UKUROVA NVERSTES FEN BLMLER ENSTTS

YKSEK LSANS TEZ Sultan MEK

DK TENRL MANGAN CEVHERLERNN ZENGNLETRLMESNN ARATIRILMASI

MADEN MHENDSL ANABLM DALI

ADANA, 2011

UKUROVA NVERSTES FEN BLMLER ENSTTS DK TENRL MANGAN CEVHERLERNN ZENGNLETRLMESNN ARATIRILMASI Sultan MEK YKSEK LSANS TEZ MADEN MHENDSL ANABLM DALI

Bu Tez --/--/2011 Tarihinde Aadaki Jri yeleri Tarafndan Oybirlii/Oyokluu ile Kabul Edilmitir.

.....................

.........................
Do. Dr. Suphi URAL

Prof. Dr. Oktay BAYAT

Prof. Dr. Mehmet YILDIRIM

DANIMAN

YE

YE

...............................

..

Yrd. Do. Dr. Hseyin VAPUR

Yrd. Do. Dr. ner Yusuf TORAMAN

YE

YE

Bu Tez Enstitmz Maden Mhendislii Anabilim Dalnda hazrlanmtr. Kod No:

Prof. Dr. lhami YENGL Enstit Mdr

Bu alma . . Aratrma Projeleri Birimi Tarafndan Desteklenmitir. Proje No: MMF2009YL64

Not: Bu tezde kullanlan zgn ve baka kaynaktan yaplan bildirilerin, izelge ve fotoraflarn kaynak gsterilmeden kullanm, 5846 sayl Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hkmlere tabidir.

Z YKSEK LSANS TEZ DK TENRL MANGAN CEVHERLERNN ZENGNLETRLMESNN ARATIRILMASI Sultan MEK UKUROVA NVERSTES FEN BLMLER ENSTTS MADEN MHENDSL ANABLM DALI Danman Jri :Prof. Dr. Oktay BAYAT Yl: 2011, Sayfa : 103 :Prof. Dr. Oktay BAYAT :Prof. Dr. Mehmet YILDIRIM :Do. Dr. Suphi URAL :Yrd. Do. Dr. Hseyin VAPUR :Yrd. Do. Dr. ner Yusuf TORAMAN

Bu almada, Antalya ve Yahyal-Kayseri blgelerinden alnan mangan cevherlerinin; Sallantl masa, MGS (Multi Gravity Seperator), PERMROLL kuru manyetik ayrma, Flotasyon ve Kimyasal li yntemleri uygulanarak zenginletirilebilirlii aratrlmtr. Yaplan XRD analizleri sonucunda, Antalya numunesinin balca; Kuvars, Manganit ve Pirolusit mineralleri, Kayseri numunesinin ise balca; Kuvars, Hematit, Gtit, Todorokit, Mangan Oksit minerallerini ierdii tespit edilmitir. Deneysel almalar sonucunda bu cevherlerlerden satlabilir konsantre retmek mmkn olmamtr. Ancak MGS deneysel almasnda tespit edilen optimum koullarda (-0,106 mm tane boyutu, 4o eim, 3 L/dk ykama suyu, 2.2 L/dk besleme hz ve 180 dev/dk tambur dnme hz) yaplan deneyler sonucunda Antalya numunesinden %41,24 Mn ve %78,71 verim ile MGS konsantresi elde edilmitir. Kayseri numunesi kullanlarak yaplan kimyasal li deneysel almasnda ise belirlenen optimum koullarda (1/12 kat oran, 0,4 M H2O2, 3 M HCl deriiminde, 95 oC scaklkta, 1/12 kat orannda ve 120 dk li sresi) yaplan deneylerin sonucuna gre Mn zeltiye alma verimi %99,18 olarak tespit edilmitir. Anahtar Kelimeler: Mangan cevheri, Sallantl masa, MGS, PERMROLL kuru manyetik ayrc, Kimyasal li

ABSTRACT MSc. THESIS INVESTIGATION OF LOW GRADE MANGANESE ORES ENRICHMENT Sultan MEK UKUROVA UNIVERSITY INSTITUTE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES DEPARTMENT OF MINING ENGNEERING Supervisor : Prof. Dr. Oktay BAYAT Year: 2011, Pages: 103 Jury : Prof. Dr. Oktay BAYAT : Prof. Dr. Mehmet YILDIRIM : Assoc. Prof. Dr. Suphi URAL : Assist. Prof. Dr. Hseyin VAPUR : Assist. Prof. Dr. ner Yusuf TORAMAN In this study, processing of manganese ores taken from Antalya and Kayseri Yahyal areas was investigated applying Shaking Tables, MGS (Multi Gravity Seperator), PERMROLL Dry Magnetic Seperator, Flotation and Chemical Leaching methods. Sample characterization by XRD showed that the presence of a variety of minerals mainly; Quartz, Manganite and Pyrolusite in Antalya sample and Quartz, Hematite, Goethite, Todorokite, Manganosite in Kayseri sample. According to experimental results a saleable concentrate is not obtained applying the methods mentioned above. However, at the optimum conditions (-0,106 mm particle size, 180 rpm speed, 4o incline degree, 2.2 L/min feed rates, 15% pulp density) of MGS for Antalya sample, a concentrate was obtained with 41.24% Mn, yield 78.71%. At the optimum conditions (1/12 solid rate, 0.4 M H2O2, 3 M HCl rate, 95 oC temperature, 1/12 pulp density and 120 minutes leaching time) of chemical leaching for Kayseri sample, leaching yield was 99.18%. Key Words: Manganese ore, Shaking Table, MGS, PERMROLL Dry Magnetic Separator, Chemical Leaching

II

TEEKKR

Deneysel almalarda bana gerekli alma ortam salayan ve bilgileriyle bana yol gsteren danman hocam Prof. Dr. Oktay BAYATa teekkr ederim. Ayrca; deneysel almalarda ihtiya duyduum her konuda bana yardmc olduklar iin bata ukurova niversitesi, Mhendislik Mimarlk Fakltesi, Maden Mhendislii Blm Bakan Prof. Dr. Adem ERSOY olmak zere tm blm alanlarna, Deneysel almalarda laboratuarlarn bana atklar, gerekli cihazlar kullanmam saladklar iin Dokuz Eyll niversitesi, Maden Mhendislii Blmne, Do. Dr. Tayfun EK ve arkadalarna, Deneysel almalarda laboratuarlarn bana atklar, gerekli cihazlar kullanmam saladklar iin stanbul Teknik niversitesi, Cevher Hazrlama Mhendislii Blmne, Prof. Dr. M. Sabri ELK ve alanlarna, Tezimin her aamasnda yardm ve desteini esirmeyen Teknisyen Erturul ANAKIya, Tezimin her aamasnda yardm ve desteini esirmeyen Ar. Gr. Mahmut ALTINER, Seda DEMRC, Gler BAYAR, Zehra ALTINELEP, Soner TOP, Burin KAYMAKOLU ve Esma EKCye, Bugne kadarki hayatm boyunca her an yanmda olduklarn bildiim, benden maddi manevi desteklerini hi esirgemeyen aileme teekkr bir bor bilirim.

III

NDEKLER

SAYFA

Z .............................................................................................................................I ABSTRACT ............................................................................................................ II TEEKKR ........................................................................................................... III NDEKLER ....................................................................................................... IV ZELGELER DZN ........................................................................................ VIII EKLLER DZN ................................................................................................. X SMGELER VE KISALTMALAR ....................................................................... XII 1. GR ................................................................................................................... 1 1.1. Genel Bilgiler................................................................................................ 3 1.2. nemli Mangan Yataklar ve Oluumlar ....................................................... 6 1.2.1. Volkanik ve Volkano-Sedimanter Birimler indeki Mangan Yataklar.............................................................................................. 6 1.2.2. Ofiyolitik ve Epiofiyolitik Kayalar ile lgili Yataklar .......................... 6 1.2.3. Taneli Tortul Kayalarla likili (Nikopol Tipi) Mn Yataklar ................ 7 1.2.4. Karbonatl Kayalarla likili (Morocco Tipi) Mn Yataklar ................. 7 1.2.5. Okyanus Tabanlarndaki Gncel Mnli Yumrular ................................. 7 1.2.6. Bataklk ve Gl Ortamlarnda Olumu Mangan Yataklar.................... 8 1.2.7. Kimyasal Kalnt Tipi Mn Yataklar ..................................................... 8 1.3. Trkiye Mangan Yataklar ............................................................................. 9 1.4. Mangan Rezervleri ....................................................................................... 10 1.4.1. Dnya Mangan Rezervleri .................................................................. 10 1.4.2. Trkiye Mangan Rezervleri ................................................................ 11 1.5. Manganezin Ekonomik nemi ..................................................................... 13 1.6. Kullanm Alanlar ........................................................................................ 18 1.7. Mangan Konsantrelerinde Aranan zellikler ................................................ 19 1.8. Mangan Cevherlerini Zenginletirme Yntemleri ......................................... 20 1.8.1. Elle Ayklama ile Manganez Zenginletirmesi .................................... 21 1.8.2. Mekanik zellik Farklarna Dayal Zenginletirme ............................. 21 1.8.3. Ykama Tesislerinde Manganez Zenginletirmesi ............................... 21

IV

1.8.4. Ufalama Snflandrma ile Manganez Zenginletirmesi ....................... 21 1.8.5. Gravite ile Manganez Zenginletirmesi............................................... 22 1.8.6. Sallantl Masalarla Zenginletirme..................................................... 22 1.8.7. Multi Gravite Ayrcs (MGS) ile Zenginletirme .............................. 26 1.8.7.1. MGS Tasarm zellikleri ....................................................... 29 1.8.8. Flotasyonla Manganez Zenginletirmesi ............................................. 31 1.8.8.1. Manganez Oksitler ................................................................. 32 1.8.8.2. Karbonatlar ............................................................................ 34 1.8.8.3. Silikatlar ................................................................................ 35 1.8.9. Manyetik zellik Farklarna Gre Manganez Zenginletirmesi........... 35 1.8.9.1. Kalc Mknatsl Rulo Tipi Manyetik Ayrc ......................... 37 1.8.9.1.(1). RE Manyetik Ayrclarn zellikleri ................... 39 1.8.9.1.(2). alma Parametreleri .......................................... 41 1.8.9.1.(3). Rulo Dn Hz .................................................. 42 1.8.9.1.(4). Besleme Tane Boyutu .......................................... 42 1.8.9.1.(5). Blc Bak Ayar.............................................. 43 1.8.9.1.(6). Manyetik Rulo Konfigrasyonu ........................... 43 1.8.9.1.(7). Besleme Hz........................................................ 44 1.8.9.1.(8). Aama Says. ...................................................... 44 1.8.9.2. RE Manyetik Ayrclarn Avantajlar. .................................... 45 1.8.10. Kalsinasyon Kavurmas ile Manganez Zenginletirmesi ................... 45 1.8.11. Li ile Manganez Zenginletirme ...................................................... 46 1.8.11.1. Li Yntemleri ................................................................... 46 1.8.11.1.(1). Yma Lii .................................................... 46 1.8.11.1.(2). Yn Lii ...................................................... 47 1.8.11.1.(3). Yerinde Li ................................................... 49 1.8.11.1.(4). Tank Lii....................................................... 51 2. NCEK ALIMALAR ................................................................................... 53 3. MATERYAL VE METOD ................................................................................. 59 3.1. Manganez Numunesinin Hazrlanmas ......................................................... 59 3.2. Kimyasal Analiz .......................................................................................... 59

3.3. Sallantl Masa Deneyleri ............................................................................. 61 3.4. MGS Deneyleri ............................................................................................ 62 3.5. Flotasyon Deneyleri ..................................................................................... 63 3.6. Manyetik Ayrma Deneyleri ......................................................................... 65 3.7. Li Deneyleri ............................................................................................... 68 4. ARATIRMA BULGULARI ............................................................................. 71 4.1. Numunelerin Karakterizasyonu .................................................................... 71 4.2. Sallantl Masa Deneyleri ............................................................................. 74 4.3. MGS Deneyleri ............................................................................................ 75 4.4. Flotasyon Deneyleri ..................................................................................... 79 4.5. Manyetik Ayrma Deneyleri ......................................................................... 82 4.6. Li Deneyleri ............................................................................................... 83 4.6.1. Yates Deneysel Dzen Teknii ........................................................... 83 4.6.2. Deney Sonular ve Anova Analizi ..................................................... 86 4.6.3. Optimizasyon Deneyleri ..................................................................... 92 SONULAR VE NERLER ................................................................................ 95 KAYNAKLAR ....................................................................................................... 97 ZGEM ......................................................................................................... 103

VI

VII

ZELGELER DZN

SAYFA

izelge 1.1. Cevher hazrlama ve zenginletirme proseslerinin snflandrlmas ....... 2 izelge 1.2. nemli Manganez mineralleri ............................................................... 4 izelge 1.3. Dnya Manganez retimi, rezervleri ve baz rezervleri ......................... 11 izelge 1.4. Trkiye Manganez cevheri rezervleri .................................................. 12 izelge 1.5. ABDde Manganezin kullanm alanlar ............................................... 19 izelge 1.6. Yerinde li ynteminin olumlu ve olumsuz ynleri.............................. 50 izelge 1.7. Yamurlama ve enjeksiyon yntemleri................................................ 51 izelge 3.1. Yates li deney sralama dzenei ....................................................... 70 izelge 4.1. XRD analizi sonucunda Antalya numunesinde tespit edilen bileikler ........................................................................................... 71 izelge 4.2. XRD analizi sonucunda Kayseri numunesinde tespit edilen bileikler ........................................................................................... 72 izelge 4.3. Antalya numunesi (tvanan cevher) kimyasal bileimi ........................ 72 izelge 4.4. Kayseri numunesi (tvanan cevher) kimyasal bileimi......................... 73 izelge 4.5. Sallantl masa rnleri kimyasal bileimleri ....................................... 75 izelge 4.6. Antalya numunesi ( -0,106 mm) MGS sonular .................................. 76 izelge 4.7. Kantitatif faz (mineralojik) analizi sonular........................................ 76 izelge 4.8. Antalya numunesi MGS konsantresi kimyasal bileimi........................ 77 izelge 4.9. Antalya numunesi MGS artk kimyasal bileimi .................................. 77 izelge 4.10. Kayseri Numunesi (-0,106 mm) MGS sonular ................................ 79 izelge 4.11. 1 Nolu deney koullarna gre yaplan flotasyon deney sonular ..... 80 izelge 4.12. 1 Nolu deney koullarna gre yaplan Kmlatif flotasyon deney sonular ........................................................................................... 81 izelge 4.13. 2 Nolu deney koullarna gre yaplan flotasyon deney sonular ..... 81 izelge 4.14. 2 Nolu deney koullarna gre yaplan Kmlatif flotasyon deney sonular ................................................................................. 82 izelge 4.15. (-2,8 +1) mm tane boyutunda yaplan kuru manyetik ayrma deney sonular ................................................................................. 82

VIII

izelge 4.16. (-1 +0,5) mm tane boyutunda yaplan kuru manyetik ayrma deney sonular ........................................................................................... 83 izelge 4.17. (-0,5 +0,150) mm tane boyutunda yaplan kuru manyetik ayrma deney sonular ........................................................................................... 83 izelge 4.18. Deiken parametrelerin deer aralklar ........................................... 84 izelge 4.19. Deikenlerin Yates tekniine gre sralan .................................... 85 izelge 4.20. Mangan numunesi deney sonular ve ANOVA analizi ..................... 89 izelge 4.21. Yar kantitatif element analizi sonucunda li artndan elde edilen sonular .................................................................................. 91 izelge 4.22. XRD analizi sonucunda li artndaki tespit edilen bileikler............ 92 izelge 4.23. Optimizasyon Parametrelerinin Belirlenmesi ..................................... 93 izelge 4.24. Optimizasyon Deney Sonular ....................................................... 93

IX

EKLLER DZN

SAYFA

ekil 1.1. Manganit ................................................................................................... 5 ekil 1.2. Pirolusit .................................................................................................... 5 ekil 1.3. Psilomelan ................................................................................................ 5 ekil 1.4. Rodokrozit ................................................................................................ 5 ekil 1.5. Braunit ...................................................................................................... 6 ekil 1.6. Todorokite ............................................................................................... 6 ekil 1.7. Akan su tabakasnda kat hareketi zerindeki eik etkisi ......................... 23 ekil 1.8. Wilfley Tipi Sallantl Masa .................................................................... 24 ekil 1.9. MGS nitesi ematik grnm .............................................................. 26 ekil 1.10. Mozley Multi Gravite Ayrc ................................................................ 29 ekil 1.11. Endstriyel lekli rulo tipi kuru manyetik ayrc ................................. 38 ekil 1.12. Rulo tipi kuru manyetik ayrcnn temsili kesit grnm .................... 38 ekil 1.13. Rulo tipi manyetik ayrcnn yandan ematik grnm ....................... 40 ekil 1.14. Permroll manyetik ayrcnn manyetik rulosu ....................................... 40 ekil 1.15. Rulo manyetik ayrcda tanelere etkiyen kuvvetler ............................... 41 ekil 1.16. Yma (Dump) li ileminin ematik grnm .................................... 47 ekil 1.17. Yn (Heap) Li ileminin ematik grnm ...................................... 48 ekil 1.18. Enjeksiyon yntemi............................................................................... 50 ekil 1.19. Tesis apnda kullanlan li tanklar....................................................... 51 ekil 3.1. Numune hazrlama akm emas .............................................................. 60 ekil 3.2. Wilfley Laboratuar Tipi Sallantl Masa .................................................. 61 ekil 3.3. Deneylerde kullanlan MGS cihaz ......................................................... 62 ekil 3.4. (1. grup) flotasyon deneyleri akm emas ............................................... 64 ekil 3.5. (2. grup) flotasyon deneyleri akm emas ............................................... 65 ekil 3.6. Deneylerde kullanlan manyetik ayrc ................................................... 66 ekil 3.7. (-2,8 +1) mm tane boyundaki Permroll deneyinin akm emas................ 67 ekil 3.8. (-1+0,5) mm tane boyundaki permroll deneyinin akm emas ................. 67 ekil 3.9. (-0,5+0,150) mm tane boyundaki permroll deneyinin akm emas .......... 68 ekil 3.10. Li karm ........................................................................................... 69

ekil 3.11. Li zeltisi........................................................................................... 69 ekil 3.12. Li kalnt.............................................................................................. 69 ekil 4.1. Antalya tvanan cevher XRD analizi grafii ........................................... 73 ekil 4.2. Kayseri tvanan cevher XRD analizi grafii............................................ 74 ekil 4.3. MGS konsantresi XRD analizi grafii .................................................... 78 ekil 4.4. MGS artk XRD analizi grafii ............................................................... 78 ekil 4.5. Mangan kimyasal li deney sonular ile hesaplanan deerler arasndaki iliki ....................................................................................................... 91 ekil 4.6. Li art XRD analizi grafii .................................................................. 92

XI

SMGELER VE KISALTMALAR

Mn Ni Cu Co Fe P As Pb Zn H2O2 HCl H2SO4 HNO3 Na2SiO3 Na2CO3 NaOH NaCN Ca(OH)2 C dk dev/dk dev/sn

: Mangan : Nikel : Bakr : Kobalt : Demir : Fosfor : Arsenik : Kurun : inko : Hidrojen peroksit : Hidroklorik asit : Slfrik asit : Nitrik asit : Sodyum silikat : Sodyum karbonat : Sodyum hidroksit : Sodyum siyanr : Kalsiyum hidroksit : Santigrat derece : Dakika : Devir/dakika : Devir/saniye

XII

DPT g kg m cm mm mg/L t/s kg/s kW kwh/t g/t gr/cm3 L/dk g/cm3 mL t/m3 g/L MGS MTA XRD XRF

: Devlet Planlama Tekilat : Gram : Kilogram : Metre : Santimetre : Milimetre : Miligram/litre : Ton/saat : Kilogram/saat : Kilovat : Kilovat saat/ton : Gram/ton : Gram/santimetrekp : Litre/dakika : Gram/santimetrekp : Mililitre : Ton/metrekp : Mikrogram/litre : Multi Gravite Ayrc : Maden Tetkik Arama Genel Mdrl : X-Ray Diffraction : X-Ray fluorescence

XIII

1. GR

Sultan MEK

1. GR

Gelimekte ve sanayilemekte olan her lkenin ekonomisini dorudan etkileyen faktrlerin en banda gelen madencilik faaliyetlerinin amac eitli sanayi dallarnn ihtiya duyduu mineralleri bulup yer stne kartmak ve tketicinin hizmetine sunmaktr. Yeraltnda ve yerstnde bulunan cevherler bazen yksek tenrl olabilirler; bu gibi cevherler ok basit ilemler uygulanarak eitli endstri dallarna ve metalrjik tesislere dorudan satlabilirler. Dier taraftan, birok yeni bulunan veya bilinen rezervler vardr ki tenrleri bu endstriyel tesislerin artlarna uymad iin henz ekonomik olarak iletilememektedirler. Gelecekte eer yksek tenrl cevherler tkenmeye yz tutar ve dnya piyasalarnn belirli minerallere kar talepleri eitli sebeplerle (harp, ekonomik bloke, yeni sanayiler, vb.) artarsa dk tenrl cevherlerin iletilmeleri sz konusu olacaktr ve dk tenrl mineraller iin cevher zenginletirme tesisine iddetle ihtiya duyulacaktr. Ksaca, cevher zenginletirme, topraktan kartlan cevherin zellikle gang minerallerinden oluan "Artk'' (tailings) ksmn atarak, genel olarak kymetli mineralini bir araya toplamak ve yksek tenrl bir "Konsantre" (Concentrate) elde etme teknii olarak tarif edilebilir (Orel ve mre, 1967). Maden cevherleri ocaktan elde edildikten sonra ergitilmeye (izabe) veya sanayiinin dier blmlerine satlr. Zengin maden cevherlerinin azalmas ve sanayinin standart ham maddeler talep etmesi neticesinde dk tenrl cevherlerin yapsnda bulunan kymetli minerallerin ayrlarak, standart artlara uygun konsantreler halinde sanayiye arz edilmesi gerekmektedir. Bu amala yaplan ilemlere, cevher hazrlama veya zenginletirme (veya maden zenginletirme) ilemleri denilmektedir (Tolun, 1960). Cevher hazrlama ve zenginletirme ilemlerini izelge 1.1de gsterildii ekilde snflamak mmkndr.

1. GR

Sultan MEK

izelge 1.1. Cevher hazrlama ve zenginletirme proseslerinin snflandrlmas (Bayat, 2009)

A. Boyut kltme ve serbestletirme 1. Krma 2. tme 1. Ayklama 2. zgl arlk fark (gravite) ile zenginletirme yapan prosesler (a) Yzdrme Batrma (b) Su ile zenginletirme prosesleri (i) Ar sv ayrm (ii) Ar ortam ayrm (i) Jig (ii) Masa (iii) Koni (iv) Snflandrclar 1- Hidrolik 2- Mekanik 3- Siklon (i) Masa (ii) Elutriatr (iii) Siklon (i) Dk alan iddetli (ii) Yksek alan iddetli (i) Dk alan iddetli (ii) Yksek alan iddetli (iii)Yksek dnml iddetli

B. Zenginletirme

3. Manyetik ayrma

(c) Hava ile zenginletirme prosesleri (a) Kuru (b) Ya

4. Elektrostatik ayrma 5. Flotasyon 6. Seimli floklasyon (salkmlatrma) 7. Amalgamasyon 8. Pirometalurji (a) Kavurma (b) Klorrleme (c) Kalsinasyon (a) Li (b) keltme (c) yon deiimi (d) Sv - sv ayrm (a) Eleme (b) Klasifikasyon (a) lam atm (b) Sedimantasyon (c) Santrifj (d) Filtrasyon (e) Kurutma

9. Hidrometalurji

1. Snflama 2. Kat - Sv Ayrm

C. Yardmc lemler

3. Datma 4. Kartrma 5. Numune alma 6. Malzeme ileme 7. Otomatik kontrol 8. Aglomerasyon (a) Sinterleme (b) Peletleme (c) Klinkerleme (d) Yumrulatrma (e) Sertletirme-katlatrma

1. GR

Sultan MEK

1.1. Genel Bilgiler

Mangan (Mn), atom numaras 25, atom arl 54,94 olan bir elementtir. Mangan, doal olarak oksit, karbonat ve silikat hlinde dalm olarak bulunan, metalik bir elementtir. En nemli bileii MnO2dir. Yer krede ortalama %0,1 orannda bulunan mangan gnmz teknolojisinin vazgeilmez

hammaddelerindendir. zellikleri; Mangan, gm parlaklnda, sert ve krlgan bir metaldir. Toz haline getirilebilir. Bileiklerinde +1, +2, +3, +4, +5, +6 ve +7 deerliklerini alabilir. +2

deerlikli oksidi olduka bazik olup, zayf asitlerde, mangan tuzlarn verecek ekilde znr. edilir. Mangann, +2 ve +6 deerlikli tuzlar, zeltiler iinde, dier MnO, daha yksek oksidasyon saysndaki oksitlerin, indirgen atmosferde, s ile ksmen indirgenmesiyle veya metalin oksitlenmesiyle elde

tuzlardan daha kararldr. Mangann Mn+2, Mn+3 ve Mn+4 olmak zere nemli iyonu bulunmaktadr. En yaygn iyonu Mn+2 olup derin ortam koullarnda Fe+2 iyonuna, yzeysel ortam koullarnda ise Ca+2 iyonuna benzer zellikler ve dalmlar gstermektedir. Mangann clark says, eitli kaya trlerindeki ve ortamlardaki bolluklar aadaki gibi belirlenmitir (Krauskopf, 1979; Rose ve Burt., 1979).

Clark says Ultramafik kayalarda Mafik kayalarda Granitik kayalarda Kiretalarnda eylerde Toprakta Bitki kl

: 1.000 mg/L : 1.040 mg/L : 1.500 mg/L : 390 mg/L : 1.100 mg/L : 850 mg/L : 320 mg/L : 6.700 mg/L

1. GR

Sultan MEK

Akarsular Deniz suyunda

: 15 g/L : 50 g/L

Ayrca; Saf mangan normal hava artlarna kar dayankldr, ergime noktasnn (1244 oC) stndeki scaklklarda oksijen, kkrt ve fosforla kolayca bileikler yapar. Bu nedenle metallerin reoksidasyonunda ve

kkrtszletirilmesinde de kullanlr. Bata demir olmak zere, silisyum, bakr, alminyum, magnezyum, inko, titan ile eitli zelliklerde alamlar yapar. Bunlardan en ok kullanlanlar ferromangan (%78 Mn), silikamangan (%6570 Mn) alamlardr. Mangan, mamann kristallenmesi srasnda Fe+2 iyonu ile birlikte mafik minerallerin yapsna girmekte ve zellikle amfibol grubu minerallerin ve biyolitlerin yapsnda zenginlemektedir. Doada bileiminde manganez bulunan 300den fazla mineral vardr. Bu minerallerden balcalar izelge 1.2de verilmitir.

izelge 1.2. nemli Manganez mineralleri (DPT, 1996)

Mineralin Ad Pirolusit Ramsdellit Polianit Manganit Kriptomelan Psilomelan Hausmanit Braunit Bixbit Jakopsit Hollandit Koronadit Rodokrosit Rodonit Alabandit Wad Kimyasal Formul MnO2 MnO2 MnO2 Mn2O3.H2O KMn8O16 BaMn9O182H2O Mn3O4 3Mn2O3.MnSiO3 (Mn,Fe)2O3 MnFe2O4 BaMn8O16 PbMn8O16 MnCO3 MnSiCO3 MnS Deiik Renk elik grisi-siyah Koyu gri-siyah Siyah-elik grisi Siyah-elik grisi Siyah-elik grisi Siyah-koyu gri Kahverengi-siyah Kahverengi-siyah Siyah Siyah Siyahelik grisi Siyah-elik grisi Krmz-pembekahve Pembe Demir siyah Siyah-esmer siyah Mn% 63.2 63 62 45 60 35 60 72 50 60 30 40 24 24 24 48 42 Deiken (63,2) Deiken (63,2) Sertlik 67 3 6 6,5 4 56 56 4.8 6 6,5 6 6 6 5,2 5,6 3,5 4,5 5,5 6,5 3,5 - 4 5-6 Younluk (ton/m3) 5 4.7 5 4,3 4,3 4,4 4,7 4,7 - 5 4,7 4,9 5 4,8 4,5 5 4,5 5 3,3 3,6 3,4 3,6 3,95 3 4,28

1. GR

Sultan MEK

Pirolusit, Manganit, Rodokrosit, Wad, Kriptomelan, Hollandit, Koronadit ve Psilomelan yzeysel koullarda oluan manganez mineralleridir. Rodonit ve Braunit metamorfizma geirmi Mn yataklarnda izlenebilmektedir. Derin ortam koullarnda Hausmanit ile birlikte ender olarak Jakopsit minerali de gzlenir. Manganez cevheri ierdii manganez miktarna gre; manganezli demir (%510 Mn), demirli manganez (%1035 Mn) ve manganez cevheri (%35den fazla Mn) olarak snflandrlrlar. Kullanm alanlarna gre; metalrjik manganez cevheri (%4648 Mn), batarya sanayi manganez cevheri (%7885 MnO2), kimya sanayi manganez cevheri (%7484 MnO2) ve dier amalarda kullanlan manganez cevheri olarak snflandrlr (DPT, 1996).

ekil 1.1. Manganit (mta.gov.tr)

ekil 1.2. Pirolusit (mta.gov.tr)

ekil 1.3. Psilomelan (mta.gov.tr)

ekil 1.4. Rodokrozit (mta.gov.tr)

1. GR

Sultan MEK

ekil 1.5. Braunit (mta.gov.tr)

ekil 1.6. Todorokite (webmineral.com)

1.2. nemli Mangan Yataklar ve Oluumlar 1.2.1. Volkanik ve Volkano-Sedimanter Birimler indeki Mangan Yataklar

Andezitik ve bazaltik volkanik kayalarn yer ald volkanik ve volkanosedimanter birimler iinde, yaygn olarak kk boyutlu mangan yataklar gzlenmektedir. Genellikle hidrotermal srelerin etkisi belirgin olup, gerek su alt volkanizmas srasnda sinjenetik olarak, gerekse daha sonralar epijenetik olarak gelien scak sulu zeltilerce evredeki volkanik kayalardan zlen Mn iyonlarnn Ehn ykseldii ve asitiklerinin azald yerlerde oksitli mineraller eklinde kelmesi sonucu olutuklar dnlebilir. Genellikle dzensiz d ekilli ve masif iyapl ktleler eklindedirler. Ancak yer yer, tabakal, stratabound, stokvork ve damar tipi gibi deiik yataklanma ekilleri gsterebilmektedirler. Mn minerallerinin kelimi volkanik ktlelerin st seviyelerinde olabilecei gibi, Mn iyonlarnn hareketliliklerinin yksek olmas nedeniyle volkanik ktlenin biraz uzanda tortul kayalar iinde de geliebilmektedir (Bayat, 2010). 1.2.2. Ofiyolitik ve Epiofiyolitik Kayalar ile lgili Yataklar

Ofiyolitik karklarla kapl sahalarn, zellikle bazaltik ve gabroik kayalarn hkim olduu kesimlerinde, hidrotermal srelerden kimyasal kalnt tipi srelere kadar olduka deiik srelerle olumu, kk boyutlu zenginlemeler eklinde

1. GR

Sultan MEK

mangan yataklar gzlenmektedir. Hidrotermal srelerle olumu olanlar, volkanosedimanter grnml olmayp, genellikle dzensiz d ekilli ve devamllklar fazla olmayan zenginlemeler eklindedirler. Kimyasal kalnt tipi yataklar ise, ok daha dzensiz d ekilli ve devamllklar fazla olmayan, demir ierikleri yksek, rtler eklindedirler (Bayat, 2010). 1.2.3. Taneli Tortul Kayalarla likili (Nikopol Tipi) Mn Yataklar

Bu yataklar zellikle Mn ierii yksek andezitik ve granitoyitik kayalarla kapl blgelerle kys olan s sulu, denizel (deniz kys) ortamlarda

olumaktadrlar. Bu yataklarda Mn cevherlemesi, yan kayalarn tabakalanma dzlemleri ile uyumlu bantlar ve tabakalar eklindedir. Kalnlklar genellikle ok ince (1 mden az) devamllklar ise ok fazladr (100lerce km). Bazen birden fazla bant veya mercek st ste gelebilmektedir (Bayat, 2010). 1.2.4. Karbonatl Kayalarla likili (Morocco Tipi) Mn Yataklar

Bu Mn yataklar karbonatl ve karasal detritik kayalardan oluan krmz renkli birimler iinde gzlenmektedirler. Bu yataklarn tipik rnekleri Fasta gzlendii iin Morocco Tipi Mn yataklar olarak adlanmaktadrlar. Tip kesitlerinde en altta krmz renkli karasal taban seviye, orta manganl karbonat (Dolomit - Kireta - Kil ta - Jips) seviyesi ve en stte krmz renkli karasal rt seviyesi eklinde farkl seviye olarak ayrmak mmkndr (Bayat, 2010).

1.2.5. Okyanus Tabanlarndaki Gncel Mnl Yumrular lk olarak 18721876 yllar arasnda yaplan osenografik incelemeler srasnda saptanan bu yumrular, gnmzde henz iletilemeyen olduka byk bir potansiyel durumundadr. Yaplan incelemeler, deniz tabanndaki sedimanlar iinde derinlie bal olarak yumrularn zenginlemesinde nemli bir farkllamann bulunmadn

1. GR

Sultan MEK

gstermektedir. Ayrca nodllerin oluumunun 1 milyon yl kadar srd ve bu sre iinde deniz tabannda akta kaldklar dnlmektedir. Akntlarla olan ilikileri ise, ortama Eh yksek sularn getirilmesi ve sediman kelme orannn drlmesi eklinde aklanmaya allmaktadr. Yumrular, genellikle deiken veya disk ekilli, ender olarak ta kresel ekillidir. Yzeyleri olduka przl, ileri ise kolloform yapldr. Byklkleri 1 cm ile 10larca cm arasndadr. Yaplan kimyasal analiz almalar yumrularn ortalama Mn ieriklerinin %15 ile %19 arasnda deitiini, ayrca Fe ieriklerinin %23e kadar, Ni ieriklerinin %0,85e kadar, Cu ieriklerinin %0,71e kadar ve Co ieriklerinin %0,29a kadar kabildiini gstermektedir (Bayat, 2010).

1.2.6. Bataklk ve Gl Ortamlarnda Olumu Mangan Yataklar

Her ne kadar Tersiyer ve daha yal rnekleri varsa da bu yataklarn byk ounluu gncel oluumlar eklindedir. Kuzey yarm krenin buzullarla ilikili tundra blgelerinde olumulardr. Genellikle kk boyutlu ve ekonomik adan fazla nemli olmayan yerel zenginlemeler eklindedirler (Bayat, 2010).

1.2.7. Kimyasal Kalnt Tipi Mn Yataklar

Magmatik kristallenme srasnda Mn minerallerinin oluumu ok ender olup, Mn mafik minerallerin yapsna girerek tutuklanmaktadr. Bu mineralleri ieren mafik ve ultramafik kayalarn tutuklanmas srasnda Fe ve Al st seviyelerde tutuklanrken, hareketlilii daha yksek olan mangann genellikle ortamdan uzaklat, ancak Ehn oksidan, pH n ise bazik olduu bozunma blgelerinde Mn iyonlarnn da bozunma zonunun taban seviyelerinde oksitli minerallerini oluturarak kalnt tipi oluumlar eklinde zenginleebildii grlmektedir. Bu tip Mn yataklarnn en iyi rnekleri Brezilyada, Gney ve Bat Afrikada ve Hindistanda bulunmaktadr (Bayat, 2010).

1. GR

Sultan MEK

1.3. Trkiye Mangan Yataklar

Trkiye

manganez potansiyeli olarak

%0,11lik

bir

paya sahiptir.

Trkiyedeki yataklarda Mn tenr fazla yksek deildir. Demirli-mangan (%1035 Mn) cevherleri rezervlerin byk bir blmn oluturur. Manganl demir cevheri demirelik fabrikalarnda sinterde kullanlarak manganez cevheri kullanmndan tasarruf salar. Trkiyede manganl demir (%510 Mn) cevheri de bulunmaktadr. Trkiyede bulunan manganez cevheri, genelde metalurjik manganez cevheri grubunda deerlendirilebilir. Zonguldak Ereli evresindeki manganezler st Kretase andezit

volkanizmasna bal volkano-sedimanter oluumlardr. Cevherleme st Kretase aglomeralarnn zerindeki tfit ve kumtalar ierisindedir. Bu blgedeki ok sayda zuhurlardan en nemlisi Ereli- Ramazanl-Kzlamba sahasdr. Kastamonu-Tosya evresindeki cevherlemeler Liyas ve Liyas ncesi yal volkanik ve sedimanter kaya istifinde, daha ok pelajik kireta ve rtler ierisinde yeralan volkano sedimanter oluumlardr. Dou Karadeniz blgesindeki cevherlemeler st Kretase dasit ve andezit volkanizmasna bal olarak olumu volkano sedimanter kkenlidir. Yrede ok sayda zuhur vardr. Gneydou Anadolu yresindeki cevherlemeler, radyolaritler ierisinde ve radyolaritler ile ardalanmal olarak olumu volkano sedimanter karakterdeki oluuklardr. Ankara evresindeki cevherlemeler st Kretase yal ofiyolit karmann radyolaritleri ve Tersiyer volkanizmasnn tfleri iinde volkano sedimanter olarak olumulardr, nemsizdirler. Trakya blgesindeki manganez cevherlemeleri Eosen yal kiretalar zerine transgressif olarak gelmi Oligosen yal marnlar ierisinde sedimanter olarak olumulardr. En nemlileri stanbul-atalca Binkl ve nceiz sahalardr. Ancak tenrleri dktr. Erzincan evresindeki cevherlemeler daha ok hidrotermal kkenli yataklar olup bu yataklarda lkemizin en kaliteli Mn cevheri vardr. pler, Dilli ve Kekik

1. GR

Sultan MEK

pnar zuhurlar bunlarn en nemlileridir. Ancak bunlardan pler ve Kekik pnarnda cevher bitmitir. Bursa-Bilecik ve Balkesir blgesinde volkanodesimanter ve metamorfik Mn cevherlemeleri yer almaktadr. Ancak ekonomik deerleri yoktur. Gneybat Anadolu blgesi, sedimanter kkenli yataklarn bulunduu en nemli blgedir. Buradaki manganez yataklarnn birou gemi yllarda iletilmitir. Yrede bulunan Denizli-Tavas-Ulukent yata 4 milyon tonluk rezervle Trkiyenin en byk yatadr (DPT, 1996). lkemizde mangan madencilii dier metalik madenlere gre olduka dk olup bilinen yataklar genellikle kk boyutlu ve kalitesi dk yataklar eklindedir. lkemizdeki Mn yataklarn: Ofiyolitik karklar iindeki Mn yataklar, Toros Kuandaki karbonat istifi iinde siyah eyllerle ilikili

yataklar, Dou Karadeniz Blgesindeki volkanitlerle ilikili yataklar ve Trakya havzasndaki sedimanter yataklar eklinde gruplamak

mmkndr.

1.4. Mangan Rezervleri

1.4.1. Dnya Mangan Rezervleri

Dnya manganez rezervleri izelge 1.3de verilmitir. Toplam manganez baz rezervleri yaklak 5 milyar ton olup, bu rezervlerin %90 Gney Afrika ve Ukraynada bulunmaktadr. Ayrca, okyanus diplerindeki nodller de ok nemli manganez kaynaklardr. Manganez statik rezervi ise 79 yl olarak verilmektedir (USGS, 2004).

10

1. GR

Sultan MEK

izelge 1.3. Dnya Manganez retimi, rezervleri ve baz rezervleri (metal ierii) (USGS, 2004)
Cevher retimi Rezerv (ton) 2002 Avustralya Brezilya in Gabon Hindistan Meksika Gney Afrika Ukrayna Dier lkeler TOPLAM 983 1.300 900 810 630 88 1.504 940 955 8.100 2003 990 950 900 1.000 630 85 1.630 830 985 8.000 32.000 18.000 40.000 20.000 34.000 4.000 370.000 140.000 Az 300.000 82.000 51.000 100.000 160.000 50.000 9.000 4.000.000 520.000 Az 5.000.000 Baz Rezerv (ton)

1.4.2. Trkiye Mangan Rezervleri

izelge 1.4te Trkiye manganez rezervleri yer almaktadr. Trkiye manganez rezervleri grnr+muhtemel 4.561.750 ton olup en nemli manganez rezervi 4 milyon ton ile Denizli Tavasta bulunmaktadr. Ayrca, lkemizde belirli blgelerde yaygn olarak manganez cevher yataklar bulunmaktadr. Ancak tenr ve rezervleri Dnya manganez yataklar ile kyaslandnda kktr (DPT, 2001).

11

1. GR

Sultan MEK

izelge 1.4. Trkiye Manganez cevheri rezervleri (DPT, 2001)

Yatak Ad li ve lesi Rezerv Grnr + Muhtemel (x1.000 ton) 76.5 10.0 8.0 20.0 28.8 187.5 202.5 30.0 4.000 5.0 9.2 24.0 2.5 8.4 30.0 9.0 145.0 5.0 23.0 5.0 4.5 18.0 3.6 1.5 37.5 28.0 19.0 5.0 4.561.75 Tenr (%Mn) 20.0 38.5 21.0 42.17 34.09 42.8 22.9 31.78 33.86 57.85 4045 43.93 45.3 34.73 32.62 3048 53.65 32.9 49.35 46.90 40.0 45.0 49.23 45.3 51.0 35.0 35.0 25.0 Metal erii (ton) 15.30 3.85 1.68 8.43 9.82 8.02 4.64 9.53 1354.4 2.89 3.86 10.54 1.13 2.91 9.78 3.6 7.78 1.65 11.35 2.35 1.8 8.1 1.77 0.68 1.92 9.80 6.65 1.25 15.76 Aklama

Dokuz tekne Kontromta Paalk Bal Sekiyat Korucular Korucular avdarl Ulukent argangz Erdomu Dilli Dostall Karlca Zlfikar Y.Kalecik K.Mustafapaa Sukan Mendos anckorun ayrdz ubuklu Kzrnas alayan Kkyaz Ocakl Kzlamba Dzpelit TOPLAM

Adana-Selimiye Artvin-Ardanu Artvin-Ardanu Artvin-Borka Artvin-Borka Artvin-Borka Artvin-Borka Artvin-avat Denizli-Tavas Denizli-Tavas Denizli-Tavas ErzincanKemaliye Gaziantep-Bur Gaziantep-Bur Gaziantep-Bur GaziantepMusabeyli GaziantepMusabeyli Mula-Fethiye Mula-Fethiye Rize-Fndkl Rizeamlhemin Trabzon-Arakl Trabzon-Arakl Trabzon-Maka Trabzon-Maka Trabzon-Maka Zonguldak-Ereli Zonguldak-Ereli

25 Fe + 18.14 SiO2 6.30 Fe + 1.38 SiO2 13.0 Fe + 19,0 SiO2 5.6 Fe + 10 SiO2 1.67 Fe + 21,5 SiO2

8.99 Fe + 10,2 SiO2 5.53 Fe + 18.2SiO2

0.73 Fe + 2.58 SiO2 22.30 SiO2 36.29 SiO2 15.40 SiO2 21.50 SiO2

4.70 SiO2

4 Fe 3 Fe 3 Fe

12

1. GR

Sultan MEK

1.5. Manganezin Ekonomik nemi

Gnmzdeki manganez madencilii ve endstrisi eitli nedenler ile olduka geri kalm ve kaderine terk edilmitir. Manganez madencilii ile gnmzde yalnz zel sektr ilgilenmektedir. Bu madencilik konusuna devletin ilgisi olduka azdr. Yaplm olan eitli aratrmalar ekonomik olan manganez minerallerinin genellikle oksitlerden ibaret olduunu ortaya koymu ve bunlarn pirolusit, psilomelan, manganit ve wad olduunu belirlemitir. Manganez cevherleri genellikle kripto-kristalin, masif ve amorf bileikler halinde toprams grnmdedirler. Renkleri ounlukla kahverengi siyahtr. Trkiye geliim dzeyi iinde ortaya kacak yksek tenrl manganez oksit cevheri (metalrjik cevherler, kimyevi dereceli cevherler ve batarya endstrisine uygun dereceli cevherler) ihtiyacn mmkn olduu kadar yurt iinden karlamaya gayret edecektir. Trkiye, bir lde buna ncelikle bu dviz dar boaznda mecburdur. Ayn zamanda kalknmas iin gerekli sermaye birikiminin nemli bir blm ancak kendi z kaynaklarnn kullanm eklinde mmkn olacaktr. Trkiyede bilinen manganez yataklar yurdun hemen hemen her yresine dalm olan kk rezervli yataklardr. eitli dezavantajlar nedeniyle bu dk manganez oksit yataklarnn %90 altrlmamakta olup ancak %10unun zel sektr ileticileri tarafndan sadece zengin Mn ieren ksmlar alnmakta, dier ksmlar atlmaktadr. Keza; birka kk iletmede ise, tenr ykseltmek gayesi ile triyaj yntemi tatbik edilmekte ve karlan cevherin ortalama %90 zayi edilmektedir. Manganez genelde metalrji, kimya ve batarya endstrisinde kullanlan nemli bir cevherdir. elik yapmnda kullanlan yardmc metallerin en nemli olandr; oksijeni ve kkrd giderme amalar iin elie manganez katlr. Bylece elik haddelenme ve dvlme zelliklerini kazanr. Ayrca manganez; elie yksek bir ekme mukavemet ve uzama kabiliyeti kazandrr. Bu nedenle, zellikle manganezli elikler; demiryolu raylarnda, balantlarnda, kesime noktalarnda, makaslarda ve bunun gibi yerlerde kullanlr.

13

1. GR

Sultan MEK

Kimya endstrisinde manganez nemli bir yer tutar. Kimya laboratuarlarnda geni bir ekilde kullanm olan KMnO4 bunun en gzel rneidir. Yine, pil endstrisinde de manganez cevherinin yeri nemlidir. Pilin almasnda anot karbon kutbun evresinde svanm olarak bulunan MnO2 bir polarizatr grevi grmektedir. Anotta bulunan MnO2, pilde akmn devamlln salar. Doada doal olarak bulunup ta O2 verebilen ve MnO2den daha ekonomik olan bir madde bulunamamtr. Trkiyede uzun yllardan beri manganez yataklar aranm ve halen aranmaktadr. MTA Enstits ve baz aratrmaclarn almalar sonucu, bugne kadar ortaya karlm olan rezervler hemen hemen yurdun her yresine dalm olarak gze arpmaktadr. Halen var olan bilgiler; birka ksa aratrma ile prospeksiyon yapan aratrmaclarn izlenimlerini ksaca veren yzeysel raporlardan olumaktadr. Elde olunan bilgiler, yurdumuzda halen bilinen btn manganez yatak tiplerinin var olduunu ortaya koymutur. Ancak zellikle tenrlerin ve baz durumlarda da rezervlerin dkl nedeniyle birok manganez sahas ileticileri tarafndan terk edilmitir. Gnmzde Trkiyede manganez madencilii ile uraan ve mali ynden nemsiz saylabilecek 35e yakn zel firma bulunmaktadr. Bu say, d satm ve tketim olanaklarna gre yldan yla deimektedir. Sz konusu bu iletmelerde retim genellikle ak ocak iletmesi eklinde yaplmaktadr. Cevherlerin istenilen tenre getirilebilmesi iin daha ok elle ayklama yntemi kullanlmaktadr. Trkiye de mevcut tm ocaklarda iletme yaz aylarnda yaplabilmektedir. Fakat birka yer alt ve yerst iletmesi hari, k aylarnda retim yaplamamaktadr. Trkiyede manganez madencilii, yurdumuzun manganez gereksinimini karlayamamaktadr. Bunun nedenleri; Yurdumuzda manganez ileten irketler genellikle mali ynden zayf, yatrm yapmaktan ekinen kk irketlerdir. Yurt ii tketicileri uzun vadeli anlamalardan saknmaktadrlar. Balantlar genellikle yllk yaplmaktadr. Bu durum ise, iletmeciyi olumsuz ynde etkilemekte ve uzun vadeli yatrmlardan kanmaktadr.

14

1. GR

Sultan MEK

Bugnk durumda dnyann en byk manganez reticisi Sovyetler Birlii olup Ukrayna ve Kafkasyadaki nemli yataklardan, dnya retiminin yarsn oluturan 18 milyon ton/yl civarnda manganez retilmektedir. Sz konusu cevherler ortalama %2833 orannda Mn ierirler. Dier nemli manganez yataklar Hindistann merkez blgesinde, Altn Sahilinde, Gney Afrikada, Brezilyada ve Fasta iletilmektedir. Dnyadaki manganez cevherlerinin byk bir ounluu ortalama %30 Mn ierdiklerinden; metalrji, kimya ve pil endstrisi iin gereken Mn ierikli cevherler, cevher hazrlama ve metalrji yntemleri ile elde edilmektedir. Dnyada mangan oksit cevherlerinin ortalama %10-12si kimya ve pil, %10u ise metalrji endstrisinde kullanlmaktadr. Bu rakamlar yurdumuz tketim deerlerine de uymaktadr. Yurdumuzdaki manganez oksit cevherlerinin ortalama Mn ierii %3035 civarndadr. Demir-elik endstrisinde yksek frna gerekli durumlarda ilave edilen manganez cevheri gereksinimi dorudan doruya bu tr (%35lik) cevherlerden karlanabilmektedir. Metalrji endstrisinin dier alanlarnn, istedii koullardaki manganez cevherleri, dorudan yurdumuzda bulunan yksek ierikli tvanan cevherlerden ya da elle ayklama yoluyla ierikleri ykseltilen cevherlerden salanmaktadr. Halen kimya ve batarya endstrisinin istedii ierikteki manganez cevherlerinin %80i ve ferromangan tketimimizin ise tamam yurt dndan d almla karlanmaktadr. Trkiye manganez madencilii ncelikle i tketim ve d satm etkenlerine baldr. Genel olarak manganez cevherlerinin en ok kullanld sektr, %90-95e yaklaan bir oranla demir-elik endstrisidir. Geri kalan %5-10u kimya ve batarya endstrisine dmektedir. Bu nedenle, Trkiye manganez gereksinimi ve tketimi, ham demir retimine dorudan doruya baldr. lkemizde ferromangan gereksiniminin tm, halen d almla

karlanmaktadr. Bu endstri kolunda tketilen ferromangann ok az bir miktar yerli retimdir. Ancak bu miktar dikkate alnamayacak kadar az bir rakamdr. Yurdumuzda, 19791980 rakamlarna gre, tketilen ferromangann ok az bir miktar yerli retimdir ve yine bu miktar dikkate alnamayacak kadar azdr.

15

1. GR

Sultan MEK

Yurdumuzda, 19791980 rakamlarna gre, tketilen ferromangan iin %4045 Mn bazna gre gerekli olan manganez cevheri gereksinimi ylda, byk bir yaklamla 3040 bin ton civarndadr. Ayrca yurdumuzda kimya ve batarya endstri kollarnda gereksinim duyulan manganez cevheri miktar, %5055 Mn bazna gre 56 bin ton civarndadr. Trkiye manganez retiminin gelecei ve dolaysyla manganez d satm iin uluslararas manganez pazarnn durumu byk nem tamaktadr. Bugnk dnya manganez pazarn u ekilde tanmlamak olanakldr: i. Dnya manganez ticareti tamamen byk retici lkelerin hkimiyeti altnda bulunmaktadr. Sovyetler Birlii, Gney Afrika Cumhuriyeti, Brezilya, Hindistan, in ve Gana 1975 ylna kadarki rakamlara gre ortalama yllk retimlerin %80ini vermilerdir. Ayrca, ortalama 1 milyon ton manganez retimi ile bu byk reticiler grubuna son yllarda Avustralyada girmitir. ii. Son yllardaki dnya manganez iletmeciliindeki geliim; cevher kalitesinin dzeltilmesi, iletme ve ocaklarn bymesi, kk iletmelerin bu yzden kapanmas ynnde olmutur. Hemen hemen hepsinde ak iletmelerle manganez karlan bu byk ocaklar, yalnzca ok saydaki kk iletmeleri ezmekle ve onlarn kapasitelerini yklenmekle kalmamlar, son yllarn ykselen dnya manganez gereksinimini ve tketimini karlamay baarmlardr. iii. Bilinen dnya manganez rezervleri, retim eit kald takdirde 80100 yldan ksa bir sre gereksinmeye yetecektir. iv. Dnya manganez pazarndaki ticaret daha ok ksa vadeli anlamalarla olmaktadr. Ellerindeki cevher kalitesi yksek olan byk irketler, manganez pazarlarn ellerinde tutmaktadrlar. v. retimin genellikle tketime gre fazla olmas nedeniyle dnya manganez pazar bir alc pazar karakterini tar ve bu durum daha uzun bir sre bu zelliini tayacan gstermektedir. Sk sk manganez fiyatlarnn dmesi bu olay dorulamaktadr. vi. Gerek metal halindeki manganez ve gerekse ferromangan, son yllarda alclar tarafndan tvenan manganez cevherlerine gre daha ok tercih edilmektedir. Halen manganez cevheri satan lkeler iin, manganezi cevher olarak deilde, metal

16

1. GR

Sultan MEK

haline getirdikten sonra ya da ferromangan rettikten sonra sata karma zorunluluu domutur. Bugn hibir lke %4045 Mn ieriinden daha az mangan ieren ve aktivitesi belirli bir deerin altnda olan manganez cevherlerini satn almamaktadr. Trkiye hibir zaman ve hibir ekilde rekabet ansna sahip deildir. Bu nedenle, Trkiyenin ncelikle kendi manganez gereksinimini kendi karlamak amacna ynelmesi zorunluluu domaktadr. Bugnk Trkiye manganez madencilii yllk %35 Mn bazna gre (Demir-elik, ferromangan, kimya ve pil endstrileri toplam olmak zere) yaklak olarak 100.000 ton tahmin edilen kendi gereksinimini karlayabilecek durumda bile deildir. Nedenleri de u ekilde sralanabilir: i. imdiki durumda var olan yataklarmzda bulunan manganez

cevherlerimizin Mn ierii kabul edilebilir snrlarda olmayp, dorudan kullanma olasl bulunmamaktadr. ii. Yurdumuzda manganez madenciliini ellerinde tutan firmalar,

kapasitelerinin ok kk olmas nedeniyle genellikle manganez madenciliini ancak en uygun koullar (yksek fiyat, az masraf gibi) altnda yapabilmektedirler. iii. Manganez reticilerine, tketiciler tarafndan uzun vadeli ve sabit bir

alm miktar garantilenmedii iin, iletme ve yatrm planlamas bu reticilerin mali glerinin dnda bulunmaktadr. Hibir manganez reticisi uzun vadeli bir yatrma ynelmemektedir. Bu bilgiler erevesinde sonu olarak unlar syleyebiliriz; i. Bilinen manganez yataklar iinde rezervleri ve yatak zellikleri

nedeniyle, yurdumuzun gittike artan Mn gereksinimini karlayabilecek durumda olan imdilik Trakya manganez yataklardr. Dier manganez yataklar, genellikle kk rezervlere sahip, yurdumuzun hemen hemen her yresine dalm bulunan yataklardr. Bu durumda, Trkiyedeki manganez prospeksiyon almalarn bitirilmemi olan Trakyaya ynetmek zorunlu grlmektedir. ii. Trkiye imdilik manganez cevheri ithal edici bir lkedir. Bu nedenle daha nce de belirtilen etkenler nda ncelikle i tketim gz nne alnarak planlamalar yaplmaldr.

17

1. GR

Sultan MEK

iii.

Bugnk Trkiye manganez madencilii, imdiki mali olanaklarnn

ve genel retim/tketim potansiyeli ile bu gereksinimi karlayabilecek gte ve kapasitede deildir. Baz nlemler alnarak ngrlen retim hedeflerine ulamak olanakldr. Ancak bu suretle manganez madenciliinde uzun vadeli retim planlar yaplabilir, yatrm kararlar alnabilir ve rasyonel alma olanaklar hazrlanabilir. iv. Genel olarak, endstride kullanlabilme olanaklar erevesinde,

Trakya manganez cevherleri zenginletirilmesi gerekmektedir. Bu nedenle, Trakya Blgesinde merkezi uygun bir yerde zenginletirme tesisi kurulmas gerekmektedir. Bu tesiste, Demir-elik, ferromangan, kimya ve batarya endstri kollarnda kullanlabilecek nitelikte manganez konsantreleri retilebilecektir. v. Trkiye ferromangan gereksiniminin tmn dardan salamaktadr.

Bir ferromangan tesisinin kurulmas, Trkiye iin zorunlu hale gelmitir. Trakya manganez cevherlerinin cevher hazrlama yntemleri ile kolaylkla %45 Mn ieriine getirilebilecei dnlrse bir ferromangan tesisi iin hammadde sorunu manganez cevheri asndan yok demektir. vi. Bir ferromangan tesisinin kuruluunda, ucuz elektrik enerjisi, en

uygun kurulu yeri ve zellikle demir-elik endstrisinin geliimi gz nnde tutulmaldr (Atak, 1974; CYANAMID, 1980; Bayat, 2010).

1.6. Kullanm Alanlar

Trkiyede manganez kullanm alanlar Dnyadaki kullanm alanlaryla paralellik gstermektedir. lkemizde tketilen manganezin %95e yakn para manganez cevheri ve alamlar eklinde demir-elik sanayinde kullanlr. Mangan ayrca elik retimi srasnda ham demir iinden oksijen ve kkrdn atlmasn da kolaylatrmaktadr. Mangan, eliin sertliini ve dayanmn artrmakta ve bu nedenle manganl elikler, makine dilisi, otomobil jant, demir yolu ivisi, silah namlusu, koruyucu zrh levhalar, kpr ve binalar iin zel yap malzemesi yapmnda kullanlmaktadr. Metalrji dnda geriye kalan %5 kadar ise kimya sanayinde, kuru pil yapmnda, uranyum retimi, cam ve seramik endstrisi, kimya endstrisinde, elektrolitik inko retimi, boya, cila, cam, ziraatta toprak slahnda,

18

1. GR

Sultan MEK

yemlerde

katk

maddesi

olarak

ve

daha

sayamadmz

birok

alanda

kullanlmaktadr. Manganezin kullanm alanlar ve oranlar izelge 1.5te verilmitir.

izelge 1.5. ABDde Manganezin kullanm alanlar (DPT, 2001)

rn / Alan Manganez Metal elik (Alam elikleri Dhil) Alminyumlu Alamlar Dier Alamlar Ferro Manganez elik (Alam elikleri Dhil) Pik Demirler 97 3 19 68 13 Oran (%)

Manganezin belli bal kullanm alanlarnda ikamesi bulunmamaktadr. Hurdadan manganez kazanm da nemsiz dzeydedir. Ancak, demirli ve demirsiz hurdann ve elik hurdasnn ilemi srasnda ikincil bileen olarak nemli miktarda manganez kazanlr. Dnya mangan rezervleri yaklak 5 milyar ton civarnda olup, bu rezervlerin %90 Gney Afrika ve Ukraynada bulunmaktadr (DPT, 2001).

1.7. Mangan Konsantrelerinde Aranan zellikler

Dnyada yllk tketilen yaklak 25 milyon ton mangan cevherinin; %90 metalurji sanayinde geri kalan ise batarya retiminde ve kimya sanayinde kullanlmaktadr. En ok kullanlan mangan eitleri ferromangan (%78 Mn), silikomangan (%6570) alamlardr. Dier yandan, genel mangan elikleri %1,5 ve zel mangan elikleri %14'n zerinde mangan ierir (DPT, 2001).

Metalrjik Mangan Konsantreleri: Mn Mn/Fe Fosfor : %44'ten fazla (%4460 Mn) : 6'dan fazla : %0,150,2'den az (her % Mn iin %0,003'den az fosfor)

19

1. GR

Sultan MEK

Cu+Pb+Zn Al2O3+SiO2 Tane irilii

: %0,10,3'den az : %15'den az : 100 mm'den ince olmaldr.

pH ve Kimyasal Konsantreler: Kuru pil, kimyasal madde, renksiz cam yapmnda kullanlan Mn konsantreleri, aktif oksijeni fazla peroksitli bilhassa pirolusit, manganit ve vernadit iermelidir. Bu konsantrelerde; MnO2 Mn Fe SiO2 Al2O3 P Ni, Co, As : En az %70-85 : En az %53 : En fazla %3 : En fazla %35 : En fazla %3 : En fazla %0,10,2 : En fazla %0,05

1.8. Mangan Cevherlerini Zenginletirme Yntemleri

Mangan konsantrelerini zenginletirmekteki amalar; Mn tenrn ve Mn-Fe orann ykseltmek ve istenilmeyen zararl elementleri (fosfor, silis, Al203, Cu, Zn, Pb, As) konsantreden uzaklatrmaktr. Mangan, demir-mangan, manganl demir cevherlerinden; oluum ekillerine gre basit zenginletirme yntemleriyle (ufalama, eleme, klasifikasyon, akntda ykama, elle ayklama) satlabilir konsantreler retilebilmektedir. Fakat bu basit yntemlerin Mn kazanma verimleri %6080 civarnda olmaktadr. Bu nedenle bu yntemler, rezervin yeterli olmas hallerinde gravite zenginletirmesi, manyetik zenginletirme, flotasyon yntemleriyle

desteklenmektedir.

20

1. GR

Sultan MEK

1.8.1. Elle Ayklama ile Manganez Zenginletirmesi

Elle ayklama yntemi iri tanede serbestleebilen, yksek mangan tenrl cevherlerin zenginletirilmesinde, kk kapasiteli ocaklarda, iiliin ucuz olduu yrelerde uygulanmaktadr. Konsantre tenrleri cevher yapsna ve alanlarn durumuna bal olarak deimektedir. Mn kazanma verimleri dktr. Yatrm maliyetleri yok denecek kadar azdr. leri aamadaki cevher zenginletirme ilemlerine yardmc n zenginletirme ilemi olarak da uygulanmaktadr (nal ve Ateok, 1994).

1.8.2. Mekanik zellik Farklarna Dayal Zenginletirme

Kil minerallerini yan kaya olarak ieren mangan cevherlerine veya krlgan mangan mineralleri ieren ve yan kayac zor krlan mineralleri ieren cevherlere uygulanmaktadr.

1.8.3. Ykama Tesislerinde Manganez Zenginletirmesi

Killi, toprakl kaya su ile ykanp andrlarak, ince gang ykama yalaklarndan tanrken, ar Mn mineralleri yalaklarn altlarndan alnr. Yumuak ve krlgan mangan minerallerini ieren cevherlerde lamdaki mangan kayplar byk boyutlara ulaabilir. Cevherdeki iri taneli gang mineralleri konsantreyi kirletmekte ve tenr drmektedir. Yatrm maliyeti az bir zenginletirme yntemi olmasna ramen, zenginletirmede istenilen baar elde edilememektedir.

1.8.4. Ufalama Snflandrma ile Manganez Zenginletirmesi

Krma-tme-snflandrma ilemleri sonucu gang minerallerinin ve mangan minerallerinin farkl tane snflarnda toplanmalar halinde uygulanmaktadr. Bol killi, pirolusit, vernadit minerallerinin zenginletirilebilmesiyle, satlabilir

konsantreler retilebilmektedir. Ayrca ileri aamadaki zenginletirme ilemlerinde

21

1. GR

Sultan MEK

(gravite, manyetik, flotasyon zenginletirmesi) zarar verecek lamn atmnda bir n zenginletirme yntemi olarak uygulanmaktadr (nal ve Ateok, 1994).

1.8.5. Gravite ile Manganez Zenginletirmesi Ekonomik mangan minerallerinin ounun younluklar 3 g/cm3 ten yksektir. Younluk farkna dayal zenginletirme yntemleri iri tanede serbestleen taneleri zenginletirebildiklerinden ve iri taneli konsantrelerde metalurji sanayinde tercih edildiklerinden gravite zenginletirilmesi mangan cevherlerinde yaygn olarak kullanlmaktadr. Bilhassa pirolusit, braunit, hausmanit, mangan cevherlerine gravite zenginletirmesi uygulamaktadr. Ayrca oluum nedeniyle younluklar 3,2 g/cm3 ten fazla olan wad, psilomelan ve rodokrozit cevherleri de zenginletirilebilmektedir. Serbestleme tane irilikleri ve cevher hazrlamada ulatklar, tane iriliklerine, tesis kapasitelerine bal olarak aadaki yntemler kombine olarak uygulanabilmektedir (nal ve Ateok, 1994). Ar ortamda yzdrme batrma Jiglerde zenginletirme Ar ortam siklonlarnda zenginletirme Humphrey spirallerinde zenginletirme Sallantl masalarda zenginletirme MGS

50 5 30 1 10 20 6 0,3 2 0,05 -0,01

mm mm mm mm mm mm

1.8.6. Sallantl Masalarla Zenginletirme

Tabaka halinde akkan ortamda ayrma yapan ve ayrc yzeyi hareketli olan bir cihazdr (ekil 1.7). Sallantl masalar, krom cevherlerinin gravite yntemi ile zenginletirilmesinde gnmzde en ok kullanlan aygtlardr. Sallantl masa esas olarak zerinde tabaka halinde akkan ak olan dikdrtgen, paralel kenar, dikdrtgene yakn yamuk veya V eklinde bir yzeydir. Uygun bir mekanizma ile

22

1. GR

Sultan MEK

masann uzun ekseni dorultusunda ve geriye doru olan hareketi daha hzl olmak zere ileri geri hareket ettirilir (Gence, 1985). Sallantl masa yzeyindeki ayrmann etkinliini arttrmak iin masa yzeyi eiklerle kaplanr. Eiklerin ykseklikleri mekanizma kenarndan konsantre kenarna doru azalarak konsantre kenarnda sfr olmaktadr (Aydn, 2001). Endstride kullanlan sallantl masalar; iri cevher ve ince cevher (lam) masas olmak zere iki gruba ayrlrlar. ri cevher masalar yksek ve sk eikli, lam masalar ise alak ve seyrek eikli bazen de eiksizdir (ekil 1.8). Eikler ak koullarn deitirir ve eikler arasnda engelli k klasifikasyonu olur. Bunun sonucunda hem etkili bir ayrma yaplabilir hem de masa kapasitesi artar (nal, 1985).

ekil 1.7. Akan su tabakasnda kat hareketi zerindeki eik etkisi (Bayat, 2009)

23

1. GR

Sultan MEK

ekil 1.8. Wilfley Tipi Sallantl Masa (, Maden Mh. Blm Cevher Hazrlama Laboratuar) Sallantl masalarda maksimum performansa ulamak iin dikkat edilmesi gereken faktrler: Besleme Mal: Masalarda hem boyut hem de younlua gre bir ayrm sz konusu olduundan besleme maln nceden bir tane snflandrmasna tabii tutmak sallantl masann kapasitesini ve verimini artracaktr. En byk tane irilii kmr iin yaklak 18 mm ve cevher iin 1,7 mm olan malzeme sallantl masalarda ileme tabi tutulabilir. Alt boyut ise yksek zgr arla sahip cevherlerin baz uygulamalarnda 0,025 mmye kadar inmektedir. zgl Arlk: Sallantl masalar pulp halinde aralarnda yeterli zgl arlk fark bulunan mineralleri birbirinden ayrmada kullanlmaktadr. Zenginletirme kriteri 1,25in zerinde olan herhangi iki mineral birbirinden baarl bir ekilde ayrlabilmektedir. Ancak mineraller arasnda ekil fark mevcutsa, zenginletirme kriteri 1,0 civarnda olsa bile ayrma yaplabilmektedir. Eik Konumu: Masalar genelde iki tiptir: (a) derinlik ve youn eik yap sistemi ile tanmlanan ve iri tanelerin zenginletirildii kum masalar, (b) ok ince taneli ve az younluklu malzemenin eikler zerinde kayarak uzaklatrlmasnn amaland ok az derinlie sahip lam masalardr. Eikler aras mesafe en byk tanenin boyutunun en az 3 kat olmaldr.

24

1. GR

Sultan MEK

Kapasite: Sallantl masann kapasitesi beslenecek malzemenin tane boyutu ve zgl arl ile ilemin (kaba zenginletirme veya temizleme) cinsine baldr. 1,7-1,2 mm boyutlarndaki cevherin zenginletirilmesinde normal boyutlardaki bir masann kapasitesi 2 t/sdir. lam masalarnda ise 0,1 t/ste kadar kapasite inmektedir. Hz ve Genlik: Ortalama hareket iri malzeme iin hz dakikada 230-285, ince malzeme iin ise 285-325 gidip-gelme arasndadr. Ortalama hareket genlii 19 mm olup 25 mmye kadar kabilmektedir. ri taneli malzeme iin uzun genlikdk hz, ince malzeme iin ise ksa genlik- yksek hz kullanlmaktadr. Kaba ayrmada uzun genlik-dk hz, temizlemede ise ksa genlik- yksek hz kullanlmaktadr. Masa Eimi: Sallantl masalarn eimi, cevher boyutuna, ayrlacak minerallerin zgl arlna, ayrma cinsine ve ykama su miktarna gre deimektedir. nce cevherler iin 1/48 - 1/24, iri cevherler iin 3/48 - 1/12 ve kaba zenginletirmede 1/6ya kadar eim kullanlmaktadr. Su Sarfiyat: Sallantl masalarda su tketimi beslenen malzemenin tane iriliine ve ilemin cinsine (kaba veya temizleme) gre deiir. Kaba

zenginletirmede 1,4 ton su/ton cevher, temizlemede ise 1,2 ton su/ton cevher kullanlmaktadr. lam masalarnda ise 10 ton su/ton cevhere kadar su harcamas kmaktadr. Masalarda ilave verilen su miktar yaklak tm su sarfiyatnn %25i kadardr. G Sarfiyat: Tek katl masalarda g tketimi 0,7-2,2 kws/ton arasnda deimekte, iki veya katl masalarda ise 2,3 kwh/t olarak belirlenmektedir. Bakm: lemin durmasna yol aan en byk neden masa eiklerinin ve kaplamann deitirilmesidir. Gnmzde kullanlan modern masalarn yzeyi kauuk veya maun ile kaplandndan mrleri en az 10 yl olmaktadr (Bayat, 2009).

25

1. GR

Sultan MEK

1.8.7. Multi Gravite Ayrcs (MGS) le Zenginletirme ngiliz Teknoloji Grubu desteiyle Richart Mozley tarafndan ince ve ok ince boyutlu minerallerin aynlmas amacyla gelitirilmi ve endstriyel lekte kullanm gerekletirilen bir gravite ayrcs olan multigravite cihaz, sallantl masa dzeninin bir tambur ekline dntrlerek kullanlmas prensibi ile tanmlanabilir. Bu tamburun belirli hzla dndrlmesiyle mineral tanelerine kar etkin olan yerekimi kuvvetinden daha byk bir merkezka kuvvetinin etkisi altnda tanelerin tambur yzeyinde yan kat bir tabaka oluturmas ve yardmc niteler aracl ile zenginletirme ilemi gerekletirilmektedir. rnein; Adanann Alada blgesinde Pnar Madencilik A..de MGS ile krom zenginletirme almalar yaplmaktadr. Cihaz bir yan ak ulu 0,6 m. uzunluunda 0,5 m apnda tambur eklinde bir gvdeye sahiptir (ekil 1.9). Tambur i yzeyi zerinde 6-24 G deerinde yerekimi kuvvetine edeer bir merkezka kuvveti oluturacak ekilde 150-300 dev/dk hzla saat ynnde dnmektedir. Ayn anda eksenel dorultuda 4-5,7 cm/sn frekansla 10-20 mm arasnda deien sinsoidal bir titreim hareketi de tambur hareketi zerine eklenmitir.

ekil 1.9. MGS nitesi ematik grnm (Chan ve ark, 1994)

26

1. GR

Sultan MEK

Tambur hareketini salayan eksantrik aft tarafndan tahrik edilen, tamburla ayn ynde, tambura gre biraz daha hzl dnen ve zerinde kreyiciler bulunan bir nite vardr. alma srasnda kreyiciler kat taneleri tamburun dar, ak d azna hareket ettirecek ekilde dizayn edilmitir. MGS nitesi %20 kat orannda 0,2 t/s kapasite ile alabilmektedir. MGS nitesinden ayrma ilemi ise uygun kat oranndaki pulp, belirli bir basnla hareketli tamburun orta noktasndan i yzeye beslenir. Bir anlamda besleme srasnda oluacak trblans etkisi azaltlmaktadr. Ykama suyu ise tamburun st k ucuna yakn bir noktadan verilir. Ar veya yksek zgl arlkl mineraller akkan tabaka iinde dibe kmekte, tambur yzeyine tutunmakta ve merkezka kuvvetinin etkisiyle adeta kat halde tabaka oluturmaktadr. Akkan tabakann st yzeyleri ise byk oranda kat taneler iermeyen sulu durumda hafif mineralleri kapsar (Yldrm ve ark, 1995). Gvdeye verilen titreim hareketiyle; akkan tabaka iindeki tanelere ek bir ayrma kuvveti uygulanm olmaktadr. zel olarak dizayn edilmi kreyicilerse tambur yzeyinde hareket ederlerken tambur yzeyinde oluan tabakay kremekte, bylece dereceli tabakalama salamaktadr. Tambur yzeyine tutunarak hareket eden yksek younluklu taneler kreyiciler tarafndan yukar doru tanarak st ktan, hafif younluklu taneler ise ykama suyu etkisiyle alt ktan alnr. MGS, drt yllk bir sre iinde gelitirilmi ve bu sre iinde deiik parametrelerin incelendii be prototip makine yaplmtr. Bu prototiplerde; Dikey, yatay, silindirik ve gittike daralan konik gvdeler Kesikli ve srekli ilem Dairesel ve eksenel titreim, asimetrik hareket Kreyici dizayn, ykama suyu gibi parametreler denenmitir.

MGS nitesi yukarda sz edilen prototipin stn zelliklerini bir arada toplamtr. Bunlar; Hafif konik yatay tambur, Srekli ilem, Eksenel titreim Tek bir kreyici sistem (Chan ve ark, 1994).

27

1. GR

Sultan MEK

C900 tipi Mozley firmasnn rettii Multi Gravity Seperator cihaznnn alma parametreleri u ekildedir: Tambur dnme hz Tambur salnm frekans Tambur salnm genlii Tambur eim as Ykama suyu miktar Besleme kapasitesi : 100 300 dev/dk : 4/4.8/5.7 dev/sn : 10/15/20 mm : 0-9o : 0 10 L/dk : maksimum 200 kg/s (kuru)

MGSnin Pilot apta Kullanm Pilot apta MGS (ekil 1.9), hafif, konik, ak kl, 0,5 m ap 0,6 m uzunluktaki bir tamburdan ibarettir. Tambur yzeyinde meydana getirilen 6 ile 24 G yerekimsel ekime eit, merkezka, kuvvet ile saat istikameti ynnde 150 ile 300 dev/dk arasnda deien hzla dndrlr. Tambur iine bir kreyici monte edilmitir. Bu, tamburla ayn istikamette fakat biraz daha hzl dner. Mekanizma, tamburun daha dar olan ak kna doru kelmi katlar kazmaktadr. MGSnin Endstriyel apta Kullanm Endstriyel apta MGS, pilot aptakinin geniletilmi bir eklidir (ekil 1.10). Tek bir krank mili ile titreim mekanizmasnn salanabilmesi iin srt srta monte edilmilerdir. Bir tambur tarafndan aa karlan titreim dierinden aa kan titreim ile dengelenir. Saatte 2 ton kat kapasitesine kadar dizayn edilirler.

28

1. GR

Sultan MEK

ekil 1.10. Mozley Multi Gravite Ayrc (Kdman, 2009) 1.8.7.1. MGS Tasarm zellikleri

Tambur: Paslanmaz elikten oluan silindirik gvde bir ucu kapatlm ve i yzeyi poliretan ile astarlanmtr. Astar ak d uca doru daralarak konik bir yap oluturur. Anmaya kar daha dayanml olan poliretan kaplama, ayn zamanda tamamen przsz bir yzey salamaktadr. Kreyiciler (skrayper): MGS'yi klasik gravite ayrmas yapan nitelerden ayran nemli unsurlardan birisi kreyicilerdir. Tambur iinde; tambur eksenine paralel ve birbirleri ile 90 al olacak ekilde yerletirilmi 4 adet kreyici kolu bulunmaktadr. Bu kollarn herbiri zerinde ise eit aralklarla yerletirilmi 65 cm uzunluunda 8-9 adet kreyici bulunmaktadr. Tambur ekseni ile 60olik a yapacak ekilde konumlandrlan kreyiciler tambur yzeyine "hemen hemen" temas edecek ekilde yerletirilmitir. Kreyici yzeyleri de tambur astar gibi poliretan ile kaplanmtr. Kreyicilerin bal olduu kol tamburdan %2,5 orannda daha hzl dnmektedir. Kreyiciler tambur yzeyinde hareket ederken, plp tabakasnn iinden geer, bylece taneleri tamburun ak st ucuna doru kreyerek tamaktadr. Bu kreme ileminde her bir kreyici, mineral tanelerini 35 mm meyil

29

1. GR

Sultan MEK

yukar hareket ettirir. Tamburun st k azna yakn bir noktadan verilen ykama suyu ise tabakay ykayarak hafif mineralleri alt ka doru tamaktadr. Sz edilen kreyici kollar uygun llerde endstriyel lekli nitede de bulunmaktadr. Hareket mekanizmas: Cihazlarda hareket mekanizmas mmkn olduunca basit tutulmutur. Elektronik ve mikro-prosesrlerden kanlmtr. Pilot lekli MGS nitesinde 0,5 kW lk 2 adet elektrik motoru kullanlmtr. Bu motorlardan birisi basit bir eksantrik ile titreim hareketini, dieri ise dili-zincir sistemi ile tambur ve kreyici'nin dnn salamaktadr. Endstriyel lekli MGS nitesinde, 2,2 kW lk bir motorla iki tamburun titreim hareketi, 2 adet 1,1 kW lk motorla ise tamburlarn ve kreyicilerin dn salanmaktadr. letme deikenleri: MGS nitesinde; tambur dn hz, titreim bykl, ykama suyu miktar, tambur eim a, besleme miktar ve hz ile pulpta kat oran nemli iletme parametreleri olmaktadr. Tambur dn hz: Tambur dn hz, ayrma ilemini iki ynden etkilemektedir. lk olarak, plp akn eksenel dorultuda tamburun alt k ucuna doru hzlandrr, ikinci olarak da tanelerin atalet ktlelerini arttrarak tambur yzeyine yapmasn ve adeta kat yzey olumasn salar. 300 dev/dk hzla dnen tambur iindeki bir taneye etki eden merkezka kuvveti 24 G kadar arttrlmakta, buna karn tane bykl baka bir deyile; MGS nitesinde dier klasik gravite ayrmas yapan nitelere gre 5 kez daha kk boyutlu tanelerin ayrlmas mmkn olmaktadr. Tamburun dn hznn arttrlmas ile (dier parametreler sabit) ar mineral miktar artarken, tenr dmektedir. Mineraller arasndaki younluk fark byk olduunda dk, younluk fark kk olduunda ise yksek "G" kuvvetinde ayrma uygun olmaktadr. Titreim Younluu: Tambur almas srasnda titreim frekans 3-6 dev/sn, titreim genlii ise 3,812,5 cm arasnda deitirilebilmektedir. Titreim sinuzoidal dalga formunda eksen dorultusunda olmaktadr. Titreim hareketi sonucu olarak; ayrma srasnda taneler zerine ek kesme (koparma) kuvveti uygulanm olmaktadr. Titreim younluunun arttrlmas (dier parametreler sabit) halinde ise verim derken, mineral ierikleri ykselmektedir.

30

1. GR

Sultan MEK

Ykama Suyu Miktar: Ykama suyu tamburun st k azna yakn bir noktadan verilmektedir. Ykama suyu miktar ve ak hz ayrmay nemli lde etkilemektedir. Ykama suyu miktar ayn zamanda plp younluuna da bal olmaktadr. Tambur Eim As: Tambur ekseni ile yatay arasndaki eim as, malzemenin zelliine bal olarak 0-5o arasnda deimektedir. nce boyutlu ve dk younluklu mineraller iin kk, iri boyutlu ve yksek younluklu mineraller iin ise byk eim alarnda allmaldr. Pulp Younluu, Besleme Hz: Beslenecek malzemenin pulp younluu %10-50 arasnda deimektedir. Daha yksek younluklarda ise ykama suyu miktarlar ile pulp younluu ayarlanabilmektedir. Ayrma kapasitesi tambur ap ile balantldr. Pilot lekli MGS nitesinde 0.2 t/s, endstriyel lekli iki tamburlu (twins drum) MGS nitesinde ise 2 t/s kapasiteye ulalmaktadr. Ayn miktardaki malzemenin klasik sallantl masada ayrlmas iin MGS'in yzeyinden 6 kat fazla bir ayrma yzeyine sahip olmas gerekmektedir (Chan ve ark, 1994).

1.8.8. Flotasyonla Manganez Zenginletirmesi

Dier zenginletirme yntemlerine oranla verimlilii nedeni ile flotasyon (kpkl yzdrme) yntemi son 2530 yldan beri btn dnya lkelerinde dk tenrl manganez cevherlerinin zenginletirilmesi amac ile zel bir dikkat toplamtr. Yurdumuzdaki manganez cevherlerinin byk bir ounluunun toprak grnl oksit cevheri tipinde olular, krma-tme ilemleri srasnda bol miktarda ince malzeme meydana getirmeleri, manganez mineralleri ile gang minerallerinin ok iyi karm olmalar ve tane serbestlemesi iin tme ileminin gerekli olmas nedeniyle, flotasyon yntemi zenginletirme yntemleri arasnda yurdumuz manganez oksit cevherlerinin deerlendirilmesinde en nemli yntem olarak ortaya kmaktadr.

31

1. GR

Sultan MEK

Mekanik zellik farkna, younluk farkna, manyetik zellik farkna dayal zenginletirme yntemi uygulanan tesislerin artklarndaki (lam art ve dier artklar), mangan kaaklarn azaltp tesisin genel verimini ykseltmek iin, bu artklardan flotasyon yntemiyle mangan konsantreleri kazanlr. Ayrca yukardaki yntemlerle zenginletirilemeyecek zellikte, mangan oluumu ieren cevherler ekonomik olmas kouluyla yalnz bana flotasyon yntemi ile

zenginletirilmektedirler.

1.8.8.1. Manganez Oksitler

Cevherler iindeki dalm oranlar ynnden oksit cevherleri flotasyon ynteminde n plana gemitir. Manganez oksitler genellikle sabun flotasyonu ile iyi sonu vermektedirler. Bu genelleme, cevher ok az miktarda gang lam veya zararl znebilir tuzlar ierdii zaman zellikle doru kabul edilebilmektedir. Ancak bu ideal durum, dnya manganez cevherlerinde seyrek grlmektedir (Ateok, 1977). Mangan oksitler gzenekli olduklarndan flotasyonlarnda fazla ya asidi ve sabun gerektirirler. Kristal yapdaki mangan oksitler, amorf yapdaki mangan oksitlere gre daha kolay yzerler. Ayrca mangan oksit mineralleri ince tanede serbestletiklerinden veya zenginletirmeye hazrlama aamasnda ok ince taneye ufalandklarndan flotasyonlarnda glkler ortaya kmaktadr (nal ve Ateok, 1994). Oksit flotasyonunda en byk sorun belirli gang mineralleri ve manganez minerallerinin lamlamaya ynelmesidir. Kil ve demir oksitler yaygn olarak manganez oksit mineralleriyle birliktedir ve lam olutururlar. 10 ya da 20 mikrondan daha ince boyutlu olan lam, flotasyona olumsuz ynde etki etmektedir. ncelikle bu sorunu ortadan kaldrmak iin lamszlatrma yapmak gerekir. lam alnm rnekte flotasyon selektivitesi daha da artar. Ancak lamszlatrma yararl olmasna karn, lamla birlikte giden manganez genellikle ok fazladr. Bu nedenle, zararl lam atmak iin yaplan lamszlatrma ilemi her zaman ekonomik olmayabilir. Oksit manganez cevherlerinden elde edilen lamlarn flotasyon ettleri eski S.S.C.B.'de geni bir ekilde yaplmtr (Ateok, 1977).

32

1. GR

Sultan MEK

Chkalov (eski S.S.C.B.) zenginletirme tesisinde manganez lamlarnn (20 mikron alt) flotasyonu; emlsol, motorin ve talloil (1:4:1) emlsiyonu ile salanmtr. Benzer bir alma Mkheidze T.A. ve arkadalarnca (S.S.C.B. 1972) 20 mikron boyutu altndaki manganez lamlarna uygulanm, emlsiyon karm iin, talloil, motorin ve alkali slfat kullanlmtr. Ancak manganez verimi konsantrede ok dktr (Mkheid, 1974). Ayrca son yllarn yeni bir geliimi olan elektroflotasyon yntemi, Glembotsky tarafndan 10 mikron altnda bulunan manganez lamlarna uygulanm, cevher iinde bulunan kil mineralleri

yzdrlmtr (Glembotsky, 1973). Genellikle manganez oksit flotasyonunda anyonik toplayclardan olan oleik asit kullanlmaktadr (Ateok, 1977). Bu toplayc emlsiyon durumunda ya da sabun olarak kullanlmaktadr. Ancak eitli aratrmaclar zaman zaman almalarnda petrol rnlerine de yer vermilerdir. Mangan oksitlerin flotasyonunda ntr pHtaki pulpa gaz ya ilave edilerek, mangan oksit minerallerindeki porlarn ya ile dolarak kapanmas salanr. Ya ile muamele edilmi cevherdeki mangan oksitleri ya asidi ve sabunla toplanarak yzdrlr. Kullanlan gaz ya gzenekleri kapatarak fazla toplayc sarfiyatn nledii gibi, fazla kpk oluumunu da engeller (Atak, 1974). laml manganez oksit cevherlerinin flotasyonu olduka yaygndr.

Arkansas'taki (A.B.D.) Batesville manganez cevherlerine ok yaygn biimde uygulanmtr. Chiatura (S.S.C.B.) manganez cevherlerinin byk bir ounluu flotasyon yntemi ile zenginletirilmektedir. %12,4 Mn ieren tvenan cevher, flotasyon sonucunda %28 Mn ierikli olarak %45 verimle kazanlmaktadr (Vitovtiv, 1974). Grushev (S.S.C.B.) ve Kba'da bulunan flotasyon tesislerinde, gang mineralleri olarak kuvars, silikatlar ve kil mineralleri ieren manganez oksit cevherleri baaryla zenginletirilmektedir. laml manganez oksitlerin flotasyonunda gang ierii nemli rol oynamaktadr. Kil, demir oksitler, silis ve silikat mineralleri ieren manganez cevherlerinin flotasyonu olduka basit saylr (Bondarenko, 1973). Gang mineralinin demir minerallerinden, manyetit ve hematit minerallerinin ise mangan minerallerinden ayrlmas olanakldr. Limonit ise genellikle

ayrlmayabilir. Limonit'in mangan minerallerinden flotasyon ilemi srasnda

33

1. GR

Sultan MEK

ayrlmaynn nedeni; her ikisinin de hidrate mineral olmalar gsterilebilir (Ateok, 1977). Kalsit gang ieren cevherlerin flotasyonu imdiki bilgilerle olanaksz grlmektedir. Bu tr manganez oksit cevherlerine ters flotasyon uygulanmaktadr. Manganez oksitlerin flotasyonu olanakszdr. Manganez oksitlerin flotasyonunda kalsit gang da, manganez mineralleri ile birlikte yzerler. Bu nedenle, ilk kademede ters flotasyon uygulanarak kalsit alnr. Daha sonra gerekirse, pH drlerek mangan oksitler ya asitleri ile yzdrlr. Manganez oksitlerden kalsit gangn flotasyonla seerek ayrmada, manganez oksitlerin yzmesini nlemek iin, yeterli miktarda sodyum hidroksit ve sodyum silikat kullanlr. Kalsitin flotasyonu iin emlsifiye edilmi oleik asit genellikle kullanlan toplaycdr (Ateok, 1977).

1.8.8.2. Karbonatlar

Manganez karbonat mineralleri zellikle rodokrozit ieren manganez cevherleri, oksitlerden ok daha fazla flotasyona uygundur. Bu cevherler genellikle zararl lam iermezler, daha basit flotasyon koullarnda kolaylkla kazanlabilirler. Anaconda, Montana (A.B.D.) cevherinde slfrler ve silikatlarla birlikte MnCO3 vardr. Flotasyonla mangan karbonat kolaylkla alnabilmektedir. Keza, Chiatursk (S.S.C.B.) mangan karbonat cevherleri petrol rafineri rnleri ile flotasyona tabi tutulmu ve olumlu sonular alnmtr (Eigeles, 1974). Rodokrozit flotasyonla kolayca zenginletirilerek yksek tenrl konsantreler retilebilmektedir. Na2CO3 (500 g/t) ile pH ayarlanan pulptaki gang mineralleri, (2.000 g/t) sodyum silikatla bastrlarak, (2.000 g/t) sabun ile rodokrozit yzdrlp yksek tenrl mangan konsantresi retilebilir. Cevherde metalik slfr mineralleri varsa, nce slfr mineralleri bakr slfatla canlandrlarak potasyum amil-ksantat (25 g/t) ile yzdrldkten sonra, mangan karbonat flotasyonu uygulanr (Gaudin ve Ergunalp, 1946).

34

1. GR

Sultan MEK

1.8.8.3. Silikatlar

Manganez silikat cevherleri genellikle flotasyona uygun deildir. Bu konuda yaynlanm bir almaya rastlanlamamtr. Ancak uygun koullarda katyonik toplayclarn rodonit'i (MnSiO3) silikat minerallerinden ve dier gang

minerallerinden seerek alabilecei bilinmektedir.

1.8.9. Manyetik zellik Farklarna Gre Manganez Zenginletirmesi

Dnya genelinde teknolojideki gelimeler ve artan rekabet koullarna ek olarak hzla artan pazar talebi, cevher endstrisinde daha kaliteli rnlerin daha dk maliyetle retilmesini zorunlu klmaktadr. Gnmzde bata endstriyel hammaddelerin zenginletirilmesi olmak zere pek ok sanayi kolunda kullanlan manyetik ayrclar, youn olarak yrtlen almalara bal olarak giderek daha yksek verimlerle altrlmakta ve artan kullanm alanlar bulmaktadr. Yksek alnganlkl veya yksek gradyanl manyetik ayrclar, kimya, biyokimya, evre, nkleer ve dier endstri kollarnda da karmak problemlere zmler getirebilmektedir. Bu kadar eski ve bu denli yaygn pratik kullanm alan bulmu yksek alan iddetli manyetik ayrma ynteminin fiziksel temellerinin, ayrmada etkili olan parametrelerin ve bu parametreler arasndaki ilikilerin incelenebilmesi ise son 20 senedir mmkn olmutur. Bir manyetik ayrcnn kullanlma amac, manyetik alnganlklar

ferromanyetiklerden diamanyetiklere kadar geni bir aralkta yer alan ve boyutlar milimetrelerden mikrometrelere kadar deiebilen taneleri kazanmak veya

uzaklatrmaktr. Bunun yannda, cevher hazrlamada manyetik alnganlklar arasnda fazla bir fark olmayan ancak aralarnda geni bir boyut fark bulunan ok farkl minerallerin de zenginletirilmesi gerekebilmektedir. Bu tr tanelerin kazanm iin farkl ekillerde oluturulan ve bir uygulamadan dierine etkin olarak uyarlanabilen manyetik alan iddetine gereksinim duyulmaktadr. Manyetik bir taneyi ayrabilmek iin gereken manyetik kuvvet sadece mineralin fiziksel zellikleri ve manyetik indksiyona deil, manyetik alan gradyannn byklne de baldr.

35

1. GR

Sultan MEK

Bu yzden yksek seimlilikte bir ayrm yapabilmek iin manyetik indksiyon ve alan gradyannn titizlikle belirlenmesi ve uygun ekilde ayarlanmas teknik ve ekonomik bir zorunluluktur. Demir cevherlerinin zenginletirilmesiyle artan manyetik ayrclarn kullanm, dk alnganlkl cevherlerin zenginletirilmesi ve dk alnganlkl gang minerallerinin cevherlerden uzaklatrlabilmesi gibi zorunluluklara yksek alnganlkl ve yksek gradyanl ayrclarn zenginletirilmesiyle ivme kazanmtr. Yksek alan iddetli yksek gradyanl rulo tip kuru manyetik ayrclar, mknats teknolojisindeki gelimelere paralel olarak birok sektrde tercih edilir olmutur. Baz cevherlerde, manganca fakir olan ferromanyetik duyarlla sahip minerallerle, manganca zengin paramanyetik duyarlla sahip mangan minerallerinin birlikte bulunduu grlr. Bu tip cevherlere yksek alan iddetinde manyetik zenginletirme uygulandnda fakir-zengin, ar-hafif mangan mineralleri topluca yksek kazanma verimleri ile konsantreye alnabilmektedir. Fakat bu konsantrelerin tenrleri fazla olmamaktadr. Byle cevherlere nce younluk farkna dayal zenginletirme uygulandnda younluklar yksek (3,5 g/cm3 ten fazla) mangan mineralleri konsantreye geerek zengin mangan konsantreleri oluturmaktadr. Fakat 3,3 g/cm3'ten daha dk younlua sahip, manganca fakir mangan mineralleri ata katklarndan younlua dayal zenginletirmesinin (jig, sallantl masa) kazanma verimleri yetersiz olmaktadr. Bu durumda nce younluk zenginletirmesiyle yksek mangan tenrl konsantre, sonra bu yntemin artklarn yksek alan iddetli manyetik zenginletirme uygulanarak biraz daha az tenrl bir konsantre retilerek, mangan kayplar ok dk dzeylere indirilmektedir. Manganez cevherlerinin manyetik zenginletirilmesi 500025000 Gauss iddetindeki yksek manyetik alanlarda gerekletirilir (Bayat, 2010). Manyetik ayrma ile ilgili son yeniliklerden biri de kalc mknatsla sahip yksek alan iddetli yksek gradyanl rulo tipi kuru manyetik ayrclarn gelitirilmesi olmutur. Bu ayrclar indklenmi tambur tipi ayrclara gre daha kuvvetli ve nisbeten iri taneler zerindeki etkili kullanmlar nedeniyle yaygn kullanm alan bulmu ve zellikle endstriyel hammaddelerin zenginletirmesinde tercih edilir olmutur (Arvidson, 1988).

36

1. GR

Sultan MEK

1.8.9.1. Kalc Mknatsl Rulo Tipi Manyetik Ayrc

Manyetik zenginletirme ileminde esas d kuvvet manyetik kuvvettir. Bir mineralin dierlerinden ayrlmas manyetik kuvvet ve dier etkili kart kuvvetlerin (yerekimi, hidrodinamik, eylemsizlik, srtnme ve merkezka kuvvetler) bileimine baldr. Manyetik kuvvetlerin deeri ve yn alan konfigrasyonuna ve tanelerin manyetik zelliklerine baldr. Kuru manyetik ayrma ileminde esas kart kuvvet, yerekimi kuvvetidir (Peter ve ark, 2001). Manyetik alan salayan rulo, bir seri Nd-Fe-B alaml mknats ve elik disk diziliminden meydana gelmektedir. Ekipmana hareketi salayan motor, manyetik ruloyu hareket ettirir. Dzenekte manyetik olmayan ikinci bir rulo mevcuttur. Her iki ruloyu kaplayan kevlardan mamul ince ve dayankl bir bant ise hareketi ilettii gibi, titreimli bir besleyiciden dklen malzemenin manyetik rulo zerine tanmasn salar. Bata manyetik kuvvet, merkezka kuvvet ve yerekimi kuvvetinin bilekesine gre yrngesi belirlenen taneler manyetik ruloyu terk ettikten sonra konumu ayarlanabilen bir blc bak marifetiyle manyetik rn, ara rn ve manyetik olmayan rn blmelerinden birinde toplanrlar. ekil 1.11de endstriyel lekli bir rulo tipi yksek alnganlkl manyetik ayrc ve ekil 1.12de bu ayrcnn kesit ekli gsterilmitir.

37

1. GR

Sultan MEK

ekil 1.11. Endstriyel lekli rulo tipi kuru manyetik ayrc (Hassoy, 2007)

ekil 1.12. Rulo tipi kuru manyetik ayrcnn temsili kesit grnm (Hassoy, 2007) Manyetik rulolar, kalnlklar 3 ile 12 mm arasnda deien Nd-Fe-B alaml kalc mknats disklerin yumuak elikten yaplm diskler arasnda dilimler eklinde birletirilmesiyle yaplrlar. Bu dizilim 1,7 Tesla civarnda bir manyetik alan iddeti salar (Arvidson, 1985). Curie scakl 300 oC civarnda olduu iin malzemenin 150 oCden dk scaklklarda beslenmesine de toleransldr (Rodewald, 1985).

38

1. GR

Sultan MEK

Nd-Fe-B alaml mknatslar dier mknats malzemelerinden daha yksek dayanma sahiptir. Ancak, neodyumun hzla oksitlenmesi nedeniyle uygun boya veya kaplama yntemleriyle korunmas gerekmektedir. Dier yandan, yaplan

almalarda kobalt ve alminyum gibi elementlerin Nd-Fe-B bileimlerine eklenmesinin mknatslarn manyetik ve scaklk zelliklerinin gelimesinde ve oksitlenme problemlerinin nne gemede faydal olaca bulunmutur (Mizoguchi ve ark, 1986). Manyetik alan gradyan ok yksek ve manyetik alan doygunluk seviyesine (yaklak 2 Tesla) ulaabildii iin tanelere etkiyen manyetik kuvvet de byktr. Besleme hz ve seimlilii indklenmi manyetik rulo ve apraz bantl manyetik ayrclara gre daha yksektir. Tanelerin yrngesini etkileyecek hava boluu gibi kstlamalar mevcut olmad iin taneler banttan aldklar yeterli ivme sayesinde dzgn ekilde hzlanabilirler. Ayrm koullar iyi kontrol edilebilen bu ayrclarda elektrostatik kuvvetlerin etkisi de dktr. Herhangi bir s retimi (Eddy akmlar) olmad iin havalandrmaya ihtiya duyulmamaktadr. Etkin bir toz korumas salamak iin ayrcnn zeri kapatlmaktadr (Arvidson, 1990). Rulo tipi manyetik ayrc zerindeki almalarnda tanelerin hareketini inceleyen Koop (1984) elik diskleri hava boluklu kabul ederek ayrma neden olan kuvvetleri ve mekanizmay aklamaya almtr. Koop (1984)a gre manyetik zellie sahip bir tane zerinde kuvvet mevcuttur; a) Yn rulo merkezine doru olan manyetik kuvvet b) Yn rulo merkezinden da doru olan merkezka kuvveti c) Yn rulo merkezinin izdm olan yerekimi kuvveti

1.8.9.1.(1). RE Manyetik Ayrclarn zellikleri

Rulo tipi kuru RE manyetik ayrclarn tasarm olduka basittir (ekil 1.13). Bu tr manyetik ayrclar, ndeki manyetik olmak zere iki rulo, malzeme aktarmn salayan ince ve dayankl bir bant, manyetik ve manyetik olmayan

39

1. GR

Sultan MEK

malzemeleri birbirinden ayran bir blc baktan olumaktadr. Besleme genellikle, ayarlanabilir bir titreimli besleyici tarafndan yaplmaktadr.

ekil 1.13. Rulo tipi manyetik ayrcnn yandan ematik grnm (Ekmeki, 1990) Rulo tipi yksek alan iddetli srekli mknatsl manyetik ayrclarn kalbi olan manyetik rulo ince (312 mm arasnda deien), Fe - Nd - B alaml srekli mknats disklerinin yumuak elikten yaplm diskler arasnda dilimler halinde sktrlmasyla yaplmtr (ekil 1.14) ve 1,7 Tesla civarnda bir manyetik alan iddeti yaratt belirlenmitir (Arvidson, 1985).

ekil 1.14. Permroll manyetik ayrcnn manyetik rulosu (Ekmeki, 1990)

40

1. GR

Sultan MEK

Rulo tipi manyetik ayrclar, manyetik rulo zerinden geen manyetik ya da zayf manyetik tanelerin yrngelerini manyetik kuvvet ile saptrarak manyetik olmayan tanelerden ayrrlar. Bu ilem srasnda tane zerine ayn anda manyetik kuvvet ve merkezka kuvvet etki ederken bileke kuvvetin yn ve byklne bal olarak tanelerin yrngeleri belirlenir (ekil 1.15).

ekil 1.15. Rulo manyetik ayrcda tanelere etkiyen kuvvetler (Ekmeki, 1990)

1.8.9.1.(2). alma Parametreleri

Rulo tipi manyetik ayrclarda, manyetik ayrmaya etki eden alma parametreleri; rulo dn hz, besleme tane boyu, blc bak ayar, bant kalnl, manyetik rulo konfigrasyonu ve aama says olarak sralanabilir. Bu tr manyetik ayrclar srekli manyetik alan iddetine sahip olduklarndan, manyetik ayrma ilemi bata rulo hz ve besleme tane boyu olmak zere, blc bak ayar, manyetik rulo konfigrasyonu, bant kalnl ve besleme hz ile kontrol edilmektedir.

41

1. GR

Sultan MEK

1.8.9.1.(3). Rulo Dn Hz Rulo tipi yksek alan iddetli srekli mknatsl manyetik ayrclar, genellikle, 40 dev/dk ile 500 dev/dk arasnda deien geni bir rulo dn hz aralna sahiptir. ok kuvvetli manyetik zellie sahip tanelerin ayrm sz konusu olduunda rulo dn hz 700 dev/dk deerine kadar kabilmektedir. Belli bir hzda dnen bant zerine beslenen tanelerin izgisel hzlaryla bantn izgisel hznn eit olduu kabul edilmektedir. Taneler manyetik rulo zerindeyken merkezka, yerekimi ve manyetik olmak zere kuvvetin etkisi altnda kalrlar (ekil 1.15). Bylece, besleme malzemesi iinde bulunan farkl manyetik alnganla sahip mineraller, etkisi altnda kaldklar bileke kuvvetin yn ve byklne bal olarak, manyetik ya da manyetik olmayan ksmlardan birine geerler. Manyetik ksma gemesi istenen minerallerin manyetik alnganlklar azaldka, zerlerine etkiyen merkezka kuvvetini azaltmak iin rulo dn hzn azaltmak gerekir.

1.8.9.1.(4). Besleme Tane Boyu

Daha nce de belirtildii gibi, rulo tipi manyetik ayrclarda manyetik ayrma ilemi, belli bir manyetik alnganla sahip tanelerin manyetik rulo zerinden geerken, yrngelerinin uygulanan manyetik kuvvet tarafndan saptrlmas ilkesine dayanmaktadr. Genel fizik yasalarna gre, iri tanelere etkiyen merkezka kuvvet ince tanelere etkiyenden daha byktr. Bu nedenle iri taneler ince tanelerden daha uzaa frlatlrlar. Verimli bir ayrmann gerekletirilebilmesi iin, besleme tane boyut aral bu faktrler gz nne alnarak belirlenmelidir. ri tane boyutlarnda (>5 mm) beslemedeki en iri tane boyutunun en ince tane boyutuna orannn 2:1 ya da daha az olmas istenir. rnein; 3020 mm, 2010 mm, 105 mm gibi. Daha ince tane boyutlarnda (<5 mm) ise, bu oran daha byk tutulabilir. rnein; 73 mm, 30,8 mm ve 0,80,07 mm (Wells, 1984). ok zayf manyetik safszlklarn atm gibi baz zel durumlarda, verimli bir ayrmann yaplabilmesi iin besleme tane boyu aralnn dar tutulmas gerekir.

42

1. GR

Sultan MEK

ri tane boyundaki (+10 mm) ayrmalarda besleme malzemesinde %57 arasnda deien oranlarda nem ieriine izin verilebilmektedir. Daha ince taneli malzemelerin ise nem ieriinin daha az olmas gerekmektedir. rnein; -1+0,074 mm tane boyu aralndaki cam kumu iin maksimum %1 nem ieriine izin verilebilmektedir (Wells, 1984). Eer tesis koullarnda manyetik ayrcya beslenen malzeme scak ise kalsine manyezitin zenginletirilmesi, en azndan son laboratuar deneylerinin benzer koullarda yaplmas gerekir. Bazen, zellikle ince taneli malzemelerde, malzemenin ak zellii deiebilir ve taneler arasndaki elektrostatik etkileim ayrma verimini drebilir.

1.8.9.1.(5). Blc Bak Ayar

Manyetik ayrcya beslenen malzeme, yatayla 90114 arasnda deien alarda ayarlanabilen bir blc bak yardmyla manyetik ve manyetik olmayan ksmlara ayrlabilir (ekil 1.13). Uygulamalarn %90'ndan daha fazlasnda manyetik ve manyetik olmayan ksmlara geen malzemeler gzle ayrt edilebildiinden, blc bak kolaylkla ayarlanabilmektedir. rn veriminin yksek olmas istendiinde, rulo dn hz ykseltilir ve blc bak ayar rulodan en uzak konuma getirilir. Rulo dn hz deitike blc bak konumunun da deimesi gerekir.

1.8.9.1.(6). Manyetik Rulo Konfigrasyonu

Mknats diskleri arasndaki uzaklk azaldka manyetik kuvvet izgilerinin etki alan daralr (ekil 1.14). Bu nedenle, ortalama besleme tane boyuna gre kullanlacak manyetik rulo konfigrasyonu da deiir. Endstride kullanlan manyetik ayrclarn manyetik rulo konfigrasyonu rulo boyunca ayndr ve daha nce optimum konfigrasyonun deneyler ile belirlenmi olmas gerekir. Manyetik rulo konfigrasyonunun manyetik ayrmaya etkisini incelemek amacyla baz laboratuvar lekli manyetik ayrclarn rulolar birka konfigrasyon bir arada bulunacak ekilde retilmitir.

43

1. GR

Sultan MEK

Mknats kalnl azaldka elik disk kalnl da azalmakta ve bylece manyetik akm izgilerinin etki alan daralmaktadr. Bu nedenle iri tane ayrmnda, genellikle; 12:3 konfigrasyonu kullanlrken, ince taneli malzemeler iin dier konfigrasyonlar kullanlmaktadr.

1.8.9.1.(7). Besleme Hz

Manyetik ayrmaya etki eden dier bir parametre de besleme hzdr. Verimli bir ayrma iin bant zerine beslenen malzemenin tek tabakal (monolayer) olmasna dikkat edilmelidir. Bylece, kaln tabakal beslemede karlalan mekanik skma (manyetik olmayan tanelerin manyetik taneler altnda skp yanllkla manyetik ksma gemesi) olay nlenmi olur. Bu duruma, genellikle, demir cevherleri, ilmenit, krom vb. manyetik mineral yzdesi yksek olan cevherlerin zenginletirilmesinde karlalmaktadr. Besleme hz, rulo dn hzna ve besleme malzemesinin ortalama tane boyutuna baldr. Yksek manyetik zelliindeki minerallerin zenginletirilmesinde ya da n zenginletirme amacna ynelik kullanmlarda yksek besleme hzlarnda alabilmektedir. Besleme hz literatrde, genellikle ton/saat/rulo uzunluu (m) cinsinden ifade edilmekte ve standart rulo uzunluu 1 m olarak kabul edilmektedir.

1.8.9.1.(8). Aama Says

n zenginletirme amacyla yaplan manyetik ayrmalarda tek aamal ayrma yeterli olmaktadr. Ancak, salkl bir ayrmann yaplabilmesi iin, beslemede bulunan manyetik malzeme arlka %40'dan daha fazla olmamaldr (Davy, 1990). Bu nedenle, fazla miktarda manyetik mineral ieren malzemelerde optimum koullarda ve btn zenginletirme gz nne alndnda daha ekonomik bir ayrma iin ok aamal manyetik ayrmann gerekli olduu grlebilir. Beslemenin manyetik mineral ierii az olduunda bile, iki ya da aamal manyetik ayrma uygulanmaldr. ok gerekli durumlarda alt aamaya kadar klabilir. retilen

44

1. GR

Sultan MEK

manyetik ayrclarn ana iskeleti modler olduundan herhangi bir montaj problemiyle karlalmamaktadr.

1.8.9.2. RE Manyetik Ayrclarn Avantajlar

RE manyetik ayrclar endstride, genellikle, endui silindirli (Induced electromagnetic roll separator, IMR) kuru manyetik ayrclarn yerine

kullanlmaktadr. RE manyetik ayrclarn IMR manyetik ayrclara gre avantajlar aada sralanmtr (Arvidson, 1990; Davy, 1990). i. Yksek kapasite,

ii. Manyetik alan oluturmak iin herhangi bir g kaynana gerek yoktur, iii. Boyutlar kk ve hafiftir. Mevcut tesislerde bile nemli bir deiiklie gerek kalmadan kolaylkla yerletirilebilir, iv. Bakm masraflar ok azdr, v. Manyetik rulonun st ak olduundan ok geni besleme tane boyu aralnda alabilmektedir, vi. Ton bana maliyet daha dktr.

1.8.10. Kalsinasyon Kavurmas ile Manganez Zenginletirmesi

Kalsinasyon kavurmas daha ziyade, mangan karbonat ve mangan hidrat minerallerinin bulunduu konsantrelere uygulanr. Bylece karbon dioksiti (CO2) ve bnye suyu uzaklatrlan konsantrelerin mangan tenrleri ykseltilmektedir. Ayrca bol kalsit ve ok az kuvars ieren iri taneli MnO2 cevherlerinden yalnz kalsit kalsine edilip, su ile muamele edildikten sonra Ca(OH)2 lam atlarak mangan konsantresi de retilebilir. Bunun iin cevher yapsnn uygun olmas ve kalsine edilen rndeki mangan minerallerinin ilem srasnda lam inceliine ulamamas gerekir (Bayat, 2010).

45

1. GR

Sultan MEK

1.8.11. Li ile Manganez Zenginletirme

Endstriyel li metotlar dk deerli cevherlerde uygulama alan bulmaktadr. Li metodunun en basit yolu cevheri ymak, li zeltisini yn zerinden datmak ve ynn altndan szlen ykl li zeltisini toplamaktr. Slfrl cevherlerin oksidasyonu yava olduundan bu ilem li zeltisi metal ierii olarak yeterli miktara ulancaya kadar devam eder (Bosecker, 1997). Teknik uygulamalar zellikle bakr ve uranyum cevherleri iin uygulama alan bulmaktadr (Naveke 1986). Endstriyel li prosesleri; dump (yma) lii, heap (yn) lii, yerinde li olmak zere farkl teknik uygulamadr (Bosecker, 1997). Saf mangan metali ve pil retiminde kullanlacak konsantre retmeye ynelik bir yntemdir. Bu yntemde zengin cevher pH derecesinin 4 olduu bir ortamda slfrik asitle zndrlr, znmeyenden szlerek arndrlan MnSO4 zeltisi pH derecesinin 8 olduu bir ortamda NaOH ile Mn(OH)2 olarak ktrlr (Zhuo ve ark., 2009).

1.8.11.1. Li Yntemleri

1.8.11.1.(1). Yma Lii

En eski li prosesidir. Ak ocak madencilii ile karlan dk tenrl cevherlere uygulanr. lk olarak yma yaplacak alan, bu doal meyiller de olabilir asfalt, imento veya kille kaplanarak geirimsiz hale getirilir ve li zeltisinin sznt yapmas nlenmi olur (Torma ve Bosecker, 1982). Eski ymalar 200 m yksekliinde ve 50100 bin ton cevher alrken gnmzde li ymalarnn ykseklii 1020 m iken boyu birka yz metre, eni 40 metreyi bulmaktadr. Birka yz bin ton cevher iermektedirler. Bu havalandrmay kolaylatrmaktadr (Telefoncu, 1995). Yma liinin ematik grnm ekil 1.16da gsterilmitir. Ymann zeri srekli olarak li zeltisi ile spreylenir veya geici olarak li zeltisi ile doldurulur. Cevhere bal olarak li zeltisi su, asitli su veya ferrik slfat zeltisi olabilir. Sirklasyondan nce szlm halde olan li svs, bakteri

46

1. GR

Sultan MEK

ve ferrik demirin tekrar retilmesi iin bir oksidasyon havuzundan geirilir ve tekrar yna pompalanr (Bosecker, 1997). Yma lii ok yava ileyen bir prosestir. Bu yzden 1020 yl kadar srebilir. Dier yandan da basit ve ucuz bir uygulamadr. Az alma gerektirir (Naveke, 1986).

ekil 1.16. Yma (Dump) li ileminin ematik grnm (Telefoncu, 1995) 1.8.11.1.(2). Yn Lii

Yn lii, yma liine benzer ilkelerle uygulanr. Fakat yn liinde daha ince tane boyutunda cevherler kullanlr. Eer yn lii yaplacak cevherin tane boyutu bykse cevhere boyut kltme iin baz n hazrlklar uygulanr. Yn lii dz bir zemin zerinde yapld gibi eimli bir yama zerinde de

yaplabilmektedir. Geirgen olmayan ve zel zelti toplama kanallar bulunan zemin zerine ylan cevher zerinden zelti pskrtlr. Tabandan szlen zelti toplama havuzundan tekrar cevhere gnderilmeden nce oksidasyon havuzundan geirilir (Habashi, 1999). Baz ygn li proseslerinde, oksijenin ynn alt ksmlarna ulaabilmesi iin borular yerletirilmelidir. Yn liinin ematik grnm ekil 1.17de gsterilmitir.

47

1. GR

Sultan MEK

ekil 1.17. Yn (Heap) Li ileminin ematik grnm (Bosecker, 1997) Yn liinde uygulanan teknik yledir: i. nce li ileminin yaplaca alan hazrlanr. Bu alan genellikle maden sahalarnda veya bunlarn yaknnda hazrlanr ve geirimsiz bir zeminden (asfalt/plastik levhalarla kapl) olumaktadr. Geirimli olursa li zeltisi cevhere temas etmeden li alanndan uzaklar. ii. Cevher ocaktan li yaplacak bu alana tanr. iii. Genellikle 15 cm boyutuna ufaltlm cevher, bu geirimsiz tabakann stne ylr ve st ksm dzlenir. iv. Kaak zeltilerin engellenmesi, li zeltisinin deerli metalle temas iin bu ynlarn zerine lam (drenaj) kanallar alr. v. zc pompalar yardmyla ynn st ksmna, sulama veya yamurlama eklinde verilir. vi. Drenaj yoluyla toplanan zelti yine pompalar yardmyla ynn zerine tekrar geri beslenir. Yn liinde Ksa Devre kavram: Eer li alanna ylan cevherin tane boyut aral genise ve yld alanda homojen deilse (yani iri ve ince tanelerin yndaki dalm dzgn deilse) yna beslenen li zeltisi iri tanelerin aralarndaki boluklardan akarak yn terk eder, yani Ksa Devre yapar. Li zeltisi ynn tamamna temas etmemi olur. Bu durumu engellemek iin

48

1. GR

Sultan MEK

aglomerasyon

ilemi uygulanr. Yn

liinde bakterilerden geni ekilde

yararlanlmaktadr. Yn liine olumsuz etki eden etmenler: Killerin varl Boyut kltme srasnda oluan ok ince taneler Ferrik hidroksit veya bazik kelekler Buharlamadan dolay li zeltisine meydana gelen baz kayplar Kanal oluumu (ksa devre) sebebiyle verim der ve li sresi azalr.

Aglomerasyon (briketleme veya peletleme): Aglomerasyon, dk tenrl, killi veya laml altn cevherlerinin yn lii ile zndrlmesi ncesinde, kire veya portland imento ile aglomera edilmesi ilemidir. Aglomerasyonda tanelerin birbirlerine yapma performansn artrmak amacyla, cevher tanecikleri arasna balayc zellii olan baz maddeler ilave edilir. Bentonit en ok kullanlan balaycdr (Sivas-Divriide manyetit cevherinin peletlenmesinde kullanlmaktadr). Bentonit dnda kire, imento veya peridur isimli organik polimer vb. balayclar da kullanlmaktadr. Krlm cevher + su / NaCN + balayc = aglomerat Aglomerasyonun olumlu yan li veriminin %60 ve daha yksek deerlere ulamas ve olumsuz yan ise Altnn aktif karbonla kazanm srasnda Ca(OH)2 sorunu oluturmasdr.

1.8.11.1.(3). Yerinde Li

Yerinde li genellikle terk edilmi maden ocaklarnda uygulanr. Galeriler su ile doldurulur ve kendiliinden suya gemeyen cevher de basnl su ile ykanr. Galerilerin dibinde biriken su yzeye pompalanr. Dk tenrl cevherler geleneksel madencilik yntemleriyle zenginletirilemezler. Fakat yerinde li ilemi ile zenginletirilebilirler. Yerinde liin ematik olarak grnm ekil 1.18da gsterilmitir.

49

1. GR

Sultan MEK

ekil 1.18 Enjeksiyon yntemi (Akda, 1992) Uygun li zeltisi alan deliklerden atlakl cevher yatana enjekte edilir. Reaksiyonun gerekleebilmesi iin yeterli zaman getikten sonra kuyularda toplanan ykl zelti yeryzne pompalanr. Yerinde li ynteminde ykl zeltinin szmamas iin gang kayacnn geirimsiz, cevherin ise yeterli oranda geirimli olmas gerekmektedir (Bosecker, 1997).

izelge 1.6. Yerinde li ynteminin olumlu ve olumsuz ynleri (Akda, 1992)

Olumlu ynleri Daha az evre kirlenmesi Dk ilk yatrm ve iletme maliyeti Dk enerji gereksinimi Geleneksel yntemlerle cevherlere uygulanabilirlik Olumsuz ynleri Yer alt sular kirlenebilir. Kurulan ekipmana kazanm kyasla dk metal

Metal ekstraksiyon verimi dk iletilemeyen Yntem karmak bir sre ieriyor Metal ekstraksiyon sresi uzun Detayl veritaban henz olumam

Kalc saha bozukluklar daha az Cevher kaynaklar ve rezervlerde art

50

1. GR

Sultan MEK

izelge 1.7. Yamurlama ve enjeksiyon yntemleri (Akda 1992)

(a) Yamurlama yntemi Yzeye yakn cevherlerde uygulanr. (b) Enjeksiyon yntemi Genellikle yzeye yakn cevherlerde uygulanr. olmayan, derin

Cevherin yzeye yakn ksmna li zeltisi verilir. Cevher yatann iine doru alm olan toplama (retim) kuyularndan ykl li zeltisi alnr. Yeryzndeki zenginletirme tesisine beslenir.*

Cevher yatana doru enjeksiyon kuyular ve toplama(retim) kuyular alr. Enjeksiyon kuyularndan zc reaktif verilir. Toplama kuyularndan ise ykl li zeltisi alnr ve yeryzndeki zenginletirme tesisine beslenir.*

* Tesise gelen ykl zelti sementasyon ilemine tabi tutulur. Yani ykl zelti iindeki deerli metal (sv faz) deiik yntemlerle kat faza alnr. Syrlm zelti ise li zeltisi hazrlama tankna gnderilir ve daha sonra; yamurlama ynteminde yamurlama sistemine, enjeksiyon sisteminde ise enjeksiyon kuyularna geri beslenir.

1.8.11.1.(4). Tank Lii

Metal kazanmnn yksek olmas sebebiyle sspansiyon liinin teknik boyutta uygulanmasna olanak veren biyoreaktrler gelitirilmitir (Telefoncu, 1995). Bu yntemle inko slfrl cevher konsantrelerinden %80 civarnda inko kazanm elde edilmitir. Tank lii; yma, yn ve yerinde li tekniklerinden yapm ve iletilmesi asndan ok daha pahaldr. Fakat metal kazanm oran daha yksektir. Altn cevherlerinin biyoliinde baarl bir ekilde uygulanmaktadr (ekil 1.19.) (Bosecker, 1997).

ekil 1.19. Tesis apnda kullanlan li tanklar (Akda 1992)

51

1. GR

Sultan MEK

Tank lii; Genellikle yksek tenrl cevherlere veya konsantrelere uygulanr. Cevherin li ncesi 0,5 mm boyutuna ufalanm olmas gerekir. Kat tanelerin kmesini engellemek, li zeltisinin deerli metalle temasn artrmak, ortamdaki iyon transferini ve ortama gaz transferini kolaylatrmak iin kartrma yaplmaktadr. Metalin tamamna yakn yaklak 110 saat arasnda zeltiye alnabildii iin ok tercih edilen bir yntemdir. Tank lii ilemleri 2 snfta incelenir: Normal basnta yaplan li Yksek basnta yaplan li

52

2. NCEK ALIMALAR

Sultan MEK

2. NCEK ALIMALAR

Ateok (1977) tarafndan yaplan almada Trakya-Binkl, Erzincan ve Uak yresi oksitli manganez cevherlerine flotasyon yntemi uygulanm ve %78 MnO2 tenrl konsantrenin kazanlabilecei ancak Uak blgesi cevherlerinin flotasyon yntemine uygun olmad bildirilmitir. Ateok (1977) yapt almada madencilik sektrnde bir sorun tekil eden ince taneli cevherlerin zellikleri ortaya konularak, son 10 yl iinde ince taneli cevherlerin zenginletirilmesinde kullanlan deitirilmi (modifiye) flotasyon yntemleri aratrlmtr. Rodokrozit ve kuvars minerallerinin flotasyon zellikleri saptanm ve rodokrozit'in klasik flotasyonu yaplmtr. Rodokrozit + kuvars karm kullanlarak laboratuvar apnda dizayn edilen bir elektroflotasyon hcresinde rodokrozit'in elektroflotasyon yntemi ile zenginletirilmesine

allmtr. Elektroflotasyon ynteminde nemli bir yeri olan kpn ve kullanlan elektrotlarn zellikleri saptanarak, elektroflotasyon ynteminde; mekanik kartrma hznn, pulp younluunun, akm younluunun, hcre yksekliinin, ortam pH'nn ve plp ssnn zenginletirme zerine etkileri incelenmitir. Ayrca,

elektroflotasyonla klasik flotasyonun arasndaki farklar ortaya konularak, iki yntemin tartlmas yaplmtr. El Hazek ve ark. (2006), Msrn Sinai blgesinden alnan dk tenrl manganez cevherlerinden (%8,52 Mn) indirgeyici olarak H2O2 kullanlm ve hidroklorik asit lii yaplarak mangann geri kazanlmas aratrlmtr. XRD sonularna gre cevher kriptomelan, kalkopanit, pirolisit ve krednerit

minerallerinden olumaktadr. Ayrca hematit, gtit gibi demir minerallerinden ve az miktarda pirit bulunmaktadr. Optimum koullarda; 0,4 M H2O2 ve 2 M HCl kullanlarak 60-95 oC scaklkta 1/12 kat sv orannda deneyler yaplm ve >%97 verimle kazanlmtr. Bunun yan sra Fe verimi %14 gemez iken %81 verimle Al, %98 verimle Zn kazanlmtr. Hariprasad ve ark. (2007), indirgeyici olarak tala tozu kullanlarak slfrik asit lii yaplarak manganezin geri kazanm aratrlmtr. Deneylerde pulp younluu, asit miktar, scaklk ve tala tozunun etkileri incelenmitir. Sonu olarak

53

2. NCEK ALIMALAR

Sultan MEK

optimum koullarda 8 saat li sresinde, %5 H2SO4 konsantrasyonunda, %10 pulp younluunda ve %5 tala tozu kullanlarak yaplan deneylerde %98 verimle manganez kazanlmtr. Zhang ve ark. (2007), nikel lateritlerinin atk sularndan eitli yntemlerle manganezin geri kazanm aratrlm ve bu yntemler karlatrlmtr. Metodlar solvent ekstraksiyonu, iyon deiimi, hidroksit ile ktrme, slfit ile ktrme ve oksidatif ktrmeden olumaktadr. Deneyler srasnda reaktif maliyetleri, reaktiflerin seicilik zellikleri ve retim kalitelerinin etkileri karlatrlmaktadr. Bu metotlar arasnda SO2, O2 karm gibi ucuz oksidantlarla yaplan oksidatif ktrme manganezin geri kazanmnda yksek seicilii ile gelecekteki aratrma ve gelitirme iin nerilen, umut verici bir yntemdir. Solvent ekstraksiyonunda ucuz ayrclarla zeltiden manganez kazanm dier deerli metaller ile birlikte olmaktadr. Karbonat ile ktrme manganez kazanmnda hidrojen ile ktrmeye gre daha seicidir. Slfit ile ktrme ve iyon deiimi safl bozan metallerden mangan kazanm iin yararl bir yntemdir. Zhang ve ark. (2007), yksek tenrl manganez cevherleri pirometalurjik ilemlerle genellikle uygun metalik alam formlarnda retilmektedir. Dk tenrl manganez cevherleri geleneksel pirometalurjik proseslerden (indirgeme, kavurma, eritme) geirilir, bunu takiben hidrometalurjik ilemler uygulanarak kimyasal manganezdioksit, elektrolitik manganez ya da elektrolitik manganezdioksit retilmektedir. Dk tenrli mangan cevherleri iin eitli li prosesleri zerinde allmakta ve aratrlmaktadr. Li prosesleri ferrodemir, slfrdioksit, kuprik bakr, hidrojenperoksit, nitrikasit, organik indirgeyiciler, biyo ve elektro

indirgeyicileri kapsamaktadr. Bu prosesler arasnda slfrdioksit ve ferrodemir lii ucuz olmakla birlikte pilot tesislerde iletilmek iin olduka umut vericidir. Li solsyonundan bakr, nikel, kobalt gibi minerallerden demir ve manganezin geri kazanlmas zordur. Sonu olarak, nikel lateritlerinin atk sulardan manganez 15 g/L Mn olarak ucuz maliyetli bir ekilde kazanlmaktadr. Shen ve ark. (2007), solvent ekstraksiyonu ve oksidatif asit lii kullanlarak derin denizel mangan nodllerinden Mn, Co ve Ni geri kazanm aratrlmtr. Sonuta li srasnda pirotinin kullanlmas Mn, Co ve Ni geri kazanmn

54

2. NCEK ALIMALAR

Sultan MEK

kolaylatrldn gstermektedir. Deneylerde scaklk li sresi ve slfirik asit konsantrasyonunun etkisi aratrlmtr. Li svsna sodyum slfit eklenerek, 50 oC de 2 saat sresince kartrlarak Ni ve Co ktrlmtr ve sonu olarak manganez slfat elde edilmitir. Mn %85 verimle kazanlmtr. Michelis ve ark. (2007), bitmi alkalin ve inko karbon pillerden manganez ve inkonun oksalik asit ve slfirik asit lii yaplarak geri kazanm aratrlmtr. Deneylerde pulp younluu, slfirik asit konsantrasyonu scaklk ve oksalikasit konsantrasyonunun etkileri incelenmitir. ANOVA testi yaplm ve optimum koullarda Mn %70, Zn %100 olarak geri kazanlmtr. Deney koullar; 5 saat li sresi, 80 oC scaklk, %20 pulp younluu (kat oran), 1,8 M slfrik asit konsantrasyonu, 59,4 g/L oksalik asit olarak belirlenmitir. ki seri halinde li yaplarak Mn ve Zn %96 verimle elde edilmitir. Karakaya ve ark. (2007) bu almada, hidrometalurjik yntemlerle atk alkali ve inko-karbon pillerden inko ve mangann geri kazanlabilirlii incelenmitir. Li testleri 24 tam faktriyel dizayn almas esasna gre yrtlm ve sonular ANOVA (analysis of the variance) yntemiyle deerlendirilmitir. Deneysel deikenler, pil tozu/sv yzdeleri, slfrik asit konsantrasyonu, scaklk ve oksalik asit konsantrasyonlardr. Deneysel sonular, inko ve mangann maksimum znme verimlerine e zamanl olarak ulalamadn, bununla birlikte, mangan oksitlerin znmesi iin gereken yksek oksalik asit konsantrasyonunun inko okzalat presipitasyonuna sebep olduunu gstermitir. 80 Cde, %20 pil tozu/sv orannda, 60 g/L oksalik asit ve 1,8 M H2SO4 konsantrasyonunda, 3 saat li ileminden sonra, mangan %70, inko ise %100 orannda solsyona gemitir. Tm deneysel sonular, atk alkali ve inko-karbon pillerden inko ve mangan geri kazanm iin uygulanan li ynteminin basit ve etkili bir yntem olduunu gstermitir. Su ve ark. (2008), dk tenrl mangan cevherlerinden indirgeyici olarak melas kullanlm ve slfrik asit lii yaplarak mangann geri kazanm aratrlmtr. Deneylerde slfirik asit ve melas konsantrasyonun, scaklk ve li sresinin etkileri incelenmitir. Sonular yksek oranda mangan kaznmnn yan sra Al ve Fenin de kazanldn gstermitir. Optimum koullarda; 1,9 mol/L

55

2. NCEK ALIMALAR

Sultan MEK

H2SO4, 60 g melas, 0,147 mmnin altnda malzeme kullanlarak 90 oCde 120 dakika li sresinde deneyler yaplm ve %97 verimle Mn kazanlmtr. Bunun yan sra %21,5 verimle Al ve %32,4 verimle Fe kazanlmtr. Cheng ve ark. (2008), dk tenrl mangandioksit cevherleri indirgeyici olarak msr sap kullanlm ve kavurma, slfirik asit lii yaplarak mangann geri kazanm aratrlmtr. Deneylerde msr sap miktar, kavurma scakl, kavurma sresi, cevherin tane boyutu, li scakl, slfirik asit konsantrasyonu ve karmn hznn etkileri incelenmitir. Optimum koullarda; 500 oC scaklkta 80 dakika kavurma sresinde, 3 mol/L slfirik asit konsantrasyonunda, 50 oC scaklkta, 40 dakika li sresinde ve 400 dev/dk kartrma hznda deneyler yaplmtr. %90,2 verimle mangan kazanlmtr. Saylgan ve ark. (2009), eitli asitlerle li ilemi yaplarak mangann geri kazanm aratrlmtr. Askorbik asit (AA), sitrik asit (CA) ve oksalik asit (OA) kullanlm ve test edilmitir. Sodyum hidroksit (NaOH) ve potasyum hidroksit (KOH) ktrc olarak kullanlmtr. Sonuta 90 oC scaklkta pH 9-10da sitrik asit (CA) ve askorbik asitin (AA) mangan kazanmnda etkili olduu grlmtr. Zhang ve ark. (2009), tipik nikel lateritlerinden hidrometalurjik ilemler yaplarak mangann geri kazanm aratrlmtr. Hidroksit kullanlarak yaplan ktrme sonucunda hidroksitin fakir seiciliinden dolay manganez kazanm salanamamtr. Karbonat kullanlarak yaplan ktrme sonucunda ise ok az miktarda mangan kazanlmtr. Fakat manganezle birlikte yksek oranda kalsiyum ve magnezyum kazanld iin bu yntem tercih edilmemitir. Deneysel almalar sonunda olumlu sonu optimum koullarda (pH 67) hava ile oksidatif ktrme yaplarak elde edilmitir. Furlani ve ark. (2009), bitmi inko alkali pillerden karbonhidrat kullanlarak manganezin asit lii ile geri kazanm aratrlmtr. Monosakkarin ve disakkarin kullanlm ve test edilmitir. Laktoz kullanlarak yaplan deney sonular ANOVA testi ile analiz edilmi ve slfirik asit konsantrasyonu, scaklk ve laktoz asit konsantrasyonu etken parametre olarak belirlenmitir. Lasheen ve ark. (2009), Msrn Sinai blgesinde Um-Bogmadaki %37,5 Mn tenrl cevherden li yntemi ile manganezin geri kazanm aratrlmtr.

56

2. NCEK ALIMALAR

Sultan MEK

HNO3 ve melas kullanlarak li deneyleri yaplmtr. Optimum koullarda parametreler 2,7 M HNO3, %20 melas, 95
o

C ve li sresi 2 saat olarak

belirlenmitir. Manganez %98 verimle kazanlmtr ve demir miktar %12,9u gememektedir. Metal deerleri arasndaki iliki (Cu, Co, Zn, Ni, Cr) ve geri kazanm verileri incelenmitir. ktrme ilemi yaplarak majr gang mineralleri alndktan sonra li zeltisinden mangandioksit (Mn2O3, Mn3O4) elde edilmitir. Tian ve ark. (2009), dk tenrl mangandioksit cevherlerinden indirgeyici olarak msr koan kullanlm ve slfirik asit lii yaplarak mangann geri kazanm aratrlmtr. Deneylerde msr koan miktar slfrik asit konsantrasyonu, li sresi ve malzeme miktarnn etkileri incelenmitir. Optimum koullarda; 75 m boyutunda 10 g mangandioksit cevheri 3 g msr koan kullanlarak, 1,9 mol/L slfrik asit konsantrasyonunda 85 oC scaklkta, 60 dakika li sresi uygulanarak deneyler yaplm ve %92,8 verimle mangan kazanlmtr. Demir kazanma verimi %24,6y gememektedir.

57

2. NCEK ALIMALAR

Sultan MEK

58

3. MATERYAL VE METOD

Sultan MEK

3. MATERYAL VE METOD

3.1. Manganez Numunesinin Hazrlanmas

Bu almada kullanlan manganez cevheri Kayseri ili Yahyal ilesinden ve Antalyadaki manganez yataklarndan iki ayr numune halinde temin edilmitir. Maden yatandan karlan manganez cevherinden yaklak 100 kg alnarak ukurova niversitesi, Mhendislik Mimarlk Fakltesi, Maden Mhendislii, Cevher Hazrlama Laboratuarlarna getirilmi ve iri boyuttaki malzeme (-20 cm) eneli krcdan geirilerek tamam 1 mmnin altna indirilmitir. Numune hazrlama akm emas ekil 3.1de verilmektedir. Numune hazrlama aamalarnda tme ilemi bilyal deirmende yaplmtr. alma koullar; 20 dakika tme sresi, 1 kg tlecek malzeme, 1/15 malzeme arj orandr (15 kg eitli tane iriliklerinde bilye) (4, 3, 2 ve 1 cm). Numune hazrlama aamalarnda eleme ilemi ya olarak farkl elek aklklarndaki eleklerde yaplmtr.

3.2. Kimyasal Analiz

tlm ve kurutulmu numuneden 0,0002 g hassasiyette 0,5 g rnek 250 mLlik behere tartlr. zerine 20 mL asit karm (1 hacim HNO3 + 3 hacim HCl) ilave edilir. Beherin az bir saat camyla kapatlr. Istc levha zerinde znnceye kadar bekletilir. znme ilemi tamamlandktan sonra rnek stc levhadan alnp soumaya braklr. Soumu rnek zerine 100150 mL saf su eklenip kaynama noktasna kadar tekrar stlr. rnek iinde znmeyen taneler var ise bunlar muhtemelen silisyumdur ve mavi bant filtre kdndan 500 mLlik balonjojeye szlr (A-zeltisi). Bu zeltide Kalsiyum, Magnezyum, Demir, Alminyum, Sodyum, Potasyum, Mangan v.s. analizleri yaplr. Filtre kd scak saf su ile en az defa ykanr (her ykamada bir nceki ykamaya ait su kalmamaldr). Filtre kd silisyum analizi iin saklanr.

59

3. MATERYAL VE METOD

Sultan MEK

Tvanan Cevher (- 20 mm) 100 kg

Numune Azaltma (Konileme-Drtleme)

Krma (eneli krc) - 1 mm

tme (Seramik Bilyal Deirmen)

Karakterizasyon Testleri (Elek Analizi, Kimyasal Analiz, XRD)

Sallantl Masa

MGS

Flotasyon

Manyetik Ayrma

Li

ekil 3.1. Numune hazrlama akm emas

Kimyasal analiz forml

(3.1)

m = Analiz iin tartlan miktar 50 = 1 mg/Ldeki mangann Abs deeri

Kullanlan Reaktifler: Asit karm (1 hacim nitrik asit+ 3 hacim hidroklorik asit )

60

3. MATERYAL VE METOD

Sultan MEK

3.3. Sallantl Masa Deneyleri

Sallantl masa deneylerinde; ukurova niversitesi, Maden Mhendislii Blm, Cevher Hazrlama Laboratuarlarndaki Wilfley laboratuar tipi sallantl masa kullanlmtr (ekil 3.2). Deneylerde kullanlacak Antalya ve Kayseri numuneleri A1, K1 (-1 +0,5 mm), A2, K2 (-0,5 mm +0,3 mm), A3, K3 (-0,3 +0,106 mm) ve A4, K4 (-0,106 mm) eklinde kodlanm ve her bir tane fraksiyonundan yaklak 2 kg malzeme hazrlanmtr. Sallantl masa iin malzeme hazrlama ileminde daha nce anlatlan bilyal deirmen ve ya eleme ilemleri uygulanmtr. Sallantl masa deneylerinde masa yzeyinin temiz olmasna dikkat edilmitir. Masa altrldnda masa yzeyi tamamen su filmi ile kaplanncaya kadar beklenmi ve bu ilemden sonra 2 kglk numune (A1, K1, A2, K2, A3, K3 veya A4, K4 numuneleri) masann besleme haznesinden beslenmitir. Masa alrken younluka ar olan artk malzeme masann uzun ksmndan dklmeye baladktan sonra masa durdurulmu ve saat camlarna masa zerinden rnekler alnmak suretiyle deney tamamlanmtr.

ekil 3.2. Wilfley Laboratuar Tipi Sallantl Masa

61

3. MATERYAL VE METOD

Sultan MEK

3.4. MGS Deneyleri

MGS deneylerinde Dokuz Eyll niversitesi, Maden Mhendislii Blm, Cevher Hazrlama Laboratuarlarndaki C900 Laboratuar Tipi Mozley MGS kullanlmtr (ekil 3.3).

ekil 3.3. Deneylerde kullanlan MGS cihaz MGS testlerinde Antalya ve Kayseri numunelerinden 0,106 mm tane boyutundaki malzemeden %15 kat orannda pulp oluturulmu ve devri ayarlanabilir bir besleme pompasyla 2,2 L/dk ile MGS cihazna beslenmitir. MGS deneylerinde MGS dnme hz 180 dev/dk, eim 4o, ykama suyu 3 L/dk olarak test edilmitir. Dier alma koullar sabit olarak alnmtr. Bunun nedeni hem deneysel almada kullanlacak numune miktarnn parametre belirleme almalar iin yeterli olmayaca hem de kullanlan MGS cihaznda daha nceden yaplan onlarca mangan numunesi deneylerinde belirlenen asgari alma koullarnn bu numune iinde uygun olaca n grlmtr.

62

3. MATERYAL VE METOD

Sultan MEK

MGS testlerinde malzeme beslenmesinin ardndan yatak oluumu iin 1 dakika kadar beklenmitir. Yatak oluumunun ardndan yani MGS cihaznn konsantre ksmndan malzeme gelmeye balad andan itibaren her 10 saniyede bir 4 saniye boyunca makinenin konsantre ve artk ksmndan numune alnmtr.

3.5. Flotasyon Deneyleri

Flotasyon deneylerinde ukurova niversitesi, Maden Mhendislii Blm, Cevher Hazrlama Laboratuarlarndaki flotasyon cihaz kullanlmtr. Kayseri numunesi krma tme ve eleme ilemlerinden sonra 0,106 mm boyutuna getirilmi flotasyon ile zenginletirilmeye allmtr. Flotasyon deneyleri 2 grup halinde yaplmtr. 1. grup deneylerde %15 kat orannda (300 g), 1400 dev/dk kartrma hznda, 2 Llik hcre kullanlm, pH NaOH ile 9,88 olarak ayarlanmtr. Kprtc olarak oleik asit (K- oleat), Sodyum oleat, bastrc olarak Na2SiO3 kullanlmtr. 2. grup deneylerde ise kat oran, kartrma hz, hcre boyutu sabit tutulmu pH NaOH ile 9,42 olarak ayarlanm ve kprtc olarak Aero-825, Aero-801, bastrc olarak Na2SiO3 kullanlmtr. ekil 3.4-3.5de akm emalar gsterilmitir.

63

3. MATERYAL VE METOD

Sultan MEK

1.

Grup Deneyler Devir Besleme Mal Hcre pH Gazya + Mazot NaSiO3 (500 g/L) Oleik asit (K-oleat) Sodyum Oleat : 1400 dev /dk : 300 g (%15 kat) : 2L : 9,88 (%5lik NaOH ile ayarland) : 10 + 10 damla : 0,5 g/mL : 9 mL : 9 mL 10 dk koullandrld Flotasyon Kpk alma (1 Nolu konsantre) pH : 9,2 (% 5lik NaOH ile ayarland) Oleik asit (K-oleat) : 2 mL Sodyum Oleat : 2 mL 4 dk koullandrld Flotasyon Kpk alma (2 Nolu konsantre) pH : 9 (% 5lik NaOH ile ayarland) Oleik asit (K-oleat) : 2 mL Sodyum Oleat : 2 mL 4 dk koullandrld Flotasyon Kpk alma (3 Nolu konsantre) pH : 8,92 (% 5lik NaOH ile ayarland) Oleik asit (K-oleat) : 2 mL Sodyum Oleat : 2 mL 4 dk koullandrld Flotasyon Kpk alma (4 Nolu konsantre) Artk

ekil 3.4. (1. grup) flotasyon deneyleri akm emas

64

3. MATERYAL VE METOD

Sultan MEK

2.

Grup Deneyler Devir Besleme Mal Hcre pH Gazya + Mazot NaSiO3 (500 g/L) Aero-825 Aero-801 : : : : : : : : 10 dk koullandrld Flotasyon Kpk alma (1 Nolu konsantre) pH Aero-825 Aero-801 : : : 4 dk koullandrld Flotasyon Kpk alma (2 Nolu konsantre) Artk 9,10 (% 5lik NaOH ile ayarland) 2 mL 2 mL 1400 dev /dk 300 g (%15 kat) 2L 9,42 (% 5lik NaOH ile ayarland) 10 + 10 damla 0,5 g/mL 9 mL 9 mL

ekil 3.5. (2. grup) flotasyon deneyleri akm emas

3.6. Manyetik Ayrma Deneyleri Manyetik ayrma deneyleri stanbul Teknik niversitesi, Cevher Hazrlama Mhendislii Blm Laboratuarlarnda yaplmtr. Manyetik ayrma deneylerinde yksek alan iddetli kuru manyetik ayrc (Permroll) kullanlmtr. Deneylerde kullanlacak numuneler (Kayseri) P1 (-2,8 +1 mm), P2 (-1 mm +0,5 mm) ve P3 (-0,5 +0,150 mm) eklinde kodlanm ve her bir tane fraksiyonundan yaklak 1,5 kg malzeme hazrlanmtr. Manyetik ayrma iin malzeme hazrlama ileminde daha nceki blmlerde bahsedilen krma, tme ve ya eleme ilemleri uygulanmtr.

65

3. MATERYAL VE METOD

Sultan MEK

Manyetik ayrma deneylerinde besleme hz (120 dev/dk) sabit tutulmu ve farkl bak ayarlarnda deneyler yaplmtr (ekil 3.6). Deneylerde 1,7 Tesla (17000 Gauss) civarnda bir manyetik alan iddeti olumaktadr. ekil 3.73.9de ise deneysel almada kullanlan akm emas verilmektedir.

ekil 3.6. Deneylerde kullanlan manyetik ayrc (www.cevher.itu.edu.tr)

66

3. MATERYAL VE METOD

Sultan MEK

Besleme Mal (-2,8 +1 mm)

Permroll Manyetik Ayrc (n Bak: 100 Arka Bak: 70) (Besleme Hz: 120 dev/dk) Manyetik 1 Orta iddetli Manyetik

Permroll Manyetik Ayrc (n Bak: 100 Arka Bak: 85) (Besleme Hz: 120 dev/dk) Manyetik 2 Non Manyetik Orta iddetli Manyetik

ekil 3.7. (-2,8 +1) mm tane boyundaki Permroll deneyinin akm emas

Besleme Mal (-1 +0,5 mm)

Permroll Manyetik Ayrc (n Bak: 120 Arka Bak: 120) (Besleme Hz: 120 dev/dk) Manyetik 1 Orta iddetli Manyetik

Permroll Manyetik Ayrc (n Bak: 100 Arka Bak: 110) (Besleme Hz: 120 dev/dk) Manyetik 2 Non Manyetik Orta iddetli Manyetik

ekil 3.8. (-1+0,5) mm tane boyundaki permroll deneyinin akm emas

67

3. MATERYAL VE METOD

Sultan MEK

Besleme Mal (-0,5+0,150 mm)

Permroll Manyetik Ayrc (n Bak: 120 Arka Bak: 120) (Besleme Hz: 120 dev/dk) Manyetik 1 Orta iddetli Manyetik

Permroll Manyetik Ayrc (n Bak: 120 Arka Bak: 120) (Besleme Hz: 120 dev/dk) Manyetik 2

Non Manyetik

Orta iddetli Manyetik

ekil 3.9. (-0,5+0,150) mm tane boyundaki permroll deneyinin akm emas

3.7. Li Deneyleri

Li deneysel almalar, ukurova niversitesi, Maden Mhendislii Blmndeki Cevher Hazrlama Laboratuarlarnda gerekletirilmitir. Kimyasal li deneyi 0,4 M H2O2 ve 3,5 M HCl asit deriiminde, 1/12 kat orannda 95 oC scaklkta ve 120 dakikalk srede gerekletirilmitir. Bir sonraki aamada optimum kimyasal li koullarn belirlemek amacyla ANOVA Yates test teknii kullanlarak 90, 120, 150 dakikalk srelerde 1/10, 1/12, 1/14 kat oranlarnda, 65, 80, 95 oC scaklklarda, 0,20,40,6 M H2O2 ve 234 M HCl asit deriimlerinde deneyler gerekletirilmitir (ekil 3.10-3.12). Her sre sonunda katlardaki Mn ve Fe miktarlar kimyasal analiz yaplarak Perkin Elmer Atomik Absorbsiyon Spektrometre (AAS) cihaz ile llmtr. ANOVA Yates test teknii kullanlarak yaplan kimyasal li deneylerinde 5 parametre incelenmi ve deney dzenei izelge 3.1de verilmitir.

68

3. MATERYAL VE METOD

Sultan MEK

ekil 3.10. Li karm

ekil 3.11. Li zeltisi

ekil 3.12. Li kalnts

69

3. MATERYAL VE METOD

Sultan MEK

izelge 3.1. Yates li deney sralama dzenei

Deney Kodu 1 a b ab c ac bc abc d ad bd abd cd acd bcd abcd e ae be abe ce ace bce abce de ade bde abde cde acde bcde abcde Orta Orta Orta a = H2O2 (M) 0,2 0,6 0,2 0,6 0,2 0,6 0,2 0,6 0,2 0,6 0,2 0,6 0,2 0,6 0,2 0,6 0,2 0,6 0,2 0,6 0,2 0,6 0,2 0,6 0,2 0,6 0,2 0,6 0,2 0,6 0,2 0,6 0,4 0,4 0,4 b = HCl (M) 2 2 4 4 2 2 4 4 2 2 4 4 2 2 4 4 2 2 4 4 2 2 4 4 2 2 4 4 2 2 4 4 3 3 3 c = Scaklk (oC) 65 65 65 65 95 95 95 95 65 65 65 65 95 95 95 95 65 65 65 65 95 95 95 95 65 65 65 65 95 95 95 95 80 80 80 d = Kat oran 1/14 1/14 1/14 1/14 1/14 1/14 1/14 1/14 1/10 1/10 1/10 1/10 1/10 1/10 1/10 1/10 1/14 1/14 1/14 1/14 1/14 1/14 1/14 1/14 1/10 1/10 1/10 1/10 1/10 1/10 1/10 1/10 1/12 1/12 1/12 e = Sre (dk) 90 90 90 90 90 90 90 90 90 90 90 90 90 90 90 90 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 120 120 120

70

4. ARATIRMA BULGULARI

Sultan MEK

4.

ARATIRMA BULGULARI

4.1. Numunelerin Karakterizasyonu

Deneylerde kullanlan numunelerin elek analizleri; ukurova niversitesi, Mhendislik Mimarlk Fakltesi, Maden Mhendislii Blm, Cevher Hazrlama Laboratuarlarnda yaplmtr. Antalyadan alnan manganez cevherine; sallantl masa ve MGS deneyleri, Kayseriden alnan manganez cevherine ise sallantl masa, MGS, flotasyon, li ve kuru manyetik ayrma deneyleri yaplmtr. TBTAK MAMda Shimadzu XRD 6000 cihaz ve Cu X-n tp (: 1,5405 Angstrom) kullanlarak yaplan XRD analizleri sonucunda numunelerde saptanan mineralojik bileikler izelge 4.1 ve 4.2de verilmektedir. Philips PW-2404 model dalga boyu dalml X- n floresan spektrometre cihaz (XRF) ile yaplan yar kantitatif element analizi sonucunda numunelerden elde edilen sonular izelge 4.3-4.4de verilmektedir. XRD analiz grafikleri ise ekil 4.1-4.2de verilmektedir. izelge 4.1-4.2de grld gibi Antalya numunesi tvenan cevherin balca Kuvars, Manganite, Pyrolusite, Silicon Oxide, minerallerinden, Kayseri numunesi tvanan cevherin ise balca Kuvars, Hematite, Goethite, Todorokite, Manganosite, Trikalsiyum Alminat minerallerinden olutuu belirlenmitir. izelge 4.3-4.4te grld gibi Antalya numunesi tvenan cevherin balca %25,65 Mn, %0,67 Fe, %26,14 Si ve %45,92 O elementlerinde, Kayseri numunesi tvenan cevherin ise balca %13,96 Mn, %14,46 Fe, %24,19 Si ve %43,94 O elementlerinden olumaktadr.

izelge 4.1. XRD analizi sonucunda Antalya numunesinde tespit edilen bileikler
Numune Ad Bileik Kuvars Tvanan Cevher Manganit Pirolusit Bileik Forml SiO2 MnO(OH) MnO2

71

4. ARATIRMA BULGULARI

Sultan MEK

izelge 4.2. XRD analizi sonucunda Kayseri numunesinde tespit edilen bileikler
Numune Ad Bileik Kuvars Hematit Gtit Tvanan Cevher Todorokit Mangan Oksit Trikalsiyum Alminat Mn6O12(H2O)3 MnO Ca3Al2O6 Bileik Forml SiO2 Fe2O3 FeHO2

izelge 4.3. Antalya numunesi (tvanan cevher) kimyasal bileimi

Element Al Ba Ca Cl Co Cr Cu Fe K Mg Mn % 0,495 0,329 0,064 0,027 0,006 0,065 0,027 0,667 0,253 0,083 25,651 Element Mo Ni O P Pb S Si Sr Ti V Zn % 0,016 0,014 45,925 0,092 0,008 0,067 26,141 0,017 0,010 0,023 0,010

72

4. ARATIRMA BULGULARI

Sultan MEK

izelge 4.4. Kayseri numunesi (tvanan cevher) kimyasal bileimi

Element Al As Ba Ca Cr Fe K Mg Mn % 0,660 0,006 0,295 1,306 0,009 14,460 0,274 0,409 13,960 Element O P S Si Sr Ti Y Zn Zr % 43,936 0,323 0,068 24,193 0,053 0,029 0,003 0,004 0,013

Kayseri numunesinin Tbitak MAMda Mastersizer 2000 cihaznda Lazer Ik Sanm Teknii ile yaplan tane boyut analizine gre d50 = 26,3 m bulunmutur.

Q M P = Pirolusit Q = Kuvars M = Manganit

Q P Q M P M Q

ekil 4.1. Antalya tvanan cevher XRD analizi grafii

73

4. ARATIRMA BULGULARI

Sultan MEK

G = Gtit H = Hematit M = Mangan Oksit Q = Kuvars

G M H Q

ekil 4.2. Kayseri tvanan cevher XRD analizi grafii

4.2.

Sallantl Masa Deneyleri

izelge 4.5de Antalya ve Kayseri numunelerine ait farkl tane irilik fraksiyonlarnda yaplan sallantl masa deney sonular verilmektedir. izelgeden de grld gibi sallantl masa zenginletirilmesi ile her iki numune iin iri tane boyutlarnda direkt olarak satlabilir kalitede mangan konsantresi elde etmek mmkn olmamtr. 0,106 mmde yaplan sallantl masa testlerinde Antalya numunesinden elde edilen masa konsantresinde belirli bir zenginleme salanmtr. Ancak bu konsantrenin satlabilmesi iin bir peletleme ilemine tabi tutulmas gerekmektedir.

74

4. ARATIRMA BULGULARI

Sultan MEK

izelge 4.5. Sallantl masa rnleri kimyasal bileimleri (XRF) (A = Antalya, K = Kayseri numunesi)
Tane irilii (mm) Kodu A (Konsantre) -1 + 0,5 K (Konsantre) A (Konsantre) -0,5 +0,3 K (Konsantre) A (Konsantre) -0,3 +0,106 K (Konsantre) -0,106 A (Konsantre) Konsantre alnamamtr 62,89 36,61 45,14 50,00 29,59 %Mn Konsantre alnamamtr

4.3. MGS Deneyleri

MGS deneyleri Dokuz Eyll niversitesi Maden Mhendislii Blm

Cevher Hazrlama Laboratuarnda gerekletirilmitir. -0,106 mm tane boyutuna sahip Antalya ve Kayseri numuneleri MGS (Multi Gravity Separator) testlerine tabii tutulmutur. alma Koullar; Devir Eim Ykama Suyu Besleme Hz : 180 dev/dk : 4 : 3 L/dk : 2,2 L/dk

MGS deneyi sonucunda TBTAK MAMdan alnan sonulara gre Antalya numunesi iin beslenen malzemenin arlka %48,96s konsantre ve %51,04 artk olarak alnmtr. Bu cevher iin MGSde %41,24 Mn ve %78,71 verim ile konsantre elde edilmitir (izelge 4.6).

75

4. ARATIRMA BULGULARI

Sultan MEK

izelge 4.6. Antalya numunesi ( - 0,106 mm) MGS sonular

rnler Arlk (%) 48,96 Mn (%) Fe2O3 (%) SiO2 (%) Mn % Kazanma Verimi 78,72

Konsantre

41,24

0,75

32,25

Artk Besleme Mal (kimyasal analiz)

51,04

23,98

1,11

59,01

21,28

100,00

25,65

0,96

55,92

100,00

izelge 4.7de ise elde edilen MGS konsantre ve artk rnlerin Kantitatif Faz (mineralojik) analiz sonular verilmitir.

izelge 4.7. Kantitatif faz (mineralojik) analizi sonular (TBTAK MAM)

Numune Ad Bileik Kuvars MGS Konsantresi Manganit Pirolusit Kuvars MGS Artk Manganit Pirolusit Bileik Forml SiO2 MnO(OH) MnO2 SiO2 MnO(OH) MnO2

izelge 4.8-4.9da ise elde edilen MGS konsantresi ve artk rnlerinin kimyasal bileimleri verilmitir.

76

4. ARATIRMA BULGULARI

Sultan MEK

izelge 4.8. Antalya numunesi MGS konsantresi kimyasal bileimi (TBTAK MAM)
Element Al Ba Ca Cr Cu Fe K Mg Mn Mo % 0,256 0,294 0,073 0,030 0,037 0,530 0,211 0,036 41,244 0,026 Element Ni O P Pb S Si Sr V Zn % 0,012 41,998 0,091 0,012 0,019 15,075 0,016 0,030 0,012

izelge 4.9. Antalya numunesi MGS artk kimyasal bileimi (TBTAK MAM)
Element Al Ba Ca Cl Cr Cu Fe K Mg Mn % 0,299 0,321 0,087 0,028 0,038 0,032 0,777 0,246 0,084 23,983 Element Mo Ni O P Pb Si Sr Ti V Zn % 0,017 0,012 46,346 0,080 0,010 27,587 0,017 0,010 0,019 0,009

ekil 4.3-4.4de Antalya numunesiyle yaplan MGS deneysel alma sonras elde edilen konsantre ve artk rnlerinin XRD grafikleri verilmektedir.

77

4. ARATIRMA BULGULARI

Sultan MEK

Q Q = Kuvars P = Pirolusit M = Mangan M

P Q

M P M Q M

ekil 4.3. MGS konsantresi XRD analizi grafii

Q Q = Kuvars P = Pirolusit M = Mangan

M Q P Q Q Q

ekil 4.4. MGS artk XRD analizi grafii

78

4. ARATIRMA BULGULARI

Sultan MEK

Kayseri numunesi ile yaplan MGS deneylerinde %22,48 Mn ve %32,26 verim ile konsantre elde edilmitir (izelge 4.10).

izelge 4.10. Kayseri Numunesi (-0,106 mm) MGS sonular

rnler Konsantre Artk Besleme Mal (kimyasal analiz) Arlk (%) 16,69 83,31 100,00 Mn (%) 22,48 11,63 Mn % Kazanma Verimi 32,26 67,74 100,00

* Kazanma Verimi = V = [(C*c) / (F*f)] * 100

(4.1)

4.4.

Flotasyon Deneyleri

Flotasyon deneyleri ukurova niversitesi, Maden Mhendislii Blm, Cevher Hazrlama Laboratuarlarnda yaplmtr. Kayseri numunesi deney sonular izelge 4.11-4.14de verilmitir.

(1 Nolu) Deney Koullar;

Tane irilii Devir Besleme Mal Hcre pH Gazya + Mazot NaSiO3 (500 gr/L) Oleik asit (K-oleat) Sodyum Oleat

: -0,106 mm : 1400 dev/dk : 300 g (%15 kat) :2L : 9,88 (%5lik NaOH ile ayarland) : 1 mL (0,5+0,5 mL) : 0,5 g/mL : 9 mL : 9 mL

79

4. ARATIRMA BULGULARI

Sultan MEK

(2 Nolu) Deney Koullar; Tane irilii Devir Besleme Mal Hcre pH Gazya + Mazot NaSiO3 (500 gr/L) Aero-825 Aero-801 : -0,106 mm : 1400 dev /dk : 300 g (%15 kat) :2L : 9,42 (%5lik NaOH ile ayarland) : 1 mL (0,5+0,5 mL) : 0,5 g/mL : 9 mL : 9 mL

izelge 4.11. 1 Nolu deney koullarna gre yaplan flotasyon deney sonular
rn Arlk (%) Mn (%) Mn Kazanma Verimi (%)

I Nolu Konsantre (10 dk) II Nolu Konsantre (4 dk) III Nolu Konsantre (4 dk) IV Nolu Konsantre (4 dk) Nihai Artk Toplam (Besleme Mal)

13,34

18,65

13,38

3,26

20,47

3,59

3,34

19,97

3,59

2,89

19,85

3,09

77,17 100,00

18,39 18,59

76,35 100,00

80

4. ARATIRMA BULGULARI

Sultan MEK

izelge 4.12. 1 Nolu deney koullarna gre yaplan Kmlatif flotasyon deney sonular
rn Konsantre (10 dk) Konsantre (14 dk) Konsantre (18 dk) Konsantre (22 dk) Nihai Artk Toplam (Besleme Mal) Arlk (%) 13,34 16,60 19,94 22,83 77,17 100,00 Mn (%) 18,65 19,01 19,06 19,16 18,39 18,56 Mn Kazanma Verimi (%) 13,40 17,00 20,48 23,57 76,43 100,00

Kayseri numunesi ile yaplan (1) nolu flotasyon deney koullarna gre %19,16 Mn tenrl konsantre %23,57 Mn verimi ile 22 dk flotasyon sresi sonucunda elde edilmitir.

izelge 4.13. 2 Nolu deney koullarna gre yaplan flotasyon deney sonular
rn I Nolu Konsantre (10 dk) II Nolu Konsantre (4 dk) Artk Toplam (Besleme Mal) Arlk (%) Mn (%) Mn Kazanma Verimi (%)

17,92

17,78

18,54

5,04 77,04 100,00

18,85 16,94 17,19

5,53 75,93 100,00

81

4. ARATIRMA BULGULARI

Sultan MEK

izelge 4.14. 2 Nolu deney koullarna gre yaplan Kmlatif flotasyon deney sonular
rn Konsantre (10 dk) Konsantre (14 dk) Nihai Artk Toplam (Besleme Mal) Arlk (%) 17,92 22,96 77,04 100,00 Mn (%) 17,78 18,01 16,94 17,18 Mn Kazanma Verimi (%) 18,55 24,07 75,93 100,00

(2) nolu flotasyon deneyi koullarna gre yaplan deneyler sonucunda Kayseri numunesi iin %18,01 Mn tenrl konsantre %24,07 Mn verimi ile 14 dk flotasyon sresi sonuncunda elde edilmitir.

4.5.

Manyetik Ayrma Deneyleri Kuru manyetik ayrma deneyleri stanbul Teknik niversitesi, Cevher

Hazrlama Mhendislii Blm Laboratuarlarnda PERMROLL kuru manyetik ayrcs kullanlarak yaplmtr. Deneylerde (-2,8 +1) mm, (-1 +0,5) mm ve (-0,5 +0,150) mm olmak zere 3 farkl tane boyutunda hazrlanan Kayseri numunesi kullanlmtr. Deney sonular izelge 4.15-4.17de verilmitir. 3 farkl tane fraksiyonlarnda yaplan kuru manyetik ayrma deneyleri sonucunda direkt olarak satlabilir kalitede mangan konsantresi elde etmek mmkn olmamtr.

izelge 4.15. (-2,8 +1) mm tane boyutunda yaplan kuru manyetik ayrma deney sonular
rn Manyetik 1 Manyetik 2 Ara rn Non-Manyetik Toplam (Besleme Mal) Arlk (%) 12,5 8,8 17,4 61,3 100,0 Fe2O3 (%) 16,16 17,70 9,23 5,08 Mn (%) 35,00 17,95 3,10 0,98 7,10 Mn Kazanma Verimi (%) 61,64 22,25 7,61 8,50 100,00

82

4. ARATIRMA BULGULARI

Sultan MEK

izelge 4.16. (-1 +0,5) mm tane boyutunda yaplan kuru manyetik ayrma deney sonular
rn Manyetik 1 Manyetik 2 Ara rn Non-Manyetik Toplam (Besleme Mal) Arlk (%) 11,0 12,9 17,1 59,0 100,0 Fe2O3 (%) 17,13 17,09 15,69 5,70 Mn (%) 34,93 31,87 20,34 2,20 12,73 Mn Kazanma Verimi (%) 30,19 32,29 27,33 10,19 100,00

izelge 4.17. (-0,5 +0,150) mm tane boyutunda yaplan kuru manyetik ayrma deney sonular
rn Manyetik 1 Manyetik 2 Ara rn Non-Manyetik Toplam (Besleme Mal) Arlk (%) 5,6 16,4 23,3 54,7 100,0 Fe2O3 (%) 17,12 15,69 15,69 5,7,0 Mn (%) 29,92 29,71 21,95 1,59 12,53 Mn Kazanma Verimi (%) 13,37 38,87 40,80 6,96 100,00

4.6.

Li Deneyleri

Li deneyleri ukurova niversitesi, Maden Mhendislii Blm, Cevher Hazrlama Laboratuarlarnda yaplmtr. Deneylerde (-0,106) mm tane boyutunda Kayseri numunesi kullanlmtr.

4.6.1. Yates Deneysel Dzen Teknii 2n faktriyel deney tasarm birden fazla deikenin ayn anda, olabilecek en az sayda deneyin uygulanma eklidir. Bu tasarm ayn zamanda daha nceki deneylerde elde edilen bilgilerin yeni deney serilerinin tasarmnda da

kullanlabilmesine olanak salar. 2n faktriyel tasarmn kullanlmasndaki dier bir nemli neden de Yates teknii denilen ksa bir hesaplama ynteminin bu tasarma uygulanmas ile ilemlerin

83

4. ARATIRMA BULGULARI

Sultan MEK

basitletirilebilmesidir. Bununla beraber her bir deiken sadece iki farkl seviyede deerlendirildiinden deiken deiiminin lineer veya parabolik olup olmad zerinde bir sonuca gidilmesi olanakszdr. Bu nedenle deney koullarnn uygun aralklarda seilmesine dikkat edilmelidir. 2n faktriyel tasarmda, sadece 2n sayda deney yaplmas gerektiinden dolay deney koullarnn zel bir notasyon ve sralama ile verilmesi gerekir. Bu sralama ve notasyona Yates dzenlemesi denir. Yates teknii 2n faktriyel tasarmda temel ve i etkileimlerin bulunmas iin kullanlan sistematik bir yntemdir (zensoy, 1982). Bu almada mangan numunesine 2n faktriyel deney tasarm ile 5 deiken (H2O2 ve HCl asit deriimi, kat oran, scaklk ve li sresi) kullanlarak Yates deneysel dzen teknii kullanlarak kimyasal li yaplmtr. Kimyasal li deneyleri srasnda kartrma hz sabit tutulmutur. Yates tekniine gre incelenen deiken parametreler iin seilen aralklar izelge 4.18de, verilmitir.

izelge 4.18. Deiken parametrelerin deer aralklar

Parametre Asit Deriimi (H2O2) (M) Asit Deriimi (HCl) (M) Scaklk ( C) Kat Oran Sre (dk)
o

Deney Kodu a b c d e

Dk Deer 0,2 2 65 1/14 90

Orta Deer 0,4 3 80 1/12 120

Yksek Deer 0,6 4 95 1/10 150

84

4. ARATIRMA BULGULARI

Sultan MEK

izelge 4.19. Deikenlerin Yates tekniine gre sralan

Yates Kodu 1 a b ab c ac bc abc d ad bd abd cd acd bcd abcd e ae be abe ce ace bce abce de ade bde abde cde acde bcde abcde Orta Orta Orta A 0,2 0,6 0,2 0,6 0,2 0,6 0,2 0,6 0,2 0,6 0,2 0,6 0,2 0,6 0,2 0,6 0,2 0,6 0,2 0,6 0,2 0,6 0,2 0,6 0,2 0,6 0,2 0,6 0,2 0,6 0,2 0,6 0,4 0,4 0,4 B 2 2 4 4 2 2 4 4 2 2 4 4 2 2 4 4 2 2 4 4 2 2 4 4 2 2 4 4 2 2 4 4 3 3 3 C 65 65 65 65 95 95 95 95 65 65 65 65 95 95 95 95 65 65 65 65 95 95 95 95 65 65 65 65 95 95 95 95 80 80 80 D 1/14 1/14 1/14 1/14 1/14 1/14 1/14 1/14 1/10 1/10 1/10 1/10 1/10 1/10 1/10 1/10 1/14 1/14 1/14 1/14 1/14 1/14 1/14 1/14 1/10 1/10 1/10 1/10 1/10 1/10 1/10 1/10 1/12 1/12 1/12 E 90 90 90 90 90 90 90 90 90 90 90 90 90 90 90 90 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 150 120 120 120

85

4. ARATIRMA BULGULARI

Sultan MEK

4.6.2. Deney Sonular ve Anova Analizi

Yates deneysel dzen tekniine gre elde dilen deney sonular Anova Varyans analizi ile birletirilerek her bir deerlendirme iin fonksiyonlar bulunmutur. Deneysel hatann (S2) hesaplanmas iin merkez (orta) noktas tekrarl ynteme bavurulmu ve izelge 4.18de verilen orta deerlerde 3 adet deney tekrarlanmtr. Yates deney dzenei oluturulurken hesaplama ilemlerinde aadaki sralama izlenmitir; i. 1. Kolon 25 faktriyel deney tasarmna gre Yates sralamasdr (5 parametrenin li ilemine etkisi aratrlmtr). ii. 2. Kolon Yates sralamasna gre yaplan li deneylerinin sonulardr. iii. 3. Kolon; 2. Kolondaki sonular srasyla iftlere ayrlr. Yukardan aaya doru bu iftler toplanarak st yar kolona, alt deer st deerden karlarak dier yar kolona yerletirilir. Deneyler 5 deikene (parametre) gre yapld iin bu ilem 5 kez ayn ekilde 4, 5, 6 ve 7. Kolonlar iin tekrarlanr. iv. 8. Kolon 7. Kolondaki (Toplam Etki) her bir deerin karesinin deney saysna blnmesi ile elde edilir. v. 9. Kolon serbestlik derecesidir. vi. 10. Kolon F-hesap kolonudur. 8. Kolonun 9. Kolon ile standart hatann (S2) arpmna orandr. vii. 11. Kolon F-tablo kolonudur. F (1,6; 0.05) iin F-istatistiinin deeri tablodan bulunur. viii. 12. Kolon sonucu oluturan karar kolonudur. F-hesap deerinin F-tablo deerine gre etkin olup olmad belirlenir. ix. 13, 14, 15, 16 ve 17. Kolonlar (f) fonksiyonundaki kodlanm deerlerdir. x. 18. Kolon oluturulan modelden elde edilen Y deerleridir (zensoy, 1982; Milton ve ark., 1995). Yates tekniinde modelin tespit edilmesi Yates teknii ve Anova Varyans analizinin birletirilmesi ile f (X1, X2, X3, , Xn) fonksiyonu hesaplama yoluyla

86

4. ARATIRMA BULGULARI

Sultan MEK

bulunur. Anova uygulamasnn amac kararlar ve modeli basitletirmesidir. Bu yntemde X deerleri aadaki eitlie gre hesaplanmtr.

X = (a b) / (c b)

(4.2)

a: Deikenin snanma deeri b: Deikenin standart deeri c: Dk veya yksek deer

Yates dzenlemesine gre yaplan deneylerde temel etki ve i etkileimler dikkate alnarak ve etkili sonulara bal olarak bir model oluturulur. Oluturulan bu modele gre olmas gereken deney sonular (Y) hesaplanr. Bu almada ANOVA analizi mangan numunesi li verimlerine gre hesaplanmtr. izelge 4.20de verilen etkin deerler baz alnarak Eitlik 4.3 belirlenmitir.

Y=

88,099 - 0,635X1 + 0,453X2 - 1,433X3 - 0,512X2X3 - 1,503X4 - 0,516X5 + 0,426X2X5 - 0,616X3X5 - 0,949X4X5 + 0,726X2X4X5 (4.3)

Burada Xler kodlanm deerlerdir. Y fonksiyonlarndaki katsaylar toplam etki stunundaki deerlerin toplam deney saysna (32) blnmesi ile bulunur. Deney ortalamas (nort) ve deneysel hatann (S2) bulunmasnda izelge 4.20deki orta deerler baz alnm ve bu deerler Eitlik 4.4e gre hesaplanmtr.

Deney Ortalamas (nort) = (n1 + n2 + n3) / 3 S2 = [(n1 - nort)2 + (n2 - nort)2 + (n3 - nort)2] / (n - 1) (4.4)

Deney numunesi iin Eitlik 4.4 kullanlarak deney ortalamas (nort) ve deneysel hata (S2) deerleri bulunmutur. Bulunan deerler aada verilmitir; n1 = 87,177 n2 = 89,045

87

4. ARATIRMA BULGULARI

Sultan MEK

n3 = 88,645 nort = (n1 + n2 + n3) / 3 nort = 88,289 S2 = [(87,177 88,289)2 + (89,045 88,289)2 + (88,645 88,289)2] / 2 S2 = 0,967

88

4. ARATIRMA BULGULARI

Sultan MEK 4. ARATIRMA BULGULARI

izelge 4.20. Mangan numunesi deney sonular ve ANOVA analizi

Yates dzen 1 a b ab c ac bc abc Deney sonular 88,01 89,88 93,99 89,77 87,54 88,08 87,99 88,09 89,90 88,76 88,12 87,02 87,65 88,88 87,93 86,22 93,90 89,53 95,55 90,67 87,02 88,93 89,67 3. kolon 177,89 183,76 175,62 176,08 178,66 175,14 176,53 174,15 183,42 186,22 175,95 174,69 168,56 178,86 165,70 167,93 1,87 -4,23 0,53 0,11 -1,14 -1,10 1,22 4. kolon 361,65 351,70 353,80 350,68 369,64 350,64 347,41 333,63 -2,35 0,64 -2,24 -0,49 -9,26 -2,74 -2,35 -1,55 5,87 0,46 -3,51 -2,38 2,80 -1,27 10,30 5. kolon 713,35 704,49 720,28 681,05 -1,72 -2,73 -11,99 -3,90 6,33 -5,89 1,53 12,53 -6,53 -2,90 -0,51 -1,25 -9,95 -3,12 -19,00 -13,78 2,99 1,75 6,52 6. kolon Toplam etki 1417,83 1401,33 -4,44 -15,89 0,44 14,06 -9,43 -1,77 -13,07 -32,78 4,74 7,33 -4,27 -12,13 2,71 5,30 -8,86 -39,24 -1,01 8,09 -12,22 11,00 3,63 2819,16 -20,33 14,50 -11,20 -45,85 12,07 -16,40 8,01 -48,10 7,08 -1,22 2,89 12,05 -6,96 2,54 -4,37 -16,50 -11,45 13,63 7,66 -19,71 2,59 -7,86 (TE) /32 deney hatas 12,92 6,57 3,92 65,69 4,55 8,40 2,00 72,29 1,57 0,05 0,26 4,54 1,51 0,20 0,60 8,51 4,10 5,80 1,83 12,15 0,21 1,93
2

S.D. 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

F (hesap) 2 8/(9*S )

F tablo

Karar

X1

X2 X3 X4 X5

Y hesap

13,36 6,79 4,05 67,94 4,70 8,69 2,07 74,76 1,62 0,05 0,27 4,69 1,57 0,21 0,62 8,80 4,24 6,00 1,90 12,56 0,22 1,99

5,99 5,99 5,99 5,99 5,99 5,99 5,99 5,99 5,99 5,99 5,99 5,99 5,99 5,99 5,99 5,99 5,99 5,99 5,99 5,99 5,99 5,99

E E ED E ED E ED E ED ED ED ED ED ED ED E ED E ED E ED ED

1 -1 1 -1 1 -1 1 -1 1 -1 1 -1 1 -1 1 -1 1 -1 1 -1 1 -1

-1 1 1 -1 -1 1 1 -1 -1 1 1 -1 -1 1 1 -1 -1 1 1 -1 -1 1

-1 -1 -1 1 1 1 1 -1 -1 -1 -1 1 1 1 1 -1 -1 -1 -1 1 1 1

-1 -1 -1 -1 -1 -1 -1 1 1 1 1 1 1 1 1 -1 -1 -1 -1 -1 -1 -1

-1 -1 -1 -1 -1 -1 -1 -1 -1 -1 -1 -1 -1 -1 -1 1 1 1 1 1 1 1

88,09 91,89 90,62 88,75 87,48 89,23 87,96 89,70 88,43 89,33 88,06 89,09 87,82 86,67 85,40 92,05

89

d ad bd abd cd acd bcd abcd e ae be abe ce ace bce

Sultan MEK

90,78 93,38 92,11 88,98 87,71 88,26

89

4. ARATIRMA BULGULARI

Sultan MEK

4. ARATIRMA BULGULARI

izelge 4.20. Mangan numunesi deney sonular ve ANOVA analizi (Devam

abce de ade bde abde cde acde bcde abcde *S.D. 85,02 84,11 84,45 90,77 88,09 83,68 82,02 83,91 84,02 -1,71 -4,37 -4,89 1,91 -4,65 0,33 -2,69 -1,66 0,11 2,23 -6,10 -0,43 0,03 -2,93 -0,51 0,00 -3,02 1,77 0,80 -5,41 1,14 -4,06 -8,06 5,67 -2,97 0,51 4,79 -0,74 6,83 5,22 -1,24 -5,72 6,54 -4,00 -8,64 4,27 2,59 -30,38 9,10 23,22 -4,37 -1,61 -4,48 -10,55 12,91 0,21 28,83 2,59 16,85 0,60 0,08 0,63 3,48 5,21 1 1 1 1 1 1 1 1 1 0,22 29,82 2,68 17,42 0,62 0,08 0,65 3,59 5,39 5,99 5,99 5,99 5,99 5,99 5,99 5,99 5,99 5,99 ED E ED E ED ED ED ED ED 1 -1 1 -1 1 -1 1 -1 1 1 -1 -1 1 1 -1 -1 1 1 1 -1 -1 -1 -1 1 1 1 1 -1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 86,99 85,70 84,43 89,93 88,66 82,62 81,35 84,81 83,54

: Serbestlik Derecesi

90

E: Etken ED: Etken deil

Sultan MEK

90

4. ARATIRMA BULGULARI

Sultan MEK

ekil 4.5. Mangan kimyasal li deney sonular ile hesaplanan deerler arasndaki iliki

Yates deney dzeneine gre yaplan deneysel alma sonras belirlenen optimum koullarda (0,4 M H2O2, 3 M HCl deriiminde, 95 oC scaklkta, 1/12 kat orannda ve 120 dk li sresi) yaplan deneylerin ortalama (3 adet) sonucuna gre Mn zeltiye alma verimi %99,18 olarak hesaplanmtr. Li artnn (KALINTI) kimyasal analiz ve mineralojik bileimi izelge 4.21-4.22 ve ekil 4.6de verilmitir.

izelge 4.21. Yar kantitatif element analizi sonucunda li artndan elde edilen sonular
Element Al As Ca Cl Cr Fe K Mg Mn % 0,540 0,002 0,043 0,054 0,025 1,737 0,119 0,154 0,072 Element Na O P S Si Sr Ti Zn Zr % 0,025 52,449 0,011 0,040 44,694 0,001 0,028 0,004 0,003

91

4. ARATIRMA BULGULARI

Sultan MEK

izelge 4.22. XRD analizi sonucunda li artndaki tespit edilen bileikler

Kuvars Li Artk (kalnt) Hematit Fe2O3 SiO2

Q Q = Kuvars H = Hematit

Q Q

ekil 4.6. Li art XRD analizi grafii

4.6.3. Optimizasyon Deneyleri

Optimizasyon deneyleri steepest ascent metoduna gre gerekletirilmitir (Akhanazarova and Kafarov, 1982). Bu metotta izelge 4.23de belirlenen art miktar, Yates teknii ile tespit edilen optimum deney artlarndan etkin olan parametreye adm adm eklenerek en uygun ve en verimli deney artlar belirlenmi olur. Yaplan deneylerde kat oran, scaklk ve H2O2 konsantrasyonunun li ileminde etkili olmad sadece HCl asit deriiminin ve li sresinin etkili olduu

92

4. ARATIRMA BULGULARI

Sultan MEK

belirlenmitir. Bunun iin optimizasyon deneylerinde asit deriimi ve li sresi parametresi arttrlarak ek deneyler yaplmtr.

izelge 4.23. Optimizasyon Parametrelerinin Belirlenmesi

Art Parametreleri Balang Seviyesi, Zj Art Miktar, Zj Katsay, bj Zj x bj Normal Art Miktar HCl (X2) 4,5 M 1M 0,453 0,453 0,5 M Li sresi (X5) 180 dk 30 dk -0,516 -15,48 15 dk

Optimizasyon deneyi numuneleri AAS ile kimyasal analizleri yaplm ve sonular izelge 4.24de verilmitir.

izelge 4.24 Optimizasyon Deney Sonular

HCl (M) 4,5 5 5,5 6 Li sresi (dk) 180 210 240 270 Mn (%) 99,89 99,98 99,94 99,95

El Hazek ve ark. (2006) yapt almada, Msrn Sinai blgesinden alnan dk tenrl manganez cevherlerinden (%8,52 Mn) indirgeyici olarak H2O2 kullanlm ve hidroklorik asit lii yaplarak mangann geri kazanlmas

aratrlmtr. XRD sonularna gre cevher kriptomelan, kalkopanit, pirolisit ve krednerit minerallerinden olumaktadr. Ayrca hematit, gtit gibi demir

minerallerinden ve az miktarda pirit bulunmaktadr. Optimum koullarda; 0,4 M H2O2 ve 2 M HCl kullanlarak 6095 oC scaklkta 1/12 kat sv orannda deneyler

93

4. ARATIRMA BULGULARI

Sultan MEK

yaplm ve >%97 verimle kazanlmtr. Bunun yan sra Fe verimi %14 gemez iken %81 verimle Al, %98 verimle Zn kazanlmtr.

94

5. SONULAR VE NERLER

Sultan MEK

5. SONULAR VE NERLER

Bu tez almasnda, Antalyadan alnan manganez cevherine sallantl masa, MGS (multi gravite ayrc) yntemleri, Yahyal (Kayseri) blgesinden alnan manganez cevherine ise sallantl masa, MGS, flotasyon, li ve manyetik ayrma deneysel almas yaplarak her iki cevherin zenginletirilebilirlii aratrlmtr. Deneysel almalar sonucunda: Tvanan cevherlerin yaplan kimyasal analizleri sonucunda Kayseri

numunesinin %13,96 Mn, Antalya numunesinin ise %25,65 Mn tenrl olduu tespit edilmitir. Yaplan XRD analizleri sonucunda Antalya numunesinin balca; Kuvars,

Manganit, Pirolusit minerallerinden ve Kayseri numunesinin ise balca; Kuvars, Hematit, Gtit, Todorokit, Mangan Oksit minerallerinden olutuu belirlenmitir. Sallantl masa deneysel almas sonrasnda her iki numune iin iri tane

boyutlarnda direkt olarak satlabilir kalitede mangan konsantresi elde etmek mmkn olmamtr. Ancak Antalya numunesinin 0,106 mm tane iriliinde yaplan sallantl masa testlerinde elde edilen masa konsantresinde belirli bir zenginleme salanmtr (%62,89 Mn). Dier yandan bu konsantrenin mevcut piyasa koullarnda satlabilmesi iin ek bir peletleme ilemine tabi tutulmas gerekmektedir. MGS deneysel almasnda tespit edilen optimum koullarda (-0,106 mm tane boyutu, 4o eim, 3 L/dk ykama suyu, 2.2 L/dk besleme hz ve 180 dev/dk tambur dnme hz) yaplan deneyler sonucunda, Antalya numunesinin %48,96s konsantre ve %51,04 artk olarak alnmtr. Bu cevherden %41,24 Mn ve %78,71 verim ile MGS konsantresi elde edilmitir. Kayseri numunesi ile yaplan MGS testleri sonrasnda konsantre elde etmek mmkn olmamtr. Kayseri numunesi ile yaplan flotasyon deneyleri olumsuz sonulanmtr. yntemi ile zenginletirmede istenen verim ve konsantreye

Flotasyon

ulalamamtr. Bunun nedeni olarak lam boyutundaki safszlklarn manganez mineralleri ile ok iyi karm olmalarnn yannda, mangan flotasyonunda

95

5. SONULAR VE NERLER

Sultan MEK

kollektr olarak kullanlan oleik asitin; kalsit gibi safszlklarn da yzdrlmesini salamas gsterilebilir. Ancak, fiziksel olarak yaplan bu denemelerde verimin hibir ekilde ykselmemesinin asl nedeni olarak mangan cevherinin kimyasal yaps gsterilebilir. Kayseri numunesi kullanlarak PERMROLL ile yaplan kuru manyetik

ayrma deneylerinde (2,80 + 1) mm, (-1 + 0,5) mm ve (-0,5 + 0,150) mm olmak zere 3 farkl tane fraksiyonu kullanlmtr. Deney sonularna gre direkt olarak satlabilir kalitede mangan konsantresi elde etmek mmkn olmamtr. Kayseri numunesi kullanlarak yaplan kimyasal li deneylerinde kat

oran, scaklk ve H2O2 konsantrasyonunun li ileminde etkili olmad sadece HCl asit deriiminin ve li sresinin etkili olduu belirlenmitir. Bunun iin optimizasyon deneylerinde HCl asit deriimi ve li sresi parametresi arttrlarak ek deneyler yaplmtr. Belirlenen optimal deney koullarnda (0,4 M H2O2, 3 M HCl deriiminde, 95 oC scaklkta, 1/12 kat orannda ve 120 dk li sresi) yaplan deneylerin ortalama (3 adet) sonucuna gre Mn zeltiye alma verimi %99,18 olarak hesaplanmtr.

96

KAYNAKLAR

AKDA, M., 1992. Hidrometalurj; Temel Esaslar ve Uygulamalar, Dokuz Eyll niversitesi Mhendislik-Mimarlk Fakltesi Yaynlar No:88, zmir. AKHANAZAROVA, S., KAFAROV, V., 1982. Experimental Optimization in Chemistry and Chemical Engineering, Mir Publications, Moscow. ARVDSON, B.R. ve FRITZ, J., 1985. New Inexpensive High- Gradient Magnetic Separator, XVth International Mineral Processing Congress, Cannes, pp 317329. ARVDSON, B.R., 1985. New-High Intensity Roll Separator Using Permanent Magnets, The Canadian Mining and Metallurgical Bulletin (Reprint). ______., 1985. Two Magnetic Separators Improving Industrial Minerals Cleaning, SME-AIME Annual Meeting, (Preprint), New York, 13 p. ______., 1988. Advances in Fine Particle Dry High- Intensity Magnetic Separation, 27th Annual Conference of Metallurgist of CIM, (Preprint), Montreal, 10 p. ______ , 1990. Recent Developments in Dry High-Intensity Magnetic Separation, Australian IMM 1990 Annual Conference (Preprint), 15 p. ATAK, S., 1974. Flotasyon lkeleri ve Uygulamas. .T.. Yayn, Say 101, stanbul. ATEOK, G., 1977. Limonitli Manganez Cevherlerinin Deerlendirilmesi, TBTAK VI. Bilim Kongresi. 24-28 Ekim, zmir. ______, 1977. Manganez Cevherlerinin Yksek Alan iddetli Manyetik Ayrma ile Zenginletirilmesi. Trkiye Madencilik Bilimsel ve Teknik 5. Kongresi, 1418 ubat, Ankara. AYDIN M.E., and KAHRAMAN F., 2001, Evalution Of Chromite Tailings Of Etibank Kef Concentration Plant, IX. Balkan Mineral Processing Congress, stanbul, TURKEY BAYAT, O., 2009. Cevher Hazrlama Zenginletirme Laboratuar Ders Notlar (Yaynlanmam Rapor), ukurova niversitesi, 1-2. ubat. ______, 2010. Metalik Cevherleri Zenginletirme Yntemleri Ders Kitab. Yaynlanmam.

97

BONDARENKO, O.P., 1973. Froth Separation of Manganese Slurries From the Chiatura Deposit. Che. Abst. Vol. 79. BOSECKER, K., 1997. Bioleaching: Metal Solubilization by Microorganisms, FEMS Microbiology Reviews. 20: 591-604. CHAN BLLY S. K., MOZLEY R. H., CHILDS G. J. C., 1994. eviren; Yce A.E., Multi Gravite Ayrc, Madencilik Dergisi, Mart, Cilt 34, Say 1, 33 41. CHENG Z., ZHU G., ZHAO Y., 2008. Study in reduction-roast leaching manganese from low-grade manganese dioxide ores using cornstalk as reductant, 176 179. CYANAMID, 1980. Mineral Dressing Division, Manganez Mineralleri Blteni. DAVY, M., 1990. Rare-Earth Magnets in Mineral Sands Processing, Industrial Minerals Processing Supplement, pp. 9-11 . DPT, 2001. Sekizinci Be Yllk Kalknma Plan: Madencilik zel htisas Komisyonu Raporu, Metal Madenler Alt Komisyonu, Ankara. ______, 1996. Yedinci Be Yllk Kalknma Plan: Madencilik zel htisas Komisyonu Raporu, Metal Madenler Alt Komisyonu, Ankara. EIGELES, M.A., 1974. Flotation of Chiatursk Manganese Carbonate Ores. Ext. Mat. Vol. 81. EKMEK, Z., 1990. Yksek Alan iddetli Srekli Mknatsl Manyetik Ayrclar: zellikleri ve Uygulamalar, Madencilik Dergisi, Eyll, Cilt XXIX, s.3. EL HAZEK M.N., LASHEEN T.A., HELAL A.S., 2006. Reductive leaching of manganese from low grade Sinai ore in HCl using H2O2 as reductant, 187 191. FURLAN G., MOSCARDN E., PAGNANELL F., FERELLA F., VEGL F., TORO L., 2009. Recovery of manganese from zinc alkaline batteries by reductive acid leaching using carbohydrates as reductant, 115118. GAUDIN, A.M., ERGUNALP, F., 1946. Slfr Olmayan Minerallerin Flotasyonu. GENCE N., 1985. Elaz Kafda Kromitlerinin Zenginletirilmesi, Anadolu niversitesi Fen Bilimleri Enstits Eskiehir. GLEMBOTSKY V. A., 1973. Electroflotation of Manganese Slurries. Che. Abstr. Vol. 83.

98

HABASH, F., 1999. Textbook of Hydrometallurgy. Second Edication, Quebec City, Canada, ISBN: 2-980-3247-7-9. HAFENG S., YANXUAN W., FAN W., YNGYUN S., ZHANGFA T., 2008. Reductive leaching of manganese from low-grade manganese ore in H2SO4 using cane molasses as reductant, Hydrometallurgy, 93, 136139. HARPRASAD D., DASH B., GHOSH M.K., ANAND S., 2007. Leaching of manganese ores using sawdust as a reductant, 12931295. HASSOY, H., 2007. Nadir Toprak Elementleri Alaimli Sabit Miknatisli Rulo Tipi Kuru Manyetik Ayrclarda lem Parametreleri le Ayrm Performans Arasndaki likilerin ncelenmesi, Hacettepe niversitesi, Fen Bilimleri Enstits, Doktora Tezi, s. 155. http://www.maden.org.tr (Eriim tarihi: 10.04.2011) http://www.webmineral.com (Eriim tarihi: 12.04.2011) http://www.outokumpu com (Eriim tarihi: 03.02.2011) http://www.cevher.itu.edu.tr (Eriim tarihi: 15.04.2011) KARAKAYA E., KKRER T., VEGLO F., AKIL A. U., KTS M., 2007. Atk Alkali Ve inko-Karbon Pillerden Mangan Ve inko Geri Kazanm norganik Ve Organik Asitlerle Li Testleri, 7. Ulusal evre Mhendislii Kongresi Yaam evre Teknoloji 24-27 Ekim, zmir. KOOP, J., 1984. Permanent magnet disk separators, IEEE Trans. Magn., Vol. Mag20, No. 5, pp.1204-1206. KIDIMAN, F. B., 2009. Dk Tenrl Krom Cevherlerinin Zenginletirilmesinin Aratrlmas, ukurova niversitesi, Fen Bilimleri Enstits, Yksek Lisans Tezi, s. 81. KRAUSKOPF, K.B., 1979. Introduction to Geochemistry (2. Bask), McGraw-Hill and Kogakusha, 617 s. LASHEEN T.A., EL-HAZEK M.N., HELAL A.S., EL-NAGAR W., 2009. Recovery of manganese using molasses as reductant in nitric acid solution, 109114. MIZOGUCHI, T., SAKAI, I., INOMATA, K., 1986. Nd-Fe-B-Co-Al based permanent magnets with improved magnetic properties and temperature characteristics, Appl. Phys. Lett., 48, p.1309.

99

MILTON, J.S. and ARNOLD, J.C., 1995. Introduction to Probability and Statistics Principles and Applications for Engineering and The Computing Sciences, Factorial Experiments, Chapter 14, pp. 604-655. MCHELS I., FERELLA F., KARAKAYA E., BEOLCHN F., VEGL`O F., 2007. Recovery of zinc and manganese from alkaline and zinc-carbon spent batteries, 975-983. MKHEID, T.A., 1974. Emulsion Flotation of Manganese Ore Pulps. Che. Abstr. Vol. 80. NAVAKE, R., 1986. Bacterial Leaching of Ores and Other Materials, Institut fr Mikrobiologie, Technische Universtat Braunschweig, Fed. Rep. Germany. OREL, K., MRE, ., 1967. Cevher Zenginletirme Hakknda Ana Bilgiler, Say: 2, 125.

Madencilik Dergisi, Mays Cilt: -VI,

NAL G., 1985. Cevher Hazrlamada Flotasyon Dndaki Zenginletirme Yntemleri, .T.. Maden Fakltesi Ofset Atlyesi, stanbul. NAL, G. ve ATEOK, G., 1994. Cevher Hazrlama El Kitab. ZENSOY, E., 1982. Teknolojik ve Bilimsel Aratrmalarda Modern Deney Tasarmcl ve Optimizasyon Yntemleri, M.T.A. Enstits Yaynlar Eitim Serisi No: 24, s. 26-35. PETER, D.C., MCU, E., PETREAN, L.E., 2001. Evaluation of magnetic forces in a magnetic separator with permanent magnets, New Developments in Mineral Processing, Proceedings of the 9th Balkan Mineral Processing Congress, stanbul, pp. 97-100. RODEWALD, W., 1985. Magnetization and aging of sintered Nd-Fe-B magnets, J.Less Common Metals, 111, p.77. ROSE, A.W. AND BURT, D.M., 1979. Hydrothermal Alterations: Geochemistry of Hydrothermal Ore Deposits, Sec. Ed., (Ed: H.L. Barnes), John Wiley & Sons, New York, 173-235. SAYILGAN E., KKRER T., YT N.O., CVELEKOLU G., KTS M., 2009. Acidic leaching and precipitation of zinc and manganese from spent battery powders using various reductants, 137143.

100

SHEN Y., XUE W., LI W., LI S., LIU X., 2007. Recovery of Mn2+, Co2+ and Ni2+ from manganese nodules by redox leaching and solvent extraction, 1105-1 111. SU H., WEN Y., WANG F., SUN Y., TONG Z., 2008. Reductive leaching of manganese from low-grade manganese ore in H2 SO4 using cane molasses as reductant, 136139. TELEFONCU, A., 1995. Biyoteknoloji, Ege niversitesi Fen Fakltesi Yaynlar, No:152, zmir. TAN X., WEN X., YANG C., LANG Y., P Z., WANG Y., 2009. Reductive leaching of manganese from low-grade manganese dioxide ores using corncob as reductant in sulfuric acid solution, 157160. TORMA, A.E. and BOSECKER, K., 1982. Progress in industrial Microbiology , 16: 77- 105. TOLUN R., 1960. Ortadou Teknik niversitesi, Ankara. Minerallerin Ayrlma Prensipleri ve Maden Sanayiindeki Tatbikat. TBTAK-A.K. 1977. VI. Bilim Kong. 24 - 28 Eyll, zmir. U.S.G.S, 2004. U.S. Geological Survey, Mineral Commodity Summaries, January, U.S.A. VITOVTIV, V.A., 1974. Flotation of Low - Grade Manganese Concentrates at the Grushev Beneficiation Plant. Ext. Matal. Vol. 80. WELLS, I.S., 1984. Laboratory Permoll Magnetic Separator, Ore Sorters (North America) Inc., Denver, 19 p. WENSHEN Z. ve CHU Y. C., 2007. Manganese Metallurgy review. Part I: Leaching of ores/secondary materials and recovery of electrolytic/chemical Manganese Dioxide Hydrometallurgy, 89, 137-159. YILDIRIM ., ATEOK G., ELK M., 1995. Laboratuvar - Pilot Tip Multi Gravite Cihaz le Kmr-Su Karmlar in Sper Dk Kll Kmr retimi, Trkiye 14. Madencilik Kongresi, ISBN 975-395-150-7, 443 448. ZHANG W., CHENG C., PRANOLO Y., 2009. Investigation of methods for removal and recovery of manganese in hydrometallurgical processes, 5863.

101

ZHANG W., CHENG C., 2007. Manganese metallurgy review. Part II: Manganese separation and recovery from solution, 160177. ZHANG W., CHENG C., 2007. Manganese metallurgy review. Part I: Leaching of ores/secondary materials and recovery of electrolytic/chemical manganese dioxide, 137159. ZHUO C., GUOCA Z., YUNA Z., 2009. Study in Reduction-roast Leaching Manganese From Low-grade Manganese Dioxide Ores Using Cornstalk as Reductant, Hydrometallurgy, 96, 176-179.

102

ZGEM 1985 ylnda stanbulda dodu. lk, orta ve lise renimini stanbulda tamamlad. 2003 ylnda balad ukurova niversitesi, Mhendislik-Mimarlk Fakltesi, Maden Mhendislii Blmnden 2007 ylnda mezun oldu ve ayn yl ukurova niversitesi, Cevher Hazrlama Anabilim dalnda yksek lisansa balad

103