stanbul Bilgi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits

TEHL KEL OYUNLARDA RNESANS ETK S VE SOYTARILIK

CEM UAN

Karlatrmal Edebiyat Disiplininde Yksek Lisans Derecesi Kazanma Ykmllklerinin Parasdr

Karlatrmal Edebiyat stanbul Bilgi niversitesi stanbul, 2009

TEHL KEL OYUNLARDA RNESANS ETK S VE SOYTARILIK RENAISSANCE INFLUENCE AND FOLLY IN TEHL KEL OYUNLAR

Cem Uan 107667003

Tez Danman Prof. Dr. Jale PARLA Itr ERHART, Yard. Do. Dr. Blent SOMAY, MA Tezin Onayland Tarih Toplam Sayfa Says

:......................................... :........................................ :......................................... : 11 Austos 2009 : 87

Anahtar Kelimeler (Trke) 1) Ouz Atay 2) Tehlikeli Oyunlar 3) Rnesans 4) Soytar 5) Edebiyat Eletirisi

Anahtar Kelimeler ( ngilizce) 1) Ouz Atay 2) Tehlikeli Oyunlar 3) Renaissance 4) Fool 5) Literary Criticism

Btn haklar sakldr. Kaynak gstermek kouluyla alnt ve gnderme yaplabilir. Cem Uan, 2009

ZET

Bu tez almas, Ouz Atayn Tehlikeli Oyunlar roman ile Rnesans dnemi edebiyat arasndaki ilikiyi ortaya koymaktadr. Delilik ve soytarlk, Rnesans dnemin dnr ve sanatlar tarafndan hkim bir tema olarak kullanlm, bu dnemde deli ve soytar karakterler edebiyat eserlerinde n plana kmtr. Bu almada Tehlikeli Oyunlar, hem ana karakteri Hikmet Benolun soytarlk ve delilik arasndaki konumu, hem de odanda yer alan aklllk ve delilik temas nedeniyle Rnesans dnemiyle ilikilendirilmitir. Bu amala, Desiderus Erasmus, William Shakespeare, Franois Rabelais gibi baz Rnesans dnemi yazarlarnn baz eserleri, ierdikleri temalar ve karakterler asndan Tehlikeli Oyunlarla karlatrmal olarak ele alnm, Tehlikeli Oyunlardaki Rnesans dnemi etkisi ile soytarln salad ilevler ortaya konmutur. anahtar szckler: Ouz Atay, Tehlikeli Oyunlar, Rnesans, Soytar, Edebiyat Eletirisi

iii

ABSTRACT This thesis identifies the relationship between Ouz Atays Tehlikeli Oyunlar and Renaissance literature. During the Renaissance, folly was a major theme in literature and many writers of the time had fool characters in their works. In Tehlikeli Oyunlar, Ouz Atay placed its fool-like character Hikmet Benol in a state where Hikmet seems to shift continuously between a state of folly and sanity. In this study, selected works of Renaissance writers such as Desiderus Erasmus, William Shakespeare and Franois Rabelais have been comparatively analyzed with Tehlikeli Oyunlar on the context of their mutual themes of folly, and their fool characters in order to identify the relationship between Tehlikeli Oyunlar and Renaissances fool literature.

keywords: Ouz Atay, Tehlikeli Oyunlar, Renaissance, Fool, Literary Criticism

iv

TEEKKR

Bu tez almasnn ortaya kmasndaki katklar dolaysyla tez danmanm Prof. Dr. Jale Parlaya teekkr ederim. Tez almasnn balangcnda, srdrlmesinde ve tamamlanmasndaki srekli destekleri nedeniyle Bra Yalnze ve macomplit camiasnn deerli yelerine ayrca teekkr bir bor bilirim.

 NDEK LER

G R ..................................................................................................................1 B R NC BLM: RNESANSTA DEL L K VE SOYTARILIK .........................8 A. 1. 2. 3. 4. 5. 6. B. 1. C. Delilik ve Soytarlk Hakknda ........................................................... 8 Kii Olarak Deli .................................................................................10 Delinin Bilgelii: Bilgenin Delilii ....................................................13 Meslek Olarak Soytarlk: Saray Soytars.......................................16 Festival Kltrnde Soytar .............................................................20 Delilikten Edebi Gelenee ................................................................22 Edebiyatn Mehur Soytars: Stultitia.............................................24 Rnesans, Delilik ve Soytarlar........................................................26 Rnesans ve Neoplatonizm .............................................................27 Sonu.................................................................................................29

K NC BLM: TEHL KEL OYUNLARDA RNESANS ETK S ..................33 A. B. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. C. D. Tehlikeli Oyunlar ve Rnesans ........................................................34 Tehlikeli Oyunlar'da Soytarlk .........................................................46 ocuklar, Deliler ve Soytarlk..........................................................46 Soytarln Geili Dnyas.............................................................49 Soytarnn Dili: roni, Alay ................................................................53 Hakikate Ulamak in Soytarlk .....................................................57 Bir Savunma Olarak Soytarlk.........................................................62 sevi Delilik ve Hikmet ......................................................................64 zlek Olarak Soytarlk: Kendini Arayan Hikmet..............................66 Rnesans ve 20. Yzyl: Dnemsel Etkiler .....................................72 Sonu.................................................................................................75

SONU .............................................................................................................79 SE LM B BL YOGRAFYA...........................................................................83 ZGEM .......................................................................................................87

vi

GR

Ouz Atay, Trk edebiyatnda eserlerini verdii dnemden ok daha sonra kefedilmi yazarlardan birisidir. Kefedildikten sonra da Trk edebiyat tarihine, hakknda sayfalarca eletiri yaymlanm sayl edebiyatlardan biri olarak gemitir. Tm bunlara karn, yine de Ouz Atay'n tam olarak anlalabildii zerinde bir fikir birlii olduunu sylemek gtr. Kimi eletirmenler onun ciddi mizah hakknda yazar, kimi yazdklarnda ironinin baskn olduunu sylerken bir bakas buna kar karak aslnda Atay'n edebiyatn humour erevesinde deerlendirir. Aslnda eletirilerdeki bu ok seslilik Atay'n edebiyat dikkate alndnda ok da artc saylmamaldr. Atay, okuru her zaman farkl bir okuma tecrbesine gtrr. zellikle Tutunamayanlar ve Tehlikeli Oyunlar'da, bir ok edebi konvansiyondan yararlanrken, okumann herhangi bir annda bir tiyatro oyunu, bir ansiklopedi maddesi, bir ark ya da iirle karlaan okur, o andan itibaren baka bir okumaya zorlanabilir; anlatya hkim olan anlam dzeyi alt st edilmitir. Tm bu eitlilik ierisinden syrlan kartlklar, sylenen szn bir sonraki cmlede deersizletirilmesi, ciddiyet ile alayn birbirine kartrlarak olaylarn kimi zaman iinde ironinin baskn olduu bir ciddiyetle ele alnmas, Atay okurunun sklkla karlat ve zmlemesi gereken durumlar olarak ortaya kar. Orhan Koak, Ouz Atay iin hakknda en ok ve en iyi yazlm
1

romanclardan biridir demi, Atay'n kahramanlarnn kimi eletirmenlerce zmszln, ironinin, doruluk ve drstln sesi olarak grldn belirtmi sonra da, belki de ilk szlerine kar bir itiraf olarak, unu eklemitir: Yine de, Ouz Atay'n tam anlalamayan [...] bir yan vardr (255). Gerekten de hakknda en ok ve en iyi yazlm romanclardan biri olan Atay'n eserleri hakknda farkl grler dile getirilmektedir. Bu grler elbette Atay edebiyatnn daha iyi anlalmasna hizmet eder. Yine de eletirilerdeki eitlilik akla u soruyu getirmektedir: Atay edebiyatndaki ok sesliliin, ciddiyeti takip eden ciddiyetsizliin, ironinin, zmszln ksacas metinlerde yer alan bu ikircikli yapnn ardnda btnlkl bir anlam var mdr? Ya da farkl bir ekilde sorulacak olursa bu btnle (eer gerekten varsa) nasl ulalabilir? Tehlikeli Oyunlar ve Tutunamayanlar balamnda ve Atay'n edebiyatna genel baklarnda eletirmenlerin bazlar oyun kavram zerinde durmu, geni bir balama sahip olan oyun kavramn postmodern edebiyat ierisinde incelemi, bazlar farkl yazarlarn Atay zerindeki etkileri zerinde durmutur, bazlarysa Atay edebiyatn ulusal alegori olarak okuyarak grlerini dile getirmitir. Yine Atay'la ilgili yazlm eletiri metinlerinde yazarn kulland dilin zellikleri, kahramanlarnn Dou ve Bat arasndaki skmlklar, yanlsamalar, ciddiyet ve ciddiyetsizlikleri, anlatnn ok seslilii zerinde durulmu ve tm bunlar Atay'n anlatmndaki ironi, alay ve mizah erevesinde incelenmitir. Buna karlk pek az eletirmen, Ouz Atay'n bu iki romannda hkim bir tema olan aklllk-delilik izleinin kkenlerini edebiyat
2

tarihi iindeki bir dnemde aramtr. Hem Tutunamayanlar hem de Tehlikeli Oyunlar'da ve ksmen de yklerinde, Atay'n karakterlerinin delilik ve aklllk snrnda deikenlik gsteren durumlar, bu durumun karakterlerin dil ve anlatm zerindeki yansmas, Atay edebiyatnda genellikle karlalan kendi altn oyan sylemin zellikleri, anlamn Bat edebiyatnda Rnesans'a kadar uzanan bir edebiyat gelenei iinde bulabilir: Delinin, bilge delinin ve soytarnn barolde olduu bir edebiyat geleneinde. Rnesans'la birlikte 15. ve 16. yzylda Avrupa'da, tiyatroyu da ieren kurmaca dnyada, bir izlek olarak delilik ve soytarlk, sanat ve dnrler iin dnyaya farkl gzlerle bakmann imknlarn sunmu, soytarln salad dokunulmazlk, bu kiilerin kendilerini zgrce ifade edebilmeleri iin nemli bir koruma salamtr. Ana karakteri geleneksel bir soytar olan Desiderus Erasmusun Delilie vg adl eseri ve onu takip eden dier dnr ve sanatlar sayesinde Rnesans, sanatta ve edebiyatta deliliin hkim bir tema, deli ve soytarnn da hkim bir karakter olarak ortaya kt zel bir dnem olmutur. Deli ve soytar karakterlerin damgasn vurduu bu dnemden sonra benzer temalar, farkl zamanlarda farkl yerlerde edebiyatta kullanlmtr. Bu balamda Ouz Atay edebiyatna bakldnda pek ok ana karakter, zellikleri itibariyle bu deli/bilge/soytar karm karakterleri andrmaktadr. Kullandklar dil, dnce yaplar, delilik ve aklllk snrndaki durumlar, tek ve mutlak bir anlama direnen sylemleriyle Atay karakterlerinin kkenini, Avrupa'da Rnesans dneminde, toplumsal hayattan edebiyat dnyasna girerek ba role kan delinin ve soytarnn dnyasnda bulmak
3

mmkndr. Bu tez almasnn k noktas temel bir nermeye dayanmaktadr. Jale Parla edebiyattaki iki temel temadan (gereklikyanlsama ve aklllk-delilik) bahsederken Tutunamayanlar'da bu ikinci izlein baskn olduunu syler:
Delilik oyuna, arzu metinsel kahramanlarla zdelemeye, ama zdeleilen hibir kimlikte de tutunamamaya, tutunamamak oyuna, oyun her trl duygusalla lgn bir kahkaha savurmaya, kahkahalar dilin yetkesini bozmaya ve anlam bomaya [...] uzanan bir yaratda deliliin zgrletirici ilevi yadsnamayacak kadar aktr. (222)

Tutunamayanlar iin sylenen bu szler, Tehlikeli Oyunlar iin de geerlidir byk lde. Tehlikeli Oyunlar, anlatm zellikleri, yaps, anlatya hkim olan temalaryla delilik ve aklllk arasnda gidip gelen Hikmet Benol'un hikyesidir. Hikmet'in oyun tutkusu, onlar srdrmedeki srar zaman zaman akln snrlarnn tesine tamaktadr. Hikmet'in hayatta oyunlar dnda tutunaca herhangi bir ey yok gibidir, belki de hayat srdrmenin tek yolunun bu olduunu dnr. Gerekten de kimi zaman son derece aklc, kimi zaman lgnca davranan, bu hi susmayan karakter ne yapmaya almaktadr? Bu noktada bu almann temel nermesi ortaya konabilir: Ouz Atay'n Tehlikeli Oyunlar romannda yaratt Hikmet karakteri aslnda bir deli/soytar temsili yapmakta, yani soytary oynamaktadr. Bu nerme, soytary ya da deliyi oynamann ve aslnda Rnesans dneminde edebiyata bir barol oyuncusu olarak giren soytarln tad anlamlar ortaya koymay amalarken, soytar kavramnn toplumsal ilevi
4

ve deliyi/soytary oynamann edebiyat gelenei iindeki yerinin aratrlmasn gerektirir. ok az eletirmen Hikmet ile soytarlk arasnda bir iliki kurmu, Hikmet'i soytarlkla (dili, davranlar, dnce yaps vb) zdeletirmitir. Tehlikeli Oyunlar ve Hikmet karakterinin, Rnesans'ta bir ok sanatnn ele ald deli/soytar edebiyat ve dnemin dnce akmlaryla birlikte incelemitir. Hikmet'in deliliinin ve soytarlnn bu dnemdeki deliler ve soytarlarla deerlendirilmesiyse neredeyse hi zerinde durulmayan bir konu olmutur. Bu nedenle deliliin, soytarln, soytary oynamann kltrel ve toplumsal ilevleri ile Hikmet arasndaki ilikiyi ortaya koymak Atay edebiyat hakknda syleyebilecekleri zenginletirme ihtimali sunar. Bu alma iki blmden olumaktadr. lk blm delilik ve soytarla ilikin ksa bir tarihsel sreci ierir. Bu nedenle ilk blmde, Rnesans dneminde -zellikle de 16. ve 17. yzylda, eitli yazar ve dnrlerin delilik ve soytarlk temasn bir gelenek haline getirmelerinin ksa bir tarihesi yer alacaktr. Burada zellikle Avrupa'da Hristiyanlk, halk kltr, saray gelenekleri ve dnemin dnce akmlarnn etkisiyle e zamanl olarak farkl blgelerde ortaya karak yaygnlaan delilik ve soytarlk kavramnn geliimi zerinde durulacaktr. Bu noktada akla gelen ve cevaplandrlmas gereken ynlendirici sorular unlardr: Deli kimdir, bilge deli ne demektir? Soytar kimdir? Soytary oynamak ne demektir? Elbette almann bu blmyle ilgili akla gelen sorular sadece bunlarla snrl deildir. Bu sorular, tez almasnn banda ynlendirici sorular olarak ele alnm ve almann snrlarnn belirlenmesi amacyla dier sorularn kaynan oluturmak zere cevaplandrlmtr. almann ilk
5

blmnde deliliin, bilge deli karakterinin ve soytarln kltrel ve toplumsal yaamdaki ilevleri incelenecek ve bunun edebiyat tarihinde bir gelenek olarak konumu ele alnacaktr. kinci blm ncelikle, Rnesans dneminde sklkla rastlanan delilik ve soytarlk temalarnn Tehlikeli Oyunlar romanndaki izlerini ortaya koymay amalamaktadr. Ouz Atay, Tehlikeli Oyunlar hakknda Gnlk'te yle yazar:
nsanlarmzn, daha dorusu benim ilgilendiklerimin dnyaya nasl baktklarn benim bilebildiim, grebildiim kadaryla bu arada anlatmak istiyorum. Bat Dnyasndan btnyle farkl bir gr anlatmay bilmem nasl becermeli? [...] Bir bakma 'irrational' Batnn anladndan ayr bir gr bu. (24)

Atay burada, Bat dnyasndan farkl bir grten, Bat'nn anladndan farkl bir irrationalden bahsetmektedir. Buna karn, almann bu blmnn temel iddialarndan biri de aslnda Atay'n bunu gerekletirmek iin kkeni Bat'da bulunabilecek bir kavram kullanm olduudur. zellikle Rnesans dnemindeki baz metinler ile Tehlikeli Oyunlar arasndaki benzerlikler ve bu dnemde barole kan deli/soytar karakterinin bilgelii ile Hikmet arasndaki benzerlikler, hem Tehlikeli Oyunlar'n hem de ana karakteri Hikmet'in Rnesans dnemiyle olan ban ortaya koymaktadr. Bu sayede, Ouz Atay'n Tehlikeli Oyunlar romannda kurgulad Hikmet Benol karakterinin, bu ba nda, soytary oynad hakkndaki iddialar temellendirmek, toplumsal alandan edebiyata tanan soytarnn Atay edebiyatndaki ilevini vurgulamak mmkn olacaktr. Hikmet'in soytarln, diyalog iinde bulunduu Rnesans dnemindeki soytarlk ve delilik kavramlaryla
6

birlikte incelemek, aslnda Atay edebiyatyla ilgili olarak birok eletirmenin deindii ok seslilie dair yeni bir bak getirme imknn kuvvetlendirmektedir. Bunun sonucunda Atay edebiyatnn, eletirmenlerin zerinde ounlukla hemfikir olduu ikircikli yaps hakknda temel bir iddia ortaya konmu olacak ve Atay'n yine de tam olarak anlalamayan edebiyatna yeni, farkl bir eletirel katk salanabilecektir.

B R NC BLM

RNESANSTA DEL L K VE SOYTARILIK

A. Delilik ve Soytarlk Hakknda Dnyann bir sahne olduu insanlk tarihi boyunca eitli defalar dile getirilmitir. nsanlarn, burada stelendikleri eitli rolleri yerine getirdii dncesi yaamn da bir oyun olduu sonucunu ortaya koyar. Bylece bir oyun yeri olarak grlen dnyada (kelimenin her anlamyla) oynamak, yaamn ierisinde bir eylemde bulunmak ve yaamakla edeerdir. Bir anlamda, lml olduunun bilincindeki insan iin, onu bekleyen kanlmaz sona dair bir farkndal olan herkes iin belki de oynamak dnda ok fazla seenek yoktur. Walter Kaiser, Praisers of Folly adl kitabnda gerek dnya ile tiyatronun kurmaca dnyas arasnda kurulan bu benzerliin mimetik temsil dndaki bir baka sonucuna iaret eder: Eer btn dnya bir oyun yeriyse, gerek dnyadaki insanlar gibi edebiyat yani kurmaca dnyasndaki karakterler de bu dnyada zamanlar geldiinde saysz rol iinden (kral, hizmeti, sanat, tccar vb.) kendilerine ait olan sergileyecekler elbette kimi yan rollerde kimi barolde grev alacak ve rolleri bittiinde de sahneden ineceklerdir (2). Bu benzetme srdrlecek olursa, gerekten de edebiyatn kurmaca dnyasnda farkl tarihlerde, birok karakter, birok farkl nedenle barol oyuncusu olarak grev alm, rolleri tamamlandnda sahneyi bir baka karaktere brakmtr. Bu karakterler tarihine bakldnda deli ve aslnda
8

bilge bir deli saylabilecek olan soytar karakterinin de bir dnem boyunca bu sahnede barol oyuncusu olarak grev ald grlmektedir. Walter Kaiser'e gre Rnesans dnemindeki baz yazarlar Ortaa (ve aslnda daha nceki dnemlerde hem festival kltrnde hem de pagan geleneinde yer alan) deli karakterini bilgelikle birletirerek dntrm ve edebiyatta bir karakter olarak barole yerletirmilerdir (14). Bu alma boyunca soytar, deli, budala, lgn kelimeleri ve bu kelimelerin iaret ettii kavramlar bazen e anlaml olarak kullanlmaktadr. Bunun nedeni, bu kelimelerin tad farkl anlamlar kendi davran ve dncelerinde bir araya getiren bir kiiyi tanmlamak iin zaman zaman kelimelerin tek balarna yetersiz kalmalardr. Yine de, znde tm bu anlamlar birletirebilen bir karakter olarak ortaya kmas nedeniyle soytar, bu kelimelerin iaret ettii durum, davran ve dnceleri kapsayan temel bir kavram olarak kullanlmaktadr. Soytarlk, iinde delilik, deli roln oynamak, delinin bilgelii, bilgenin delilii gibi durumlar barndran ve yukarda bahsedilen edebi gelenein oluumunda yer alan ana unsurdur. Bu nedenle deli ve delinin toplumdaki yerinin, soytarnn bir kii olarak ilevinin, dnyann bir sahne olmasndan hareketle soytary oynamann toplumsal ve kltrel anlamlarnn anlalmas, bu edebiyat gelenei iindeki delilerin, soytarlarn ilevlerinin daha iyi deerlendirilmesine yol aacaktr. Bylelikle, Tehlikeli Oyunlar'da Hikmet'in aslnda bir soytary oynad iddias bu gelenek iindeki yerine yerletirilebilir. Bu blmde, delinin ve soytarnn toplumsal hayattaki yeriyle ilgili baz temel konulara deinilecektir. Delilik ve soytarlk, tarihteki
9

konumlarna bakldnda hem bir insana ait sfatlar ve eylemler topluluunu ifade eden somut bir kiiyi hem de gerek dnyadan ald zelliklerin bir temsili olarak simgesel bir kavram iaret eder: nsan olarak deli/soytar ve simgesel olarak, yani edebiyatta delilik/soytarlk kavram. Soytarnn simgesel anlamn deerlendirebilmek iin onun kkeninde yer alan deliliin, akl dln toplumsal dzeydeki ilevinin anlalmasnda yarar vardr. Simgesel olarak soytar, bu toplumsal ilevler zerinde temellenmekte ve soytary oynamak kavramnn alt yapsn oluturmaktadr. Bu nedenle bu blmde ncelikle delilik, delinin bilgelii (ve bilgenin delilii) kavramlar incelenecek, bir insan olarak deli ve soytarnn kim olduu ve bir meslek olarak soytarlk deerlendirildikten sonra soytarln kurmaca dnyadaki yeri ve ilevi ele alnacaktr. zellikle Rnesans'n, Ortaada belki de bir yan karakter olarak nitelendirilebilecek deli karakterini dntrerek yeniden kurgulamas, bu karakterin edebiyata girmesinde, hem de barole gelmesinde nem kazanmaktadr. Bu nedenle Rnesans'n kurmaca dnyasnda, Erasmus, Franois Rabelais ve William Shakespeare gibi yazarlarn bu gelenee kazandrd baz deli ve soytarlarn zellikleri ve stlendikleri ilevler nda Hikmet Benol'un soytarlktan delilie giden yolculuu incelenecektir. Bylelikle, Tehlikeli Oyunlar kendi balam iinde soytary oynayan bir ana karakterin varl temelinde, genel olarak Ouz Atay edebiyat da bu gelenek erevesinde Jale Parla'nn deindii delilikaklllk izleine yerletirilebilecektir. 1. Kii Olarak Deli Toplumlarn deliyi deerlendirme ltleri kltrel farkllklar
10

gsterse de deli, ksaca akl salndan yoksun olan kii olarak tanmlanabilir. Kaiser'in de belirttii gibi genel olarak delilere bakldnda bu kiilerin, doal deli olarak anld grlmektedir (6). Doal olarak adlandrlan kiinin akl yoksunluu ona Tanr tarafndan verildii, yani deliliin doal nedenlerle olutuuna dair yaygn bir inan vardr. Bu doal delilere zg bir ok davran, onlar iin kullanlan sfatta anlam bulabilmektedir: tamamen igdlerine ve anlk arzularna gre hareket eden, akl sal olmayan doal insanlar. Bu gre gre delinin iinin ve dnn bir olduu dnlr; bu lafn saknmayan saf insanlarn zihinsel ilevlerinin yerinde olmadna inanlr. Bu zellikleriyle de doal deli, toplumsal snrlarn varlndan habersiz bir kiiyi iaret eder; toplumsallamann olumlu ya da olumsuz herhangi bir yanyla ilikisi yoktur, nk temelde neden ve sonu ilikileri kurma becerisine sahip deildir. Bir gemi ve gelecek fikrine haiz olmamas nedeniyle anlk olarak yaar. Davranlarndan sorumlu tutulamayacak doal deliler, insan ilikilerinin doasndan, toplumsal kurallardan ve yerlemi geleneklerden muaftr. Doal deli her ne kadar Ortaa Avrupasnda toplum iin bir tehdit oluturmu olsa da deli hem siyasi hem de din iktidarn otoritesi karsnda kural tanmaz bir karakter olarak tehdit unsuru olabiliyordu Kaiser'in de belirttii gibi genellikle hogr snrlar iinde deerlendirilmitir; ne de olsa o doal nedenlerle byle davranrd, doas byleydi (7). Delinin her eyi yapabilme ehliyetinin ksaca bu doal niteliklerine zg olduu sylenebilir. Bu zellikleriyle deerlendirildiinde toplumun deliye baknda aslnda bunun bireysel bir zellikten ok kolektif bir kii kavramn iaret
11

ettii dnlebilir. Orrin E. Klapp'a gre nasl bir kahraman, ktln karsnda iyinin temsilcisi ve dzenin koruyucusuysa, bir delinin de toplum tarafndan dlanan deerlerin, nemini yitirmi ve terkedilmi amalarn temsilcisi olduu sylenebilir. Bylece anti-kahramanln metaforu haline gelir nk kahramanlara biilen gzellik, zek, iktidar gibi niteliklerden yoksundur (157-58). Tm bu zellikleriyle ktden ayrlr, nk niyeti kt deildir. Doall nedeniyle kt niyetten yoksun olduuna dair yaygn inan toplumun onu ciddiye almamasyla sonulanr. Doal olmalar ve belirli snrlar iinde hogryle karlanmalar, delilerle ilgili iki kutuplu bir anlay beraberinde getirir. Burada bahsedilen, saldrgan ya da evresine kar iddet ieren davranlarda bulunmayan, genellikle zararsz olarak nitelendirilen delilerdir. Toplumda delilerden korkulur, onlardan uzak durulur, ya da onlar uzaklatrlr, dier yandan bu delilere acnr, glnr, deliler aa grlr, itilip kaklrlar fakat yine, doal ve saf olarak deerlendirilmeleri nedeniyle toplum onlardan her eyi yapmalarn bekleyebilir ve davranlarn ho grebilir. Klapp'n da belirttii gibi bu zellikleriyle deliler ikili bir anlam tar; toplum gznde hem deersizdirler hem de ayr, hatt kimi zaman kutsal bir yerleri vardr (161). Tarihin farkl dnemlerinde farkl corafyalarda akl sal yerinde olmayan insanlara kar tutumlar ve tavrlar da eitlilik gsterir. Michel Foucault, Madness and Civilization adl kitabnda deliliin Bat dnyasndaki izini srer. Foucault, delileri kentlerinin snrlarndan uzaklatrmak iin gemilere bindiren yneticilerden, bu yolculuklarda oradan oraya srklenen delilerden bahsederken aslnda delilie ikin bir ikilemi de dile getirir bir bakma: [deli] en zgr, en ak olan yolculuun
12

ortasndaki bir tutukludur (11). Gerekten de deli, yaad topraklardan koparlmtr, yaad mekndan dar atlmasna karn aslnda dar hapsedilmi, ne oraya ne de baka bir yere ait hale gelmitir. Deli hem dar atlan ve bylelikle o toplumun kurallarndan zgrletirilen hem de ieride tutularak ho grlen bir karakter olarak dokunulmazln, zgrln, toplumsal kurallardan muafiyetin bir simgesi halini almtr. 2. Delinin Bilgelii: Bilgenin Delilii Delinin bilgelii ve bilgenin delilii hakkndaki grler, delinin toplumsal kurallardan muaf olmas dnda da anlam bulur. Walter Kaiser, The Dictionary of the History of Ideas'n Deliliin Bilgelii balkl maddesinde, elikili grnen delinin bilgelii kavramnn kkeninde insann daha basit bir yaama duyduu nostaljik zlemin yattn syler: kendi aklcln sorgulayan insan daha basit, yitirilmi, medeni olmayan bir dnya zlemi duymaktadr. zellikle, hakikat aray iindeki insann, kendi bilgelii zerinde dndke, bu hakikate, sonradan elde edilen, renilmi bir bilgelikten ziyade, insana ikin olan ve daha basit bir yaam ve daha saf bir bilgelikle ulalabilecei inanc vardr. Medeniyetlerin ilerlemesi gibi aklcln ilerlemesi de insan iin faydalarn yannda sorunlar beraberinde getirmitir. Nicolaus Cusanus, kendi ifadesiyle delice bir ura olduunu belirttii, 15. yzylda yazd De Docta Ignorantia adl eserinde hakikate ulamann yolunun bir tr bilgisizliin bilgisine sahip olmaktan getii ifade eder. Cusanus, De Docta Ignorantia'da kesin hakikatin anlalamaz olduunu syler (1:3). Socrates'te ifade bulan bilge kiinin hibir ey bilmediini bilmesi dncesini takip ederek, hakikat araynda bilgili olmann yolunun
13

bilgisizliinin farkna varmak olduunu vurgular (1:1). te, delilik ile bilgelik arasnda kurulan balantnn bir aklamas da bu bir ey bilmediini bilmenin hakikatle olan ilikisinde bulunabilir. Doal deli, tanr vergisi safl ve bilgisizliiyle, birok ey bildiini dnen dnyevi bilgeye gre hakikate ulamaya daha yakndr. Erasmus, Delilie vg kitabnda, yersiz bilgeliin maskaraln doruunu oluturduunu syler (29). Aslnda gerekten de insann etrafndaki her eyi istisnasz bir ekilde akla dayandrd durumda ortaya ok da yaanlabilir olmayan bir dnya kacaktr. Bu nedenle de mutlak suretle akla dayanmayan, daha basit ve saf bir bilgeliin varlndan sz etmek mmkn olabilir. Delilie vg'de kendisi de bir bilge deli/soytar olan ana karakter Stultitia yle der; temel olarak bizi eylerin bilgisinden alkoyan iki ey vardr: zihni bulandran ekingenlik [...] ve bizi tehlikeli grnen her trl eyi denemekten alkoyan korkaklk (27). Stultitia'ya gre bu iki engelin karsnda deliliin zgrletirici gc etkili bir aredir. Bu nedenle delilik, insan, bilgiye ve bilgelie giden yolda nne kan engellerden, birok toplumsal kuraldan ve en nemlisi ekingenlikten ve korkaklktan kurtarr, ona bir tr baklk kazandrr. Bu bakln saladklar, hem doal deli iin hem de daha sonra bu doalln bir tr temsilini oluturacak olan soytar iin geerli olacaktr. Bilgenin delilii ya da delinin bilgelii fikrinin kkenleri sadece delinin toplumsal kurallar karsndaki dokunulmazl ya da zgrl fikriyle anlalamaz. Kaiser, bu kavramn gemiini Eski Yunan uygarlna kadar takip ederken ayn zamanda bu kavramn Hristiyanlktaki yerini de tespit eder. Delinin bilgeliiyle ilgili bu ztlk her iki ynde de ilemektedir;
14

delinin bilgeliinin yan sra bilgenin delilii olarak. Bu dncenin Hristiyanln farkl retileri iindeki yerini de inceleyen Kaiser, Aziz Paul tarafndan yazlm mektuplarn Corinthians bal altndaki baz blmlerine dikkat eker. Bu blmlerde, dnyevi bilgelik ve delilik/lgnlk/samalk ikilii zerinde durulmaktadr. Burada dnyevi bilgeliin Tanr tarafndan delilik (kimi evirilerde samalk ve akl d) olarak grld belirtilir:
armhla ilgili bildiri mahva gidenler iin delilik, biz kurtulmakta olanlar iinse Tanr gcdr (1:18). Nitekim yle yazlmtr: Bilgelerin bilgeliini yok edeceim, Aklllarn akln boa karacam (1:19). Hani nerede bilge kii? Din bilgini nerede? Nerede bu an hnerli tartmacs? Tanr dnya bilgeliinin delilik olduunu gstermedi mi? (1:20) Madem ki dnya Tanrnn bilgelii uyarnca Tanry kendi bilgeliiyle tanmad, Tanr iman edenleri delilik saylan bildiriyle kurtarmaya raz oldu (1:21). nk Tanrnn delilii insan bilgeliinden daha stn, Tanrnn zayfl insan gcnden daha gldr (1:25).

Bu blmlerde ak olarak, dnyevi bilgelik ile tanrsal, akn bilgelik arasnda bir ayrm yaplmaktadr. Hristiyan retisinde deliliin bilgelii fikrine temel tekil eden dnceler arlkl olarak ncil'e ve sa'ya olan inancn niteliine yaplan gndermelerde kendini gsterir. Bu inanca gre, dnyevi bilgelik tanrsal bilgelii anlamak iin yeterli deildir, sa'y anlamak iin dnyevi bilgiden ziyade tanr vergisi, doal, saf bir inan gerekir; bu da dnyevi bilgeliin karsnda delice bir iman anlamna gelir. Deliliin bilgeliiyle ilgili doal deliden alnan zellikler yannda Hristiyan retide yer alan dnyevi bilgelik karsndaki tanrsal delilik, bilge bir
15

deli olarak sa ya da sevi Delilik anlayn dourur. Kaiser, bu sevi Deliliin, Ortaa boyunca eitli yazarlar tarafndan canl tutulduunu ve deliliin bilgelii fikrinin ardndaki nemli bir unsur olduunu belirtir. 3. Meslek Olarak Soytarlk: Saray Soytars Doal delilie ve festival dnemindeki lgnlklara yaslanan simgesel deli/soytar kavramnn Rnesans'taki dnmn anlamak iin bu kavramn Avrupa'daki durumunun ksa bir zeti yararl olacaktr. Bu zetten de anlalabilecei gibi delilie dayanan soytarln farkl zamanlarda ve farkl yerlerde gelitii ve dnmlere urad grlmektedir. Soytarlk, aslnda hem akl sal yerinde olmayan doal deliler iin hem de bunu doal delinin bir temsili haline getiren kiiler iin bir meslek olabilmektedir. Bu blmde arlkl olarak ikinci trde, delilik temsili yapan soytarlar zerinde durulmaktadr. Doal delilerden, yln belirli zamanlarnda hkm sren festival dnemine has delilie dayanan lgnlklara, bu festival lgnlklarn yln her gnne yaymak amacyla kurulan zel deli-topluluklar'na ve saray soytarlarndan edebiyat sahnesinde barole kan soytar karakterlerine kadar bu kavramn pek ok dnm gsterdiini sylemek mmkndr. Bunlarn her biri, dieriyle etkileim halinde evrilmi ve birbirlerinden dn aldklar zellikleriyle sanatta bir tema olarak deliliin Rnesans dneminde yaygn bir ifade biimi olmasnda rol oynamlardr. Soytarln bir meslek olarak ortaya knn kkenlerini Helenistik aa gtrmek mmkndr. Soytarnn toplumsal yaamdaki tarihini anlatan The Fool: His Social and Literary History adl eserinde Enid Welsford, Parazit [parasite] kavramndan bahseder. Helenistik dnemde,
16

varlkl kiiler tarafndan verilen yemeklere resm olarak davet edilen rahipler ve yarglara Parazit ad verilmektedir. Daha sonra yllar iinde Parazit kelimesi aslnda sekin bir mevkii temsil eden anlamn yitirerek, karnlarn doyurmalar karlnda davete katlanlar elendirmeleri beklenen kiileri temsil eden bir anlam kazanmtr (4). Erken dnem soytarlar olan bu kiilerin temel grevleri katldklar davetlerde insanlar gldrmektir. Zaman ierisinde davetlerde insanlar gldrmek dnda baka ilevler de edinmeye balayan bu kiiler zeklaryla da n plana kmaya balamlardr. Soytarnn, bir yanda delice eylem ve szleri dier yanda mizah ve hazr cevapln kullanmas, yukarda belirtilen bilgelik delilik kartlnda olduu gibi zt anlamlar tayan delilik ile zek kavramlarnn bir arada anlmasna yol amtr. Delilie atfedilen bilgeliin yukarda iaret edilen kkenlerinin yan sra, byk ihtimalle, farkl meknlarda ve farkl sofralarda birok insan tanyan, birok iliki kuran ve gzlem yapan bu erken dnem soytarlar zeklarn kullanarak bulunduklar ortamda bir ilgi ve elence merkezi olmay baaryorlard. Yine de bu kiilerin tam anlamyla oyuncu olduklarn sylemek ok olas deildi, nk genellikle kendiliinden gelien anlk sz oyunlar yapyor, iirler okuyor ve abartl eylemlerde bulunuyorlard. Her ne kadar btn bunlar bir meslek olarak icra etseler de Welsford'a gre hakiki soytar, delilik ve bilgelik arasndaki ayrm ok iyi kavram bir kiiydi:
Hakiki maskara [buffoon], delilik ile bilgelik ve sanat ile hayat arasndaki ayrm alt st eden bir kiidir. Maskara ne bilinsiz delidir, ne de onu sergileyen bilinli oyuncudur; o, temelde kazan amacyla ortaya atlan bilinli bir delidir, zaman zaman da bunu 17

sadece delilik akna yapar [...] soytarlk oynamakla e anlaml deildir. Maskara, en byk hazz en fazla kendisi olduu zaman verebilir. (27)

Welsford'un bu tespiti aslnda soytarnn hayal ile gerek arasndaki bir arafta varolan, ne kelimenin tam anlamyla kendisi ne de temsil ettii deli olan bir kii olduu fikrini dourmaktadr. Soytar, temelde bir elence kayna olarak eylemleri ve szleriyle insanlar gldren komik saylabilecek bir karakterdir. Buna karlk zaman iinde soytarln, temellendii doal delilik, bilgenin delilii ve deliliin bilgelii gibi zgrletirici ve kurallara kar muafiyet salayan zellikleri bu karaktere farkl bir ilev yklenmesine neden olmutur. Soytarlar da sahip olduklar bu dokunulmazlktan faydalanarak sanat ile hayat arasndaki ayrmlar yok etmeye, bu iki alan birbirine yaknlatran, birbirinin iine sokan bir karaktere brnmeye balamlardr. Snrlarn diyalektiinden doan soytar karakterinin temel dayana, doal delilerin yan sra bu araf durumuna zg dokunulmazlkla yakndan ilgilidir. Hem halk festivallerindeki snrlar belirlenmi zaman iindeki lgnlklar sergileyen deli/soytar karakteri hem bir meslek icra eden kii olarak saraylarda yneticilerin himayesi altndaki soytar, delilik ile bilgelik ve hayat ile sanat arasndaki geiken ince snrda doal deliye zg bir dokunulmazlk kazanyordu. Bu grece dokunulmazlk algsnn bir baka yan rn, soytarlarn delilikten dn aldklar doalar gerei ilerinin ve dlarnn bir olduuna dair inantr. Erasmus'un Stultitias da Delilie vg'de bu zelliini ortaya koymaktadr: ben hi makyaj kullanmam, yzme bir ifade taknp yreimde bir bakasn tamam. Her zaman, tam olarak kendim
18

gibiyimdir (9). Her ne kadar, tarihte soytarlk mesleinde akl sal gerekten yerinde olmayan kiiler, cceler ve o dnemin deer yarglarna gre aykr grnen karakterler nemli rol oynam olsa da birok soytarnn delilii taklit ettii sylenebilir. Her eye ramen, icra ettikleri meslek gerei ne zaman akln ne zaman deliliin snrnda olduu anlalmayan bu soytar karakterlerin davranlar toplumsal kurallar erevesinde deerlendirilmezdi. Yaslandklar doal deliler gibi soytarnn davranlar da doal olarak alglanrd, yani onlarn bir deli/soytar gibi davranmalar beklenirdi. Yine de Welsford'un saray defterleri, mektuplar, eitli anlardan derledii almas soytarln, tad tm elendirici, haz verici ilevine karlk son derece ciddiyetle srdrlen bir meslek olduunu ortaya koymaktadr. Welsford'un belirttii gibi zellikle Bat soytarlk geleneinde, din trenler soytarlarn brlesk gsterilerinde yararlandklar temel malzemeydi ve bu bazen tehlikeli bir elence halini alabiliyordu (140). zellikle merkez Avrupa'da, Katolik, Protestan mezhepleri arasndaki egemenlik atmalar ve bu atmalarn bir ucunda yer alan yerel iktidarlar ve krallklarda soytarlar, zaman zaman her trl inanta ortodoksluun temsilcisi olurken zaman zaman da radikal eletirileriyle bir ekilde siyasetin iinde nemli rol oynamlardr (141). Soytarl bir meslek olarak srdren bu bilinli delilerin, elendirme ilevlerinin yan sra, hatta bunu sk sk aan bir biimde, alay, satiri ve keskin eletiriyi de sz ve eylemlerine katarak dokunulmazlklarnn avantajlarn kullandklar sylenebilir: Zaman zaman, himayesi altnda bulunduklar yneticinin dile getiremediklerini lgnca da vuran kuklalar olarak, zaman zaman da
19

hayatlar pahasna bir yaam tarz olarak benimsedikleri soytarlk araclyla her trl eletirel bak ortaya koyarak. 4. Festival Kltrnde Soytar Delilik ve soytarlkla ilgili olarak Bat dnyasna bakldnda soytarnn yasland temel deer olan deliliin toplumsal alanda bir ifade biimi halini ald grlr. Kkeni Roma dnemindeki pagan geleneklerine dayandrlabilen baz halk festivallerinde delilik, lgnlk, ksa sre de olsa dnyaya farkl bir biimde bakmann imknlarn salamtr. Pagan geleneklerine gre her yl Aralk aynda iftiler ekim ilerini tamamladktan sonra artk k beklemeye balarlar. Kn ykc etkilerinden korunmak amacyla da tarm ve hasat kral Satrn'e adanan Saturnalia adl festivalde bu zorlu ekim dneminin tamamlanmasn kutlarlar. Bu dnemin ok temel bir zellii vardr: Geici bir sre iin de olsa toplumsal kurallar gevetilir, kleler zgr kalr, kumar oynamak serbest braklr; dolaysyla hiyeraride geici bir deiim yaanr. Festival boyunca, etkisiz hale gelen kurallar nedeniyle alt st edilen dnyay geici olarak seilen sahte bir kral ynetmektedir. Avrupa'da Hristiyanlk ncesinde yaygn olan bu festivaller, Hristiyanlk sonrasnda da srm, delilik ve lgnlk bu ters yz edilen yaam biiminin bir simgesi haline gelmitir. Welsfordun da belirttii gibi, Katolik Kilisesi'nin pagan geleneklerini ayklama abalarna karn Saturnalia etkisini srdrm ve hatta bir elence biimi olarak birok kilisenin iine szmay baarmtr (201). Bu gelenek, Feast of Fools (Deliler Bayram) ya da birok farkl isimle 5. yzyldan itibaren Avrupa'da yaygn bir ekilde devam ettirilir: Sahte kraln yerini artk Deliler Kral almtr.
20

12. ve 15. yzyllar arasnda Avrupa'da ekonomik, siyasi ve toplumsal deiimlerin bu festival geleneinde nemli deiikliklere yol at grlmektedir. zellikle ehir saysnn artmasyla ehir yaantsnn gelimesi, buralarda yaayan eitimli insanlarn oalmas festival kltrn de dntrmeye balamtr. Indra Ghose, Licence to Laugh: Festive Laughter in Twelft Night adl makalesinde, ehir ehir gezerek insanlar elendiren soytarlarn ounlukla niversitelerden atlm ya da din deitirmi keilerden olutuunu belirtir. Bu kiiler aslnda entelektel birikime sahip, dzenli hayatn dna kendi iradeleriyle km olan kiilerdir (39). Welsford da, zellikle grece daha eitimli memurlarn geleneksel deli karakterine brnd zaman bu role farkl bir boyut katma abalarndan bahsetmektedir. Allm kalplarn dna klarak daha eitimli bir memurun temsil ettii deli karakteri, deliliin salad zgrlkten yararlanabilir, bunu hiciv ieren temsillerle ifade edebilir hale gelmitir, nk o artk Deliler Kral'dr, deliye has zgrlkleri uygulamaya koyabilir (200). Bylelikle dnyadaki dzenin geici bir sre iin bile olsa tersine dnmesi toplumsal konumlar farkl olan kitleler tarafndan cokuyla kutlanan bir festival halini almtr. Hiyerarinin tepetaklak edilmesi, deli bir kraln hkm srd bu ksa lgnlk dnemleri, Ortaan deiiklie kar direnli hiyerarik yapsnda, glmeceyle birlikte geici bir deiime iaret etmektedir. Bylece, daha eitimli olduu varsaylan memur, renci snfnn bu festivallere yaptklar katklar sayesinde, halk arasnda artk sradan hale gelmi delilik taklitleri yerine iin iine daha fazla zek katlm, festivallerde hiciv ieren konumalar, gncel konular ele alan tiyatro oyunlar ve trensel ciddiyetin parodilerinden oluan brlesk
21

temsiller, delilik ile zeknn bir araya getirilmesiyle ortaya kmaya balamtr. 5. Delilikten Edebi Gelenee Doal deliden, saray soytars ve festival delisine giden yolda soytarlk ve delilik yukarda belirtildii gibi zekyla birleince nemli bir dnme urar. 15. yzylda, kilisenin yasaklamaya alt Feast of Fools gibi festivallerdeki lgnlklar yerini giderek, ehirlerde, niversitelerde bir araya gelen deli-topluluklarna brakmaya balamtr. Welsford, bu topluluklarn kstl bir sre iin geerli olan festival dnemine zg muafiyetleri btn bir yla yaymay hedeflediklerinden bahseder (205). Fransa'da kurulan Socit Joyeuse gibi topluluklar, festival delisinin ehliyetsizlii ile saray soytarsnn cezalandrlmadan muaf bir ekilde hakikati syleme ruhsatn birletirerek delilik ve soytarl bir performans haline getirmilerdir. Deliliin salad zgrleme, festival dneminin geici lgnlklaryla bir araya geldiinde, ortaya kan bu yeni soytar temsili, toplumsal eletirinin nemli bir unsuru halini almtr. Bir yl boyunca grevde kalmas iin seilen lgn bir yneticinin (Prince des Sots, Mre Folle vb) krall altnda toplanan bu deli-topluluklar, aslnda takipisi olduklar deli/soytar geleneini srdrerek ve bunu gelitirerek, oyunlarnn ardndaki lgnlklar ve deliliklerle yaadklar topluma baklarn eletirilen bir biimde dile getirebilmektedir. Welsford da bu topluluklarn cezalandrmadan muaf tutulan, hakikati gren ve bunu dile getiren bir bilge-deli olan saray soytars fikri zerinde temellendiini belirtir ve ekler bu bak asndan, soytar, gerek igrs ince bir biimde delilikle gizlenmi, hakikati konuan bir kii[dir] (239).
22

Deli-topluluklarnn, deliliin ve soytarnn edebiyatta temsil edilmesine yaptklar katk bir edebi trde kendini gsterir. Saray soytarsnn ilevi ve bu soytarnn maskesinin ardnda srekli olarak topluma eletirel bakma fikri bir araya geldiinde ortaya deli topluluklarnn yarattklar sottie adl edebi tr kmtr. Sottielerin bir ksm sadece komik diyaloglardan meydana gelen oyunlar olsa da genellikle gncel olaylar konu aldklar sylenebilir. ounlukla numerus stultorum est infinitus [delilerin says sonsuzdur] ana fikriyle hareket eden bu deli-topluluklar, Donald Gwynn Watson'un da belirttii gibi birok ehri dolaarak delilik/soytarlk temal oyunlar sahnelemektedirler. Bunlarn faaliyetleri arasnda iddet, hiyerarinin, ciddi sylemlerin ve her gn tanan kimliklerin parodisi, ataszlerinin dramatik sunumlar, monologlar, trenlerin brlesk taklitleri ve benzeri eylemleri yer alr (337). Bu bakmdan deli-topluluklarnn oyunlarnda birok farkl sz ve eylemi bir araya getirdiklerini, oyunlarnn bir sz ve eylemler eitlilii zerine kurulduunu sylemek mmkndr. Sottieler yukarda saylan baz zellikleriyle, delilii, deli karakterini sadece kaba glmece unsurlar ierdii iin kullanmyorlard. Deliliin salad zgrlk, toplumsal eletiriye imkn sunuyordu. Genellikle gncel olaylar ele alan oyuncular, delilik maskesi altnda zeklarn da kullanarak bu olaylar hakkndaki fikirlerini syleyebilme ans buluyorlard. Deliliin, soytarln sanat ile hayat arasnda kurduu ilikide zaman zaman gncel siyasi eletiri de yer bulabiliyordu. Saray soytarlarnn, himayesi altnda bulunduklar yneticilerin dile getiremediklerini soytarlk maskesi altnda dile getirmeleri gibi bu deli-topluluklar da toplumsal
23

eletiriyi komik elerle birletirerek oyunlarn siyasi bir syleme dntrebiliyorlard. Welsford'un aktard gibi, 16. yzyl banda Fransa'da bir deli-topluluu olan Confrrie Joyeuse'n siyasi eletiri ieren gsteriler yllarca yasaklanmt (226). Bu nedenle soytarln salad dokunulmazlk, zaman zaman egemen glerin basklar karsnda yeterli bir savunma salamyor, bu tr eletiri ieren oyunlar eitli engellemelerle karlaabiliyordu. 6. Edebiyatn Mehur Soytars: Stultitia Deli-topluluklar oyunlarnda, tm insanlarn bir biimde delilik, soytarlk, lgnlk ierdiini, Welsford'un da belirttii gibi, toplumun aslnda soytarlarn byk bir oyun sahnesi olduunu (205) sylemektedir. Erasmusun, Delilie vg'nn merkezine aslnda kendisi de bir deli olan karakterini oturtmu olmas, tm dnyann soytarlarn oyun sahnesi olduu fikriyle birlikte ele alndnda anlam kazanmaktadr. Stultitia da, deli-topluluklarnn k noktasn teyit edercesine, bir deli/soytar olarak sahneye km, elinde tuttuu aynasyla okurlara kendi deliliklerini, lgnlklarn anmsatm ve delilie vgler ieren konumasn yapmtr. Bu ynyle deerlendirildiinde, doal delilikten edebiyatta ele alnan soytarla uzanan yolda Erasmus'un bu edebi gelenekten yararlandn sylemek mmkndr, zaten Welsford'un da belirttii gibi Erasmus byk ihtimalle sottielerin farkndadr (238). Bu nedenle Stultitia'y, Ortaan popler kltr imgelerinin devam niteliinde, barole oturmu bir deli/soytar karakteri olarak ele almak mmkndr. Kkenleri hem doal deliye dayanan hem de Hristiyanlkta zellikle Nicolaus Cusanus'un de Docta Ignorantia retisiyle doruk
24

noktasn bulan bilgeliin delilii ya da tam tersinden bakldnda delinin bilgelii Erasmus'un Delilie vg kitabnn temel izleini oluturur. Bu kitapta, ana karakteri bir deli/bilge/soytar olan Stultitia, yukarda ksa gemii zetlenen edebi gelenekte, barole kan ilk ve en nemli karakterdir. Erasmus, Stultitia araclyla delinin bilgelii ya da dnyevi bilgeliin ierdii delilik konusunu eserinin odak noktasna alr. Stultitia bir delidir ve Kaiser'in de belirttii gibi paradoks ieren bir ekilde kendi kendisini vmektedir; yani deli, delilie vg yadrmaktadr. Bu durumda bu vgnn sahte bir vg olduu iddia edilebilir, nk Stultitia bu vgnn hem sahibi hem de nesnesidir (36). Yani buradaki ironi, delilie vg yadrma yoluyla aslnda bilgeliin vlmesinde yatar. Zaten Stultitia, delilie methiye dzerken bunu bilgece bir yolla, son derece aklc bir yntemle gerekletirir. Sanki bir deli deil bir bilge konumaktadr. Bu durumda az nceki nermeyi doru kabul edersek, yani bu sahte bir vgyse ve burada vlen bilgelikse, aslnda Stultitia bir deli olarak bilgelii vmektedir. Peki ama eer bir deli, yani akl sal yerinde olmayan Stultitia, aslnda bilgelie vg yadryorsa, akln temsilcisi olduu dnlen bilgenin bunun karsnda yer almas beklenir. O zaman da bilgeliin delilie vgde bulunmas beklenir. Erasmus, almann bu ksmna kadar ksaca zetlenen soytarln tm zelliklerini, kendine has ironisiyle bu paradoks iine yerletirdii Stultitia karakterinde cisimletirmitir. Burada temeldeki dnce, Hristiyan retisinin iaret ettii dnyevi bilgelik ve delilik kartlnn yan sra, ayn varln d grnts ile iindeki gerek arasnda bir ztlk olduu fikrine dayanr; gzelin iindeki
25

irkinlik, zenginliin iindeki fakirlik, lmn iindeki yaam, bilgeliin iindeki delilik veya bunlarn tam tersi. Stultitia, ayn varln tad bu ztikilii, delilik ve bilgelik balamna yerletirir ve Platon'un Sempozyum adl eserinde yer alan, Alcibiades'in Silenus figr benzetmesini rnek gsterir; insanla dair her eyin Silenus figrleri gibi birbirinden farkl iki yz vardr (28). Bir mcevher kutusu iinde deerli ve gzel olan barndrr fakat zerindeki Silenus figr yani d grn irkindir. Benzer bir biimde, insann nne gelen herhangi bir verili hakikati olduu gibi kabul etmek yerine, tam tersinin de hakikati iaret edebileceini dnmesi gerekir. Yani Kaiser'in de belirttii gibi, Silenus kutusunu atmzda, karmza bambaka bir hakikat kabilir (60); tpk deliliin, iinde bilgelii barndrmas gibi. B. Rnesans, Delilik ve Soytarlar Kaiser, deli/soytar karakterinin barole kmasnn Rnesans'ta gereklemesinin bir tesadf olmadn syler. nsann hakikat hakkndaki bilgisini sorgulad bu sarsntl gei dneminde, Kaiser, Herry Levin'den alntlayarak bu deli/soytar edebiyatnn teoloji ve bilim arasndaki savatan doduunu belirtir (11). Galileo ve Kopernik'in almalar bata olmak zere bilimdeki gelimeler, bir nceki an bilgi sistemini bir sorgulamaya amtr. Hakikatin zeminindeki bu sarsc kayma, yukarda sz edilen Hristiyanlk retisiyle birlikte hmanistlerin, dnrlerin, sanatlarn hakikat arayndaki yntemlerini gzden geirmelerine yol amtr. Hakikatin birden fazla grnm olabilecei ya da bir grntnn ardnda farkl hakikatlerin bulunabileceine dair inan deliliin, bilgelik ieren deliliin gndeme gelerek hkim bir tema olmasna yol am, delilik
26

ve soytarlk, bu kafa kartrc gei dneminde hakikate ulamann nemli bir arac olmutur. Rnesans hakknda her ne kadar keskin bir yargya varmann gl birok farkl akademisyen tarafndan dile getirilmi olsa da, hakknda varlabilecek temel yarglardan biri dnemin bir gei dnemi olduudur. Marion Wynne-Davies, Rnesans edebiyat hakkndaki denemesinde Rnesans'la birlikte bireyin evresindeki dnyayla olan ilikisinin radikal bir deiime uradndan bahseder (6). Hakikatin ne olduu ve insann hakikat hakkndaki algs temelinden sarslmtr. Bu zelliiyle Rnesans, Ortaan skolastik dnce anlayn izleyen bir sorgulama dnemidir. Bu tr gei dnemlerinde kendi varl ve iinde bulunduu dnyayla olan ilikisini sorgulayan zihinlerin kafa karkln ortaya koymaya alan insann kulland dil ve anlatm da mutlak hakikatlerin varln iaret eden bir sylemden ziyade, eylere farkl ynlerden, cesur bir biimde, mevcut dzeni sarsarak bakmann yollarn arayan ve sorgulayan bir sylemi gerekli klar. Rnesans'ta n plana kan ama aslnda kkl dnm ve deiim anlarnda zemini sarslan hakikate birok ynden yaklamann en uygun saylabilecek yollarndan birinin, delilik ve bilge deli/soytar kavramlarna yaslanmas tesadf olarak deerlendirilmemelidir. 1. Rnesans ve Neoplatonizm Rnesans'n dnme biimlerine o dnemde yn veren farkl dnme biimlerinin kaynaklar arasnda Neoplatonizm gelmektedir. Hakikat algsnda kkl deiimlere neden olan bu gei dneminde Neoplatonizm, Ortaan skolastik dnce anlaynn bir bakma
27

kmesinde nemli rol oynar. Michel Jeanneret, Neoplatonizmin 16. yzylda oynad role dikkat eker; bu dnemde zellikle gsterge ve anlam arasndaki iliki derinden sarslmtr (61). Platon'un fani olan maddi dnyay reddedii ve mutlak hakikate ulamak iin daha st seviyede kartlklarn bir araya gelerek ideal bir hakikat oluturduklar dncesi yeniden ziyaret edilir. Gsterge ve anlam arasnda artk mutlak kesinlikte bir ilikinin bulunmamas, ilahi olann anlalmasnda artk mulakln hkm srd, kalabalk bir gsterge grubunu iaret eder. Artk geree, hakikate, ilahi olana sadece dolayl yollarla ulamak mmkn olabilecektir. Gstergelerin yetersizlii her defasnda bir baka gstergenin kullanlmasn gerektirirken, anlam da bu sonsuz sarmal iinde ancak dolayl olarak eriilebilecek bir hale gelmitir; bylelikle, hakikat yerine onun sadece bir glgesine ya da paralarna ulamak mmkndr. Bu nedenle de gstergelerin, birok ilikisel a iinde ve sonsuz bir karmaay temsil eden hakikati iaret ederken birden ok anlam tamalar neredeyse kanlmazdr. Jeanneret, Erasmus'ta da benzer bir anlayn olduunu syler ve bunu Tanr'nn Sz'nn insan algsnn tesinde olmasna dayandrr (62). Tanr'nn Sz tek bir anlama indirgenemeyecek kadar zenginlikler iermektedir. te bu iki anlay bir araya geldiinde Rnesans'a zg olan gstergelerin tek bir anlama diren gstermeleri kavramn oluturur. zellikle Erasmus gibi hmanistlerin her zaman yeni yorumlara imkn tanmalarnn ardnda bu kavram yatmaktadr onlarda her zaman bulunabilecek daha fazla bir ey vardr (62). Foucault da, Madness ve Civilization adl kitabnda, Rnesans dneminde simgeler ile anlamlar arasndaki kopu zerinde durur,
28

Rnesans'la birlikte Gotik simgeselliin kesinlik ieren grntlerinin sonunun geldiinden bahseder. mgeler ile bir zamanlar simgeledikleri arasndaki iliki git gide yokolmaktadr. Foucault'ya gre eylerin kendileri sfatlar, gstergeler, imalarla ylesine ykldr ki, sonunda kendi biimlerini yitirirler (18-19). mgeler ve simgeledikleri arasndaki uzaklama beraberinde bir belirsizlik getirdii gibi zgrlemeye de yol aar. Dilin yetersiz kald noktada (imgeler artk tek bir hakikate iaret etmemektedir) anlamlar derinlemekte, oalmakta ve aralarnda ok farkl biimlerde ilikiler kurulabilmektedir: Anlam, artk ilk baktaki algda kavranamaz (19) hale gelmitir ve ancak deliliin ok boyutlu, zt kutuplu dnyasnda ifade bulabilir. Bu anlamyla da aslnda deliliin bilgi ierdii nermesi dorulanabilir. Anlam, bu karmak dnyann ardndadr ve ancak delilie zg bir tutumla alabilir. Foucault'ya gre deli, akln ve bilgeliin yolunda giden insana ak olmayan bu bilgiye ulaabilme yetisine sahiptir (22). C. Sonu Doal deliden festival kltrndeki ayrks bir karakter olan deliye, sarayda el stnde tutulan bir meslekten bir edebiyat geleneine giden yolda soytarlk farkl dnemlerde farkl zellikleriyle n plana kmtr. Saray soytarsnn delilere ve ocuklara has bir doallkla, yzne geirdii maskenin ardndan korkusuzca konumas, zaman zaman eletiri seviyesini ykseltmesi, sottielerin soytary bir ana karakter, soytarl da bu trn temel izlei olarak belirlemesi sonucunda, insanlk tarihinde farkl dnemlerde ortaya kan deli ve budala karakterlerinin birbirinden ayrk zelliklerinin bir soytar edebiyat iinde bir kimlikte birlemesi mmkn
29

olmutur. Doal deli, festival delisi ya da saray soytarsnn farkllaan konumlarna karn en nemli ortak zellikleri kimsenin onlarn akl sal hakknda bir pheye dmemesi, aksine delilikleri ya da norm d davranlarnn kabul grmesi ve hatta festival dnemlerinde ve saraylarda olduu gibi desteklenmesidir. Bu da soytarya toplumun baknda ayrcalkl bir konum kazandrmaktadr. Bylece deliliin doall, soytarya toplumsal olan, iktidara ait olan, baskc olan, egemen olan her eye kar bir bakaldr imkn salamaktadr. Soytarlarla ilgili genel olarak komikliin n plana kt karakterler ounlukta olsa da, deli-topluluklarnn soytar kavramn entelektel bir biimde ele alp sorunsallatrmalar sonucu, Rnesans'la birlikte edebiyatta ve dramada Ortaa'n neeli, elendirici soytarsndan farkl trde karakterler ortaya kmtr. Shakespeare'in eserlerinde n planda (Kral Lear'n isimsiz Soytars, Henry IV'n Falstaff') ya da yan karakter olan (On kinci Gece'deki Feste vb) soytarlar aslnda doal delinin taklidini yapmaktadrlar. Bu karakterler stlendikleri rollerde kimi zaman bilgelii ve eletiriyi komediyle, kimi zaman da trajediyle birletirirler. Franois Rabelais'nin Pantagruel'i bilgeliin ar bast bir delilik/soytarlk temsili yaparken, Panurge iinde saflk barndran bir deli olarak ortaya kar. Cervantes'in Don Kiot'uysa belki tm bunlar da ieren ama farkl bir tr deliliin temsili olan, gereklik ile yanlsama arasndaki bir deli, lgn karakter olarak ortaya kmtr. Avrupa'da, Rnesans Dnemi'nin kendine has koullarnda delilik ve soytarlk sadece edebiyatn deil, dier sanat dallarnn da odanda olmu, Hieronymous Bosch, Pieter Brueghel gibi ressamlarn resimlerinde
30

de baskn bir tema olarak kendini gstermitir. Burada, her insann iindeki delilie yaplan gndermeler, safln ierdii kural tanmazlk ve deliliin aslnda her yerde olduuna dair inan n plandadr. Rnesans dnrleri ve sanatlar, Kaiser'in de belirttii gibi, delilik ve soytarlk figrn ele alarak herkesin u ya da bu ekilde deli ya da soytar olarak nitelendirilebileceini iaret ederler (14). Bu dnrlere gre, herkesin iindeki delilii, lgnl ortaya karmalar asndan soytar karakteri insanla dair bir hakikati iaret etmektedir. Deli ve soytarlarn yukarda da sralanan birok zelliini barndran karakterler, 15. ile 17. yzyllar arasnda, Rnesans yazarlarnn edebiyatta deliyi yeniden kurgulamalar sonucunda, Erasmus'un Stultitia karakteri bata olmak zere birok deli/bilge/soytar karm karakter kurmaca dnyann sahnesinde barol oyuncusu olmutur. Rnesans'la birlikte doruk noktasna ulaan delilin bilgelii, ztlklarn birlii gibi kavramlar, soytarln, ciddiyet ile komikliin, komiklik ile bilgeliin, delilik ile hakikatin bir arada ele alnabilecei bir karakter olarak n plana kmasnda etkin olmulardr. Bylelikle daha nce ya bir yan izlek olarak kullanlan ya da bir yan karakter olarak kurmaca dnyada yer alan delilik ve soytarlk, hem bir izlek, hem de bir ana karakter olarak Rnesans edebiyatnda nemli yer tutar. Bu dnemde yazarlar, delinin, soytarnn dilini kullanarak, onun snr tanmayan ehliyetsizliinin temsilcisi soytar karakterlerini edebiyata nemli bir oyuncu olarak sokarlar. Foucault, bir nceki yzylda ehir duvarlar dna atlmak istenen deliliin Rnesans'ta tekrar ehirlerden ieri girmesini u ekilde aklar: Deliliin ifa edilmesi eletirinin genel bir biimi halini almtr (13). Deli
31

karakteri ya da budala, gitgide daha fazla nem kazanmaya balamtr, nk o, hakikati dile getirmenin, korumann nemli bir unsuru haline gelmitir. Rnesans'la birlikte kimsenin dile getiremediklerini dile getirmek, olaylarn ve eylerin dier yzleri hakknda zgrce fikir oluturmak ve bunlar da vurmak, korkusuzca ve ekinmeden kurulacak eylemlerde bulunan karakterler ve anlatclarla mmknd. Rnesans'ta sanat ve dnrler, kurulu dzenin dier tarafnda neler olduuna bakmann, orada olanlar dile getirmenin en uygun yolunu aryordu. Delilik ve soytarlk, tadklar ift-deerli anlamlaryla bu imkn salyordu. Foucault'ya gre herkesin birbirini kandrd, aldatt bir dnyada, akln varln gsterme iddiasnda olmayan budalaca laflaryla deli, komedinin iinde akln dilini kullanyordu (14): Sonu olarak Rnesans'la birlikte bu kez delileri tayan gemiye kim olduuna baklmakszn herkes binmitir.

32

K NC BLM

TEHL KEL OYUNLARDA RNESANS ETK S

Giri blmnde de belirtildii gibi, dier eletirmenlerce yaplan Ouz Atay okumalarnda gz ard edilmi bir konu vardr. Atay edebiyatn Tutunamayanlar ve Tehlikeli Oyunlar balamnda deerlendiren eletirilerin, Atay'n kulland tema, izlek, karakterler, dil, anlatm biimleri ile Avrupa'da 16. ve 17. yzylda Rnesans dneminde belirgin bir tema olan deli ve soytar edebiyat arasnda ak bir iliki kurmam olduu grlmektedir. Bu blmde, Tehlikeli Oyunlar'da yer alan Rnesans edebiyat etkisi zerinde durulacak, bu ilikiyi iaret eden metinsel rnekler ortaya konacaktr. Bu blmde ele alnacak dier konu, Atay'n Tehlikeli Oyunlar romanndaki soytarlk temsilidir. Hikmet'in kendisiyle ilgili algs, evresinin ona yaklam, kulland dil, hayal ve gereklik arasndaki mulak konumu, hakikat aray, aklla olan ilikisi, toplumsal kurallar karsndaki tavr, oyunlara olan tutkusu, kendine has mizah anlay, zeks ve bir ok zellii deerlendirildiinde, deliliin snrnda, bilgelik ile samalama arasnda gidip gelen ocuksu karakterin Rnesansn deli ve soytarsnn zelliklerini tad sylenebilir. Bu blmnde, Rnesans dneminde edebiyatta sklkla rastlanan soytarlk temasnn Tehlikeli Oyunlar zerindeki etkisini ortaya koyulduktan sonra, Hikmet Benol, bir soytar olarak ele alnacak ve soytar temsilinin ne amalarla kullanld zerinde
33

durulacaktr. Son olarak da, Atayn eserlerini verdii dnemin kendine has zelliklerinin delilik kavramnn edebiyatta ele alnmasnn etkisi incelenecektir. A. Tehlikeli Oyunlar ve Rnesans Ouz Atay edebiyatn deerlendiren eletirmenlerin ok sesliliine karn onun edebiyatn besleyen damarlar konusunda ounlukla hemfikir olunduu grlmektedir. Tutunamayanlar hakknda Berna Moran, James Joyce ve Nabokov (260) etkisinden bahseder; Sibel Irzk, Dostoyevski ve Cervantesi vurgular (261); Jale Parla da, Shakespeare ve James Joyceun etkisine deinirken zellikle Cervantesin Don Kiot unun altn izer (222). Tehlikeli Oyunlar hakkndaysa, Yldz Ecevit, yine Dostoyevski, ve Shakespearein metinlerinin etkilerini sralar (364). Yukarda ad geen ve genellikle Bat edebiyat geleneinden gelen bu yazarlar, eletirmenlerce anlan, ilk akla gelen isimlerdir. Yine Moran ve Ecevit in belirttii gibi Atay'n bu iki romanda kulland bilin ak teknikleri modernistlerle, metinleraras izlerin yer ald, ereve metinler ve stkurmacann hkim olduu anlatlar da post-modern edebiyatla ilikilendirilmesine neden olmutur. Tm bunlarn yannda, her iki romann da ortak paydasnda yer ald grlen delilik temasnn, karakterlere ikin bir bilgelikle birletirilerek deerlendirilmesi ve Atay edebiyat ile bu temann sklkla rastland Rnesans dnemi arasndaki iliki, eletirmenlerce ak bir biimde dile getirilmemitir. lk blmde belirtildii gibi, Rnesans dneminde Erasmus, delilik hakknda konumak zere bir soytary sahneye karm ve Kaiser'in de belirttii gibi Bat kltrnde bilge deli kavramn ada bir
34

yorumlamayla etkili bir biimde bu karakterde ortaya koymutur (21). Bu dnem, yazarlarn, deliliin bilgeliini dile getirdikleri, delilie, lgnla vgler yadrdklar, soytarln zgrletirici ehliyetini eletiri amacyla kullandklar, tm bunlar yaparken de ana karakter olarak soytarlar, delileri kullandklar bir dnemdir. Bu nedenle, Atay'n delilik/aklllk dzlemindeki roman Tehlikeli Oyunlar'n, eylemleri, szleri ve dnceleriyle delilie ve soytarla yaslanan Hikmet Benol karakterini bu dnemi dikkate alarak deerlendirmek Atay edebiyatn tutarl bir bak asna oturtmak asndan nem tamaktadr. Tehlikeli Oyunlar'da Rnesans etkisi kendini en bariz biimde temel izlek olan aklllk/delilik temasnda gsterir. Kaiser'in belirttii gibi Delilie vg, Erasmus'un aklamaktan hibir zaman bkmad gibi, bir oyundur (51). Bu oyun aslnda basit bir temele dayanmaktadr: Deerleri deersizletirmek ve onlar tekrar deerlendirmeye tabi tutmak [transvaluation of values]. Ralph Tyler Flewelling, The Things That Matter Most adl kitabnda olaan fikirlere saldrmann en iyi biimi bunu dolayl yollarla yapmaktr der ve Erasmus'un da bunu yaparken deerleri yeniden deerlendirme tekniinden yararlandn syler (14-15). Delilie vg'de Stultitia, tm insani durumlarda birden fazla bak as olabileceinden bahsetmektedir (28), bu durum Kasier'in de belirttii gibi, herhangi bir durumdaki hakikatin tam tersinin de ayn anda geerli olabileceini iaret eder (59-60). Erasmus, geleneksel saray soytarsnn zilli apkasn giydirdii, aslnda bilge delinin temsilcisi olan Stultitia karakteri araclyla dneminin hkim deerleri ile bu deerlerin karlarnda yer alan deerleri diyalektik bir ilikiye sokar. Bu ironik
35

karlamann yaratt en gl etki de aslnda bu noktada yatar: olaan deerlerle ilgili kavramlarn ardnda gizlenen mulaklk ve ift-deerlilik meydana karlm ve hakikate ulamakta ztlklarn karlamasyla ortaya yeni deerlerin konabilecei bilge bir biimde gsterilmi olur. Nurdan Grbilek, Ac Anlatlabilir Mi? adl denemesinde Atay'n eserlerindeki baz temel kavramlarn kart anlamlar ierdiini, bunlarn ayn anda farkl iki duyguyu harekete geirme zelliinin, yazarn dikkatli okurlarnn gznden kamadndan bahseder (65). Ouz Atay'da tek, mutlak bir anlama direnen anlatm Tehlikeli Oyunlar'da da yer alr. Erasmus'un Delilie vg'de kulland deerleri kartlaryla bir araya getirerek yeniden gzden geirmek teknii de Hikmet'in soytarlnn salad ehliyette anlam bulur. Stultitia'nn srekli havada asl kalan ironisine benzer bir biimde Ouz Atay, Grbilek'in de belirttii gibi dncenin talamasna, duygunun basmakalplamasna, dorunun sabitlenmesine kar ironiyi kullan[r] (73). Erasmusun Delilie vgsn temellendirdii ztln delilik ve bilgeliin ayn bedende bulumasnn yaratt bir bakma zmsz grnen paradoksun benzeri Tehlikeli Oyunlarda da okurun karsna kar. rnein Grebilekin, Atayn, okuru srekli iine ektiini syledii akl-duygu atmasnn (56) ierdii kartlklar Hikmetin ironik sz ve davranlarnda bir araya gelir. Hikmet, bir yandan Hsamettin Albaymla Akl Cumhuriyetinin milli mar En Byk Hazinemiz Aklmzdr yazar, hayattaki her trl soruya cevap verebilecek bir Hayat Ansiklopedisi yazma fikriyle akl yceltiyor grnr, dier yandan da aslnda akldan ziyade duygularn ve hayal gcnn baskn olduu oyunlarn srdrerek, kendisinin de tpk oyunlardaki gibi
36

eliik duygular altnda ezildiini (259) syler ve trajedi kahramanlarna zg bu elikiler nedeniyle onlarla arasnda kurduu zdeimi dile getirir. Bu akl-duygu ztlnda bir yandan Batlnn soukkanlln, olaylar akla dayandrmasnn sakinliini benimsemek ister, ama dier yandan da her syleneni anladn gstererek fazla akll ve kavrayl grnmekten kanmas gerektiini syler (413). Burada akll olmak ve aptallk kavramlar birbirinin iine girer. Neyin aptallk, neyin aklllk olduu mutlak bir anlamda sabitlenmez. Hem Batlnn soukkanll, hem de duygularn sabrszca ve akln szgecinden bamsz bir heyecanla dar vurmak, paradoks ieren bir biimde aptallk olarak nitelendirir:
[Batllarn] acelesizliini, meselenin esasn renmek isteyen sabrl durgunluunu, aptallkla nitelendiririz. Oysa acele etmek yznden, kendimizi bir kere daha ele veririz. Aptal olmalyz albaym, aptal! Btn kurtuluumuz buna bal [...] Ayrca yeni ilkelerimize gre, biraz da aptal grnmemiz gerekiyordu; aptallar gibi ortaya atlmak da tehlikeliydi. (413)

Stultitia, Delilie vg'de bir tiyatro sahnesinden bahseder: Sahnede oynanan oyun esnasnda bir kiinin sahneye atlp oyuncularn maskelerini indirerek aslnda onlarn, canlandrdklar kiiler olmadklarn gstermesi kadar, bilge bir kiinin bir soyluyu canlandran oyuncunun gerek hayatta hi de soylu davranlar olmadn sylemesi kadar lgnlk ierdiini syler (28). Hayat da aslnda farkl insanlara farkl maskeler tatr. nsanlarn benimsedikleri kimlikle ilikili olarak tadklar deerler, dnceler zaman iinde farkllk gsterir. E, ocuk, sevgili, damat, ii, iveren, yetikin, erkek ya da kadn olmak bazen farkl zamanlarda bazen da ayn anda sahip olunan farkl kimliklerden sadece
37

bazlardr. nsann bu kimliklere ait yaygn davran kalplarna uymas, bir yandan bireyin kimlik algs btnl asndan elikiler ierirken dier yandan toplumsal yaamda varln srdrmesinin bir yolunu oluturur. Hikmet de aslnda hem bu durumun farkndadr hem de bu elikilerin getirdii ikiyzlle tahamml edememektedir. Bu nedenle de aslnda sorgulanmadan kabul edilen bu kimliklerle ve deerlerle oynamak onlar deersiz hale getirmek Hikmet iin, Stultitia iin olduu gibi, en uygun stratejidir. Burada ama, yeni bir deer btn ortaya koymaktan ok, allm deerlerin ve bunlarn dayattklar maskelerin ardndaki ikiyzll sorgulamadan kabul etmenin lgnlna, Stultitiavari bir lgnlkla, bu deerleri deersizletirme ve alaa etme yoluyla kar durmaktr. Bir bakma bu kar duru, Hikmet'in yerleik deerler ve kurumlarla olan meselesiyle yzlemek adna bir gecekonduya tanmasn, oyunlar kurgulamasn, gereklik ile kurmaca bir dnya arasnda delilie ve soytarla yaslanmasn da aklamaktadr. Sonuta, Kaiser'in de belirttii gibi, bu dnyay olduu biimiyle kabul etmek gibi, bize sunulduu haliyle kabul etmemek de benzer biimde delilik arz eder. (60). Atay'n Hikmet'i de, Erasmus'un Stultitia's da bu ikilemin farkndadr. Stultitia ve Hikmet arasnda kurulabilecek ilikinin ipular, bu iki karakterin adlarnn anlamnda da bulunabilir. Perseus Digital Librarynn tanmlamasna gre stultitia, latince stultus kelimesinden tretilmitir ve delilik anlamna gelir. Trk Dil Kurumu szlnde, hikmet kelimesinin birinci anlam bilgelik olarak belirtilir. Dier anlamlar arasnda, gizli sebep, Tanr'nn insanlarca anlalmayan amac yer alr (994-95). Atay, Cevat apan'n Tehlikeli Oyunlar'a yazd nszde de belirttii gibi,
38

karakterlerine simgesel isimler vererek (Hikmet, Bilge, Sevgi, Salim vb) Ortaa ibret oyunlarna bir gnderme yapyor gibidir. Tehlikeli Oyunlar'da Hikmet, ilk bakta adnn tad anlamla badamayan dnce ve eylemleriyle elikili bir karakter olarak ortaya kar; o, mutlak akln karsnda, soytarya has ironik duruuyla, ocuk kalm, hayatn iinde hazrlksz yakalanm bir karakterdir. Oyunlar oynayarak, iinde bulunduu durumla baa kmaya gayret etmektedir, bu amala ruh proleteryasna yle seslenir:
Onlarla, onlarn hkmnde olan akl alannda boy lmeyiniz [...] Sizleri, sonunda aklnz kaybetmek tehlikesiyle korkutanlara aldrmaynz. Kaybedecek hibir eyimiz yoktur. (349) Descartesn kurallarna gre yaamak isteyenler ayklanmal artk. Bu dzmece oyun sona ermeli [...] Dnyada ok yalan var albaym! Dnyaya katlmaya devam edersek bu yalanlardan kurtulamayz. (350)

Mutlak aklla olan mcadelesinde, kurtuluu delilie varan bir soytarlkta bulan Hikmet, dier yanda, paralanm benliine atf yapanlara kar teki ben senin babandr ya da beni sembolik yapyorum sanyorsunuz diyerek st dzey bir farkndalk, ironi ve bilgelik sergileyebilmektedir. Bu nedenle Hikmetin isminin de temsil ettii, elikili gibi grnen bilgelik ve delilik, akl ve akld arasndaki kartlk, bata Erasmus olmak zere, Rnesans dneminde birok yazar ve dnrn ortaya koyduu deliliin iindeki bilgelik ve tanrsal delilik kavramlarn artrr. Hikmet, hem kendisiyle hem de yaad dnyann iselletiremedii deerleriyle hesaplamak adna bir gecekonduya tanm, bir bakma dnyada bir kiinin -hi olmazsa bir kiinin- kaldramayaca bir ykn altna girmesi
39

gerekiyordu, bunu insanlara gstermesi gerekiyordu, dayanamayaca yolda yrmesi gerekiyordu [...] ite benim de felsefem buydu (434) diyerek aklad felsefesini eyleme dkmektedir. Bu bak asyla Hikmet, adnn tad anlamla eliir gibi grnse de aslnda Stultitiann dile getirdii gibi akn bir delilie ve bilgelie sahiptir. Tehlikeli Oyunlar'da Shakespeare ve zellikle Hamlet'le ilgili gndermelere rastlamak mmkndr. Tehlikeli Oyunlar da, Tutunamayanlar gibi Hamlet'ten bir ok iz tar. Yldz Ecevit her ne kadar, Atay bu romannda [...] ana kiisinin ve hatta onun babasnn adnn [HamiT] ba ve son harflerini HamleT'inkilere eitler (365) diye belirtmise de Atay'n Hikmet'i kurgularken Hamlet'i bir rnek olarak dndn ancak metindeki dier Hamlet gndermelerine bakarak temellendirmek mmkndr. Tehlikeli Oyunlar'n Dul Kadn baln tayan blmnde Nurhayat Hanm'n olu Hidayet'in yazd oyunun girii ile Shakespeare'in Hamlet'inin girii arasnda benzerlikler vardr, Hikmet bir sonraki blmde Polonius'tan Bu Polonius, albaym; ngilizlerin Damat Ferit Paas. (71) diyerek bahseder. Daha sonra aslnda Hsamettin Albaym'n da genliinde Hamlet oyununda rol aldn hatta kadro darl nedeniyle birden fazla rol stlendiini reniriz (406). Bilge balkl blmdeyse Hikmet ile Hamlet'in ortakl Hikmet'in azndan dile getirilir, Hikmet, sembolik yapyoruz der ve ekler Ben Hamlet'in elbisesini giydim (146). Aslnda btn romanda Hikmet'in hakikat aray, bir bakma Hamlet'in hakikati gsterme yolu olarak setii oyun iinde oyun kavram zerine kurulmu gibidir. Shakespeare'in As You Like It adn tayan oyunda Jacques'n
40

azndan btn dnyann bir oyun sahnesi olduunu (150-51) ilan etmesinden yllar nce Erasmus, Stultitia'ya benzer cmleleri kurdurmutu (28). Tehlikeli Oyunlar'da da Hayatn bir oyun olduunu unutmayalm (398) diyerek kendine telkinde bulunan Hikmet iin yaad dnyann ikiyzllyle baetmek ve hayatta kalmann yolu oyunlar srdrmektir. Roman iinde oyun her ne kadar ok geni kapsaml bir kavram olarak ele alnmsa da, Hikmet'in oyunlarnn hakikate ulamakta nemli bir ara olduu sylenebilir. Hsamettin Albaym'a Oyun iinde oyun olur mu? (264) diye soran Hikmet, gerei, iyi oynanan bir oyun haline getirebilmek (409) iin hibir fedakarlktan kanmamakta kararldr. Bu fedakarlk, Hamlet'in de kendini iinde bulduu, delilik ve aklllk arasnda gidip gelmeyi de kapsayan tehlikeli oyunlar ierir. Sonuta Hikmet de Hamlet ve Stultitia'nn kaderini paylar: Ne zaman ciddi olduunu kestirmek ok da olas deildir. Hsamettin Albaym ise bu durumdan duyduu rahatszl hemen dile getirir, Hikmet'in soytarlklar onu ileden karmaktadr: Neresi ciddi, neresi alay anlalmyor ki [...] olum sen, bu her eyi birbirine kartrmanla, hibir zaman gereken alakay gremeyeceksin (276). Eserlerinde ciddiyetin ve alayn birbirine kart, hakikate bakta birden fazla yol olabileceini iaret eden delilikleri ve lgnlklar ele alan Rabelais, Pantagruel, Gargantua ve bunlar takip eden romanlarnda Bakhtinin kahkaha kltr diyerek tanmlad komii iin iine katar. Bakhtin'in Glmenin Tarihinde Rabelais balkl denemesinde bir yandan korku, zayflk, tevazu, teslimiyet, yalan, riyakrlkla dier yandan da iddet, bastrma, tehditler, yasaklamalarla dolu (114) olarak niteledii
41

Ortaa ciddiyetine kar Rabelais, resm, ahlaki ve siyasi dzeni alaa eden neeli bir anlatm koyar, trensel ayinlerin, kutsal metinlerin ya da resm ideolojinin sylemi karsna karnavaln ok sesli, neeli, snr tanmayan dilini yerletirir. Rabelais'nin metinlerinde ska rastlanan ztlklar ve ift-deerlilik hakknda Jean-Claude Carron, ok az okurun bunlarn ardndaki epistemolojik boyuta duyarsz kalacandan bahseder (ix). Fikirler ve kavramlar arasnda bir tr uzlama oluturmaktan ziyade, gerekte birbirlerini dlamak zorunda olmayan ztlklarn yaratt yeni fikirleri ve anlamlar ortaya koymak amacyla, soytarlk, lszlk ve ciddiyetin i ie yer ald eserlerinde komiklik, Rabelais edebiyatnn karakteristik bir zelliidir. Bylelikle Rabelais, Ortaa'n sadece festivallere zg lgnlklar zaman olan karnavaln snrl dnyasn daha ciddi bir ortama tam ve karnaval edebiyatn dnyasnda zaman snrlarndan kurtarmtr. Rabelais'nin eserlerinde kulland farkl trler, farkl sylemler, yer verdii taklitler, kelime oyunlar, trensel eylemlerin parodileri ve deliliin salad lgnlklaryla n plana kan Pantagruel ve Panurge gibi soytar/deli karakterler dnldnde, Tehlikeli Oyunlar ile Rabelais'nin metinleri arasnda hem tema hem de karakterler bakmndan genel bir koutluktan sz etmek yerinde olacaktr. Atay edebiyat ile Rnesans dnemi yazarlar arasndaki kurulan ilikide Shakespeare'le birlikte eletirmenlerin en sk dile getirdikleri yazar Cervantes'tir. zellikle Tutunamayanlar'da Don Kiot'a yaplan dorudan gndermeler nedeniyle iki yazar arasndaki iliki bu iki roman balamnda deerlendirilmitir. Fakat, Don Kiot ve Tehlikeli Oyunlar arasnda hem ortak temalar hem de karakterler asndan bir birliktelikten sz etmek
42

mmkndr. ncelikle delilik, farkl zellikleriyle her iki romann da ana izleinde yer alr. Her iki romann ba karakteri de deliliin snrnda bir yanlsama dnyasnda bulunur. Don Kiot, artk kimsenin ciddiye almad valye romanlarndaki hayat kendine zg saf ve akn bir delilik iinde yaar. Hikmet, iinde bulunduu dnyada bir trl iselletiremedii deerler, kurumlar, kimliklerle yzleebilmek iin kendine hayalleri, anlar ve gerekler arasnda soytarla yasland geiken bir dnya kurar. Bunun yan sra Hsamettin Tambay ile Hikmet'in arasndaki iliki, Sancho Panza ve Don Kiot ikilisini andrr. Sancho Panza, her ne kadar ok akll bir karakter olmasa da Don Kiot karsnda gerekliin temsilcisidir, buna ramen Don Kiot'a hayal dnyasndaki yolculuunda elik eder. Tehlikeli Oyunlardaysa Hikmetin soytarlnn karsnda Hsamettin Albaymn gerekilii yer alr. Yldz Ecevitin de belirttii gibi, tarihte sonucu belli olan Austerlitz Savan farkl bir biimde kurgulamak isteyen Hikmet, Hsamettin Albaymn itirazlaryla karlar; Albay, reel gerekliin denetisi gibi davran[r...], metnin reel gereklikle teke-tek rtmesini salamak iin elinden geleni yapyordur (367). Ayrca Hsamettin Albaym her frsatta, samalama Hikmet diyerek Hikmeti ciddiyete davet eder. Yine de, Hsamettin Albaym, Panzann Don Kiotun yannda yer almas gibi, soytarlktan delililie ve sonunda lme giden yolda Hikmet'in oyunlarn birlikte oynayabilecei, sadk bir dostu olarak son ana kadar Hikmet'in onunla birlikte kalr; herkes onu terk ettii durumda bile yanndadr, zlme olum, ben varm (446) der, onu teselli eder. Ouz Atay, Tehlikeli Oyunlar' yazmaya balamadan nce aklnda bir irrational kavram olduunu Gnlk'te belirtir; Bir bakma 'irrational'
43

Batnn anladndan ayr bir gr bu. inde, dncenin farketmedii bir 'humour' olan, saf diyebileceim bir gr. (24). Atay'n, iinde humour barndran saf bir gre ulaabilmesinde Rnesans edebiyatnda sklkla rastlanan delilik ve soytarln uygun bir imkn sunduu sylenebilir. Tehlikeli Oyunlar'da zellikle Korku baln tayan blmde Rnesans dneminde sanatn birok dalnda olduu gibi edebiyatta da karlk bulan deliler gemisi imgesine gnderme vardr (Ayn gnderme Tutunamayanlar'da da yer alr). Burada bahsedilen gemi Sebastian Brant'n 15. yzyln sonunda yaymlanan, birok dnr ve sanaty etkilemi olan Narrenschiff (Deliler Gemisi) adl eserindeki gemidir. Hikmet bu delilerin naif bir tasvirini yapar:
Eskiden sokaklarda, ke balarnda, tam evlerinden karlarken, tam elbiselerinden ve dolaysyla medeniyetten kurtulmak amacyla yolun ortasnda soyunmaya karar verdikleri srada; vatana ve devlete, zellikle devlete ve onun koruduu tm amcalara ihanet ettikleri gerekesiyle tutuklanan ve girite bilet sorulmadan [...] gemilere bindirilerek Rhein rma kysnda, o liman senin bu liman benim (hibir liman onlarn deil) dolatrlan [...] te geldik denildii zaman ite geldik diye sevinerek gemiden inen ve tekrar tutuklanan ve hafza denen canavarn kurban olmadklar iin her eye her an yeniden baladklarn sanan ve bu nedenle her zaman glmseyen bu kibar insanlar [...]. (336)

Hikmet de bu delilerden biri olma arzusundadr fakat onlardan bir fark vardr. Her ne kadar hafza denen canavar Hikmet'i tam anlamyla terk etmemi ve roman boyunca onun yzlemek durumunda kald nemli bir mesele olsa da Hikmet bu gemiye binmek istemektedir; Ben de bir bilet
44

istiyorum bu gemiye doktor, ben stelik abonman istiyorum, paso istiyorum; dilediim gemiye binmek, dilediim parmaklklarda bam serinletmek istiyorum [...] (337). Hsamettin Albaym ise, Hikmet'in neye zendiinin farkndadr ve onu hemen uyarr: Delilie methiye yapyorsun olum (337). Stultitia gibi, Hikmet de delilie vgde bulunmaktadr. Romanda, delilik ve soytarln doruk noktasna vard Korku adl blmde Hikmet, Hsamettin Albaym'a delilerden oluan bir grupla yapmay kurgulad ihtilal hazrlklarn anlatmaktadr. Bu delilerin lideri konumunda olan Hikmet iktidarn elde etmek iin nutuk ekmek zorunda olduunu syler; Ben nutuk ekmeye mecburum albaym. ktidara gelmek iin onlarn [delilerin] oylarna ihtiyacm var (338). Burada Hikmet, zellikle Hikmet VI'nn ortaya kmasyla birlikte, Ortaa ve Rnesans dneminde festivallerde seilen Deliler Kral'nn iktidarna ya da sottielerde bir ba karakter olan Mre Folle'un [Deliliin Anas] tm delileri etrafna toplayp mutlak hakimiyetini ilan etmesine gnderme yapyor gibidir. Sonu olarak, Tehlikeli Oyunlar incelendiinde, Ouz Atay'n hem delilik temasn ele almas, hem de romann ana karakterini delilie ve soytarla yaslanan bir kii zerine kurmu olduu grlr. Bu bakmdan Tehlikeli Oyunlar balamnda, Atay edebiyat ile Rnesans dnemi yazarlar Erasmus, Cervantes, Rabelais ve Shakespeare'in metinleri arasnda bir iliki olduu iddia edilebilir. Bu iliki Tehlikeli Oyunlar'da yukarda belirtilen metinlere yaplan gndermelerde grlebilecei gibi bazen dolaysz bir biimde okurun karsna kar. Dorudan gndermelerin yan sra, Atay ile bu yazarlar arasnda soytarlk ve delilik paydasnda buluan karakterler ve izleklerin benzerlii sz konusudur.
45

B. Tehlikeli Oyunlar'da Soytarlk Tehlikeli Oyunlarda Ouz Atayn, delilii hem temel bir izlek olarak ele almas hem de delilik ve soytarlk snrndaki Hikmet Benol karakteriyle bu kavramlar barole karm olmas, roman ile Rnesans dnemindeki soytar edebiyat arasndaki diyaloga iaret eder. Bu nedenle, Hikmet Benolun soytarln deerlendirirken, onun delilie ve lme giden yolculuunda soytarlk temsilinin ilevini deerlendirmek nem tar. Soytarlk, hem hakikatle yzlemenin bir yolu, hem insann kendilik anlayn yanstan bir ayna, hem de yaanan dnyann ikiyzllklerini dile getirmenin bir yolunu oluturur. Tm bunlar ortaya koymak iin de Hikmetin soytarlnn ve deliliinin izinde, onun ocuklar, deliler ve hakikatle olan ilikisi, eylemleri ve kulland dilin incelenmesinde yarar vardr. 1. ocuklar, Deliler ve Soytarlk Hikmet'in soytarlyla ilgili izlere daha kitabn giri blmlerinde rastlamak mmkndr. Atay, okura, kitabn izlei hakknda erken iaretler vermektedir. Giri blmndeki hayal ile gerekliin i ie getii rya sahnesinden sonra Hikmet'in soytarlna ait ilk ipular delilik ve ocuklar arasnda kurduu ilikide kendini gsterir:
nsanlardaki zavalll, nce ocuklar seziyor galiba. Delileri de nce onlar kovalar. Eilip yerden ta alan yzlerce deli birden grd kafasnda; yz milyonlarca ocuk, on binlerce deliyi kovalad. Salim'le iyi geinmeliyim. 'Samalama,' diye homurdand ieri girerken. (35)

Hikmet'in ocuklarla olan ilikisi hep bu tedirginlik zerine kuruludur, Hikmet, Salim'in onu grnce glmesini sorgular Neden beni grnce
46

glyor? (35). Hikmet'in de syledii gibi ocuklarn delilikle ilgili sezgileri kuvvetlidir. Aslnda delilik sz konusu olduunda delilerde de ocuklara zg bir dokunulmazlktan bahsetmek mmkndr. ocuklarn hareketleri, belirli bir yaa kadar yetikinler dnyasnn dolaysyla toplumsalln snrlar dndadr; hareketleri sorgulanmaz, ocuklar yetikin bir insann iinde bulunamayaca birok eylemi gerekletirmekte zgrdr. Bu durumda ocuun da bir nevi deli/soytar dokunulmazlna sahip olduu iddia edilebilir; ocuklar da belirli lde davranlarnn sorumluluunu tamamaktadr. Erasmus'un delisi Stultitia, bu nedenle ocuklar kendisine yakn bulduunu syler. nsanolu bydke, dnyay tandka ve insana zg disiplin altna girdike, yani toplumsallatka gzndeki parlty yitirir, hareketlilikleri azalr ve dncelerinin hz yavalar; ocuksu delilikten uzaklatka gitgide daha az yaamaktadrlar (14). Hikmet'in ocuklarla olan ilikisi ocuklara zg bu sezgi ekseninde ayr bir anlam tar. Romann daha giriinde Salim, elini cebine sokar, bir tebeir karr ve kapnn karanlk bir kesine becerebildii tek yazy yazar: bir arp iareti (34). Burada Salim, yani ruhsal ve bedensel olarak salam olan, Hikmet'in, yani bilge olann, yeni boyanm kapsnn hem de karanlk bir kesine bir arp iareti koyar. Her ne kadar metinde Salim'in becerebildii tek yaznn (34) bu olduunu belirtilse de, ocuklarn delilerle ilgili sezgisini dnerek Hikmet ocuklara dikkat et. (Seni ele verirler.) (36) der, daha romann ilk sayfalarnda Hikmet'in Salim tarafndan iaretlenmi, seilmi, belirlenmi olduu sylenebilir. Zaten Klapp'e gre bir kimsenin deliliiyle ilgili bir yargda bulunmak u esasa dayanr: kii toplumsal anlamda deli tanmlamasn ald anda deli olarak
47

anlr; dolaysyla deliye zg budalaca zelliklerinin olmas yeterli deildir, birileri insann deli olduunu syler, yani deliler seilir ve belirlenirler (160). Aslnda deli olmak, bir yaftadr. Tehlikeli Oyunlar'da Hikmet, Salim tarafndan iaretlenmitir. Bu noktadan sonra delilik ve soytarln izleri belirgin bir biimde kendini gsterir. Kitabn ilk blmndeki delilik ve ocuklar hakkndaki blmler Atay'n, daha sonra Hikmet'e giydirecei maskeler, onun oynayaca oyunlar yani soytarln aralar hakknda okuru haberdar ediyor gibidir. Hikmet, niversiteden tand ve askerlii srasnda karlat arkadann delirmesiyle ilgili Hsamettin Albaym'la konuurken onun i hizmet talimatnamesine aykr bir deli olduunu 'o' hibir komuta uymuyordu szleriyle aktarr (37). Askeriyenin disiplini dahi bu deliyi ne yapacan bilemez, hakknda alnacak tedbirler konusunda anlamazlk (38) vardr. stelik, Hikmet herkes onunla alay ederken onun yznde bizimle alay eden bir ifade vard (38) der Hikmet. Delinin dokunulmazlnn, deliye ait insan tedirgin eden bir durumun farkndadr. Bu hizmet talimatnamesine aykr deli, Erasmus'un delilie ikin olduunu syledii saf bilgelii artrmaktadr. Hikmet'in hayal ile gereklik arasndaki gidi gelileri, soytarnn dnyasyla koutluk barndrr. Hikmet bu iki dnya arasndaki arafta konuurken dzenli olarak ya kendisini uyarr, ya da Hsamettin Albaym tarafndan uyarlr: Samalama! Hikmet zaman zaman samalamaktadr, fakat bunu neden yaptn ilk blmde aklar: alay ederler benimle diye korktum. Oysa kolay vardr: Herkesin yzne bakp glmsersin aptallar gibi. Onlar seninle alay m ediyor, sen de kendinle alay ediyor ...mu gibi
48

yaparsn (28). Soytarln ipular Hikmet'in azndan Hsamettin Albaymla yapt hayali bir diyalogda da vurulur: kendinle alay ediyor ...mu gibi yapmak. Sonuta deli yaftas kii zerinde ne kadar uzun sre kalrsa ondan kurtulmas da o denli zor olur. Bundan kurtulmann bir yolu da delilii kabul etmek ve bunu olaylar tersine evirmenin bir arac olarak kullanmaktr, bilge delinin yapt budur byk lde. Hikmet de bu yolu izler gibi grnmektedir fakat sonunda baarsz olacak ve kendisi deliliin kurban olacaktr. 2. Soytarln Geili Dnyas Hikmet'in soytarln ve deliliini deerlendirmek iin romann yapsna gz atmakta yarar vardr. Roman, olaylar ve karakterler hakknda eitli bilgiler ieren bir metin olarak deerlendirilirse farkl bilgi dzleminden sz etmek mmkndr. Birincisi, Hikmet'in anlardr, ikincisi Hikmet'in gerek, biyografik dnyasna ait bilgileri ierir; nc ve son dzlemdeyse Hikmet'in hayal dnyasna ait bilgiler vardr. Bunu Hikmet de teyit etmektedir, biz burada gerek, hayal ve anlarla birlikte gayet skk bir vaziyetlerde bulunuyoruz (44). Yldz Ecevit bu farkl dzlemi srasyla i dnya, reel ve kurmaca olarak tanmlar ve romann kurgusunu belirleyen ana dnce, kart gereklik dzlemleri arasndaki geiimlilik ve bunun yaratt belirsizlik efektidir der. Ecevit'e gre Atay burada kaygan, geiimli ve oynak bir zemin zerinde, gerekliin snrlarn yok etmektedir (355). Snrlarn geikenlii, gerekliin kayp gitmesi, akl dna akl karsnda bir ans verilmesiyle mmkn olabilir. Bu geikenlik, mevcut akln snrlaryla anlatlamaz. Bu nedenle romann Ecevit'in belirttii reel, kurmaca ve Hikmet'in i dnyas arasndaki
49

geikenliini yanstmak iin soytarlk uygun bir zemin sunar. Hikmet, soytarlk araclyla reel dnyann deerlerini kurmaca bir dnyada bozar, kurmaca dnyay reel dnyann iine katar, anlarla birlikte her iki dnyann gerekliini kar karya getirir ve tm bunlar yaparken de soytarnn ironi ieren dilini kullanr. Bu geiken alan, soytarnn kendini ifade etme imkn bulduu kurmaca ve gerek dnya arasnda, bir bakma araf konumunda aklama bulabilir. Bakhtin'in Rabelais and His World adl kitabnda belirttii gibi soytarlar Ortaa'n feodal kltr ve kilisenin resmyeti ile ciddiyetine kar bir muhalefeti dile getirmekte nemli bir ara olmutur (4). Bu muhalefet, ikinci bir dnyann kurulmasyla mmkndr: Karnaval dnyas. Yln belirli dnemlerinde, belirli bir yerde, ait olduklar birinci dnyann tm resmiyetinden, ciddiyetinden, kurallarndan syrlarak bir anlamda zgrletiren bir ikinci dnya. Bakhtin, bu iki dnya fikrinin nemine iaret eder (6). Taklitler, parodiler, temsiller araclyla sanat ile yaam arasndaki yanlsamal oyun alannda gerekletirilen (nk bir bakma bir performanstr tm bunlar) bu dnya, daha sonra edebiyatta ifade bulacak delinin bilgelii, bilgenin delilii, soytarnn aklllk/delilik snrndaki davranlarnn belirli zelliklerini tamaktadr. Tm bu zellikler, Hikmet'in oynad soytar kimliinde de belirgin bir ekilde yzeye kar, bir farkla: Bakhtin, karnaval dnyasnn zamansal snrlar olduunu syler, Hikmet'in soytarlnn snr ise delilik ve lmle son bulur, yani yaamn sonuyla birlikte soytarlk zaman da tkenir. Tehlikeli Oyunlar'n geneline hkim olan anlatm biiminden ayrk duran ikinci blmnde yer alan Mcevherler adl ksmda, Hikmet'in
50

szlerini ilgin bulan zengin genlerden bahsedilir:

Hikmet, salondaki tek koltua oturarak onlara kendi dnyasndan hikyeler anlatyordu. Aslnda karanlk bir dnyayd bu. [...] Herkes biliyordu ki, bu dnya aslnda yoktu; bunu Hikmet de biliyordu [...] Hikmet, arabada ve meyhanede ve her yerde masallarn anlatmaa devam ediyordu; bu Hikmet'in greviydi. Onlar da hesab dyorlard. (241)

Buradaki grev ve hesab demek kelimeleri, Hikmet'in soytarlnn Welsford'un bahsettii, soytarnn kkenin dayandrd parazitleri artrr (4). Dolaysyla Hikmet'in soytarlnn aslnda Hsamettin Albaym'n alt katna tanmadan nce baladn sylemek mmkndr. Gecekonduya tand andan itibaren soytarlk, delilie giden yolda Hikmet'in farkl bir bilin seviyesinde gerekletirdii bir oyun halini alr. Hikmet'in oyunlar, yukarda belirtilen dnya arasndaki geikenlik zerine kurulmutur. Roberta Mullini, Shakespeare'in soytarlarn deerlendirdii denemesinde saray soytarsnn oyun kavramyla bir arada ele alnabileceini syler. Oyunun alannn dnda kalan soytar, alelade, herhangi bir kimseye dnr ve delilikten dn ald ehliyeti geersiz hale gelir (100). Fakat oyun srasnda, tartma gtrmez bir gle yetkisini kullanr, herhangi bir kimseyi, herhangi bir fikri, kim ve ne olduklarna bakmakszn oyunlar iine dahil edebilir. Oyunlarn Hikmet iin tad anlam dnldnde gereklik, oyun alan dnda kalan bir soytar iin olduu gibi, Hikmet iin de tutunmann zorlat bir alan ifade eder. Gerekliin dnyasnda Hikmet, iinde hissettii, dile getiremedii (ama ocuklarn bunu kefetmesinden ve dnyaya duyurmasndan korktuu), da vurma yolunu ancak soytarlk oyunu
51

araclyla bulan bir tr delilik ile akln snrlar arasnda yaamaktadr. Bu geiken alan, Hikmet'in dnyasn anlayabilmenin imknlarn sunar. Gerek mi hayal mi olduu pek anlalmayan Hsamettin Albaym'la yaptklar bir baka konumada Hsamettin Albay, Hikmet'in kafasnn iindeki unutmak istedii deliliklerden (74) bahseder. Hikmet, kendi i huzurunu salayabilmek iin delice bir eyler yapmas gerektiini dnr ve ardndan bunun nedenini aklar: insan bir makinedir, bir yerde bozulur, yava yava kullan akln, imdi biraz dinlen, imdi hep birlikte samalayalm (36). Burada soytarlk, akl ve mant dinlendirmek iin bir oyuna dntrlr. Bylelikle insan daha uzun mrl olabilir nk deliler uzun yaar (36) ve lgnlklar srasnda akl dinleniyor olaca iin insann mr uzayacaktr: yaamak yalanmak demektir, lmek demektir. Ben ebedi genliin srrn buldum; artk hep gen kalacam ben ha-ha (379). Sondaki cmleler Hikmet VI'e aittir. Hikmet VI, dier Hikmetler tarafndan hep kmsenen, tm hatalarnn sorumluluunu ykledikleri deli Hikmet'tir ve dier btn Hikmetler'in ldn aklar, artk kimseyi dinlemiyorum, bama buyruk oldum (378) diyerek Hikmetin yaklamakta olan deliliinin habercisi olur. Son Yemek adl blm, romandaki neredeyse tm karakterlerin, davet edilmedikleri halde bir anda ortaya karak Hikmet'i ziyarete geldikleri neeli bir yemek sahnesini ierir. Bu yemek, tpk Bakhtin'in bahsettii, Ortaada karnaval zamannn bitiini iaret eden, tm karakterlerin katld, yiyecek ve ikinin bol olduu son yemei andrr. Bu ziyafette Hikmet'in kurmaca ve gerek dnyasnda yer alan karakterler bir araya gelir ve yemein sonu bir bakma karnaval dneminin (yani kurmaca
52

dnyann) ve soytarln bitiini iaret eder. Roman boyunca srekli yer deitiren, birbirinin iine geen, hayal ve gerek ile akl ve delilik, yerlerini Hikmetin intiharna yol aan zihin durumuna brakacaktr. 3. Soytarnn Dili: roni, Alay Eric Berne, insanln ebedi sorunu uyank olduu zaman nasl geirdiiyle ilgilidir der (15). lml olduunu bilen insan, bu dnyadaki vaktini nasl deerlendirmeli, ona sorulan sorulara ne yantlar vermeli ya da hangi sorular sormaldr? Berne'in de belirttii gibi insanlarn karlat skntl anlar toplumsal hayatta yaanan sessizlikler ve kesintilerde kendini gsterir. Cevab bulunamayan bir soruya verilemeyen karln yaratt sessizlikte, yani yaplandrlamayan bir zaman iinde. Hikmet'in hayal-gerek-anlar geni iinde, bir gecekonduya yerleerek kendi zamann yaplandrma almasna giritiini sylemek mmkndr. Bu yaplandrma srasnda suskunluk anlarna yer yoktur. Bu nedenle oyunlar, her trl suskunluk ann bertaraf etmek zere yaratlr. Roman boyunca Hikmet her an doldurmak, kendi zamann yaplandrmak zere oyunlara sarlr, sessizlie izin vermez. Oyunlar kurmas iin Hsamettin Albaym'la birlikte ellerindeki tek ara kelimelerdir; ironik bir biimde, Hikmetin kar durduu mutlak akln kurduu, dzeni temsil eden kelimeler. Byk Oyun baln tayan blmde Hikmet VI, dier Hikmetler arasndan kendi hkmdarln ilan eder etmez yle der: Fransa htilli Byk yapacam. Btn mesele kelimelerse, kelimelerle istediim gibi oynayacam. Kelimelerle yeni bir akl kuracam (379). Sonuta bakalarna ait kelimeleri, bakalarna ait akln kurallar erevesinde dile
53

getirmek gerekliin sadece tek bir yzn gsterir. Oysa varolan gerekliin dier tarafnda yer alan mutlak bir akla dayandrarak anlamlandrmak mmkn deildir, bunun iin yeni bir deer sistemine ihtiya vardr. Hikmet'in kelimelerle istedii gibi oynamas, onlara yeni anlamlar yklemesi, cmleler ierisinde istedii ekilde kullanmas, yerlerini deitirmesi, bitiik olarak yazmas, bu bakalarna ait akln yaratt dzenin karsna, yeni, farkl bir deer sistemi koymann bir yolunu oluturur. Soytarla ikin olan ift-deerlilik, bu dzen iinde, grnenlerin ardndakini ortaya karmak iin imkn sunar. Soytarnn saknmadan kulland diliyse, Hikmetin kendisiyle, evresiyle, hakikatle olan meselelerinin ifade edilmesinde nemli bir aratr. Nurdan Grbilek Oyun ve Adalet balkl denemesinde Atay'n diliyle ilgili yle der:
Atay'n dilini konuarak balayalm. nk iyi edebiyatta ok rastlanan bir durum deil: Atay'n romanlarnda hep bir sz fazlasyla, bir laf kalabalyla kar karyayzdr. Szn durmadan oald, konuann hep bir yeni sz retme gereini duyduu, szn anlamnn tketip konuan yorgun drd bir konuma biimi. Zaten hemen fark edilir: Atay'n romanlarndaki dil, birbirine eklenmi eitli seslerden, st ste ylm eitli sylem katmanlarndan olumutur. (13)

Bu laf kalabal, bir sylem eitliliidir, fakat dier yandan tm bu kalabalk Hikmette vcut bulduu iin tek kiinin, soytarnn sesidir. Grbilek'in iyi edebiyatta ok rastlanan bir durum olmadn syledii bu laf kalabal, znde samay, alay, ironiyi, komiklii de ierir. Eskiden daha alt trlerin ura alanna girdii dnlen kahkaha kltr,
54

Rnesans'ta zellikle Rabelais'yle daha kamusal bir nitelik kazanmtr. Burada sz konusu olan, Ortaa karnaval kltrnn de etkisiyle, glmenin ve kahkahann, sadece bireyin deil, bir toplumun bilincini ortaya koyan toplumsal bir olgu halini alm olmasdr. Jale Parla'nn da belirttii gibi, komik trler, ciddi trlerin tersine, bozguncu alayclklaryla gei dnemlerinde hem daha gereki hem daha popler olabilmilerdir (59). Rnesans gibi bir gei dneminde, Rabelais, Shakespeare ve Cervantes gibi yazarlar, o zamana dek pek ciddiye alnmayan komik temalar edebiyatlarna dahil etmi ve glmenin yaamda oynad toplumsal rol deli/bilge/soytar karakterler araclyla bir kez daha n plana karmlardr. Artk glmek, sadece bireyleri ilgilendiren bir ey olmaktan km, daha genel bir kavram halinde, farkl edebi trler iinde meruiyetini salam, yaamn her annda karlalan resm hakikatin karsnda zgr almlar olan; dnyann resmiyet ve ciddiyetini alaya alan bir baka dnyay ortaya koyabilir hale gelmitir. Atay'n dnyasnda bu sz fazlasnn yaratt tek ve baskn etkinin komiklik olduu iddia edilemez elbette, fakat komii ciddiyetin iinde, ciddiyeti alayla btnlemi biimde bulmak mmkndr. Grbilek, Kemalizmin Delisi Ouz Atay adl denemesinde Atay'n, anlatt hakikatin paralanp arptlmadan, glnletirilmeden ciddiye alnamayacan (42) ifade eder, nk Atay'da ciddiyet, her zaman kartnn iinde yer alr, bir dengeleme abas hissedilir. Hem Tehlikeli Oyunlar hem de Tutunamayanlar'da, karakterlerin kendilerini iinde bulduklar komik ve ayn zamanda trajik olaylarn sonucunda lm ve yok olmayla karlamalar ikincisinin arln ortaya koyar. Yine de bu konuda mutlak
55

bir yargya varmak mmkn deildir. Hikmet'in lmnn ardndan Hsamettin Albaymn kaleme sarlmas ve bir bakma oyunlar srdrmesi, Selim'in lmyle Turgut'un hikyesinin balamas, onun yola k ve yokoluuyla Tutunamayanlar adn tayan romann ortaya kmas bu denge araynn ifadesi ve ne birinin ne tekinin hakimiyetinin kabul edilmesi olarak okunabilir. Bu nedenle de her iki romanda etkin bir izlek olan delilik ve soytarlk tek, mutlak bir yoruma bal kalmaz. Atay'n metinlerindeki dil kalabalnn temelindeki kavramlar eletirmenler arasnda farkl yorumlara neden olmutur: Alay, ironi, humour... Nurdan Grbilek, Kemalizmin Delisi Ouz Atay adl denemesinde, Atay'n alaynn okuru zgrletiren bir alay olmadn (27), Atay'n okuruyla bir hakikati paylamadn syler ve aslnda Atay'n kulland tm tekniklerin etkisinin ironiyi yarattn belirtir (28). Jale Parla, bu alayn zdeletirici de olmadn (204) belirtir. Ali Akay, Grbilek'in ironi ve hakikat arasnda kurduu ilikinin karsndadr ona gre ironinin kendisi hakikat tamaktadr (315). Dolaysyla Akay da, okurla paylalan bir hakikatin olmadn dnmesine karn Ouz Atay yazlarnn ironik deil de humour, yani nkte tayan bir mizaha sahip olduunu syler (315). Peki bu durumda Hikmet'in tavr, ii ylesine akaya getiririm ki diyerek gerei anlamsz klma abas nasl aklanabilir? Grbilek, Atay'n alayn adalet duygusuna dayandrr, Parla ise anlatcnn srekli yer deitirmesi nedeniyle bu alayn Tutunamayanlar'da Atay iin tutunamayanlar arasna okuru da katmann bir yolu olduunu syler (205). Akay, nkte tayan mizahn Atay kahramanlarnda bir kimliksizlemeye yol atn ifade eder (317). Bu yorum da kendi
56

balarna tutarl bir btn iaret eder, bir arada deerlendirildiklerinde bir tanmlama karmaas ortaya kmaktadr. Aslnda burada sz konusu olan Atay'n alaynn (ironisinin ya da humour'unun) ardnda yatan ift-deerlilik kavramnn varldr. Atay metinleri de, nclleri olan Erasmus ve Rabelais'nin metinleri gibi ciddiyet ile ciddiyetsizlik arasnda bir ayrm yapmaya direnirler. Bu kavramlar keskin izgilerle birbirlerinden ayrlmazlar. Tehlikeli Oyunlar'da ya da Tutunamayanlar'da, saf bir ciddiyet ya da saf bir ciddiyetsizlik bulmak ok da mmkn deildir. Anlam ya da hakikat -eer gerekten varsa- bu iki ucun arasnda, kaypak bir zeminde gidip gelmektedir. Bu git geller arasnda bir sentez de yoktur, bu anlamyla okura bir hakikati iaret etmez. Bu kaypak zemin soytarnn hareket alandr. Burada, soytarln salad imknlar, Bakhtin'in de iaret ettii bu dnyann sahte gerekliinden kurtulmak iin dnyaya bu gerekten arnm gzlerle bakmann (49) yollarn sunar. Soytar, herhangi bir grn, herhangi bir dncenin taraf deildir. Szleri ykc da olsa, dnceleri dnp kendisini de vursa lafn saknmaz, nk davranlar ve szleriyle ilgili ehliyetini delilikten dn almtr. Bu nedenle de ciddi olduu bir ann ardndan hemen ciddiyetsizleebilir ya da hakikati sylermi gibi grnd bir anda o sylemi yerle bir edebilir. 4. Hakikate Ulamak in Soytarlk Hikmet, Hsamettin Albaym'n Ciddi deilsin olum Hikmet (275) szne Ciddiyim albaym diye yant verir ve nsanlk ld balkl metni Bilge'yle gerekten yaad kavgadan sonra yazdn itiraf eder: Edebiyat kirli emellerime alet ettim (276). Bu gerekten de bir bakma ciddi bir itiraftr, Hikmet'in gerekleri oyunun iine katmasnn bir
57

sonucudur. nk meselenin ciddiyetine dayanamad iin oyunlarla durumu kurtarmaya alm 'insann kendisiyle hesaplama meselesi'ni bizzat kendi[sine] (332) uygulamtr. nk gerei iyi oynanan bir oyun haline getirmek iin hibir fedakrlktan ekinmemek gerek[ir] (409). Gerek ile oyunun bu ekilde i ie gemesi karsnda okur gibi Hsamettin Albay da serzenite bulunur Neresi ciddi, neresi alay anlalmyor ki (276). Bylelikle gerekten de okur bu karmaadaki alayda (ironide ya da humour'da) saf bir hakikat bulamaz, zdeim imkn yoktur ve Sibel Irzk'n da belirttii gibi farkl sesler, sluplar ve sylemler arasndaki elikiler bir st dzeyde bir sentezde zmlenmez (260). Tm bunlarn temelinde, tpk Rabelais'nin, Erasmus'un, Shakespeare'in deli/soytar karakterlerinin ortaya koyduu trde, ztlklarn birliktelii ve bu birlikteliin yaratt gerilim vardr. Erasmus, Rabelais ve onlar yzyllar sonra takip eden Atay'da dilin diyalojik oyunlaryla kurulan, kartlklar ieren metinler karsnda okur kendini, akla kavumas srekli ertelenen bir anlamn peinde koarken bulur. Defaux, benzer durumun Rabelais'nin metinlerinin okurunda uyandrd hissiyat yle zetler, okur ounlukla bu karmak anlamlara sahip ynlerinden sadece birini tercih eder, dierlerini grmezden gelir (24). Rabelais'nin Le Tiers Livre adl kitabnda, kendine zg bir deli olan Panurge kitap boyunca evlenip evlenmemesi gerektii sorusunun cevabnn peinde koar. Bu aslnda saf bir delinin hakikati aray hikyesidir. Uzun sren uralar sonucunda dnyevi bilgeliin cevap vermeye yeterli olmad bu soru iin kendisi de bilge bir soytar deli olan Pantagruel, Panurge'ye birka delinin fikrini almay nerir: bildiim eski bir halk atasz bir delinin
58

bir bilgeye retebileceini syler [...] siz de bir ok kral, prens, devletin delilerin tavsiye, danmanlk ve tahminleriyle bir ok sava [...] kazandn bilirsiniz (256). Fakat bu soruya herkesin farkl bir cevab vardr ve her cevap kendi balamnda tutarldr ve dieriyle eliir. Bu hakikat aray srasnda deliliin ve soytarln salad ift-deerliin gc kutsanmaktadr. Sonunda dnyevi bilgelik ile deliliin bilgelii arasnda bir seim yapamayan Panurge'nin aray phe iinde sonsuza kadar srmeye mahkm olur. Bu roman tam anlamyla ciddi midir yoksa tamamen komik olarak m ele alnmaldr, yazarn gerekte bir meselesi var mdr, yoksa tm bunlar birer oyundan m ibarettir? Benzer sorular Atay iin de dile getirmek mmkndr, belki de eserlerini yaymlad srada ok fazla anlalamam olmasn okurlarn onun metinleri karsndaki durumuyla aklamak mmkndr. Okurlar, yaln ve btnlkl bir anlam peinde koarken, onun sadece ciddi ya da alayc ynn dikkate almay ve dier ynlerini grmezden gelmeyi tercih etmi olabilirler. Elif afak'n dile getirdii gibi merkezi tek, znesi esas, dorusu biricik, sesi tekil, gzergh nceden belirli olan ve giri-gelimesonu lemesine temelde sadk kalan yekpre anlatlardan deildir Atay'n metinleri. afak'n, Rabelais'nin Gargantua's hakknda syledikleri Atay'n metinleri iin de sylenebilir. Rabelais'nin edebiyatnda olduu gibi Atay'n edebiyatnda da Artk hibir snr yeterince korunakl, [...] deildir. Artk hakir olan yceltilebilir, kenarda kalan merkeze ekilebilir, clz olan palazlanabilir... ksacas toplumsalln sorgusuz kabullendii kodlarn ve ikilemlerin karanlkta kalan ynleri gnna kartlabilir. Her iki yazar da bir bakma hakikat aray olarak nitelendirilebilecek olan eserlerinde
59

deliliin, soytarln snr tanmayan ift-deerliliini kullanm ve tek bir anlama direnen anlatlaryla okurlarna mutlak bir hakikat yerine onun farkl yzlerini iaret etmilerdir. Bu durumda, Grbilek'in adalet duygusu dedii ey aslnda saf haliyle bir hakikat aray olabilir mi? Hakikate ulamak, elbette bir adalet duygusunu barndrr ama soytarnn adil olmak gibi bir kaygs yoktur. Bir senteze ulamak amacnda olmasa da Hikmet'in hakikatle (ve aslnda resm hakikatle) ilgili bir meselesi olduu aktr ve bunlara kar duruunu ifade ederken o dnyay alaya alan bir baka dnya koyar. lkemiz baln tayan blmde Salim'in Gerek nedir, Hikmet Amca? (108) sorusunun cevabn resm tarih ve ideoloji karsndaki gereklik anlayn sralarken verir: Gerek, bakalarnn bize uygulamaya alt tatsz bir ldr [...] Birimi insandr (109). Daha sonra gerekler hakkndaki konumasn tam da bir soytarnn yapabilecei biimde srdrr, lkemiz birbirine benzemeyen birok medeniyetin beii olmutur [...] bu beikte ok medeniyet uyutmuuzdur ile balayarak lkenin yetitirdii byk adamlara ve bu adamlarn parmaklaryla uzak noktalar gsteren heykelliklerine deinir (112-13). Burada kullanlan dil resm tarihin ve ideoloji dilinin parodisidir. Hikmet, bu yaygn, allm, sorgulanmadan kabul edilmi deerlerin dilini kullanarak ayn deerlerle dalga geer. mer Trke bu durumu yle aklar: Apakm gibi grnen dorularn arkasndaki samalklar gstermek iin karsndakinin oynad oyunun iine girer [...] karsna aldnn akl yrtme tarzn benimsemi grnr, sylemini alar. Ancak bu sylem onun kahramannn azndan telaffuz edildiinde samalamtr artk
60

(365). Tehlikeli Oyunlar'da ironinin temelini oluturan bu deersizletirme

stratejisi Stultitia'nn delilie yapt vgyle yakn bir diyalog iindedir. Bir deeri deersiz hale getirmek, sonuta bir senteze ulalmasa da beraberinde bir ykm getirebilir. Grbilek, Oyun ve Adalette, Atay edebiyatndaki ykclktan bahseder; kzlan eyler vardr, kk burjuva hayat tarz vardr, halk kmseyen aydnlar, aydnlar kmseyen halk [...] vardr. Ya da yle syleyelim: nsanda ykc drtleri harekete geiren kt bir dnya vardr (23). Hikmet'in syleminde de, mizahn, alayn, ironinin ardna saklanm bir ykclk vardr. Sadece gerein gizlenmi grnmlerine kar deil tm gereklik unsurlarna (belki de sonu olan her eye) yneltilen ykc bir alayclktr bu, radikal bir alaydr. Zaman zaman Hikmet'in kendisine de dnk bir ykclktr. Kutsal kitabn dilini parodiletirerek Bir zamanlar seni sevmitim. Ve sevgiyi senin suretinde yaratmtm (90) szleriyle balad konumasnda ona yaplanlar bir bir aklnda tuttuunu syler ve ekler; En son ha-ha'y biz sylyoruz fakat [...] Biz, cehennem zebanileri kollektif irketiyiz (92). Bu alay, darya ynelik bir ykcl ierir fakat sonunda darya kamad iin dnp dolap Hsamettin Albaym'n dedii gibi kendisini vurur: Sen kendini cezalandryorsun evladm. Burada her trl zemin ayaklarn altndan kayar, tpk Hikmet'in, Turgut'un, Selim'in ayaklarnn altndan kayan gereklik zemini gibi. Bylelikle kii tutunacak bir dal bulmakta zorlanr. Jale Parla'nn bahsettii okura tutunaca zemin brakmayan sylem, ierdii tutarszlklar ve ift-deerlilikle bir bakma soytarnn sylemidir.

61

5. Bir Savunma Olarak Soytarlk Gereklikle ilgili mesele yukarda belirtilenlerle snrl deildir. Hikmet anlar, hayaller ve gereklik arasndaki dnyada gidip gelirken hakikatle yzlemek, onu eip bkmek, zaman zaman intikm almak, alay etmek, alaydan korunmak ve kendini savunmak iin oynamaktadr. Korku baln tayan blmden itibaren delilik soytarla baskn kmaya balar, nce dier Hikmetler ortaya kar, sonra gerek ve hayal dnyas arasndaki zaten mulak snrlar iyice geiken hale gelir. Bu blm, Hikmet'in oyunlaryla ilgili nemli itirafn da ierir: bir gn sonraya kabilmek iin ve gnein bir daha domak zere olduunun grebilmek iin her gn yeni oyunlar icat etmek zorundaym, biraz okumu olsaydn sana ehrazat filan derdim (317). Burada Bin Bir Gece Masallar'na yaplan gndermeyle oyunlarn bir lm kalm meselesi olduu aka ortaya kar. Hikmet'in yaama tutunabilmesinin tek yolu, gerek ve hayal dnyas arasndaki geiken hakikati oyun iinde oyunlar kurgulayarak denetimi almaya almasnda yatar. Oyunlar ve temelde soytarlk oyunu, Hikmet iin hayatta kalmann en nemli yoludur. Kendisiyle ve yaad dnyayla ilgili gereklerle yzlemenin zemininin oluturur. Yine de oyunlar, iinde alay ieren bir ykclk tar, o nedenle de tehlikelidirler, en masum grnenleri bile. Hikmet de bunun farkndadr, alayn, ciddiyetsizliin deersizletirici gcnn bilincindedir, gerektiinde oyunun, alayn, elindeki bir silah olduunu aka dile getirir: Bir espri yaparm, (Akla oynanmaz.) Akla oynarm: Ogzeldudaklarnzasahipolabilirmiyim oynarm. i ylesine akaya getiririm ki, gerein anlam kalmaz (135). Nurdan Grbilek'in Ac Anlatlabilir Mi? balkl denemesinde
62

belirttii gibi soytarlk bir kalkan ilevi grr (70). Hikmet iin soytary oynamak, m gibi yaparak onu alaydan, dierlerinin szlerinden korumann bir yoludur: hayata dayanamayan her insan gibi yaplr oyunda: M gibi yaplr (262). M gibi yapmak, ciddiyetin karsnda alay koymaktr, birok Hikmet arasnda kendilik bilincini yitirdiinde Peki o halde ben kimim? Hangi paramn esiriyim? sorusuna Kalbimin esiriyim. Ha-ha (334) diyerek sorunun ciddiyetinden kendini korumaktr. M gibi yapmak, gerek mermilerin insan yaralad bir dnyada talimler yapmak (284) kendini gerek hayata hazrlamaya almaktr. Fakat gerek hayat talimlere benzemez (284). Hikmet, oyun kelimesinin arkasna snmann da soytarln da aslnda geici bir koruma saladnn farkndadr. Hsamettin Albaym'a Allahtan bu 'oyun' szn icat ettiniz albaym; yoksa beni de Schlick ile birlikte kapatrlard (300) diyerek yazdklar oyun iine bir akl hastas olarak yerletirdikleri Schlickle arasndaki zdelii ortaya koyar. Bir baka yerdeyse, Bu lkede eksikliini duyduum 'insann kendiyle hesaplama meselesi'ni bizzat kendime uygulayarak bu meselenin ilk kurbanlarndan oldum [...] meselenin ciddiyetine dayanamadm iin, oyunlarla durumu rtbas etmek istedim (332) der. Gereklikle baa kma yolunu soytarln salad oyunlarda bulduunu ifade eden Hikmet, bu ikilem iinde, kendini korumak iin zerine sard kabuu ounlukla yine kendisi krar. Duygusalln alaya alr, ocuk kalmlna hayflanr ama dier yandan ayn duygusall sahiplenir ve serzenite bulunur, insanlar alatmak istiyordum (422). Oysa Hikmet ne yaparsa yapsn insanlar hep gldrd iin ona hep glnmtr. Bir zamanlar, annesi ve amara
63

gelen Fatma Hanmn, hibir ey anlamadklar halde mevld okunurken alamalarna kzan Hikmet, en sonunda, imdi ben de, sylediklerimi anlamasalar bile bana alamalarn istiyorum (422) der. Bylelikle Hikmet, ne zaman ciddi ne zaman gayrciddi olduu anlalamayan, ayn anda hem dokunakl hem ackl hem de glnl olabilen oyunlar yoluyla kendini, ironinin ve alayn kabuunda, bir sonraki admda kendi kendisini ifa edecei geici bir koruma salayarak gizlemeye alr. 6. sevi Delilik ve Hikmet Hikmet'in lmne giden srete, kitapta yer alan Son Yemek blm, hem Hikmet'in soytarlyla ilgili bir baka gerei ortaya koyar hem de Berna Moran'n tabiriyle Tutunamayanlar'daki sa arketipinin (234) uzantsn sergiler. Tutunamayanlar'da olduu gibi sa figr Tehlikeli Oyunlar'da son blmlerde ortaya kar, fakat Tehlikeli Oyunlar'da farkl bir anlam tamaktadr. Son Yemek sahnesi, roman boyunca karlalan, aslnda her birinin kendince delilikleri olan tm karakterlerin bir araya geldii bir andr. Bakhtin eski Roma'da, karnavaln gece yars verilen bir yemekle sona erdiinden bahseder (251) ve 12. yzylda yazlm olan, karnaval kltrne ait oyunlarn ncl saylan Jeu de la Feuill adl oyunun son blmnn, gn batmndan nce, tm katlmclarn hazr bulunduu, iki iip gldkleri, arklar syledikleri bir yemekte getiini yazar (259). Gecenin sonunda, karnaval sona erecek ve tm o zgrletirici anlar, altst olan hiyerari eski haline dnecektir. Tehlikeli Oyunlar'da da, Hikmet'in gerek ve hayal dnyasnda yaayan karakterler, davet edilmedikleri halde birer ikier Hikmet'in evine gelirler. Bu yemekte sadece Bilge yoktur, nk Bilge, bir bakma gereklerin dnyasndan bir
64

trl kopamaz ve onunla oyun oynanamaz. Bir anda ortam, hepsi kendine zg lgnlklar olan bu karakterlerin katld bir ziyafete dnr. Son Yemeki takip eden blmn adysa Dtr. Artk karnaval sona ermi, soytarlk zaman tkenmi, soytarlk yerini delilie brakmtr ve sonunda Hikmet'in lm gelir. Son Yemek blmnn bir baka nemli zellii de Tutunamayanlar'da yer alan sa figrnn ortaya kmas ve Hikmet'in kendini sa'yla zdeletirmesine sahne olmasdr. Sofrada balayan tartmalar srasnda Hikmet, Yahuda'nn ihaneti ve sa'nn hayal krkl hakkndaki grlerini aklar:
Aslnda gnah, sa'nn zahmetli ve katlanlmaz yolundan dnmekti [...] dnyada bir kiinin -hi olmazsa bir kiinin- kaldramayaca bir ykn altna girmesi gerekiyordu, bunu insanlara gstermesi gerekiyordu, dayanamayaca yolda yrmesi gerekiyordu [...] ite benim de felsefem buydu. (434)

Hikmet'in azndan ortaya konan bu zahmetli yol, Aziz Paul'n retisinde, dnyevi bilgeliin karsna akn ve saf inan ieren bir tr bilgelik-delilik karmn koyan sevi delinin yoludur. Berna Moran'n da belirttii gibi yaad dnemde egemen snfn ya da yerleik dzenin deil de ocuksu, saf, yoksul insanlarn yannda yer alan sa (234) bu yolda yalnz kalmtr. Hikmet de akn ve saf bir biimde, ancak sevi bir delilikle alabilecek zahmetli ve katlanlamaz bir yola girmi, oyunlarna olan inancn sonuna dek srdrmtr. Nihayetinde Hikmet'in sonu da terk edilmek olmutur, hayatnn son gnlerini katl bir gecekonduda, hayaller, gerek dnya ve anlar arasnda skm, emekli bir albayla oyunlar yazarak, yalnz bir adam olarak geirir. Yemein sonunda Hikmet,
65

sa'nn armhtaki haykrn yinelercesine Hsamettin Albaym'a dert yanar: Beni yalnz braktlar albaym (446). 7. zlek Olarak Soytarlk: Kendini Arayan Hikmet Tehlikeli Oyunlar'da Hikmet iin soytarln sunduu imknlarn kendilik araynda nemli bir ara olduu sylenebilir. Delilik ve soytarln kendilik-arayndaki rolne deinmeden nce Hikmet'in karakteriyle ilgili baz saptamalarda bulunmak yararl olacaktr. Hikmet, her ne kadar ocuklarla ilgili grlerinde tedirgin ifadeler kullansa da kendisi de bir bakma kendi ocukluunu karm gibidir. Erik H. Erikson, ergenlik ann, ocukluu bitiren son safha olduunu belirtir. Bu safhann kesin olarak sona ermesi iin de ocuklukta elde edilen zdeimlerin toplumsallamayla elde edilen baka tr bir zdeimle ikme edilmesi gerektiini belirtir; Bu yeni zdeimler artk ocukluun oyunbazl ve genliin deneysel hazlaryla deil, [...] daha acil bir biimde gen bireyi kendilik-tanmlamasna uzanan, geri dndrlemeyen rntler ve yaam iin taahhtler ieren seimler ve kararlar almaya zorlar (66). Hikmet'in yetikinlerin dnyasnn gereklikleriyle ilgili bir sorunu vardr. Her ne kadar ocuklara kar tedirgin bir tavr sergilese de kendi ocukluuyla ilgili belirgin bir pimanlk tar:
ocukluun biteceini bilseydim, her ne pahasna olursa olsun oynardm; ben de hi olmazsa ihanet ederdim [...] haini oynardm, korka oynardm, fakat oynardm; kimse beni sahneden karamazd. Byynce bu rolleri oynamak pek ho olmuyordu. (361)

Hikmet, anne babasna kzgndr benimle uramadan beni hayata gnderdiniz (418) diyerek sitem eder, ocuklar sevmediini, onlar aptal
66

bulduunu syledikten sonra ekler Allahtan ben hi ocuk olmamtm (419). Yetikinlerin dnyasna getiinde artk oyun oynayamayacann farknda olmayan Hikmet ocukken oyunlara katlmamtr, kenarda kendini yetitirerek beklemi (361), bir an nce adam olmak iin hayata atlm, fakat bunu nasl yaptn da bir trl anlayamamtr (33). Sonuta Hikmet kendini yetikinlerin dnyasna ait hissetmemektedir. Kendisinin de ifade ettii gibi, ocukluunu yaamam olmas ya da bir baka deyile kendini bir anda yetikinler dnyasnda bulmas Hikmetin, Erikson'un bahsettii, yetikinlerin dnyasna adm atmak iin gerekli olan, taahhtler ieren seim ve kararlar beraberinde getiren zdeimleri kuramam olduunu artrr. ocuklukta kenarda durup oyunlara katlmayan Hikmet, bir yetikin olarak oyunlara gecikmeli olarak katlr. Ama artk oyunlar yetikinlerin dnyas iin uygun deildir, bu nedenle ocukluuna skp kalm bir yetikin gibidir. Nurdan Grbilek'in ocuk lke Edebiyat adn tayan denemesinde de belirttii gibi Tehlikeli Oyunlar aslnda Hikmet Benol'un ayn kii iinde ayr saltanatlar sren paralara blnmesinin, bir ok insann stste yamanmasndan olumu beniyle hesaplamasnn, bu birbirine dman, birbirine dargn Hikmetler kalabalyla srdrd i konumann romandr (193). Bu kalabalk benler topluluunun birbiriyle elien, ztlaan dnyasnn ortaya kard birden fazla Hikmet, ge kalmln, ocuklukta skmann, zamannda oyunlara dahil olamamann da bir sonucudur. Erikson, egonun ilevinin, insan geliiminin herhangi bir evresindeki psikoseksel ve psiko-sosyal ynleri bir araya getirmek ve yeni elde edilmi kimlik unsurlar ile mevcut unsurlar arasndaki ilikileri birletirmek
67

olduunu syler (71). Hikmet'in bu birletirme srecinde baz sorunlar yaad sylenebilir. Bu durumda, Grbilek'in deyimiyle stste yamanm insanlarn hangisi Hikmettir? Roman bir bakma bu arayn da romandr: Birbiriyle elien birden ok insan, zdeimi, kimlii zerinde tayan Hikmet'in kendini araynn hikyesi. Aslnda Hikmet de bu isel sorgulamasn yle dile getirir: bu kadar ok para iinde artk 'Ben' diye bir ey sz konusu olabilir mi? [...] Pek o halde ben kimim? Hangi paramn esiriyim? (334). Ouz Atay'n, kendini arayan kahraman izleini kullanrken bunu delilik ve soytarlk temalar iine, kahramann delilik ve soytarlk snrlarnda, gerek ve kurmaca dnya arasnda bir yere yerletirmesi tesadf deildir. Delilie ikin zgrletirici gcn, soytarnn delilikten ald zt kutuplu ve ift-deerli sylemin birden fazla ilevi vardr. ncelikle, delilik ve soytarlk insann kendini anlamas iin en nemli aralardan bir tanesidir. Le Thme du Fou et L'ironie Humaniste balkl denemesinde Robert Klein, delilik imgesi, dier btn byk simgeler ve kolektif yanstmalar gibi [...] kendi kendini anlama aracdr (433) der. Dnyann lgn bir yer olduunu syleyen sottieler, insanln iindeki her trl lgnl, delilii dile getiren ve kendisi de bir soytar olan Stultitia, sa'y bir deli olarak gren Hristiyan inanc bir arada dnldnde gerekten de delilik sadece doal delilerle ilgili deil tm insanla atfedilen bir zellik haline gelmitir. Zaten Stultitia da, insanlar eit biimde kucaklayan ve cmertliini onlarla paylaan tek ilahi gcn kendisi olduunu syler (48). Bu lgn dnyada, insann kendini tanmas, kendilik bilincine varabilmesi iin ncelikle insanln iinde bulunduu durumun
68

farkna varmas gerekir. Delilik ve soytarlk temas, kendi yzne tuttuu aynayla aslnda karsndakini de yanstr ve birden ok anlam tayan, ztlklar ieren doas sayesinde insann kendini anlamas iin nemli bir ara halini alr. Bu dnyay olduu biimiyle, toplumsalln insana dayatt tm grevler, roller ve kimliklerle birlikte kabul etmek kadar lmllnn bilgisine sahip bir biimde ve bunu yok sayarak yaamaya almak da bir ikilem dourur. nsann hayatn srdrebilmesi iin gereklik ile yanlsama arasnda gidip gelen bir konumu kabul etmesi gerekir. Gerekten de bir bakma, kendini kandrabilmek ve yanlsamalar kabul etmek, lml olduu bilgisine sahip insan iin nemli bir hayatta kalma arac haline gelir. Kendini kandrmann bir tr delilik olduunu ifade eden Stultitia, bu zellii bahettii insanlarn mutluluundan bahseder (47). Bu durumda eer tm insanlarda ikin bir delilik bulunuyorsa ve kendini kandrmak hayatta kalmak iin kanlmaz bir yolsa soytarnn ve delinin zt kutuplu, iftdeerlilik tayan dnyasnda insan kendisine ait birok yn bulabilir. Bylelikle deliliin salad bilginin bir bakma insann kendisini tanmasnn yolunu at, insann kendiyle ilgili yanlsamalaryla yzlemesine imkn salad sylenebilir. Foucault'nun da belirttii gibi delilik, hakikat ve dnya hakknda bir eyler syler sylemesine ama daha ok insan ve insann kendine ait hakikatiyle ilgilidir aslnda (27). Deli ya da soytar, bazen insann olmak istedii kiiyi temsil eder; zgrdr, kurallara bal deildir, belirsizdir, tahmin edilemeyendir, snrlarn kendi belirler. Baka bir andaysa yerinde olmak istenmeyen ya da onun gibi grnmek istenilmeyen kiidir: samalar, toplumsal yaamda
69

dlanr, aalanr. Soytar, kiinin kendisiyle ilgili algsn ekillendirebildii bir referans noktasdr. Erikson, ocukluktan itibaren insann, hayatnn belirli anlarnda kim olduunun bilgisine sahip olduuna dair bir hissiyat ve inan tadn syler ve bu kendinden emin olma durumunun ok uzun srmediini ekler. nk psiko-sosyal geliim srecindeki kesintiler bu emin olma durumunu her defasnda yok eder (69). nsanlar, kendilik-tanmlamalarnda yaamn eitli evrelerinde hayal krklklarna urarlar, Erikson'a gre bu geliimin bir srecidir. Bu durum, geliimde herkesin yaad bir srese, bu durumda Tehlikeli Oyunlar'n okuru, Hikmet'in durumuna ok da yabanc deildir. Okur burada hem bir izleyici hem de oyunun bir parasdr. Hikmet'in iindeki birok benlikle hesaplamas, yzlemesi meselesinin bir benzerini, yaamnn belirli noktalarnda kendisi de deneyimlemitir aslnda. Bylelikle soytarlk ve delilik temasnn, okurun kendilik-araynda da etkili bir ara olduu sylenebilir. Madalyonun her iki yzne bakarak kendisi hakknda, benlii hakknda bir bilgiye ulaabilir. Atay, okura, Rnesans dnemindeki ncllerine benzer bir biimde, insann kendi doasndaki delinin farkna varmas gerektiini sylyor gibidir, insan bu saf delilii deneyimlemelidir. Ancak bu yolla kendi benlii hakknda gerek bilgi sahibi olabilir. Ouz Atay'n byle bir karakteri ortaya koymas, Selim Ik'tan alntlayacak olursak aslnda bir bakma anlatlamayan anlatmak abasnn bir parasdr. Grbilek'in Ac Anlatlabilir Mi? balkl denemesinde belirttii gibi Atay'n ironisi, birbirini bir trl iptal edemeyen kart dnceleri ayn anda dile getirme, birbirini elen farkl sesleri ayn anda duyulabilir klma, nihayet bilinci baka bilinlerle bitmek bilmeyen
70

atmas iinde kavramay (66) ierir. Bunu anlatabilmek, elikileriyle, kart anlamlaryla dnyaya onun nerdii hakikat gzlnden deil, baka bir bakla, o hakikati reddederek bakmay gerektirir. nsan deneyimini trl boyutlaryla aktarmaya alan bir metin ortaya koymak iin komiin, deliliin, deliliin getirdii zt kutupluluun, bilin-bilind, akl-akl d ikiliklerini ortaya koymakta soytarln etkili bir ara olmas kanlmazdr. Shakespeare'in soytarlar arasnda belki de dierlerinden en ayrk duran, farkl yere konulabilecek olan Kral Lear'n isimsiz Soytar's da Kral Lear'n delilii karsnda, onun glgesi gibi hareket eden, srekli hakikati syleyen bir karakterdir. Bu bakmdan deerlendirildiinde Soytar, Lear'in deliliinin farkna varmasnda ve kendilik araynda bir ayna grevi grr. Jane Avner, edebiyat tarihinde bir anda ortadan kayboluuyla nl bu Soytar'nn son sznden yle bir karm yapar: Kral Lear'n 3. Blm, 4. Sahne'sinde Soytar Ben de leyin yatarm (150) diyerek oyun boyunca bir daha grnmemek zere yok olur. Soytar'nn Kral Lear'n yzne ayna tutan bir karakter olduundan yola karak Avner, le vaktinde tepeden gelen gne nedeniyle Lear'n glgesinin de yok olacan syler. Bu durumda bilge soytar ile deli kraln birlikteliinden yani zt kutuplarn bir arada oluundan sz edilebilir. Lear, soytarsyla btnleerek, zt kutuplarn bir araya gelmesi sonucu deliliinin farkna varr (Soytar'nn deliler soylulardan m olur, yoksa toprak aalarndan m? sorusuna Lear Kraldan olur, kraldan! (145) diyerek cevap verir). Tehlikeli Oyunlar'da soytarln dili ve doas, yeni ve farkl hakikat araynda Hikmet'in ve okurun, yaadklar dnyada ztlklarn ve ift71

deerli anlamlarn arasnda kendilerine dair bilgiye ulaabilecekleri bir dnya kurmann yan sra, anlatlamayan anlatabilmek adna da, Grbilek'in dedii gibi okuru zgrletirmese bile, yazar Ouz Atay' zgrletiren anlatm imknlarn sunar. Sonu olarak Tehlikeli Oyunlar'da soytarlk delilik, Hikmet'in kendi yzne tuttuu ayna araclyla hem bir ok Hikmet arasnda kendini araynn, hem okurun Hikmet'in soytarlklarnda kendini araynn bir simgesi haline gelir, hem de Atay iin anlatlamayan anlatabilmenin etkin bir yolunu oluturur. C. Rnesans ve 20. Yzyl: Dnemsel Etkiler Orhan Pamuk, yazarn yaad dnemle olan ilikisini yle dile getirir: Romancnn tekniiyle dnyas arasnda bir iliki vardr hep (192). Atay'n iinde yaad dnyaya bak ile bu dnyayla arasndaki iliki, Rnesans Dnemi'ndeki dnrler ve onlarn kendi dnyalarn alglama abalarna benzer. Wynne-Davies, Rnesans'la birlikte birey ile onu evreleyen dnya arasndaki ilikide ok kkl deiiklikler olduundan bahseder, dnya artk dorusal ilikilerle anlamlandrlabilecek bir yer deildir (6). Toplumsal, ekonomik, bilimsel birok gelime, insann kendisi hakkndaki grlerinde esasl bir deiime neden olmu, bu durum birok alanda olduu gibi sanatta da insann kendilik algsyla ilgili konumlandrmasnda etkili olmutur. Bu dnemde edebiyat, en u noktada dnce ve konuma zgrl ve samimiyetine ulamann biimlerinin peinde komaya alyordu. Ancak bu yolla, kimsenin dile getiremedii, olaylar ve eylerin dier yn hakknda zgrce fikir oluturmak ve bunlar da vurmak mmknd; Bakhtin'in de belirttii gibi, kurulu dzenin dier tarafnda neler olduuna bakmann, orada olanlara dile getirmenin en
72

uygun yolunu aryordu bu edebiyat (271). Rnesans dnemi ile Atay'n soluk ald, eserlerini verdii dnya karlatrldnda her ikisinde de bir gei dneminden, hakikatin temellerinin kknden sarsld bir dnemden bahsetmek mmkndr. Rnesans, Ortaan skolastik dncesini takip eden bir sorgulama dnemiyken Atay'n iinde yer ald 20. yzyl da benzer biimde bir sorgulama dnemidir; akln ve gerekliin sorguland bir dnem. Berna Moran, bu dnyay yle zetler:
19. yzyln gereklie bu gvenli ve iyimser bak; herkes iin ortak fenomenler dnyasnn varln sorgusuz kabul edii; terakkiye olan inanc, 20. yzylda artk olanakl bir tutum olmaktan kmt. zellikle Birinci Dnya Sava'ndan sonra eski iyimser inanlar sarsld ve gerekliin ne olduu konusunda kukular belirdi. (263)

Orhan Pamuk da benzer dnceleri dile getirir, 20. yzyl dnyas artk neden-sonu ilikilerini ok kolay kuramadmz bir dnya dedikten sonra ekler bugn, insanlarn yaadklar dnyann anlamn, zn, eskiye oranla artk daha zor kavradklarn gryoruz (115). 20. yzyl insan da tpk Rnesans dneminde olduu gibi benzer sorgulamalarda bulunur, dnemin kendine has deiimleri, birok alanda olduu gibi sanat zerinde de etkisini gsterir. Pamuk'un bahsettii, dorusal olmayan akln hkm srd dnyada bireyin kafa karkl edebiyatta da yansmasn bulacaktr. Btn bunlar deerlendirildiinde Atay'n Tehlikeli Oyunlar'da Hikmet'e soytarlk ile delilik ekseninde yer deitiren bir rol bimesi nasl deerlendirilebilir? mer Trke, Atay'n edebiyatn deerlendirirken,
73

Atay'n, eserlerinde bireylerin d dnya izlenimlerini ve bu izlenimlerin yaratt i armlar ne kardn, bu nedenle bireyin zihnindeki dnce srelerini tam da olduu gibi, yani ekilsizlii, karmakl, tamamlanmamlk ve elikili halleriyle yanstrken, dorusal bir mantk zerine kurulu dilin snrlarna taklmak istememi olduunu belirtir (365). Yazarn yaad, bireyin hakikatle ilgili bilgisinin mulaklat ada, iinde bulunduu dnyay ve bu dnya iindeki varln sorgulamas, bunu bireyin kafa karkln en iyi ekilde yanstabilecek tekniklerle gerekletirme abas vardr. 20. yzyl insannn kafa karkl ve bunun sanattaki yansmas, Rnesans dnemiyle hakikat anlay ve aray asndan benzerlik gsterir. Kaiser, deli/soytar karakterinin barole kmasnn Rnesans'ta gereklemesinin bir tesadf olmadn syler (11). nsann hakikat hakkndaki bilgisini sorgulad bu sarsntl gei dneminde, delilerin, soytarlarn bilgelikleriyle ortaya kmas ve barole oturmas, bu kafa kartrc gei dneminde nemli bir ara olmutur. Bu anlamyla Rnesans gibi, Atay'n yaad dnem de bir sorgulama dnemidir ve bu tr gei dneminde sorgulayan zihinlerin kafa karkln ortaya koyan dil ve anlatm da mutlak hakikatlerin varln iaret eden bir sylemden ziyade, eylere farkl ynlerden, cesur bir ekilde, mevcut dzeni sarsacak biimlerde bakmann yollarn arayan ve sorgulayan bir sylemden gemektedir. Atay'n metinlerini ve karakterlerini kurarken, Rnesans'ta n plana kan ama aslnda kkl dnm ve deiim anlarnda zemini sarslan hakikate birok ynden yaklamann en uygun saylabilecek yollarndan biri olan saf ve bilge deli/soytar kavramna yaslanmas da tesadf olarak deerlendirilmemelidir.
74

D. Sonu Tehlikeli Oyunlarda Hikmet Benolun bir soytary oynad ya da soytarnn dilini kulland fikri yeni bir bulu deildir. Nurdan Grbilek bunu aka, Atay'n ironisini adalet kavramna yakn bulduunu syledii Kemalizmin Delisi Ouz Atay adl makalesinde soytar Hikmet tamlamasn kullanarak ifade etmitir. Bata Jale Parla, Sibel Irzk olmak zere baka eletirmenler de Hikmetin soytarl zerinde durmulardr. Ouz Atay da, aslnda Hsamettin Albaym'n azndan bunu dorudan okurun yzne kar syler Soytarlk etme Hikmet (91). Bu almada, daha nce dorudan ya da dolayl yollarla ifade edilmi olan Hikmet'in soytarl farkl bir ereve iine yerletirilmitir. almann zgn olarak nitelendirilebilecek iddias, Tehlikeli Oyunlar ile Rnesans dnemindeki deli ve soytar edebiyat arasnda bir ba kurmasnn yan sra Hikmet'in soytarlnn bu edebiyat geleneinin temsilcileriyle kurduu izleksel diyalogu ortaya koyma abasdr. Atay da, Rnesans dnemindeki yazar ve dnrler gibi, delilik/aklllk ikilemini Tehlikeli Oyunlarda hkim bir izlek olarak eserin merkezine yerletirmitir. Ouz Atay'n gerek Tutunamayanlar'da gerek Tehlikeli Oyunlar'da delilik ve aklllk ikilemini bir izlek olarak semesi bilinli bir tercihtir. Hem yaad dnemin gereklik, akl, mantk gibi konulardaki sorgulayc bak asn yanstmak, hem de varolan ya da sunulan gerekliin dier tarafnda yer alanlar grmek ve gstermek iin delilik ve soytarlk temas birok seviyede etkili bir aratr. Delilik, Robert Kleinn da belirttii gibi insann kendini anlama aralarndan birini sunar. Deliliin salad iftdeerlilikler bir paradoksu iaret eder, paradoks da iinde devaml pheyi
75

ve sorgulamay gerektiren bir sre barndrr. Bu bakmdan Tehlikeli Oyunlarda delilik ve soytarln insann kendisini anlamlandrma ilevi seviyede i grr. Birinci seviyede delilik ve soytarlk Hikmetin kendi yzne tuttuu bir aynadr. Hikmet kendi soytarl ve deliliini deneyimler, soytarlk oyununu hayatta kalma stratejisine dntrr. ocuk kalmlnn, hayat denen ikiyzl oyunun iinde kendini hazrlksz bulmasnn sonucunda soytarlk ve delilik, karlat ikiyzllkleri ortaya koymann ve dahas onlarla baa kmann bir yolunu oluturur. Hikmet, kendisiyle ve toplumun deerleriyle olan hesaplamasn bir oyun haline getirerek kendi meseleleriyle yzleme imkn bulur. Soytarlk aynasnda st ste eklemlenmi, farkl kimliklerin, benliklerin arasndan kendilik yansmalarnn izini srer. kinci seviyede, tutulan ayna okurun yzn yanstr. Okurun iindeki delilikler, lgnlklar, soytarlklar, Hikmetin soytarlndan yansyan grntlerde anlamn bulur. Okur, Hikmetin meseleleri ile kendininkiler arasndaki farkllklar, benzerlikleri grr. Hayatta belki kendisinin de karlat ikiyzllkler, sahte deerler Hikmetin dnyasnda karsna kar. Bu nedenle ikircikli bir konumdadr; Hikmette kendini bulur, kimi zaman onunla zdeim kurarak soytarnn sylemine katlr kimi zaman da bu zdeimden endie duyar, Hikmette kendi soytarln, deliliini kefeder. Hikmet, okurun zaman zaman zdeletii zaman zaman olmak istemedii benliklerini yanstr. nc seviyede ve belki de tm aynalar ereveleyen nc seviyede Ouz Atayn dnyasn bulmak mmkndr. Atay, Tehlikeli
76

Oyunlarda, bata Erasmus olmak zere bu almada yer alan dier yazarlar gibi, delilik temasn eserinin merkezine alarak ve bu temann ierdii ironi ve paradoksun sunduu imknlar kullanarak, iinde yaad dnyann toplumsal ve bireysel gerekliine farkl bir biimde bakmay nermitir. Yazar ile kahramanlar arasnda kurulacak bir koutluun tayabilecei sakncalarn farknda olarak bu konuda baka bir ey sylemek gerekirse, Atayda ironinin ilevini baka bir sz gerektirmeyecek bir ekilde Ac Anlatlabilir Mi? adl denemesinde dile getiren Nurdan Grbileke kulak vermek yeterli olacaktr:
Aslnda kendi duygulu, kendi naif, kendi krlgan yann korumaya alr. roni esas olarak budur Atayda. Youn duyguyu bir duygu efekti iine gizlemenin, ackl gerei bir espri kabuu iine saklamann yolu. (70) nsan bilincini oluturan birbirine dargn konumlarn birbirinin yan banda gerilimli bir hayat srdn [...] anlatabilmek iin [...] dncenin talamasna, duygunun basmakalplamasna, dorunun sabitlenmesine kar ironiyi kullan[r]. (73)

Tm bunlar ifade edebilmek, hakikate farkl noktalardan yaklaabilmeyi, ztlklarn bir araya getirilmesiyle farkl bir gereklie varabilmeyi, ciddiyetin karsna ciddiyetsizliin keskin ayrmn koymamay gerektirir. Mutlak, verili bir gereklie tutunmaya direnmek, farkl gereklikler arasnda bir sentezi iaret etmemek hakikat araynda olas tavrlardan biridir. Bu bakmdan ironi, hakikate yaklamak iin mesafeli bir duru imkn salar. Ouz Atayda hayal ve gereklik, akl ve delilik arasndaki ilikinin yaratt ironi, bir yanda bu zt grnml kavramlar arasndaki mesafeyi yaknlatryor gibi grnr; ama dier
77

yanda okuru bir biimde okuduklarna yabanclatrarak verili hakikat karsnda taknlmas gereken ikircikli tutumu anmsatrcasna bu kavramlar ile okur arasna bir mesafe koyar. Bu nedenle de, ironik duruuyla simgeleen soytarlk, salad zgrletirici imknlar ve yine bunlarn salad dokunulmazlkla, Hikmetin, Rnesans edebiyatndaki deliler, budalalar ve soytarlarla bir birliktelik iinde deerlendirilmesini mmkn klar.

78

SONU

Bu almada, Ouz Atayn Tehlikeli Oyunlar roman ile 15. ve 17. yzyl Rnesans Avrupasna hkim olan bir edebiyat gelenei arasndaki iliki incelenmitir. Ortaan hemen ardndan gelen bu dnemde, birok sanat ve dnr, bireye, bilgiye, hakikate ve aslnda evresindeki dnyaya farkl biimlerde bakabilmenin peinde komutur. Delilik ve soytarlk temas, hem dnemin kendine zg dnce akmlaryla olan ilikisi hem de tad ift-deerli, paradoks ieren yapsyla, dnyay sorgulayan, verili hakikate pheyle yaklaan sanat ve dnrler iin uygun ifade imknlar sunmutur. Tehlikeli Oyunlar ile bu dnem arasndaki ilikiyi kurabilmek iin, Birinci Blmde ncelikle delilik ve soytarlk kavramlarnn zaman iinde, toplumsal yaamda tad farkl anlamlarn ksa bir tarihesi verilmitir. Delilik ve soytarln yaygn bir tema, deli ve soytarnn da ana karakter olarak Rnesansta bir edebi gelenek olarak yerlemeden nce geirdii aamalar, doal deliden, Aziz Pauln retisinde yer alan sevi Delilie ve Ortaa karnaval kltrnden, saray soytarlarna uzanan bir yelpazede incelenmitir. Birinci Blmde ayrca, Rnesans dnemine zg dnce akmlarnn, bu edebi gelenein geliimi zerindeki belirleyici etkisi zerinde durulmutur. Birinci Blmde de belirtildii gibi, Erasmusun Delilie vg adl
79

eserinin bir soytar olan ana karakteri Stultitia, aslnda bir paradoks ieren delinin bilgelii kavramn Bat edebiyat dnyasna yerletirmitir. Erasmus, Stultitia karakterinde, deli ve soytarnn tad dokunulmazlk ile bilgelii, zeky ve eletiriyi birletirmi, ortaya kan ironi sayesinde Stultitia, kendisinden sonra gelen tm deli/soytar karakterler iin bir nc olmutur. almann kinci Blmnde, Tehlikeli Oyunlar ile Rnesans dnemi arasndaki iliki, Birinci Blmde yer alan delilik ve soytarlk temas balamnda incelenmi ve bu ilikiyi iaret eden metinsel rnekler sunulmutur. Bata Erasmus olmak zere, Rnesans dneminde eserlerinin merkezine delilik ve soytarlk temalarn yerletirerek bu deli ve soytar edebiyat geleneinin nemli temsilcileri olan Cervantes, Rabelais ve Shakespearein baz eserleri ile Tehlikeli Oyunlar arasndaki benzerlikler, delilik ve soytarlk temas erevesinde ortaya konmutur. kinci Blmde, Tehlikeli Oyunlar ile Rnesans dnemi edebiyat arasnda kurulan ilikiyi ortaya koyan metinsel rneklerin yan sra, Tehlikeli Oyunlarn ana karakteri Hikmet Benol, bir soytar/deli karakter olarak ele alnmtr: Dier insanlar gibi yaamasn beceremedii iin, bir gecekonduya tanarak hayal ile gerek arasndaki dnyasnda oyunlar kurgulayan Hikmet, yaad toplum ve onun temsil ettii deerlerle, evresindeki insanlarla ve kendisiyle hesaplamasn bu oyunlar araclyla dile getirir. Farkl gereklik alglarna imkn salamayan mevcut deer sisteminin karsnda, ztlklarn bir arada varolabildii yeni ve farkl bir deer sistemiyle duran Hikmet, bunu soytarnn ift-deerlilik ve ironi ykl sylemiyle gerekletirir. Bu blmde, Hikmetin soytarlndan delilie ve sonunda lme
80

varan macerasnda, soytarlk ve delilik temasnn farkl ilevleri ele alnmtr. Soytarln salad dokunulmazlk ve zgrlk, Hikmete meseleleriyle yzleebilmek iin bir tr koruma salarken, soytarla ikin ift-deerlilikten doan farkl bak alar hakikat araynn bir arac olur. Deliliin barndrd bilgelie zg paradoks sayesinde soytarlk, hem birden ok benlik arasnda skm Hikmetin, hem de okurun yzne tutulan bir ayna ilevi grr. kinci Blmde, arlkl olarak Atay edebiyatnn temel zellikleri, Tehlikeli Oyunlar ve romann ana karakteri Hikmet hakknda, dier eletirmenlerce dile getirilen grlerden yararlanlmtr. almann ilk blmnde ortaya konan kavramlarn, bu grleri de ieren bir balamda yeniden deerlendirilmesi sayesinde, Tehlikeli Oyunlar ile Rnesans dnemi arasndaki ilikiyi ortaya koyan rneklerle birlikte, Hikmetin soytarlnn bu iliki erevesine yerletirilmesi mmkn olmutur. Sonu olarak, Tutunamayanlar ve Tehlikeli Oyunlar zelinde, Ouz Atay ile Rnesans yazarlar Shakespeare ve Cervantes arasnda kurulan ilikiler, metinleraras gndermeler, ortak temalar ve karakter zdelikleri gibi konular odak noktasna alarak, bu yazarlarn eserleri hakkndaki karlatrmal incelemelerinde dier eletirmenler tarafndan dile getirilmitir. Buna karlk, Ouz Atay edebiyat ile Rnesans dnemi arasndaki daha temel bir ilikinin varlnn, dnemsel benzerlikler, temalar ve karakterler dzleminde deerlendirilmesi eletirmenlerce ele alnmamtr. Bu nedenle bu almada, Atay edebiyat zerindeki Rnesans etkisi, Atayn eserlerini verdii dnem ile Rnesans dnemi arasndaki balanty da ortaya koyarak, hkim bir tema olan delilik ve
81

soytarlk balamnda incelenmitir. Tehlikeli Oyunlar'da Ouz Atay byk lde Rnesans dneminde sklkla kullanlan bu temadan yararlanm, bu etkinin bir sonucu olarak da ana karakteri Hikmet Benolu, bir deli/soytar olarak, Rnesans edebiyatndaki soytarlar andran bir biimde konumlandrmtr. Bu alma, Tehlikeli Oyunlar ile Rnesans dnemi arasndaki ilikinin altn izmesi ve Hikmeti bu balam iinde bir deli/soytar karakter olarak ele almas asndan Atay edebiyat hakkndaki eletirilere yeni bir yaklam getirmektedir. Bu almann snrlar iinde, sadece Tehlikeli Oyunlar odakl olarak ele alnan bu yaklam, Atayn Tutunamayanlar, Korkuyu Beklerken ve Oyunlarla Yaayanlar gibi dier eserlerini de iine alan daha geni bir almayla daha kapsaml bir sonuca ulatrlabilir.

82

SE LM B BL YOGRAFYA

Akay, Ali. Ouz Atay'daki Kimliksizleme ve Sense of Humour. Ouz Atay'a Armaan: Trk Edebiyatnn Oyun/Bozan. haz. Handan nci. stanbul: letiim Yaynlar, 2007. Atay, Ouz. Gnlk. 9. bask. stanbul: letiim Yaynlar, 2004. . Tehlikeli Oyunlar. 20. bask. stanbul: letiim Yaynlar, 2008. Avner, Jane. Shadow play in King Lear. 6 Temmuz 2009. http://www.ircl.cnrs.fr/pdf/King %20Lear/Presentation_PDF/J_Avner.pdf. Bakhtin, Mikhail. Glmenin Tarihinde Rabelais. Karnavaldan Romana. Der. Sibel Irzk. stanbul: Ayrnt Yaynlar, 2001. 80-163. . Rabelais and his World. ev. Hlne Iswolsky. Bloomington : Indiana University Press, c1984. Berne, Eric. Games People Play. New York: Ballantine Books, 1996. Carron, Jean-Claude ed. Franois Rabelais : Critical Assessments. Baltimore : The Johns Hopkins University Press, 1995. Cusanus, Nicolaus. De Docta Ignorantia. 2. bask. ev. Jasper Hopkins. Minneapolis: The Arthur J. Banning Press, 1985. apan, Cevat. nsz. Tehlikeli Oyunlar. 20. bask. stanbul: letiim Yaynlar, 2008. Defaux, Gerard. Rabelais's Realism, Again. Franois Rabelais: Critical Assesments. ed. Jean-Claude Carron. The Johns Hopkins University Press, 1995. 19-38.
83

Ecevit, Yldz. Ben Buradaym Ouz Atay'n Biyografik ve Kurmaca Dnyas. stanbul: letiim Yaynlar, 2005. Erasmus, Desiderius. The Praise of Folly. ev. ve ed. Robert M. Adams. New York: Norton, 1989. Erikson, H. Erik. The Problem of Ego Identity. Journal of the American Psychoanalytic Association, 4 (1956): 56-121. Flewelling, Ralph Tyler. The Things That Matter Most. New York: The Ronald Press Company, 1946. Foucault, Michel. Madness and Civilization. ev. Richard Howard. London: Routlege, 1995. Ghose, Indira. Licence to Laugh: Festive Laughter in Twelft Night. A History of English Laughter: Laughter from Beowulf to Beckett and Beyond. ed. Manfred Pfister. Amsterdam/New York: Rodopi, 2002. 35-56. Gilhus, Ingvild Salid. Carnival in Religion: The Feast of Fools in France. Numen, 37: 1 (Haziran, 1990), 24-52. Grbilek, Nurdan. Ac Anlatlabilir Mi?. Maurun Dili. stanbul: Metis Yaynlar, 2008. 48-73. . ocuk lke Edebiyat. Kr Ayna, Kayp ark: Edebiyat ve Endie. 2. bask. stanbul: Metis Yaynlar, 2007. 168-94. . Kemalizmin Delisi Ouz Atay. Yer Deitiren Glge. 2. bask. stanbul: Metis Yaynlar, 2005. 27-46. . Oyun ve Adalet. Ev devi. 3. bask. stanbul: Metis Yaynlar, 2005. 9-32. Irzk, Sibel. Tutunamayanlar'da ok Seslilik ve Snrlar. Ouz Atay'a
84

Armaan: Trk Edebiyatnn Oyun/Bozan. haz. Handan nci. stanbul: letiim Yaynlar, 2007. nci, Handan, haz. Ouz Atay'a Armaan: Trk Edebiyatnn Oyun/Bozan. stanbul: letiim Yaynlar, 2007. Jeanneret, Michel. Signs Gone Wild: The Dismantling of Allegory. Franois Rabelais: Critical Assesments. ed. Jean-Claude Carron. The Johns Hopkins University Press, 1995. 57-72. Kaiser, Walter. The Dictionary of the History of Ideas. 7 Temmuz 2009. http://etext.virginia.edu/cgi-local/DHI/dhiana.cgi?id=dv4-70. . Praisers of Folly: Erasmus-Rabelais-Shakespeare. Cambridge: Harvard University Press, 1963. Klapp, E. Orrin. The Fool as a Social Type. The American Journal of Sociology, 55:2 (Eyll, 1949), 157-62. Klein, Robert. Le Thme du Fou et L'ironie Humaniste. La Forme et L'intellibile. Haz. Andr Chastel. Paris: Galimard, 1963. 433-50. Koak, Orhan. Ouz Atay zmszln Yazaryd. Ouz Atay'a Armaan: Trk Edebiyatnn Oyun/Bozan. haz. Handan nci. stanbul: letiim Yaynlar, 2007. 255-57. Moran, Berna. Trk Romanna Eletirel Bir Bak. 2. Cilt. 10. bask. stanbul: letiim Yaynlar, 2003. Mullini, Roberta. Playing the Fool: the Pragmatic Status of Shakespeare's Clowns. New Theatre Quarterly, 1 (1998), 98-104. Pamuk, Orhan. teki Renkler: Seme Yazlar ve Bir Hikye. 2. bask. stanbul: letiim Yaynlar, 1999. Parla, Jale. Don Kiot'tan Gnmze Roman. 7. bask. stanbul: letiim
85

Yaynlar, 2007. Paul, St. 6 Temmuz 2009. http://tur.scripturetext.com/1_corinthians/1.htm. Perseus Digital Library. Lewis & Short Latin Dictionary. 22 Temmuz 2009. http://www.perseus.tufts.edu/cgibin/lexindex?lookup=stultitia&lang=la&display= Rabelais, Franois. Le Tiers Livre. Paris-Genve: Librarie Droz, 1995. Shakespeare, William. As You Like It. ed. Alan Brissenden. New York: Oxford University Press, 1998. . Hamlet. ev. Sabahattin Eybolu. stanbul: Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 2008. . Kral Lear. ev. zdemir Nutku. 11. bask. stanbul: Remzi Kitabevi, 2008. afak, Elif. Karnavaln Kaotik Dnyas. 6 Temmuz 2009. http://www.elifsafak.us/yazilar.asp?islem=yazi&id=294. Trke Szlk. Trk Dil Kurumu. I. Cilt. 9. bask. Trke, mer. nsan Zihninin Labirentlerinde Tehlikeli Oyunlar. Ouz Atay'a Armaan: Trk Edebiyatnn Oyun/Bozan. haz. Handan nci. stanbul: letiim Yaynlar, 2007. 361-67.. Watson, Donald Gwynn. Erasmus' Praise of Folly and the Spirit of Carnival. Renaissance Quarterly, 32: 3 (Autumn, 1979), 333-53. Welsford, Enid. The Fool: His Social and Literary History. London, 1935. Wynne-Davies, Marion. 'By Any Other Name': Understanding Renaissance Literature. Guides to English Literature: The Renaissance from 1500 to 1600. ed. Marion Wynne-Davies. London: Bloomsbury, 1992. 1-13.
86

ZGEM

Cem Uan, 1973 ylnda zmirde dodu. Orta renimini zmirde tamamlad. 1996 ylnda Boazii niversitesi letme Blmn bitirdi. lk yk kitab Bambaka Hayatlar 2005 ylnda Sel Yaynclk tarafndan yaymland. Yine Sel Yaynclk tarafndan 2006 ylnda yaymlanan Boluun zinde, 2007 Yunus Nadi yk dlne layk grld.

87