SONLU ELEMANLAR METODUNUN MHENDSLKTE UYGULAMALARI

Makina Mhendislii Blm retim yesi CAD/CAM Merkezi Uzman Orta Dou Teknik niversitesi

Do. Dr. M. A. Sahir ARIKAN

SONLU ELEMANLAR METODU'NUN MHENDSLKTE UYGULAMALARI

Do. Dr. M. A. Sahir ARKAN Maldna Mhendislii Blm retim yesi CAD/CAM Merkezi Uzman Orta Dou Teknik niversitesi

1. Giri Sonlu elemanlar metodu, gnmzde karmak mhendislik problemlerinin hassas olarak zlmesinde etkin olarak kullanlan bir saysal metoddur. ilk defa 1956 ylnda uak gvdelerinin gerilme analizi iin gelitirilmi olan bu metodun, daha sonraki on yl ierisinde uygulamal bilimler ve mhendislik problemlerinin zmnde de basan le kullanlabilecei anlalmtr. Daha sonraki yllarda ise sonlu elemanlar metodu ve zm teknikleri hzl gelimeler kaydetmi ve gnmzde bir ok pratik problemin zm iin kullanlan en iyi roetodlardan birisi olmutur. Metodun deiik mhendislik alanan iin bu kadar popler olmasnn ana nedenlerinden birisi genel bir bilgisayar programnn yalnz giri verilerini deitirerek herhangi bir zel problemin zm iin kuHamabilmesidir. Sonlu elemanlar metodundaki temel dnce, karmak bir probleme, problemi basite indirgeyerek bir zm bulmaktr. Esas problemin daha basit bir probleme indirgenmi olmas nedeni ile kesin sonu yerine yaklak bir sonu elde edilmekte, ancak bu sonucun zm iin daha fazla aba harcayarak iyiletirilmesi ve kesin sonuca ok yaklalmas, hatta kesin sonuca ulalmas mmkn olmaktadr. Elde bulunan konvansiyonel matematiksel aralann kesin sonucu, hatta yadak bir sonucu dahi bulmakta yetersiz kalmas durumunda ise sonlu elemanlar metodu kullanlabilecek tek metod olmaktadr. Sonlu elemanlar metodunda, zm blgesi, ok sayda, basit, kk, birbirine bal, sonlu eleman ad verilen alt blgelere ayrlmaktadr. Bu metodun, freze tezgah gibi karmak bir geometrik ekli modellemek iin nasl kullanlabilecei ekil 1.1'de verilmitir. Byle bir tezgahm almas esnasnda oluacak olan deplasmanlan, gerilmeleri, vb. kesin olarak bulmak hemen hemen imkansz olduundan, tezgah ekilde grlen paralara ayrlarak modellenmitir.

ekil 1.1. Freze Tezgahnn Sonlu Elemanlar ile Modellenmesi Metoda sonlu elemanlar isminin verilmesi yeni ise de, sonlu elemanlar dncesi gerekte gnmzden birka yzyl nce kullanlmtr. lk matematikiler bir dairenin evresini, ekil 1.2'de grld gibi, daireyi okgene indirgeyerek (problemi basitletirerek) hesaplamlardr. Gnmzn deyimi ile bu okgenin her kenan bir sonlu elemandr. Bu basit zmn incelenmesi sonucunda genel sonlu eleman uygulamaan iin de geerli olan iki zellik ortaya kmaktadr. - Dairenin dndaki ve iindeki okgenlerin evreleri, dairenin evresinin st ve alt snrlandr. - okgenin kenar saysnn artrlmas ile, bu yntemle bulunacak olan yaklak zm yukandan veya aadan gerek zme ulaacaktr.

ekil 1.2. Dairenin evresinin Sonlu Elemanlar Yaklam ile Bulunmas 2

2. Sonlu Elemanlar Mefodu'nun Uygulama Aanfar Sonlu elemanlar metodu, yapsal mekanik problemlerinin yannsra, s iletimi, akkanlar mekanii, elektrik ve manyetik alanlar ile ilgili mhendislik problemlerinin zm iin de basan ile kullanlmaktadr. Metodun bu kadar ok uygulama alan bulmasnn nedenlerinden birisi, deiik mhendislik problemlerinin arasndaki benzerliklerdir. Bu benzerlikler aadaki problemler iin verilmi olan difransiyel denklemlerden de anlalabilir. Sonlu elemanlar metodu'nun baz uygulama alanan Tablo 2.1 'de, baz uygulama rnekleri ise Tablo 2.2'de verilmitir. Tek Bovutlu Is letimi a
A

9T

. .

aT

k A T q c

Is iletim katsays, Kesit alan, Scaklk, Birim zamanda birim hacim bana enerji retimi, zgl s, Younluk.

P -

Tek Boyutlu Ak

dx P A $ u -

dx Younluk, Kesit alam,

dx

Potansiyel fonksiyonu, Ak hz.

Eksenel Yk Altndaki ubuk ^ (A E v ) = 0 dx dx A E u Kesit alan, Elasisite modl, Eksenel deplasman. 3

Tablo 2.1. Sonlu Elemanlar Metodu'nun Uygulama Alanan UvculamaAlan DeneeProblemleri - naat Mhendislii - erevelerin, levhalann, alann, duvarlann, yapann, kprlerin, kinlerin, makaslann vs. ve ngerilimli beton elemanann statik analizi - Uak Mhendislii - Gvdenin, kanatlann, - Doal frekanslar kanatklarn statik - Stabilit analizi analizi - Roketlerin, fzelerin statik analizi - Is letimi - Srekli rejim iin kat ve akkanlarda scaklk dalm - Yaplarn geliigzel yklere cevab Yaplarn periyodik olmayan yklere cevab - Roket klannda, iten yanmal motorlarda, trbin kanatlarnda; kanatklarda ve binalarda s ak - Jeomekanik Hafriyatlarn, istinad duvarlarnn, yeralt boluklarnn, kaya ve toprak yaplarn etkileiminin analizi Toprakta, tepelerde baraj gvdelerinde ve madna temellerinde gerilme analizi Baraj gvdesi ile gletin ve toprak ile yaplarn etkileiminin incelenmesi, doal frekanslann bulunmas - Zamana bal toprak ve yap etkileimi problemleri - Toprak ve kayalarda sznt problemleri - Toprak ve kayalarda gerilme dalgalarnn ilerlemesi problemleri - Doal frekanslar - Stabilit analizi -

jicwcinc rj uujcmcn

- Gerilme dalgalannm ilerlemesi Yapann periyodik olmayan yklere cevab

Tablo 2.1. Sonlu Elemanlar Metodu'nun Uygulama Alanlan (Devam) Uygulama Alan Hidrolik ve Su Kaynaklan Hidrodinamik Dense Problemleri Hidrolik yaplarn ve barajlann analizi yzey, snr tabakas ve viskoz aklar ile transonik aerodinamik problemlerin zm zdeger Problemleri S havuzlann, gllerin, limanann doal periyotlannn bulunmas Svlann rijit ve esnek kaplardaki hareketleri lerleme Problemleri Kararsz ak ve dalga ilerlemesi analizi Gzenekli yaplarda sznt Gaz dinamii Magnetohidrodinamik aklar Nkleer Mhendislik - Nkleer basnl kaplarn ve yaplarn analizi - Reaktr paralannda srekli rejim iin scaklk dalm Yaplann doal frekanslan Yaplarn stabilit analizi Yaplann dinamik yklere cevab Reaktr paralannda kararsz scaklk dalm Reaktr yaplarnn sl ve viskoelastik analizi Biyomedikal Mhendislik - Kemiklerde, dilerde, gzlerde, vs. gerilme analizi - Doal yaplar ve protezler iin yk tama kapasitesi analizi - Kalp kapakklannn mekanii Mekanik Tasarm - Basnl kaplann, pistonlarn, kompozit malzemenin, dililerin, vs. gerilme analizi - Gerilme konsantrasyonu problemleri Makina elemanlarnn, takm tezgahlarnn, dililerin vs. doal frekanslan ve stabilit problemleri Dinamik yk altnda atlak ve krlma mekanii problemleri

Mhendislii, - Potansiyel, serbest

- Kafatasnn darbe
analizi

- Anatomik yaplann
dinamii

Tablo 2.2. Sonlu Elemanlar Metodu iin Uygulama rnekleri 1. Hidrolik ve Su Kaynaklan Mhendislii YcraJt sulann tayan geirimli katmanlarn analizi, Gllerde su dolamnn analizi ve termal analiz, Halilerde, nehirlerde ve denizlerde ge-git sonucu oluan yaylma ve dalmann analizi, KanallardaJd aklarn analizi. 2. Toprak Mekanii Yamalar, kazlar ve setler iin gerilme analizi, Temellerin yk tama ve oturma analizi. 3. Kaya Mekanii Yamalar ve kazlar iin gerilme analizi, Tnellerin, madenlerin, kuyulann, oyuklann ve sondaj deliklerinin analizi, Eklem, atlak, knk, katman gibi jeolojik zelliklerin analizi. 4. Hidroelastisite Svlarn elastik kaplardaki hareketleri, Baraj gvdesi ile gletin etkileiminin analizi. 5. Magnetohidrodinamik Kanal ve borularda magnetohidrodinamik aklann analizi. - Elektrik ve manyetik alanlann analizi. Alyuvarlarn ve plasmann klcal damarlardaki hareketlerinin incelenmesi, - Eklemlerde yalama analizi, - Kalbin gerilme analizi, - Kemiklerin gerilme analizi, - Ban analizi. 8. Temas Problemleri 9. Nkleer Mhendislik - Elastik arpmann analizi. * O.Korozyon Beton reaktr gvdelerinin analizi, k graplu ntron yaylmas probleminin zm. Yerel korozyon hcrelerinin analizi.

6. Elektrik ve Manyetik Alanlar 7. Biyomekanik

Tablo 2.2. Sonlu Elemanlar Metodu iin Uygulama rnekleri (Devarru) 11 .Kompozit Malzemeler - Katmanl ahap sistemlerin analizi, - Sandvi kabuklarn analizi, - nce tabakal levhalann analizi. 12. Mekanizma - Mekanizmalarn deplasman ve gerilme analizi, - Dililerin gerilme analizi. 13. Otomotiv - Ara gvdelerinin analizi. - Gerilme younluu faktrlerinin bulunmas, - atlak ilerlemesinin analizi. 15.Aeroelastisite Kaldrma zelliine sahip yzeylerde yk dalm, aynlma ve kanat hareklerinin analizi. - Ak hesaplan, - Rotor kanatklarnda scaklk dalm. Eanjrlerde scaklk dalmnn analizi.

14. Krlma Mekanii

16. Trbomakinaar

H.Eanjr

- Torna tezgah, fireze tezgah, radyal matkap, vb.'nin 18. Takm Tezgahlan yapsal analizi. - Souk ve scak haddeleme, ekstrzyon, derin ekme, 19. Metal Biimlendirme vb. gibi ilemlerin analizi. - Katlamann analizi. 20. Dkm

3. Sonlu Elemanlar Metodu'nun Modelleme ve zm Basamaklar Sonlu elemanlar metodu'nda kat, sv veya gaz gibi gerek cisimler veya kontinyum, birbirine balanm, sonlu eleman ad verilen alt blmler ile tarif edilmektedir. Bu elemanlar birbirlerine dm noktas ad verilen zel noktalardan balanmlardr. Dm noktalan genellikle elemanlann birbirine balandklan yerler olan eleman snrlannda bulunmaktadr. Kontinyumun ierisindeki deplasman, gerilme, scaklk, basn, hz vs. gibi deikenlerin

gerekte nasl deitii bilinemediinden, bunlann basit fonksiyonlar ile yaklak olarak ifade edilebildikleri varsaylmaktadr. Bu yaklak fonksiyonlar, deikenlerin dm noktalanndaki deerleri cinsinden ifade edilmektedir. Sistem iin denge denklemleri vs. gibi yeni denklemler yazld zaman, bilinmeyenleri deikenlerin dm noktalanndaki deerleri olan ve ortak zlmeleri gereken yeni denklemler ortaya kmaktadr. Genellikle matris denklemleri eklinde olan bu denklemlerin zlmesi ile de deikenlerin dm noktalanndaki deerleri elde edilmektedir. Yaklak fonksiyonlann, deikenlerin dm noktalanndaki deerleri cinsinden ifade edilmi omalan nedeni ile de, bu fonksiyonlann eleman ierisindeki ve sonu olarak ta btn kontinyum ierisindeki deerleri bulunmakta, ve istenilen sonular elde edilmi olmaktadr. Genel bir kontinyum problernininin sonlu elemanlar metodu ile zm daima belirli basamaklardan oluan bir yntem ile elde edilmektedir. Bu yntem bir statik yap probleminin zm iin aadaki basamaklardan olumaktadr. Bunlardan 1,4 ve 5. basamaklar sonlu elemanlar programnn kullancs tarafndan, dierleri ise program tarafndan yerine getirilmektedir.

I . Y a p n n veya zm blgesinin elemanlara ayrlmas Sonlu elemanlar metodunda ilk basamak, yapy veya zm blgesini alt blmlere yani sonlu elemanlara ayrmaktr. Bu ayrmda uygun sonlu elemanlar kullanlmal, elemanlann cinsi, says ve dzeni tesbit edilmelidir. Baz sonlu eleman rnekleri ekil 3.1'de, bir ankastre kutu kiriin modelinin sonlu elemanlar yntemi ile zm iin hazrlanmas ekil 3.2'de verilmitir. Basit geometriler veya az sayda eleman iin manuel olarak yaplabilecek bu modelleme ileminin, karmak geometriler veya ok sayda eleman iin bu ekilde yaplabilmesi imkansz hale gelmekte, ve bu i iin ilk ilemci ("preprocessor") ad verilen programlar kullanlmaktadr.

2 . H e r elemann zelliklerinin formle edilmesi, Eleman katlk matrislerinin ve yk vektrlerinin bulunmas Karmak br yapnn herhangi bir yk altndaki deplasmannn kesin olarak tahmin edilmesi imkansz olduundan, bir eleman iin, bilinmeyen zm yaklak olarak ifade edilebilecek uygun bir deplasman modeli seilmelidir. Bu model hesaplamalar asndan basit olmal, ancak baz yaknsama gereklerini de yerine getirmelidir. ounlukla bu model bir poinom eklinde olmaktadr. Denge denklemleri veya varyasyonel prensipler ve yaklak deplasman modeli kullanlarak eleman katlk matrisleri ve yk vektrleri bulunmaldr.

Giri Verisi Dm Noktalarnn Koordinatlar Dm Noktalarnn Serbestlikleri Eleman Balantlar Ykler (Kuvvet ve/veya Moment) Malzeme zellikleri Veri Hazrlama Manuel zel bir Geometri in Yazlm Ek lemciler Ka Cisim Modelini Kullanarak Veri Hazrlayan lk lemciler kt Deplasmanlar Birim Uzamalar Gerilmeler kt'nn Deerlendirilmesi Manuel Son lemciler

ekil 3.2. Kutu Kiriin Modelinin Sonlu Elemanlar Yntemi ile zm iin Hazrlanmas

10

3.Vapnn veya zm blgesinin sonlu elemanlar modeli'inin elde edilebilmesi iin elemanlarn birletirilmesi Yapnn ok sayda elemandan olumu olmas nedeni ile, her bir eleman iin bulunmu olan katlk matrisleri, yk vektrleri ve denge denklemleri uygun bir ekilde birletirilmeli ve genel denge denklemleri elde edilmelidir.

4.Bilinen yklerin (kuvvet ve/veya moment) uygulanmas

. Yapnn nasl desteklendiinin belirtilmesi Dm noktalan iin bilinen deplasman deerleri (genellikle sfr) belirtilmelidir.

6.Bilinmeyen dm noktas deplasmanlarnn bulunmas Genel denge denklemleri problemin snr artlan uygulanarak dzeltilmeli ve daha sonra dm noktalannn deplasmanlan zlmelidir.

7.Eleman gerilme ve birim uzamalarnn hesaplanmas Dm noktalannn deplasmanlan ile kat hal mekanii ve yapsal mekaniin gerekli denklemleri kullanlarak eleman birim uzamalan ve gerilmeleri hesaplanmaldr.

Bir sonlu elemanlar programnn kts, yukanda hesaplanan deikenlerin dm noktalanndaki veA'eya elemanlardaki deerlerinden olumaktadr. Bu deerlerin anlalmasnn ve deerlendirilmesinin basit geometriler veya az sayda eleman iin kolay olmasna karlk, karmak geometriler veya ok sayda eleman iin bu i zorlamakta, ve sonular kullancya kolay anlalabilir bir ekilde, rnein grafik yntemler ile son ilemci ("postprocessor") ad verilen bilgisayar programlan kullanlarak verilmektedir. Ortasnda delik bulunan levha iin deiik elemanlar modelleri ve elde edilen sonular ekil 3.3'te verilmitir.

11

4. Sonlu Elemanlar Program Paketleri zel problemlerin zm iin genel bir programn kullanlabiliyor olmas, sonlu elemanlar metodunun gl ve ok amal bir ara olmasna neden olmu ve ok sayda genel amal sonlu elemanlar program paketi gelitirilmitir. Bu paketlerden bazlar olduka genel amal olup, deiik mhendislik alanlarndaki problemlerin zm iin ok az veya hi bir deiiklie gerek duyulmadan kullanlabilmektedir. Bu paketlerden gnmzde yaygn olarak kullanlanlar ve kullanlma alanlar Tablo 4.1'de verilmitir. Bu paketlerden birisi olan NASTRAN ("National Aeronautics and Space Administration Structural Analysis"), yaklak 150 000 satrdan olumakta ve bir uak veya otomobil gvdesinin komple zm iin kolaylkla kullanlabilmektedir. Sperbilgisayarann gelimesi, sonlu elemanlar teknolojisinin de gelimesine neden olmu, bu tip bilgisayarlarn zelliklerinden tmyle yararlanabilmek iin paralel saysal algoritmalar, programlama stratejileri ve programlama dilleri gelitirilmitir. Gnmzde dk fiyatl mikrobilgisayarlarn yaygnlamas ile de bir ok sonlu elemanlar program paketi mikrobilgisayarlar zerinde de alabilecek ekilde adapte edilmi veya gelitirilmitir. Ucuz olmalarna, kolay kullanlabiliyor olmalarna karlk, daha byk sistemler ile kyaslandnda, mikrobilgisayarlarn dk hesaplama hzlan, snrl bilgi depolama kapasiteleri ve genellikle ayn anda tek i yapabiliyor olmalar gibi dezavantajlar da bulunmaktadr. Mikrobilgisayarlar iin adapte edilmi veya gelitirilmi olan sonlu elemanlar program paketleri Tablo 4.2'de verilmitir.

13