T.C.

MLL ETM BAKANLII

MEGEP
(MESLEK ETM VE RETM SSTEMNN GLENDRLMES PROJES)

ELEKTRK ELEKTRONK TEKNOLOJS

KORUMA RLELER 1

ANKARA 2006

Milli Eitim Bakanl tarafndan gelitirilen modller; Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn 02.06.2006 tarih ve 269 sayl Karar ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda kademeli olarak yaygnlatrlan 42 alan ve 192 dala ait ereve retim programlarnda amalanan mesleki yeterlikleri kazandrmaya ynelik gelitirilmi retim materyalleridir (Ders Notlardr). Modller, bireylere mesleki yeterlik kazandrmak ve bireysel renmeye rehberlik etmek amacyla renme materyali olarak hazrlanm, denenmek ve gelitirilmek zere Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda uygulanmaya balanmtr. Modller teknolojik gelimelere paralel olarak, amalanan yeterlii kazandrmak koulu ile eitim retim srasnda gelitirilebilir ve yaplmas nerilen deiiklikler Bakanlkta ilgili birime bildirilir. rgn ve yaygn eitim kurumlar, iletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modllere internet zerinden ulaabilirler. Baslm modller, eitim kurumlarnda rencilere cretsiz olarak datlr. Modller hibir ekilde ticari amala kullanlamaz ve cret karlnda satlamaz.

NDEKLER
AIKLAMALAR ...................................................................................................................iii GR ....................................................................................................................................... 1 RENME FAALYET1 .................................................................................................... 3 1. KISA DEVRE KORUMA RLELER ............................................................................... 3 1.1. Trafolarda Meydana Gelen Arzalarn Nedenleri ......................................................... 3 1.2. Alternatrlerde Meydana Gelen Arzalarn Nedenleri .................................................. 5 1.2.1. Arzalar .............................................................................................................. 5 1.2.2. D Arzalar............................................................................................................ 5 1.3. Korunmann nemi....................................................................................................... 5 1.4. Ksa Devre Koruma Rleleri eitleri ve zellikleri ................................................... 7 1.4.1. Sarg Ksa Devresi Koruma Rlesi........................................................................ 7 1.4.2. Ters Akm (Vatmetrik) Rlesi ............................................................................... 9 1.4.3. Mesafe (Empedans) Rlesi .................................................................................. 12 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 22 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 23 RENME FAALYET - 2 ................................................................................................. 25 2. KISA DEVRE KORUMA RLE MONTAJ ..................................................................... 25 VE BALANTILARI............................................................................................................ 25 2.1. Ksa Devre Koruma Rle Montaj (Kullanlma) Yerleri.............................................. 25 2.1.1. Trafolarda Kullanm ........................................................................................... 25 2.1.2. Hatlarda Kullanm .............................................................................................. 25 2.1.3. Alternatrlerde Kullanm.................................................................................... 26 2.2. Ksa Devre Koruma Rle Yerine Montaj .................................................................. 26 2.2.1. Montaj Ara, Gereleri ........................................................................................ 26 2.2.2. Koruma Rle Yardmc Elemanlar ..................................................................... 26 2.2.3. Montaj Yapma Yntem lem Sras ................................................................... 28 2.2.4. Montajda Dikkat Edilecek Hususlar .................................................................... 29 2.3. Ksa Devre Koruma Rle Balant emalar .............................................................. 30 2.4. Ksa Devre Koruma Rle Balantlar ........................................................................ 34 2.4.1. Balant letkenleri zellikleri ............................................................................ 34 2.4.2. Balant Yntem lem Sras .............................................................................. 34 2.4.3. Balantda Dikkat Edilecek Hususlar .................................................................. 34 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 35 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 36 PERFORMANS DEERLENDRME .............................................................................. 38 RENME FAALYET - 3 ................................................................................................. 39 3. TOPRAK KAAI KORUMA RLELER .................................................................... 39 3.1. Trafolarda Meydana Gelen Topraa Kaak Arzalarnn Nedenleri ........................... 39 3.2. Alternatrlerde Meydana Gelen Topraa Kaak Arzalarnn Nedenleri ................... 40 3.3. Toprak Kaa Koruma Rleleri eitleri ve zellikleri............................................ 41 3.3.1. Faz Toprak Kaa Koruma Rlesi ..................................................................... 41 3.3.2. Rotor Toprak Kaa Koruma Rlesi .................................................................. 44 3.3.3. Sarg Kaa Koruma Rlesi ............................................................................... 47 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 51 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 52 RENME FAALYET-4 ................................................................................................... 54 i

4. TOPRAK KAAI KORUMA RLELER MONTAJ VE BALANTILARI .............. 54 4.1. Toprak Kaa Koruma Rle Montaj (Kullanlma) Yerleri........................................ 54 4.1.1. Trafolarda ............................................................................................................ 54 4.1.2. Alternatrlerde..................................................................................................... 54 4.2. Toprak Kaa Koruma Rle Yerine Montaj............................................................. 55 4.2.1. Montaj Ara, Gereleri ........................................................................................ 55 4.2.2. Koruma Rle Yardmc Elemanlar ..................................................................... 55 4.2.3. Montaj Yapma Yntem lem Sras ................................................................... 55 4.2.4. Montajda Dikkat Edilecek Hususlar .................................................................... 56 4.3. Toprak Kaa Koruma Rle Balant emalar ........................................................ 56 4.4. Toprak Kaa Koruma Rle Balantlar .................................................................. 58 4.4.1. Balant letkenleri zellikleri ............................................................................ 58 4.4.2. Balant Yntem lem Sras .............................................................................. 58 4.4.3. Balantda Dikkat Edilecek Hususlar .................................................................. 59 4.5. Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmelii......................................................................... 59 4.6. Topraklamalar Ynetmelii ........................................................................................ 59 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 60 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 61 PERFORMANS DEERLENDRME .............................................................................. 62 MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 63 CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 66 NERLEN KAYNAKLAR.................................................................................................. 68 KAYNAKA ......................................................................................................................... 69

ii

AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI SRE N KOUL YETERLK 523EO0169 Elektrik Elektronik Teknolojisi Yksek Gerilim Sistemleri Koruma Rleleri 1 Ksa devre ve toprak kaa koruma rlelerinin alma ilkeleri ile ilgili bilgi ve becerilerinin kazandrld renme materyalidir. 40/32 G trafolar, hatlar, enerji elemanlar modllerini alm olmak. retimi, kumanda

Ksa devre ve kaak akm koruma rleleri montaj ve balantlarn yapmak. Genel Ama Bu modl ile gerekli ortam salandnda, kuvvetli akm ynetmeliine ve standartlara uygun hatasz olarak ksa devre koruma rlelerini ve toprak kaa koruma rlelerini seerek, montaj ve balantlarn yapabileceksiniz. Amalar Koruma rlelerinin kullanld her yerde, standartlara ve kuvvetli akm ynetmeliine uygun olarak:

MODLN AMACI

1. Ksa devre koruma seebileceksiniz.

rlelerini

hatasz

olarak

2. Ksa devre koruma rle montaj ve balantlarn hatasz yapabileceksiniz. 3. Toprak kaa seebileceksiniz. koruma rlelerini hatasz olarak

4. Toprak kaa koruma rle, montaj ve balantlarn hatasz olarak yapabileceksiniz. ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI LME VE DEERLENDRME Atlye ortam, ksa devre ve toprak kaa koruma rleleri ve kataloglar, balant emalar, montaj, ara ve gereleri. Her faaliyet sonundaki deerlendirme testleri ve deerlendirme kriterleri ile kendinizi leceksiniz. Bu modl sonunda lme arac ( uygulama, soru-cevap) uygulayarak, kazandnz bilgi ve becerileri lerek deerlendirebileceksiniz. iii

iv

GR GR
Sevgili renci, Ekonominin ve sosyal kalknmann temel unsurlarndan birisi olarak elektrik enerjisi, gnmzn vazgeilemeyen enerji kaynaklarndan biri haline gelmitir. Elektrik enerjisi olmakszn eitli sektrlerin retim yapamayaca, sosyal ve ekonomik hayatn duraca bilinen bir gerektir. Elektrik enerjisinin retilmesi, iletilmesi ve datlmas iin yaplan tesis ve iletme masraflar dikkate alndnda, gvenilir ve srekli bir enerjinin sunulmas ilkesi dorultusunda enerji sistemlerinin korunmasna her geen gn daha ok nem verilmektedir. Elektrik enerjisinin hi kesilmemesi veya kesilmesi zorunlu olduu durumlarda kesinti sresinin ok ksa olmas tketiciler asndan ok nemlidir. nk kesinti sresince sadece satlamayan enerjiden dolay sektrn zarar grmesi dnlmemelidir. Burada daha nemli olan enerji kesintisinden dolay retilemeyen hizmetler, i gc kayb ve sistemin onarm iin yaplacak masraflar da dikkate alnmaldr. Son yllarda gelitirilen dnce tarz, arzalar olumadan nce kestirebilmeyi amalamaktadr. Bylece hem donanmn onarm masraflar azaltlabilmekte hem de devre d olan donanm sebebi ile iletmenin aksamas en aza indirilebilmektedir. Btn bunlar birlikte dnldnde enerji sistemlerinin iyi bir ekilde korunmasnn zorunluluu aka grlmektedir. Bu modl sonunda, edineceiniz bilgi ve beceriler ile elektrik enerjisinin retimi ve datm srasnda kullanlan en nemli elemanlar olan alternatrler ve transformatrlerin balca arzalarn tanyacak ve bunlara kar kullanlacak koruma rlelerini kavrayacaksnz.

RENME FAALYET1 RENME FAALYET1

AMA
Bu renme faaliyetinde ksa devre koruma rlelerinin yaplarn, eitlerini ve temel zelliklerini tanyacak, uygun ortam salandnda oluan ksa devrelerin nedenlerini belirleyip doru rle seimini hatasz yapabileceksiniz.

ARATIRMA
Bu faaliyet ncesinde yapmanz gereken ncelikli aratrmalar unlardr: Trafolar ve alternatrlerde temel arza nedenlerini aratrnz. Ksa devre koruma rlelerinin eitlerini ve zelliklerini aratrnz. Aratrma ilemleri iin internet ortam kullanmanz ve rnlerin satld maazalar, retici firmalar, rnlerin kullanld iletmeleri gezmeniz gerekmektedir. Gittiiniz firma ve iletmelerde bu konularda yetkili teknik personelden konu hakknda n bilgi edininiz.

1. KISA DEVRE KORUMA RLELER

1.1. Trafolarda Meydana Gelen Arzalarn Nedenleri
Trafolarda meydana gelen arzalarn balca nedenleri unlardr: Transformatr sarglarnda ar yklenme sonucu meydana gelen ar akm Faz-toprak arzas Sarg-toprak arzas sonucu meydana gelen ark neticesinde trafo tanknn delinmesi Ya seviyesinin dmesi Transformatr sarglarnda scaklk art Herhangi bir arza nedeniyle meydana gelen ark sonucu kat ve sv izolasyon maddelerinin yanmas

Resim 1.1: G transformatr

ekil 1.1: Transformatrlerde sarg kaa

1.2. Alternatrlerde Meydana Gelen Arzalarn Nedenleri

1.2.1. Arzalar
Alternatrlerde meydana gelen balca i arzalarn nedenleri unlardr: Alternatr fazlar arasndaki ksa devreler Stator sargs ile gvde arasndaki ksa devreler Rotor sargs ile gvde arasndaki ksa devreler Sipirler aras ksa devreler Herhangi bir sebeple uyartm akmnn kalkmas durumu Mekanik aksam arzalar

Resim 1.2: Montaj esnasnda bir alternatr

1.2.2. D Arzalar
Alternatrlerde meydana gelen balca d arzalarn nedenleri unlardr: Sistemin yanl balanmas sonucu meydana gelen arzalar Ykteki dengenin bozulmas Hatlardaki eitli ksa devreler Hatlarda atmosferik veya baka sebeplerle meydana gelen ok yksek gerilimler Frekansta meydana gelen deimeler

1.3. Korunmann nemi

Ekonominin ve sosyal kalknmann temel unsurlarndan biri olarak elektrik enerjisi, gnmzn vazgeilemeyen enerji kaynaklarndan biri haline gelmitir. Elektrik enerjisi 5

olmakszn eitli sektrlerin retim yapamayaca, sosyal ve ekonomik hayatn duraca bilinen bir gerektir. Elektrik enerjisinin kullanmnn kolay olmas, yksek verimle dier enerji kaynaklarna kolayca dntrlebilmesi ve tketilirken evreye zarar vermemesi bu enerji kaynan tercih edilir hale getirmitir. Bununla birlikte sunulan enerjinin srekli, ucuz ve gvenilir olmas, bu kaynaa olan talebi srekli arttrmaktadr. Gelien teknoloji rnlerinin de elektrik enerjisi kullanmn zorunlu klmas ve nfusun da srekli artmas bu talebin her geen gn artmasna neden olmaktadr. Ekonomik ve sosyal kalknmaya paralel olarak elektrik enerji tketimi art kaydetmektedir. Elektrik enerjisinin retilmesi, iletilmesi ve datlmas iin yaplan tesis ve iletme masraflar dikkate alndnda, gvenilir ve srekli bir enerjinin sunulmas ilkesi dorultusunda enerji sistemlerinin korunmasna her geen gn daha ok nem verilmektedir. Elektrik enerjisinin hi kesilmemesi veya kesilmesi zorunlu olduu durumlarda kesinti sresinin ok ksa olmas tketiciler asndan ok nemlidir. nk, kesinti sresince sadece satlamayan enerjiden dolay sektrn zarar grmesi dnlmemelidir. Burada daha nemli olan enerji kesintisinden dolay retilemeyen hizmetler, i gc kayb ve sistemin onarm iin yaplacak masraflar da dikkate alnmaldr. Son yllarda gelitirilen dnce tarz arzalar olumadan nce kestirebilmeyi amalamaktadr. Bylece hem donanmn onarm masraflar azaltlabilmekte hem de devre d olan donanm sebebi ile iletmenin aksamas en aza indirilebilmektedir. Btn bunlar birlikte dnldnde enerji sistemlerinin iyi bir ekilde korunmasnn zorunluluu aka grlmektedir. deal bir koruma sisteminin ise srasyla; gvenirlilik, seicilik, hz, basitlik ve ekonomiklik zelliklerine sahip olmas zorunludur.

Resim 1.3: Laboratuvar ortamnda ksa devre deneyi

1.4. Ksa Devre Koruma Rleleri eitleri ve zellikleri

1.4.1. Sarg Ksa Devresi Koruma Rlesi
Alternatr ve transformatrlerde sarg ksa devreleri ya farkl faz sarglar arasnda ya da bir fazn kendi sarglar arasnda meydana gelir. Ksa devre arzalar elektrik devreleri iin en tehlikeli arza tipleridir. 1.4.1.1. Tanm Sarg ksa devre koruma rleleri byk gl alternatr ve transformatrler iin kullanlr. Bir izolasyon hatas sonucu alternatrlerin faz sarglar arasnda oluan ksa devreler veya bir fazn kendi sarglar arasndaki ksa devreleri nlemek iin kullanlr. 1.4.1.2. Yaps Eski modeller elektromekanik tipte olmasna karn gnmzde elektronik ve daha hassas koruma yapabilen mikro ilemci tabanl tipleri tercih edilmektedir.

Resim 1.4: Elektromekanik ve dijital koruma rle modelleri

1.4.1.3. alma Prensibi

ekil 1.2: Sarg ksa devre koruma rlesinin devreye balants

ekilde grld gibi alternatr kna bir gerilim trafosu balanmtr. Alternatr yldz noktas ile transformatr yldz noktas birbirine balanmtr. Normal devrede 3 faza ait gerilimlerin vektrel toplamlar sfr olacandan rle almaz. Sarglardan birinde meydana gelen sarg- sarg veya sarg ii ksa devre arzasnda vektrel toplam sfr olayaca iin rle enerjilenir. Rle, kesiciyi aar. Alternatrlerde kesici alternatr devre dna alsa da alternatrn uyartm devam ettii iin stator sarglarnda indkleme devam 8

eder. Arza ortadan kalmaz. Bunu nlemek iin ksa devre rlesine bir yardmc rle balanarak uyartm sargs akmnn kesilmesi salanr. Geici olaylar sebebi ile alternatrn devre d kalmasn nlemek amacyla ksa devre rlesinin ierisinde zaman rlesi de vardr. Bu rle aracl ile kesici ve uyartm sargs yardmc rlesinin devreye girmesi geciktirilir. Kullanlan sarg ksa devre rlesinde eer zaman rlesi yok ise ayr bir zaman rlesi kullanlr. Transformatr sarg ksa devre korumasnda uyartm sargs yardmc rlesi yoktur. Arza sonucu sralama: Eer sarg ksa devre koruma rlesi bayrakl ise bayrak der, elektronik ise, sinyal ledi yanar ve uyar kornasnn almasn salar. Kumanda panosu zerindeki sarg ksa devre uyar lambasnn yanmasn salar. Kesiciyi aar veya ayarlanan sre sonunda transformatr primer-sekonder kesicisini aar. Uyartm sargs ayarlanan sre sonunda enerjisiz kalr. 1.4.1.5. Kullanlma Yerleri Sarg ksa devre koruma rlesi byk gl trafo ve alternatrlerin faz sarglar arasnda oluan ksa devreler veya bir fazn kendi sarglar arasndaki ksa devrelerine kar sistemin korunmas amacyla kullanlr.

1.4.2. Ters Akm (Vatmetrik) Rlesi

1.4.2.1. Tanm Alternatrlerde ve transformatrlerde faz-toprak ksa devre, sarm ksa devre arzalarnda transformatr ve alternatr koruyan koruma rlesidir. 1.4.2.2. Yaps adet gerilim trafosu, (sekonderleri birbirine seri balanm), palet ve kontaklardan ve zamanlayc blmden oluur.

1.4.2.3. alma Prensibi

ekil 1.3: Vatmetrik rle balants (sarm ksa devre arzas iin)

Sarm ksa devresi arzas yok iken vatmetrik rle ierisindeki seri bal sekonder bobinlerde gerilimlerin vektrel toplam sfrdr, gerilim olumaz. Sarg ksa devresi meydana geldiinde bu denge bozulur ve paleti ekerek kontaklarn konum deimesi salanr. Arza sonucu sralama: Uyar kornas alr. Kumanda panosu zerindeki sarm ksa devre veya sarg toprak ksa devre uyar lambasnn yanmasn salar. Kesiciyi aar. Uyartm sargs ayarlanan sre sonunda enerjisiz kalr. Eer sarg toprak arzas iin vatmetrik rle kullanlacaksa aadaki balant emas kullanlr. 10

ekil 1.4: Vatmetrik rle balants (Sarg- toprak ksa devre arzas iin)

1.4.2.4. zellii ndksiyon tipli ynl rledir. Birden fazla koruma rlesiyle birlikte kullanlabilir. Bayrakl ve bayraksz olan vardr. 1.4.2.5. Kullanlma Yerleri Termik santrallerde, enerji retiminde kullanlan trbinlerde, buhar girii bazen tam olarak kesilemeyebilir. Eer bu durumda alternatr devreden alnmaz ise alternatre verilen g momenti sfr olabilir. Bu durumda alternatr, senkron motor olarak almaya balar ve normalde alternatrden baraya akan akm, baradan alternatre doru akmaya balar. Bu sakncay nlemek iin ters akm rleleri kullanlr.

11

1.4.3. Mesafe (Empedans) Rlesi

Resim 1.5: Elektronik mesafe koruma rlesi

1.4.3.1. Tanm Enterkonnekte ebekeyi oluturan enerji nakil hatlarnda meydana gelen ksa devre arzalarnda, arzal ksm tespit ederek devre d brakan koruma rlesine mesafe rlesi denir.

12

ekil 1.5: Enerji nakil hattnda tek faz ksa devresi

ekil 1.6: Enerji nakil hattnda iki faz ksa devresi

13

ekil 1.7: Enerji nakil hattnda tek faz toprak ksa devresi

14

1.4.3.2. Yaps Esas itibari ile bir diren rlesi olup hatlarn ve ebekelerin direnleri uzunlua bal olduundan mesafe rlesi adn almtr. Eski modeller elektromekanik tipte olmasna karn gnmzde elektronik ve daha hassas koruma yapabilen mikro ilemci tabanl tipleri tercih edilmektedir Rle farkl grevler stlenen ana niteden oluur: Balatma nitesi Yn nitesi lme nitesi 1.4.3.4. zellii Mesafe rlesi selektif bir koruma yapan sekonder tipte bir rledir. Salkl bir koruma yapabilmesi; balatma, yn ve lme nitelerinin zincirleme olarak devreye girip grevlerini yapmasna baldr. Bu rlelerin en nemli zellii, arza halinde ama zaman sresinin, arza yerinin besleme noktasndan olan uzakl ile doru orantl olmasdr. Devre amalarnda mesafe rleleri ile birlikte ar akm rleleri de kullanlmaktadr. 1.4.3.3. alma Prensibi Genel olarak mesafe koruma rleleri hangi yapda olursa olsun, hattn bir noktadaki akm ve gerilim deerlerinin karlatrlmas esasna dayanr. Yani rle Z=U/I deerine gre hattn empedansn lmektedir. Ksa devre arzasnda hattn gerilim deeri azalr, akm deeri artar. Buna gre ksa devre empedans, normal iletme koullarna gre daha kktr. Rlenin lt empedans deeri, arza noktas ile rle arasndaki mesafeye baldr. Empedans deeri hattn uzunluu ile doru orantldr. Mesafe koruma rlesinin lt empedans, rlenin ayarlad deerin altnda ise balatma zincirini altrr. Balatma zincirinin almas ile ilev yapmas arasndaki aamada; arza akmnn ynne, uzakla gre ama verip vermeyecei ve ne kadar sre sonra verecei, lmeler sonucunda karar verir. Mesafe koruma rlesinin tam selektif (seici) korumann salanabilmesi iin, aadaki nitelerin zincirleme almas sonucu gerekleir. Bu niteler; balatma nitesi, yn nitesi ve lme nitesidir. Balatma nitesi ( yol verme nitesi) Ar akm, kk gerilimve dk empedans tipleri yaygn olarak kullanlr. En ok kullanlan dk empedans balatma eleman denge kollu elektromanyetik rledir. Hat akm 15

transformatrnden beslenen akm bobini alma momentini, gerilim transformatrnden beslenen gerilim bobini de frenleme momentini salar. Normal iletme koullarnda gerilim bobininin ekme kuvvetinin, akm bobinin ekme kuvvetinden daha fazla olmas nedeni ile balatma eleman konta ak konumdadr. Ancak ksa devre akm deeri artar, gerilim deeri azalr. Bu durumda akm bobininin ekme kuvveti, gerilim bobininin ekme kuvvetinden daha fazla olur ve balatma elemannn konta kapanr.

ekil 1.8: Balatma nitesi (yol verme nitesi)

Yn eleman Balatma nitesi, arza barann hangi tarafnda olursa olsun alr. Hlbuki selektif (seici) korumann salanabilmesi iin arzal hattn belirlenerek yalnzca o hattn servis d braklmas gerekir. Bu amaca ynelik olarak kullanlan elemanlardan biri de yn elemandr.

16

ekil 1.9: Yn elemanlar

Yn eleman, hattan akan akmn, rlenin almas istenilen ynde akmas halinde alr ve kontan kapatr. ekil 1.9da grld gibi rnek olarak belirtilen ve ift ynl beslenen bir ebekede santral ve transformatr merkezlerinde bulunan yn elemanlarnn alma ynleri grlmektedir. Santral ve transformatr merkezleri A-B-C-D harfleri ile belirtilmekte, santrallerde hatlarn knda transformatr merkezlerinde ise hat giri ve knda birer mesafe koruma rlesi ve bu rlelere ait yn nitesi bulunmaktadr. Sz konusu yn elemanlar 1-2-3-4-5-6 gibi saylarla belirtilmekte ve her yn eleman kontan kapanmas gereken akm ak yn de okla gsterilmitir. rnein hat akm ak yn A santralinden B transformatr merkezine doru ise, 1 nulu yn elemann konta kapanmaktadr. Dikkat edilirse yn elemann kontaklar, akm ak yn kar merkezine doru ise kapanmaktadr.

17

ekil 1.10: Yn nitesinde arza an

ekil 1.10da belirtilen K noktasnda oluan arzada alan yn elemanlar grlmektedir. Buna gre her iki santralinde arza noktasn belirlemesi nedeni ile akm ak ynne gre; 1-3-4-6 nulu yn rlelerinin kontaklar kapanr ve bylece ikinci alma zinciride tamamlanm olur. lme nitesi Mesafe koruma rlesinin ilev yapabilmesi, baka bir deyile selektif korumay salayabilmesi iin 3. alma zincirinin de tamamlanm olmas gerekir. Bunu salayan eleman lme nitesidir ve arza yeri ile rle arasndaki mesafeyi ler. Eer arza yeri, rlenin koruma blgesi iinde ise, lme elemannn konta kapanr ve hat k kesicisine ama kumandas gider. Bylece arzal hat paras 3. aama olan lme elemannn almas sonunda servis d kalm olur. ekil 1.11de tek fazl ve 3 kademeden oluan lme elemannn prensip devresi grlmektedir. Kademe elemanlarnn gerilim bobinlerine ayn gerilim uyguland halde, akm bobinlerinin sarm saylar deitirilmekle kademeler arasndaki farkl empedans deerlerinde alma salanmaktadr. 3. kademenin alma empedans, 1. ve 2. kademenin alma empedansndan daha byktr. Yani 3. kademe lme eleman, 1. ve 2. kademe lme elemanna gre daha uzak mesafedeki arzay belirleyebilmektedir.

18

ekil 1.11: Tek fazl 3 kademeden oluan lme elemannn prensip devresi

Ayn ekilde 2. kademe lme eleman, 1. kademe lme elemanna gre daha uzak mesafedeki arzay koruma blgesi iine alr. Durum byle olunca, 1. kademenin alaca her arzada 2. ve 3. kademe eleman da alr. Ancak birinci kademe ani almal, 2. ve 3. kademeler sabit zamanldr. Kademe elemanlarnn alma zaman genellikle, 1. kademeani 2. kademe--- 0,7 sn 3. kademe---1,5 sn olarak belirlenmektedir. ekil 1.12de grld zere devrede oluan arzada, arza noktasna gre her trafo merkezindeki akm, gerilim ve empedans grafii izilmitir. Gerilim ve empedans grafiinde grld gibi arza noktasnda gerilim ve empedans sfr, arza noktasndan uzaklatka geril ve empedans deeri bymektedir. Buna gre her trafo merkezindeki mesafe koruma rlelerinde farkl empedans deerleri olumaktadr.

19

Sistemimizde mesafe koruma rleleri, genellikle kendisinden sonraki 2. trafo merkezine kadar olan hatt koruma blgesi iine alrlar.

ekil 1.12: Arza annda akm-empedans grafii

ekil 1.13: Trafosu iin kademe elemanlarnn koruma blgesi

Yukardaki rnekte ; 1. kademe: B ve C trafo merkezleri arasndaki hattn %80ini 2. kademe: B ve C trafo merkezleri arasndaki hattn tamam ve C trafo merkezi ile D santrali arasndaki hattn %20sini, 20

3. kademe: B trafo merkezi ile D santrali arasndaki hattn tamamn koruma blgesi iine alr. Mesafe koruma rlelerini kademe ayarlar daha ok yukarda belirtilen esaslar dikkate alnarak belirlenirler. 2. ve 3. kademe uygulamas, gvenli bir selektif korumann salanabilmesi iin, birinci kademe elemannn arts olarak kullanlr. 1.4.3.5. Kullanlma Yerleri Enterkonnekte bir ebekeyi oluturan enerji nakil hatlarnda meydana gelen ksa devre arza akm, ebekenin birka kaynaktan beslenmesi nedeniyle olduka byk bir deerdedir. Bu sebeple hattn ksa devre olan yerinin belirlenerek annda servis d braklmas gerekir. Aksi halde, alternatr ve transformatr gibi elemanlarn ok ksa zamanda hasar grmesi ve enterkonnekte sistemin tamamnda enerji kesilmesi sz konusu olabilir. ebekelerin ykleri gece uyku saatlerinde olduka azalr. Bu durumda alternatr uyartmlar da ok kktr. ebeke yknn az olduu saatlerde oluacak bir ksa devre durumunda, hatlardan geecek akmlar da kktr. Bu akm, koruma amacyla kullanlan ar akm rlelerinin almalar iin yeterli olamaz. Mesafe rlesi bu tip ksa devre arza durumlarnda arzal ksm tespit ederek devre d brakan ve ebekenin dier blmlerinin enerjisini kesmeyerek, enerjinin hattn salam blmlerinde srekliliini salayan koruma elemandr.

21

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

lem Basamaklar
Ksa devre arza nedenlerini seiniz. Ksa devre koruma rlelerini seiniz. renme bulabildiiniz

neriler
faaliyeti dier ierisinde ve kaynaklarda,

transformatr, alternatr ve hatlardaki ksa devre nedenleri konusunu gzden geiriniz. Ksa devre koruma rle eitlerinin

alternatr, transformatr ve enerji nakil hatlarnda hangi amala kullanldklarn ve aralarndaki farklar aratrnz.

22

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

LME SORULARI
Bu faaliyet kapsamnda kazandnz bilgileri aadaki oktan semeli sorulara cevap vererek lnz. 1. Aadaki arzalardan hangisi trafo arzas sebebi deildir? A) Trafo sarglarnda ar yklenme sonucu meydana gelen ar akm B) Faz-toprak arzas C) Sarg toprak arzas sonucu meydana gelen ark neticesinde trafo tanknn delinmesi D) Uyartmn artmas Aadakilerden hangisi Alternatrlerde meydana gelen d arzalardan saylabilir? A) Altarnatr fazlar arasnda ksa devreler B) Stator sarglar ile gvde arasnda ksa devreler C) Ykteki dengenin bozulmas D) Spirler arasnda ksa devreler Aadakilerden hangisi alternatrlerde meydana gelen i arzalardan saylabilir? A) Frekansta meydana gelen deimeler B) Sistemin yanl balanmas sonucu meydana gelen arzalar C) Rotor sarglar ile gvde arasnda ksa devreler D) Hatlardaki eitli ksa devreler Santrallerde alternatrler, enerji iletim ve datm devrelerinde kullanlan transformatrler ve eitli devre elemanlar aadakilerden hangisine kar korunmasna gerek yoktur? A)Frekansn B) Sabit kalmas C) Yksek gerilim D) Salnm ar akm Tek veya ok fazl devrelerde akmn alc olmadan devresini tamamlamasna ne denir? A) Ak devre B) Kapal devre C) Ksa devre D) Ar gerilim Sarg ksa devre koruma rlesinde kontaklarn grevi nedir? A)Yanlca kesiciye kumanda etmek iindir. B)Kendisine balanm olan yardmc rlelere kumanda etmek iindir. C)Yalnzca uyartm sargs rlesini enerjilendirmek iin kullanlr. D) aydnlatma iin kullanlr. 23

2.

3.

4.

5.

6.

7.

Vatmetrik rle nerelerde kullanlr? A)Alternatrlerde Sarg ksa devresinde B)Trafolarda Sarg ii ksa devrelerde C)Alternatrlerde Sarg ii ksa devresinde D)Hepsi 3 sargl gerilim trafosu hangi rlede kullanlr? A)Sarg ksa devresi rlesinde mesafe (empedans) rlesinde B)Vatmetrik rle ve mesafe (empedans) rlesinde C)Mesafe (empedans) rlesinde D)Sarg ksa devresi ve vatmetrik rlede Hatlarda ksa devrelerde hattn yalnzca arzal blgesini devre d brakan koruma rlesinin ad nedir? A)Vatmetrik rle B)Empedans rlesi C) Toprak rlesi D)Sarg ksa devre rlesi Aadakilerden hangisi empedans rlesinin nitelerinden deildir? A)Yol verme nitesi B)lme nitesi C)Kademelendirme nitesi D)Yn eleman

8.

9.

10.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz sorularla ilgili konular faaliyete dnerek tekrarlaynz. Tm sorulara doru cevap verdiyseniz dier faaliyete geiniz.

24

RENME FAALYET2
AMA

RENME FAALYET - 2

Bu renme faaliyetinde ksa devre koruma rlelerinin montaj yerlerini, balant emalarn tanyacak, uygun ortam salandnda ksa devre koruma rlelerinin montajn hatasz olarak yapabileceksiniz.

ARATIRMA
Bu faaliyet ncesinde yapmanz gereken ncelikli aratrmalar unlardr: Ksa devre koruma rlelerinin kullanlma yerlerini aratrnz. Ksa devre koruma rlelerinin balant emalarn ve montaj zelliklerini aratrnz. Aratrma ilemleri iin internet ortam kullanmanz ve rnlerin satld maazalar, retici firmalar, rnlerin kullanld iletmeleri gezmeniz gerekmektedir. Gittiiniz firma ve iletmelerde bu konularda yetkili teknik personelden konu hakknda n bilgi edininiz.

2. KISA DEVRE KORUMA RLE MONTAJ VE BALANTILARI

2.1. Ksa Devre Koruma Rle Montaj (Kullanlma) Yerleri
Enerji retim ve datm tesislerinde ksa devre koruma rleleri tesisin farkl blmlerinde ve farkl amalar iin kullanlmaktadr.

2.1.1. Trafolarda Kullanm

Bir izolasyon hatas sonucu transformatrlerin faz sarglar arasnda oluan ksa devreler veya bir fazn kendi sarglar arasndaki ksa devreleri nlemek iin byk gl transformatrlerde sarg ksa devresi koruma rlesi kullanlr.

2.1.2. Hatlarda Kullanm

Enterkonnekte ebekeyi oluturan enerji nakil hatlarnda meydana gelen ksa devre arzalarnda, arzal ksm tespit ederek devre d brakmak iin mesafe rlesi kullanlr.

25

2.1.3. Alternatrlerde Kullanm

Alternatrlerde aadaki durumlar iin iki farkl koruma rlesi kullanlr: Alternatrlerde bir izolasyon hatas sonucu faz sarglar arasnda oluan ksa devreler veya bir fazn kendi sarglar arasndaki ksa devreleri nlemek iin sarg ksa devresi koruma rlesi kullanlr. Alternatrlerde geri g beslemelerinde (ters akm durumu ) ve faz-toprak kaaklarnda ters akm (vatmetrik) rlesi kullanlr.

2.2. Ksa Devre Koruma Rle Yerine Montaj

2.2.1. Montaj Ara, Gereleri
Elektriki takm antas ( izoleli pense, yankeski, kargaburnu, kontrol kalemi, dz tornavida, yldz tornavida, elektriki band, kablo soyma pensi, avometre, demir testeresi, falata) Akaz anahtar takm Emniyet ve gvenlik elemanlar ( nlk, eldiven, baret) Balant cvatalar ve kelebekleri Koruma role yardmc elemanlar Gerilim trafosu Sinyal alarm rlesi Kesiciyi atrma rlesi Kablo kanallar veya kablo balar

2.2.2. Koruma Rle Yardmc Elemanlar

Akm trafosu

26

Resim 2.1: eitli akm trafolar

Bal olduklar devreden geen akm, istenen oranda klterek, bu akmla sekonder terminallerine bal aletleri besleyen ve onlar yksek gerilimden izole eden zel trafolara denir. TSE ye gre primerleri 10-12,5-15-20-25-30-40-50-60-75 A veya bunlarn 10 katlar ya da ondalklar kullanlr. Yine TSEye gre sekonderleri 5-2-1 A deerlerinde yaplr. Akm trafolar devrede iken kesinlikle sekonder devreleri ak braklmaz. Almas halinde sekonder devrede insan yaamn tehlikeye sokacak deerlerde gerilimler oluur. Gerilim trafosu Bal olduklar devredeki primer gerilimi, belli oranda klterek, bu gerilimle sekonder terminallerine bal cihazlar besleyen zel trafolardr. Primerleri balanacak devrenin gerilimine gre seilir. Sekonderleri ise TSEye gre 100-110 V olacak ekilde retilmilerdir. Sinyal alarm rlesi Herhangi bir arza annda arzay sinyal lambas veya ses ile bildiren rledir. Rle ile beraber ses, sinyal sistemi beraber retilenleri de vardr. Kesici atrma rlesi Kesici ama tertibatna enerji veren rledir.

27

Resim 2.2: Yardmc rleler ve sra klemensler

Kablo kanallar veya kablo balar

Resim 2.3: Pano ii kablo kanal

Resim 2.4: Kablo balar

letkenlerin pano ii veya duvarlarda bir yaltkan muhafaza ierisinde dzenli hale gelmesini salayan elemanlara kablo kanal denir. letkenlerin kablo kanal denmeden toplu halde dzenli bir hale getirilmesini salayan elemana ise kablo ba denir.

2.2.3. Montaj Yapma Yntem lem Sras

Montaj esnasnda uyulmas gereken ilem sras yle sralanabilir: allacak devrenin enerjisi kesilir. Devrede alma yapldna dair gerekli uyar ve ikaz tedbirleri alnr. Gerekli gvenlik topraklamalar gerekletirilir. 28

alma ortamnn gerilim seviyesine uygun gvenli alma tedbirleri alnr. Rle ve yardmc elemanlar daha nceden belirlenmi olan montaj yerlerine uygun ara ve gereler kullanlarak monte edilir.

2.2.4. Montajda Dikkat Edilecek Hususlar

Rahat hareket edilecek ortamlarda alnz. Emniyet ve gvenlik tedbirlerini alnz. Rleleri mekanik darbelerden koruyunuz. Rle ve yardmc rleleri uygun ekilde yerletiriniz. Kablo kanallarnn rle ve yardmc rlelere simetrik olarak monte edilmesine dikkat ediniz. Kablo kanal ile klemens aras mesafenin rahat almay salamaldr, dikkat ediniz. Daha sonra dikkatli, dzenli, temiz alma ilkelerine mutlaka uyulmal ve aceleci olunmamaldr. Montajn salkl ve gvenli olmas iin montajda fazladan harcanacak dakikalarn nemi yoktur. Montajda mutlaka ara ve gereler kendi amalar dorultusunda kullanlmal ve mekanik zorlamalardan kanld gibi gevek balantlardan da kanlmaldr.

29

2.3. Ksa Devre Koruma Rle Balant emalar

ekil 2.1: Sarg ksa devresi koruma rlesi

ekil 2.2: Elektronik ters akm (vatmetrik) rlesi

30

ekil 2.3: Vatmetrik rle balants

31

ekil 2.4: Mesafe koruma rlesi balang nitesi

ekil 2.5: Mesafe koruma rlesi yn eleman (rle) normal alma durumu

32

ekil 2.6: Mesafe koruma rlesi yn eleman (rle) arza alma durumu

ekil 2.7: Mesafe koruma rlesi bir faz, kademeli lme nitesi balant emas

33

2.4. Ksa Devre Koruma Rle Balantlar

2.4.1. Balant letkenleri zellikleri
letkenler TSE standardna uygun olmaldr. En az 2,5 mm2 tek damarl cok telli olmaldr.(NVa) Koruma devresi iletkenleri ile alarm devresi iletkenleri ayr renkli olmaldr.

2.4.2. Balant Yntem lem Sras

Montaj yaplm elemanlarn konumuna gre kablo kanallar panoya yerletiriniz. Gerilim trafosundan gelen ular rlenin bobin ularna balaynz. Alarm rlesinin bobin ular ksadevre koruma devresinin alarm kontaklarna balaynz. Kesici ama rlesinin bobin ular ksa devre koruma rlesindeki kesici ama kontaklarna balaynz.

2.4.3. Balantda Dikkat Edilecek Hususlar

Emniyet ve gvenlik tedbirlerine uyunuz. Kablo ular klemense uygun lde anz. Balant vidalarn iletkene zarar vermeyecek lde sknz. letkenler kablo kanalna dzenli olarak yerletiriniz. Balant yaplrken iletkenin izolasyonuna zarar vermeyiniz.

34

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

.

lem Basamaklar
Ksa devre koruma rlelerinin kullanlma yerlerini seiniz. Ksa devre koruma rle balant emalarn okuyunuz. Ksa devre koruma rle yerine montajn yapnz. Ksa devre koruma rle balantlarn yapnz. Ksa devre

neriler
koruma rle eitlerinin alternatr, transformatr ve enerji nakil hatlarnda hangi amala kullanldklarn aratrnz. Ksa devre koruma rlelerinin renme faaliyeti ierisinde, kataloglarda, kaynak kitaplarda yer alan balant emalarn inceleyiniz. Uygun atlye veya iletme ortamnda, gerekli i gvenlii ve montaj tedbirlerini aldktan sonra, rleye ait katalog bilgileri dorultusunda montaj ilem basamaklar srasyla gerekletiriniz. Montajn bitirdiiniz ksa devre koruma rlesinin iletken balantlarn yine rleye ait balant emas dorultusunda, ilem basamaklarn atlamadan gerekletiriniz.

35

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

OBJEKTF TESTLER (LME SORULARI) Aadaki cmleleri doru veya yanl olarak deerlendiriniz. 1. Sarg ksa devre koruma rleleri hem trafolarda hem de alternatrlerde kullanlr. DORU( ) 2. YANLI ( )

Ters akm rleleri yalnzca hatlarda kullanlr. DORU( ) YANLI ( )

3.

Alternatrlerde bir izolasyon hatas sonucu faz sarglar arasnda oluan ksa devreler veya bir fazn kendi sarglar arasndaki ksa devreleri nlemek iin sarg ksa devresi koruma rlesi kullanlr. DORU( ) YANLI ( )

4.

Koruma rlelerinde primer balant tipi, stnlklerinden dolay sekonder balantya tercih edilir. DORU( ) YANLI ( )

5.

Rle montaj esnasnda yaplmas gereken ilk i gerekli gvenlik topraklamalarn gerekletirmektir. DORU( ) YANLI ( )

6.

Montajda mutlaka ara ve gereler kendi amalar dorultusunda kullanlmal ve mekanik zorlamalardan kanld gibi gevek balantlardan da kanlmaldr. DORU( ) YANLI ( )

7.

Rle montaj esnasnda, devrede alma yapldna dair gerekli uyar ve ikaz tedbirleri alnmaldr. DORU( ) YANLI ( )

8.

Rle montajndan sonra yaplacak iletken balantlarnda, kullanlacak iletkenlerin uygun kesitte olmas yeterlidir. DORU( ) YANLI ( )

36

9.

letken balantlarnda mmknse renk kodlamalar veya farkl bir yntemle kablo kodlamas yaplmaldr. DORU( ) YANLI ( )

10.

letkenlerin klemenslere ve balant aparatlarna balanmas esnasnda mekanik zorlamalardan kanlmal ayn zamanda gevek irtibat nlenmelidir. DORU( ) YANLI ( )

DEERLENDRME Sorulara verdiiniz cevaplar ile cevap anahtarn karlatrnz, cevaplarnz doru ise uygulama faaliyetine geiniz. Yanl cevap verdiyseniz renme faaliyetinin ilgili blmne dnerek konuyu tekrar ediniz.

37

PERFORMANS DEERLENDRME PERFORMANS DEERLENDRME

Uygulama faaliyetinde yapm olduunuz almay kendiniz ya da arkadanzla deitirerek deerlendiriniz.

DEERLENDRME LTLER
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Emniyet ve gvenli alma artlarn oluturdunuz mu? Koruma zelliine gre ksa devre koruma rlesini setiniz mi? Rlelerin montaj yerlerini belirlediniz mi? Balant emasnn okunmasna tamamen kavradnz m? Rle ve yardmc rlelerin montajn uygun standartlarda yaptnz m? Kablo kanaln uygun standartlarda montajn yaptnz m? Balant iletkenini setiniz mi ? letken ularn uygun ekilde ap rle klemensine ve gerilim trafosu ularna baladnz m? Rle kontaklarn uyar-ikaz yardmc rlesine ve kesici ama rlesine iletken yardmyla baladnz m? Rleyi ksa devre akm deerine uygun ayarladnz m? Ksa devreyi gerekletirdiniz mi? Gzlem sonucu, amacnza uygun mu? Planlanan srede bitirdiniz mi?

Evet

Hayr

DEERLENDRME
Yaptnz deerlendirme sonunda eksikleriniz varsa renme faaliyetine dnerek ilgili ilemleri tekrar ediniz. Cevaplarnzn tamam evet ise bir sonraki faaliyete geiniz.

38

RENME FAALYET3
AMA

RENME FAALYET - 3

Bu renme faaliyetinde toprak kaa koruma rlelerinin yaplarn, eitlerini ve temel zelliklerini tanyacak, uygun ortam salandnda oluan ksa devrelerin nedenlerini belirleyip doru rle seimini hatasz olarak yapabileceksiniz.

ARATIRMA
Bu faaliyet ncesinde yapmanz gereken ncelikli aratrmalar unlardr: Trafolar ve alternatrlerde toprak kaa arza nedenlerini aratrnz. Toprak kaa koruma rlelerinin eitlerini ve zelliklerini aratrnz. Aratrma ilemleri iin internet ortam kullanmanz ve rnlerin satld maazalar, retici firmalar, rnlerin kullanld iletmeleri gezmeniz gerekmektedir. Gittiiniz firma ve iletmelerde bu konularda yetkili teknik personelden konu hakknda n bilgi edininiz.

3. TOPRAK KAAI KORUMA RLELER

3.1. Trafolarda Meydana Gelen Topraa Kaak Arzalarnn Nedenleri
Transformatrlerin izolasyonu pamuk, ipek , kat, ve izolasyon kad ile salanr. Yaltkann ypranmas Fider iletkenlerinin kopmas Direklerin yklmas Ar gerilim sonucu izolatr zerinde ark olumas Buing veya izolatrlerin krlmas veya atlamas Aacn enerji nakil hattna demesi veya yaslanmas

39

Resim 3.1: G transformatr zerinde buinglerin grnm

3.2. Alternatrlerde Meydana Gelen Topraa Kaak Arzalarnn Nedenleri

Statorda izolasyonun bozulmas Rotorda izolasyonun bozulmas Alternatr k bara yaltm bozukluu veya yetersizlii

40

3.3. Toprak Kaa Koruma Rleleri eitleri ve zellikleri

Faz toprak kaa koruma rlesi Rotor toprak kaa koruma rlesi Sarg kaa koruma rlesi

3.3.1. Faz Toprak Kaa Koruma Rlesi

3.3.1.1. Tanm Alternatr ve transformatrlerin yldz bal ve ntr noktas, toprakl olan sekonder sargsnn besledii devrede oluan bir faz-toprak ( gvdeye kaak ) arzasnda, g transformatrn ve alternatr korumak amacyla kullanlan rlelere faz toprak kaa koruma rlesi denir.

Resim 3.2: Elektronik toprak rlesi

Resim 3.3: Mekanik toprak rlesi

3.3.1.2. Yaps Mekanik olan endksiyon prensibine gre alan toprak rlesinde akm bobini, disk tertibat, kontaklar, bayrak ve bayrak kaldrma tertibat, tep ayar vidalarndan oluur. Elektronik toprak rlelerinde ise yardmc i rleler, ECU ( elektronik kontrol nitesi) , ayar anahtarlarndan oluur. 3.3.1.3. alma Prensibi Faz toprak ksa devrelerinde, koruma yaplabilmesi iin trafo ve alternatr yldz balant noktalar, dorudan veya omik deeri ok yksek olan bir diren zerinden topraklanmaldr. Dorudan toprakl devrede faz toprak kaa koruma rlesi ntr noktasna yerletirilen akm trafosunun sekonderinden beslenir. Fiderlerden herhangi 41

birinde oluan faz-toprak arzasnda, g transformatrnn sekonder sargsnn ntr noktasndan bir ksa devre akm geer. Bu akm, akm trafosunun primer sargsndan devresini tamamlar. Bu durumda akm trafosunun sekonder sargsna belirli oranda yansyan arza akm rle kontann kapanmasn salar. Ancak rle belirli deerde zaman gecikmesine ayarl olduu iin fidertoprak korumasnn grev yapmamas halinde ve ayarland sre sonunda alr. Bu durumda: Sesli ikaz verir (korna alar ). Pano zerindeki faz-toprak kaa arza sinyali yanar. Transformatr k kesicisi devreyi aar.

ekil 3.1: Dorudan toprakl devrede transformatr toprak korumas

Omik deeri ok yksek olan bir diren zerinden topraklama yaplmsa, sarglardan biri topraa kaak yaptnda toprak zerinde kapanan devrede bir akm ak olur. Bu akm tehlikesiz bir deerde tutularak faz toprak kaa koruma rlesinin altrlmasnda kullanlr. Bu durumda: Sesli ikaz verir (korna alar ). Pano zerindeki faz-toprak kaa arza sinyali yanar. Giri kesicisi aar. Genel ama rlesi alr. Kapama devresi kilitlenir. 42

ekil 3.2: Diren zerinden toprakl devrede transformatr korumas alma prensibi

Resim 3.4: Korna rlesi

3.3.1.4. zellii Elektronik ve mekanik olanlar vardr. Yalnzca toprak kaa koruma rlesi olarak yaplan ya da birden fazla koruma yapan rle eklinde bulunur. Bir bayrakl ya da 2 bayrakl olanlar vardr. Dz zaman rleli ya da ters zaman rleli olarak retilir. 43

Yardmc elemanlarla ( akm trafosu, kesici ama rlesi kilitleme rlesi )birlikte kullanlr. 3.3.1.5. Kullanma Yerleri Transformatrlerde fider-toprak ksa devresine kar hatt korumak iin Transformatrlerde trafo k toprak ksa devresine kar transformatr korumak iin Alternatr k toprak ksa devresinde alternatr korumak iin kullanlr.

3.3.2. Rotor Toprak Kaa Koruma Rlesi

3.3.2.1. Tanm Rotor toprak kaa koruma rlesi, byk gl alternatrlerin rotor sarglar (uyartm devresi) ile toprak arasnda oluacak ksa devrelere kar koruma yapan koruma rleleridir.

44

Resim 3.5: Alternatr rotoru

45

3.3.2.2. Yaps Eski modelleri elektromekanik yapda olmasna karn gnmzde koruma hassasiyeti ve gvenirlilii daha yksek olan elektronik ve mikro ilemci tabanl olan tipleri tercih edilmektedir. 3.3.2.3. alma Prensibi Toprak ksa devresinin belirtisini gsteren gemite kullanlan koruma dzeni, rotor sargsnn zerinden seri bal ve orta noktalar topraklanm iki direnten olumaktadr. Toprak ksa devresini tespit eden bu tasar yalnzca uyarma sargs ularnn yaknndaki ksa devreler iin olumlu bir sonu vermitir. ok duyarl ekilde toprak kaa arzasn tespit etme ilemi ise duyarl bir rle zerinden topraklamak iin orta nokta balants ve lineer olmayan direnler tekrar yerletirilerek elde edilebilmitir. Rotor toprak arzalarnn saptanmas iin eitli metotlar kullanlr. Bunlardan bazlar unlardr: Potansiyometre metodu Alternatif akm enjeksiyon metodu Doru akm enjeksiyon metodu Her metod, uyarma devresi ile toprak arasna balanan bir gerilim rlesinin almas ilkesine dayanr, rotor-toprak arza noktasnda kapanan bir elektriki devreyi ierir. Alternatrn rotor-toprak arzasnn tespiti iin en ok kullanlan metot doru akm enjeksiyon metodudur. Bu sistemde trafo knda kpr diyodlu redresr bulunmaktadr. Kprnn pozitif k ucu rle ve snrlama direnci zerinden alan sargsnn pozitif ucuna irtibatldr. Bu metotla rotorun yataklar zerinden kaak sirklasyon akmlar akmaz. Bir toprak arzas olduunda, rleden arza direncine bal bir akm akp rleyi altrr. Rle kullancnn tercihleri dorultusunda u ilemleri gerekletirir; Sesli ikaz verir (korna alar ) Pano zerindeki rotor-toprak kaa arza sinyali yanar Kendisine bal bulunan kesici ve kilitleme dzenlerini kumanda eder. 3.3.2.4. zellii Alternatrlerdeki uyarma devresindeki bir toprak ksa devresi kendi bana tehlikeli deildir; fakat mekanik bozukluk ve yaltkan zayflamasna sebep olur ve ikinci bir toprak ksa devresi oluursa sarg akm artacak ve bu durum bir dengesiz hava aral aks oluturarak rotorda titreime neden olur. Bu da blgesel snma ile rotorda distorsiyona sebep olur. Rotor tehlikeli bir ekilde normal eksenden kayar. Titreim ve yataklarda hasar oluturur. 46

Bu olumsuzluklar nlemek iin byk gl alternatrlerde kullanlan rotor toprak kaa koruma rlesi harici beslemeye gerek duyan, sekonder tip bir koruma rlesidir. 3.3.2.5. Kullanlma Yerleri Rotor toprak kaa koruma rlesi enerji retim merkezlerinde byk gl alternatrlerde, uyartm devresi ile toprak arasnda oluabilecek rotor-toprak kaaklarna kar kullanlr.

3.3.3. Sarg Kaa Koruma Rlesi

Resim 3.6: Sabit zamanl toprak rlesi

3.3.3.1. Tanm Byk gl alternatrlerin stator izolasyonunda ki delinme ve sargdan demir nveye kaak akm meydana gelmesi, bir sarg kaa (stator-toprak aras) olarak tanmlanr. Bu tip arzalara kar kullanlan koruma rlelerine sarg kaa koruma rlesi ad verilir.

47

Resim 3.7: Alternatr statoru

3.3.3.2. Yaps Eski modelleri elektromekanik yapda olmasna karn gnmzde koruma hassasiyeti ve gvenirlilii daha yksek olan elektronik ve mikro ilemci tabanl olan tipleri tercih edilmektedir. 3.3.3.3. alma Prensibi Alternatr stator sarglar demir gvde iine alm oluklar iine yerletirilmitir. Stator sargsnn bir izolasyon hatas sonucu gvde ile temas etmesi sarg kaa oluturur. Alternatrlerde en sk rastlanan arzalar bu tip arzalar olup, bunlar i arzalarn yaklak %70 ini oluturur. Zararn boyutu sarglarn yldz noktasnn durumuna baldr. Yldz noktas yaltlm ise bu kaak durumunda herhangi bir akm akmayabilir ve bir tehlike olumaz. Ancak baka bir faz sargsnda da gvdeye kaak oluursa bu durumda sarg ksa devresi oluur ve sarglar yksek ksa devre akmlarndan zarar grr. Farkl bir faz sargs deil de yine ayn faz sargsnn bir baka noktasndan da gvdeye kaak olmas ise sarm ksa devre arzasna neden olur.

48

Yldz noktas topraklanm ise bu durumda sarg kaa topraa akaca iin faz toprak ksa devresi oluturur ki bundan ve zararlarndan nceki konularda bahsedilmitir. Sarg kaann birok belirtisi vardr. Hatal sargnn gvde ile temas etmesi dier faz sarglarnn gerilimini ykseltir. Bu gerilim ykselmesi gene izolasyon delinmesine sebep olur. Ayrca hatal faz sargsnn geriliminde bir kayma oluur. Alternatrn yldz noktasnda oluan bu kayma gerilimi tespit edilerek koruma yaplabilir. Kaan sarg banda olmas halinde kayma gerilimi maksimum deerini alr. Sarg sonuna doru gidildike kayma gerilimi azalr, kaan sarg sonunda (yldz noktasnda) olmas halinde ise kayma gerilimi sfr olur. Yani yldz noktasnda bir gvdeye kaak olmas hibir soruna yol amaz. Bu durumda sadece yldz noktas topraklanm olur. Ancak bu durumda da yine arza (kaak) giderilmelidir. Alternatrlerin yldz noktas genelde direkt topraklanr. Bu durumda hatalar ak olarak ortaya kar. Yaltlm yldz noktas ise hatay gizler. Yldz noktasnn direkt toprakland durumda hatann sarg banda olmas halinde kayma gerilimi maksimum deerde olup faz gerilimine eit olduu iin hata akm ok byk deerde olur. Bu durumda alternatr sarglar yanabilir. Bu nedenle yldz noktas bir diren zerinden topraklanr. Bu diren genellikle lineer olmayan bir direntir. Bu sayede akm snrlandrlr. zetle sarg kaa koruma rlesi, sargdan gvdeye kaak olmas durumunda hem hata akmnn hem de kayma geriliminin llmesi prensibi ile koruma yapar. Kullancnn tercihleri dorultusunda u ilemleri gerekletirir: Sesli ikaz verir (korna alar). Pano zerindeki sarg kaa arza sinyali yanar. Kendisine bal bulunan kesici ve kilitleme dzenlerini kumanda eder. 3.3.3.4. zellii Elektronik ve mekanik olanlar vardr. Yalnzca toprak kaa koruma rlesi olarak yaplan yada birden fazla koruma yapan rle eklinde bulunur. Bir bayrakl yaplr. Baraya direk kumanda etmesi durumunda kullanlacak sarg toprak arzas rlesi ters zaman karakteristikli rle olarak seilmelidir.

49

Yardmc elemanlarla (akm trafosu, kesici ama rlesi kilitleme rlesi) birlikte kullanlr. Sarg kaa rlesi olarak kullanlacak ar akm rlesi ani almal olabilir. 3.3.3.5. Kullanlma Yerleri Sarg kaa koruma rlesi enerji retim merkezlerinde byk gl alternatrlerde, stator faz sarglar ile gvde arasnda oluabilecek stator-toprak kaaklarna kar kullanlr.

50

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

lem Basamaklar
Topraa kaak nedenlerini seiniz. Toprak kaa koruma rlelerini seiniz. renme bulabildiiniz transformatr topraa kaak gzden geiriniz. Toprak kaa koruma rle eitlerinin alternatr ve transformatrlerde hangi amala kullanldklarn ve arlarndaki farklar aratrnz.

neriler
faaliyeti dier ve ierisinde ve kaynaklarda, alternatrlerdeki konusunu

nedenleri

51

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

LME SORULARI
Aadaki cmleleri doru veya yanl olarak deerlendiriniz. 1. Transformatrlerin sarglar birbirlerinden, magnetik devreden ve transformatr gvdesinden eitli tedbirlerle (vernik, zel kat, izolasyon ya, vb.) etkin bir ekilde yaltlmtr. DORU( ) YANLI ( ) Alternatrlerin stator sarglarndan magnetik devreye ve gvdeye kar, eitli nedenlerle bir izolasyon hatas sonucu elektriki temas olusa bile bu durum stator sarglarndan topraa kaak oluturmaz. DORU( ) YANLI ( ) Buingler, alternatrlerin sarg ularnn d devreye balanmas iin kullanlan silindirik porselen elemanlardr. DORU( ) YANLI ( ) Toprak kaa koruma rlelerinde, elektronik ve mikro ilemci tabanl sistemler gelitirilmesine ramen; elektromekanik yapda olan tipleri gnmzde koruma hassasiyeti ve gvenirlilii daha yksek olduu iin tercih edilmektedir. DORU( ) YANLI ( ) Faz toprak ksa devrelerinde, koruma yaplabilmesi iin trafo ve alternatr yldz balant noktalar, dorudan veya omik deeri ok yksek olan bir diren zerinden topraklanmaldr. DORU( ) YANLI ( ) Faz toprak kaa koruma rlesi alma snf bakmndan sekonder koruma rleleri snfna girmesine ramen, g transformatrnn sekonder sargsnn veya alternatrn stator sarglarnn ntr noktasndan direkt beslenir. DORU( ) YANLI ( ) Alternatrn rotor-toprak arzasnn tespiti iin en ok kullanlan metod doru akm enjeksiyon metodudur. DORU( ) YANLI ( ) Alternatrlerin uyarma devresindeki toprak ksa devresi, rotoru eksenden kaydrr, titreim ve yataklarda hasar oluturur. DORU( ) YANLI ( ) Byk gl transformatrlerin, sarg izolasyonundaki delinme ve sargdan demir nveye kaak akm meydana gelmesi, bir sarg kaa olarak tanmlanr ve bu tip arzalara kar sarg kaa koruma rlesi kullanlr. DORU( ) YANLI ( ) 52

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

Sarg kaa koruma rlesi, sargdan gvdeye kaak olmas durumunda hem hata akmnn hem de kayma geriliminin llmesi prensibi ile koruma yapar. DORU( ) YANLI ( )

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz sorularla ilgili konular faaliyete dnerek tekrar inceleyiniz. Tm sorulara doru cevap verdiyseniz dier faaliyete geiniz.

53

RENME FAALYET4 RENME FAALYET-4

AMA
Bu renme faaliyetinde toprak kaa koruma rlelerinin montaj yerlerini, balant emalarn tanyacak, uygun ortam salandnda toprak kaa koruma rlelerinin montajn hatasz yapabileceksiniz.

ARATIRMA
Bu faaliyet ncesinde yapmanz gereken ncelikli aratrmalar unlardr: Toprak kaa koruma rlelerinin kullanlma yerlerini aratrnz. Toprak kaa koruma rlelerinin balant emalarn ve montaj zelliklerini aratrnz. Aratrma ilemleri iin internet ortam kullanmanz ve rnlerin satld maazalar, retici firmalar, rnlerin kullanld iletmeleri gezmeniz gerekmektedir. Gittiiniz firma ve iletmelerde bu konularda yetkili teknik personelden konu hakknda n bilgi edininiz.

4. TOPRAK KAAI KORUMA RLELER MONTAJ VE BALANTILARI

4.1. Toprak Kaa Koruma Rle Montaj (Kullanlma) Yerleri
4.1.1. Trafolarda
Byk gl transformatrlerde, faz sarglar ile gvde dolays ile toprak arasnda oluan faz-toprak kaaklarnda sistemin korunmas amacyla faz toprak kaa koruma rlesi kullanlr.

4.1.2. Alternatrlerde
Byk gl alternatrlerde, faz sarglar ile gvde dolays ile toprak arasnda oluan faz-toprak kaaklarnda sistemin korunmas amacyla faz toprak kaa koruma rlesi kullanlr.

54

Yine enerji retim merkezlerinde byk gl alternatrlerde, stator faz sarglar ile gvde arasnda oluabilecek stator-toprak kaaklarna kar sarg kaa koruma rlesi kullanlr. Uyartm devresi ile toprak arasnda oluabilecek rotor-toprak kaaklarna kar ise rotor toprak kaa koruma rlesi kullanlr.

4.2. Toprak Kaa Koruma Rle Yerine Montaj

4.2.1. Montaj Ara, Gereleri
Elektriki takm antas (izoleli pense, yankeski, kargaburun, kontrol kalemi, dz tornavida, yldz tornavida, elektriki band, kablo soyma pensi, avometre, demir testeresi, falata) Ak az anahtar takm Emniyet ve gvenlik elemanlar ( nlk, eldiven, baret) Balant cvatalar ve kelebekleri Koruma role yardmc elemanlar Akm trafosu Sinyal alarm rlesi Kesiciyi atrma rlesi

4.2.2. Koruma Rle Yardmc Elemanlar

Toprak kaa koruma rlelerinin montajnda kullanlan en nemli yardmc elemanlar akm ve gerilim trafolardr. Koruma rlelerinde sekonder balant tipi, stnlklerinden dolay primer balantya tercih edilir. Bunun iin rleler ana hat zerine yerletirilen uygun deerlerde trafolarla sisteme monte edilir. Rlelerde harici besleme nitesi olarak ak veya kondansatr gruplarnn kullanm da yaygndr. Bunlarn dnda kullanlan rlenin tipi ve modeline gre ek donanmlar da bulunabilir.

4.2.3. Montaj Yapma Yntem lem Sras

Montaj esnasnda uyulmas gereken ilem sras yle sralanabilir: allacak devrenin enerjisi kesilir. Devrede alma yapldna dair gerekli uyar ve ikaz tedbirleri alnr. Gerekli gvenlik topraklamalar gerekletirilir. 55

alma ortamnn gerilim seviyesine uygun gvenli alma tedbirleri alnr. Rle ve yardmc elemanlar daha nceden belirlenmi olan montaj yerlerine uygun ara ve gereler kullanlarak monte edilir.

4.2.4. Montajda Dikkat Edilecek Hususlar

Rahat hareket edilecek ortamlarda alnz. Emniyet ve gvenlik tedbirlerini alnz. Rleleri mekanik darbelerden koruyunuz. Rle ve yardmc rleleri uygun ekilde yerletiriniz Kablo kanallarnn rle ve yardmc rlelere simetrik olarak montajnn yaplmasna dikkat ediniz. Kablo kanal ile klemens aras mesafenin rahat almay salayacak ekilde olmasna dikkat ediniz.

4.3. Toprak Kaa Koruma Rle Balant emalar

ekil 4.1: Dorudan toprakl devrede, transformatr ve alternatr faz toprak koruma rlesi

56

ekil 4.2: Diren zerinden toprakl devrede, transformatr veya alternatr faz toprak koruma rlesi

ekil 4.3: Faz toprak kaa koruma rlesi ve jeneratr korumasndaki balants

57

ekil 4.4: Dorudan toprakl, faz toprak kaa koruma rlesi

4.4. Toprak Kaa Koruma Rle Balantlar

4.4.1. Balant letkenleri zellikleri
letkenler TSE standardna uygun olmaldr. En az 2,5 mm2 tek damarl ok telli olmaldr.(NVA) Koruma devresi iletkenleri ile alarm devresi iletkenleri ayr renkli olmaldr.

4.4.2. Balant Yntem lem Sras

Yerlerine montaj yaplm rle ve yardmc donanmlarnn iletken balantlar esnasnda uyulmas gereken ilem sras yle sralanabilir: ncelikle, balantlarda kullanlmak zere, rle ve yardmc donanmlarnn ak ve anlalr bir ekilde hazrlanm balant emas temin edilir. Rle ve yardmc donanmlarnn gerektirdii kesit ve zelliklerde iletkenler seilir. Mmknse renk kodlamalar veya farkl bir yntemle kablo kodlamas yaplr. Balant mesafeleri llerek iletkenler uygun uzunlukta kesilir. letkenlerin ular dikkatli bir ekilde soyulur ve ideal bir balant iin kablo pabucu veya lehimleme yntemi ile balant klemensleri iin hazrlanr. letkenlerin balantlar esnasnda geecekleri yollarn gvenli olmas iin kablo kanal ve benzeri gibi gerekli tedbirler alnr. 58

Balant emalarna sadk kalnarak belirli bir dzen dahilinde iletken balantlar gerekletirilir. Balantlardaki geveklik, temasszlk gibi sorunlar son kez elle, gzle ve gerekiyorsa l aletleri ile kontrol edilerek balantlar tamamlanr.

4.4.3. Balantda Dikkat Edilecek Hususlar

Kablo ular klemense uygun lde alr. Balant vidalarn iletkene zarar vermeyecek lde sklr. letkenler kablo kanalna dzenli olarak yerletirilir. Balant yaplrken iletkenin izolasyonuna zarar verilmemelidir.

4.5. Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmelii

30 Kasm 2000 Tarihinde 24246 Sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle giren bu ynetmelik, elektrik kuvvetli akm tesislerinin kurulmasnn, iletilmesinin ve bakmnn can ( insan hayat ) ve mal emniyeti bakmndan gvenlikle yaplmasna ilikin ynetmelik hkmlerini kapsar. Bu ynetmelik yeni kurulacak tesislere ve kurulu tesislerde deiiklie urayacak ksmlara uygulanr.

4.6. Topraklamalar Ynetmelii

21 Austos 2001 Tarihinde 24500 Sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle giren bu ynetmelik esas itibari ile, frekans 100 Hz in altndaki alternatif akm (a.a.) ve doru akm (d.a.) elektrik tesislerine ilikin topraklama tesislerinin kurulmas, iletilmesi, denetlenmesi, can ve mal gvenlii bakmndan gvenlikle yaplmasna ilikin ynetmelik hkmlerini kapsar. zelliklerinin farkl olmas nedeniyle, yksek gerilimli elektrik kuvvetli akm tesislerine ve alak gerilimli elektrik tesislerine ilikin topraklama kurallar ile bilgi ilem ve iletiim donanmlarnn topraklamasna ilikin kurallar ayr blmler halinde verilmitir. Bu ynetmelik, yeni kurulacak tesislere ve byk deiiklie urayacak kurulu tesislere uygulanr.

59

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

.

lem Basamaklar
Toprak kaa koruma rlelerinin

neriler
Toprak kaa koruma rle eitlerinin alternatr ve transformatrlerde hangi amala kullanldklarn aratrnz. Toprak kaa koruma rlelerinin renme

kullanlma yerlerini seiniz. Toprak kaa koruma rle balant

emalarn okuyunuz. Toprak kaa koruma rle yerine

faaliyeti ierisinde, kataloglarda, kaynak kitaplarda yer alan balant emalarn inceleyiniz. Uygun atlye veya iletme ortamnda, gerekli i gvenlii ve montaj tedbirlerini aldktan sonra rleye ait katalog bilgileri dorultusunda montaj ilem basamaklar srasyla gerekletiriniz. Montajn bitirdiiniz toprak kaa

montajn yapnz. Toprak kaa koruma rle balantlarn yapnz.

koruma rlesinin iletken balantlarn yine rleye ait balant emas dorultusunda, ilem basamaklarn atlamadan gerekletiriniz.

60

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

LME SORULARI
Bu faaliyet kapsamnda aadaki cmlelerdeki boluklar doru kelimelerle tamamlaynz. 1. 2. 3. 4. 5. Toprak kaa koruma rleleri Trafolarda sekonder sarg ........ akm trafosu zerinden orta faza balanr. Toprak kaa koruma rleleri alternatr .......... akm trafosu zerinden balanr. Klemens balant vidalarn ............ ........... .......... lde sklr. Koruma devresi iletkenleri ile alarm devresi iletkenleri ............ renkli olmaldr. Bu ynetmelik, elektrik kuvvetli akm tesislerinin kurulmasnn , iletilmesinin ve bakmnn can ( insan hayat) mal emniyeti bakmndan gvenlikle yaplmasna ilikin hkmleri kapsayan ynetmelie ................ ............... ......................... ................... denir. Her koruma eleman hemen nndeki iletme elemannn korunmasn salayacak ekilde, bu elemann .......... deerlerine gre ayarlanmaldr. Koruma rlelerinin toplam kademe zamanlar kullanlan iletme elemanlarnn tip deneyleri ile kantlanm anma ksa devre akmna dayanma srelerinin zerinde ......................... . Ana otomatik aygtlar yardmc bir akmla altran ama elektro mknatslar rleler vb. yardmc aygtlarn akm devrelerine genel kural olarak sigorta .................... . Frekans 100 Hz alternatif akm (aa) ve doru akmda(da) elektrik tesislerine ilikin topraklama tesislerinin kurulmas , iletilmesi, denetlenmesi , can ve mal gvenlii bakmndan gvenlikle yaplmasna ilikin hkmleri kapsayan ynetmelie ..................... ..................................... .denir. Yzeysel topraklayclar .... m ile .... metre arasnda bir derinlie yerletirilmelidir

6. 7.

8. 9.

10.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz sorularla ilgili konular faaliyete dnerek tekrarlaynz. Tm sorulara doru cevap verdiyseniz modln lme ve deerlendirmesine geiniz. 61

PERFORMANS DEERLENDRME PERFORMANS DEERLENDRME

DEERLENDRME LTLER
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Koruma zelliine gre toprak kaa koruma rlesini setiniz mi? Rlelerin montaj yerlerini belirlediniz mi? Balant emasnn okunmasna tamamen hakimisiniz? Rle ve yardmc rlelerin montajn uygun standartlarda yaptnz m? Kablo kanaln uygun standartlarda montajn yaptnz m? Balant iletkenini setiniz mi ? letken ularn uygun ekilde ap rle klemensine ve akm trafosu ularna baladnz m? Rle kontaklarn uyar-ikaz yardmc rlesine ve kesici ama rlesine iletken yardmyla baladnz m? Rleyi ksa devre akm deerine uygun ayarladnz m? Ksa devreyi gerekletirdiniz mi? Gzlem sonucu, amacnza uygun mu? Planlanan srede uygulamay bitirdiniz mi?

Evet Hayr

Uygulama faaliyetinde yapm olduunuz almay kendiniz ya da arkadanzla deitirerek deerlendiriniz.

62

MODL DEERLENDRME MODL DEERLENDRME

PERFORMANS TEST (YETERLK LME)
Aadaki emada alternatrlerde sarg ksa devre koruma rlesi ve dk empedans sarg kaa koruma rlesi uygulamas grlmektedir. Uygulamasn yapnz. (Alternatr korumas yerine trafo korumas yapabilirsiniz)

63

MODL DEERLENDRME LE
Yapm olduunuz almay kendiniz ya da arkadanzla deierek deerlendiriniz.

DEERLENDRME LTLER
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 Balant emasnn okunmasna tamamen hakim misiniz? Koruma zelliine gre sarg ksa devre koruma rlesi setiniz mi? Koruma zelliine gre toprak kaa koruma rlesini setiniz mi? Koruma zelliine gre akm trafosu dntrme oran uygun mu? Koruma zelliine gre gerilim trafosu zellii sarg kaa koruma rlesine uygun mu? Koruma rlelerin montaj yerlerini belirlediniz mi? Yardmc rleler iin montaj kzaklarn monte ettiniz mi? Koruma rlelerin montajn uygun standartlarda yaptnz m? Yardmc rlelerin montajn uygun standartlarda yaptnz m? Kablo kanaln uygun standartlarda montajn yaptnz m? Balant iletkenini setiniz mi ? letken ularn uygun ekilde ap toprak rlesi klemensine ve akm trafosu ularna baladnz m? letken ularn uygun ekilde ap sarg ksa devresi rlesi klemensine ve gerilim trafosu ularna baladnz m? Toprak rlesindeki uyar- ikaz kontaklarn uyar-ikaz yardmc rlesine iletken yardmyla baladnz m? Toprak rlesindeki kesici ama kontaklarn kesici ama yardmc rlesine iletken yardmyla baladnz m? Sarg ksa devre koruma Rlesindeki uyar ikaz kontaklarn uyar-ikaz yardmc rlesine iletken yardmyla baladnz m? Sarg ksa devre koruma rlesindeki kesici ama kontaklarn kesici ama yardmc rlesine iletken yardmyla baladnz m? Kablo kanalnda iletkenler dzgn ve anlalr m? Toprak koruma rlesini ksa devre akm deerine uygun ayarladnz m? Sarg ksa devre koruma rlesini ksa devre akm deerine uygun ayarladnz m? Sarg Ksa devresini gerekletirdiniz mi? Gzlem sonucu, amacnza uygun mu? 64

Evet

Hayr

23 24 25

Toprak kaan gerekletirdiniz mi? Gzlem sonucu, amacnza uygun mu? Planlanan zamanda uygulamay bitirdiniz mi?

DEERLENDRME
Yapm olduunuz deerlendirme sonunda eksik ve hatalarnz varsa ilgili uygulama faaliyetlerine dnerek ilemi tekrarlaynz. Btn cevaplarnz evet ise modl tamamladnz, tebrik ederiz. retmeniniz size eitli lme aralar uygulayacaktr. retmeninizle iletiime geiniz.

65

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI

RENME FAALYET1 CEVAP ANAHTARI
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 D C C A C B D D B C

RENME FAALYET-2 CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 D Y D Y Y D D Y D D

RENME FAALYET-3 CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 D Y D Y D Y D D Y D

66

RENME FALYET4 CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 kna kna letkene zarara vermeyecek Ayr Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmelii Anma Ayarlanmamaldr Konulmamaldr Topraklamalar Ynetmelii 0,5-1

67

NERLEN KAYNAKLAR NERLEN KAYNAKLAR

Ksa Devre Koruma Rleleri Kataloglar Toprak Kaa Koruma Rleleri Kataloglar Endstriyel Elektrik Kaynak Kitaplar Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmelii Topraklamalar Ynetmelii nternette Koruma Rleleri Sat ve Tantm yapan Firmalarn Siteleri evrenizdeki alt Sahas Veya Santrallerden Bu Tr Malzemelerin Satlabilecei yerlerinden Bu Tr Malzemelerin Kullanld retim Yerlerinden ( trafo fabrikas gibi) Enerji letim ve Datm Hatlar Kitab Endstriyel Elektrik Kitab KLTR, Deniz, ebekelerde Primer Tehizatn zellikleri Kitlemeler Koruma ve lme, zmir, 2005. www.teias.gov.tr www.gazi.edu.tr www. erciyes.edu.tr www.selcuk.edu.tr www.entes.com.tr TEDA Genel Mdrl, Koruma Kumanda /11

68

KAYNAKA KAYNAKA
PENT Adnan, Elektrik Santrallar Enerji letimi ve Datm M.E.B. Basmevi, stanbul, 1995. BADUR zemir, etin Baolu, Temel ener, Endstriyel Elektrik M.E.B. Yaynlar G..Teknik Eitim Fakltesi Matbaas, Ankara, 1992. STNEL Mustafa, Mahir Altn, Mehmet Kzlgedik, Endstriyel Elektrik M.E.B. Yaynlar OSTM Mesleki Eitim Merkezi, Ankara, 2001. PENT Adnan, zdemir Badur, Necmettin Tirben, Elektrik Blm Ve lem Yapraklar Snf 3 M.E.B. Basmevi, stanbul, 1990. KILIN Eyp, Endstriyel Elektrik As Ofset Matbaaclk, Kahramanmara, 2000. Prof. Dr. BAYRAM Mustafa, Elektrik Tesisleri Laboratuvar Deneyleri Birsen Yaynevi, stanbul, 1999. Prof. Dr. BAYRAM Mustafa, Elektrik Tesisleri le lgili Sorular ve zmler Birsen Yaynevi, stanbul, 1999. KAKLL Adnan, Enerji Sistemlerinde Bilgisayar Destekli Rle Koordinasyonu M..F.B.E. Doktora Tezi, stanbul, 1999. TMMOB EMO, Orta Gerilim Transformatr Merkezlerinin Tasarm EMO Yaynlar, zmir, 1988. TMMOB EMO, Elektrik Yksek Gerilim Tesislerinde letme Sorumluluu Eitimi Seminer Notlar EMO Yaynlar, zmir, 2002. YILDIZ Blent, Elektrik Enerji Sistemlerindeki retim Elemanlarnn Korunma Tekniindeki Gelimeler .T..F.B.E. Yksek Lisans Tezi, stanbul, 1989. entrk Aye, Yksek Gerilimli Enerji letim Hatlarnda Arzalar Ve Devre Kesicilerin Etkinlikleri M..F.B.E. Yksek Lisans Tezi , stanbul, 1990. ALIKAN Kemal, Hulki Pak, Kemal Yldr, Fikret Kk, Orta Gerilim Elektrik Tesislerinde Koruma Ve Kontrol T.E.K. Eitim Dairesi Bakanl. www.entes.com.tr, Ocak 2006. www.demarelay.com, Ocak 2006. www.aktifmuhendislik.com.tr, Ocak 2006. 69

www.endustriotomasyon.com , ubat 2006. www.etmd.org.tr , ubat 2006.

70

71

72

73