HULING PAALAM ni Rizal

This is a Tagalog translation by Andres Bonifacio of the poem Mi ltimo Adios (My Last Farewell) originally written in Spanish by Filipino national hero Jose Rizal.

HULING PAALAM
Pinipintuho kong Bayan ay paalam, Lupang iniirog ng sikat ng araw, mutyang mahalaga sa dagat Silangan, kaluwalhatiang sa ami'y pumanaw. Masayang sa iyo'y aking idudulot ang lanta kong buhay na lubhang malungkot; maging maringal man at labis ang alindog sa kagalingan mo ay akin ding handog. Sa pakikidigma at pamimiyapis ang alay ng iba'y ang buhay na kipkip, walang agam-agam, maluwag sa dibdib, matamis sa puso at di ikahahapis. Saan man mautas ay di kailangan, cipres o laurel, lirio ma'y patungan pakikipaghamok, at ang bibitayan, yaon ay gayon din kung hiling ng Bayan. Ako'y mamamatay, ngayong namamalas na sa Silanganan ay namamanaag yaong maligayang araw na sisikat sa likod ng luksang nagtabing na ulap. Ang kulay na pula kung kinakailangan na maitina sa iyong liwayway, dugo ko'y isaboy at siyang ikikinang ng kislap ng iyong maningning na ilaw. Ang aking adhika sapul magkaisip noong kasalukuyang bata pang maliit, ay ang tanghaling ka at minsang masilip sa dagat Silangan hiyas na marikit. Natuyo ang luhang sa mata'y nunukal, taas na ang noo't walang kapootan, walang bakas kunot ng kapighatian gabahid man dungis niyong kahihiyan.

Sa kabuhayan ko ang laging gunita maningas na aking ninanasa-nasa ay guminhawa ka ang hiyas ng diwa paghingang papanaw ngayong biglang-bigla. Ikaw'y guminhawa laking kagandahang akoy malugmok, at ikaw ay matanghal, hininga'y malagot, mabuhay ka lamang bangkay ko'y maisilong sa iyong Kalangitan. Kung sa libingan ko'y tumubong mamalas sa malagong damo mahinhing bulaklak, sa mga labi mo'y mangyayaring ilapat, sa kaluluwa ko halik ay igawad. At sa aking noo nawa'y iparamdam, sa lamig ng lupa ng aking libingan, ang init ng iyong paghingang dalisay at simoy ng iyong paggiliw na tunay. Bayaang ang buwan sa aki'y ititig ang liwanag niyang lamlam at tahimik, liwayway bayaang sa aki'y ihatid magalaw na sinag at hanging hagibis. Kung sakasakaling bumabang humantong sa krus ko'y dumapo kahit isang ibon, doon ay bayaan humuning hinahon at dalitin niya payapang panahon.

Bayaan ang ningas ng sikat ng araw ula'y pasingawin noong kainitan, magbalik sa langit ng buong dalisay kalakip ng aking pagdaing na hiyaw. Bayaang sino man sa katotong giliw tangisang maagang sa buhay pagkitil; kung tungkol sa akin ay may manalangin idalangin, Bayan, yaring pagkahimbing. Idalanging lahat yaong nangamatay, Nangag-tiis hirap na walang kapantay; mga ina naming walang kapalaran na inihihibik ay kapighatian.

Ang mga balo't pinapangulila, ang mga bilanggong nagsisipagdusa; dalanginin namang kanilang makita ang kalayaan mong ikagiginhawa. At kung ang madilim na gabing mapanglaw ay lumaganap na doon sa libinga't tanging mga patay ang nangaglalamay, huwag bagabagin ang katahimikan. Ang kanyang hiwagay huwag gambalain; kaipala'y marinig doon ang taginting, tunog ng gitara't salterio'y magsaliw, ako, Bayan yao't kita'y aawitan. Kung ang libingan ko'y limot na ng lahat at wala ng kurus at batong mabakas, bayaang linangin ng taong masipag, lupa'y asarolin at kahuyay ikalat.

Ang mga buto ko ay bago matunaw, mauwi sa wala at kusang maparam, alabok na iyong latag ay bayaang siya ang babalang doo'y makipisan. Kung magkagayon ma'y, alintanahin na ako sa limot iyong ihabilin, pagka't himpapawid at ang panganorin, mga lansangan mo'y aking lilibutin. Matining na tunog ako sa dinig mo, ilaw, mga kulay, masamyong pabango, ang ugong at awit, paghibik ko sa iyo, pag-asang dalisay ng pananalig ko. Bayang iniirog, sakit niyaring hirap, Katagalugan kong pinakaliliyag, dinggin mo ang aking pagpapahimakas; diya'y iiwan ko sa iyo ang lahat. Ako'y patutungo sa walang busabos, walang umiinis at berdugong hayop; pananalig doo'y di nakasasalot, si Bathala lamang dooy haring lubos.

Paalam, magulang at mga kapatid kapilas ng aking kaluluwa't dibdib mga kaibigan, bata pang maliit, sa aking tahanan di na masisilip. Pag-papasalamat at napahinga rin, paalam estranherang kasuyo ko't aliw, paalam sa inyo, mga ginigiliw; mamatay ay siyang pagkakagupiling! The Spanish poem was translated into Tagalog by the Filipino revolutionary hero Andres Bonifacio.

HULING PAALAM NI JOSE RIZAL Isinalin sa Pilipino ni Agapito M. Joaquin Paalam, Inang Bayang mahal, lupaing kasuyo ng araw, Perlas ng dagat sa silangan, paraiso naming pumanaw, Malugod akong maghahandog ng aba at nalantang buhay, Na kahit naging sariwa pa, mabulaklak man o makulay, Ipagkakaloob ko pa ring sa ikabubuti mo'y alay. Sa larangan ng paghahamok, ng pagkahibang ay sapupo, Ang iba'y naghain ng buhay na ang isipa'y di-nagtalo, Hindi mahalaga ang pook: maging sipres, laurel o lirio, Bibitayan o parang, kamay ng kaaway o ng berdugo, Iisa, kung tahana't Inang Bayan ang humihiling dito. Aalis akong sa langit mo'y nababanaag na ang hudyat, Na ang hinintay na umaga ay papalit na sa magdamag, Ang kulay ng madaling araw, kung kapos sa ikaririlag, Dugo kong sa tumpak na oras ay ibibigay nang maluwag, Kuni't nang sa ikapupula ng liwayway ay maparagdag! Pangarap ko noong bata pang bago pa lang nagkakaisip, Pangarap ko nang magbinatang kasiglahan ang diwa't bisig, O, Hiyas ng Dagat-Silangan ay makita kang walang hapis, Walang luha sa mga mata, noo'y nakataas, malinis, Walang bahid ng kahihiyan, ng lungkot o ng pagkalupig!

Pangarapin ng aking buhay, marubdob na nasa ng dibdib, Nagpupugay sa iyo itong kaluluwa kong papaalis! A, kay gandang magpakalugmok upang ikaw ay maitindig, Mamatay nang mabuhay ka, sa silong ng langit mo'y mapikit, At sa binalaning lupa mo'y walang katapusang maidlip! Sa aking puntod, isang araw, kung mayroon kang mapupuna, Isang maliit na bulaklak na sa karawaga'y bumuka, Ilapit mo sa labi, hagka't yaon ay aking kaluluwa, Kahit sa hukay na malamig, sa init ng iyong hininga, Ay madarama ko pang muli ang nag-aalab mong pagsinta! Patanglawan ako sa buwang sinag ay malamlam, marahan, Papaliguan ng liwanag ng liwayway na sumisilang, Hayaang madampian ako ng humihibik na amihan, At kung sa krus ng aking puntod ay may isang ibong dumalaw, Ang ipahuni mo sa kaniya ay awit ng kapayapaan. Hayaang higupin ng araw at dalhin sa langit ang ulan, Sa dalisay na tubig, naiwang pagtutol ko'y ilalakbay; Hayaang isang kaibiga'y saglit muna akong iyakan, At kung sa paglubog ng araw, may luluhod sa pagdarasal, Ipanalangin mo rin ako, upang sa Diyos ay mahimlay. Ipagdasal mo rin ang lahat ng kapus-palad na nasawi, Yaong nangagtiis ng dusang wala nang makakasing-hapdi, Mga inang nagsisitangis sa dinaranas na pighati, Ang mga ulila at balo, ang mga bilanggong lupagi, At saka ang iyong sarili, nang ang laya mo ay ngumiti! Sa gabi, kapag ang libingan ay ulila at tahimik na, At mga patay lang ang doo'y tumatanod sa pag-iisa, H'wag ipapukaw ang hiwaga, h'wag gambalain ang pahinga; At kung may himig na mapanglaw, o huning mauulinig ka, Tinig ko yaon, o Bayan ko, dinggi't inaawitan kita! At kung sa tagal ay limot na ang puntod kong kinasadlakan Walang krus o panandang bato na doo'y mapagkikilanlan, Hayaang ito ay mabungkal, at mapahalo na sa linang, Nang bago muna ang abo ko ay mapabalik sa kawalan, Magpakapal man lang sa lupang maaari mong matuntungan. Sa gayon, di na mahalaga kung ako ma'y ganap nang limot, Sa himpapawid mo at parang, malaya akong maglilibot, Sa pandinig mo ay magiging tumataginting akong tunog, Sa samyo, liwanag at kulay, sa higing, sa awit at lamyos, Buod ng paninindigan ko'y muli't muling ipatatalos! Sintang Bayan ko, o tiisin ng lahat kong mga tiisin!

Minamahal kong Pilipinas, paalam ko ay ulinigin! Iiwan ko nang lahat: mga magulang at mahal sa akin, Sa patutunguhan ko'y walang maniniil, walang alipin, Paniwala'y di pumapatay, Diyos lamang ang nagtuturing! Paalam, magulang, kapatid, kapilas nitong kaluluwa, Mga kaibigan sa kamusmusan sa tahanang inaba, Pasalamat kayo't ang pagod ng maghapon ay natapos na! Paalam, dayuhang magiliw, katuwaan ko, aking sinta, Paalam, mga minamahal! Mamatay ay pagpapahinga!

Huling Paalam
Mula sa Tagalog na Wikipedia, ang malayang ensiklopedya Tumalon sa: nabigasyon, hanapin

Unang talata ng Huling Paalam (Mi ltimo adis) sa Wikang Kastila. Ang Mi ltimo adis o Huling Paalam ay isang tulang likha ng pambansang bayani ng Pilipinas na si Jose Rizal. Isinalin ang orihinal na nasusulat sa wikang Kastila sa mga pangunahing wika ng daigdig tulad ng Ingles, Pranses, Aleman, Italyano, Nippongo, Malayo, at marami pang iba. Gayon din, naisalin din ito sa ibat ibang wikain sa Pilipinas, tulad ng Tagalog, Ilokano, Kapampangan, Pangasinan, Bikol, Sugbuanon, Hiligaynon, at iba pa.

Mga nilalaman
[itago]

1 Kasaysayan ng tula 2 Mga sipi at salin

3 Mga Sanggunian o 3.1 Talababa o 3.2 Bibliyograpiya 4 Mga Panlabas na Pahina

[baguhin] Kasaysayan ng tula

Hindi matiyak kung kailan naisulat ni Jose Rizal ang kahuli-hulihan niyang akda, ang tulang ito. Ayon sa tradisyunal na paniniwala, sinasabing isinulat ito ni Rizal ng gabi ng bisperas ng pagbaril sa kanya, Disyembre 29, 1896. Ngunit ayon sa mga tala, si Rizal ay maraming ginawa noong mga huling araw ng kanyang buhay. Marami siyang tinanggap na bisita: ang kanyang mga kapatid, ang asawang si Josephine Bracken at ang mga prayleng humihimok sa kanya na isagawa ang pagbawi o retraksyon. Sinasabi pang ibinigay niya ito sa kapatid niyang si Trinidad na dumalaw sa kanya noong hapon ng Disyembre 29. Samakatuwid ay hindi niya isinulat ang tula kinagabihan ng bisperas at mismo noong araw ng kanyang pagbaril. Hindi nalagyan ni Rizal ng pamagat ang tula. Bunga ito ng kaliitan ng papel na kanyang pinagsulatan na may sukat lamang na 15-1/2 sentimetro at 9-1/2 sentimetro ayon kay Mauro Garcia. Nawalan ng sapat na espasyo ang papel kaya't ito'y hindi na nalapatan pa ng pamagat bukod sa kailangan talagang liitan ni Rizal ang pagsusulat niya sa tulang may 14 na saknong na nasusulat sa wikang Kastila. Si Mariano Ponce ang kauna-unahang naglagay ng pamagat sa tula na tinawag na "Mi Ultimo Pensamiento" nang iyo'y kanyang ilathala sa Hong Kong noong Enero 1897. Sa tulong ni Jose Maria Basa ay ipinakalat ni Ponce ang tula at ipinamigay sa mga kababayan at kakilala ang mga sipi nito. Si Padre Mariano Dacanay ang naglapat ng Mi ltimo adis bilang pamagat ng nasabing tula noong ito'y kanyang matanggap at mabasa habang siya'y nakakulong sa Bilibid, Maynila. Ang kanyang ginawang paglalapat ay inilathala sa pahayagang "La Independencia" noong Setyembre 1898. Ang orihinal na sipi ng tula na ibinigay ni Rizal sa kapatid niyang si Trinidad ay napapunta naman kay Josephine Bracken. Dinala ni Josephine ang tula ng magpunta siya sa Hong Kong. Nang mamatay si Josephine ay nawala ang orihinal na kopya. Ito'y hinanap ng Pamahalaan ng Pilipinas at natagpuan sa isang taong tagaroon na humingi ng kaukulang bayad (1000 piso) upang ibigay niya ito sa pamahalaan. Nagbayad nga ang pamahalaan at ito ay naibalik sa Pilipinas. Naisalin ang tula sa kauna-unahang pagkakataon sa Kapampangan ni Monico Mercado noong Enero 1897 at ang sa Tagalog naman ay si Andres Bonifacio. Ilan naman sa mga tanyag na salin ng tulang ito sa wikang Tagalog ay isinagawa nina Pascual H. Poblete at Julian Balmaceda. Sa mga dayuhang wika naman, una itong nasalin sa Aleman samantalang may mahigit na 25 salin ang tulang ito sa Ingles.

Noong taong 1899, habang nagaganap ang Digmaang Pilipino-Amerikano ay pinag-uusapan sa Kongreso ng Amerika kung makatwiran bang sakupin ang Pilipinas. May nagpanukalang dapat upang mabigyan ng edukasyon ang mga "barbarong" Pilipino. May isang kinatawan ang tumutol at binasa ang Huling Paalam ni Jose Rizal (salin sa wikang Ingles ni Charles Derbyshire na pinamagatang "My Last Farewell") upang patunayang hindi barbaro ang mga Pilipino (dahil sa galing ng pagkakasulat ng tula) at lalong hindi dapat sakupin ang Pilipinas.

[baguhin] Mga sipi at salin

Narito ang sipi ng Mi Ultimo Adios o Huling Paalam na isinulat ni Jose Rizal. Mababanaag sa ibaba ang orihinal na pagbabaybay nito sa wikang Kastila at ang isinalin sa Tagalog ni Jose Gatmaitan na matatagpuan sa Liwasang Rizal[1].

Orihinal (Kastila)

Filipino (Tagalog)

Adios, Patria adorada, region del sol querida, Perla del Mar de Oriente, nuestro perdido eden, A darte voy alegre, la triste, mustia vida; Y fuera mas brillante, mas fresca mas florida, Tambien por ti la diera, la diera por tu bien. En campos de batalla, luchado, con delirio, Otros te dan sus vidas, sin dudas, sin pesar. El sitio nada importa: cipres, laurel o lirio, Cadalso o campo abierto combate o cruel martirio, Lo mismo es si lo piden la Patria y el hogar. Yo muero, cuando veo que el cielo se colora Y al fin anuncia el dia, tras lobrero capuz; Si grana necesitas, para tenir tu aurora, Vierte la sangre mia, derrama laen buen hora, Y dorela un reflejo de su naciente luz! Mis suenos, cuando apenas muchado adolescente, Mis suenos cuando joven, ya lleno de vigor, Fueron el verte un dia, joya del mar de Oriente, Secos los negros ojos, alta la tersa frente, Sin ceno, sin arrugas, sin manches de rubor. Ensueno de mi vida, mi ardiente vivo anhelo, Salud! te grita el alma, que pronto va a partir;

Paalam, sintang lupang tinubuan, bayang masagana sa init ng araw, Edeng maligaya sa amiy pumanaw, at perlas ng dagat sa dakong Silangan. Inihahandog ko ng ganap na tuwa sa iyo yaring buhay na lanta nat aba; naging dakila may iaalay rin nga kung dahil sa iyong ikatitimawa. Ang nanga sa digmaan dumog sa paglaban handog din sa iyo ang kanilang buhay, hirap ay di pansin at di gunamgunam ang pagkaparool o pagtagumpay. Bibitayat madlang mabangis na sakit o pakikibakang lubhang mapanganib, pawang titiisin kung ito ang nais ng bayat tahanang pinakaiibig. Akoy mamamatay ngayong minamalas ang kulay ng langit na nanganganinag ibinababalang araw ay sisikat, sa kabila niyang mapanglaw na ulap. Kung dugo ang iyong kinakailangan

Salud! ah, que es hermoso caer por darte vuelo, Morir por darte vida, morir bajo tu cielo, Y en tu encantada tierra la eternidad dormir! Si sobre mi sepulcro vieres brotar, un dia, Entre la espesa yerba sencilla humilde flor, Acercala a tus labios y besa al alma mia, Y sienta yo en mi frente, bajo la tumba fria, De tu ternura el soplo, de tu halito el calor. Deja a la luna verme, con luz tranquila y suave, Deja que el elba envie su resplandor fugas; Deja gemir al viento, con su murmullo grave; Y si desciende y posa sobre mi cruz un ave, Deja que el ave entone su cantico de paz. Deja que el sol, ardiendo, las lluvias evapore, Y al cielo tornen puras, con mi clamor en pos; Deja que un ser amigo mi fin temprano llore; Y en las serenas tardes, cunado por mi alguien ore, Ora tambien, oh Patria, por mi descanso a Dios. Ora por todos cuantos murieron sin ventura; Por cuantos padecieron tormentos sin igual; Por nuestras pobres madres, que gimen su amargura; Por huerfanos y viudas, por presos entortura; Y ora por ti, que veas tu redencion final. Y cunado, en noche oscura, se envuela el cementerio, Y solos solo muertos queden velando alli, No turbes su reposo, no turbes el misterio; Tal ves acordes oigas de citara o salterio; Soy yo, querida Patria, yo que te canto a ti. Y cuando ya mi tumba, de todas olvidada, No tenga cruz ni piedra que marquen su lugar, Deja que la are el hombre, la esparza con la azada, Y mis cenizas, antes que vuelvan a la nada, El polvo de tu alfombra que vayan a formar. Entonces nada importa me pongas en olvido, Tu atmosfera, tu espacio, tus valles cruzare; Vibrante y limpia nota sere para tu oido;

sa ikadidilag ng iyong pagsilang, dugo koy ibubot sa isa man lamang nang gumigiti mong sinag ay kuminang. Ang mga nasa ko, mulang magkaisip, magpahanggang ngayong maganap ang bait, ang ikawy makitang hiyas na marikit ng dagat Silangan na nakaliligid. Noo moy maningning at sa mga mata mapait na luha bakas may wala na, wala ka ng poot, wala ng balisa, walang kadunguat munti mang pangamba. Sa sandaling buhay maalab kong nais ang kagalingan mot ang paiwang sulit ng kaluluwa kong gayak ng aalis, ginhaway kamtan mo. Anong pagkarikit! Nang maabat ikawy mapataas lamang, mamatay at upang mabigyan kang buhay, malibing sa lupang puspos ng kariktat sa silong ng iyong langit ay mahimlay. Kung sa ibang araw ikawy may mapansin nipot na bulaklak sa aba kong libing, sa gitna ng mga damong masisinsin, hagkat ang halik moy itaos sa akin. Sa samyo ng iyong pagsuyong matamis, mataos na taghoy ng may sintang dibdib, bayang tumaggap noo ko ng init, na natatabunan ng lupang malamig. Bayaan mong akoy malasin ng buwan sa liwanag niyang hilaw at malamlam; bayaang ihatid sa aking liwayway ang banaag niyang dagling napaparam. Bayaang humalik ang simoy ng hangin; bayaang sa huning masayay awitin; ng darapong ibon sa kurus ng libing ang buhay payapang ikinaaaliw.

Aroma, luz, colores, rumor, canto, gemido, Constante repitiendo la esencia de mi fe. Mi Patria idolatrada, dolor de mis dolores, Querida Filipinas, oye el postrer adois. Ahi, te dejo todo: mis padres, mis amores. Voy donde no hay esclavos, verdugos ni opresores; Donde la fe no mata, donde el que reina es Dios. Adios, padres y hermanos, trozos del alma mia, Amigos de la infrancia, en el perdido hogar; Dal gracias, que descanso del fatigoso dia; Adios, dulce extranjera, mi aliga, mi alegria; Adios, queridos seres. Morir es descansar.

Bayaang ang araw na lubhang maningas pawiin ang ulan, gawing pawang ulap, maging panginuring sa langit umakyat, at ang aking daing ay mapakilangkap. Bayaang ang aking maagang pagpanaw, itangis ng isang lubos na nagmamahal; kung may umalala sa akin ng dasal, akoy iyo sanang idalangin naman. Idalangin mo rin ang di nagkapalad, na nangamatay nat yaong nangaghirap sa daming pasakit, at ang lumalanghap naming mga ina ng luhang masaklap. Idalangin sampo ng bawat ulila at nangapipiit na tigib ng dusa; idalangin mo ring ikawy matubos na sa pagkaaping laong binabata. Kung nababalot na ang mga libingan ng sapot na itim ng gabing mapanglaw, at wala ng tanod kundi pawang patay, huwang gambalain ang katahimikan. Pagpitaganan mo ang hiwagang lihim, at mapapakinggan ang tinig marahil, ng isang salteryo: Ito ngay ako ring inaawitan ka ng aking paggiliw. Kung ang libingan ko'y limot na ng madla ay wala nang kurus at bato mang tanda sa nangagbubukid ay ipaubayang bungkalit isabog ang natipong lupa. Ang mga abo koy bago pailanlang mauwi sa wala na pinanggalingan, ay makaulit munang parang kapupunan ng iyong alabok sa lupang tuntungan. Sa gayoy wala ng anoman sa akin, na limutin mo nat aking lilibutin ang himpapawid mo kaparangat hangin at ako sa iyoy magiging taginting.

Bango, tinig, higing, awit na masaya liwanag at kulay na lugod ng matat uulit-ulitin sa tuwi-tuwina ang kataimtiman ng aking pag-asa. Sintang Pilipinas, lupa kong hinirang, sakit ng sakit ko, ngayon ay pakinggan huling paalam ko't sa iyo'y iiwan ang lahat at madlang inirog sa buhay. Akoy yayao na sa bayang payapa, na walang alipit punong mapang-aba, dooy di nanatay ang paniniwala at ang naghahari'y Diyos na dakila. Paalam anak, magulang, kapatid, bahagi ng pusot unang nakaniig, ipagpasalamat ang aking pag-alis sa buhay na itong lagi ng ligalig. Paalam na liyag, tanging kaulayaw, taga ibang lupang aking katuwaan; paaalam sa inyo, mga minamahal; mamatay ay ganap na katahimikan.

[baguhin] Mga Sanggunian

[baguhin] Talababa
1. Ang Sipi ng Tula na Isinalin ni Jose Gatmaitan sa Tagalog na matatagpuan sa Liwasang Rizal

[baguhin] Bibliyograpiya

Mauro Garcia (1961). 'Translations of Mi Ultimo Adios,' in Historical Bulletin Manila. Philippine Historical Association. Multiple Authorship (1990). Mi Ultimo Adios in Foreign and Local Translations (2 vol). National Historical Institute. Hilario, Frank A (2005). indios bravos! Jose Rizal as Messiah of the Redemption. Lumos Publishing House.

Tomas C. Ongoco (2005). El Filibusterismo (includes the copies of Mi Ultimo Adios in different language translations). Academe Publishing House, INC.

[baguhin] Mga Panlabas na Pahina

May midya ang Wikimedia Commons kaugnay ng: Huling Paalam 1. Opisyal na Websayt ng Pambansang Bayani ng Pilipinas na si Jose Rizal 2. Orihinal na Manuskrito ng Mi Ultimo Adios Manuscript 3. Makabagong Salin sa Ingles ni Edwin Agustn Lozada, Mayo 2001 4. Makabagong Salin sa Ingles ni Vctor Eliazo, Nobyembre 1998