bu gelimeler, siyaseti ve dolaysyla siyasetle uraanlar tamamen sermayenin lehinde bir dil/ideoloji iine ekmitir. Siyaset ve politik etkinlik, Poperian bir lehimci mhendislie indirgenmitir. Sistemin amazlar ve tkanklarn zme dnda yaratc ve oul varolua izin vermeyen bir politik varolu

Trkiyede son dnemde yaanan ekonomik krizlerin politik ve ideolojik uzantlar nelerdir?

Trkiyede zellikle kriz sonras gelien ortam zellikle politik sonular asndan deerlendirmek iin yukarda iaret ettiim ereveden hareket ederek analiz etmemiz gerekiyor. Ama bu olduka youn bir abay gerektiriyor. Politik uzantlar derken, nesnel toplumsal karlarn karar alma sreleri zerinde etkili olma, ideolojiyi ise bu tekil-nesnel kar grubunun kendi karn ortak, herkes iin iyi olarak sunmas olarak tanmladmzda, gnmzde politik dzeyde belirleyici olan farkllklarn kkeni olan nesnel konum/kar farkllklarna bakmamz gerekiyor. Bu anlamda olduka oul bir dnya ile kar karyayz. Ama en azndan bana kalrsa zellikle kriz sonras temel belirleyici olan politik dilin retim, ihracat, verimlilik, kalite kavramlar zerinden gerekletiini gryoruz. Olduka olumlu armlar olan bu kavramlarn ya da kavramlardan hareketle gerekletirilen uygulamalarn, aslnda dnya kapitalizmi ile btnleme srecinde olan farkl donanmdaki sermaye gruplarnn ortak talebi olduunu syleyebiliriz. Ama bu ortak talep, talebe taraftar olan sermaye gruplarnn donanm farkllklar, lek farkllklar ve faaliyet tarzlarna gre olduka farkl biimler alyor. Bu nesnel farkllklar ise farkl kltrel ideolojik biimlerde aa kyor. Ama yine indirgemeci olmadan, bu farkllklar dnya pazarna tamamen alma ynelimi iinde olan ve bu yzden kresel talep ve dzenlemeleri srarla talep eden bir politik varolula, bu politik varoluu dile getiren ideolojik alm gibi iki temel eilimle kar karyayz. Bu politik dil bir yandan ABye hzla eklemlenme, (farkl ifadelere karlk) IMFnin baz taleplerini yerine getirme gibi dnya kapitalizmiyle btnleme ynelimci bir eilimi ieriyor. Bu eilim erken 1980lerde olduu gibi devleti tamamen gsz klan bir sylem yerine, kresel kapitalizmle gerekli ilikileri, dzenekleri, kurumlar oluturacak etkin devlet tanmndan

hareket ediyor. (Bu politik dili TSAD ve AKP iinde ekonomiden sorunlu Devlet Bakan Ali Babacann temsil ettiini syleyebiliriz.)

Dier yandan yine piyasa ynelimli olan ama henz bir aktr olarak dnya leinde ileyen srece eklemlenecek donanm olmayan kesimlerle karlayoruz. Bu kesimler iinde retim, verimlilik gibi kavramlar nem kazanyor, ama uluslararas piyasann ezici varoluu karsnda, ayakta kalma ve gelime iin belirli bir zaman istei ve devletten baz destekleyici ve koruyucu taleplerde bulunuyorlar. Bu grup olduka heterojen bir yapya sahip. Anadoluda Anadolu piyasas iin retim yapan kesimlerin bir ksm daha ok Saadet Partisi dolaynda dnya piyasalarna ve ABye kar, ulusalc slamc bir politik syleme dnyor. Dier yandan AKP iinde Sanayi ve Ticaret Bakan Ali Cokunun temsil ettii ve TOBBnin bir kesimi ile biimlenen henz ulusal dzeyde hareket eden sermayeleri tamamen koruma denmese bile kollama zerinden bir baka eilim var. Dier yandan para ya da banka sermayesi ile retken ya da ticari sermaye ve bunlarn her birinin uluslararaslam ya da henz yerel dzeyde etkinlik srdrenler arasnda dilpolitika farkllklar var. rnek olarak Ankara Ticaret Odasnn Sinan Aygn dolaynda ithalat ynelimli bymeye kar gelitirdii dil, bu kar ilikilerinin nemini aa karr nitelikte. Kresel kapitalizme eklemlenme, ayn zamanda yok olma tehlikesini de iermesi, bireysel-sermaye donanm ve farkl ilevlerine gre sermayelerin eitlenen politikalar oluturmasna neden oluyor. Politik ve ideolojik ifade bu eitlilik iinde biimleniyor. Bu kesimler yapsal belirlemelere tabiler ama grece bir hareket yeteneine de sahipler. Nesnel koullarnn her geen gn srdrlemez konumda olan sermaye d kesimlerin kendilerini ifade edecek politik olanaklardan yoksunlar, ama bu kesimleri ifade etmeye alan olduka farkl ideolojilerin olduunu syleyebiliriz. slamist antikapitalist izgiden, milliyeti ulusalc ya da kalknmac ulusalc gibi olduka geni bir yelpaze olumu durumda. Bu dinamiklerden hareket ettiimizde nmzdeki dnemde sosyal polarizasyonun artna bal olarak farkl politik temsiliyet biimlerinin aa kacan tahmin etmek zor olmasa gerekir.

Trkiyenin kalknma ve gelime srecinde STKlar nasl bir rol stlenebilir?

STKlarnn gnmzde ve yakn gelecekte artan lde nem kazanacaklarn belirtmemiz gerekiyor. Ama bu, STKlarn nemindeki artnn kalknma ynnde olaca anlamna gelmez. STKlarn kalknma konusunda ne gibi ilevler stlenecei sorusuna salkl cevap vermek iin, yukarda yaptmz aklamalarla balantl iki deiimi ve bu iki deiimin STK ile olan ilgilerini salkl bir ekilde analiz etmemiz gerekiyor. lk olarak kalknma ile sermaye birikimi arasnda gerekleen ve younluu artan farkllamaya bakmamz gerekiyor. STKlarn nem kazanmasnn temel kaynaklarndan biri bu farkllamadr. STKlar snrl ulusal mekanda gerekleen ve sonular itibaryla kalknma kavramna atfedilecek, eitsiz de olsa ortak iyilemelere yol aan srecin sona ermesinde aa kan gerilimlerden besleniyor, g kazanyor. Bu anlamda sylendii gibi STKlar (XV. STK Sempozyumu ar Bildirgesinde) klasik liberalizmin eksikliklerinden domuyor. Bu, kapitalizmin ulat yeni aamayla ilgili bir durum. Bireysel sermayelerin birikim/ayakta kalma sreleri daha nce var olan ve toplumsal olarak yerine getirilen ilevleri zellikle kamusal alana ynelik ilevleri tahrip ettike, bu ilevlerin en azndan toplumsal olann yeniden retimi iin gerekli ve hatta zorunlu olanlar STK tarafndan stlenilmekte. stlenilen ilevler olduka farkl balklar altnda toplanabilir ama bu ilevlerden biri kalknma deildir. rnek olarak eitimin toplumsal yeniden retim iin

zorunlu olduu ynndeki kabul ile kamusal bir ekilde gerekletii bir dnemden, eitimin yar kamusal ya da zel olduu ynndeki ideoloji veya uygulamalarn harekete gemesi ile, toplumsaln yeniden retimi en azndan M. Friedmann iaret ettii ilk ve orta eitimin gereklilii bile ortadan kalktnda, STK devreye girerek bu eksiklii tekil, lokal, sreklilik arz etmeyen pragmatik mdahalelerle dzenlemeye alyor. Bu mdahaleler eitim gibi kalknma asndan zel neme ait bir alandaki ykm srecini grnmez klmakta. zellikle Dnya Bankas evresinde iaret edilen Kk Hibeler Program, STKlarn stlenecei ilevi anlaml bir ekilde ifade etmekte: Kk hibe program savunmasz ve u gruplarn toplumsal katlmn destekleyen aktiviteler iin fonlar salayarak kalknmay daha kapsaml ve eit hale getirmeyi amalar. STKlar ortak toplumsal sonular ifade eden kalknma sorunsal yerine, bireysel birikimlerin egemen olduu bir yapda aa kan elikileri, aclar azaltmaya ynelik bir ilev gryor. Dahas bu ilevin kendisi bir sektr olarak, yeni bir istihdam ortam olarak hayat buluyor, kendi varoluunun ideolojisini gelitiriyor.

STKlar dier yandan siyasal karar alma srelerinin ar merkezletii, teknokratikletii koullarda, yani vatandaa ama zellikle sermaye d kesimlerin nesnel/snfsal taleplerini ifade etme olanaklarn ortadan kaldrld bu zaman diliminde, STKlar vatandalara tam zamanl vatandalk olanaklar sunmakta. Bu olanak her geen gn, sistemin temel mant olan piyasann egemenliini piyasa dnda kalan kesimleri de iine ekecek ilevler gryor. Kresel kapitalizmin plastik hapishane tarz varoluun yapsal bir tarz olarak darda kalanlar da ieri ekmesi, kk hcreleri de sistemin mantna gre kodlamasn STKlar kanalyla gerekletirmekte. Sermaye birikim mantnn yapsal ileyiini eletirel bir gzden geirme gereklemedii lde, STKlarn her trl iyi niyetli (ya da bir sektr olarak) varl, sistemin temel ileyiinin -Durkheimc anlamda- derinlik kazanmasna yol aacaktr.